ABDÜLHAMİD HAN
Osmanlı padişahlarının 34'üncüsü olan Sultan II. Abdülhamid Han aklı, zekası ve ilmi fevkalade üstün olan bir zattı. Batılıların ve iç düşmanların asırlar boyunca devleti yok etmek için hazırladığı yıkıcı, sinsi planlarını sezip, önlerine aşılmaz bir set olarak dikildi. Hazırlayanları ve maşa olarak kullandıkları yerli işbirlikçilerini, sahte kahramanları işbaşından uzaklaştırdı.
İşte bu büyük zatın 10 şubat, 96. yıldönümü idi. Yıldönümü vesilesi ile Yıldız Üniversitesi ve İstanbul Medeniyet Üniversitesi işbirliği ile iki açık oturumdan oluşan etkinlik düzenlendi. İlk panel Abdülhamid'in sağlık politikasıyla ilgiliydi. Oturum başkanlığını yaptığım bu panelde konuşmacılar özet olarak şunları anlattılar:
Prof. Dr. Hüsrev Hatemi; Abdülhamid'in çok iyi niyetli, sağlam karakterli ve vefalı bir insan olduğunu söyledi. Kendisinden çok devleti düşünürdü. 33 sene zalimlik yapmadan devleti ustalıkla idare etmişti. Ona atılan iftiralardan biri de pinti olduğuna dairdi. Bu çok çirkin bir suçlama olduğunu ifade etti. Aristokrat havada, halktan uzak yaşamamıştı. Atatürk'ün Abdülhamid'i küçümseyici veya kötüleyici bir sözünün olmadığını da ekledi.
Prof. Dr. Nil Sarı ise Abdülhamid'in sağlık alanındaki eserlerinden söz etti ve bazılarının fotoğraflarını gösterdi. Abdülhamid 90 adet gureba hastanesi, 19 adet belediye hastanesi, 89 adet askeri hastane ayrıca eğitim hastaneleri, kadın hastaneleri, akıl hastaneleri açmıştı. Bu hastaneler ülkemizden Lübnan'a, Yemen'den İsrail'e, Makedonya'dan Suriye'ye, Yunanistan'dan Libya'ya, Suudi Arabistan'dan Irak'a pek çok yerleşim bölgesine yayılmıştı. Ayrıca eczaneler, hapishane, sağlık merkezleri, fakirler, acizler ve hacılar için misafirhane de pek çoktur. Müthiş bir sağlık hizmetidir bu. Maalesef tahttan düştükten sonra bu eserlerin isimleri değiştirilmiş, bazıları yıkılmış ve bir kısmı da başka alanlarda kullanılmaya başlanmıştır. Kısacası bu büyük insan unutturulmak istenmiştir. Kasımpaşa, Haydarpaşa, Gülhane ve Mektebi Tıbbiye-i Şahane adlı eğitim ve üniversite hastanelerini açan da Abdülhamid olmuştur.
Doç. Dr. Adem Ölmez ise Abdülhamid Han'ın özellikle eğitim, sağlık, ulaşım ve asayişe önem verdiğini anlattı. Zamanında yeni bulunan aşıları ülkeye getirmiş, aşı ve kuduz hastalığı üzerine merkezler kurmuş, Bimarhaneleri yani akıl hastanelerini ıslah etmiştir. Akıl hastalarına zincir kullanımını yasaklayarak bugün bile saldırgan hastalarda kullanılan gömleği yerine koymuştur.
Dr. Şerif Esendemir konuşmasına Necip Fazıl'ın, "Abdülhamid'i anlamak her şeyi anlamak olacaktır." sözleriyle başladı. Abdülhamid'in tren yolları, bakteriyolojihane, cami ve mektepler yaptırdığını, çağına uygun yaşlılık politikası izlediğini, habitat yani biyosferi merkezi alan ekolojik politikaya önem verdiğini anlattı.
Bunları dinlerken aklıma hep başbakanımız Recep Tayyip Erdoğan çağrışım yaptı. O da ülkeye duble yollar, hızlı trenler, Marmaray, üçüncü boğaz köprüsü, çok sayıda havaalanı gibi sayılamayacak eserler hediye etti. Sağlık alanında yeni hastaneleri hizmete açtı. Sağlık hizmetlerini halka yaydı. Eğitim alanını pek çok üniversite, sayısız derslik ve binlerce yeni öğretmenle destekledi güçlendirdi. Kısacası Abdülhamid'in çağdaş bir takipçisiyle karşı karşıyayız.
Abdülhamid Han'ı nasıl ki bir takım vicdansız, merhametsiz ve acımasız kişiler, iç ve dış düşmanların oyununa gelerek, maşası olarak bir saray darbesi ile düşürdülerse aynı komplo şu an başbakanımıza karşı düzenlenmektedirler. Bu ülkeye hizmet etmek bazılarının gözüne batmakta ve ellerinden geleni yapmaktadırlar.
Rabbim Başbakanımızı korusunu2026
ehlisunnnetde
İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ ABDULLAH BİN ABDURRAHMÂN EŞ-ŞÂRMESÂHÎ
Mâlikî mezhebi fıkıh âlimi. İsmi, Abdullah bin Abdurrahmân bin Ömer el-Mearrî el-Mısrî eş-Şârmesâhî’dir. Lakabı Sirâcüddîn’dir. Şârmesah, Dimyât’a dört fersah mesafede, Mısır’ın büyükçe bir köyüdür. 589 (m. 1193) senesinde doğdu. 669 (m. 1271) senesinde Şârmesah’da vefât etti.
Birçok hocadan ilim tahsil ederek, Mâlikî mezhebinde ilim denizi hâline gelen Abdullah eş-Şârmesâhî, Mâlikî mezhebi âlimlerinden ba’zıları ve ailesi ile birlikte Bağdad’a gitti. Oradaki âlimlerle görüştü. Halîfe el-Mustansır, onu hürmet ve saygı ile karşıladı. Ona izzet ve ikramda bulundu. Sonra Halîfe, Abdullah eş-Şârmesâhî’yi Mustansıriyye Medresesi’ne müderris ta’yin etti.
Daha sonra başkanlık sarayında, devlet başkanının emriyle bütün müderrisler ve devlet erkânı toplandı. Abdullah eş-Şârmesâhî, onlara oniki ders verdi ve güzel bir hutbe okudu. Zihinlerde şüphe uyandıran birçok sorunun cevâbı olan bu dersleri hutbeyi orada bulunan herkes beğendi. Abdullah eş-Şârmesâhî, herkesin takdîr ve tebrikini kazandı.
Abdullah eş-Şârmesâhî, Mustansıriyye Medresesi’nde Mâlikî mezhebi fıkhını öğretti. Uzun zaman bu vazîfede kaldı. Çok ibâdet ederdi. Vefâtından sonra yerine kardeşi Alemüddîn Ahmed eş-Şârmesâhî ta’yin edildi.
Abdullah eş-Şârmesâhî’den, Nûreddîn Ebû Amr el-Mâlikî, Osman bin Mes’ûd el-Vâsıtî hadîs-i şerîf dinleyip rivâyette bulundu. Mustansıriyye, Medresesi’nde müderris olan İzzüddîn en-Niylî de kendisinden istifâde etti.
Abdullah eş-Şârmesâhî hazretleri birçok eser yazdı. Bunlardan ba’zıları şunlardır. 1. Nazm-üd-dürer fî ihtisâr-il-Müdevvene, 2. Evhâm-ür-Râzî, 3. El-Meâhız (iki cild) 4. El-Fevâidü fil-fıkh, 5. Et-Ta’lîk fî ilm-il-hılâf, 6. Şerhü Âdâb-in nazar. 7. Şerh-ül-celâb.
Şam’da yetişen evliyânın büyüklerinden. Künyesi Ebû Osman olup ismi, Abdullah bin Abdülazîz (Osman) bin Ca’fer el-Yuneynî’dir. Ebû Osman, 530 (m. 1136) senesinden sonra Ba’lebek beldesine bağlı Yuneyn köyünde doğdu. Zühd sahibi, heybetli, uzun boylu, cesur, iyiliği emreden, kötülükten sakındıran, gece-gündüz dîn-i İslâmı yaymak için uğraşan, Allahü teâlâyı bir an unutmayan, şânı yüksek, kerâmet sahibi bir zât idi. Ba’lebek vâlisi kendisini ziyâret ettiğinde, ona adâletle davranmasını tenbîh eder ve nasîhatta bulunurdu. Ebû Osman, 617 (m. 1220) senesinde vefât etti. Ömrü, seksen sene civarında idi. Defnedildiği yere türbe yapıldı. Türbesi istifâde edilen bir ziyâretgâhtır.
Şeyh Muhammed bin Ebi’l-Fadl şöyle anlatır: “Birgün Ebû Osman hazretlerinin huzûruna, zamanın büyük sultânı olan Sultan Îsâ gelerek ondan duâ talep etti. Ebû Osman Abdullah ona; “Yâ Îsâ! Sen de baban gibi şakî ve azâb ehli olma” buyurdu. Sultan Îsâ: “Efendim! Benim babam şakî ve azâb ehli mi idi?” diye sorunca, o da, “Evet” buyurdu. Çünkü Sultan Îsâ’nın babası, insanlar arasındaki mu’amelelerde âdil davranmazdı. Sultan Îsâ, Ebû Osman hazretlerinin yanından kalkıp gitti. Ertesi gün Ebû Osman el-Yuneynî’nin yanına tekrar gelirken, onu denemek için yanında üçbin altın getirdi. Sultan Îsâ, Ebû Osman el-Yuneynî’nin huzûruna girince, yanındaki üçbin altını onun önüne bıraktı ve “Efendim! Bunları kabûl ediniz. Bunlarla dergâhınıza ba’zı şeyler alırsınız” dedi. Ebû Osman Abdullah ona baktı ve “Kalk git, ey beni denemeye kalkan câhil! Ben, Allahü teâlâya duâ edersem, yerler hemen yarılır ve seni yutar. Beni zenginlikle ölçmek istiyorsun. Hâlbuki, ben isteyince, Allahü teâlânın izniyle şu seccadenin altında iki çeşme olur. Birisinden su gibi altın, diğerinden de gümüş akar” buyurup seccadesini kaldırdı. Orada bulunanlar, seccadenin altında iki çeşme olduğunu ve birisinden altın, diğerinden gümüş aktığını gördüler.”
Şöyle anlatılır: Melik Emced, birgün bir imârethâne yaptırmak için teşebbüs etti. İmârethâneyi büyük taşlardan yaptırmak istedi ve o beldede bulunan büyük taşların kırılmasını ve düzeltilmesini emretti. Fakat ellerindeki âletler taşların kırılmasına kâfi gelmedi. Ne kadar uğraştı iseler, kırma işini yapamadılar. Sonunda Ebû Osman el-Yuneynî’den yardım istediler. Orada bulunanlar, Ebû Osman Abdullah hazretlerinin havadan gelip, taşların üzerlerine vurduğunu gördüler. Taşlar, Allahü teâlânın izni ile kırılıp, parçalandı. Bu durum Melik Emced’e anlatılınca, derhal Ebû Osman Abdullah el-Yuneynî hazretlerinin dergâhına geldi ve onun elini öperek, ona teşekkür etti.
Es-Sehâvî şöyle anlatır: “Ebû Osman el-Yuneynî, senede üç dirhem ile geçinirdi. Bir dirhemiyle un alır, bir dirhemiyle yağ, bir dirhemiyle de bal alırdı. Bunları karıştırıp, üçyüzaltmış tane yuvarlak yuvarlak köfte gibi parçalar hâline getirirdi. Her akşam bir tanesi ile iftar ederdi.”
İbn-i Şühbe, Târih-i İslâm adlı eserinde şöyle demektedir: “Ebû Osman, aslen Ba’lebek köylerinden olan Yuneyn köyündendir. Kerâmet sahibi bir zât olup, nefsiyle çok mücâdele ederdi. Hiçbir kimseden birşey almadı.
Aza kanâat eden iffet sahibi bir zât idi. Yarım dirhem kıymetindeki koyun derisinden yapılmış bir takke ile, bir elbiseden başka birşey giymedi.
Kâdı Ya’kûb şöyle anlatır: “Birgün Şam’da bir mescidin kenarında idim. Orada bir köprü vardı. Hava da çok sıcak idi. Abdullah el-Yuneynî, abdest almak için dereye indi. O sırada bir nasrânî, beraberinde katırı ile köprüden geçiyordu. O katır şarap yüklü idi. Katır bir ara ürktü ve yük yere yığıldı. Çevrede başka kimse yoktu. Abdullah el-Yuneynî, yukarı çıkıp bana, yükü yüklemeye yardım etmem için seslendi. Ben de o nasrânîye yardım ettim ve yükü katıra yükledik. Nasrânî, oradan uzaklaşıp gitti. Ben de kendi kendime, bu zât böyle yapmamı niye istedi diye düşündüm. Sonra nasrânîyi ta’kib ettim. Nasrânî, katırıyla şarap satan bir dükkânın Önüne geldi. Katırdaki yükü indirip açtı. Hepsi sirke olmuştu. Şarap satıcısı; “Yazıklar olsun sana, bu sirke” dedi. Nasrânî ağlayarak; “Bu şarap idi” dedi. Daha sonra sebebini anladım deyip, katırı bağladı ve Abdullah el-Yuneynî’nin bulunduğu dergâha koştu. Ebû Osman el-Yuneynî’nin huzûruna girdi ve “Eşhedû enlâ ilahe illallah ve eşhedü enne Muhammeden abdühü ve resûlühü” diyerek müslüman oldu ve onun talebesi olmak şerefine erişti.”
Yine İbn-i Şühbe anlatır: “Hanımımın bir örtüye ihtiyâcı vardı, satın almamı istedi. Borcum olduğunu, bu sebeple alamıyacağımı söyledim. O gece uyudum. Rü’yâda bana; “İbrâhim Halîlullahı görmek istersen, Abdullah bin Abdülazîz el-Yuneynî’ye bak!” dendi. Sabahleyin, Abdullah el-Yuneynî’nin bulunduğu yere gittim. Beni görünce, beklememi istediler ve evlerine gidip geldiler. Beraberlerinde, bir örtü ve borcum kadar para vardı. Onları bana verdi. Ben de alıp evime döndüm.”
Abdullah el-Yuneynî’nin söyleyip ağladığı şiirin tercümesi şöyledir: “Ey benim şefaatçim! Bütün arzu ve iştiyâkım sizedir. Bütün kerîmler, kendilerinden şefaat istenilince kabûl ederler. Benim özrüm, sizin arzunuzda esîr olmaktır. Aşk ateşiyle yanıp esîr olunan kişilerin boynu bükük olur. Benim size olan bu özrümü kabûl ederseniz ne güzel, ne güzeldir. Eğer kabûl etmez iseniz, seven büyük bir yük yüklenmiştir. Size karşı benim sabrım vardır. Benim için bu sevgiliye kavuşmak, ulaşmak vardır.”
Ebû Osman el-Yuneynî’nin vefâtı şöyle anlatılır: “Ebû Osman hazretleri bir Cum’a günü yıkanmak üzere hamama gitti. Cum’a namazı için gusl abdesti aldı. Sonra câmiye gelip Cum’a namazını kıldı. Sonra Dâvûd ismindeki müezzine; “Yâ Dâvûdî Sen cenâze yıkar mısın? Yarın bak neler olacak” dedi. Bundan müezzin birşey anlamadı ve “Efendim! Biz sizin emrinizdeyiz” dedi. Ebû Osman el-Yuneynî, oradan ayrılıp dergâhına geldi. Talebelerini, her zaman altında oturduğu ağacın yanına çağırdı ve onlara; “Beni, buraya defnedin” diye vasıyyet etti. O gece bütün talebeleriyle sohbet etti ve onlara ayrı ayrı duâ etti. Onlardan birisi: “Ey Allahü teâlânın dostu! Falanca, sizin için falan yerden bir miktar güzel su getirmiş, içer misiniz?” deyince, Abdullah el-Yuneynî, o suyu alıp içti. Artan bir miktarı ile abdest aldı. Sabah namazını cemâatle kıldıktan sonra, her zaman çıktığı minderin üzerine çıkıp, kıbleye doğru bağdaş kurup oturdu. Her zaman olduğu gibi tesbihi elinde idi. O hâlde hiç kimse ile konuşmadı. Herkes onun uyuduğunu zannedip usulca oradan ayrıldılar. Bir ara hizmetçisi bir ihtiyâcı danışmak için yanına girdi. Ebû Osman el-Yuneynî’yi uyuyor zannederek yanından çıktı. Bir süre sonra, “Hocamız bu kadar geç kalmazdı” diye düşünerek, özel hizmetçi Abdüssamed tekrar odaya girdi ve “Yâ Seyyidi! Yâ Seyyidi!” diye seslendi, Ebû Osman el-Yuneynî hiç ses vermeyince, yanına gidip baktığında, Ebû Osman el-Yuneynî’nin vefât etmiş olduğunu gördü. Hemen melik Emced’e haber verdiler. O da, derhal dergâha geldi. Ebû Osman Abdullah’ın hiç renginin değişmediğini ve bağdaş kurmuş bir hâlde vefât etmiş olduğu gördü. Hemen cenâze işlerine başladılar. Müezzin Dâvûd gelip, Ebû Osman Abdullah’ı yıkadı. O zaman Ebû Osman’ın Müezzin Davud’a, “Yarın sabah bak ne olacak” demesinin, vefâtına bir işâret olduğunu anladılar. Elbisesini vasıyyet ettiği kimseye verdiler. Yine vasıyyet ettiği üzere, talebeleriyle altında sohbet ettiği ağacın dibine defn edildi. Daha sonra buraya birçok evliyâ defn edildi.
Hadîs ve Hanbelî mezhebi fıkıh âlimi. Künyesi Ebû Mûsâ olup ismi. Abdullah bin Abdülganî bin Abdülvâhid bin Ali el-Makdisî’dir. Lakabı Cemâlüddîn’dir. 581 (m. 1185) senesi Şevval ayında doğdu. 629 (m. 1232) senesi Ramazan ayında Cum’a günü Şam’da vefât etti.
Abdullah el-Makdisî, Kur’ân-ı kerîmi amcası Şeyh el-İmâd’dan öğrendi. Fıkıh ilmini Şeyh Muvaffakuddîn’den, Arab dilinin inceliklerini ise Ebi’l-Bekâ el-Akberî’den öğrendi. Abdullah el-Makdisî, Şam’da; Abdurrahmân bin Ali el-Harkî, İsmâil el-Cinzevî, Ebû Tâhir el-Huşûî’den, Bağdad’da; Abdülmün’îm bin Küleyb, el-Mübârek bin Ma’tuş, Mes’ûd el-Cemâl, İsfehan’da; Halîl er-Râzânî, Ebü’l-Mekârim el-Lebbân’dan, Mısır’da; Ebû Abdullah el-Ertâhî ve oğlu Sa’d-ül-Hayr’dan, Nişâbûr’da; Mensûr el-Ferâvî, el-Müeyyid et-Tûsî’den ve birçok âlimden hadîs-i şerîf dinledi, yazdı ve rivâyette bulundu. Bunun yanında Musul, İrbil, Mekke ve Medine’yi de dolaşıp hadîs-i şerîf dinledi.
Kendisinden ise; Hâfız ez-Ziyâ, Şeyh Şemsüddîn, Şeyh-ül-Fahr, Şems İbni Hazım, Şems İbn-ül-Vâsıtî, Nasrullah bin Iyâş, Nasrullah Sa’d-ül-Hayr ve birçok âlim hadîs-i şerîf rivâyetinde bulundular. Kendisinden icâzet (diploma) almak sûretiyle en son rivâyette bulunan, Kâdı Takıyyüddîn el-Hanbelî’dir.
İbn-ül-Hacîb onun hakkında; “Hâfız Cemâlüddîn, sağlam, güvenilir, dînine sımsıkı bağlı bir zâttır. Emâneti koruma, ma’rifet ve ezberinin kuvvetli olması husûslarında, zamanımızda bir benzeri yoktu. Çok mütevâzî, heybetli, vakûr (ağırbaşlı), cömert, müsâmehakâr, aklı selim sahibi, özür dileyenin özrünü kabûl edici, çok ibâdet eden, vera’ sahibi, her an nefsi ile mücâdele eden bir zât idi” demektedir.
Hâfız ez-Ziyâ ise onun hakkında; “Kur’ân-ı kerîmi kırâatına uygun, doğru ve güzel okurdu. Ebû Mûsâ, fıkıh ve hadîs-i şerîf ilimlerinde zamanının büyük âlimi oldu. Birçok yere ilim öğrenmek için; gitti. Çok kere bu yolculukları yürüyerek yaptı. Her haliyle örnek, kendisine uyulan bir zât oldu. İnsanlar, onun derslerinden çok istifâde ettiler” demektedir.
Ebû Mûsâ, İsfehan ve Nişâbûr’a ilim öğrenmek için yalınayak giderdi. Yolda açlık ve susuzluk sıkıntılarına da göğüs gererdi. Melik el-Eşref, onun için Sefh’da kendi ismiyle bir hadîs külliyesi yaptırdı ve Ebû Mûsâ’yı rektör ta’yîn etti.
Zekîyüddîn el-Berzâlî ise; “Hâfız Cemâlüddîn, sağlam, dînine bağlı ve doğruyu yanlıştan ayırırdı” demektedir.
Muhammed bin Selâm onun için; “Ebû Mûsâ, bir müzâkere (ders) meclisi kurdu. Birçok kimseler akın akın huzûruna koştu. O, ilim ve edeb olarak bütün üstünlükleri kendisinde toplamıştır” demektedir.
Ebû Mûsâ hazretleri vefât ettikten sonra, birçok talebeleri onu rü’yâda gördüler. Bir talebesi onu rü’yâda gördüğünde, Allahü teâlânın nasıl muâmelede bulunduğunu sordu. O da, “Allahü teâlânın ihsânı ve ikramı ile ni’metler içindeyim” dedi. Bir başkası onu rü’yâsında gördü ve hâlini sordu. O da, “Hayra kavuştum” dedi.
Ebû Mûsâ el-Makdîsî bir talebesine rü’yâda; “Yavrum! Benim, dünyâda iken okuduğum ve size yazdırıp öğrettiğim bir duâya devam et. O duâ, sana yazdırdığım, falan kâğıttadır. O duâ; “Yâ Rabbî! Sen benim Rabbimsin. Senden başka ilâh yoktur. Ancak sen varsın. Beni yoktan yarattın. Ben senin kulunum” duâsı olup, dünyâda çok okunması sebebiyle burada kurtuluşuma sebep oldu. Ona devam et!” dedi.
Vefâtı sebebiyle Yûsuf bin Abdülmün’îm, söylediği kasidede onun hakkında özetle şöyle der: “Ölümüyle beraber sevinç ve neş’enin yok olduğu kimseye üzülmemek elde değildir. Şayet o kişi yaşasaydı, dîni öğretir, insanlara Allahü teâlânın yolunu gösterir, sünnetleri yayardı.”
Hanbelî mezhebi fıkıh âlimi. İsmi, Abdullah bin Ebî Bekr bin Ebi’l-Bedr bin Muhammed el-Harbî el-Bağdâdî olup, Ketile diye de tanınır. Abdullah el-Harbî, 605 (m. 1208) senesinde doğdu. 681 (m. 1282) senesi Ramazân-ı şerîf ayında Cum’a günü vefât etti.
Abdullah bin Ebî Bekr, ilim öğrenmek için birçok yerlere gitti. Abdullah el-Harbî, Şam’da; Hâfız Diyâ-ül-makdisî ve Süleymân el-Esardî’den hadîs-i şerîf dinledi ve rivâyette bulundu. Şeyh Muvaffaküddîn, kendisine icâzet (diploma) verdi. Abdullah el-Harbî, Bağdad’da; Kâdı Ebî Sâlih’den fıkıh ilmini öğrendi. Ayrıca Harran’da; Şeyh Mecdüddîn İbni Teymiyye ve Muhtasar kitabının yazarı İbn-i Temîm’den, Dımeşk’de; Şeyh Şemsüddîn bin Ebî Ömer ve diğer âlimlerden, Mısır’da; Ebû Abdullah İbni Hamdân’dan fıkıh okudu. Kendisinden ise; Abdürrezzâk bin el-Kûtî ve birçok âlim ilim öğrenip hadîs-i şerîf rivâyet etti.
Abdullah bin Ebî Bekr el-Harbî hazretleri, kerâmet ve üstünlükler sahibi, çok ibâdet eden, haram ve şüphelilerden kaçan bir zât idi. Devlet adamları, ilminden dolayı kendisine çok hürmet eder ve saygı gösterirdi. Abdullah el-Harbî, birçok sâlih zât ile görüştü ve sohbette bulundu.
Abdullah el-Harbî, birçok eserler yazdı. “El-Hırakî” adlı eseri şerh ederek “El-Mühim” adını verdi. “Es-Simâ’” ve “El-Uddetü liş-Şiddeti” adlı eserler de onundur.
Hadîs âlimi. Künyesi Ebû Muhammed olup ismi, Abdullah bin İbrâhim bin Mahmûd bin Refîa el-Cedrî’dir. Lakabı “Diyâüddîn”dir. Abdullah bin İbrâhim, Hanbelî mezhebi fıkıh âlimlerinin büyüklerindendir. Hadîs ve fıkıh ilmi yanında kırâat ve ferâiz ilminde de söz sahibi idi. Abdullah bin İbrâhim, 679 (m. 1280) Cemâzil-âhır ayında Musul’da vefât etti.
Musul’a yerleşen Abdullah bin İbrâhim, orada kırâat ilmini, Ali bin Müflih el-Bağdâdî’den öğrendi. Ayrıca Musul’da birçok âlimle görüştü ve Ebû Abdullah el-Fâsî, es-Sedîd Îsâ bin Ebi’l-Hâzım’dan hadîs-i şerîf dinledi ve rivâyette bulundu. Kendisinden; İbn-i Harûf el-Mûsulî el-Hanbelî kırâat ilmini öğrendi ve Şeyh Mecdüddîn bin Teymiyye hadîs-i şerîf dinledi. Abdullah bin İbrâhim, es-Samed bin Ebi’l-Ceyş’e icâzet (diploma) verdi.
Abdullah bin İbrâhim, Musul’da kırâat âlimlerinin reîsi idi. Kırâat hakkında çok kıymetli eserler yazdı. Yazdığı eserlerden Kasîde-i Lâmiyye adlı eseri meşhûrdur.
Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Abdullah bin Mahmûd bin Mevdûd bin Mahmûd el-Mûsulî’dir. Künyesi Ebü’l-Fadl olup, “Mecdüddîn-i Mûsulî” diye meşhûr oldu. 599 (m. 1202) senesinde Musul’da doğdu, ilim tahsiline, önce babasından ilim alarak başladı. Sonra Şam’a giderek Cemâlüddîn-i Husayrî’den de ilim tahsil etti. Yaşadığı devirde, fıkıh ve usûl ilimlerindeki âlimlerin en büyüğü oldu. Kendisine bir mes’ele hakkında fetvâ sorulduğunda, fıkıh mes’elelerinin hepsi ezberinde olduğundan ve bütün inceliklerine vâkıf olduğundan, delîlleri araştırıp bakmağa ihtiyâcı kalmaksızın hemen cevap verirdi. Bir müddet Kûfe kadılığı (hâkimliği) yaptı. Sonra bu vazîfeden alındı. Daha sonra Bağdad’a gidip, İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe hazretlerinin kabri yanında ders okutmağa başladı. Vefâtına kadar, fetvâ verip ders okuttu. “Muhtâr” ve bunun şerhi olan “İhtiyâr” kitapları meşhûrdur. 683 (m. 1284) senesi Muharrem ayının ondokuzuncu günü vefât etti.
Abdullah bin Mahmûd, Hanefî fakîhlerinin altıncı tabakası olan “Eshâb-ı Temyîz”dendir. [İbn-i Âbidîn’in ve Türkçe “Mecmû’a-i Zühdiyye”nin önsözlerinde ve şeyh-ül-İslâm Kemâl Paşazâde Ahmed bin Süleymân efendinin “Vakfunniyât” kitabında diyor ki; “Fıkıh âlimleri, yedi tabaka, yedi derecedir. En yüksek derecesi, dinde müctehid olanlardır. Bunlara “Mutlak müctehid” denir. Dört mezheb imamları böyledir, ikinci tabaka “Mezhebde müctehid” denilen büyük âlimlerdir. Ebû Yûsuf, İmâm-ı Muhammed Şeybânî ve İmâm-ı a’zamın diğer talebeleri böyledir. Bunlar, İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe’nin koymuş olduğu usûl ve kaidelere uyarak delîllerden ahkâm çıkarırlar. Çıkardıkları hükümlerden ba’zıları, İmâm-ı a’zamın çıkarmış olduğu hükümlere uymayabilir. Bunlara da “Mezhebde müctehid” denildiği “Mîzân-ül-kübrâ” kitabının onyedinci sahifesinde yazılıdır. Üçüncü tabaka, “Mes’elelerde müctehid” olan âlimlerdir. Bunlar, ortaya yeni çıkan mes’elelerin hükümlerini bulurlar. Bunların bulduğu hükümlerin, ilk iki tabakanın hükümlerine uygun olmaları lâzımdır. Hassâf, Tahâvî, Kerhî, Şems-ül-eimme Halvâni, Şems-ül-eimme Serahsî, Pezdevî, Kâdı Hân ve benzerleri olan derin âlimler, üçüncü tabakadan müctehidlerdir. Bunlardan sonra olan tabakalardaki âlimler müctehid değildir. “Mukallid”dirler. Meselâ dördüncü tabakadaki, “Eshâb-ı tahrîc” denilen âlimler, ictihâd yapamazlar. Mücmel, kısa bildirilmiş olup, iki türlü anlaşılabilen hükümleri açıklayarak, bir ma’nâsını seçen Ebû Bekr Ahmed Râzî bunlardandır. 370 (m. 981)’de Bağdad’da vefât etmiştir. Fıkıh âlimlerinin beşinci tabakası “Eshâb-ı tercih”dir. Kendilerine gelmiş olan çeşitli haberler arasından, sahih, evlâ olanları seçerler. Kudûrî ve “Hidâye” sahibi Burhâneddîn Mergınânî bunlardandır. Altıncı tabaka, “Eshâb-ı temyiz” olup, kâvî hükümleri za’îf olanlardan, zâhir haberleri nâdir haberlerden ayıran mukallîd âlimlerdir. “Kenz”, “Muhtâr” ve “İhtiyâr”, “Vikâye” ve “Mecmâ’ul-Bahreyn” kitaplarının sahipleri bunlardandır. Bunların kitaplarında merdûd ve za’îf rivâyetler yoktur. Yedinci tabaka, yukarıda bildirilen hizmetleri yapamıyan, ancak önceki tabakaların kitaplarından doğru olarak nakl yapabilen, onları bildiren “Mukallid”lerdir. [“Tahtâvî” ve “Dürr-ül-muhtâr” ve “İbn-i Âbidîn”in bunlardan olduğu. “Mecmû’a-i Zühdiyye”de yazılıdır.] Altıncı tabakadan âlimler, kıyâmete kadar bulunacaklar, hakkı bâtıldan ayıracaklardır. “Ümmetimden hak üzere olan âlimler, kıyâmete kadar bulunacaktır” hadîs-i şerîfi, bunu haber vermektedir.]
Sem’ânî diyor ki; “Mecdüddîn-i Mûsulî’nin “Muhtâr” ve “İhtiyâr” kitapları her tarafa yayıldı. Bu iki kitap, fakîhlerin yanında mu’teber eserler olup. “Muhtâr” kitabı, sonra gelen âlimlerin çok i’timâd ettiği dört kitabın içindedir. Bunlar; “Muhtâr”, “Kenz”, “Vikâye” ve “Mecmâ’ul-bahreyn”dir.”
Mecdüddîn-i Mûsulî, “İhtiyâr” kitabında diyor ki; “Nikâh”, evlenmek için yapılan akd, ya’nî sözleşme demektir.
Kur’ân-ı kerîm, nikâh yapmağı emretmektedir. Nisa sûresinin üçüncü âyetinde meâlen; “Helâl olan kadınlardan nikâh ediniz!” buyuruldu. Yirmiüçüncü âyetinde meâlen; “Onları, sahiblerinin izni ile nikâh ediniz” ve Nûr sûresinin otuzikinci âyetinde meâlen; “Zevci olmıyanları nikâh edin!” buyuruldu. Hadîs-i şerîfte de; “Nikâh, ancak şâhidlerle olur” ve “Nikahlanın, çoğalın! Kıyâmet günü, ümmetlere karşı sizinle övüneceğim” ve “Nikâh yapmak, benim sünnetimdir. Sünnetimi terkeden, benden değildir” buyuruldu. Âyet-i kerîmeler, hadîs-i şerîfler ve icmâ’-ı ümmet, nikâhın meşrû olduğunu, ibâdet olduğunu bildiriyorlar. Nikâh yapmak, sünnet-i müekkededir. Ba’zan farz olur. Zulüm, işkence yapmak korkusu olunca mekrûh olur. Nikâh, iki kişinin mazi (geçmiş zaman) olarak söylemeleri ile veya birinin mâzî, diğerinin muzârî (Şimdiki veya gelecek zaman) kelimeleri ile söylemesi ile yapılır. Meselâ, beni zevceliğe (hanımlığa) al deyince, seni zevceliğe aldım demekle olur. Hanefî mezhebine göre, müslümanların nikâhında iki müslüman erkeğin veya bir erkekle iki kadının şâhid olarak bulunmaları lâzımdır. Müslümanın zımmî kadını nikâh ederken, iki şahidin de zımmî olmaları caizdir.
Bir erkeğin: annelerini, kızlarını, kız kardeşlerini, halalarını, teyzelerini, kardeşinin kızlarını nikâh etmesi ebedî haramdır. Nesebden haram olan bu yedi kadın, süt ile olduklarında da haramdırlar. Kayın vâlideyi ve gelini ve üvey kızı ve üvey anneyi nikâh etmek de ebedî haramdır. Müslüman erkeğin, Ehl-i kitâb olan kadını, ya’nî yahudi ve hıristiyan dininde olan kadını nikâh etmesi caizdir. Başka kâfir kadınla ve mürted olmuş kadınla evlenmesi caiz değildir.. Müslüman kadının, hiçbir kâfirle evlenmesi caiz değildir. Sapık yolda olanların yaptıkları “Mut’a nikâhı” ve para ile “Muvakkat nikâh” (ya’nî metres tutmak; haramdır. Nikâhda, kadınların sözü mu’teberdir. Ya’nî, âkil baliğ kadının, kendini nikâh etmesi ve başkasının velîsi, vekîli olunca, onu nikâh etmesi veya kendini nikâh etmesi için birini vekîl etmesi yahut başkasının kendisini nikâh etmiş olduğunu anlayınca, izin vermesi, hep caizdir. Bâliga olan bâkire kızı nikahlamak için zorlamak caiz değildir. Velîsi, belli kimseye nikâh yapılması için bundan izin istemelidir. Cevap vermez veya gülerse, yahut sessiz ağlarsa, izin sayılır.”
“İhtiyar” kitabının sahibi diyor ki; “Tesbih (Sübhânallah), tahmîd (Elhamdülillah), tekbîr (Allahü ekber), Kur’ân-ı kerîm, hadîs-i şerîf ve fıkıh kitabı okumak sevâbtır. Ahzâb sûresinin otuzbeşinci âyet-i kerîmesinde meâlen; “Allahü teâlâyı çok zikr eden erkeklerin ve kadınların günahları affolur ve çok sevâb verilir” buyuruldu. Tüccârların, malını müşteriye gösterirken, bunları okuması ve Kelime-i tevhîd, salevât okuması günahtır. Bunları para kazanmağa âlet etmek olur.”
“İhtiyar” kitabında, hîbeyi anlatırken diyor ki;
Hîbe, hediyye vermek, ya’nî karşılıksız temlik, bağışlamak demektir. Bağış sahibleri verdim der. Bağış alan (veya vekîlleri)’de aldım der ve sözleşilen yerde veya sonra, hîbeyi yapanın izni ile kabz eder. Ya’nî teslim alır. Kabzdan önce, îcâb veya kabûlden vaz geçebilir. Bu îcâb ve kabûl ve kabz işlemleri yapılınca, bağış, bağışlananın mülkü olur. Küçük çocuğa yapılan bağışı, kendisi, anası veya velîsi kabz edebilir. Taksimi mümkün olmıyan malı hîbe etmek caizdir. Mal hîbe olunur. Menfaat hîbe olmaz. Bir malın yalnız menfaatini, yâ’nî kullanılmasını hîbe etmeğe (Âriyet) denir. Bu mal, kullananın elinde emânet olur. Evi, oturmak için âriyet vermek caizdir. Taksimi mümkün olan malın parçası, taksimden sonra hîbe olunur. Binanın parçası, ağaçdaki meyve ve tarladaki ekin böyledir, İki kişinin ortaklaşa mâlik oldukları bir malı (meselâ bir evi), bir kişiye hîbe etmeleri caizdir. Bir kişinin (bir malı), iki (veya daha fazla) kişiye hîbe etmesi caiz olmaz. (Taksimi mümkün ise, ayırıp, parçalarını herbirine ayrı ayrı vermelidir.) Bir malın iki fakire sadaka verilmesi caizdir. Fakire hîbe edince, sadaka olur. Zengine sadaka diyerek verilen hîbe olur. Mahrem akrabası veya nikâhlısı olmıyan kimseye hîbe edilen malı geri almak caizdir. Fakat karşılığı verilmiş ve kabz edilmiş ise, verilen şey çoğalmış ise, yahut ikisinden biri ölmüş ise veya verilenin mülkünden çıkmış ise geri alınamaz. Hayvanın yaşlanması, büyümesi, nebatın büyümesi, kumaşın boyanması, kesilip biçilmesi, çoğalması sayılır. Verilen şeyin mikdârının veya kıymetinin azalması, geri alınmasına mâni olmaz. Karşılığı bir başkası da verebilir. Karşılık olduğu söylenmiyerek verilen şey karşılık olmaz. Karşılık az veya çok olabilir. Belli bir şeyi karşılık vermesi şartı ile hîbe etmek caizdir. Karşılığı kabzdan önce herhangi biri vaz geçebilir. Kabz edildikten sonra, ancak ikisinin rızâsı ile vaz geçilebilir. Birisine “Ölünceye kadar evimde otur!” demek caizdir, ölünce, ev sahibine, ölmüş ise vârisine geri verilir. Evimde otur, birimiz ölünce ev kalanın olsun demek bâtıldır. Biri birinin ölmesini bekleyeceği için, buna (Rukbî) denildi. Mülk sahibi olmağı, ölüme ve başka tehlikelere bağlamak sahih değildir. Sadaka verilen şey, hiç geri alınmaz. Malından bir mikdârını sadaka vermeği adayan kimse, bu sadakayı zekât malından verir.
Hacı, Mekke-i mükerremede hac ile ilgili vazîfelerini bitirip Mescid-i Haram’dan ayrılınca, Medîne-i münevvereye gelir. Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) kabr-i şerîflerini ziyâret eder. Çünkü Resûlullah efendimizin kabr-i şerîflerini ziyâret, sünnet olan ibâdetlerin en fazîletlilerindendir. Hattâ, vâcib olan amellerin derecesine yakındır. Çünkü Resûlullah ( aleyhisselâm ), kabr-i şerîflerini ziyârete, ümmetini çok teşvik ederdi. Buyurdu ki:
“Kim imkân bulup da benim kabrimi ziyâret etmezse, bana eziyet etmiş olur.”
“Kim kabrimi ziyâret ederse, ona şefaatim vâcib olur.”
“Vefâtımdan sonra kim beni ziyâret ederse, sanki beni hayâtımda ziyâret etmiş gibidir.”
Bu konuda daha birçok hadîs-i şerîf vardır.
Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) kabr-i şerîflerini ziyâret eden çok kimsenin ziyâret âdabını, bunun müstehâblarını ve ziyâretle alâkalı husûsları bilmediklerini görünce, “Hac” bahsinin sonunda ayrı bir bölüm hâlinde bu mevzûyu bildirmek istedim. Şimdi ziyâret âdabından bir miktar bildiriyorum:
Resûlullahın ( aleyhisselâm ) kabr-i şerîflerini ziyârete giden kimsenin, çok salevât-ı şerîfe getirmesi lâzımdır. Okunan bu salât ve selâmların Resûlullaha ( aleyhisselâm ) ulaştığı, hadîs-i şerîfte bildirilmiştir. Medîne-i münevvere şehri, uzaktan görününce, salât ve selâm getirilir. Sonra, “Allahümme hazâ haremü nebiyyike, Fec’alhü vikâyeten lî minennâr ve emânen minel-azâb ve sû-il-hisâb” denir. Mümkünse, şehre veya mescide girmeden önce gusl abdesti alınır. Güzel koku (esans) sürünülür. Yeni, temiz elbise giyilir. Çünkü bunlar, ta’zim ve hürmet ifâde ederler. Medîne-i münevvereye mütevâzi, vekarlı ve sükûnet hâli ile girer, “Bismillahi ve alâ milleti Resûlillâh.”, “Ve kul Rabbi, edhılnî; müdhale sıdkın ve ahricnî muhrace sıdkın vec’al lî min ledünke sultânen nasîrâ” (İsrâ-80) âyet-i kerîmesini okuyarak ve “Allahümme salli alâ Muhammedin ve alâ âli Muhammed. Vagfîr lî zünûbî vef-tah lî ebvâbe rahmetike ve fadlike” diyerek Mescid-i Nebevî’ye girer. Resûlullah efendimizin minberinin yanında iki rek’at (tahıyyet-ül-mescid) namazı kılar. Minberin direği sağ omuzuna gelecek şekilde durur. Peygamberimiz ( aleyhisselâm ) burada namaz kılardı. Burası, Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) kabri ile minberi arasıdır. Hadîs-i şerîfte, “Kabrim ile minberim arası, Cennet bahçelerinden bir bahçesidir. Minberim havzım üzerindedir” buyurulmuştur. Sonra ziyâret eden kimse Allahü teâlâya, Resûlullahın mübârek kabrini ziyâret etmeyi kendisine nasîb ettiğinden dolayı secdeye varır. Duâ eder. Sonra kalkıp Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) kabr-i şerîfine (Hücre-i se’âdete) gelir. (Arkasını kıbleye vererek) Resûlullahın mübârek yüzüne karşı iki metre kadar uzakta edeble durur. Daha fazla yaklaşmaz. Elini kabr-i şerîfin duvarlarına koymaz. Uzakta edeble durmak, hürmete daha muvafıktır. Namazda durur gibi, durur. Resûlullah efendimizin mübârek, latif sûretini, kendisini bildiğini, sözünü, selâmını ve duâlarını işittiğini düşünür. Nitekim Resûlullah ( aleyhisselâm ) efendimiz; “Kim bana kabrimde salât okursa, onu işitirim” buyurdu. Yine hadîs-i şerîfte, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) kabr-i şerîflerinde bir melek vekîl bırakıldığı, o meleğin, ümmetinden selâm edenlerin selâmını kendisine ulaştırdığı bildirildi. Sonra; “Esselâmü aleyke yâ Resûlallah! Esselâmü aleyke yâ Nebiyyallah! Esselâmü aleyke yâ safiyyallah! Esselâmü aleyke yâ habîballah! Esselâmü aleyke yâ nebiyyerahmeti! Esselâmü aleyke yâ şefî-al ümmeti! Esselâmü aleyke yâ seyyidelmürselîn! Esselâmü aleyke yâ hâtemennebiyyîn. Esselâmü aleyke yâ Muhammed! ( aleyhisselâm ), Esselâmü aleyke yâ Ahmed! Allahü teâlâ sana en yüksek mükâfat ve karşılık ihsân eylesin. Ben şehâdet ederim ki, sen Peygamberlik vazîfeni yaptın. Emâneti eda ettin. Ümmetine nasihat eyledin. Yakîn (ölüm) sana gelinceye kadar, Allah yolunda cihâd eyledin. Allahü teâlâ sana kıyâmet gününe kadar, salât ve selâm eylesin. Yâ Resûlallah! Bizler sana çok uzak yerlerden geldik. Senin kabr-i şerîfini ziyâret etmek, senin hakkını ödemek, senin yaptıklarını yerinde görmek, seni ziyâret ile bereketlenmek, senin Allahü teâlânın katında bize şefaatçi olmanı istemek için geldik. Çünkü hatâlarımız bellerimizi büktü. Günahlarımız omuzlarımıza ağır geldi. Yâ Resûlallah! Sen, hem şefaat eden ve hem de şefaati kabûl olunansın. Makam-ı Mahmûd senin için va’d edilmiştir. Hem, Allahü teâlâ da Kur’ân-ı kerîmde, Nisa sûresinin 64. âyet-i kerîmesinde meâlen; “Biz, her peygamberi, ancak Allahü teâlânın izni ile (gönderildiği kavmi tarafından) kendisine itaat olunması için gönderdik. Eğer onlar, nefslerine zulüm ettiklerinde, sana gelseler, günahları için Allahü teâlâdan af ve mağfiret dileseler, Peygamber de kendileri için af ve mağfiret dileseydi, elbette Allahı tövbeleri fazlasıyle kabûl edici ve pekçok merhametli bulacaklardı” buyurmaktadır. Bizler, senin huzûruna geldik. Fakat bizler, nefslerimize zulmettik. Günahlarımızın bağışlanmasını diliyoruz. Yâ Resûlallah!
Allahü teâlânın katında bize şefaat eyle. Yâ Resûlallah! Allahü teâlâdan, bizim rûhumuzu, sünnetin üzere almasını, yarın kıyâmet gününde, senin ile beraber mahşer yerine gelenler arasına katmasını, senin havzına gelip, orada senin havzından içmeyi nasîb etmesini dile. Yâ Resûlallah! Senin şefaatini istiyoruz.” Sonra; “... Ey Rabbimiz! Bizi ve îmân ile bizden evvel geçmiş olan kardeşlerimizi bağışla, îmân etmiş olanlar için kalblerimizde bir kin bırakma! Ey Rabbimiz! Muhakkak ki sen, çok şefkat ve merhamet sahibisin!” meâlindeki Haşr sûresinin 10. âyet-i kerîmesini okur.
Sonra, selâm gönderenlerin selâmını iletir. Ve şöyle der: “Esselâmü aleyke yâ Resûlallah! Şu kimse, senin Allahü teâlânın katında kendisine şefaatçi olmanı istiyor. Ona ve bütün müslümanlara şefaat eyle” der ve dilediği kadar salevât okur. Sonra yarım metre sağa, Ebû Bekr-i Sıddîk’ın başı hizasına gelir ve; “Esselâmü aleyke yâ halîfete Resûlillah! Esselâmü aleyke yâ refîkahu fil-esfâr! Esselâmü aleyke yâ emînehu alel-esrâr! Allahü teâlâ, Peygamberinin ümmetinin İmâmı olarak sana en yüksek mükâfat ve karşılığı lütfetsin. Sen, Resûlullaha en güzel bir şekilde halîfe oldun. En iyi şekilde O’nun sünnet-i seniyyesini ta’kib ettin. Mürtedlerle (dinden dönenlerle) ve doğru yoldan ayrılmış olanlarla, muharebe ettin. Dâima hakkı söyledin. Vefât edinceye kadar, hak yolda olanlara yardımcı oldun. Allahın selâmı, rahmeti ve bereketi senin üzerine olsun! Allahım! Rahmetinle, onun sevgisi üzere rûhumuzu al. Onu ziyâretimizi boşa çıkarma!” diye duâ eder.
Sonra yine yarım metre sağa, Hazreti Ömer’in kabrinin hizasına gelir ve; “Esselâmü aleyke yâ Emîr-el-mü’minîn! Esselâmü aleyke yâ Müzhiral-İslâm! Esselâmü aleyke yâ Müksirel esnâm! Allahü teâlâ sana en yüksek karşılık ve mükâfat versin. Hayatta iken de, ölümünde de İslâma ve müslümanlara yardım ettin. Yetimlere kefil oldun. Akrabaya iyilik yaptın. Müslümanlara onların râzı oldukları, hem hidâyet üzere bulunan ve hem de, insanları doğru yola ileten bir rehber oldun. Onların işlerini derleyip topladın. Fakirlerini zengin yaptın, yaralarını sardın. Allahü teâlânın selâmı, rahmeti ve bereketi senin üzerine olsun!” der.
Sonra biraz dönüp: “Esselâmü aleykümâ yâ dacîay-resûlillah ve refîkayhi ve vezîreyhi ve müşîreyhi vel-muâvineyhi lehû alel-kıyâmi fid-dîni vel-kâimeyni ba’dehû bi-mesâlihi-il-müslimîn! Allahü teâlâ size en güzel karşılığı versin. Resûlullahın bize şefaat etmesi, Allahü teâlâdan, bizim sa’yimizi kabûl etmesini, bizi İslâm dîni üzere öldürüp yine İslâm dîni üzere diriltmesini, kıyâmet gününde Resûlullaha ( aleyhisselâm ) yakın olanlar arasında haşretmesini, dilemesi için, sizi Resûlullahın yanında vesîle ediniyoruz” der. Sonra kendisine, ana-babasına, duâ isteyenlere ve bütün müslümanlara duâ eder. Bundan sonra Resûlullahın ( aleyhisselâm ) mübârek yüzüne karşı durup; “Ey Allahım! “Biz her peygamberi, ancak Allahü teâlânın emri ile (gönderildiği kavmi tarafından) kendisine itaat olunması için gönderdik. Eğer onlar, nefslerine zulüm ettiklerinde, sana gelseler, günahları için Allahü teâlâdan af ve mağfiret dileseler, peygamber de kendileri için af ve mağfiret dileseydi, elbette Allahı tövbeleri fazlasıyle kabûl edici ve pekçok merhametli bulacaklardı.” buyuruyorsun. (Nisa, 64). Yâ Rabbî! Senin yüce kelâmına uyarak, emrine itaat ederek, sevgili peygamberinin senin huzûrunda bize şefaat etmesini diliyoruz. Sonra daha önce okuduğu; “Ey Rabbimiz! Bizi ve imân ile bizden evvel geçmiş olan kardeşlerimizi bağışla, îmân etmiş olanlar için kalblerimizde bir kin bırakma! Ey Rabbimiz! Muhakkak ki sen, çok şefkat ve merhamet sahibisin!” meâlindeki Haşr sûresinin 10. âyet-i kerîmesi ile; “Rabbenagfir lenâ ve li-âbâ-inâ ve li-ümmehâtinâ ve li-ihvâninel-lezîne sebekûne bil-îmâne”, “Rabbena âtinâ...” ve “Sübhâne rabbike...” âyet-i kerîmelerini okuyarak Hücre-i se’âdet ziyâretini tamamlar.
Sonra Resûlullahın kabri ile minberi arasında bulunan ve Ebû Lübâbe hazretlerinin kendini bağlıyarak tövbe etmiş olduğu direğe gelir. Burada iki rek’at namaz kılar ve Allahü teâlâya tövbe ve istiğfarda bulunur. Dilediği duâları yapar. Sonra Ravda-i mutahharaya gelir. Burası kare şeklinde bir yerdir. Burada istediği kadar namaz kılar. Duâ eder. Tesbihler okur. Allahü teâlâya hamdü senalarda bulunur. Sonra minbere gelir. Resûlullahın bereketinin kendisine ulaşması niyetiyle, Peygamber efendimizin hutbe okurlarken mübârek elini üzerine koymuş oldukları yere elini kor. Burada iki rek’at namaz kılar. Allahü teâlâdan dilediklerini ister. Allahü teâlânın gazâbından rahmetine sığınır. Sonra Hannâne direğine gelir. Bu direk, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) hutbe okumak için minbere geçtiğinden dolayı, kendisini terkettiği için inleyip, sonra Resûlullahın ( aleyhisselâm ) inip, kendisini kucaklaması üzerine sükûn bulan direktir. Burada kaldığı müddet içerisinde, gecelerini Kur’ân-ı kerîm okumakla, Allahü teâlâyı zikretmek, minber ile kabrin yanında, gizli ve açıktan duâ yapmakla meşgûl olur. Resûlullah efendimizi ( aleyhisselâm ) ziyâretten sonra Bakî kabristanına gitmek, orayı da ziyâret etmek müstehabdır. Sonra diğer kabirleri, bilhassa Seyyidüşşühedâ (şehîdlerin efendisi) Hazreti Hamza’nın kabrini ziyâret eder. Yine Bakî’de Hazreti Abbâs’ın kubbesini ve orada bulunan Hasen bin Ali’yi, Zeynel’âbidîn’i, oğlu Muhammed Bâkır ve oğlu Ca’fer-i Sâdık, emîr-el-mü’minîn Hazreti Osman’ı, Resûlullah efendimizin oğlu İbrâhim’i, Resûlullah efendimizin orada bulunan zevce-i mutahharalarını, halası Safiyye’yi ve daha birçok Sahabe ve Tabiînden olan büyükleri (r.anhüm) ziyâret eder. Bakî’deki “Fâtıma Mescidi”nde namaz kılar. Perşembe günü Uhud şehîdlerini ziyâret etmek müstehabdır. Orada; “Selâmün aleyküm bimâ sebertüm. Fe-ni’me ukbeddâr. Selâmün aleyküm yâ ehle dâril-kavm-il-mü’minîn ve innâ inşâallahü an karîbin biküm lâhikûn” der. Sonra, Âyet-el-kürsî ve İhlâs sûresini okur. Cumartesi günü Kûba Mescidine gitmek müstehabdır.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-6, sh. 147
2) El-A’lâm cild-4, sh. 135
3) Miftâh-üs-se’âde cild-2, sh. 281
4) El-Fevâid-ül-behiyye sh. 106, 107
5) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 462
6) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 397, 563, 763, 976
7) İslâm Ahlâkı sh. 483, 544, 545
.İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ ABDULLAH BİN MUHAMMED EL-HADRAMÎ
Evliyânın büyüklerinden. Künyesi Ebû Muhammed olup ismi, Abdullah bin Muhammed bin Abdurrahmân el-Hadramî’dir. Hadramad’da yetişen evliyânın büyüklerinden idi. 687 (m. 1288) senesinde vefât etti. Selâm şehrindeki kabristana defn edildi. Mezarının üstüne bir türbe yaptırıldı. Türbesi ziyâretgâh mahallidir.
Abdullah-i Hadramî, ilk önce Şerîf Muhammed bin Ali’den ilim öğrendi. Maddî ve ma’nevî istifâdesi çok oldu. Muhammed bin Ali kendisini çok sever ve medhederdi. Daha sonra ilim öğrenmek için Ahmed bin Cu’d hazretlerinin ilim meclisine devam etti. Ondan çok istifâde etti. Tasavvuf bilgilerini öğrenip üstün hâllere kavuştu ve bu yolda icâzet (diploma) aldı. Sonra Ebü’l-Gays bin Cemîl ve daha birçok velî zâtların derslerini dinledi. Bunlardan çok istifâde etti ve yüksek mertebelere kavuştu. Birçok kerâmetleri görüldü, insanlara, güzel ahlâkı öğretmek için çalıştı. Çeşitli yerlerden insanlar kendisini görmeye ve sohbetlerini dinlemeye geldi. Yüzlerce talebesi vardı. Allahü teâlânın kendisine ihsân ettiği üstünlüğü ile insanlara ilim öğretti. Dünyâ ve âhıret sıkıntılarından kurtardı.
Talebelerine nasihat ederken; “Sizden biriniz nerede olursanız olunuz, herhangi bir sıkıntıya düşerse, beni vesile ederek Allahü teâlâdan murâdını istesin. Biiznillah istediğine kavuşur. Allahü teâlâ, velî kulları vasıtasıyla insanların müşküllerini çözer” buyurdu. Talebeleri sıkıntıya düştükleri zaman, Abdullah-i Hadramî’yi vesile ederek, Allahü teâlâdan sıkıntılarını gidermesini istediler. Hocalarının yetişerek, Allahü teâlânın izniyle onları sıkıntıdan kurtardığı çok defa görüldü.
Şöyle anlatılır: Ebû Mehre adındaki zât, önceleri Sa’îd bin Îsâ’nın talebelerinin ileri gelenlerinden idi. Daha sonra Abdullah-i Hadramî’nin sohbetlerinde bulundu. Onun sevdiği yüksek talebelerinden oldu. Bir zaman Ebû Mehre, ilk hocasını ziyârete gitti. Huzûruna girdiğinde eski hocasının hatırının kaldığını gördü. Sonra kendisinde, his, zevk ve istek ne varsa kaybolduğunu anladı. Beraberinde amcasının oğlu vardı. O zaman Abdullah-i Hadramî hazretlerini vesile kılıp, Allahü teâlâya yalvardı. O ân Abdullah-i Hadramî orada görüldü ve Ebû Mehre’yi düştüğü sıkıntılı durumdan kurtardı. O da eski hâline tekrar kavuştu. Sa’îd bin Îsâ, bu durumu görünce hayret etti. O zaman Abdullah-i Hadramî buyurdu ki: “Bu talebenin elinden siz tuttunuz. Fakat kalbi bizimledir.” Daha sonra oradan ayrıldı.
Abdullah-i Hadramî hazretleri yalnız kaldığı zaman ortalığı bir nûr kaplardı, öyle olurdu ki, kendisi bu nurda kaybolurdu.
İmâm-ı Yâfiî onun hakkında; “Çok kimseler rü’yâda, Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) kabr-i şerîfinden. Abdullah-i Hadramî’nin kabrine akan bir nehir gördüklerini anlatırlar. Âlimler, bu, Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) ona yardımının çok olduğuna delîldir dediler” demektedir.
Abdullah-i Hadramî, vefât edeceği zaman yaklaştığında, yanında bulunanlara; “Yavrularım, melekler âlemini görüyorum. Melekler âleminde de Peygamberimizi görüyor, müşâhede ediyorum” dedi.
Hanbelî mezhebi fıkıh ve kırâat âlimi. Künyesi Ebû Bekr olup ismi, Abdullah bin Nasır bin Muhammed bin Ebî Bekr el-Harrânî’dir. Bağdad’da yetişen kırâat ve fıkıh âlimlerinin büyüklerindendir. 549 (m. 1154) senesinde doğdu, 624 (m. 1227) senesinde Harran’da vefât etti.
Abdullah bin Nasır Bağdad’da İbn-i Şâtîl ve başkalarından hadîs-i şerîf dinledi. Daha sonra Vâsıt’a giderek orada ilim tahsil etti.
Fıkıh âlimi İbn-i Hamdân onun hakkında; “Abdullah bin Nasır’dan çok ilim öğrendim ve hadîs-i şerîf dinledim. O dînine çok bağlı ve onu korumak için gayretli, kırâat ilminde ve diğer ilimlerde bir tane idi. Kırâat ilmi hakkında eserleri vardır. Abdullah el-Harrânî ( radıyallahü anh ), Harran’da kadılık yaptı. Orada kırâat ve hadîs ilmini öğretti. Bu gayreti üzere vefât etti” demektedir. Abdullah bin Nasır, birçok eser yazmıştır. Yazdığı eserlerden ba’zıları şunlardır: Et-Tezkîr fî Kurrâ-is-Seb’a, Müfredat fî kırâat-il-eimme.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-6, sh. 159
2) Şezerât-üz-zeheb cild-5, sh. 113
3) Zeyl-i Tabakât-ı Hanâbile cild-2, sh. 171İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ ABDULLAH BİN NECMÜDDÎN MUHAMMED EL-MISRÎ
Mâlikî mezhebi fıkıh âlimi. Künyesi Ebû Muhammed olup ismi, Abdullah bin Necmüddîn Muhammed bin Şâş bin Nizâr bin Aşâir bin Abdullah, bin Muhammed bin Şâş el-Cüzâmî es-Sa’dî el-Mısrî’dir. Lakabı Celâlüddîn’dir. Haçlı orduları Dimyat şehrini muhasara ettiklerinde, mücâhid olarak şehrin müdâfaasında bulundu. 616 (m. 1219) senesi Receb-i şerîf ayı sonunda, dimyat’da vefât etti.
Abdullah bin Necmüddîn Muhammed, Mâlikî mezhebi fıkıh âlimlerinin ileri gelenlerinden idi. Mısır’da eski câmiye yakın medresede ders verdi. Çok kimseler kendisinden ilim taleb ettiler. Birçok âlim. Ebû Muhammed’in ilmî üstünlüğünü medh ettiler. Ebû Muhammed el-Mısrî, ömrünün sonlarına doğru hacca gitti. Hac dönüşünden vefâtına kadar fetvâ vermedi.
İbn-i Hılligân onun hakkında; “Ebû Muhammed el-Mısrî’nin yazmış olduğu “El-Cevâhir-üs-semînetü fî mezhebi âlim-il-medîneti” adlı eseri, onun ilminin çokluğuna, kendinin üstünlüğüne delâlet eder. O, Mısır’da Müderris idi. Dimyat’da vefât etti” demektedir.
Abdullah el-Mısrî, İmâm-ı Mâlik hazretlerinin kurduğu mezhebin bilgilerini ihtivâ eden çok kıymetli bir eser yazdı. Bu esere, “El-Cevâhir-üs-semînetü fî mezhebi âlim-il-medîneti” ismini verdi. Yazdığı diğer bir eser de, “Kerâmât-ül-evliyâ”dır.
Hadîs âlimlerinden. Künyesi, Ebû Muhammed İbni Havtullah Ensârî olarak tanınmıştır. 549 (m. 1154) senesinde Ünde’de doğdu. 612 (m. 1215)’de Gırnata’da vefât etti. Hadîs ilminde hafız, ya’nî yüzbin hadîs-i şerîfi senetleriyle ezbere bilen bir âlim idi. Ayrıca fıkıh, kırâat ve nahiv ilminde de âlim, hatîb ve şâir idi. İlim öğrenmeye, kendi memleketi Mende’de önce babasından ders alarak başladı. Sonra Belensiye’ye gidip orada İbn-i Huzeyl’den ders aldı. Buradan Mürsiyye’ye gidip, Ebû Kâsım bin Hubeyş ve Ebû Abdullah bin Hamîd’den hadîs-i şerîf dinledi. İbn-i Hamîd’den lügat ve nahiv derslerini alıp, bu ilimler ile ilgili notlar yazdı. Mâleka’da ise, Ebû Zeyd es-Süheylî’den hadîs-i şerîf işitti. Gırnata’da; Abdülmün’îm bin Feres’den, Ebû Bekr İbni Ebî Zümneyn’den, İşbilîye’de; Ebû Bekr İbni Ced’den, Ebû Abdullah bin Zerkûn’dan, Kurtuba’da; Halef bin Beşkevâl’den, Sebete’de; Ebû Muhammed bin Ubeydullah’dan, Merrâkeş’te; Ebü’l-Abbâs Ahmed bin Medâ’dan hadîs-i şerîf işitti. Ebû Tâhir İsmâil bin Avf el-İskenderi’den, Ebû Tâhir Haşûî’den ve diğerlerinden icâzet aldı.
Küçük yaşından i’tibâren ilim öğrenme husûsunda çok gayretli ve dikkatli idi. Hadîs-i şerîf rivâyeti ve râvîleri husûsunda geniş ilim sahibi idi. İmâm-ı Buhârî’nin, İmâm-ı Müslim’in, Ebû Davud’un, İmâm-ı Nesâî’nin hocaları ya’nî hadîs-i şerîf aldıkları hadîs âlimleri ile ilgili bir kitap yazdı. Fakat bu kitabını tamamlayamadan vefât etti. İlim öğrenmek için çok yer dolaştı. Zamanında, ondan ve kardeşi Ebû Süleymân’dan daha çok hadîs-i şerîf dinleyip, işiten bir âlim yoktu. Arabcanın inceliklerine vâkıf, güzel şiirler ve te’sîrli hutbeler yazan bir âlim idi. Gırnata’da kırâat ve nahiv dersleri verdi. Merrâkeş’de Halîfe Mensûr’ün çocuklarının yetişmesiyle meşgûl oldu. Endülüs şehirlerinden Selâ’da, Sebete’de ve diğerlerinde kadılık yaptı. Sonra bir müddet de Mürsiye’de kadılık yaptı. Gırnata’da ikinci defa kadılık vazîfesi yapmakta iken, orada vefât etti. Sâlih ve fazîletli bir âlim idi.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-6, sh. 61
2) Tezkiret-ül-huffâz cild-4, sh. 1397
3) Bugyet-ül-vuât cild-2, sh. 44
4) Şezerât-üz-zeheb cild-5, sh. 50
5) Tekmiletü vefiyât-in-nakaleti cild-4, sh. 204İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ ABDULLAH EL-ACEMÎ
Evliyânın büyüklerinden. İsmi. Şeyh Abdullah el-Acemî’dir. Bîre yakınındaki Kefertaşe köyünde ikâmet ederdi. Bağbahçe ile uğraşır, çiftçilik yapardı. Üstün hâller ve kerâmetler sahibi bir zât idi. 640 (m. 1242) senesinde, doğduğu yer olan Kefertaşe’de vefât etti. Kabri ziyâret mahallidir.
Şöyle anlatılır: “Melik ez-Zâhir Mücîrüddîn, birgün Abdullah el-Acemî hazretlerinin bulunduğu köye uğradı. Bir bahçede Abdullah el-Acemî’yi çalışırken gördü. Ona seslenerek, tatlı bir nar ikram etmesini istedi. Abdullah el-Acemî de bir nar kopararak, ikram etti. Melik, narın tadına bakınca, onu ekşi buldu. O zaman Abdullah el-Acemî utandı. Çünkü o bahçede yetişen narlardan hiç tatmamıştı. Hemen iki rek’at namaz kılarak, duâ etmeye ve cenâb-ı Hakka yalvarmaya başladı. O sırada Allahü teâlâ, Melik ez-Zâhir’in gözündeki perdeyi kaldırdı. Melik, oradaki bütün ağaçların secde ettiklerini gördü. Bunun üzerine hemen attan inerek, Abdullah-i Acemî hazretlerinin ayaklarına kapandı ve ayaklarını öpmeye başladı. Abdullah el-Acemî ne kadar mâni olmak istediyse de, o öpmek için ısrar etti ve gördüklerini anlattı. Melik, Abdullah el-Acemî’den kızı ile evlenmesini istedi. Abdullah-i Acemî hazretleri kendisinin birşeyi olmadığını söyledi ise de, sultan ısrar ile kızını ona verdi. Hemen saraya gidip, durumu hanımına anlatıp, kızını Abdullah-i Acemî’ye verdiğini söyledi. Hanımı da bu evliliğe rızâ gösterdi. Kızın çeyizini, üçyüz deve ile, sultan, kızına lâyık bir düğün alayıyla, Abdullah el-Acemî’ye gönderdi. Düğün alayı Abdullah-i Acemî’nin bulunduğu köye yaklaşınca, haberciler hemen durumu Abdullah-i Acemî’ye bildirdiler. Bunun üzerine o, düğün alayını karşıladı. Tahtırevandaki hanımına; “Ey sultan kızı! Benim zevcem olmayı kabûl eder misin?” diye sordu. O da; “Evet” deyince, Abdullah-i Acemî; “O zaman bu tahtırevandan in ve üzerindeki süslü elbiseleri çıkar ve şu sâde elbiseyi giy. Sonra şuradaki bahçıvan evine gir” dedi. Kız da hemen peki deyip, Abdullah el-Acemî’nin dediklerini yerine getirdi.
Abdullah-i Acemî hazretleri ile Melik ez-Zâhir arasındaki bu hâdiseyi. Irak’ta ba’zı kimseler duydu. Onlar, Abdullah el-Acemî’yi ziyâret etmek için Bîre’ye gittiler. Onlar köye girdiklerinde, Abdullah-i Acemî’yi bahçenin otlarını temizlerken gördüler. Gelenlerin başındaki zât, kerâmet gösterip otlara işâret etti. Allahü teâlânın izni ile otlar bir yere toplandı. Abdullah el-Acemî, ona niye böyle yaptığını sorunca o; “Efendim, sizin rahat etmenizi istedim” dedi. O zaman Abdullah-i Acemî hazretleri; “Biz böyle olmasını istese idik, hemen olurdu. Lâkin biz alın teriyle lokma yemek isteriz” dedi ve eliyle alnını sildi. Alnındaki terler toprağa damladı ve Abdullah-i Acemî otlara; “Ey bahçenin otları, eski bulunduğunuz yere dönünüz” dedi. Otlar eski hâllerine dönüp, bahçeye yayıldılar. Iraklı o zât, hemen Abdullah el-Acemî’den af diledi ve yaptığına pişman olup, tövbe etti. Vefâtına kadar Abdullah-i Acemî’nin hizmetinde bulundu. Ondan ilim ve edeb öğrendi.
Fıkıh ve hadîs âlimi. Künyesi Ebü’l-Kâsım. İsmi, Abdurrahîm bin Muhammed bin Muhammed bin Yûnus bin Rebîa el-Mûsulî’dir. Lakabı Tâcüddîn’dir. 598 (m. 1202) senesinde Musul’da doğdu. 671 (m. 1272) senesi Şevval ayında Bağdad’da vefât etti.
Abdurrahîm el-Mûsulî, Musul’da ilim sahibi bir aileden yetişti. Birçok âlimden ders aldı. Rüknüddîn et-Tavûsî bu âlimlerden biridir. Baba ve dedeleri âlim, kâmil kimseler olup, dedesi İmâdüddîn Muhammed bin Yûnus, zamanının büyüğü ve Şeyh-ül-mezheb’i idi. Abdurrahîm el-Mûsulî, Bağdad’a gitti. Orada kadılık yaptı ve ders verdi.
El-Esnevî onun hakkında; “Abdurrahîm el-Mûsûlî, fıkıh âlimi ve fazilet sahibi idi” demektedir.
Abdurrahîm el-Mûsulî birçok eser yazdı. Bunlardan ba’zıları şunlardır: 1. Et-Ta’ciz, 2. El-Vecîz, 3. Et-Tenbîh, 4. Muhtasâr-ül-Mahsûl Şerh-üt-ta’ciz, 5. Şerh-ül-vecîz, 6. Et-Tenvîh bi Fadl-it-tenbîh, 7. Muhtasaru Dürret-il-gavâs lil harîrî. Ayrıca, hacmi küçük, fakat çok ma’nâlar ihtivâ eden Nihâyet-ün-Nefâse isimli muhtasar eseri vardır. Kudûrî’nin de muhtasar olarak yazılması istenince, onun muhtasarını hazırladı.
.İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ ABDURRAHÎM BİN MUHAMMED EZ-ZÜCCÂC
Hadîs ve Hanbelî mezhebi fıkıh âlimi. Künyesi Ebû Muhammed olup ismi Abdurrahîm bin Muhammed bin Ahmed bin Fâris bin Radî bin ez-Züccâc el-Alesî el-Bağdâdî’dir. Lakabı Afîfüddîn’dir. 612 (m. 1214) senesi Rebî’ul-evvel ayında, Bağdad’ın Me’mûniyye semtinde doğdu. Hacdan dönerken, 685 (m. 1286) senesi Muharrem’in onyedisinde Cum’a günü namaz vaktinde vefât etti.
Abdurrahîm ez-Züccâc; Abdüsselâm bin Yûsuf el-İbratî, el-Feth İbni Abdüsselâm, Ahmed bin Sırma, Ali bin Bürendiz el-Katî’î, İbn-i Rüzbe, İbn-ül-Leti, el-Kâşgârî, İbn-ül-Hâzim, Nasr bin Abdürrezzâk, İbn-ül-Kubeytî, İbn-üs-Sıbâk, el-Mübârek bin Bibâ, Ahmed bin eş-Şâzelî ve birçok âlimden ilim öğrenip hadîs-i şerîf rivâyet etti. Ayrıca, Mardin’de en-Neşeberi’den hadîs-i şerîf dinledi. Şam’da Ebü’l-Kâsım bin Hurustânî’den icâzet (diploma) aldı.
Kendisinden ise, Şam’da ve Bağdad’da birçok âlim hadîs-i şerîf dinleyip rivâyette bulundu. Bunlardan ba’zıları şunlardır: Şam’da; Şeyh Ali bin en-Nefîs el-Mûsulî, Mahmûd el-Ermevî, el-Müzenî. El-Berzâlî, Muhammed bin el-Habbâz, Bağdad’da; İbrâhim el-Ca’berîa, Ebü’l-Alâ el-Faradî, İbn-ül-Gavtî, Ali bin Abdüssamed el-Afif, Muhammed bin es-Sâbık.
Ebü’l-Alâ el-Faradî onun hakkında; “Hocamız Abdurrahîm ez-Züccâc, çok âlim olup, fıkıh ve hadîs-i şerîf ilminde üstün derecede idi. Çok ibâdet eder, haram ve şüphelilerden kaçardı, ilim sahibi bir aileden yetişti. Allahü teâlânın ve O’nun Resûlünün yoluna çok bağlı idi. Bid’at sahiplerine karşı çok büyük mücâdeleler verdi. Çok ibâdet eder ve çok Kur’ân-ı kerîm okurdu” demektedir.
Kendisinden hadîs-i şerîf dinlemiş olan Muhibbüddîn Muhammed bin Ömer ise; “Abdurrahîm ez-Züccâc, fıkıh, nahiv ve lügat âlimi olup, fetvâ verirdi. Çok kimseler kendisini medh etti” demektedir.
Safiyyüddîn Abdülmü’min de; “Abdurrahîm ez-Züccâc, büyük bir âlim, ârif bir zât, sünnete sıkı sıkıya bağlı, zühd ve vera’ sahibi, ilim ve edeb sahibi idi” demektedir.
Ez-Zehebî onu medh ederken; “Abdurrahîm ez-Züccâc’ın çok talebesi vardı. Hepsi de kendisi gibi emri ma’rûf ve nehyi münker vazîfesini yapardı. Bağdad ve Şam’da birçok âlim kendisinden hadîs-i şerîf rivâyet etti “dedi.
El-Berzâlî ise; Abdurrahîm ez-Züccâc, Bağdad’da zamanın hadîs âlimi idi. Dînine çok bağlı olup, onu korumaya ve ona tam uymaya çalışırdı” demektedir.
Şöyle anlatılır: “Ebû Muhammed Abdurrahîm ez-Züccâc, hac sebebiyle Şam’dan Mekke’ye giderken, “Zât-i Arak” denilen yere geldiğinde, orada önceden vefât etmiş olanların kabirlerini gördü. Onlara Kur’ân-ı kerîm okudu. Onların affı için duâ etti.
Sonra; “Sizin kabristanınıza defn olan kimseye müjdeler olsun” dedi. Daha sonra yoluna devam etti. Hac edip geri dönüşte, aynı kabristanın bulunduğu yere ulaşınca, orada vefât etti. O kabristana defn olundu.”
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Zeyl-i Tabakât-ı Hanâbile cild-2, sh. 315
2) Şezerât-üz-zeheb cild-5, sh. 391
İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ ABDURRAHÎM BİN NEFÎS ES-SÜLEMÎ
Fıkıh ve hadîs âlimi. Künyesi Ebû Nasr olup ismi, Abdurrahîm bin Nefis bin Hibetullah bin Vehbân bin Rûmî bin Selmân bin Muhammed bin Selmân bin Sâlih bin Muhammed bin Vehbân es-Sülemî el-Hadîsî el-Bağdâdî’dir. 570 (m. 1174) senesi Rebî’ul-evvel ayında Bağdad’da doğdu. 618 (m. 1221) senesinde Horasan’da şehîd oldu.
Abdurrahîm es-Sülemî, birçok hadîs âliminden hadîs-i şerîf dinledi. Hadîs-i şerîf öğrenmede çok gayret sarfetti. Bu ilimde yüksek derecelere kavuştu. Hadîs-i şerîf öğrenmek için; Şam, Cezire, Mısır, Irak, Horasan. Mâverâünnehr, Harezm ve başka memleketleri dolaştı. Abdurrahîm es-Sülemî; Ebü’l-Feth bin Şâtîl’den, Ebü’s-Se’âdât el-Kazzâz’dan, Vâsıt’da; İbn-ül-Mendây’dan, Erbil’de; İbn-i Taberzed’den, Nişâbûr’da; el-Müeyyed’den Hirat’da; Ebî Rûh’dan Mâverâünnehr ve İsfehan’da; Zâhir’in talebelerinden, Dımeşk’da; İbn-ül-Hırıslânî’den, İskenderiyye’de; İbn-ül-Mufaddal’dan ve birçok âlimden hadîs-i şerîf dinledi ve rivâyette bulundu.
Abdurrahîm bin Nefis, fıkıh ilminde de söz sahibi idi. Hanbelî mezhebinin fıkıh bilgilerini çok iyi bilirdi. Hılâf (mukayeseli hukuk) ilminde de âlim olup, edebiyat ilmine de vâkıf idi.
İbn-ün-Neccâr onun hakkında; “Abdurrahîm bin Nefis, yazısı güzel, rivâyeti sağlam, emâneti korumada titiz davranan bir zât idi. Fazilet sahibi, hıfzı kuvvetli ve sağlam, güvenilir bir âlim olup, şiir ve nesir şeklinde yazıları vardır. Güzel ahlâk sahibi, mütevâzi, talebe yetiştiren, mürüvvet sahibi, talebelerinin ve sevdiklerinin maddî ve ma’nevî ihtiyâcını, sıkıntılarını gidermek için çok gayret gösteren biz zât idi” demektedir.
İbn-i Münzirî ise onun hakkında; “Abdurrahîm es-Sülemî’nin faydalı ve güzel şiirleri vardır. Huyu ve ahlâkı güzel olup, hadîs ve fıkıh âlimi idi” demektedir.
Hanefî mezhebi fıkıh âlimi. Künyesi Ebü’l-Feth olup ismi, Abdurrahîm bin Ebî Bekr bin İmâdüddîn bin Ebî Bekr Ali bin Abdülcelîl el-Mergınânî el-Fergânî es-Semerkandî’dir. Lakabı Zeynüddîn’dir. 651 (m. 1253) senesinde vefât etti.
Abdurrahîm el-Mergınânî, müftîlerin üstün derecede olanlarından idi. Fıkıh ilmini, fazilet sahibi olan babasından öğrendi. Sonra Hüsâmeddîn el-Ulyâbâdî’den tahsil etti. Bu zât da Mecdüddîn Muhammed el-Esterûşenî’nin talebesi idi. Abdurrahîm el-Mergınânî, “Hidâye” isimli meşhûr fıkıh kitabının yazarı olan Burhâneddîn el-Mergınânî’nin torunudur.
Abdurrahîm el-Mergınânî, “Fusûl-il-İmâdiyye” adıyla bilinen, “Fusûl-ül-ahkâm li usûl-il-ahkâm” isimli eserin yazarıdır. Abdurrahîm el-Mergınânî, bu eserini, 651 (m. 1253) senesi Şa’bân ayında Semerkand’da tamamladı. Bu eser, fıkhî mes’eleleri ele alıp, gayet güzel bir şekilde inceleyen faydalı bir eserdir.
Fıkıh ve hadîs âlimi. Künyesi Ebü’l-Muzaffer olup ismi, Abdurrahîm bin Abdülkerîm bin Muhammed bin Mensûr bin Muhammed bin Abdülcebbâr es-Sem’ânî el-Mervezî’dir. Abdurrahîm es-Sem’ânî, 573 (m. 1177) senesi Zilka’de ayında, Cum’a gecesi doğdu. 617 (m. 1220) senesinde Merv’de vefât etti.
Hadîs ve fıkıh ilminde yüksek mertebeler sahibi Abdurrahîm es-Sem’ânî, Şafiî mezhebinde idi. Mezhebinin fıkıh bilgilerini en ince noktalarına kadar çok iyi bilirdi. Âlimler silsilesi bir aileye mensûp olan Abdurrahîm es-Sem’ânî’nin âlim olan babası, onu büyük bir ihtimâmla büyüttü, ilim öğrenmesine çalıştı. Babası Abdurrahîm es-Sem’ânî ile Mâverâünnehr, Horasan gibi birçok ilim merkezlerini dolaştı. Babası, onun hadîs-i şerîf dinlemesini ve fıkıh ilmini öğrenmesini sağladı. Abdurrahîm es-Sem’ânî çok hadîs-i şerîf rivâyet etti. İlim öğrenmek için çok kimseler dersinde hazır bulundular ve ondan istifâde ettiler. Beldesindeki Şafiî âlimlerinin reîsi idi. Es-Sem’ânî, sülâlesinin son âlimi idi.
Abdurrahîm es-Sem’ânî’nin yazmış olduğu eserler çok olup, “El-Avâlî min mesmûât-il-Ferâvî (iki cild)” ve “Mu’cem-üş-Şüyûh” bunlardandır.
Fıkıh ve kırâat âlimi. Künyesi Ebü’l-Kâsım olup ismi, Abdurrahmân bin Abdülmecîd bin İsmâil bin Osman bin Yûsuf bin Hüseyn bin Hafs el-İskenderi es-Safrâvî’dir. Kendisine Cemâlüddîn lakabı verildi. Abdurrahmân bin Abdülmecîd, 544 (m. 1149) senesinde İskenderiyye’de doğdu. Mâlikî mezhebi fıkıh âlimlerinden olan Abdurrahmân es-Safrâvî, kırâat ilminde de söz sahibi idi. 636 (m. 1238) senesinde İskenderiyye’de vefât etti.
Abdurrahmân bin Abdülmecîd; İbn-i Halefullah, Ahmed bin Ca’fer el-Gâfikî, Elyesa’ bin Hazm ve İbn-i Halûfdan kırâat ilmini, Ebû Tâlib Sâlih İbni Bint Muâfâ’dan fıkıh ilmini öğrendi ve zamanının büyük hadîs âlimlerinden hadîs-i şerîf dinledi ve rivâyette bulundu.
İbn-i el-İmâd onun hakkında; “Abdurrahmân bin Abdülmecîd, büyük kırâat âlimidir. O, memleketinde fetvâ işlerine de bakardı” demektedir.
Abdurrahmân es-Safrâvî, çok sayıda eser yazmıştır. Bunlardan ba’zıları şunlardır: 1. El-İ’lâl fil-kırâat, 2. Zehr-ür-riyâd, 3. El-Müfesseh anil mekâsid, 4. El-A’râz fit-târih, 5. Et-Takrîb, 6. El-Beyân fî ma’rifeti şevâz-il-Kur’an, 7. Risale fî medhi Ebî Tâhir es-Silefî. Ayrıca, kendi şiirlerini topladığı bir şiir kitabı da vardır.
Hadîs ve Hanbelî mezhebi fıkıh âlimi. Künyesi Ebü’l-Ferec olup ismi, Abdurrahmân bin Abdülmün’îm bin Ni’me bin Sultan bin Sürûr bin Râfi bin Hasen bin Ca’fer el-Makdîsî en-Nablûsî’dir. 594 (m. 1197) senesi Aşure günü doğdu. 656 (m. 1258) senesi Zilka’de ayında Nablus’da vefât etti.
Abdurrahmân bin Abdülmün’îm. Kudüs’de, Ebû Abdullah İbn-ül-Bennâ’dan hadîs-i şerîf dinledi ve rivâyette bulundu.
Eş-Şerîf İzzüddîn onun hakkında; “O, fazilet sahibi bir zât idi” demektedir.
Abdurrahmân el-Makdisî, bir şiirinde özet olarak şöyle der: “Ey ilim öğrenmek isteyen kişi! Hadîs-i şerîf ilmi en üstün ve kıymetli bir ilimdir. Onu öğrenmekle feyz ve berekete kavuşulur. Öyle kıymetli bir ilimdir ki, meselâ fıkıh ilmi onun üzerine bina edilmiştir. Hadîs ilmi kaynaktır. Hükümler ondan çıkar. Nasıl üstün olmasın ki, o ilim olmasaydı, kurtuluş yolları nasıl aydınlanırdı. Hidâyete nasıl kavuşulurdu. O ilim gibi, o ilme sahip olan muhaddisler de çok kıymetlidir. Onları seven ol, yarın kurtulasın. O ilim, âlimleri koruyucudur. Onlar, bu ilmi öğrenmek için yerlerinden, yurtlarından ayrılıp, diyar diyar gezdiler. Hiç yerinde oturanlarla, bunlar bir olabilir mi? Onlara bir denk, bir benzer bulunamaz; faziletleri apaçıktır.”
Hanbelî mezhebi fıkıh ve hadîs âlimlerinin büyüklerinden. İsmi, Abdurrahmân bin İbrâhim bin Ahmed bin Abdurrahmân bin İsmâil bin Mensûr el-Makdisî olup, künyesi Ebû Muhammed’dir. Lakabı Behâüddîn’dir. 555 (m. 1160)’de, başka bir rivâyette 556 (m. 1161) senesinde doğdu. 624 (m. 1227) senesi Zilhicce ayının 7. gününe rastlayan. Perşembe günü Şam’da vefât etti. Hep Sâlih, mübârek zâtların bulunduğu, Kasyûn dağı eteğinde bulunan kabristana defn olundu.
Ebû Muhammed Behâüddîn el-Makdîsî hazretleri, ilim öğrenmek için; Şam, Bağdad, Harran, Nablus ve başka yerlere gitti. Ebû Abdullah bin Ebü’s-Sagr, Şühde, Abdülhak el-Yûsufi, Ahmed bin Ebü’l-Vefâ el-Fakîh, Ali İbn-ül-Menâ, Şeyh Muvaffaküddîn ve başka birçok âlim ile görüşüp, sohbetlerinde bulundu. Kendilerinden ilim öğrendi. Hadîs-i şerîf rivâyet etti. Fıkıh, hadîs ve diğer naklî ilimlerde derin âlim oldu. Ayrıca, Arabî lisânının inceliklerine de vâkıf olup, lügat ilminde çok ileri idi. Yüzlerce talebe kendisinden istifâde edip, ilim öğrendiler, önceleri Nablus’da Hanâbile Câmii’nde imamlık yaptı sonradan bir ara Şam’a geçti. Ömrünün sonlarına doğru tamamen hadîs ilmiyle uğraştı. Nablus ve Şam’da hadîs dersleri verdi.
Abdurrahmân bin İbrâhim el-Makdisî hazretleri; sâlih vera’ ve zühd sahibi yüksek bir zât idi. Haram ve şüpheli olan şeylerden çok sakınırdı. Kalbinde dünyâ muhabbeti yok idi. Herkese karşı tatlı dil ve güler yüz gösterir. İhtiyâç sahiplerinin ihtiyâçlarını görürdü. Herkese iyilik ederdi. Kendisi ise kimseden birşey beklemezdi. İkram sahibi, eli açık, çok cömert bir zât idi. Heybetli ve cesur idi. O zamanda kâfirler ile yapılan muharebelere bizzat asker olarak katılır, çok fedâkârlıklar gösterirdi. Cesâreti ve yiğitliği herkesçe bilinirdi. Bununla beraber, alçak gönüllü idi. Kuvvetine güvenip, hiç bir mahlûka sertlik göstermezdi. Gayet yumuşak, güzel ahlâk sahibi herkesin sevdiği, kendisine hürmet ettiği bir zât idi.
Abdurrahmân bin İbrâhim ( radıyallahü anh ), hocası Muvaffaküddîn hazretlerinin yazmış olduğu Umde ve Mugnî kitaplarını şerhederek (açıklayarak) iki eser yazmıştır. Bunlardan başka eserleri de vardır.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Zeyl-i Tabakat-ı Hanâbile cild-2, sh. 170
2) Mu’cem-ül-müellifîn cild-5, sh. 112
3) Şezerât-üz-zeheb cild-5, sh. 112İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ ABDURRAHMÂN BİN MUHAMMED
Fıkıh, lügat, tefsîr ve nahiv âlimi. Künyesi Ebü’l-Kâsım olup ismi, Abdurrahmân bin Muhammed bin Abdülazîz bin Süleymân el-Cehmî el-Kavsî el-Hanefî’dir. Ellahmî diye de tanınır. 555 (m. 1160) yılında, Kavs adlı bölgede dünyâya geldi. Hanefî mezhebinin büyük fakîhlerinden olan Abdurrahmân bin Muhammed, zamanının büyük âlimlerinden ilim tahsil etti. Hayâtı Kâhire’de geçti ve pek değerli eserler yazdı, ölünceye kadar ders vermekle meşgûl oldu. Abdurrahmân bin Muhammed, 643 (m. 1246) yılında vefât etti ve Sefhal Medam bölgesine defnedildi.
Abdurrahmân bin Muhammed; Allâme Ebû Muhammed Abdullah bin Berri, Ebü’l-Feth Mahmûd bin Ahmed es-Sâbûnî, Ebü’l-Muzaffer, Abdülhâlık İbni Firûz el-Cevherî, Ebü’l-Ganâim, Ebû Muhammed Kâsım bin Ali ed-Dımeşkî, Ebü’t-Tâhir İsmâil bin Sâlih bin Yâsîn’den ilim öğrendi.
Abdurrahmân bin Muhammed’in kendisinden ise; İmâm Ebû Abdullah Muhammed bin Abdülmün’îm el-Harrânî ilim öğrenip hadîs-i şerîf rivâyetinde bulundu.
Meşhûr ed-Dimyâtî, bu âlim hakkında; “Abdurrahmân bin Muhammed, faziletli bir Hanefî fıkıh âlimi ve şâir idi. Ders okuttu ve münâzara yaptı. Uzun ömürlü oldu. Ders okuttuğu yer Hânefiyye Medresesi idi.” demektedir.
Tunus’un Kayravan şehrinde yetişen Mâlikî âlimlerinden. İsmi, Abdurrahmân bin Muhammed bin Ali el-Ensârî el-Evsî el-Übeydî’dir. Künyesi Ebû Zeyd olup, büyük dedesinin “Debbâg” lakabı ile meşhûr oldu. Üseyd bin Hudayr Eşhelî’nin oğullarından olduğu için, “Üseydî” denilirdi. Nesebi. Eshâb-ı Kirâmın “Ensâr” adı verilen Medine’deki “Evs” kabilesine mensûbdur. 605 (m. 1208) senesi Zilhicce ayında, Kayravan’da doğdu. Başta Kâdı Ebû Zekeriyyâ Yahyâ el-Berkî’den olmak üzere, birçok âlimden ilim tahsil etti. Hadîs, fıkıh, tasavvuf ve târih ilimlerinde büyük bir âlim olarak yetişti. Aklî ve naklî ilimlerde mütehassıs idi. Birçok eserleri vardır. 699 (m. 1300) senesinde Kayravan’da vefât etti.
Kayravan’da yetişen Mâlikî mezhebi âlimlerinin büyüklerinden olan Debbâg Abdurrahmân’ın, aklî ve naklî ilimlerde ilim tahsil ettiği hocaları çoktu. O; Kâdı Ebû Zekeriyyâ Yahyâ el-Berkî el-Mühderî, Kâdı Abdülcelîl el-Ezdî ve oğlu, Ebû Amr Osman bin Şakar, Kâdı Ebû Muhammed Abdullah bin Bertale el-Ensârî, Muhammed bin İbrâhim bin Osman el-Hadramî, Hanefî âlimi olan Muhammed bin Osman ez-Zenâtî el-Mühtevî ve daha başka âlimlerden ilim öğrendi. Muhammed bin Osman el-Hanefî’den birçok hadîs-i şerîf rivâyet etti.
Tasavvuf ilmini, Sûfî Ebû Muhammed Abdüsselâm bin Abdülgâlib el-Murtâtî el-Kayravânî’den öğrendi. Kendisinden tasavvuf ma’rifetlerini aldığı bu hocası hakkında; “O, benim şeyhim ve hocamdır. Allahü teâlâ beni, onun sohbetine kavuşturmakla ni’metlendirdi. Ben ona çok gelip gittim. Benim gözüm, ibâdeti, fazileti, kendine güveni ve insanların da kendisine ehemmiyet vermesi bakımlarından onun gibi olan bir kimseyi görmedi. O, çok emr-i ma’rûf ve nehy-i münkerde, ya’nî çok nasîhatta bulunurdu. Sâlih insanların haberlerini ve kıssalarını, ondan daha çok ezberlemiş olan bir kimseyi görmedim. Ezberindeki kıssaları çok güzel anlatırdı.
Başkalarından hikâye edilenleri sağlam olarak muhafaza ederdi. Meclislerin dostu olup konuşmaları çok tatlı idi” demektedir. Debbâg Abdurrahmân’ın tasavvuf ilmine yönelmesine ve bu yola girmesine, en çok bu Hocası te’sîr etmişti. Ayrıca o, Tunuslu İbn-i Uleym diye meşhûr olan Emînüddîn bin Ebî Ca’fer Ahmed bin Ali bin Talhâ es-Sebtî’den de ilim tahsil etti. Mısır’daki Hâfız Ebû Tâhir es-Silefî’nin talebelerinden. Abdülvehhâb bin Zâfir bin Ravvâc, Ebû Takî Sâlih bin Şuca’, Ebü’l-Hasen Ali bin Hibetullah bin el-Cümeyzî, Silefî’nin torunu Ebü’l-Kâsım bin el-Hâşim de ona icâzet vermişlerdir. Onun hocalarının sayısı. “Bernâmec” adındaki eserinde zikredildiği üzere sekseni bulmaktadır. Bunu. Avânî ve Akderî de “Rıhle”sinde söylemektedir, Abderî “Rıhle” adındaki eserinde, onuh hakkında şöyle demektedir: “Debbâg Abdurrahmân, fakîh ve muhaddîs idi. Çok çeşitli rivâyetlerin sahibidir. O, ağırbaşlı ve heybetli bir kimse olup, sükûnet hâlinde yaşardı, ilimle uğraşanları çok severdi. Herkesi iyi karşılardı. Yaşı ilerlemiş olmasına rağmen, kendisinde hiçbir zaman kibirlilik alâmeti görülmedi. Zihninde ve beş duygu organında hiçbir değişiklik olmadı. Onun doğumu 605 (m. 1208) senesidir. İlme karşı inâyet ve ihtimâm sahibi idi. Herkese ilim öğretmekten kaçınmazdı. Bunun için onun yanına herkes yaklaşabilirdi. Onlara, ilim ve fazilet sahiplerinin yaptığı gibi, en güzel şekilde muâmele ederdi. Rivâyette ve dirayette zamanının bir tanesiydi. Onun iyilikleri ve ahlâkının güzelliği ile çok karşılaştım ve ondan hiç ayrılmadım. Seksenden çok hocası vardı. Onları “Bernâmec” adındaki eserinde zikretmektedir. Bir keresinde, kendisinden başkasının nakletmediği ve başkasına da vermediği bir cüzlük eserini istemiştim de, hiç tereddüt etmeden, “Buna sen, daha lâyıksın!” diyerek onu bana verdi. Onun mecmûâtı ve te’lîf eserleri çoktur. Çok güzel şiirleri vardır. Aklî ve naklî ilimlerin hepsine vâkıftı. Kayravan şehrine gelen fazilet ve ilim sahipleri hakkında, cildler dolusu çok güzel bir eser te’lîf etti. Ona, “Me’âlim-ül-Îmân ve ravdât-ür-rıdvân fî menâkıb-il-meşhûrin min sulehâ-il-Kayravan” adını verdi.
Debbâg Abdurrahmân, eser ve haberleri, hadîs-i şerîfleri toplamak husûsunda çok itinâ gösterirdi. Abderî, kendisiyle görüşüp ondan çok istifâde etmiştir. Eserlerinde onu övmekte ve rivâyetlerinin çokluğunu medhetmektedir. Debbâg Abdurrahmân, rivâyet husûsunda ona tam ve umûmî bir icâzet verdi. Tunus’ta Muhammed bin Câbir el-Vâdi el-Aşî de, onunla karşılaşıp, ilim öğrendi ve ondan rivâyetlerde bulundu. Onu büyük ve âdil bir fıkıh âlimi, her husûsta senet olan bir fakîh ve tarihçi olarak vasıflandırdı.
İbn-i Naci diyor ki: “O, yazdıklarının ve anlattıklarının hepsinde âdil idi. Yazdıklarının çokluğu ile tanınıp meşhûr oldu. Memleketi olan Kayravan’da, yazdıklarının doğruluğu ile tanınmıştır. Büyük dedesinin “Debbâg=Derici” diye isimlendirilmesinin sebebi şöyle anlatılır: Zamanının kadısı, Abdurrahmân’ın dedesinin Kayravân kadılığına ta’yin edilmesini sultâna teklif etti. Halîfe Zâhir’e de durumu yazdı ve onu da bu sebeple sultâna gönderdi. Debbâg Abdurrahmân’ın dedesi de, sultan Zâhir’in duhâ vaktinde kendisine gelenleri kabûl etmediğini öğrendiği için, erkenden bir debbağhâneye (tabakhâneye) gitti. Hemen elbiselerini çıkarıp, onları bir paket hâline getirip bir kenara koydu. Debbâglara mahsûs bir elbiseyi giyip, oranın kuyusundan su çıkarmaya ve derilerin üzerine dökmeye başladı. Bir haberci gelip, sultan Zâhir’in kendisiyle sarayında veya mescidde görüşmek istediğini bildirdi. Haberci, onu buluncaya kadar kimseye birşey sormadı. Elçi onu bulunca dedi ki: “Ey efendim! Müjdemi isterim. Sultan seni bekliyor.” O da dedi ki: “Hemen sultan Zâhir’e dön ve ona, seni kendisine gönderdiği kimse hakkında, “Onu debbag olarak buldum. Bu hâlde olan kimsenin, insanların işlerini görmeleri için kadı olarak öne geçirilmesi hiç uygun değildir” diye söyle!” Buradan onun san’atının derileri debbaglamak olmadığı anlaşılmış oldu. Ancak kadı olarak ta’yin edilmesinden kaçıp kurtulmak için böyle göründü. Bunun üzerine başkasını ta’yin ettiler.” Eserlerinin başlıcaları şunlardır: 1. Hadîs-i erba’în-i tisâ’iyye) senedinde dokuz râvî bulunan kırk hadîs-i şerîf toplamıştır. 2. Kitâb-ül-ehâdis-il-erba’în fî umûm-i rahmet-illâhi li-sâir-il-mü’minîn, 3. Sirâc-ül-müttekîn-il-müntehab min kelâmi Seyyid-il-mürselîn, 4. Cilâ-ül-efkâr fî menâkıb-il-Ensâr. 5. Bernâmec: Hocalarının isimlerinin ve onlardan rivâyet ettiklerinin fihristidir. 6. Şerhun (veya Ta’lîkun) alâ tehzîb-il-müdevvene: Berzâî’nin “Tehzîb” adındaki eserinin şerhidir. 7. Kerâmâtü Ebî Yûsuf ed-Dehmânî: “İbn-i Nâcî diyor ki: “Bunun bir nüshası. Cezayir umûmî kütüphânesinde 1718 numarada kayıtlıdır. Tunus Vatan Kütüphânesinde de, orta büyüklükte 13 varak hâlinde mevcûttur. 8. Menâhicü ehl-iddîn ve tarâiku eimmet-il-müttekîn: Sahâbîlerden, Tabiînden, meşhûr tasavvuf âlimlerinden, evliyânın ve sâlihlerin büyüklerinden Kayravan’da olanları anlatmaktadır. Bu eseri, onun talebesi Muhammed bin Câbir el-Vâdî, “Bernâmec”inde zikrettiğini ve “Me’âlim-ül-Îmân” adı ile tanındığını. Abderî de “Rıhle”sinde. “Me’âlîm-ül-Îmân ve ravdât-ir-rıdvân fî menâkıb-il-meşhûrin min Sulehâ-il-Kayravân” ve başka bir matbû’ nüshasında da “Me’âlim-ül-Îmân fî ma’rifet-i ehl-i Kayravân” adı ile bilinen bir eser olduğunu yazmaktadır. Müellif bu eserinde. İslâmî fetihlerin tarihçesini, Kayravân şehrinin kuruluşunu, fıkıh, hadîs, lügat edebiyat, tıb, tasavvuf âlimlerinin hâl tercümelerini anlatmaktadır. Bunların tercüme-i hâllerinin arasına, içtimaî ve iktisadî birçok faydalı bilgiler serpiştirmiştir. Bu kitap ilk defa 1330 (m. 1900) senesinde İbn-i Naci’nin ta’lîkleriyle beraber Tunus’ta Arabca olarak basılmıştır. 9. Meşâriku envâr-il-kulûb ve mefâtihu esrâr-il-guyûb: Bu eser, tasavvuf ilmi hakkında yazılmış olup, ilâhî aşkı anlatmaktadır. Tasavvuf ehlinin aşk hakkındaki sözlerini bildiren güzel bir nümûne eserdir. 10. Vâsıtat-ün-nizâm fî tevârîhi mülûk-il-İslâm: Bu eser, Ubeydoğullarının güzel hâllerini anlatmaktadır.
Hadîs, fıkıh ve tasavvuf âlimi. Künyesi Ebû Muhammed, lakabı Fahrüddîn’dir. 611 (m. 1214) senesinde Ba’lebek’de doğdu. 688 (m. 1289)’de Dımeşk’da vefât etti. Kur’ân-ı kerîm okumayı ve kırâat ilmini, dayısı Ba’lebek kadısı Sadrüddîn Abdurrahîm bin Nasr’dan öğrendi. Hadîs ilmini, Ebü’l-Mecîd el-Hanbelî, Mükerrem bin Ebi’s-Sakr ve diğer âlimlerden öğrendi. Bu âlimlerden hadîs-i şerîf işitip, rivâyet etti. Fıkıh ilmini ise; Takıyyüddîn Ahmed bin Azvânî, Süleymân bin Abdurrahmân bin Hâfız, Şemsüddîn Ömer bin el-Mencâ’dan öğrendi. Hâfız Takıyyüddîn bin Salâh’ın “Ulûm-ül-hadîs” adlı eserini ezberledi ve müellifîne ezberden okuyup dinletti. Seyf-ül-Âmidî’den ve Kâdı Necmüddîn bin Râcih’den fıkıh usûlü ve hılâf ilminden bir miktar okudu. Amr bin Hâcib’den sonra da, Mecdüddîn bin Erbilî’den nahiv ilmini okudu. Ayrıca Şeyh-ül-fakîh onu sever ve kendi evlâtlarından ileri tutardı. Dımeşk’a gidinceye kadar ona Hanbelîlerin mescidinde imamlık vazîfesi verdi. Dımeşk’a gidince. Kâdı Necmüddîn İbn-üş-Şeyh Şemsüddîn bin Ebî Ömer’in yerine vekâleten Cevziyye’de ders verdi. Sadriyye ve Müsmâriyye’de de İbn-i Mencâ’ya vekâleten ders verdi. Ayrıca câmide ders halkası kurdu. Meşhed ve Urve’de hadîs hocalığı vazîfesi yaptı. Nûriyye ve Sadriyye’de de Dâr-ül-hadîs medreselerinde hadîs müderrisliği yaptı. Fıkıh âlimlerinden pekçok kimse ondan icâzet aldı. Güler yüzlü ve şöhretten sakınan bir zât idi. Geceleri çok namaz kılar ve Kur’ân-ı kerîm okur, gündüzleri ise ekseriya oruçlu olurdu.
İbn-i Yunînî onun hakkında şöyle demiştir: “Çok ibâdet eden, sâlih, zâhid ve faziletli bir zât idi. O, babamın sohbetinde bulunanlardandır. Babam onu severdi. Hanbelîlerin mescidinde onu imamlığa geçirdi. Onunla Mekke’ye yolculuk yaptım, ibâdet etmesinde ve üstün hâllerinde onun benzerini çok az gördüm, ilmiyle amel eden âlimlerin hayırlılarından, sâlih, mütevâzi, istikâmet sahibi ve ince kalbli olup, Allahü teâlânın sâlih kullarından idi.”
Berzâhî de onun için; “Müslümanların hayırlılarından ve sâlihlerin büyüklerinden idi” demiştir.
Hadîs ve fıkıh âlimlerinden. Meşhûr âlim, Abdurrahmân Cevzî’nin torunudur. Dedesinin künyesini ve lakabını almıştır. Künyesi Ebü’l-Ferec, lakabı ise Cemâleddîn’dir. 606 (m. 1209) senesinde doğdu. 656 (m. 1258) senesinde Hülâgu’nun Bağdad’ı istilâsı sırasında, babası ve iki kardeşi ile birlikte şehîd edildi. Abdülazîz bin Müneynâ’dan, Ahmed bin Sarmâd’dan ve diğer âlimlerden hadîs-i şerîf işitti. Kendisinden ise; Ubeyd el-Si’ridî, Şeref-ül-Müdümî rivâyette bulundular. Ebû Abdullah İbni Ahmed Harrânî ve Süleymân bin Hamze el-Kâdı da ondan icâzet almışlardır. Babasının yerine, insanlara va’z ve nasîhatta bulunurdu. Babası Deriyye’de müderris olarak vazîfelendirildiğinde, ona da Mustansıriyye Medresesi’nde Hanbelî mezhebi fıkıh bilgilerini öğretmesi için müderrislik vazîfesi verildi. Meşhûr ve makam sahibi kimseler derslerinde bulundular. Bağdad’da Muhtesiblik vazîfesinde ve diğer ba’zı vazîfelerde görevlendirildi. Güzel şiirler yazmıştır. Şiirleri bir dîvânda toplanmıştır. Sevgili Peygamberimiz Muhammed aleyhisselâmı metheden bir şiirinin tercümesi şöyledir:
“Muhammed aleyhisselâm bütün peygamberlere üstün kılındı. O’nun şerefi pek yüce, O’na olan hürmet pek çoktur. Allahü teâlâ O’nun hakkında; “O (Rabbin), sen bir yetim iken (seni) barındırmadı mı?” buyurması ona kâfidir. O, “Dürriyetim”, incilerin en kıymetlisidir. O, kendisiyle iftihar edilen en kıymetli bir incidir. O, bütün peygamberlere üstün oldu. O’nun üstünlüğünü bütün peygamberler kabûl edip, söylediler. Allahü teâlâ O’na salât eyledi (Rahmetini bildirdi). Siz de O’na salât ve selâm okuyunuz.”
Tefsîr, hadîs ve fıkıh âlimi. Künyesi Ebû Muhammed, lakabı İzzeddîn’dir. 551 (m. 1156) senesinde Ayn-ül-Habûr’da doğdu. Önce memleketinde, Ebü’l-Mecîd Kazvinî ve diğer âlimlerden. Bağdad’da; Abdülazîz Müneynâ’dan, ed-Dâhiri’den, Ömer bin Kerem’den ve diğerlerinden. Dimeşk’da Ebü’l-Yemen el-Kindî’den, İbn-i Herastânî’den, Hıdır bin Kâmil’den, Şeyh Muvaffaküddîn’den, Ebü’l-Fütûh bin Celcâlî ve diğer âlimlerden, Haleb’de ise; iftihar-ül-Hâşimî’den hadîs-i şerîf işitip, hadîs ilmini öğrendi. İmâm-ı Zehebî onu, hadîs ilminde hafız derecesindeki (yüzbin hadîs-i şerîfi senetleriyle ezbere bilen) âlimler tabakasında zikretmiştir. 661 (m. 1262)’de vefât etti.
Fıkıh ilmini ise. Şeyh Muvaffaküddîn’den öğrendi. Onun fıkıh ilmindeki “El-Muknî” adlı eserini ezberledi. Şeyh İmâd ile ve diğer pekçok âlim ve sâlih kimselerle arkadaşlık etti. Ayrıca Arab lisânında ve edebiyat bilgilerinde de yetişmiş, çeşitli ilimlere sâhib bir âlim idi. Musul’da Dâr-ül-hadîs medresesinde baş müderrislik vazîfesi yaptı. Musul hâkimi Bedreddîn’in. Cezire meliklerinin ve diğerlerinin yanında üstün bir i’tibârı vardı. Kendisine çok hürmet edilirdi.
Abdürrezzâk bin Rızkullah’dan; oğlu Ebu Abdullah ve diğerleri hadîs-i şerîf rivâyet ettiler. Ebü’l-Meâlî el-Ebrakûhî, Ebü’l-Hasen el-Bendenîcî es-Sûfî, Zeynep binti Kemâl ondan icâzetle rivâyette bulundular. Ayrıca Allâme Ebü’l-Feth İbni Dakîkil-îd ve bunun kardeşi ve babası da ondan rivâyette bulundu.
Sünnet-i seniyyeye son derece bağlı, bid’at ehline karşı Ehl-i sünnet i’tikâdını savunup, anlatan bir âlim idi. Dört cild hâlinde yazdığı “Rumûz-ül-kunûz” adlı tefsîri, gayet güzel ve kıymetli bir tefsîrdir. Bu eserine aldığı hadîs-i şerîfleri, senetleriyle almıştır. Ayrıca “Masra-ül-Hüseyn”, “Dürret-ül-kânî”, “Metâliu envâr-üt-tenzîl” ve “Miftâhu esrâr-üt-te’vîl fit-tefsîr”, “Muhtasâr-ül-fark beyn-el-firâk” adlı eserleri ve kırâat ilminde “Tı” ile “Dat” harfi arasındaki farkı anlatan “Kasîdet-ün-Nûniyye” şiîri ve başka şiirleri de vardır.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-5, sh. 217
2) Şezerât-üz-zeheb cild-5, sh. 305
3) Tezkiret-ül-huffâz cild-4, sh. 1452
4) Zeyl-i Tabakât-ı Hanâbile cild-2, sh. 274
5) Tabakât-ül-müfessirîn (Dâvûdî) cild-1, sh. 293
6) Tabakât-ül-müfessirîn (Süyûtî) sh. 19
7) Tabakât-ül-huffâz sh. 505
.İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ ABDÜLAZÎM MÜNZİRÎ
Hadîs âlimi. Künyesi Ebû Muhammed olup ismi, Abdülazîm bin Abdülkavî bin Abdullah bin Selâme bin Sa’d bin Sa’îd el-Münzirî’dir. Lakabı Zekîyüddîn olup, Abdülazîm Münzirî diye meşhûr oldu. Aslen Şamlıdır. Münzirî denmesi, büyük dedelerine nisbeti sebebiyledir. Abdülazîm Münzirî, 581 (m. 1185) senesi Şa’bân ayı başında Mısır’ın Fustat şehrinde doğdu. 656 (m. 1258) senesi Zilka’de ayının dördüncü Cumartesi günü vefât etti. Ertesi gün öğleden sonra ders verdiği Kâmiliyye Hadîs Medresesi’nde cenâze namazı kılındı ve cenâzesi, Şam’daki “Şefh-ül-maktam” denilen kabristana defnedildi.
Ailesi ve yetiştiği çevre: Abdülazîm Münzirî, ailesi hakkında şöyle bilgi vermektedir: Babam Ebû Muhammed Abdülkavî, bin Abdullah 554 (m. 1159) senesinde Mısır’da doğdu. 592 (m. 1196) senesi Ramazân-ı şerîf ayının üçüncü günü vefât etti. Şefh-ül-maktam denilen yere defnedildi. Babam, Mekke-i mükerremede; Ebû Abdullah Muhammed bin Hüseyn el-Hirevî’den Mısır’da; Ebû Abdullah Muhammed bin Hamd bin Hâmid’den hadîs-i şerîf dinledi ve rivâyette bulundu. Babam beni, Resûl-i ekremin (s.a.v) hadîs-i şerîflerini öğrenmeye teşvîk edip. Elindekini bu uğurda sarfetti. Hadîs-i şerîf ilmini öğrenmem için çalıştı. Allahü teâlâ kendisinden râzı olsun”
Abdülazîm Münzirî, Eyyûbîlerin, Fâtımîleri ortadan kaldırmasından sonra Mısır’da yetişti. Onun zamanında ilmî hareketler yeniden canlandı ve ilmî çalışmalar hız kazandı. Abdülazîm Münzirî, babasının ihtimâmıyla büyüdü ve ahlâk ilmini çok iyi öğrendi. Şafiî mezhebinde olan Münzirî. 591 (m. 1195) senesinde ilim öğrenmeye başladı. Birçok âlimden ilim öğrendi. Mısır’daki Hanbelî mezhebi âlimlerinden hadîs-i şerîf dinledi. Abdülazîm Münzirî; “Kendisinden ilk hadîs-i şerîf dinlediğim zât, Ebû Abdullah Muhammed bin Hamd bin Hâmid olup, 591 (m. 1195) senesi Ramazân-ı şerîf ayında bana icâzet verdi” demektedir. Abdülazîm Münzirî’nin evlerinin yakınında Vezîr İbn-ül-Fûrat Mescidi adında bir mescid vardı. Burada Hanbelî âlimi Sâlih Ebü’s-Senâ Mahmûd bin Abdullah bin Matruh İmâm idi. Münzirî, ondan Kur’ân-ı kerîm okudu. Babası onun hadîs-i şerîf öğrenmesi ve bu ilimde yükselmesi için çok çalıştı. Fakat babası, o daha onbir yaşında iken vefât etti. Münzirî, çocuk denecek yaşta yetim kaldı ve ayrılık acısını tattı. Abdülazîm, ilim aşkı sebebiyle âlimlerin ilim meclislerine koştu ve onların derslerini dinledi. Kendisi şöyle anlatır: “Evimize yakın mescidde ders veren büyük Hanbelî âlimi Ebû Muhammed Abdülganî bin Abdülvâhid İbni Ali el-Makdisî’nin derslerinde çok bulundum. Ebû Muhammed, 596 (m. 1200) senesinde bana icâzet (diploma) verdi.
İlim öğrenmesi: Abdülazîm Münzirî’nin ilim öğrenme arzusu çoktu. Kur’ân-ı kerîm okuması çok güzeldi. Kırâat ilmini Şeyh Ebü’s-Semâ Hâmid bin Ahmed bin Habd el-Ensârî el-Ertâhî’den öğrendi. Mısır’daki Atîk Câmii civârındaki Nâsıriyye Medresesi’nde Ziyâüddîn Ebü’l-Kâsım Abdurrahmân bin Muhammed bin İsmâil el-Kureşî’den fıkıh öğrendi. Abdülazîm Münzirî bu zât hakkında; “Ebü’l-Kâsım Abdurrahmân’dan fıkıh ilmini öğrendim. Âlim, sâlih, edebli, güzel ahlâk sahibi bir zât idi” demektedir. Ayrıca edebiyat ve arûz ilmini. Muvaffaküddîn Ebü’l-İzz Muzaffer bin İbrâhim ve başkalarından öğrendi. Abdülazîm Münzirî, birçok İslâm memleketlerini dolaşarak oralardaki İslâm âlimlerinden ilim öğrendi ve icâzet (diploma) aldı. Münzirî; araştıran, inceleyen, rivâyetleri sağlam bir zât idi.
İlmî yolculukları: Münzirî. Mısır’ın bütün bölgelerini dolaştı. İskenderiyye’ye birçok defalar gitti. Orada birçok zâtla görüşüp ilim öğrendi. Kırâat ilminin öncülerinden ve mahirlerinden olan ve İbn-üş-Şerâbî diye bilinen Ebû Muhammed Abdülkerîm bin Atîk bin Abdülmâlik er-Rabî el-İskenderânî el-Mâlikî de, İskenderiyye’de ilim öğrendiği âlimlerden birisidir. Ayrıca Kâdı Ebû Tâlib Ahmed bin Abdullah el-Kennânî el-İskenderânî, İbn-i Yakut, İmâmüddîn Ebü’l-Berekât Abdullah bin Abdülvehhâb, Sadr-ül-İslâm Ebi’t-Tâhir İsmâil bin Mekkî ez-Zührî el-Mâlikî’den de kırâat ilmini öğrendi.
Abdülazîm Münzirî, İskenderiyye’de Ebû Abdullah Muhammed bin Ammâd el-Cezerî’den hadîs-i şerîf dinledi ve rivâyette bulundu. Bunun yanında; Ebû Abdullah Muhammed bin Abdurrahmân el-Kaysî es-Sebtî, Ebû Ali el-Hasen bin Îsâ, Ebû Muhammed Abdülbâkî bin Hasen ed-Demirî eş-Şâfiî’den de çok istifâde etti. Ayrıca Ebû Muhammed Abdullah bin Abdülcebbâr el-Kureşî el-Emevî, Ebû Muhammed Abdülazîm bin Abdülmün’îm el-Kureşî et-Teymî’den de ilim öğrendi.
İlim öğrenmek için Şam’a giden Abdülazîm Münzirî, burada ve çevresinde birçok âlimden ilim öğrendi. Şam ve çevresinde ilim öğrendiği hocalarından ba’zıları şunlardır: Ebû Abdullah Muhammed bin Gassân el-Harecî, Mahmûd bin Muhammed, İbn-üş-Şüyûh Sadrüddîn Muhammed el-Cüveynî, Ebû Hafs Ömer bin Muhammed el-Bağdâdî, Ebü’l-Hasen Ali bin el-Mübârek bin Hasen el-Bercûnî, Ebû Bekr Muhammed bin Mûsâ el-Hâzimî, Ebü’l-Fadl Mes’ûd bin Ali, Ebü’l-Kâsım Yahyâ bin Es’ad el-Bağdâdî, Ebû Ali Hasen bin Müslim el-Fârisî, Ebü’s-Senâ Mahmûd bin Hibetullah el-Bağdâdî, Ebü’l-Meâlî Muhammed bin Vehb es-Sülemî Ebü’l-Abbâs el-Hıdr bin Kâmil ed-Dımeşkî. Ebû Bekr Abdülcelîl bin Ebî Gâlib el-İsfehânî, Ebü’l-Fadl Ahmed bin Muhammed ed-Dımeşkî, Ebû Abdullah Muhammed bin Dâvûd ed-Derbendî, Ebû Muhammed Abdülvâhid bin İsmâil ed-Dimyâtî, İmâdüddîn Ebû İsmâil. Ebû İshâk İbrâhim bin Abdülvâhid el-Makdisî, Yahyâ bin Abdülmelik et-Taberî, Kâdı Cemâlüddîn Ebü’l-Kâsım Abdüssamed bin Muhammed el-Ensârî, Muhammed bin Muhammed et-Teymî. Ahmed bin Abdullah es-Sülemî, Dâvûd bin Ahmed el-Bağdâdî, Ahmed bin Muhammed ed-Dımeşkî, Ahmed bin Hamza el-Hubûbî, Muhammed bin Halef el-Makdisî, Mûsâ bin Abdülkâdir el-Ciyelî el-Bağdâdî, İsmâil bin Abdullah el-Ensârî, Abdullah bin Ahmed el-Cemâilî, Hasen bin Ali el-Esedî, Hüseyn bin Hibetullah es-Sasri, İbn-i Asâkir, Abdurrahmân bin Necm el-Ensârî, Kâdı Ebû Nasr Muhammed bin Hibetullah eş-Şîrâzî, Ebû Abdullah Muhammed bin Nasr el-Kureşî, Ebü’l-Hasen Ali bin Abdüssamed er-Râzî, Tâcüddîn Ebû Muhammed Abdüsselâm bin Ömer el-Cüveynî, Ebû Abdullah Yakut bin Abdullah er-Rûmî, Ebû Abdullah Hamd bin Ahmed el-Harrânî. Ebü’l ganîm Abdurrahmân bin Câmi’ el-Bağdâdî, Ebü’l-Ferec Abdülkâdir bin Abdülkâhir el-Harrânî, Muhammed bin Selâme el-Attâr, Ebû Muhammed Abdülazîz bin Nasr es-Saffâr, İsmâil bin Zafer en-Nablûsî, Ebü’l-Fadl Meâli bin Selâme el-Attâr, Kâdı Ebü’l-Abbâs Ahmed bin İsmâil et-Temîmî, Seyfüddîn Ebû Muhammed Abdülganî bin Muhammed el-Harranî.
Abdülâzim Münzirî, 606 (m. 1209) senesinde hac vazîfesini îfâ etmek ve Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm ) kabr-i şerîfini ziyâret etmek için yola çıktı. Medîne-i münevverede, Ebû Muhammed Ca’fer bin Muhammed el-İsfehânî ile görüştü. Mekke’de, Şerîf Ebû Muhammed Yûnus bin Yahyâ el-Bağdâdî, Ebû Bekr Muhammed bin Muhammed el-İsfehânî ve Ebü’l-Abbâs Ahmed bin Menzûr’dan hadîs-i şerîf dinledi ve rivâyette bulundu. Münzirî, Hicaz’da fazla kalmadı ve hac mevsimi sonunda Mısır’a döndü.
Kâhire ve Fustat’daki ilmî çalışmaları: Hayâtının büyük bir kısmını Kâhire ve Fustat çevresinde geçiren Abdülazîm Münzirî, Sâhibiyye Medresesi’nde ders verdi. Buralarda istifâde ettiği hocalarının sayısı pek çoktur. Bu hocalarından ba’zıları şunlardır: Ebû Nizâr Rebia bin Hasen es-San’ânî, Ebû İbrâhim Kâsım bin İbrâhim el-Makdisî, Ebû Muhammed Abdullah bin İbrâhim el-Ensârî, Es’ad bin Mahmûd el-Acilî, Ebü’l-Hasen Ali bin Fadıl el-Mısrî, Ebû Abdullah Muhammed bin Sa’îd el-Hâşimî, Ebû Muhammed Abdülmücîb bin Abdullah el-Harbî, Ebü’l-Ulâ Mürtefi bin Hasen es-Serrâc, Kâdı Abdülmelik bin Îsâ el-Marânî. İbrâhim bin Hibetullah el-Bağdâdî, Gıyâs bin Fârisel-Münzirî, Abdurrahmân bin Abdullah er-Rûmî, Ebü’l-Hasen Ali bin Muhammed el-Hazrecî, Kâdı Ebû Abdullah Muhammed bin Abdülganî, Takıyüddîn Ebû Abdullah Muhammed bin Hasen. Ebü’l-İzz Muzaffer bin Abdullah el-Muhterih, Ebü’l-Fütuh Muhammed bin Ali el-Bağdâdî, Ebû Sâbir Hamîd bin Ebi’l-Kâsım el-Ehvâzî, Necibüddîn Ebû Ali Hasen bin Abdülvehhâb el-Kureşî, Ebû Abdullah Muhammed bin Abdullah Mevhûb, Adudüddîn Ebü’l-Fevâris Merhef bin Üsâme, Ebü’l-Harem Mekkî bin Osman es-Sa’dî, Reşîdüddîn Ebû Muhammed Abdülmuhsîn bin Abdülmün’îm, Esadüddîn Ebû Abdullah Muhammed bin Hasen, Cemâlüddîn Ebü’l-Hasen Ali bin Zâfir, Ebû Muhammed Abdullah bin Muhammed er-Remlî, Ebû Sa’d Muhammed bin Ahmed el-Horasânî, Ebü’l-Hüseyn Muhammed bin Ahmed el-Kenânî, Ebü’r-Rebî’ Süleymân bin Benîn eş-Şâfiî, Ebû Muhammed Abdülhâlık bin Sâlih el-Emevî, Ebû Muhammed Abdülkavî bin Ebi’l-Hasen el-Kayserânî, Kâdı Ebü’l-Kâsım Hamza bin Ali el-Mahzûmî, Kâdı Bâreztugân bin Mahmûd el-Himyerî, Ebû Muhammed Abdullah bin Necm el-Cüzâmî, Kâdı Tâcüddîn Yahyâ bin Mensûr el-Kâtib, Hasen bin Ukayl es-Sa’dî, Kâdı Abdüsselâm bin Ali el-Kayserânî, Abdurrahmân bin Nefis es-Sülemî, Kâdı Abdüsselâm bin Ali ed-Dimyâtî, Kâdı Abdülazîz bin Hüseyn et-Temîmî, Muzaffer bin Ebi’l-Hayr el-Vârânî, Ali bin Nasr el-Vâsıtî, Kâdı Ali bin Yûsuf ed-Dımeşkî, Muhammed bin Hüseyn el-Kazvînî, Muhammed bin İbrâhim eş-Şîrâzî, İbrâhim bin Osman el-Mârânî, İsmâil bin Zâfir el-Ukaylî, Kâdı Hüseyn bin Muhammed et-Temîmî, Abdüssamed bin Hasen el-İsbahî, Abdülazîz bin Sahnûn en-Nâlî, Abdülmuhsin bin İbrâhim el-Hazrecî, Ebü’l-Feth Nasr bin Cerv es-Sa’dî, Ebû Mensûr Celdek bin Abbdullah el-Muzafferî, Abdüllatîf bin Yûsuf el-Mûsulî, Süleymân bin Ahmed es-Sa’dî, Necm bin Ebi’l-Ferec el-Kenânî, Abdullah bin İsmâil el-İskenderânî, Mekkî bin Ömer el-Makdisî, Abdülkâdir bin Muhammed el-Bağdâdî, Mürtezâ bin Hâtem el-Makdisî, İbrâhim bin Tercem, Mükerrem bin Muhammed el-Kureşî, Abdurrahmân bin Abdülmecîd, Ömer bin Muhammed el-Hamûî, Ahmed bin Ali el-Mâlikî, Muhammed bin Muhammed en-Nûkânî, Abdullah bin Râfi” eş-Şâriî, Ali bin Mahmûd el-Cüveysî, Ali bin Muhammed el-İskenderânî, Abdurrahmân bin Muhammed ellahmî, Ebü’s-Su’ûd bin Ebi’l-Aşâir el-Bazebûnî, Ali bin Hibetullah el-Cümmeyzî.
Abdülazîm Münzirî’nin icâzet aldığı hocaları: icâzet, diploma demek olup, icâzet almış kişi o ilimde derin bilgi sahibi ve yetkili demektir, icâzet veren âlime “Mûcîz”, icâzet verilen talebeye “Müstecîz” denir, icâzetin kısımları vardır. İcâzet, uzun bir tahsil ve üstün bir başarı neticesinde verilir. Münzirî, gerek kendi memleketinde, gerekse diğer beldelerdeki (Şam, Harran, Haleb, Beytülmakdîs, İskenderiyye) âlimlerinden ilim öğrenip icâzet aldı.
Bağdad’da icâzet aldığı hocaları: Abdülazîm Münzirî, Bağdad’da; Hasen bin Muhammed el-Harimî, Kâdı Muhammed bin Ca’fer el-Mekkî, Abdülhâlık bin Hibetullah el-Bağdâdî, Ebü’l-Ferec Abdülmün’îm el-Harrânî ve birçok âlimden icâzet aldı. Burada icâzet aldığı hocalarının sayısı üçyüzotuzbeşi geçmektedir.
Şam’da icâzet aldığı hocaları: Abdülazîm Münzirî, burada da birçok âlimden icâzet aldı. Burada icâzet aldığı âlimlerin sayısı yüzotuzbeşi geçmektedir. Bunlardan ba’zıları şunlardır: Mensûr bin Ebi’l-Hasen el-Mahzûmî, Muhammed bin Ali ed-Dımeşkî, Abdülvâhid bin Nasır el-Kerîmî, Ahmed bin Hayûs el-Ganevî, Ahmed bin Vehb (İbn-üz-Zenf), Abdüsselâm bin Mahmûd el-Fârisî.
Kâhire, Fustat, İskenderiyye, Harran, İrbil, Musul, Mekke, İsfehan, Horasan, Hemedan’da icâzet aldığı hocalarından ba’zıları da şunlardır: Şeyh-ül-Müsned Ebü’l-Kâsım, Ebü’l-Kerem Hibetullah, Seyyid-ül-Ehl bin Ali el-Ensârî, Ebü’l-Fadl Muhammed bin Yûsuf el-Gaznevî, Ali bin İbrâhim el-Ensârî, Abdülganî bin Abdülvâhid el-Makdisî, Kâdı Muhammed bin Abdülazîz el-Aglebî, Ebü’s-Senâ Şükr bin Sabûre el-Avfî, Abdülmecîd bin Muhammed el-İskenderânî, Hammâd bin Hibetullah el-Fudaylî, Abdülkâdir bin Abdullah er-Rehâvî, Muhammed bin el-Hıdır, Abdülmücîr bin Muhammed el-Kafasî, Ali bin Ahmed el-Bağdâdî, Abdüllatîf bin Ahmed eş-Şehrazûrî, Ahmed bin el-Mübârek ellahmî, Zübeyr bin Muhammed el-Bûşencî, Ebû Bekr el-Kâsım bin Abdullah en-Nişâbûrî, Muhammed bin Mahmûd el-Hemedânî, el-Müeyyid bin Abdurrahîm el-Bağdâdî, Es’ad bin Sa’îd el-İsfehânî. Nasır bin Ali el-Bağdâdî, Abdülmühsîn bin Ebi’l-Amîd el-Hafifî. Süleymân bin Mûsâ el-Endülüsî.
Abdülazîm Münzirî, ayrıca edebiyat ilmini; Ebü’l-Hasen Ali bin Zâfir el-Ezdî. Edîb Ebü’l-Hüseyn Yahyâ bin Sâlim es-Sülemî, Ebû Muhammed Abdülhakem bin İbrâhim el-Irâkî, Ca’fer bin Ahmed el-İskenderânî, Hüseyn bin Ebû Mensûr el-Vâsıtî, Ca’fer bin Şems-ül-hilâfe, Yakut bin Abdullah el-Hamevî, Abdullah bin Sabit eş-Şenhûrî, Hasen bin Hüseyn el-Hayserânî, Ömer bin Ali, Muhammed bin Münîr el-Bağdâdî, Abdurrahmân bin Abdülvehhâb el-Kavsî, Ahmed bin Abdüsseyyid el-Erbilî ve Edîb Ebû Ali bin Sa’dân es-Sanâdikî’den öğrendi. Birçok tasavvuf ehli ile görüştü ve bunların sözlerinden nakiller yaptı. Bunlardan ba’zıları ise şunlardır: Ebû Muhammed Abdullah bin Hatantaş et-Türkî, Ebü’l-Abbâs Ahmed bin Ebî Bekr et-Tücîbî, Ebû Ali Hasen bin Abdullah et-Tûnusî, Ebü’l-Haccâc Yûsuf bin Harami eş-Şâfiî. Ebû Abdullah Muhammed bin Yahyâ el-Kureşî.
Talebeleri: Hadîs ilminde ve diğer ilimlerde Münzirî’nin ulaştığı ilmî derece pek yüksek idi. İlim talibleri bu kaynaktan çok istifâde ettiler. Kendisinden ilim öğrenen ve hadîs-i şerîf rivâyet eden talebeleri arasında, yüksek âlimler ve muhaddisler vardır. Talebelerinden ba’zıları şunlardır: Abdurrahmân bin Hasen el-Ensârî, Müsâfir bin Ya’mer el-Ciyzî, Abdülvehhâb bin Atîk, Abdurrahmân bin Ömer. Ömer bin Muhammed el-Hedebânî Abdurrahmân bin Abdülvehhâb el-Kavsî, Muhammed bin Şeyh Abdülganî el-Bağdâdî, Muhammed bin Yûsuf el-Berzâlî, İzzüddîn bin Abdüsselâm, İzzüddîn Ahmed bin Muhammed el-Hüseynî, Abdülmün’îm bin Halef ed-Dimyâtî. Muhammed bin Ali el-Kuşeyrî, Tâcüddîn Ahmed (Necibiyye Medresesi müderrisi).
Abdülazîm Münzirî’den icâzet alan talebeleri ise şunlardır: İsmâil bin Îsâ el-Kaftî, Ahmed bin Abdurrahmân el-Kindî, Tâcüddîn Muhammed bin Ahmed, Kâdı Şemsüddîn bin Hılligân (Vefeyât-ül-a’yân adlı eserin sahibi), Ahmed bin Îsâ el-Kavsî, Abdülgaffâr bin Abdüllatîf, Muhammed bin Hasen el-Kanâî, Ahmed bin İbrâhim el-Kureşî, Ahmed bin Muhammed el-Halebî, Ahmed bin Muhsin el-Ensârî, Ali bin Muhammed el-Yunînî, Muhammed bin İsmâil el-Kaftî, Şemsüddîn Ahmed bin Ebî Bekr el-İskenderânî, Abdullah bin Reyhan, Îsâ bin Ömer el-Mahzûmî, Osman bin Muhammed et-Tûzî, Abdurrahmân bin Abdurrahîm el-Kiyzânî, Muhammed bin Hasen et-Tûnusî, İshâk bin İbrâhim el-Vezirî, Ali bin Mahluf en-Nuveyrî, Muhammed bin Ya’kûb el-Cevâidî, Yûsuf bin Ömer el-Hanefî, Ali bin İsmâil el-Mahzûmî, Hüseyn bin Esed el-Ensârî.
Münzirî’nin yetiştirip icâzet verdiği talebeleri, hadîs âlimlerinin büyüklerinden oldular. Kendisinden icâzet alarak en son hadîs rivâyetinde bulunan İsmâil bin Ahmed el-Belbisî’dir.
Hadîs ve diğer ilimlerdeki yeri: Abdülazîm Münzirî, hadîs ilminde çok üstün bir dereceye kavuştu. Asrının Hâfızı idi. Talebesi Şerîf İzzüddîn el-Hüseynî onun için; “Hocam Münzirî hazretleri, hadîs ilminin inceliklerine vâkıf, ma’nâsına ârif (bilen) idi. Râvîleri iyi tanırdı. Bu ilimde senet, vera’ sahibi, yanlışı doğrudan ayıran bir zât idi” demektedir. Şeyh Ebü’l-Hasen eş-Şazelî ise; “Bana denildi ki, şu anda yeryüzünde fıkıh ilminde İzzüddîn bin Abdüsselâm’ın, hadîs ilminde Zekîyüddîn Abdülazîm’in, hakîkat (tasavvuf) ilminde de sizin meclisiniz gibi bir meclis yoktur” dedi.
Abdülazîm Münzirî’ye hafız ünvanı, daha genç yaşta iken verildi. Bu rütbe, ancak bu ilimde mütehassıs olanlara verilirdi. Hâfız; yüzbin hadîs-i şerîfi râvîleriyle birlikte ezbere bilen büyük âlim demektir. Talebesi Şemsüddîn bin Hılligân onun için; “Abdülazîm Münzirî, zamanının en üstün hadîs-i şerîf âlimi idi” demektedir, İslâm tarihçisi Hâfız ez-Zehebî’nin şu sözleri, Münzirî’nin ilmî derecesini, anlamaya yeter: “Zamanında, Abdülazîm Münzirî’den daha çok hadîs-i şerîf bilen yok idi.”
Abdülazîm Münzirî, râvîlerin sağlam ve güvenilir olup olmadıklarını araştıran “Cerh ve Ta’dîl” ilminde çok mahir idi. Sultân-ül-ulemâ lakabı verilen müctehid, büyük Şafiî fıkıh âlimi Şeyh İzzüddîn Abdülazîz bin Abdüsselâm, Mısır’a geldiğinde Abdülazîm Münzirî’nin hadîs-i şerîf meclisinde hazır bulunur, dersini dinlerdi. Tâcüddîn es-Sübkî; “Babamdan işittim ki, Şeyh İzzüddîn bin Abdüsselâm, Şam’daki hadîs-i şerîf ilminden istifâdesi daha az olduğu için, oradan ayrılıp Kâhire’ye geldi. Şeyh Zekîyüddîn Abdülazîm Münzirî’nin dersinde bulundu. Çok hadîs-i şerîf dinledi” demektedir.
Abdülazîm Münzirî, hadîs ilmi yanında, fıkıh ilminde de mütehassıs idi. Ebû İshâk Şîrâzî’nin “Et-Tenbîh” kitabına yaptığı onbir cildlik Münzirî şerhi, onun fıkıh ilmindeki üstünlüğünü gösterir. Abdülazîm Münzirî, fakîh ve müftî olarak da tanındı. Mısır’da fetvâ verirdi. Şeyh İzzüddîn Abdüsselâm Mısır’a gelince, fetvâ verme işini bıraktı ve “Artık fetvâları İzzüddîn Abdüsselâm’dan alınız” dedi.
Abdülazîm Münzirî, “İlm-ür-Ricâl” denilen, ilimde üstün derecelere kavuştu. Bu alanda tabakât kitapları yazdı. Münzirî hazretleri ayrıca, edebiyat ilmine çok önem verdi. Birçok edîb ve şâirlerle görüştü. Bir çoğundan edebiyatın inceliklerini öğrendi ve rivâyette bulundu.
Münzirî, aynı zamanda lügat âlimi idi. İbn-ül-Mülakkan; “Münzirî, lügat ilminde mütehassıs idi” demektedir. Bütün âlimler onu medhü sena ve büyüklüğünde söz birliği ettiler. Münzirî, zühd, vera’ sahibi ve dînine sımsıkı bağlı olmakla tanındı. Tasavvuf ehli ile görüşür, onlarla sohbet ederdi. Onların mübârek sözlerini ve hâllerini yazardı.
Tâcüddîn Sübkî şöyle anlatır: “Abdülazîm Münzirî hazretleri, Kâmiliyye Medresesi’nden hiç çıkmaz, ilimle meşgûl olur, sâdece Cum’a günleri Cum’a namazı için çıkardı. Âlim, fazilet sahibi ve muhaddis olan büyük oğlu Hâfız Reşîdüddîn vefât ettiğinde, Münzirî, medresenin avlusunda cenâze namazını kıldırdı ve medresenin kapısına kadar cenâzesini taşıdı ve gözlerinden yaşlar boşanarak; “Ey oğlum, seni Allahü teâlâya ısmarladım” buyurdu. Medresenin kapısından geri dönerek, ilmî çalışmalarına devam etti.”
Şöyle anlatılır: “Abdülazîm Münzirî hazretleri, birgün hamama gitti. Hamamın sıcaklığı kendisine çok te’sîr etti. Çıkışta yürüyemedi. Yol üzerinde bir yere oturuverdi. Talebesi Hâfız ed-Dimyâtî; “Efendim, şu dükkân önündeki oturulacak yere müsâadenizle sizi götüreyim, oraya oturup istirahat edin” dedi. Dükkan da kapalı idi. Münzirî hazretleri kızarak, şiddetle; “Sahibinden izinsiz dükkânın önüne nasıl otururum” buyurdu ve bu işe râzı olmadı.”
Ebü’l-Hasen Ali es-Sübkî şöyle anlatır: “Abdülazîm Münzirî’nin büyük oğlu Reşîdüddîn Ebû Bekr Muhammed. Kâmiliyye Medresesi’nde asistan idi. Şerefüddîn ed-Dimyâtî ile arasında bir gerginlik oldu. Ed-Dimyâtî, Münzirî hazretlerinin talebelerinden idi. Şerefüddîn Hicaz’da iken, Reşîdüddîn vefât etti. Şerefüddîn Hicaz’dan dönünce. Abdülazîm Münzirî onun evine teşrîf buyurup kapısını çaldı, içeriden; “Kim o?” denilince, “Ben Abdülazîm” dedi. Şerefüddîn hocasının teşrîf ettiğini duyunca, telâş ve endişe ile kapıyı açtı. Hocasını hürmet ve ta’zimle karşıladı. Abdülazîm hazretleri içeri girince ona; “Oğlum Reşîdüddîn vefât etti. Ben de seni onun yerine asistan olarak Kâmiliyye Medresesi’ne ta’yin ettim” buyurdu. Oğlu ile onun arasındaki hâdiseden haberi olduğu hâlde bu şekilde davrandı.”
Kâmiliyye Hadîs Medresesi’ndeki rektörlüğü: Melik Kâmil, ilmi ve âlimleri seven ve himâye eden bir zât idi. Âlimler için her hafta ilim meclisleri kurar, ilmî müzâkereleri dinler, kendisi de iştirâk ederek ilmî münâzaralarda bulunurdu. Münzirî’nin bildirdiğine göre. Melik Kâmil, sünneti seniyyeye ve hadîs âlimlerine son derece saygı ve hürmet gösterirdi. Hadîs ilminin yayılmasına çalışırdı. Bu ilme duyduğu saygı sebebiyle, 621 (m. 1224) senesinde Kâmiliyye Hadîs Medresesini yaptırdı. Burasını hadîs-i şerîf ilmiyle meşgûl olanlar için vakfetti. Etrâfına, hocalar ve talebeler için evler inşâ ettirdi. Ayrıca bir kütüphâne de yaptırdı.
Münzirî, ilimde üstün bir dereceye ulaştığı zaman, asrındaki âlimler arasında hürmet ve saygı gördü. Elli yaşını geçmiş olduğu bir zamanda, Melik Kâmil tarafından “Dâr-ül-hadîs-il-Kâmiliyye” Medresesi’ne baş müderris (rektör) ta’yin edildi. Abdülazîm Münzirî, geri kalan ömrünü burada ilim öğretmekle geçirdi.
Abdülazîm Münzirî, bu medresede ilim öğretirken birçok kitap yazdı. “Et-Tekmiletü li vefeyât-in-nekaleti” burada yazdığı eserlerden biridir.
Abdülazîm Münzirî’nin söylediği bir beyit şöyledir:
Kendin için dünyâda sâlih amel işle, insanların boş sözlerine önem verme.
Toplamak umulmaz onların kalblerini bir araya.
Eserleri: Abdülâzim Münzirî, târih ilmine vâkıf, esas i’tibâriyle hadîs ve fıkıh âlimi idi. Daha çok hadîs ve fıkıh alanında eserler yazdı. Yazdığı eserleri şöyle gruplandırılabilir:
Hadîs alanında yazdığı eserler: 1. Erbeûne hadîsen fil-ahkâm (El-Erbeûn el-Ahkâmiyye), 2. Erbeûne hadîsen fî istinâ-il-ma’rûf beyn-el-müslimîn ve kadâi Havâicihim, 3. Erbeûne hadîsen fî fadl-il-ilm vel-Kur’ân vez-zikr vel-kelâm vesselâm vel musâfeha, 4. Erbeûne hadîsen fî fadlı kadâ-il-havâic, 5. Erbeûne hadîsen fî hidâyet-il-insan li fadlı tâat-il-İmâmi vel-adli vel-ihsân. 6. Et-Tergîb vet-Terhîb: Âlimler bu eseri övdüler. İbn-i Hacer bu eseri özetledi, İbrâhim bin Mahmûd ed-Dımeşkî eser için ta’lik yazdı, İmâm-ı Muhammed Ma’sûm-i Fârûkî hazretleri. Mektûbât adlı eserinin birinci cild yüzkırkyedinci mektûbunun sonunda bu kitabı medhetti. Muhammed Hayât bin İbrâhim es-Sindî bu eseri şerh etti. Bu eser dört cild olup. Münzirî hazretleri, çeşitli fıkhî ve i’tikâdî konulardaki hadîs-i şerîfleri, bölümler altına yazmıştır. 7. Cüz-ül-Münzirî, 8. El-Cem’u beyn-es-Sahîhayn, 9. Zevâl-üz-Zama’fi zikri men İstegâse bi Resûlillah mineş-Şiddeti vel-Umyi. 10. Sahîh-ül-Münzirî. 11. Amel-ül-yevm vel-leyleti, 12. Kifâyet-ül-Müteabbid vet-Tuhfet-ül-Mütezehhid, 13. Mecâlisün fî savmi yevmi Aşure. 14. Muhtasâru Sünen-i Ebî Dâvûd (el-Müctebâ mines-Sünen). 15. Muhtasâru sünen-il-Hatîb-il-Bağdâdî, 16. Muhtasâru Sahîh-i Müslim, 17 El-Muvâfakat.
Fıkıh ilmine dâir yazdığı eserler: 1. El-Hılâfiyyât ve Mezheb-üs-Selef. 2. Şerh-üt-tenbîh li Ebî İshâk eş-Şîrâzî.
Târih ilmine dâir yazdığı eserler: 1. El-A’lâm bi Ahbâri Şeyh-il-Buhârî Muhammed bin selâm, 2. Târîhu men dehal-el-Mısr, 3. Tercümetü Ebî Bekr et-Tartûşî, 4. Et-Tekmiletü li vefeyâtin nekaleti, 5. El-Mu’cem-ül-mütercim.
Abdülazîm Münzirî’nin. “Et-Tergîb vet-Terhîb” adlı eserinde rivâyet ettiği hadîs-i şerîflerden ba’zıları:
“Müslüman, müslümanın kardeşidir. Birbirlerini incitmezler, üzmezler. Bir kimse, din kardeşinin bir işine yardım etse, Allah da onun işini kolaylaştırır. Bir kimse, bir müslümanın sıkıntısını giderir, onu sevindirirse, kıyâmet gününün en sıkıntılı zamanlarında, Allah onu sıkıntıdan kurtarır. Bir kimse, bir müslümanın ayıbını, kusurunu örterse, Allah, kıyâmet günü onun ayıblarını, kabahatlerini örter.”
“Bir kimse din kardeşinin yardımcısı oldukça, Allah da onun yardımcısı olur.”
“Allah, ba’zı kullarını başkalarının ihtiyâçlarını karşılamak, onlara yardımcı olmak için yaratmıştır. İhtiyâcı olanlar, bunlara başvurur. Bunlar için âhıretde azâb korkusu olmayacaktır.”
“Allah, ba’zı kullarına dünyâda çok ni’met vermiştir. Bunları kullarına fâideli olmak için yaratmıştır. Bu ni’metleri Allâhın kullarına dağıtırlarsa, ni’metleri azalmaz. Bu ni’metleri Allahın kullarına ulaştırmazlarsa, Allah, ni’metlerîni bunlardan alır, başkalarına verir.”
“Bir kimsenin, din kardeşinin bir ihtiyâcını karşılaması, on sene i’tikâf etmesinden daha kazançlıdır. Allah rızâsı için bir gün i’tikâf yapmak ise, insanı Cehennem ateşinden pekçok uzaklaştırır.” (Ramazan ayının son on gününde, gece gündüz bir câmide kapanarak ibâdet etmeğe i’tikâf yapmak denir).
“Bir kimse, din kardeşinin bir işini yaparsa, binlerce melek o kimse için duâ eder. O işi yapmağa giderken, her adımı için bir günahı affolur ve kendisine kıyâmette ni’metler verilir.”
“Bir kimse, din kardeşinin bir işini yapmak için giderse, her adımında birçok günahı affedilir ve yetmiş sevâb verilir. Bu iş bitinceye kadar böyle devam eder. İş yapılınca, bütün günahları affedilir. Bu işi yaparken ölürse, sorgusuz, hesabsız Cennete girer.”
“Bir kimse, din kardeşinin rahata kavuşması veya sıkıntıdan kurtulması için hükümet adamlarına gidip uğraşırsa, kıyâmet günü sırat köprüsünden herkesin ayakları kaydığı zaman, onun süratle geçmesi için Allah yardım eder.”
“Allahü teâlânın, farzlardan sonra ençok sevdiği iş, bir mü’mini sevindirmektir.”
“Bir kimse, bir mü’mine bir iyilik yapınca, Allah bir melek yaratır. Bu melek, hep ibâdet eder. İbâdetlerin sevâbları bu kimseye verilir. Bu kimse ölüp kabre konunca, bu melek nurlu ve sevimli olarak bunun kabrine gelir. Meleği görünce ferahlanır, neş’elenir. Sen kimsin? der. Ben, falanca kimseye yaptığın iyilik ve onun kalbine koyduğun neş’eyim. Allah beni, bugün seni sevindirmek ve kıyâmet günü sana şefaat etmek ve Cennetteki yerini sana göstermek için gönderdi der.”
Resûlullahtan ( aleyhisselâm ): “Cennete girmeğe sebeb olan şeylerin başlıcası nelerdir?” diye sorulduğunda, “Allahtan korkmak ve iyi huylu olmaktır” buyurdu. “Cehenneme girmeğe sebeb olan şeylerin başlıcası nelerdir?” denildikde. “Dünyâ ni’metlerinden ayrılınca üzülmek, bu ni’metlere kavuşunca sevinmek, azgınlık yapmaktır” buyurdu.
“Îmânı en kuvvetli olanınız, ahlâkı en güzel ve zevcesine karşı en yumuşak olanınızdır.”
“İnsan, güzel huy sebebiyle Cennetin en üstün derecelerine kavuşur. (Nafile) ibâdetler, insanı bu derecelere kavuşturamaz. Kötü huy, insanı Cehennemin en aşağı çukurlarına sürükler.”
“İbâdetlerin en kolayı ve en hafifi, az konuşmak ve iyi huylu olmaktır. Bu sözüme iyi dikkat ediniz!”
Bir kimse, Resûlullaha ( aleyhisselâm ); “İşlerin en iyisi hangisidir?” diye sorunca, “Güzel huylu olmaktır” buyurdu. O kimse kalkıp biraz sonra sağ tarafından gelip, aynı soruyu sordu. Yine. “İyi huylu olmaktır” buyurdu. Gidip, sonra sol tarafına gelip, “Allahın en sevdiği iş nedir?” diye sorunca, yine; “İyi huylu olmaktır” buyurdu. Sonra tekrar arkadan gelerek; “En iyi, en kıymetli iş nedir?” dedi. Hazreti Peygamber, ona karşı dönüp; “İyi huylu olmak ne demektir anlıyamadın mı? Elinden geldiği kadar kimseye kızmamaya çalış!” buyurdu.
“Kimse ile münâkaşa etmeyen, haklı olsa bile, dili ile kimseyi incitmeyen müslümanın Cennete gireceğini size söz veriyorum. Şaka yapmak, yanındakileri güldürmek için olsa bile yalan söylemiyenin Cennete gireceğini size söz veriyorum, iyi huylu olanın, Cennetin yüksek derecelerine kavuşacağını size söz veriyorum!”
“Allahü teâlâ buyuruyor ki; Size gönderdiğim İslâm dîninden râzıyım. (Ya’nî, bu dîni kabûl edenlerden, bu dînin emr ve yasaklarına tâbi olanlardan râzı olurum. Onları severim.) Bu dînde olmak, ancak cömerdlikle ve iyi huylu olmakla tamam olur. Dîninizin tamam olduğunu, her gün bu ikisi ile belli ediniz!”
“Sıcak su buzu erittiği gibi, iyi huylu olmak, insanın günahlarını eritir, yok eder. Sirke balı bozduğu, yenilmez hâle soktuğu gibi, kötü huylu olmak, insanın ibâdetlerini bozar, yok eder.”
“Allahü teâlâ yumuşak huylu olanları sever ve onlara yardımcı olur. Sert ve öfkeli olanlara yardım etmez.”
“Cehenneme girmesi haram olan veya Cehennem ateşinin yakması yasak olan kimdir? Size bildiriyorum. Dikkat ile dinleyiniz! Yumuşak olanların, kızmayanların hepsi!”
“Yavaş ve yumuşak davranmak, Allahın kuluna verdiği büyük bir ihsândır. Aceleci, atak olmak, şeytanın yoludur. Allahü teâlânın sevdiği şey, yumuşak ve ağır başlı olmaktır.”
“İnsan, yumuşaklığı, tatlı dili sebebiyle, gündüzleri oruç tutanların ve geceleri namaz kılanların derecelerine kavuşur.”
“Kızdığı zaman öfkesini yenerek yumuşak davranan kimseyi, Allahü teâlâ sever.”
“Din kardeşlerine karşı güler yüzlü olmak, ona iyi şeyleri öğretmek, kötülük yapmasını önlemek, yabancı kimselere aradığı yeri göstermek, sokakları; taş, diken, kemik ve benzerleri gibi çirkin, pis ve zararlı şeyleri temizlemek, başkalarına su vermek hep sadakadır.”
“Cennette öyle köşkler vardır ki, içinde bulunan kimse, her dilediği yeri görür ve dilediği her yere kendini gösterir.” Ebû Mâlik-il-Eş’ arî: “Böyle köşkler kimlere verilecektir?” deyince. “Tatlı sözlü, eli açık ve herkesin uyuduğu zaman, Allahü teâlânın kudretini, büyüklüğünü düşünen ve O’na yalvaranlara verilecektir” buyurdu.
“Allahü teâlâ benim ümmetime, Ramazân-ı şerîfde beş şey ihsân eder ki, bunları hiçbir peygambere vermemiştir:
1. Ramazan’ın birinci gecesi, Allahü teâlâ mü’minlere rahmet eder. Rahmetle baktığı kuluna hiç azâb etmez.
2. İftar zamanında oruçlunun ağız kokusu, Allahü teâlâya her kokudan daha güzel gelir.
3. Melekler, Ramazan’ın her gece ve gündüzünde, oruç tutanların affolması için duâ eder.
4. Allahü teâlâ, oruç tutanlara, âhırette vermek için, Ramazân-ı şerîfte Cennette yer ta’yin eder.
5. Ramazân-ı şerîfin son günü, oruç tutan mü’minlerin hepsini affeder.”
“Ramazân-ı şerîfin ilk gecesi olunca, gök kapıları açılır. Hiç bir kapı kapalı kalmaz. Ramazân-ı şerîfin son gecesine kadar böyle kalır. Ramazân-ı şerîfin her gecesinde teravih kılana, Allahü teâlâ, her secdesi için binbeşyüz sevâb yazar. Onun için Cennette kırmızı yakuttan bir ev yaptırılır. Bu evin altmış bin kapısı olur. Her kapının yakutla süslü altın köşkü olur. Mü’min bir kimse, Ramazân-ı şerîfin ilk günü oruç tutarsa, bütün günahları mağfiret olur. Ramazân-ı şerîfin her gününün orucunun üstünlüğü, sevâbı böyledir. Her gün, onun için yetmiş bin melek, sabah namazından akşam güneş batıncaya kadar af ve mağfiret isterler. Bu ayın gece ve gündüzündeki herbir secde için, Cennette bir ağaç dikilir. O kadar büyüktür ki, bir atlı, bu ağacın gölgesinin bir başından bir başına beşyüz senede ulaşır.”
“Ramazân-ı şerîfin ilk gecesi olunca, Allahü teâlâ kullarına rahmet nazarı ile nazar eder. Allahü teâlâ rahmet nazarı ile baktığı kuluna, asla azâb etmez. Bu ayın her bir gününde, Hak teâlâ, bir milyon âsîyi Cehennem ateşinden azâd eder. Ramazân-ı şerîfin yirmidokuzuncu gecesi olunca, bütün bir ay boyunca mağfiret ve azâd olunan kadar daha, mağfiret ve azâd olunur. Fıtr bayramı gecesi olunca, melekler yerlerinde duramaz olurlar. Allahü teâlâ, hiçbir kimsenin vasfedemeyeceği şekilde nûru ile tecellî eder. Bayram sabahı müslümanlar namaz için câmilere toplanınca, Allahü teâlâ meleklere; “Ey melekler, işini bitirenin karşılığı nedir?” diye sorar. Melekler; “Ücretini tam vermektir” derler. Allahü teâlâ, “Ey meleklerim şâhid olun! Ben ki, Allahım, onları mağfiret ettim” buyurur.
“Cennet, seneden seneye Ramazân-ı şerîfin gelmesi için süslenir. Ramazan’ın ilk gecesi olunca, Arş’ın altından, Mesire isminde bir rüzgâr eser. Cennet ağaçlarının yapraklarını birbirine vurur. Cennet kapısının halkalarını sallar. Bunlardan hiç kimsenin, hiçbir zaman duymadığı çok güzel sesler duyulur. Cennet hûrîleri köşklere çıkarlar. Burçlar arasında dururlar. Sonra; “Allahü teâlâdan bizi istiyecek kimse yok mudur?” derler. Sonra hûrîler; “Ey Rıdvan, bu hangi gecedir?” derler. Rıdvan; “Bu gece, Ramazân-ı şerîfin ilk gecesidir ki, Allahü teâlâ Muhammed (aleyhisselâmın) ümmetinden oruç tutanlar için Cennet kapılarını bu gece açar” der. Allahü teâlâ; “Ey Rıdvan, Cennet kapılarını aç! Ey Mâlik, Cehennem kapılarını Muhammed (aleyhisselâmın) ümmetinden oruç tutanlara kapa! Ey Cebrâil, yer yüzüne in! Şeytanları bağla, zincire vur. Onları denizlere at. Habîbimin ümmetinin oruçlarını bozmasınlar” buyurur. Allahü teâlâ, Ramazân-ı şerîf ayının her gecesinde, bir münâdiye şöyle nidâ etmesini söyler: “Bir şey isteyen yok mu? İsteğini vereyim. Hiç tövbe eden yok mu? Tövbesini kabûl edeyim. Mağfiret isteyen yok mu? Mağfiret edeyim.”
Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ), sözlerine devam ederek şöyle buyurdu: “Allahü teâlâ, Ramazân-ı şerîfin her gününde, Cehenneme gitmesi gereken birmilyon kişiyi azâd eder. Ramazân-ı şerîfin son günü olunca, hepsinin toplamı kadarını mağfiret eder. Kadir gecesi olunca, Allahü teâlâ, Cebrâil’e, melekler topluluğu ile, yanlarında yeşil bir sancakla yeryüzüne inmelerini emr eder. Sancağı Kâ’be-i muazzamanın üzerine dikerler. Cebrâil’in bin kanadı vardır. Bunlardan ikisini yalnız Kadir gecesi açar. Bunları açınca, doğudan batıya bütün dünyâyı kuşatır. Cebrâil, meleklere; bu gece, her ayakta durana, oturana, namaz kılana sabaha kadar selâm vermelerini, onlarla müsâfeha etmelerini, yaptıkları duâlara âmin demelerini buyurur. Fecir doğunca, Cebrâil; ey melekler topluluğu, haydi gidelim der. Melekler; “Ey Cebrâil! Allahü teâlâ, Muhammed’in müslüman ümmetinin işleri hakkında ne hüküm eyledi?” diye sorarlar. O da; “Allahü teâlâ, bu gece onlara nazar eyledi ve bütün günahlarını affeyledi. Yalnız dört sınıfı affetmedi” der. Eshâb-ı Kirâm; “Yâ Resûlallah ( aleyhisselâm ) bu dört sınıf kimlerdir?” diye sorduklarında; “İçki içmeye devam edenler, babasına-annesine karşı gelenler, sıla-i Rahmi terk edenler ve mü’min olmaktan ümidini kesenlerdir” buyurup, şöyle devam etti: “Sonra Fıtır bayramı gecesi olur. Buna mükâfat gecesi ismi verilir. Bayram sabahı olunca, Allahü teâlâ, meleklere, müslümanların bulundukları şehirlere inmelerini ve köşe başlarında durmalarını emreder. Sonra insanlar ve cinlerden başka bütün mahlûkatın duyabileceği bir sesle bir münâdî; “Ey Muhammed ümmeti! Çok ihsân eden ve büyük günahları bağışlayan Rabbimizin huzûruna çıkınız” diye seslenir. Bayram namazı için müslümanlar câmiye geldiklerinde, Allahü teâlâ; “Ey melekler, verilen işi tamamen yapan işçinin karşılığı nedir?” buyurur. Onlar da; “Ey Allahımız, ey Rabbimiz, onların karşılığı, mükâfatı, ücretlerini tam vermektir” derler. Allahü teâlâ da; “Ey meleklerim, ben ki Allahım, sizi şâhid tutuyorum. Şâhid olun ki, Ramazân-ı şerîfteki oruç ve namazlarına ücret olarak, kendi rızâmı ve mağfiretimi verdim” buyurur. Sonra Allahü teâlâ; “Ey benim kullarım! Bugün benden isteyiniz. İzzet ve celâlimin hakkı için, bugün benden bütün ömrünüzde âhıretiniz için istediğiniz şeyi vereyim. Dünyâ için istediğinizi de vereyim. İzzetime yemîn ederim ki, günahlarınızı örterim. Benden ümid ettiğiniz müddetçe, günahlarınızın önüne, onları örten perde çekerîm. Yine izzetime yemîn ederim ki, sizi hak sahibleri ve idâreciler önünde rezîl rüsvâ etmem. Siz beni râzı ettiniz, ben de sizden râzı olduğum hâlde, bağışlanmış olarak dönünüz” buyurur. Buna melekler çok sevinirler. Allahü teâlânın, bu ümmete Ramazân-ı şerîfin bitiminde verdiği ihsânları birbirlerine müjdelerler.”
“Allahü teâlâ, bu ümmete, fakir ve zayıfların duâları, namazları ve samimiyetleri sebebiyle yardım eder.”
“Kıyâmet gününde, dünyâda işlenen ameller ortaya konur ve bunun içerisinden kâinatın yaratıcısı ve sahibi Allahü teâlânın rızâsı için yapılan amelleri ayırın, denir. Bu emir üzerine Allah rızâsı için yapılanlar ayrılır. Geri kalanlar da Cehennem ateşine atılır.”
“Bir kimse, kırk gün Allah rızâsı için ihlâs ile amel ederse, hikmet menbaaları, kalbinden diline fışkırır.” (Hep güzel ve hikmetli sözler söyler.)
“Bir kimse, iyi bir amel yapmak ister, fakat yapamazsa, bir sevâb yazılır. Bir kimse, iyi bir amel yapmak isteyip, o ameli yaparsa, ona yaptığının on mislinden yediyüz katına kadar sevâb yazılır. Şayet bir kimse, kötü bir iş yapmak ister, fakat yapmazsa, ona günah yazılmaz. Eğer yaparsa, işlediği kadar günah yazılır.”
“Bir kimse, âhıret amelini gösteriş için yapar ve bu amelinden âhıreti kazanmak gayesi gütmez ise, o kimseye, yerde ve göklerde la’net okunur.”
“Bir kimse, insanların gördüğü yerde namazı güzel kılıp, yalnızken namazı önemsemezse, Rabbini de önemsememiş olur.”
“Kıyâmet gününde insanlardan bir kısmına, Cennete girmeleri emr edilir. Bu kimseler Cennete yaklaşırlar. Kokusunu koklarlar. Cennetteki köşklere ve cenâb-ı Hakkın Cennetlikler için hazırlamış olduğu ni’metlere bakarlar. Bu sırada, “Onları oradan uzaklaştırın! Onların orada nasîbleri yoktur” diye nidâ olunur. Bunun üzerine onlar da, büyük bir üzüntü içerisinde oradan geri dönerler. Onlardan önce bu şekilde geri dönen olmamıştır. Onlar şöyle derler: “Rabbimiz! Keşke bize gösterdiğin mükâfatı ve dostların için Cennette hazırladıklarını göstermeden bizi Cehenneme atsaydın, bize daha kolay gelirdi.” Allahü teâlâ onlara; “Bunu size göstermeyi ben istedim. Siz, sizi kimse görmediği zamanlarda bana karşı isyan edip günahlar işlediniz. Hâlbuki, ben sizi görüyordum. İnsanlarla karşılaştığınızda, onlara Allahü teâlâdan korkup itaat ettiğinizi hissettiriyordunuz. İnsanlara gösteriş yapıyordunuz. Kalbiniz benden gâfil idi. İnsanlardan korktunuz da, benden korkmadınız. İnsanlara ta’zimde bulundunuz, beni yüceltmediniz. Kötülüğü benim için değil, insanlar için terk ettiniz. Bugün mükâfattan mahrûm edilmenizle birlikte, elem veren azâbı size tattırıyorum” buyurur.”
“Kur’ân-ı kerîm, şefaatçi ve şefaati kabûl edilen bir kitaptır. Kim ona uyarsa, onu Cennete götürür. Kim de onu terk eder, ondan yüz çevirirse, onu tepetakla Cehennem ateşine atar.”
“Benî-İsrâil yetmişbir fırkaya ayrılmıştı. Bunlardan yetmişi Cehenneme gidip, ancak bir fırkası kurtulmuştur. Nasârâ da, yetmişiki fırkaya ayrılmıştı. Yetmişbiri Cehenneme gitmişti. Bir zaman sonra, benim ümmetim de yetmişüç kısma ayrılır. Bunlardan yetmişikisi Cehenneme gidip, yalnız bir fırkası kurtulur. Cehennemden kurtulan fırka, benim ve Eshâbımın gittiği yolda gidenlerdir.”
“İnsanı tehlikeye düşüren şeyler; benimsenen cimrilik, arkasından gidilen nefsânî arzular ve kişinin kendisini beğenmesidir.”
“İlim öğrenirken ölen kimse, o kadar yükselmiş olarak Allahü teâlâya kavuşur ki, kendi ile peygamber arasında sâdece peygamberlik derecesi kalır.”
“Yalnız iki kişiye gıbta edilebilir: Biri; Allahü teâlânın mal verdiği ve hak yolda harcamaya muvaffak kıldığı kimse, diğeri ise; Allahü teâlânın Kur’ân-ı kerîmi ve hadîs-i şerîfleri anlama gücü verip de, onunla amel eden ve bunları başkalarına da öğreten kimsedir.”
“Kişinin kendisinden sonra bıraktığı şeylerin en hayırlısı şu üç şeydir: İlki; kendisine duâ eden sâlih çocuk, ikincisi; sevâbı kendisine ulaşan sadaka. Üçüncüsü; ölümünden sonra amel edilen ilmî eserler ve talebeleri.”
“Büyüğe saygı göstermeyen, küçüğe şefkat etmeyen ve iyiliği emredip, kötülükten sakındırmayan bizden değildir.”
“Kim Allahü teâlânın rızâsından başka bir gaye ile ilim öğrenirse veya ilmini dünyâ menfaatine âlet ederse, Cehennemde yerini hazırlasın.”
“Bir kimse ilmini gizler, kimseye öğretmezse, kıyâmet gününde Allahü teâlâ ona ateşten bir gem vurur.”
“Kıyâmet gününde insanların en şiddetli azâba uğrayacak olanı, ilmi kendisine fayda vermeyen âlimdir.”
“Misvak kullanınız. Zîrâ misvak, ağzı temizleyen ve Rabbin rızâsını kazandıran bir âlettir.”
“İnsanlar, ezan okumanın ve (cemâatle namaz kılarken) ilk safta bulunmanın ne kadar sevâb olduğunu bilseler, bunun için birbirleriyle mücâdele etseler, sonra kur’a çekmekten başka çâre bulmasalar, kur’a çekerlerdi. Namazı ilk vaktinde kılmanın ne kadar sevâb olduğunu bilselerdi, ona koşarlardı. Sabah ve yatsı namazını cemâatle kılmanın ne kadar sevâb olduğunu bilselerdi, dizleri üstünde emekliyerek de olsa gelir, cemâatle” kılarlardı.”
“Allahü teâlânın rızâsını kazanmak için, bir kimse bir câmi yaparsa, Allah o kimse için Cennette bir köşk yapar.”
“Mü’min bir kula, ölümünden sonra sevâbı ulaşacak iyi amellerden ba’zıları şunlardır: Öğrettiği ve yaydığı ilim, geride bıraktığı sâlih bir evlât, vârislere bıraktığı Kur’ân-ı kerîm, yaptığı câmi, yolcular için yaptırdığı misâfirhâne, açtırdığı kanal veya sağlığında malından verdiği sadaka, işte bütün bunların sevâbı kendisine ulaşır.”
“Bana ümmetimin aldığı sevâblar, hattâ câmiden temizledikleri çerçöpün sevâbı bile gösterildi. Ümmetimin günahları da gösterildi. Kur’ân-ı kerîmden bir sûre veya bir âyet öğrenip, sonra okumayı unutan kişinin günâhından daha büyük bir günâh görmedim.”
“Kim yatsı namazını cemâatle kılarsa, bir gecenin yarısını ibâdetle geçirmiş gibi olur. Kim de sabah namazını cemâatle kılarsa, gecenin tamâmını ibâdetle geçirmiş gibi olur.”
“Kim sabah namazını kılar, sonra dünyâ işlerine âit boş bir söz söylemeden dört rek’at kuşluk namazı kılıncaya kadar Allahü teâlâyı zikrederse, annesinden doğduğu gibi günahsız ve tertemiz olur.”
“Saflarınızı düzgün tutun. Omuzlarınızı aynı hizaya getirin. Namazda, yanınızdakine yumuşak davranın, onları incitmeyin. Aradaki boşlukları doldurun. Zîrâ şeytan, tıpkı koyunun küçük kuzusu gibi, aranızdaki boşluklarda dolaşır. Şeytana, girebileceği boşluklar bırakmayın. Kim safları sık tutarsa, Allah ondan râzı olur. Kim de saflarda boşluk bırakırsa, Allah ona gazâb eder.”
“Biriniz İmâmdan önce, rükû’ ve secdelerden başını kaldırdığı zaman, Allahü teâlânın onun başını merkep başına veya şeklini merkep şekline çevirmesinden korkmuyor mu?”
“Parça parça parçalansan, ateşte yakılsan bile, Allahü teâlâya hiçbir şeyi şerik yapma. Farz namazları terk etme. Farz namazları bile bile terk eden müslümanlıktan çıkar. Şarap içme. Şarap, bütün kötülüklerin anahtarıdır.”
“Yatağa girip Kur’ân-ı kerîmden bir sûre okuyan her müslümana, Allahü teâlâ mutlaka, onun için bir melek ta’yin eder ve o melek, tâ uykusundan uyanıncaya kadar onu rahatsız edecek birşeyi ona yaklaştırmaz.”
“Cum’a namazı kılmayanların kalblerini, Allahü teâlâ mühürler, gâfil olurlar.”
“Kim namazı hakkıyla kılar, zekât verir, Kâ’beyi ziyâret eder, Ramazan orucunu tutar, misâfire ikram ederse, Cennete girer.”
“Bir kul, komşusu zararından emîn olmadıkça kâmil mü’min olamaz. Kim Allahü teâlâya ve âhıret gününe inanıyorsa, müsâfirine ikram etsin. Kim Allahü teâlâya inanıyorsa, ya hayır söylesin veya sussun. Allah, yumuşak huylu, tok gözlü zengini sever. Çirkin konuşan, günah işleyen ve ısrarla dilenen kişiyi sevmez.”
“Kim, darda kalmış kimseye kolaylık gösterirse, Allahü teâlâ da ona, dünyâ ve âhırette kolaylık gösterir.”
Resûlullah ( aleyhisselâm ), Şa’bân ayının son günü hutbede buyurdu ki: “Ey müslümanlar! Üzerinize öyle büyük bir ay gölge vermek üzeredir ki, bu aydaki bir gece (Kadr gecesi) bin aydan daha fâidelidir. Allahü teâlâ bu ayda, her gün oruç tutulmasını emr etti. Bu ayda geceleri teravih namazı kılmak sünnettir. Bu ayda, Allah için ufak bir iyilik yapmak, başka aylarda farz yapmış gibidir. Bu ayda, bir farz yapmak başka ayda yetmiş farz yapmak gibidir. Bu ay sabır ayıdır. Sabr edenin gideceği yer Cennettir. Bu ay iyi geçinmek ayıdır. Bu ayda mü’minlerin rızkı artar. Bir kimse, bu ayda bir oruçluya iftar verirse, günahları affolur. Hak teâlâ, onu Cehennem ateşinden azâd eder. O oruçlunun sevâbı kadar, ona sevâb verilir.” Eshâb-ı Kirâm; “Yâ Resûlallah! Her birimiz, bir oruçluya iftar ettirecek, onu doyuracak kadar zengin değiliz” dediler. Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) şöyle buyurdu: “Bir hurma ile iftar verene de, yalnız su ile oruç açana da, biraz süt ikram edene de bu sevâb verilecektir. Bu ay öyle bir aydır ki, ilk günleri rahmet, ortası af ve mağfiret ve sonu Cehennemden azâd olmaktır. Bu ayda işçinin me’mûrun, askerin ve talebenin vazîfesini hafifleten patronları, âmirleri, kumandanları ve hocaları Allahü teâlâ affedip, Cehennem ateşinden kurtarır. Bu ayda dört şeyi çok yapınız! Bunun ikisini Allahü teâlâ çok sever. Bunlar; Kelime-i şehâdet söylemek ve istiğfar etmektir, İkisini de zâten her zaman yapmanız lâzımdır. Diğerleri de; Allahü teâlâdan Cenneti istemek ve Cehennem ateşinden O’na sığınmaktır. Bu ayda bir oruçluya su veren bir kimse, kıyâmet günü susuz kalmıyacaktır.”
“Arefe günü oruç tutanların, iki senelik günahları affolur.
Birgün Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) Muâz bin Cebel’e ( radıyallahü anh ); “Yâ Muâz! Sana bir şey anlatacağım, bunu muhafaza edersen faydası olur. Şayet onu zayi eder hafızanda tutmaz isen, kıyâmet gününde Allahü teâlânın katında bir huccetin olmaktan çıkar. Yâ Muâz! Allahü teâlâ, semâları ve yeri yaratmadan önce, yedi tane melek yarattı. Sonra gökleri yarattı. Bu semâlardan herbirine birer kapıcı melek ta’yin etti. Onların herbirini azametle bürüdü. Her melek, semânın büyüklüğünü dile getirir. Hafaza melekleri de kulun sabahtan akşama kadar yaptığı amelleri semâya çıkarırlar. Bu amelin, güneş ışığı gibi nûru vardır. Dünyâ semâsına o ameli çıkarınca, onu söyleyerek çoğaltır. Dünyâ semâsındaki melek, hafaza meleklerine der ki: Bu ameli sahibinin yüzüne vurun. Ben, gıybet için ta’yin edilmiş bir meleğim. Rabbim bana, inananların gıybetini eden bir kişinin amelinin benden yukarıya geçmesine müsâade etmememi emretti.
Sonra hafaza melekleri, o kulun amellerinden sâlih olanını getirir ve onu dünyâ semâsından geçirir. O ameli tezkiye eder ve zikretmek sûretiyle çoğaltırlar. Böylece o ameli ikinci kat semâya çıkarırlar, ikinci kat semâda vazîfeli melek, hafaza meleklerine:
“Durun, bu ameli sahibinin yüzüne vurun. Çünkü o, yaptığı bu amelle dünyâ malını elde etmek istedi. Rabbim bana, böyle kimselerin amelinin benden yukarıya geçmesine müsâade etmememi emretti. Zîrâ bu kimse, insanların arasında, onlara karşı büyükleniyordu” der. Hafaza melekleri bu sefer kulun, zekât, oruç ve namaz gibi nûr saçan amellerini semâya çıkarırlar. Bu amellerin güzelliği karşısında melekler şaşkına dönerek, hafaza meleklerinin üçüncü semâya çıkmalarına izin verirler. Üçüncü semâda vazîfeli melek, hafaza meleklerine; “Durun! Bu ameli sahibinin yüzüne vurun! Ben, kibir meleğiyim. Rabbim bana, bu kimsenin amelini benden başkasına geçirmememi emretti. Çünkü bu kişi, insanların arasında, onlara karşı büyükleniyordu” der. Bu sefer hafaza melekleri, kulun parlak bir yıldızın saçtığı ışık gibi, ışık saçan, amelini semâya çıkarırlar. Bu amel, tesbih, namaz, hac ve umre gibi ameller olup, gök gürültüsüne benzer gürültüleri vardır. Bu ameli dördüncü kat semâya götüren hafaza meleklerini, semâ vazîfelisi melek karşılayarak; “Durun ve bu ameli sahibinin yüzüne vurun. Sırtına ve karnına da vurun. Ben, kendini beğenme meleğiyim. Rabbim bana, bu kimsenin amelinin benden başkasına geçmesine izin vermememi emir buyurdu. Zira bu kişi amel yaptığında, ameline ucûb karıştırırdı” der.
Hafaza melekleri, kulun diğer amellerini beşinci kat semâya çıkarırlar. Sanki bu amel, süslenmiş bir gelin gibidir. Bu semâda vazîfeli melek, hafaza meleklerine; “Durun, o ameli sahibinin yüzüne vurun ve omuzuna yükleyin. Ben, hasede bakan meleğim. Zîrâ bu kimse, ilim öğrenen ve kendisi gibi amel işleyen kimseleri çekemez, hased ederdi. Hattâ kendinden fazla ibâdet yapan herkese hased eder ve onları ayıplayarak gıybette bulunurdu. Rabbim bana, bunun amelinin benden başkasına geçmesine engel olmamı emretti” der. Hafaza melekleri, kulun namaz, zekât, hac, umre ve oruç amellerini semâya çıkarır ve onları altıncı kat semâya geçirirler. Bu semâda vazîfeli melek, hafaza meleklerine; “Durun, bu kişinin amelini yüzüne vurun. Zîrâ bu kimse, başına bir belâ gelmiş Allahü teâlânın hiçbir kuluna acımaz, özellikle onun bu hâline sevinirdi. Ben, rahmet meleğiyim. Rabbim bana, bu kimsenin amelinin benden daha yukarıya geçmesine engel olmamı emr buyurdu” der. Hafaza melekleri, bu defa kulun oruç, namaz, zekât, mücâhede ve takvâ gibi amellerini yedinci kat semâya çıkarırlar.
Onlara, yedinci kat semâda vazîfeli olan melek; “Durun, bu kişinin amelini yüzüne ve diğer a’zâlarına vurun. Kalbine de kilit vurun. Ben, Rabbimin rızâsını kazanmak gayesiyle yapılmayan bütün amellerden dolayı Rabbimden utanıyorum. Bu kişi, yaptığı amelle Allahü teâlâdan başkasını memnun etmeği gaye edinmişti. O, hukukçuların katında yükselmeyi, âlimler tarafından övülmeyi, ülkelerde sesinin duyulmasını istemişti. Rabbim bana, bu kimsenin amelinin benden daha yukarıya çıkmasına engel olmamı emretti. Allahü teâlânın rızâsı için, içten gelerek yapılmayan her amel, gösteriş için yapılmış ameldir. Allahü teâlâ ise, gösteriş yapanların amelini kabûl etmez” der.
Hafaza melekleri, kulun namaz, zekât, oruç, hac, umre, güzel ahlâk, sükût ve Allahü teâlâyı zikretmek gibi amellerini çıkarırlar ve onu semâların melekleri, bütün perdeleri açarak Allahü teâlâya ulaştırırlar. Allahü teâlânın huzûrunda durarak, o amellerin Allah rızâsı için içten gelerek yapılmış bir amel olduğuna şâhidlik ederler. Bunun üzerine Allahü teâlâ onlara; “Siz, kulumun amellerini muhafaza ettiniz. Bense onun kalbini gözledim. O amelleri yaparken, benim rızâmı gözetmedi. Başka şeyleri kasdetti. La’netim onun üzerine olsun” buyurur. Bütün melekler de; “Senin ve bizim la’netimiz o kimsenin üzerine olsun” derler. Bütün semâlar da; “Allahü teâlânın la’neti, bizim la’netimiz, yedi kat göklerin la’neti ve bu göklerin içindekilerin la’neti onun üzerine olsun” derler” buyurunca, Muâz bin Cebel ( radıyallahü anh ); “Yâ Resûlallah! Sen Allahın Resûlüsün, ben ise Muâz’ım, hâlim nice olur?” dedi. Bunun üzerine Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Amelinde bir kusur varsa, bana uyarak sâlih amel işle, yâ Muâz! Kur’ân hafızları olan kardeşlerinin aleyhinde konuşmaktan dilini muhafaza et. Onları kötülemek sûretiyle kendini temize çıkarma. Kendini onlardan üstün sayma. Dünyâ amelini, âhıret ameline karıştırma. Bir kişinin yanında, diğer biriyle gizli konuşma. Halka kibirli davranma ki, kıyâmet gününde Cehenmem ateşinin içerisinde Naşitat seni parçalamasın. Naşitat nedir sen biliyor musun yâ Muâz?” Muâz ( radıyallahü anh ); “Anam babam sana feda olsun, onlar nedir yâ Resûlallah?” dedi. Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ); “Onlar, Cehennemde (Cehennemliklerin) etlerini ve kemiklerini ısırıp, yiyen Cehennem köpekleridir” buyurunca, Muâz ( radıyallahü anh ) “Anam babam sana feda olsun. Bu tehlikeli mücâdeleye kim dayanabilir ve bundan kim kurtulur?” dedi. Server-i âlem ( aleyhisselâm ); “Yâ Muâz! Bu, Allahü teâlânın kolaylaştırdığı kimselere kolay olur” buyurdu.
“Altı kişiye ben la’net ederim. Allahü teâlâ la’net eder ve duâları kabûl edilen bütün peygamberler la’net ederler. Bunlar; Allahü teâlânın kitabına, olmayan şeyleri ekleyen, Allahü teâlânın takdîrine inanmayan, Allahü teâlânın azîz kıldığını zelîl, zelîl kıldığını azîz kılmak için ümmetimi korkutarak, onların üzerine musallat olan, Allahü teâlânın haram kıldıklarını helâl sayan ve sünneti terkedenlerdir.”
“Allahü teâlânın rızâsını kazanmak için, ilim öğrenmek maksadıyla yola çıkan bir kimseye, Allahü teâlâ Cennete giden bir kapıyı açar. Melekler, onun için kanatlarını yayarlar. Ona gökteki melekler ve denizdeki balıklar duâ ederler. Âlimin, âbide üstünlüğü, gökteki dolunayın en küçük yıldızlara üstünlüğü gibidir. Âlimler, peygamberlerin vârisleridir. Peygamberler miras olarak altın ve gümüş para bırakmazlar. Fakat ilim bırakırlar. Böyle olunca, ilmi olan, bu mirastan hissesini almış olur. Bir âlimin ölümü, telâfi edilmeyen bir felâket, kapatılamayan bir gediktir. O, batan bir yıldız gibidir. Bir kabilenin ölümü, bir âlimin ölümünden daha ehvendir.”
Birgün Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ); “Kıyâmet gününde secde etmeye izin verilecek ilk kişi benim. Başımı kaldırıp, önüne, arkasına ve sağına, soluna bakarak diğer ümmetlerin içerisinde ümmetimi tanıyacak olan ilk kişi de benim” buyurunca, orada bulunan bir zât; “Nûh peygamberden beri gelen birçok insanlar arasında ümmetini nasıl tanıyacaksın yâ Resûlallah?” dedi. Bunun üzerine Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ); “Benim ümmetimin, aldıkları abdestlerin nişanı olarak, yüzleri ve azaları bembeyaz olur. Bu hâl, başka hiçbir ümmette bulunmaz. Onları tanırım. Çünkü kitapları sağ taraflarından verilir.” buyurdu.
“Kul, abdest alırken ağzına su verdiği zaman, ağzından günahları çıkar. Burnuna su verdiğinde, günâhları burnundan çıkar. Yüzünü yıkadığı zaman, göz kapaklarının altına kadar, yüzündeki bütün günahları çıkar. Ellerini yıkadığı zaman el tırnaklarının altına varıncaya kadar ellerindeki bütün günahlar çıkar. Başını mesh ettiği zaman kulakları da dâhil, başından bütün günahları çıkar. Ayaklarını yıkadığı zaman, ayak tırnaklarının altı dahil, ayaklarındaki bütün günahları çıkar, sonra onun câmiye gidiş ve orada kılmış olduğu namazın sevâbı ayrıca kendisine verilir.
“Şunları yapıncaya kadar hiçbirinizin namazı tam olmaz: Allahü teâlânın emrettiği şekilde eksiksiz abdest alır, yüzünü ve kollarını dirsekleriyle birlikte yıkar, başını mesh eder ve topuklarıyla birlikte ayaklarını yıkar, sonra sırasıyla “Allahü ekber” der. Allahü teâlâya hamd ve ta’zimde bulunur (Sübhâneke duâsını ve Fâtiha’yı) ve Allahü teâlânın müsâade ettiği ve kolayına gelen Kur’ân-ı kerîmin bir yerinden okur. Tekbîr alır ve rükû’a gider, ellerini diz kapaklarına koyar. Öyle ki, kendisini salarak hareketsiz olur. “Semi’allahü limen hamideh” diyerek iyice doğrulduktan sonra, tekbîr alarak secdeye varır. Alnını yere koyar. Secdede kendisini tamamen bırakır ve sakin olur. Tekrar tekbîr alır ve secdeden başını kaldırır, rahatça oturarak belini doğrultur. Böyle yapmadıkça hiçbirinizin namazı tam olmaz.”
Semure bin Cündeb ( radıyallahü anh ) şöyle rivâyet eder: Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) sabahları Eshâb-ı Kirâma ekseriya; “Sizden biri bu gece bir rü’yâ gördü mü?” diye sorardı. Eshâb-ı Kirâm. Allahü teâlânın anlatılmasını dilediği kadar rü’yâ anlatırlardı. Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ), bir sabah bize rü’yâsını şöyle anlattı: “Bu gece rü’yâmda, bana iki melek geldi. Beni götürmek istediler. Bana “Yürü” dediler. Bende onlarla yürüdüm. Arkasına yaslanmış bir kişinin yanına geldik. Diğer bir kişinin bir kaya ile başında durduğunu ve taşı onun başına vurduğunu, başını yardığını, taş yuvarlandığını, diğer kişi taşı alıp daha geri dönmeden oturan kişinin başının eski hâlini aldığını, sonra diğer kişinin yanına geldiğini, ona yaptığı işkenceyi tekrarladığını gördüm. “Sübhânallah bu ne?” dedim. Melekler bana; “Sen yürü” dediler. Yürümeye devam ederek, sırt üstü yatmış bir kişinin yanına geldik. Başka bir kimsenin, uçları çengelli bir demirle onun başında durduğunu ve yüzünün bir tarafından ağzını, burnunu ve gözünü kafasına kadar yardığını, sonra öbür tarafa geçip aynı şekilde yaptığını, bir tarafı bitirmeden, öbür tarafın önceki normal hâlini aldığını, sonra dönüp normal hâle gelen tarafa aynı işkenceyi tekrarladığını gördüm. “Sübhânallah bu ne?” deyince, melekler bana; “Sen yürü, yürü” dediler. Yürüdük ve tandır gibi bir yere geldik. Orada çıplak erkekler ve kadınların olduğunu, altlarından gelen alevlerin her gelişinde çığlıklar attığını gördüm. Meleklere; “Bunlar kimlerdir?” diye sorduğumda; “Yürü, yürü” dediler. Yürüdük bir ırmağın kenarına geldik. Bir de gördüm ki bir kişi ırmakta yüzüyor. Bir diğer kişi de ırmağın kenarında yanına birçok taşlar toplamış beklemektedir. Yüzen kişi yüzebildiği kadar yüzüyor, sonra nehrin kenarındaki kişinin yanına geliyor ağzını açıyor. Kıyıda duran da, ağzına bir taş koyarak yutturuyordu. Bunun üzerine yüzen tekrar yüzmeye başlıyor. Sonra dönüp geliyor. Her geldikçe ağzını açıyor, kıyıdaki de ağzına bir taş atıyor. Bu işkence böyle devam ediyor. Meleklere; Bu iki kişi kim?” diye sorunca, yine; “Yürü, yürü” dediler. Yürüdük ve çirkin görünüşlü bir kişinin yanına geldik. Sanki o, gördüğüm en çirkin kimse idi. Bunun, yanındaki ateşi tutuşturduğu ve etrâfında dolaştığını gördüm. “Bu kim?” dediğimde, melekler bana; “Yürü, yürü” dediler. Yürüyerek uzun bitkileri olan bir bahçeye geldik. Bahçede ilkbaharın bütün çiçeklerinden vardı. Bahçenin ortasında uzun boylu bir adam vardı. O kadar uzun boylu idi ki, nerdeyse göğe uzanan başını göremiyecektim. O sırada kişinin etrâfında, çok sayıda çocuğun olduğunu farkettim. Meleklere; “Bu kim?” diye sorunca, melekler yine; “Yürü, yürü” dediler. Yürüyerek büyük bir ağaçlığın yanına geldik. Asla bundan daha büyük ve daha güzel bir yeşillik görmemiştim. Melekler bana; “Bu ağaçlığa tırman” deyince, altın ve gümüş kerpiçlerle yapılmış bir şehre kadar tırmandık ve şehrin kapısına geldik, açmalarını istedik. Kapı açıldı, girdik. Bizi, vücûtlarının yarısı, gördüklerimin en güzeline, diğer yarısı gördüklerimin en çirkinine benzeyen kişiler, karşıladı. Melekler onlara; “Gidin şu ırmağa dalın” dediler. Suyu bembeyaz olan ve enlemesine akan bir ırmak gördüm. Onlar gidip o ırmağa girdiler. Sonra dönerek yanımıza geldiler. Artık çirkinlikleri kaybolmuş ve son derece güzelleşmişlerdi. Melekler bana; “Burası Adn Cenneti, şu senin konağın” dediler. Yükseklere baktığımda beyaz bulutlara benzer bir köşk gördüm. Meleklere; “Allahü teâlâ, iyiliğinizi versin! İzin verin de oraya gireyim” dedim. Onlar; “Hayır, şimdi olmaz! Fakat ileride gireceksin” dediler. Sonra onlara; “Bu gece şimdiye kadar şaşılacak şeyler gördüm. Bu gördüklerim neydi!” diye sorunca, onlar bana şöyle dediler: Sana bildirelim; ilk uğradığın başı taşla parçalanan kişi, Kur’ân-ı kerîmi ezberleyip de onu unutan ve farz namazı kılmadan uyuyan kimsedir. (Böyle olanlara bu şekilde azâb edilecektir.)
İkinci rastladığın, ağzı, burnu ve gözü başına kadar yırtılan kimse ise, sabahleyin evinden çıkar, her tarafa ulaşacak yalanlar söylerdi. (Böyle yapanlara da bu şekilde azâb edilecektir.)
Tandıra benziyen binadaki çıplak kadın ve erkekler ise, zinâ yapan erkeklerle kadınlardır. Irmakta yüzerken ve taş yutturulurken rastladığın kişi ise, faiz yiyen kimsedir. Ateşin yanında çirkin görünüşlü devamlı ateşi tutuşturan ve etrâfında dolaşan kişiye gelince, o Cehennem zebanîsi melektir. Bahçedeki uzun kişi, İbrâhim aleyhisselâmdır. Etrâfındaki çocuklar, İslâm fıtratı üzere ölen bütün çocuklardır. Bir tarafı güzel, diğer tarafı çirkin olan kişiler ise, yaptıkları iyi amellere kötü amelleri karıştıranlardır. Allahü teâlâ, onları iyi amelleri sayesinde bağışladı.”
Kıyâmet günü, Allahü teâlâ yarattıklarını hesaba çeker. Her sınıf insan, orada toplanır. Hesap için ilk çağırılanlar; Kur’ân-ı kerîm okuyanlar, Allah için harpte ölenler ve dünyâda iken malı mülkü olup, zengin olanlardır. Allahü teâlânın huzûruna önce Kur’ân-ı kerîm okuyan getirilir. Allahü teâlâ ona; “Peygamberime gönderdiğim esaslar sana bildirilmedi mi?” diye sorar. O da; “Evet bildirildi, yâ Rabbî!” der. Allahü teâlâ yine sorar: “Peki sana bildirilenle, öğrendiğin ile ne yaptın?” O da; “Gece gündüz okudum” der. Allahü teâlâ; “Yalan söyledin” buyurur. Melekler de; “Evet yalan söyledin. Sen, hakkında başkası, “Ne güzel okuyor” desinler diye okudun. Nitekim sana böyle söylendi.” derler.
Daha sonra, harpte Allah yolunda ölen huzûra getirilir. Allahü teâlâ ona; “Niçin öldürüldün?” diye sorunca, “Senin yolunda harp ettim ve öldürüldüm” der. Allahü teâlâ; “Yalan söyledin” buyurur. Melekler de; “Yalan söyledin. Sen Allah için harp etmedin. “Ne cesur adam” desinler diye harp ettin. Herkes de sana böyle dedi” derler.
Allahü teâlâ, sonra huzûruna getirilen zengin olana; “Sana verdiğim zenginlikle ne yaptın?” buyurur. O da; “Sıla-i rahm yaptım ve o malla sadaka verdim, dağıttım” der. Allahü teâlâ; “Yalan söyledin” buyurur. Melekler der ki: “Yalan söyledin. Hakkında herkes, “Ne cömerd, ne iyilik sever adam” desinler diye bunları yaptın. Herkes de senin için böyle söyledi.” Sonra Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) “Ey Ebû Hüreyre! Kıyâmet günü Allahü teâlânın Cehenneme atacağı bu üçüdür” buyurdu.
“Zinâ eden kimse, puta tapan kimse gibidir.”
“Şarap içmeğe devam eden bir müslüman öldüğü zaman, Allahü teâlâ onu puta tapan kâfir gibi cezalandırır.”
“Hiçbir gölgenin olmadığı günde, Allahü teâlâ, yedi sınıf kimseyi Arş’ın gölgesinde gölgelendirir: 1. Adâlet ile hükmeden devlet reîsleri ve vâliler. 2. İbâdet eden gençler. 3. Kalbi mescidlere bağlı olanlar (ya’nî namazı ve cemâati gözetenler). 4. Allah için birbirini seven iki mü’min. Bu sevgi ile biraraya gelip, ayrılırken de bu sevgi üzere olanlar. 5. Güzel bir kadın, çirkin bir iş için kendini çağırınca, Allahü teâlâdan korkup bunu yapamam, Allahtan korkarım diyenler. 6. Sadaka verirken gösteriş yapmayanlar. Şöyle ki, sağ eli ile verdiğini, sol eli bilmemelidir. 7. Allah deyip gözünden yaş akanlar.”
“Cennet, cömertlerin yeridir.”
“Cömert; Allaha yakın, insanlara yakın, Cennete yakın ve Cehennemden uzaktır. Cimri; Allahü teâlâdan, insanlardan ve Cennetten uzak, Cehenneme yakındır. Allah katında cömert bir câhil, cimri olan bir âlimden daha sevimlidir. En ağır hastalık, cimrilik hastalığıdır.”
“Haya îmândandır, îmânı olan Cennettedir. Fuhuş kötülüktür. Kötüler Cehennemdedir.”
“Kıyâmet günü mizanda en ağır gelen şey, Allah korkusu ile güzel ahlâktır.
“Mü’minlerin îmân yönünden en faziletlisi, en üstünü, ahlâkça en iyi olanıdır.”
“Bir insan az ibâdet etse de, güzel ahlâkı sayesinde yüksek dereceye kavuşur.”
“Bir müslüman, güzel ahlâk sayesinde, gündüzleri oruç tutan, geceleri ibâdet eden kimselerin derecesine kavuşur.”
“Kuvvetli ve kahraman pehlivan, herkesi yenen kimse değildir. Kuvvetli pehlivan, ancak öfke zamanında nefsine hâkim olan ve öfkesini yenen kimsedir.”
“Kızgın kimse ayakta ise otursun, kızgınlığı devam ederse yan yatsın.”
“Kızgınlık, şeytanın vesvesesinden hâsıl olur. Şeytan ateşten yaratılmıştır. Ateş, su ile söndürülür. Gazâba gelince, öfkelenince abdest alınız.”
“Kalbinde zerre kadar kibir (küfür) bulunan kimse, Cennete giremez.”
“Gıybetten uzak olunuz, çünkü gıybet, zinâdan fenâdır. Zinânın tövbesi kabûl edilir ama, gıybet edilen helâl etmeyince, gıybet edenin tövbesi kabûl edilmez.”
“Mi’râc gecesi Cehennemi bana gösterdiler. Etleri parça parça edilip, ağızlarına konduğu bir takım insanları gördüm. Kendilerine, bu kokmuş etleri yiyin diyorlardı. Bunların kimler olduğunu suâl ettim. Cehennem meleklerinin reîsi Mâlik; bunlar gıybet edenlerdir, gıybet edenler, şeytanın dostlarıdır, dedi.”
“Kıyâmet günü, bir kimsenin amel defteri açılır. Yâ Rabbî! Dünyâda iken, şu ibâdetleri yapmıştım. Amel defterimde bunlar yazılı değil, der. Onlar, defterlerinden silindi, gıybet ettiklerinin defterlerine yazıldı denir.”
“Bir kimse, dünyâda din kardeşinin hakkını korursa, Allahü teâlâ, bir melek göndererek onu Cehennem azâbından korur.”
“Hased etmekten sakınınız. Biliniz ki, ateş odunu yok ettiği gibi, hased de, iyilikleri yok eder.”
“Koğuculuk yapan Cennete giremez”
“Peygamber efendimiz zamanında Alkame adında bir genç vardı. Hep tâat üzere olup, yaz-kış oruç tutar, geceleri sabaha kadar ibâdet ederdi. Birgün hasta yatağında fenâlık geçirdi. Dili tutuldu. Resûlullaha haber verdiler. Hazreti Ali ve Ammâr bin Yâser hazretlerini Alkame’ye gönderdi. Kelime-i şehâdeti söyletmek için çalıştılar ise de, dili dönmedi. Hazreti Ali efendimiz, Hazreti Bilâl-i Habeşî’yi Resûlullah efendimize gönderdi. Durumu bildirdi. Resûlullah efendimiz (s.a.v); “Alkame’nin anası, babası var mı?” buyurdu. Orada bulunanlar “Yaşlı bir annesi var” dediler. “Annesini buraya getirin” buyurdu. Annesini getirdiler. Ona, Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ); “Alkame’ye ne oldu, anlat! Seninle geçinmesi nasıldır?” buyurdu. Annesi şöyle anlattı: “Yâ Resûlallah! Alkame çok iyidir. Zâhiddir (dünyâya düşkün değildir). Hep ibâdet, itaat üzeredir. Ama, ben ondan râzı değilim. Çünkü o, hanımının rızâsını, benim rızâmdan önde tutmaktadır.” Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ); “Dilinin tutulması bu yüzdendir. Ona hakkını helâl et de, dili açılsın” buyurdu. Annesi; “Ey Allahın Resûlü! O, benim hakkıma riâyet etmedi. Hakkımı helâl etmem” dedi. Bunun üzerine Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ); “Ey Bilâl! Eshâbımı topla. Etrâftan odun toplasınlar, Alkame’yi yakacağız. Çünkü annesi ondan râzı değildir” buyurdu. Annesi; “Yâ Resûlallah! Benim oğlumu, benim gözümün önünde mi yakacaksınız? Kalbim buna nasıl dayanabilir?” Server-i âlem efendimiz ( aleyhisselâm ); “Cehennem ateşi, dünyâ ateşinden çok daha kızgın ve yakıcıdır. Sen ondan râzı olmadıkça, onun hiçbir itaati makbûl değildir” buyurdu. O zaman Alkame’nin annesi; “Yâ Resûlallah! Ben ondan râzı oldum. Hakkımı ona helâl ettim” dedi ve eve gitti. Eve vardığında Alkame’nin sesini duydu. Kelime-i şehâdet söylüyordu. Dili açılmıştı. Aynı gün vefât etti. Cenâze namazını Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) kıldırdı. Defn işleri bittikten sonra, Server-i âlem, Eshâb-ı Kirâma dönerek;
“Ey Eshâbım, ey Muhacir ve ey Ensâr! Hanımını annesinden üstün tutana, Allahü teâlâ ve melekler la’net ederler. Onun farz ve nafile ibâdetleri kabûl edilmez” buyurdu.”
“Müslümanın, din kardeşine üç günden fazla dargın durması helâl değildir. Üç günden fazla bir kimseye dargın olduğu hâlde ölen kimse, Cehenneme gider.”
“Îmânı kâmil olan kimse, sevdiği kimseyi, ondan gördüğü menfaat için değil, sırf Allahü teâlânın rızâsı için sever. Gerçek îmân da budur.”
“Allahü teâlâ, kıyâmet gününde öyle insanlar haşreder ki, yüzleri nurlu olup, inciden yapılmış minberlere (koltuklara) oturacaklar. Bütün insanlar onlara imreneceklerdir. Onlar ne peygamberler, ne de şehidlerdir. Onlar, çeşitli uzak memleketlerden bir araya gelmiş, Allah için birbirini seven, bir arada Allahü teâlâyı zikreden kimselerdir.”
“İnsanı tehlikeye düşüren yedi şeyden sakının. Onlar; Allahü teâlâya şirk koşmak, sihirle uğraşmak, haksız yere Allahü teâlânın yasak ettiği cana kıymak, faiz yemek, haksız yere yetimin malını yemek, savaşta düşmandan kaçmak ve tertemiz namuslu mü’min kadınlara iftira etmektir.”
“Üç kişinin duâsı kabûl olur: Babanın çocuğuna yaptığı duâ, seferde olanın ve zulme uğrayanın duâsı.
“Batıda, genişliği yetmiş yıllık bir kapı vardır. Allah gökleri ve yeri yarattığı gün, kullarının tövbe etmesi için o kapıyı açmıştır. Güneş batıdan doğuncaya kadar da kapatmayacaktır.”
“Kul günahlarından tövbe edince, Allahü teâlâ hafaza meleklerine, a’zalarına ve günah işlediği yerlere günahlarını unutturur, kıyâmet gününde Allahü teâlânın huzûruna çıkınca, günahlarına şâhidlik yapacak hiç kimse ve hiçbir şey olmaz.”
“Sizden önce yaşıyan insanlar arasında, doksandokuz kişiyi öldüren bir adam, yeryüzünde en büyük âlimin kim olduğunu sorduğunda, falanca râhib derler. O da rahibe giderek; “Doksandokuz kişiyi öldürdüm. Günahlarıma tövbe etsem, kabûl olur mu?” diye sorunca, râhib; “Hayır” der. Bunun üzerine rahibi de öldürür, öldürdüklerinin sayısı yüz olur. Daha sonra yine “Yeryüzünde en büyük âlim kimdir?” diye sorunca, falanca, âlim derler. Onun da yanına giderek; “Yüz kişiyi öldürdüm. Tövbe etsem kabûl olur mu? diye sorunca, âlim; “Evet, kim tövbenle arana girebilir. Falanca şehre git. Orda Allahü teâlâya ibâdet eden insanlar var. Onlarla beraber Allahü teâlâya ibâdet et. Bir daha da memleketine dönme. Çünkü orası hayırsız ve kötülerin yeridir” der. Bunu dinleyen günahkâr, iyi kimselerin bulunduğu şehre gitmek üzere yola çıkar. Yarı yola varınca, ölüm meleği (Azrail aleyhisselâm) canını almaya gelir. O sırada rahmet melekleri ve azap melekleri gelir, aralarında çekişirler. Rahmet melekleri; “Bu kişi kalbini Allahü teâlâya bağlıyarak günâhlarından tövbe etti” derler. Azap melekleri de; “Bu kişi hiç hayır işlemedi. Bütün işleri kötülüktür” derler. Bunun üzerine insan sûretinde bir melek; “Çıktığı şehirle gideceği, yeri ölçün. Hangisine daha yakınsa oralı sayılır” der. Ölçerler, gideceği yeri daha yakın bulduklarında, rûhunu rahmet melekleri alır (Cennet bahçesine götürürler).”
“Yâ Muâz! Sana Allahü teâlâya âsî olmaktan sakınmayı, doğru sözlü olmayı, anlaşmalara bağlı kalarak aynen yerine getirmeyi, emâneti sahibine vermeyi, yetimlere acıyıp merhametli olmayı, komşu haklarını korumayı, öfkeyi gizleyip, kimseye surat asmamayı, tatlı dilli olmayı, selâm vermeyi, idârecilere ve âmirlere itaat ederek bağlı kalmayı, Kur’ân-ı kerîmin emirlerini yerine getirmeni, âhırete hazırlanmayı, âhırette hesaba çekilmekten korkarak kötülükten kaçmayı, hayâl perest olmamayı, güzel işler yapmayı tavsiye eder, müslüman kardeşine kötü lâf söylemeni, yalancıyı doğrulamanı, doğru konuşanları yalanlamanı, âdil idâreci ve âmirine âsî olmanı ve yeryüzünde fesad çıkarmanı yasaklarım. Yâ Muâz! Her ağacın ve taşın yanında (ya’nî her yerde) Allahü teâlâyı zikret. Her günah işledikçe tövbe et. Gizli işlediğin günahlara gizli olarak, açıkta işlediğin günahlara açık olarak tövbe ve istiğfar et.”
“Hergün güneş doğarken, Allahü teâlâ iki melek gönderir. Seslerini yeryüzünde bütün canlılar işitir, sâdece insanlar ve cinler işitmez. Şöyle seslenirler: “Ey insanlar! Rabbinizin ibâdet ve tâatına koşun, insana yeteri kadar ve ibâdetlerine engel olmayan az mal, ibâdetlerden oyalayan çok maldan hayırlıdır.” Hergün güneş batarken de, iki melek gönderilir. Onlar da şöyle seslenirler;
“Allahım! Malını hayırlı yerlere harcayan cömertlere, harcadığından fazlasını ver. Malını harcamayan cimrilerin de, mallarını helak et.
“Birbirinize iyilik ve hayırlı işleri tavsiye edin. Kötülüklerden ve zararlı şeylerden birbirinizi koruyun. Cimriliğin çoğaldığı, nefsî arzulara uyulduğu, âhıretin unutulup da hep dünyâ için çalışıldığı, herkesin kendi kendini beğendiği zamana ulaştığında, kendi kendinizi düzeltmeye, kötülüklerden kendinizi korumaya çalışın, insanları bırakın, onlara uymayın. İleride zor günler yaşayacaksınız. O zamanlarda kötülüklerden kaçınmak, elde ateş tutmak gibi zor olacak. O günlerde faydalı işler yapan, müslümanca yaşıyan, aynı işleri yapan sizden elli kişinin kazandığı ecir ve sevâbı kazanacak.”
“Dünyâ tatlı ve çekicidir. Kim helâlinden kazanırsa, Allahü teâlâ malına ve kazancına bereket verir. Nefsinin arzularına uyup, âhıretini ihmâl eden birçok kimseler için, kıyâmet gününde ateşten başka birşey yoktur.”
“Kim kalbini tamamen dünyâ sevgisine kaptırırsa, üç şeye mübtelâ olur: 1. Yorgunluğu bitmeyen çırpınma, 2. Ne kadar kazansa doymayan hırs, tama’, 3. Bitmeyen emel ve arzu. Dünyâ hem tâlibdir, insanı kul eder, hem de matlûbdur, insana hizmet eder. Kim. âhıreti unutur, dünyâya tâlib olursa, âhıret onu taleb eder ve onun canını alır. Kim de âhıreti isterse, rızkını bitirip ölünceye kadar dünyâ ona hizmet eder.”
“Allahü teâlâ, kendisine gerçek ma’nâda bağlanıp ibâdet eden kulunun bütün ihtiyâçlarının sebeblerini yaratır, onu beklemediği yönden rızıklandırır. Kim de kendini tamamen dünyâya kaptırırsa, onu dünyâya kul eder.”
“Azâbını, kudret ve azametini düşünerek, Allahü teâlâyı zikrederken gözlerinden yaş dökülen kimseye, kıyâmet gününde azâb edilmez.”
“Üç kimsenin gözleri Cehennem ateşi görmez: 1. Gazâda nöbet tutan göz, 2. Allah korkusundan ağlayan göz, 3. Allahın bakılmasını haram kıldığı şeylere bakmayan göz.”
“Birgün Resûlullah ( aleyhisselâm ) mescide girdiğinde, ba’zı kimselerin kahkaha ile güldüğünü görünce, onlara şöyle buyurdu: “Ne bu hâliniz? Eğer ağız tadını bozan ölümü, çok düşünseydiniz, sizi bu hâlde görmezdim. Ümitleri kıran ölümü çok düşünün. Zira kabir, hergün muhakkak şu sözleri söyler: “Ben gurbet ve ayrılık eviyim. Ben, yalnızlık ve toprak eviyim. Bana gelenleri toprak ediciyim. Ben, kurt ve böcek eviyim. Bana gelen ölüler kurtlanır, böceklere yem olur.” Bir mü’min kulun cenâzesi gömüldüğü zaman kabir ona; “Hoş geldin, sefâlar getirdin. Üzerimde yüreyenlerin arasında en çok sevdiğim sendin. Bugün benim himâyemdesin. Pek yakında sana yapılan iyilikleri göreceksin” der ve Allahü teâlâ kabri ona gözünün alabildiği yere kadar genişletir. Cennetten bir kapı açılır. Fâcir ve kâfir bir kul defnedilince de kabir ona; “Sana burada ne geniş yer var, ne de rahatlık. Üzerimde yürüyenlerin arasında en sevmediğim sendin. Biraz sonra seni bana bırakıp gittiklerinde, benimle yalnız kalınca, göreceksin sana ne işkenceler yapacağım” der ve hemen kabir daralmaya başlar. Kabir o kadar daralır ki, kaburga kemikleri birbirine girer. Ona azap etmek için, yetmiş büyük yılan gönderilir. Eğer onun bir tanesi dünyâda olsa, nefesinden çıkan zehirin etkisinden, yeryüzünde hiçbir şey yetişmez, işte o yılanlar, kıyâmet gününde hesaba çekilinceye kadar, ona azâb ederler. Kabir, ya Cennet bahçelerinden bir bahçedir veya Cehennem çukurlarından bir çukurdur.”
“Müslümanın, müslüman üzerinde beş hakkı vardır: Selâmına cevap vermek, hastasını yoklamak, cenâzesinde bulunmak, da’vetine gitmek ve aksırıp Elhamdülillah diyene, yerhamükellah diyerek cevap vermek.”
“Yâ Rabbî! Kim sana îmân eder, benim, senin Resûlün olduğuma şehâdet ederse, ona, sana kavuşmayı sevdir, ölümü kolaylaştır, dünyâ yükünü hafiflet. Kim de sana inanmaz, benim, senin elçin olduğumu kabûl etmezse, ona, sana kavuşmayı sevdirme, ölümü zorlaştır, dünyâ yükünü ağırlaştır.”
“İnsanın işlediği günahlar yüzünden rızkı daralır. Duâ ile kaderi değişir, iyilik ve büyüklere itaat ise ömrü uzatır.”
“İsrâiloğullarından bir zât, “Bu gece Allahü teâlânın rızâsı için mutlaka sadaka vereceğim” diyerek evinden çıktı ve sadakayı bilmiyerek bir hırsıza verdi. Sabahleyin halk “Bu gece hırsıza sadaka verildi” dediler. Bunun üzerine sadaka veren kişi; “Allahım! Hırsıza sadaka verdiğim için sana hamd ederim. Mutlaka makbûl bir sadaka vereceğim” deyip tekrar evinden çıktı ve bu defa sadakayı zinâ eden bir kadına verdi. Sabahleyin halk; “Bu gece de zinâ eden kadına sadaka verildi” dediler. Sadakayı veren o zât; “Ey Allahım! Bir fahişeye sadaka verdiğim için sana hamd ederim. Mutlaka makbûl bir sadaka vereceğim” dedi. Yine sadaka vermek üzere evinden çıktı. Bu sefer de zengin birisine verdi. Sabahleyin halk; “Hayret! Bu gece de zengin birisine sadaka verildi. Olur mu böyle şey?” diye dedikodu yaptılar. Sadaka veren zât! “Ey Allahım! Hırsıza, fahişeye ve zengine sadaka verdiğim için sana hamd ederim.” dedi. Bu zâta rü’yâsında şöyle müjde verildi: “Senin o hırsıza verdiğin sadaka var ya, belki de hırsızı hırsızlığından, fahişe kadını da zinâdan vazgeçirir, iyi ve namuslu birer insan olmalarına vesile olur. Umulur ki, zengin de senden ibret alır, (malını) Allah rızâsı için harcar.”
“Bir kimse, gece kalkar namaz kılarım” deyip yatağına yatsa, fakat kalkmayıp sabaha kadar uyusa, amel defterine niyet ettiği namazın sevâbı yazılır. Uykusu da kendisine Rabbi tarafından bir sadaka olur.”
“Bir kimse haksız iken münâkaşayı terkederse, ona Cennetin kenarlarında bir köşk bina edilir. Bir kimse de, haklı olduğu hâlde, münâkaşayı terkederse, onun için de Cennetin ortasında bir köşk bina edilir. Bir kimse, ahlâkını güzelleştirirse, onun için de Cennetin en yüksek yerinde bir köşk bina edilir.”
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-5, sh. 264
2) El-Bidâye ven-nihâye cild-13, sh. 212
3) Tezkiret-ül-huffâz cild-4, sh. 1436
4) Fevât-ül-vefeyât cild-2, sh. 336
5) Şezerât-üz-zeheb cild-5, sh. 277
6) Zeyl-i Ravdateyn sh. 201
7) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 586
? Tabakât-üş-Şâfiiyye cild-8, sh. 249
9) El-A’lâm cild-4, sh. 30
10) Muhtasâr-ı Müslim mukaddimesi
11) Tabakât-ül-huffâz sh. 501
12) Mümin ve kitâbühü et-Tekmiletü li-vefeyât-in-nakile.
15) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 278, 372, 409, 970
16) Herkese Lâzım Olan Îmân sh. 123, 125
.İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ ABDÜLAZÎZ BİN AHMED ED-DÎRÎNÎ
Evliyânın büyüklerinden ve Şafiî mezhebi fıkıh âlimi. Künyesi Ebû Muhammed olup ismi, Abdülazîz bin Ahmed bin Sa’îd bin Abdullah’dır. Lakabı İzzeddîn ed-Dîrinî’dir. Ed-Dîrinî, el-Mısrî, eş-Şâfîî diye de bilinir. 613 (m. 1216) senesinde doğdu. 694 (m. 1295) senesinde Mısır’da vefât etti. Kabri Mısır’dadır.
Ed-Dîrinî, zamanındaki âlimlerden ilim öğrendi. Ebü’l-Feth bin Ebi’l Ganîm er-Resânî’nin sohbetinde bulundu ve Şeyh İzzeddîn’den ahlâk ilmini öğrendi. Tasavvuf yolunda yüksek mertebelere ulaştı. Hâller ve kerâmetler sahibi oldu.
Es-Sübkî onun hakkında; “Ed-Dîrinî, zühd sahibi, birçok kerâmetleri görülen, çok sayıda eser yazan, edebiyatta mahir, kelam ilminde ârif bir zât idi” demektedir.
Ebû Hayyan ise onun için; “Abdülazîz ed-Dîrînî, ilim ve edeb sahibi idi. İnsanlar duâsını isterlerdi” demektedir.
Abdülazîz ed-Dîrînî, Mısır’da er-Rîf denilen yerde otururdu. Ba’zı günler buradan ayrılıp, civar bölgeleri dolaşırdı. Oralardaki insanlar, ondan, müşküllerinin hallolması için Allahü teâlâya duâ etmesini isterlerdi. Kendisini görme imkânı bulamıyanlar, mes’elelerini mektûpla sorup gereken cebâbı alırlardı. O, kuvvetli îmân ve güzel ahlâk sahibi idi. Herkese güler yüz, tatlı dil gösterirdi. Kimseyi kırmazdı. Birgün bir yere giderken, onu tanımayan kimseler yanına gelip, “Kelime-i şehâdeti söyle bakalım” dediler. O da peki deyip, okudu. Sonra onlar; “Şimdi kadıya gidelim. Onun huzûrunda yeni müslüman olanların yaptığı gibi, sen de oku” dediler. Orada bulunan büyük-küçük herkes beraberce kadıya gittiler. Kâdı hemen Abdülazîz ed-Dîrînî’yi tanıdı ve; “Efendim, bu ne hâl? Bunlar kim?” dedi. O da; “Bilmiyorum. Bunlar beni ne zannetti iseler, Kelime-i şehâdeti okumamı istediler ve buraya getirdiler. Ben de onları kırmayıp geldim” dedi.
Şöyle anlatılır: Abdülazîz ed-Dîrînî. Ali el-Müleyhî’yi çok sever ve sık sık ziyâretine giderdi. Ziyâretlerinden birinde, Ali Müleyhî ikram olarak bir piliç pişirip getirdi. Sofraya koydu. Beraberce yediler. Yemekten sonra ed-Dîrînî hazretleri; “Bunun karşılığını inşâallahü teâlâ görürsünüz” buyurdu. Bir süre sonra Abdülazîz ed-Dîrînî, Ali el-Müleyhî’yi tekrar ziyârete gitti. Ali el-Müleyhî tekrar bir piliç pişirdi ve ikram etti. Hanımı, pilicin ikram edilmesini pek hoş karşılamadı. Piliç sofraya gelince, Abdülazîz ed-Dîrînî kızarmış pilice bakıp, hişt demesiyle piliç canlandı ve yürüyüp gitti. Sonra da; “Çorba bize yeter. Hanımınız üzülmesin” buyurdu.
Birgün talebeleri, hocalarının kerâmet göstermesini akıllarından geçirdiklerinde; “Yavrularım, bizler, yerin dibine batmaya müstehak kimseler olduğumuz hâlde, batmamamız ve Allahü teâlânın bizi, bu yeryüzünde, bu hâlde bulundurması en büyük kerâmet değil midir?” buyurdu.
Abdülazîz ed-Dîrînî buyurdu ki: “Bütün işlerinizde ve hareketlerinizde, orta hâl üzere olun. Cimrilikten ve isrâftan son derece sakının, isrâf ve haddinden fazla dağıtmakla, elde birşey kalmaz. Birgün insan muhtaç kalır. Cimrilik yapmak, hâl ve harakette ölçülü olmamakla da, kişi i’tibâr bulamaz.”
“Rabbim, Allahü teâlâdır. O bana kâfidir. O’ndan af, ümid diler ve O’na hamd ederim. Âhıret günü benim şefaatçim; bütün mahlûkâtın her bakımdan en üstünü, en kıymetlisi, en hayırlısı, Peygamberim Muhammed aleyhisselâmdır.
Yâ Rabbî! Bütün duâlar, iyilikler peygamberin ve en sevdiğin kulun, insanların her bakımdan en güzeli, en üstünü olan Muhammed Mustafâ’ya ( aleyhisselâm ) olsun.”
“İlmiyle âmil, takvâ sahibi bir âlim vefât ettiği zaman, müslümanlar için, büyük ve tehlikeli bir boşluk meydana gelir. Adâlet sahibi, hak üzere yürüyen bir sultanın, devlet reîsinin vefâtı, müslümanlar için büyük bir eksikliktir. Sâlih ve Allahü teâlânın velî kullarının ölümü de böyledir. Çünkü onların müslümanlara yardımı pek çoktur. Allah yolundaki kahramanın ölümü ise, kuvvetin zayıflamasına sebeb olur. Çünkü onlar, sabır, sebat ve kahramanlıkları ile muharebenin kazanılmasında, büyük bir vesiledirler. Cömerd ve asil kimselerin ölümü, büyük bir sıkıntı, hayatta kalmaları bolluk ve ni’mettir. Bu beş kişiye ağlayabilirsin. Bunlardan başkasının ölümü, insanlar için rahatlık, hafiflik ve rahmettir.”
“İşlerini, herşeyi yaratan ve işlerinde hikmetler sahibi Allahü teâlâya teslim et. Böyle yaparsan, sıkıntılardan ve günahlardan kurtulursun.”
“Her tarafta görülen tehlike, belâ ve musibetlere bakarsan, Allahü teâlânın yüce irâdesinin hükmünün geçerli olduğunu görürsün.”
“Bu dünyâ, hakîkî mekân, devamlı ikâmet edilecek ve yerleşilecek bir yer değildir.”
“Dünyânın geçici lezzetleri, uykuda görülen rü’yâlar gibidir. Dünyâda isteğine, hedefine ulaştığını söylemek, gerçek bir söz değildir. Asla kabûl edilmez.”
“Dünyâ sevinçleri, alınan bir haberle bir anda bunalıp, hüzün ve kedere dönüverir, öyleyse, dünyâya karşı zâhid ol, haramlardan ve haram olması ihtimâli olan şüphelilerden sakın. Âhırete hazırlıklı ol. Çünkü dünyâya doymayıp, hırsla onun peşinde koşanlar, aslında dünyânın köleleri ve hizmetçileridir. Dünyâda mes’ûd ve huzûrlu olan kimse, dünyâya köle olmayan, âlim ve takvâ sahibi kimsedir.
“Dünyânın iyiliği ve kötülüğü birbirine karışmıştır. Dünyâyı her türlü kirlerden ve üzüntülerden arınmış olarak istesen bile, şunu iyi bil ki, dünyâ bunlar üzerine yaratılmıştır. Ya’nî dünyânın tabiatı budur. Asla değişmez. Fakat insan, dünyâda Allahü teâlânın emirlerine uyup, yasaklarından sakınır ve bu husûsta sabır gösterirse, akıbette, sonsuz saadet ve mutluluğa kavuşur.”
“Sakın dünyânın parlaklığına, cazibesine ve onun dışı tatlı, içi zehir olan hilelerine aldanma. Onun inci gibi görünen ön dişlerinin arkasında, parçalayıcı dişler saklıdır. Çünkü dünyânın sağı solu belli olmaz. Bakarsın ba’zan suda ateş parçası olsun ister. Ba’zan insana yapamıyacağı şeyleri teklif eder. Böylece insan, boyundan büyük işlere girer de helak olur gider.”
“Eğer kadere, Allahü teâlânın hükmüne rızâ gösterirsen, şerefli bir hayat yaşarsın. Eğer imkânsız bir şeyin olmasını ümid edersen, ümidini, tehlikeli birşey üzerine bina etmiş, kurmuş olursun.”
“Zaman akıp gidiyor. Hâdiseler birbiri peşinden geliyor. Yumuşaklık, vekar ve sükûnettir. Dünyâ hırsı bir anlıktır. Sabır, yumuşak olmaya, mes’eleler üzerinde temkinli ve dikkatli hareket etmeye vesile olur. Kızmak, kabalığa yol açar. Dünyâ hayâtı, bir uyku hâlidir, ölüm, bu uykudan uyanmaktır.”
“İnsanın ömrü, hep sonra yapacağım, edeceğim ile geçer, İnsanların temenniden başka sermâyeleri yoktur. Sonra yaparım diyenin düşüncesi, sonraya asılıp sallanmak gibi olmayacak düşüncelerdir, İnsanların günleri çok çabuk geçer, ömürler, yolculuktan başka birşey değildir.”
“Âhıret yolculuğunun çok yakın olduğunu, hatırınızdan asla çıkarmayınız. Âhıret hazırlığını elden kaçırmaktan çok sakınınız. Çünkü, her girişin bir çıkışı vardır. (Bu dünyâya geldiğimiz gibi, birgün bu dünyâdan ayrılacağız.)”
“Ey insanlar! Yaptığınız uygunsuz işler için bir sebeb ve özür göstermeyi bırakın artık! Allahü teâlânın emirlerine uyup, yasaklarından sakınmakta gevşeklik göstermeyin. Âhırete hazırlanmakta sabırlı olunuz ve sebat gösteriniz.”
“İnsan, gençliğinin kıymetini bilmelidir. Hiç vakit kaybetmeden, gençliğin her ânını değerlendirmelidir. Sonra, ah gençliğim, tekrar elime geçse de iyi işler yapsaydım diye pişmanlık duyulur. Onun için, gençliğin, insana emânet olduğunun farkında, idrâkinde ve bunun şuurunda olmak ne kadar mühimdir.”
“Zaman içerisinde, nice meclisler ve toplantı yerleri yok oldu. Nice asîl ve yüksek yaradılışlı kimseler, zaman içerisinde gelip geçtiler. Zaman içerisinde nice kimseler, türlü türlü ni’metlere kavuşmuşlardır. Fakat ne kadar arzu edersen et, zaman içerisinde her istediğini elde edemezsin (Sana takdîr edilen rızk ne ise onu yersin)”
“Yerde yetişen yaş veya kuru bitkilere bakınca, kâinatta Allahü teâlânın azamet ve kudretini müşâhede ediyorum. O’nun, kalbimden fışkıran sevgisiyle herşeyi unutuyorum. Hafif ve tatlı tatlı esen rüzgâr, pekçok defa bana güzel kokular getirir. Yâ Rabbî! Sen, sevdiklerinin bulundukları yerleri, en kıymetli damlalarla suladın. Düşmanlarını ise erimiş bakır ile suladın.”
Abdülazîz ed-Dîrînî; tefsîr, fıkıh, lügat, tasavvuf ve edebiyata dâir birçok eserler yazdı. Bu eserlerden ba’zıları şunlardır: 1. El-Misbâh-ül-münîr (2 ciltlik tefsîr), 2. Et-Teysîr-ü fî ilm-it-tefsîr. Tefsîr ilmine dâir, 3200 beyitten müteşekkil bir şiir kitabıdır. 3. Tahârat-ül-kulûb fî zikri Allâm-il-guyûb (Tasavvuf hakkında bir eser), 4. Envâr-ül-Meârif ve Esrâr-üt-tavârif (Tasavvufa dâir bir eser), 5. Tefsîru Esmâ-il-hüsnâ (Tevhîd hakkında bir eserdir.) 6. El-Vesâilü ver-Resâilü (Tevhîde dâir bir eser), 7. Nazmüssîretin Nebeviyyeti, 8. El-Vecîz: 5000 beyitten müteşekkil bir şiir kitabı, 9. Et-Tenbîh, 10. Nazm-ül-vesît, 11. El-Envâr-ül-Vâdıha fî mesân-il-Fâtiha, 12. Ed-Dürer-ül-mültekita fî mesâil-il-muhtelita, 13. Erkân-ül-İslâm fit-tevhîdi vel-ahkâm, 14. Er-Ravdat-ül-enika fî beyân-iş-şerîat-il-hakîkati, 15. Kılâdet-üd-Dürr-il-mensûr fî zikri yevm-il-ba’s ven-Nüşûr, 16. Mîzân-ül-vefâ.
Abdülazîz ed-Dîrînî’nin yazmış olduğu Tahârat-ül-kulûb adlı eserden ba’zı bölümler:
“İlâhî! İhsân ve ikram ederek bize kendini tanıttın. Ni’metlerin deryasına bizleri daldırıp, garkettin. Her an ni’metlerin deryasında yüzmekte, onlardan istifâde etmekteyiz. Bizleri râzı olduğun, beğendiğin yer olan Cennetine da’vet ettin. Seni hatırlamak, emirlerini yapmak sebebiyle, bizlere sonsuz ni’metler hazırladın, ihsân ettin. Ne büyüksün yâ Rabbî!
Yâ ilâhî! Biz kendimize zulmettik. Nefsimizin kötülüğü her yanımızı kapladı. Gaflet denizi kalblerimizi doldurdu. Her hâlimizle perişanlığımız apaçık. Bizim bu hâlimizi en iyi bilensin.
Yâ ilâhi! İsyanımız ve günahımız, senin azâbını bilmemek, duymamak sebebiyle değildir. Lâkin âsî nefsimiz bize, azâba düşürecek işleri yaptırdı ve günahları işletti. Senin günahları örtüp, yüzümüze vurmaman sebebiyle şımardık. Bu yüzden çok günah işledik. Senin af ve mağfiretine güvenip, günahlara daldık. Şimdi yaptıklarımızın cezası olarak, bize hazırladığın azâb ile karşı karşıyayız. Cehennem azâbından bizi şimdi kim kurtarabilir. Senden başka kim bize bir kurtuluş ipi uzatabilir. Âhıret günü, senin huzûrunda mahcub bir duruma düşecek bu hâlimize yazıklar olsun. Yarın çirkin olan amellerimiz arz olunduğunda, ayıblanmamıza esefler olsun.
Yâ Rabbî! Bizim günahlarımızı affet. Kusurlarımızı bağışla. İbâdetlerimizdeki kusurlarımızı af ve mağfiret eyle. Yâ ilâhî! Bilmiyerek yaptıklarımızı affet ve bizi akl-ı selim sahibi kıl. Sen, Rabbimizsin, sana inandık. Sen günahları affedersin, affedicisin.”
Abdülazîz bin Ahmed ed-Dîrînî’nin yazdığı Âdâb Risâlesi’nden ba’zı bölümler:
Talebenin hocasına karşı edebleri: Talebe, doğru yolu öğrenmek isteyince, hocasına karşı tam olarak boyun eğmesi ve itaat etmesi gerekir. Hattâ talebenin, hocasına karşı meyyit gibi olması lâzımdır. Nasıl meyyit, yıkayıcıya hiçbir şey şart koşmadan, i’tirâz etmeden teslimiyet gösteriyorsa, talebenin de hocasına karşı, bu şekilde teslimiyet göstermesi gerekir. Yoksa, teslimiyet ve itaat etme mertebesinden düşer, takvâ ve doğru yol üzere bulunma derecesinden uzaklaşır. Nitekim Allahü teâlâ, Kur’ân-ı kerîmde meâlen; “Ey îmân edenler! Allahü teâlânın ve Resûlünün önüne geçmeyiniz! Allahü teâlâdan korkunuz! Ey îmân edenler! Peygamberin sesinden daha yüksek sesle konuşmayınız! O’na karşı, birbirinize seslendiğiniz gibi seslenmeyiniz! Böyle yapanların, ibâdetlerinin sevâbları yok olur” buyuruyor (Hucurât: 1-2). Müfessirler bu âyet-i kerîmeyi. Resûlullahın ( aleyhisselâm ) yanında sesin yükseltilmemesi, Resûlullahın önünde yürünmemesi ve O’ndan önce bir işin yapılmaması veya fetvâ verilmemesi, şeklinde tefsîr etmişlerdir.
Bu sebebledir-ki, hocanın yanında bulunulduğu zaman, onun izni ve müsâadesi olmadan birşey konuşmamak lâzımdır. Lüzumsuz söz ve bakışlardan da uzak durmalıdır. Çünkü hocasının yanında lüzumsuz sözler ve bakışlar, hoş hareketler değildir. Hocanın yanında, başı önünde verilecek cezanın korkusu içinde bulunan bir suçlu gibi olmalıdır. Eshâb-ı Kirâm (r.anhüm), Resûlullahın ( aleyhisselâm ) huzûrlarında oturdukları zaman, başlarını eğerler, konuşmadan, hareketsiz bir hâlde, edeb, huşû’ ve kalb huzûru ile Resûlullahın ( aleyhisselâm ) mübârek sözlerini dinlerlerdi. Onlar, görünen a’zâları ile olduğu gibi, görünmeyen bütün a’zâlarıyla da edeb ve huşû’ içinde bulunurlardı. Onları bu hâlde görenler, sanki cansız olduklarını zannederlerdi, İşte talebe de, hocasının huzûrunda bulunduğu zaman, Eshâb-ı Kirâmı örnek alıp, onların edebleri gibi edeblenmeleri lâzımdır. Bunun için de, hocasının söylediklerini can kulağı ile dinlemelidir. Allahü teâlâ, Zümer sûresinin onsekizinci âyet-i kerîmesinde meâlen; “O kullarım ki, (Kur’ân-ı kerîmi) dinler, sonra da Onun en güzelini (açığını ve kuvvetlisini) tatbik ederler, İşte bunlar, Allahü teâlânın kendilerine hidâyet verdiği kimselerdir ve bunlar, gerçek akıl sahipleridir” buyuruyor.
Talebe, özellikle hocasının huzûrunda, nefsinin arzu ettiği bir şeyin iddiasında bulunmamalıdır. Çünkü böyle bir iddiada bulunmak, talebenin en büyük hatâlarından olup, hocasının gözünden düşmesine sebebiyet verir. Fakat talebenin, hocasının huzûrunda sâdece dinlemesi, söze karışmaması, nefsine âit herhangi bir iddiada bulunmasına mâni olur. Onun en güzel bir şekilde hocasına tâbi olmasına yardımcı olur. Bu ise, zâten talebenin, hocasının huzûrunda iken dikkat etmesi lâzım olan husûslardandır.
Talebe, kendi derecesinin, hocasının derecesinden yüksek olduğunu düşünmemelidir. Bilakis, her yüksek mertebeyi hocası için istemeli.
Allahü teâlânın yüksek ihsânlarını ve bol lütuflarını hocası için temenni etmelidir. Hakîkî talebe böyle olur. Bu sebeble, en yüksek mertebelere çıkar.
İbn-i Hanif buyurdu ki: “Rüveym bin Ahmed bana; “Ey Oğul! Amelini güzel yap, edebini ince yap” dedi. Denilir ki: “Tasavvuf yolunun esâsı, edebden ibârettir.” Her hâlin ve her makamın (yerin) bir edebi vardır. Edebe sarılan, kemâle erişir. Büyüklerin kavuştuğu, mertebelere kavuşur. Edebden mahrûm olan kimse, yakın zannettiği yerden pek uzak kalır. Kabûl edileceğini umduğu yerden red olunur.
Edeb, zâhirin ve bâtının süsüdür. Allahü teâlâ, Hucurât sûresinin birinci âyet-i kerîmesinde meâlen; “Ey îmân edenler! Allahü teâlânın ve Resûlünün önüne geçmeyiniz! Allahü teâlâdan korkunuz” buyurarak, Eshâb-ı Kirâma (r.anhüm), Resûlullah efendimizin huzûrlarında nasıl olunacağı öğretilmiştir. Yûsuf bin Hüseyn buyurdu ki: “İlim, edeb ile anlaşılır, ilim, amel ile sahîh olur. Amel ile hikmet kazanılır. Hikmet ile zühde kavuşulur. Zühd ile dünyâ sevgisi, dünyâya düşkünlük, haramlar ve şüpheliler terk edilir. Bu şekilde dünyâ terk edilince, âhırete rağbet duyulur. Günahlardan sakınılıp, âhırete hazırlık yapılır. Böylece, âhırete hazırlık ile, yüksek mertebelere ve derecelere erişilir.”
Cüneyd-i Bağdadî (r.aleyh), Ebû Hafs Irâkî’nin yanına gittiğinde ona; “Ey Ebû Hafs, talebelerini çok iyi terbiye etmişsin” dedi. O da; “Zâhirdeki edeb, bâtındaki edebe delâlet eder” buyurdu.
Yine büyük zâtlardan birisi şöyle buyurdu: “Hiçbir hâl, makam ve ma’rifet, dînî edebin yerine geçemez. Dînî edeb ise, zâhir ve batın güzelliğidir.” (Ya’nî dînî edeb, Allahü teâlânın emir ve yasaklarına uymak demektir. Böylece emir ve yasaklara uyulursa, insanın zâhiri ve batını güzel olur.)
Ebû Ubeyd bin Selâm şöyle anlatır: “Bir zaman Mekke-i mükerremeye gitmiştim. Ba’zan Kâ’be-i muazzamanın hizasında oturur, ba’zân ayaklarımı uzatır sırt üstü yatardım. Bu hâlimi gören ve Allahü teâlânın sevgili kullarından olan Âişe-i Mekkiyye bana; “Ey Ebû Ubeyd! Sen ilim sahibi bir kimsesin. Sözümü dinle, burada edeble otur.
Yoksa, Allahü teâlâya yakın kimselere âit olan defterden ismin silinir” dedi.
Denilir ki: “Nefs, kötü işleri ister. Kul, iyi edebe sarılmakla emrolunmuştur. Nefs dâima, iyi şeylere muhalefet eder. Kul, onu güzel şeylere çekmeye çalışır. Kim, nefsini iyi şeylere çekmek için çalışmazsa, nefsinin işlerini salıvermiş demektir.” Yine denilir ki: “Kim nefsine, arzu ve istekleri husûsunda yardımcı olursa, onun kötülüğüne ortak olur. Kulluk, güzel edebe sarılmak; taşkınlık, kötü edeb üzere olmaktır.”
İlim öğrenmek için uğraşan, fazla yememeli, fazla uyumamalı, fazla konuşmamalı ve insanlarla ihtiyâç miktarı bulunmalıdır. Bunun içindir ki tasavvuf büyükleri: “İhlâsla, cân-ı gönülden, samimî olarak tövbe yaptıktan sonra, dört şey insanın sermâyesi ve asîl hâlleridir. Bunlar; az yemek, az uyumak, az konuşmak ve insanlardan uzak kalmaktır” buyurmuşlardır.
“Ey îmân edenler! Allahü teâlânın ve Resûlünün önüne geçmeyiniz! Allahü teâlâdan korkunuz! Ey îmân edenler! Peygamberin sesinden daha yüksek sesle konuşmayınız! Ona karşı, birbirinize seslendiğiniz gibi seslenmeyiniz! Böyle yapanların, ibâdetlerinin sevâbları yok olur.” Meâlindeki Hucurât sûresi birinci ve ikinci âyet-i kerîmeleri nâzil olunca, kulağı az işiten Sabit bin Kays, yolun üzerine oturup ağlamaya başladı. Âsım bin Adiyy onu görüp, bu durumu Resûlullaha ( aleyhisselâm ) haber verdi. Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) onu çağırıp, hayatta iken saadetle, ölüm zamanı şehâdetle ve Cennetle müjdeledi ve hakkında; “Resûlullahın yanında seslerini kısanların kalblerini, Allahü teâlâ takvâ ile doldurur. Onların günahlarını affeder ve çok sevâb verir” meâlindeki, Hucurât sûresinin üçüncü âyet-i kerîmesi nâzil oldu. Talebenin, hocasına uyması gerekir. Büyüklerin yanında edeb ile çok şeyler kazanılır. Ebû Osman buyurur ki: “Büyüklerin yanında ve evliyânın meclislerinde edebi gözeten kimse, pek yüksek derecelere kavuşur. Hem dünyâda hem de âhırette hayırlara kavuşur.”
Talebenin, hocası hakkında herhangi birşeye zihni takılırsa, Mûsâ aleyhisselâm ile Hızır aleyhisselâm arasında geçen şu kıssayı hatırlamalıdır: “Hızır aleyhisselâmın yaptığı ba’zı şeyleri, Mûsâ aleyhisselâmın hoş görmediğini, fakat Hızır aleyhisselâm, onları niçin öyle yaptığını haber verince, Mûsâ aleyhisselâm, onun bu yaptıklarını uygun görmeme durumundan vazgeçti. Talebe de hocasından böyle birşey görünce, bunun hocasının murâd ettiği bir şeyin olduğunu düşünmelidir. Hocasının her yaptığında bir hikmet, bir fâide olduğunu hatırına getirmelidir.
Birgün, Cüneyd-i Bağdâdî’ye (r.aleyh) bir mes’ele soruldu. O da cevap verdi. Ancak kendisine, soruya verdiği cevap yüzünden i’tirâz edenler oldu. Bunun üzerine Cüneyd-i Bağdadî; “Eğer inanmıyorsanız, benden ayrılınız” buyurdu.
İslâm âlimleri buyurdular ki: “Kim, kendisini terbiye eden zât hakkında edebi gözetmezse, o edebin bereketinden mahrûm olur.”
“Talebe, hocası ile dîni veya dünyâsı ile alâkalı bir şey konuşurken, konuşmakta acele etmemelidir.”
Bağdad’da yetişen Hanbelî mezhebindeki kırâat ve hadîs âlimlerinden. İsmi, Abdülazîz bin Delf bin Ebî Tâlib bin Delf bin Kâsım el-Bağdâdî’dir. Künyesi Ebû Muhammed olup, “Ebü’l-Fadl” da denilirdi. Afifüddîn diye lakablandırılmıştı. 551 veya 552 (m. 1157) senesinde doğdu, önce Kur’ân-ı kerîmin çeşitli okunuş rivâyetlerini öğrendi. Birçok âlimden hadîs-i şerîf dinledi. Kendisinden de pekçok kimseler Kur’ân-ı kerîmin kırâatini ve hadîs-i şerîf öğrendiler, önce Zübeydâ Mescidi’nin kütüphâne me’murluğuna, sonra da Selçûkiyye Türbesi kütüphânesinin me’mûrluğuna ta’yin edildi. Bir müddet bu vazîfeden ayrı kaldıktan sonra, tekrar oraya döndü. Dînine, son derece bağlı olup, çok ibâdet eder, devamlı namaz kılar ve oruç tutardı. Gençliğinden i’tibâren, vefât edinceye kadar Kur’ân-ı kerîmin kırâatına devam etti. Çok güzel Kur’ân-ı kerîm okurdu. Sesi güzeldi. Fazileti çok yüksek olan bir kimseydi, insanların ihtiyâcını karşılardı. 637 (m. 1239) senesi Safer ayında vefât etti. Evliyânın büyüklerinden Ma’rûf-i Kerhî’nin türbesinin yanına götürülüp, onun yanına defnedildi.
Abdülazîz bin Delf, Kur’ân-ı kerîmin kırâatini; Ebû Haris Ahmed bin Sa’îd el-Akberî el-Askerî’den, Ebû Ca’fer bin Kâsîn’den ve Ebü’l-Hasen el-Betâihî’den ve onun talebesinden okudu. Bunlardan başka, birçok âlimden ilim aldı. Kendisinden de; birçok kimse istifâde edip, Kur’ân-ı kerîmin kırâatini öğrendiler.
Hadîs ilmini; Ebû Ali er-Rahâbî, Es’ad bin Yeldirek, Lâhık bin Kârih, Hadîce en-Nehrevâniyye Şühde binti Ahmed el-Kâtibe, İbn-i Şâtil, Kazzâz, İbn-i Küleyb ve daha birçok âlimden öğrendi. Bunlardan, çok hadîs-i şerîf dinledi. Birçok insanlar da, ona gelip hadîs-i şerîf öğrendiler. Güzel bir hat ile varaklara (kâğıtlara) yazı yazardı. O, halîfe Nasır zamanında Zencânî’nin yanında bulundu. Halîfe, oğlu Zâhir’in, Zencânî’den, Ahmed bin Hanbel hazretlerinin “Müsned”ini rivâyet etmesine izin vermişti. Hanbelî âlimlerinden dört kişiye de, ondan hadîs-i şerîf dinlemeye izin verdi. Abdülazîz bin Delf de bunlardan birisi idi. Bu sebeble, halîfenin oğlu Zâhir ile onun arasında dostluk meydana gelmişti. Zâhir, halifelik makamına getirilince, Abdülazîz hazretleri, Beyt-ül-mâl’ın terekeler kısmının idâresine ta’yin edilmişti. O, bu vazîfesini en güzel şekilde yürüttü. Elde edilen malları, hakkı olan kimselere dağıttı. Halîfe Zâhir’in müsaadesiyle, bu işin reîsliğine getirildi. Bir kerresinde, Bağdad’da Hemedanlı bir kimse vefât etmiş ve vârisleri olmadığı için, onun mirası hakkında, Tereke Dîvânı gerekli yerlere tasarrufta bulunmuştu. Bir sene sonra, o kişinin amcası oğlu, nesebini ispatlayarak hâkime müracaat edip, terekedeki hakkını istedi. Bu durumu halîfe Zâhir’e ulaştırdı. Dînin emri gereğince, terekenin hak sahibine verilmesini ve bu husûsta başka bir yola müracaat edilmemesini istedi. Tereke, belli miktarda olan nakit para idi. Halîfe de, dînin emrine aynen riâyet etti. Şeyh Abdülazîz bin Delf, bu vazîfede uzun müddet kaldı. Sonra halîfeden, Hârûn Tekkesi’ne ta’yin edilmesini, artık ilimle ve ibâdetle meşgûl olmak istediğini ve “Dîvân-üt-terekât” idâresine de, kendi yerine en küçük oğlu Ömer’in bakmasını rica etti. Bu isteği kabûl edildi. Adı geçen tekkede, birçok kimseyi yetiştirdi. Vefâtına kadar orada kaldı.
Nâsıh bin Hanbelî’nin, el yazısı olan kitabında şöyle yazıyordu: “Şeyh Abdülazîz, kırâat ve hadîs ilminde büyük bir âlimdi. Çok hadîs-i şerîf dinledi ve onları kendi eliyle yazdı. Senenin tamâmını oruç tutarak geçirirdi. İki defa, Bağdad’da onunla karşılaştım.”
İbn-i Neccâr onun hakkında diyor ki: “O, çok ibâdet eder, devamlı oruç tutar ve namaz kılardı. Gençliğinden i’tibâren, vefât edinceye kadar Kur’ân-ı kerîm okumaya ve okutmaya devam etti. İnsanların ihtiyâcını gidermede acele ederdi. İhtiyâç sahibinin işini görecek kimsenin yanına kadar gidip, ona tavassut ederdi. Şefaatçi olurdu. Kendi işinin üzerinde durduğu gibi, ona da ehemmiyet verirdi. Mutlaka olmasını te’mine çalışırdı. Devlet me’murları tarafından halka verilen sıkıntıları ve başka yerlere nakledilmelerini önlemeye uğraşır ve bunları, yakın, uzak ve garîb farkı gözetmeksizin Allah rızâsı için yapar ve onlara zarar veren şeyleri önlemeye çalışırdı. Çok sadaka verir herkese iyilik yapardı. Mallarını, fakirlere ve elinde hiçbir şey bulunmayanlara eşit olarak dağıtırdı. Elinde bulunan şeyler bitinceye kadar böyle yapardı. İnsanlara karşı olan bu ahlâkında ve tevâzu’unda, hiçbir değişiklik olmadı. Ben, bunları oradan yazdım.”
İbn-i Sâ’î de diyor ki: “O, sâlih ve âbid bir zât idi. Yaşayışı, herkes tarafından çok takdîr edilmiş ve övülmüştür, iyilik yapmaya, ibâdet etmeye, güzel sesiyle Kur’ân-ı kerîm okumaya ara vermeden devam etti. Gündüzleri devamlı oruç tutar, geceleri de sabaha kadar namaz kılardı. Devlet adamları, kendisine hürmet ve saygı gösterirdi. Özellikle halife Müstensır böyleydi. İnsanların ihtiyâcını gidermek için şefaat etmekten, aracı olmaktan hiç ayrılmadı. Hattâ kendisi için; “Bağdad’da ihtiyâcını görmediği fakir ve zengin bir kimse kalmadı” dendi ve hakîkaten böyle oldu. Halîfe Müstensır, onu kendi medresesinin kütüphâne me’mûrluğuna ta’yin etmişti.”
Abdüssamed bin Ebi’l-Ceyş, ondan kırâat ilmini okudu ve hadîs-i şerîf dinleyip öğrendi. İbn-i Neccâr ve İbn-i Hâcib de, ondan hadîs-i şerîf yazdı.
İbn-i Nakata diyor ki: “O, güvenilir bir râvî ve sâlih bir zât idi.”
Hadîs ve Şafiî mezhebi fıkıh âlimi, edîb ve şâir. Künyesi Ebû Muhammed olup ismi, Abdülazîz bin Muhammed bin Abdülmuhsin bin Muhammed bin Mensûr bin Haleftir. 586 (m. 1190) yılında Dımeşk’da doğdu. Doğum yerinden dolayı Dımeşkî, dedeleri Ensârdan ( radıyallahü anh ) oldukları için Ensârî, Evs kabilesinden oldukları için Evsî, Hama’da yerleştiği için Hamevî nisbet edildi. Şerefüddîn, Şeyh-üş-Şüyûh ve İmâm-ül-allâme lakabları verildi. İbn-i Zerkâle denildi. 662 (m. 1264) yılında Hama’da vefât edip oraya defnedildi.
Baba ve dedeleri de âlim olan İbn-i Zerkâle, küçük yaşta zekâ ve hafızasının kuvvetiyle dikkatleri üzerinde topladı. Arabî ilimleri ve temel din bilgilerini öğrendikten sonra, babası ile beraber seyahate çıktı. İbn-i Küleyb, Ebü’l-Yûmn Kindî, Ebû Ahmed bin Sükeyne, Yahyâ bin Rebî’ ve daha birçok âlimden hadîs-i şerîf dinledi. Ebü’l-Yûmn Kindî’den edebiyat ve kırâat bilgilerini, Hama kadısı olan babasından Şafiî mezhebi fıkıh bilgilerini öğrendi. Hadîs, fıkıh ve edebiyat ilimlerinde âlim oldu. Çok güzel şiirleri vardır. Şiirlerinde Resûlullahı ( aleyhisselâm ) ve Eshâbını ( radıyallahü anh ) över, onların örnek hayatlarını, gönüllere nakşedilen güzel sözlerini şiir şeklinde söylerdi. Bir müddet Dımeşk’da kaldı. Daha sonra Ba’lebek’e gitti. Hama’da yerleşti. Ömrünün sonuna kadar orada kaldı, ilim tahsili ve talebe yetiştirmekle meşgûl oldu. Şiirde derecesi o kadar yükseldi ki, “Hicrî beşyüz yılından önce ve sonra, Şam şâirlerinin en güçlüsü idi” sözü, onun için söylendi, ilimde, ahlâkta, vera’ ve takvâda çok ilerledi. Haram ve şüpheli şeylerden şiddetle kaçar, şüpheliye düşmek korkusundan mübahların birçoğunu da terk ederdi. Allahü teâlânın emir ve yasaklarına tam riâyet eder, Resûlullaha ( aleyhisselâm ) bütün hâl ve hareketlerinde uymak için gayret ederdi. İnsanlara emr-i ma’rûf yapar, Allahü teâlânın emirlerini öğrenip tatbik etmeyenin, Cehennem ateşinden kurtulamayacağını, onların anlıyacağı şekilde açık olarak anlatırdı.
Birçok talebe yetiştirdi. Kendisinden ilim öğrenenler arasında, Abdülmü’min bin Halef Dimyâtî, Ebü’l-Hüseyn Yûnînî, Ebü’l-Abbâs bin Zâhiri, Kâdı’l-kudât Bedrüddîn bin Cemâ’a ve daha birçok âlim vardı.
Yetiştirmiş olduğu mümtaz talebeleri yanında, pek kıymetli eserler de yazan İbn-i Zerkâle Hamevî, “Tezkâr-ül-vâcid bi-ahbâr-il-vâlid” adlı eserinde, babası ile birlikte çıktığı ilk seyahatten başlayarak, ders aldığı hocaları ve yaptığı seyahatleri manzûm olarak anlatmaktadır. Fâtiha sûresinin tefsîrine dâir de, “El-Envâr-ül-vâdiha fî me’âniyy-il-Fâtiha” adlı eseri yazan Ebû Muhammed bin Zerkâle Hamevî’nin, “Nazrât-ül-ma’şûk ilâ vech-il-ma’şûk” adlı bir eseri daha vardır.
Tefsîr ve Hanbelî mezhebi fıkıh âlimi. Künyesi Ebû Muhammed olup ismi, Abdülcebbâr bin Abdülhâlık bin Muhammed bin Ebî Nasr bin Abdülbâkî bin Ukber ez-Zâhid bin Abdülhâlık bin Muhammed el-Ukberî’dir. Soyu Hazreti Ömer’e dayanır. Lakabı Celâlüddîn’dir. Abdülcebbâr el-Ukberi, 619 (m. 1222) senesi Şa’bân ayının yirmiyedisinde, Pazartesi günü vefât etti. Evinin yanındaki mescidin avlusuna defn edildi.
Abdülcebbâr el-Ukberi; âlim, fazîlet sahibi, haram ve şüphelilerden kaçan bir zât idi. Fıkıh, kelâm, tefsîr ilimlerinde üstün derecelere sahip bir âlimdi, özellikle va’z ve nasihat husûsunda çok mahir idi. Abdülcebbâr el-Ukberi, Bağdad’daki Halîfe Câmii’nde Cum’a günleri va’z verirdi. Vefâtına kadar ilim öğretti.
Abdülcebbâr el-Ukberî; Abdullah bin Ömer bin Ali, Kâdı Ebû Sâlih el-Ciyelî, Ahmed bin Ya’kûb bin el-Mâristânî, Muhammed bin Ebû Sehl el-Vâsıtî, Ahmed bin Ömer el-Kâdisî’den ilim öğrenip hadîs-i şerîf rivâyetinde bulundu. Kendisinden de; İbn-i Fütî, Ebü’l-A’lâ el-Faradî, Nâsırüddîn Ahmed bin Abdüsselâm bin Ukber, kardeşinin oğlu İbrâhim bin Muhammed ve birçok âlim ilim öğrenip hadîs-i şerîf rivâyet etti. Safiyyüddîn Abdülmü’min de kendisinden icâzet (diploma) aldı.
İbn-i Receb onun hakkında; “Abdülcebbâr el-Ukberi, Müstensıriyye’de fıkıh ilmini öğrendi. Birçok yerde ilim tahsil ettikten sonra, tekrar Müstensıriyye’ye döndü ve Müstensıriyye Medresesi’nde müderrislik yaptı” demektedir.
Safiyyüddîn Abdülmü’min bin Abdülhak ise onun hakkında; “El-Ukberî, Bağdad’daki vâ’izlerin reîsi ve önde geleni idi. İlk önceleri terzilik yapardı. Daha sonra tıb ilmini öğrendi. Birçok beldelere giderek, fıkıh ve tefsîr ilmini öğrendi ve bu ilim alanlarında söz sahibi oldu. Müstensıriyye Medresesi’nde hoca oldu. Burada ders müzâkere ve mütâlaalarıyla meşgûl oldu. Birçok meclislerde va’z ve nasihat verdi. Halîfe el-Mu’tasım tarafından Bâb-ı Bedr’e vâ’iz ta’yin edildi. Orada hizmeti çok oldu. Herkes tarafından sevilip sayıldı. Orada devamlı kalması emr olundu. Daha sonra Musul vâlisi tarafından, va’z vermesi için Musul’a götürüldü. Oradan tekrar Bağdad’a dönünce, yine Müstensıriyye Medresesi’nde ders vermeye başladı. Derslerini birçok âlim dinledi. Es-Sâhib Alâüddîn Atâ Melik el-Cüveynî bunlardandır. 684 (m. 1285) senesinde Bağdad halkı yağmur duâsına çıktıklarında, Celâlüddîn el-Ukberî ve Zülfikâr el-Hâşimî de aralarında idi. Bunlar hutbe okuyup duâda bulundular” demektedir.
Es-Safdî de onun için; “Abdülcebbâr bin Abdülhâlık el-Ukberi’nin bir benzerini görmedim” demektedir.
Abdülcebbâr el-Ukberî birçok eser yazdı. Yazdığı eserlerden ba’zıları şunlardır: 1. Mişkât-ül-Beyân: Sekiz cild hâlinde yazılmış bir tefsîr kitabıdır. 2. İkâz-ül-vu’âz, 3. El-Mukaddimetü fî usûl-il-fıkh ve mesâil-ül-hılâf, 4. Merâti-ül-mürteîn fî merâtib-il-erba’în fî ahbâri Seyyid-il-mürselîn, 5. Riyâd-ül-cinân fî fevâtih-il-Kur’ân.
Şafiî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Abdülgaffâr bin Abdülkerîm bin Abdülgaffâr el-Kazvînî’dir. Necmeddîn lakabı ile tanınırdı. Doğum târihi belli değildir. Fıkıh ve hesâb ilimlerinde büyük bir âlimdir. Kıymetli eserleri vardır. 665 (m. 1266) senesinin Muharrem ayında vefât etti.
Şafiî âlimlerinin meşhûrlarından olan Abdülgaffâr Kazvînî, sâlih bir zât olup, güzel hâller ve yüksek kerâmetler sahibi idi. İsfehân’da yetişen büyük âlimlerden Afîfet-ül-Fârikânî kendisine icâzet verdi.
Eserleri çok kıymetlidir. Başlıcaları şunlardır: 1. El-Hâviy-üs-sagîr, 2. Şerh-ül-lübâb, 3. Kitâbün fil-hisâb. Bunlardan başka, çok kıymetli eserleri de vardır. Yukarıdaki ilk iki eseri, Şafiî mezhebi fıkıh bilgilerini ihtivâ etmektedir. Üçüncü kitap da, hesâb ilmine dâir yazdığı kitabı olup, çok kıymetlidir.
Kutbüddîn Muhammed bin Esfehîd el-Erdebîlî anlatır: “Âlimlerin büyüklerinden ve evliyânın üstünlerinden olan Şihâbüddîn-i Sühreverdî’nin hac yaptığı sene, Abdülgaffâr Kazvînî de hacca gitmişti. Fakat birbirlerini tanımıyorlardı. Sühreverdî, etrâfında toplanan cemâate, “Burada mübârek bir zâtın kokusunu duyuyorum” dedi ve uzun uzun onun üstünlüğünü anlattı. Cemâat, onun hâlini keşfeden Şihâbüddîn-i Sühreverdî’nin emriyle Kazvînî’nin ziyâretine gittiler. Kazvînî o sırada “Hâvî” kitabını yazıyordu. Ziyâretine gelenler, gece olduğu ve yanında ışık veren birşey bulunmadığı hâlde, odasında her tarafı aydınlatan bir nûrun olduğunu fark ettiler. Hepsi hayretler içinde kalmıştı. Ona, “Hocamız sizi da’vet ediyor” dediler. O, bu da’veti kabûl edip Sühreverdî hazretlerinin yanına gidince, Sühreverdî ona; “Ne yapıyorsun?” diye sordu. Abdülgaffâr Kazvînî de; “İşte bu Hâvî kitabımı tasnif ediyorum” dedi. Sühreverdî hazretleri, “Çabuk ol, acele et! Bu kitabı hemen tamamla!” dedikten sonra, birbirlerinden ayrıldılar. Sühreverdî’ye niçin böyle söylediği sorulduğunda; “Muhakkak ki, onun eceli yaklaşmıştı. Ölmeden evvel bu kitabını bitirmesini istedim” dedi. Dediği gibi olup, kitabı tamamladıktan, kısa bir süre sonra vefât etti.”
Yine Kutbüddîn anlatır: “Abdülgaffâr, Kazvîn halkı arasında meşhûr bir zât idi. Kazvînî, geceleri kitap yazdığında, onun parmaklarının ışık saçtığını ve böylece her tarafın aydınlanıp kitap yazdığını herkes biliyordu.” Geceleri ondan hâsıl olan bu nûrun ışık vermesi, onun yüksek bir kerâmeti olup, kitap yazdığında ve başka vakitlerde de olurdu.
Ferâiz, matematik, astronomi ve Hanbelî mezhebi fıkıh âlimi. Künyeleri, Ebü’l-Mehâsin, Ebû Ahmed olup ismi, Abdülhalîm bin Abdüsselâm bin Abdullah bin Teymiyye’dir. 627 (m. 1230) yılında Urfa yakınlarında Harran’da doğdu. Doğum yerine nisbetle Harrânî denildi. Allahü teâlânın dînine hizmetlerinden dolayı Şihâbüddîn lakabı verildi. 682 (m. 1284) yılında Şam’da vefât etti.
İlk tahsiline babasından öğrendikleriyle başlayan Abdülhalîm İbni Teymiyye, küçük yaşta babası ile birlikte seyahate çıktı. Haleb’de; İbn-ül-Letî, İbn-i Revâha, Yûsuf bin Halîl, Ye’îş-i Nahvî ve daha birçok âlimden ilim öğrendi. Fıkıh bilgilerini babasından tahsil etti. Babasının vefâtından sonra yerine geçti. Beldenin âlimi oldu. Babasının fetvâ ve hatîblik vazîfelerini üstlendi. Hey’et (astronomi), hesâb ve ferâiz (miras hukuku) ilimlerinde âlim oldu. Oğullarıyla beraber, 667 (m. 1268) yılında Şam’a göç etti. Şam’da Hanbelî mezhebi âlimlerinin ileri gelenlerinden oldu. Bir câmide va’z eder, Cum’a günleri de hutbe okurdu. Aynı zamanda, Sekriyye Dâr-ül-hadîs’inde ders verirdi. Vefâtına kadar bu vazîfeleri hiç aksatmadı, işlerini yalnız Allahü teâlânın rızâsı için yapardı. O’nun rızâsı için ilim öğrenir, yine O’nun rızâsı için ilim öğretirdi. Güzel ahlâkta, alçak gönüllülükte, insanlara merhamette, vera’ ve takvâda, dünyâya ehemmiyet vermemek husûsunda zamanının en ileri gelenlerindendi.
Değişik ilimlere dâir pekçok eser yazan Abdülhalîm İbni Teymiyye, birçok talebe yetiştirdi. Bunlar arasında, oğulları Ebû Muhammed ve Ebü’l-Abbâs da vardı. Oğlu ve talebesi olan Ebü’l-Abbâs Ahmed İbni Teymiyye, bu mübârek âlimden çok istifâde etmiş, birçok ilimde âlim olmuş ise de, meleklerin hocası olan şeytan gibi, gurûr ve kibiri onun sapıtmasına sebep olmuştur. Yalnız kendisinin sapıtmasıyla kalmamış, birçok kimsenin de doğru yoldan ayrılmasına sebep olmuştur.
Mâlikî mezhebi fıkıh âlimlerinden. Künyesi Ebû Muhammed es-Sadafî olup, 606 (m. 1210) senesinde Trablus’ta doğdu. 684 (m. 1285)’te Tunus’da vefât etti. Fıkıh ilmini İbn-i Sâbûnî’den öğrendi, iki defa doğuya gitti. İskenderiyye’de Abdülkerîm bin Atâullah el-Cezâmî es-Sûfî’den, Şeyh-ül-Kurrâ Abdülhamîd Safrâvî’den, Kâdı Cemâleddîn bin Ebî Abdullah’dan, Kâhire’de İzzeddîn bin Abdüsselâm ve diğer âlimlerden ilim aldı. Sonra hacca gitti. Hacdan memleketi Trablus’a dönüp, talebelere ders verdi. Kendisinden pekçok kimse ilim öğrendi. Bunlardan ba’zıları: Yahyâ bin Ebî Bekr bin Bernîk el-Hevârî el-Mahyersî, Üstâz-ül-kebîr hafız Abdülazîz bin Abdülazîm’dir. Bu zât ondan İmâm-ül-Haremeyn’in “El-İrşâd” ve “El-Bürhân” adlı eserlerini, İmâm-ı Gazâlî’nin “El-Müstesfâ” adlı eserini ve diğer eserleri okudu.
Emîr Ebî Zekeriyyâ Yahyâ el-Hafsî zamanında Tunus’a gitti. Sonra memleketine dönüp, yine ilim öğretmekle meşgûl oldu. Çok meşhûr olup, sevildi.
Halîfe Mustansır el-Hafsî, ona Batı Trablus’ta bir medrese yaptırma işini yürütme vazîfesi verdi. 655 (m. 1258) senesinde başlanıp üç senede bitirilen bu medrese, büyüklük ve san’at bakımından en güzel medreselerdendir. Bu işten sonra Halîfe Mustansır onun Tunus’a yerleşmesini istedi. Ba’zı işlerin idâresini ve Zeytûniyye Câmii’nde hutbe okuma vazîfesini verdi. Tunus’da ikâmet ettiği sırada fıkıh, usûl-i fıkıh ve usûlüddîn (i’tikâd bilgileri) ile ilgili ders verdi. İlim öğretmede, önceki âlimlerin usûlünü ta’kib etti. Âlim, faziletli, dîne tam uyan, gayet temiz bir hayat yaşayan bir zât idi. “El-İzâh vel-beyân”, “Cilâ-ül-iltibâs fir-reddi nefât-il-kıyâs”, “El-Akîdet-üt-dîniyye”, “Kitâbü limen lekıye min-es-sâlihîn”, “Müzeftkir-ül-fuâd fî haddi alel-cihâd” adlı eserleri vardır.
Kelâm âlimlerinin meşhûrlarından. İsmi, Abdülhamîd bin Îsâ bin Ammûye bin Yûnus bin Halîl bin Abdullah bin Yûnus el-Hüsrevşâhî’dir. Hüsrevşâh, İran’da Tebrîz’e bağlı bir köydür. 580 (m. 1184) senesinde Hüsrevşâh’ta doğdu. Künyesi Ebû Muhammed, lakabı da Şemsüddîn’dir. Kelâm, fıkıh ve usûl ilimlerinde büyük bir âlim olup, aynı zamanda muhakkik (araştırıcı) idi. Aklî ilimlerde de yüksek bir yeri vardı. Büyük âlim Fahrüddîn-i Râzî’nin talebesidir. İlimlerinin çoğunu ondan öğrendi. Fahrüddîn-i Râzî’yi, diğer talebeleri gibi Abdülhamîd Hüsrevşâhî de çok severdi. Nitekim bir kerresinde, başka taraflardan birisi yanına gelmişti. Yanında İmâm-ı Râzî’nin eliyle yazılmış bir yazı vardı. Bunu görünce, kitabı alıp yazıyı öptü ve başının üzerine koydu ve; “Bu, hocamın yazısıdır” diyerek, hürmet ve saygısını gösterdi. İmâm-ı Fahrüddîn-i Râzî’nin vefâtından sonra Şam’a geldi. Orada ders okuttu, herkese çok faydalı oldu. Sonra Kerk şehrine geldi. Bu şehrin vâlisi olan, sultân Nasır Dâvûd bin Muazzam’ın yanından ayrılmadı. Sultan ondan çok faydalandı. Sultan, onun meclisinde bulunmak ve ilim öğrenmek için da’vet etmişti. O da kabûl edip, uzun bir zaman yanında kalmıştı. Sonra Dımeşk’e (Şam’a) döndü. Vefât edinceye kadar orada kaldı. 652 (m. 1254) senesinde Şam’da vefât etti. Melik Muazzam’ın türbesinin kapısı yakınına defnedildi.
Hadîs ve fıkıh ilimlerinde de yüksek bir âlimdir. Şafiî mezhebi fıkhına dâir yazılan “Mühezzeb” adındaki kitabı kısaltarak daha muhtasar hâle getirmiştir. Felsefe, mantık gibi aklî ilimlere dâir eserleri de vardır. Kendisinden de Hatîb Zeynüddîn bin Merhal ilim öğrendi. Dimyâtî de ondan hadîs-i şerîf rivâyet etti.
Ebû Şâme diyor ki: “O, heybetli ve fazilet sahibi bir zât olup, mütevâzi idi. Güzel giyinirdi.”
İbn-i Cevzî de dedi ki: “O, mütevâzi ve zekî bir âlim olup, hep hayırla meşgûl olurdu. Hiçbir kimseye bir eziyet, sıkıntı verdiği bildirilmemiştir. Faydalı olan şeyleri söyler, yoksa susardı.” Eserlerinin başlıcaları şunlardır: 1. Muhtasâr-ül-mühezzeb: Şafiî mezhebi fıkıh bilgilerini anlatır. Eserin aslı Ebû İshâk-ı Şîrâzî’nindir. 2. Muhtasâr-üş-şifâ: Mantık ilmine, dâirdir.). Telhîs-ül-âyât-il-beyyinât: Fahrüddîn-i Râzî’nin eserinin kısaltılmış şeklidir.
Hanbelî mezhebi fıkıh ve hadîs âlimlerinin büyüklerinden. İsmi, Abdülkâdir bin Abdullah- bin Abdullah er-Rühâvî el-Fehmî el-Harrânî olup, künyesi Ebû Muhammed’dir. İsmi, Abdülkâhir bin Abdülkâdir bin Abdullah bin Abdurrahmân olarak da bildirilmiştir. 536 (m. 1142) senesi Cemâzil-âhır ayında Rühâ (Şimdiki Urfa) şehrinde doğdu. Musul’da yetişti ve orada Dâr-ül-hadîs-il-Muzafferiyye’de hocalık etti. 612 (m. 1215) senesi Cemâzil-evvel ayının 2. gününe rastlayan Cumartesi günü Harran’da vefât etti.
Ebû Muhammed er-Rühâvî ( radıyallahü anh ) henüz üç yaşında iken, bulunduğu Rühâ (Urfa) şehri, Selçuklu atabeglerinden Ebü’l-Kâsım Mahmûd bin İmâdüddîn Zengî tarafından 539 senesinde ele geçirilmişti. Rühâvî ( radıyallahü anh ), bu sırada, Harrânlı Fehimoğulları kabilesine mensûb bir kimse tarafından esîr edildi. Buna nisbetle kendisine Fehmî de denilmektedir. Kur’ân-ı kerîm okumasını öğrenince, efendisi bunu serbest bıraktı.
Hadîs âlimlerinin büyüklerinden Kâdı Ebû Ya’lâ hazretlerinin Câmi-üs-sagîr isimli eserini okuyup ondan çok istifâde etti. İsfehân’da; Mes’ûd bin Hasen es-Sekafî, Ebû Ca’fer Muhammed bin Hasen es-Saydelânî ve Abdurrahîm bin Ebi’l-Vefâ’dan, Hemedân’da; Hâfız Ebü’l-Alâ ve Ebû Zür’a el-Makdisî’den, Bağdad’da: Hâfız İbn-i Asâkir’den ve başka birçok âlimden ilim öğrenip, hadîs-i şerîf dinledi. Ayrıca Hirât, Merv, Nişâbûr, Sicistân, Vâsıt, Musul, Kurtuba, Şam, Mısır, İskenderiyye, Erbil, Harran, Buşenc, Zencân, Tüster, Kerh, Basra ve başka birçok yere gidip orada bulunan âlimler ile görüştü. Kendilerinden hadîs-i şerîf dinledi. Fakirliğinden dolayı, bu kadar beldeleri yayan olarak gezdi. Kitaplarını da başka kimseler alır ve kendisine hediye ederlerdi. Onun yemek ve diğer masraflarını da ba’zı hayır sever insanlar verirdi. Kendisi çok fakir idi. İlim öğrenmek için çok çeşitli yerlere gitmekle ve âlimlerin hâl tercümelerini iyi bilmekle meşhûr oldu.
Kendisinden ise; İbn-üs-Salâh, İbn-i Abdüddâim, Yahyâ bin Sayrafî, Abdülazîz bin Saykal el-Harrânî, Ebû Abdullah bin Hamdân ve başka birçok âlim ilim öğrenip rivâyetlerde bulunmuşlardır. Talebeleri içinde, hadîs ilminde hafız ve İmâm derecesinde çok yüksek âlimler yetişti.
Kendi el yazısıyla birçok kitaplar ve risaleler, cüzler yazdı. Bir müddet Şam’da ikâmet etti. İbn-i Hanbelî Medresesi’nde kaldı. Hocalarından meşhûr İbn-i Asâkir’in 80 cildlik Târîh-i Dımeşk isimli eserini, kendi eliyle bir kere daha yazdı.
Sonra bir müddet Musul’da ikâmet etti. Dâr-ül-hadîs-il-Muzafferiyye diye bilinen medresedeki müderrislerin başkanı oldu. Öğrendiği hadîs-i şerîflerin bir çoğunu orada öğretti, rivâyet etti.
Sonra Harran’a gidip, vefâtına kadar orada kaldı.
Debîsi ( radıyallahü anh ) diyor ki “Rühâvî, sâlih bir zât idi. Çok ilim öğrenmiş, çok hadîs-i şerîf dinlemiş idi. Rivâyetlerinde güvenilir idi. İnsanlar kendisinden çok şeyler dinleyip yazmışlardır. Bize icâzet (diploma) verdi.”
İbn-i Halîl ( radıyallahü anh ) diyor ki; “Rühâvî, güvenilir bir hadîs âlimi idi, İ’timâda şayan, çok güzel, kıymetli eserler tasnif etmiştir. Hadîs ilminde çok yüksek idi.”
İbn-ün-Neccâr ( radıyallahü anh ) diyor ki: “Ebû Muhammed er-Rühâvî hazretleri, hıfz, sağlamlık, fazilet, ilim, vera’, dînin emirlerine çok sıkı bağlılık, zühd, ibâdet, sıdk, güvenilir olmak, güzel ahlâk ve şeref gibi daha nice güzel vasıfları kendinde toplamış olan çok kıymetli ve yüksek bir âlim idi. Her hâli Selef-i sâlihînin (r.anhüm) hâline uygun idi. Her haliyle o büyüklerin yolunda olduğunu gösteriyordu. Harran’da, zamanında bulunan âlimlerin önde gelenlerinden idi. Kendisi ile Harran’da karşılaştım. Kendisine birinci gidişimde, dinlediklerimden seçtiklerimi yazdım. Bir cüz meydana geldi.”
Ebû Muhammed Münzirî diyor ki; “Ebû Muhammed:er-Rühâvî hazretleri benim hocamdır. Bize icâzet vermiştir. Kendisi, dünyâya düşkün olanlarla beraber olmaktansa, yalnız olup tek başına yaşamayı tercih ederdi.”
Ebû Şâme diyor ki: “Rühâvî, devamlı ibâdetle meşgûl olan, zühd, vera’, sıdk ve salâh sahibi, heybetli bir zât idi.” Diğer âlimlerden bir çoğu Ebû Muhammed er-Rühâvî’nın ( radıyallahü anh ) üstünlüğünü, yüksekliğini bildiren buna benzeyen sözler söylemişlerdir.
Ebü’l-Feth Nasrullah bin Ebî Bekr bin Ömer el-Ferrâ el-Harrânî ( radıyallahü anh ) şöyle anlatıyor: “Hâfız, ya’nî hadîs âlimi Abdülkâdir er-Rühâvî’yi ( radıyallahü anh ) vefâtından birkaç gün sonra rü’yâmda gördüm. Mescidde oturuyordu ve elinde bir kitap vardı. Hadîs-i şerîf okuyordu. Kendisine yaklaştım. “Siz vefât etmemiş miydiniz?” dedim. “Evet, sen zan ediyorsun ki, ben vefât edince, hadîs-i şerîf öğrenmem zâil oldu, bitti. Hayır, hadîs-i şerîf öğrenmek, okumak, kıyâmete kadar benden zâil olmaz” buyurdu.”
Abdülkâdir er-Rühâvî hazretleri, çok fâideli ve güzel eserler tasnif etmiştir. Bunların içinde Erbe’ûn isimli eseri meşhûr olup, bu kitabında kırk ayrı şehirde âlimlerden duyduğu kırk hadîs-i şerîfi, kendisinden Peygamber efendimize kadar, râvîlerini zikrederek rivâyet etmekte, bir hadîs-i şerîfin senedinde bulunan bir râvînin ismi, başka bir defa daha geçmemektedir. Bu kitabı, onun hadîs ilmindeki üstünlüğünün, kıymetinin bir işâretidir. Bu kitap, iki büyük cild halindedir. Başka hiçbir âlim bu usûlde bir eser tasnif etmemiştir.
Diğer bir eseri de el-Mâdih vel-memdûh olup, bu eserini, Şeyh-ül-İslâm Abdullah-ı Ensârî hazretlerini medh için yazmıştır. Şeyh-ül-İslâm hazretlerini medhedenlerin sözlerini de aldığı bu kitabında, bu sözleri söyleyenlerin hâl tercümelerini de zikretmiş olup, kitap böylece genişlemiştir.
Ebû Muhammed Abdülkâdir bin Abdullah er-Rühâvî hazretleri, Resûlullah ( aleyhisselâm )efendimize kadar râvîlerini sayarak, şu hadîs-i şerîfi rivâyet etmektedir: Hazreti Ali’nin Peygamber efendimizden işiterek rivâyet ettiği hadîs-i şerîfte buyuruldu ki: “Namazın anahtarı, abdesttir. Tahrîmi (namazdan olmayan fiilleri haram kılan şey) Allahü ekberdir (bu kelimeyi söyleyerek namaza başlamaktır). Namazın tahlîli de (namazdan olmayan fiiller)helâl kılan şey de selâmdır.”
Hadîs ve Hanbelî mezhebi fıkıh âlimi. Künyesi Ebü’l-Ferec olup ismi, Abdülkâdir bin Abdülkâdir bin Abdülmün’im bin Muhammed bin Selâmettir. 564 (m. 1169) yılında Urfa yakınlarında Harran’da doğdu. Doğum yerinden dolayı Harrânî nisbet edildi. Allahü teâlânın dînine yaptığı hizmetlerden dolayı Nâsıhuddîn lakabı verildi. 634 (m. 1236) yılında Harran’da vefât etti.
Ebü’l-Ferec Harrânî, ilk tahsiline kendi memleketi ve zamanın belli başlı ilim merkezlerinden biri olan Harran’da başladı. Harran’da, Ebü’l-Feth bin Abdüs ve Ebû Hafs bin Taberzed’in talebelerinden idi. Onlardan hadîs-i şerîf işitti. Şam’da, Ebû Abdullah bin Sadaka Harrâni, Yahyâ bin Mahmûd Sekafî, Abdurrahmân bin Harkî, Huşûî gibi hadîs âlimlerinin derslerine iştirâk edip hadîs-i şerîf öğrendi. Bağdad’da, Yahyâ bin Bevş, İbn-i Küleyb, İbni Cevzî ve daha birçok âlimden ilim öğrendi. Hâfız Abdülkâdir Rühâvî de hocaları arasındaydı. İbn-i Şâtîl, Nasrullah Kazzâz gibi âlimler, kendisine icâzet verdiler. Hadîs ve fıkıh ilimlerinde âlim oldu. Diğer ilimlerde de yüksek ilim sahibi idi. Hanbelî mezhebine göre fetvâ verirdi. Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) ve Selef-i sâlihînin hayatlarını ve yollarını, onların yolunda giden mübârek hocalarından öğrendi. Hayâtı boyunca öğrendiklerine tâbi olmaya gayret etti. Tatlı dil ve güler yüzle insanlara pek nasihatler verdi. Cömertlikte, zühd ve takvâda, vera’da, merhamette çok ileri idi. Allahü teâlânın kullarına O’nun rızâsı için çok acır, acıdığı için de onları, Cehennem ateşinden kurtarmaya gayret ederdi. Herşeyi ile Allahü teâlânın emir ve yasaklarına uyar, sözünün geçtiklerini de uydurmaya çalışırdı. Hiç evlenmedi. Vaktini hep Allahü teâlânın dînini öğrenmek için harcadı. Boş zamanında mescidde kalır, ibâdet eder, gözyaşı dökerdi. Harran’a yerleşti. Ömrünün sonuna kadar Attâriyye Medresesi’nde ders verdi. Allahü teâlânın dînini öğretmek için elinden gelen gayreti gösterdi.
Birçok talebe yetiştirip kıymetli eserler yazdı. Ebû Nasr Şîrâzî Müzzî, Ebû Abdullah bin Hammâs ve Münzirî, talebelerindendir. “El-Mezheb-ül-mündâd fî mezheb-i Ahmed” adlı kitap onun eseridir.
Hanefî mezhebi fıkıh âlimi. İsmi, Abdülmuttalib bin Fadl bin Abdülmuttalib İbni el-Hüseyn bin Abdurrahmân bin Abdülmelik bin Sâlih’dir. El-Hâşimî el-Kureşî lakablarını alan bu âlim, bir rivâyete göre Haleb’de diğer rivâyete göre Belh’de, 539 (m. 1144) yılında doğdu. Birçok âlimden okuyan ve değerli eserler kaleme alan Abdülmuttalib bin Fadl, Haleb’de 616 (m. 1219) yılında vefât etti.
Abdülmuttalib bin Fadl, tahsilini bilhassa Mâverâünnehr’de yaptı. Ayrıca o, Belh ve Semerkand’ın büyük âlimlerinden hadîs-i şerîf dinledi. Fıkıh âlimlerinden ba’zıları gibi, o da fıkhî mes’elelerde fetvâlar verdi ve diğer fakîhlerle münâzaralarda bulundu.
El-Kureşî, onun hakkında; “Abdülmuttalib bin Fadl, ilim öğretti ve münâzara yaptı” demektedir ve ayrıca onun güvenilir olduğunu belirtmektedir.
Abdülmuttalib bin Fadl’ın fıkha dâir, “Şerh-ül-Câmi-i Kebîr liş-Şeybânî fî fürû’il-fıkh” adlı eseri çok kıymetli bir eserdir.
Harran’da yetişen Hanbelî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Abdülmün’îm bin Ali bin Nasr bin Mensûr bin Hibetullah en-Nümeyrî el-Harrânî’dir. Harran, bugünkü Türkiye’nin Urfa vilâyetinin civârında bulunan geniş bir ovanın adı olup, buradaki aynı isimdeki bir şehrin adıdır. Oraya nisbetle “Harrânî” denildi. Künyesi Ebû Muhammed olup, lakabı “Necmeddîn”dir. Doğum târihi hakkında kaynak eserlerde bilgi verilmemektedir. Hanbelî mezhebinde yüksek bir fakîh olarak yetişmiş olup, vâ’izlik yapardı. Büyük fakîhlerle beraber fetvâ verirdi. İlim tahsili için birçok yerleri dolaştı. 601 (m. 1204) senesi Rebî’ül-evvel ayında Bağdad’da vefât etti. Bâb-ı Harb kabristanına defnedildi.
Abdülmün’îm hazretleri, ilk defa, küçük yaşta iken Bağdad’a geldi. Orada, İbn-ül-Mennî diye meşhûr olan Ebü’l-Feth Nasr bin Fityân’dan Hanbelî mezhebinin fıkıh bilgilerini okuyup öğrendi. Bu mezhebde, yüksek bir mevki kazandı. Herkesten, çok i’tibâr gördü. Ebü’l-Feth Ubeydullah bin Abdurrahmân bin Şâtil ile Ebû Se’âdât Nasrullah bin Abdurrahmân bin Razîk el-Kazzâz’dan ve daha başka birçok âlimden hadîs-i şerîf dinledi. Sonra Harran’a döndü. Orada va’z ve nasihat etmeye başladı. Herkes tarafından beğenilip kabûl edildi. Necmeddîn Abdülmün’îm, Necîb Abdüllatîf ve Abdülazîz ismindeki iki oğlu ile beraber, 596 (m. 1199) senesinde ikinci defa Bağdad’a geldi. Kendisi ve iki oğlu, çok hadîs-i şerîf dinlediler. Birçok âlimin derslerine devam edip, onlardan ilim öğrendi ve okuduklarını yazdı. Çok ilim sahibi oldu. Fıkıh âlimlerinin ilim meclislerinde, onlarla ilmî münâzaralarda bulundu. Ders okutmaya başladı. Kendisinden çok talebe faydalandı. Bağdad’ı kendisine vatan edindi. Orada, kendisine çok çeşitli yerlerde va’z meclisleri kurup nasihat etti. İbn-i Neccâr bunu şöyle anlatır: “O, va’zlarında yumuşak konuşur, güzel kelimeler, lafızlar seçerek gayet tatlı ibâreler kullanırdı. Ondan az şey yazdık. O, sağlam, güvenilir bir râvî olup, devamlı araştırırdı. Güzel bir yolda bulunuyordu. Dînine çok bağlı, vera’ sahibi, nezîh ve iffetli bir kimse idi. Çok fakir olmakla beraber, kimseden birşey istemezdi. Çok güzel eserleri ve mükemmel şiirleri vardır. Va’zları çok te’sîrli olup, anlatmak istediğini gayet açık, anlaşılabilir bir şekilde ifâde ederdi. Ahlâkı güzel, tabiatı latif ve mütevâzi olup, sohbetleri çok tatlı idi.”
İbn-i Cevzî’nin torunu Ebü’l-Muzaffer diyor ki: “O, sâlih, dindar, nezîh, iffetli, zekî, latif, mütevâzî ve çok haya sahibi bir zât idi. Dedemi ziyârete gelir ve bizimle beraber hadîs-i şerîf dinlerdi.” Yine dedi ki: “Onun, Bâb-ı Meşri’a’daki ilim meclisinde hazır bulundum. O konuşmasında cinas yapıyordu. Kendisinin şiir söylediğini de işittim.”
Nâsıh bin Hanbelî diyor ki: “O, fıkıh ilmi ile meşgûl oldu. Hadîs-i şerîf dinleyip, bizim hocamız İbn-ül-Mennî’den ders okudu. Hılâf ilminin mes’elelerinde de çok konuştu. Va’z ve nasihat ile meşgûl oldu. Nazm ve nesirle yazıp konuşurdu. Harran’a dönüp, orada bir müddet va’z etti. Sonra Dımeşk’a gitti. Benim meclisimde hazır bulundu.”
İbn-i Kâdisî diyor ki: “O, dindar, sâlih ve ma’rifet sahibi bir zât olup, ibâreleri tatlı, sözleri yumuşak, zekî ve mütevâzi idi.”
5) Zeyl-i RavdateynİSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ ABDÜLMÜN’ÎM BİN MUHAMMED EL-BÂCİSRÂÎ (El-Bağdâdî)
Hanbelî mezhebi fıkıh ve hadîs âlimlerinden. İsmi, Abdülmün’îm bin Muhammed bin Hüseyn bin Süleymân el-Bâcisrâî el-Bağdâdî’dir. Bâcisrâ, Bağdad’a on fersah (56 km.) uzaklıkta bulunan büyük bir köyün adıdır. Buraya nisbetle “Bâcisrâî” denildi. 549 (m. 1154) senesinde bu köyde doğdu. Sonra Bağdad’a gelip yerleşti. Birçok âlimden fıkıh ve hadîs ilmini öğrendi. Hanbelî fakîhlerindendir. 612 (m. 1215) senesi Cemâzil-evvel ayında Bağdad’da vefât etti. Bâb-ı Harb kabristanına defnedildi.
Hanbelî mezhebinin fıkıh bilgilerini, Ebü’l-Feth Nasr bin Fityân bin Meânî’den öğrendi. Uzun zaman ondan ayrılmadı. Bu ilimde çok yükseldi. Usûl-i fıkıh, cedel ve hılâf ilimlerini, Şafiî âlimlerinden Muhammed bin Ebî Ali el-Bûkânî’den okudu. Ebû İshâk bin Sakkâl’dan da ders aldı ve onun medresesinde yardımcısı oldu. Onun vefâtından sonra Me’mûniyye’de bulunan hocası İbn-i Münî’nin mescidinde ders okuttu. Acûre Mescidi’nde de imamlık yapardı. Şühde-i Kâtibe’den ve daha başka âlimlerden hadîs-i şerîf dinleyip öğrendi.
O, Kâdı’l-kudât Ebü’l-Fedâil bin eş-Şehrazûrî’nin yanında bulundu. Dîvân me’mûrluğuna ta’yini yapıldı. Câmi-i Kasr’da onun için bir ilim halkası meydana gelir ve etrâfında toplanırlardı. Orada, hılâf ilmine âit mes’eleleri anlatırdı. Yanında birçok fıkıh âlimi de bulunurdu. O, fazilet sahibi bir fakîh ve mezhebinin mes’elelerini ezbere bilen bir âlimdi. Hılâf ilminin mes’elelerinde çok güzel konuşur, dinleyenleri ikna ederdi. Dînine çok bağlı, güzel ahlâk sahibi bir zât idi.
İbn-i Neccâr diyor ki: “O, bizimle beraber, hocalarımızın en sonuncusundan hadîs-i şerîf dinledi. Çok hadîs-i şerîf topladı. Ahlâkı güzel olup, herkes tarafından sevilirdi. Az hadîs-i şerîf rivayet etti. Ebû Abdullah bin Dübeysî, ondan hadîs-i şerîf rivâyet edenlerdendir.”
El-Kâdisî diyor ki; “O, fakîh bir zât olup, münâzara ilminde güzel bir yol ta’kib ederdi. Hâli ve yaşayışı güzel, vekâr ve iffet sahibi idi. İlmî münâzaralarda bulunur ve fetvâ verirdi. İbn-i Sâ’î, icâzetle ondan hadîs-i şerîf rivâyet etmişti.”
Hadîs ve fıkıh âlimlerinden. Künyesi Ebû Ahmed el-Emîn el-Bağdâdî, es-Sûfî, eş-Şâfiî’dir. Lakabı ise Ziyâüddîn Sûfî’dir. 519 (m. 1125) senesinde doğdu. 607 (m. 1210)’de Bağdad’da vefât etti. Önce babasından okuyup, ondan çok istifâde etti.
Sonra Ebü’l-Kâsım bin Husayn, Ebû Gâlib Muhammed bin Hasen el-Mâverdî, Zâhir bin Tâhir eş-Şahhâmî, Kâdı Ebû Bekr el-Ensârî, Ebû Mensûr İbni Züreyk el-Kazzâz, Ebü’l-Kâsım bin es-Semerkandî ve diğer âlimlerden hadîs-i şerîf işitip rivâyet etti. Hadîs ilminde hafız olan İbn-i Asâkir ve İbn-i Sem’ânî ile bulunup, onlardan istifâde etti. Hadîs ilminde İbn-i Nasır’dan icâzet aldı.
Fıkıh ilmini Ebû Mensûr İbni er-Rezzâz’dan, edebiyat ilmini Ebû Muhammed bin Haşşâb’dan öğrendi. Uzun bir ömür yaşayıp, ilim için çok yer dolaştı, ilimdeki yüksek derecesi ve üstün halleriyle, asrının en başta gelen âlimlerinden idi. Kendisinden; Muvaffak bin Kudâme, Ebû Mûsâ İbni Hâfız Abdülganî, Ebû Amr bin es-Salâh, İbn-i Halîl, İbn-i Neccâr, İbn-i Dübeysî, Necîb Adüllatîf, İbn-i Abdüddâim ve diğerleri hadîs-i şerîf rivâyet etmiştir.
İbn-i Neccâr onun hakkında şöyle demiştir: “İlimde sağlam, zâhid, çok ibâdet eden, sünnet-i seniyyeye, Ehl-i sünnet i’tikâdına çok bağlı bir âlim idi. Vakitlerini gayet iyi değerlendirirdi. Az konuşurdu. Kelimeleri sayılı idi. Zamanını Kur’ân-ı kerîm okuyarak, zikir ile ve ilim mütâlâa etmekle geçirirdi. Çok hacca ve umreye gitti. Mekke’de mücavir olarak kaldı. Her hâlinde sünnete uygun hareket ederdi.
Çok âlim ve zâhid gördüm. Fakat onun gibi mükemmel ve üstün hâl sahibini görmedim.”
Kâdı Yahyâ bin Kâsım da onun hakkında şöyle demiştir: “İbn-i Sükeyne, vaktini bir an bile boşa geçirmezdi. İlmî mütâlâalara o kadar çok dalardı ki, biz yanına varıp selâm verince, beni çok meşgûl etmeyin derdi.”
Ebû Şamete onun için; “İbn-i Sükeyne, kendisine Ebdâl denilen yetmiş evliyâdan biri idi” demiştir.
Kırâat, hadîs ve Hanbelî mezhebi fıkıh âlimi. Künyesi Ebü’l-Feth olup ismi, Abdülvehhâb bin Bezguş bin Abdullah el-Iybî el-Bağdâdî’dir. Babası, sırtında, içinde kitap olan bir torbayı taşıdığı için, el-Iybî nisbet edildi. 543 (m. 1148) senesinde doğdu. 612 (m. 1216) senesi Zilka’de ayının beşinde. Perşembe günü vefât etti. Ders verdiği medresenin avlusunda, cenâze namazını ertesi gün Muhyiddîn bin el-Cevzî kıldırdı. Bağdad’da Bâb-ı Harb denilen kabristana defnedildi.
Abdülvehhâb el-Bağdâdî, kırâat ilmini; Sa’dullah bin ed-Dücâcî, Abdülvehhâb bin es-Sâbûnî, Ebü’l-Fadl Ahmed bin Muhammed, Ali bin Asâkir el-Betâihî, İsmâil bin Berekât el-Gassânî ve birçok âlimden öğrendi. Hadîs ilmini ise; Ebü’l-Vakt, İbn-ül-Battî, Ebû Zür’a, Yahyâ bin Sabit bin Bendâr ve birçok âlimden öğrenip, hadîs-i şerîf rivâyet etti.
Abdülvehhâb el-Bağdâdî hadîs ilmine çok önem verdi. Bu ilimde yüksek mertebelere ulaştı. Hılâf ilminde ve Hanbelî mezhebi fıkıh ilminde de söz sahibi oldu. Mezhebinin fıkhî inceliklerine çok vâkıf idi.
İbn-ün-Neccâr onun hakkında; “Abdülvehhâb el-Bağdâdî, kırâat ilmini iyi bilir ve Kur’ân-ı kerîmi çok güzel okurdu. Va’zları te’sîrli idi. Mescid-i Cedîd’de imamlık yaptı. Kendisinden hadîs-i şerîf dinledim ve yazdım. O, güvenilir, dînine sımsıkı bağlı ve çok sabırlı bir zât idi. Vefâtına yakın hâlsizleşti ve hasta oldu. Evinde istirahata çekildi” demektedir.
El-Kâdisî de onun için; “Abdülvehhâb el-Bağdâdî, güzel Kur’ân-ı kerîm okurdu. Sesi çok güzel idi. Çok te’sîrli va’z ederdi. Şâir, fakîh, lügat ve kırâat âlimi idi. Kur’ân-ı kerîm hakkında, bütün mısraları aynı kâfiye ile biten şiirleri vardır” demektedir.
İbn-i Nukta ise; “Abdülvehhâb el-Bağdâdî güvenilir bir zât idi” demektedir.
Abdülvehhâb el-Bağdâdî’nin. Ebû Ümâme’den ( radıyallahü anh ) rivâyet ettiği hadîs-i şerîf şöyledir: Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ), âsâsına dayanarak bizim yanımıza geldi. Biz; “Ey Allahın Resûlü, bizim için duâ buyurunuz!” deyince, Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ); “Yâ Rabbî bizi affet, bize merhamet eyle! Bizden râzı ol. İbâdetlerimizi ve duâlarımızı kabûl eyle. Bizi Cennetine koy. Bizleri Cehennemden koru. Bütün işlerimizi ıslâh eyle!” buyurdu.
Kırâat, hadîs lügat ve Hanbelî mezhebi fıkıh âlimi. İsmi, Abdüssamed bin Ahmed bin Ahmed bin Abdülkâdir bin Ebû Hüseyn bin Ebû Ceyş Bağdadî Katfetîdir. Ebû Ahmed ve Ebü’l-Hayr künyeleri vardır. Şeyh Ebû Zeyd Hamevî ez-Zâhid’in torunudur. Abdüssamed Bağdadî ( radıyallahü anh ), 593 (m. 1197) senesi Muharrem ayında Bağdad’da doğup, 676 (m. 1277) senesi Rebî’ül-evvel ayının onyedisinde. Perşembe günü dahve vaktinde, Bağdad’da vefât etti.
Abdüssamed Bağdadî; Fahr-i Mûsulî, Abdülazîz bin Nâkıd, Abdülazîz bin Delîl, Hüseyn bin Zebîdî ve daha başka âlimlerin yanında, Kur’ân-ı kerîmi muhtelif kırâatlere göre okudu. Kırâatler üzerinde çok durdu. Çok kırâat kitaplarını, kırâat âlimlerinin meclislerinde dinledi.
Hadîs ilmi ile de meşgûl olan Abdüssamed Bağdadî; Ebü’l-Bedr Kerhî’nin talebesi Terk bin Muhammed Hallaç, Abdüsselâm bin Berdegûlî, Abdüsâelâm Dâhirî, Abdülazîz bin Nâkıd, Sabit bin Müşerref, Mübârek Zebîdî’nin iki oğlu Hasen ile Hüseyn ve daha pekçok âlimden hadîs-i şerîf dinledi.
Zamanındaki âlimlerin meclislerinde, cildlerle kitaplar dinledi. Gerek huzûrlarında ders dinlediği ve gerekse icâzet aldığı hocalarının isimlerini topladı, beşyüz elliyi geçiyordu. Bunlardan ba’zısı kendisine umûmî, ba’zısı husûsî olarak icâzet vermiştir.
Abdüssamed Bağdâdî’ye icâzet veren âlimlerden ba’zısı şunlardır: Hâfız Ebû Ferec İbni Cevzî, Abdülazîz bin Menînâ, Ebû Kâsım bin Haristânî, Ebû Yemen Kindî, Muvaffaküddîn Makdisî ve başkalarıdır.
Abdüssamed Bağdadî ( radıyallahü anh ), Arabî ve edebî ilimleri Ebû Bekâ Ukberî’den almıştır. Kendisi şöyle anlatır: “Ukberî’nin yanında İbn-i Cinnî’nin “Lema” kitabını, Sa’leb’in “Tasrif-i memlûkî” ve “Fasîh”ini, Ebû Ali Fârisî’nin “İzâh”ının çoğunu okudum ve daha başkalarını da dinledim.”
Abdüssamed Bağdadî, Sibeveyh’in meşhûr “Kitâb” adlı eserini, Îzâh, Tekmile, Lema’ isimli eserlerini de okumuştur.
Fıkıh ilmiyle de meşgûl olan Abdüssamed Bağdadî, zamanında kırâat ve hadîs ilminde en yüksek derecede bulunuyordu. Halîfe Mustansır’ın yaptırdığı ve aynı zamanda medrese durumunda olan mescidin sorumluluğu ona âitti. Abdüssamed Bağdadî, burayı, Kur’ân-ı kerîm ve hadîs-i şerîf okutulan bir medrese hâline getirmişti. Bu mescid, Kameriyye Mescidi diye bilinir. Mu’tasım zamanında Susiyan dergâhının idâresini üzerine aldı. Daha sonra saray câmisi olan Câmi-i ekber’de hatîblik yaptı.
Abdüssamed Bağdadî, zamanında âlimlerin en önde gelenlerindendi. Dînin emir ve yasaklarına uymakta pek gayretli idi. Dünyâya rağbet etmezdi. Şüphelilerden çok sakınırdı. İffet ve sabır sahibi idi.
Hâfız Zehebî onun hakkında der ki: “Ebû Bekr Miksatî’den duydum, şöyle dedi: Hocam Abdüssamed Bağdadî, benden bir makas istedi. Ona istediği makası yapıp, getirdim. Bana, makasın kıymetini fazlasıyla verdi. Eğer makasın parasını almasaydım, o da benden makası almıyacaktı.”
Yine Zehebî ( radıyallahü anh ), Seyf bin Mecd’den naklen bildirir: “Seyf bin Mecd, halîfenin Abdüssamed’i ( radıyallahü anh ) çok beğendiğini, kendisine adâlet işlerini teklif ettiğini, fakat onun bu vazîfeyi kabûl etmediğini bildirmiştir.”
Büyük âlim, Safiyyüddîn Abdülmü’min bin Abdülhak ise, Abdüssamed Bağdadî için; “O, bütün Bağdad’ın hocası idi. Bağdad’daki kırâat ve hadîs ilimlerindeki reîslik (başkanlık) kendisinde bulunuyordu, ilmiyle amel eden bir âlimdi. İlim ve fazîlet sahibi olup, harama düşmek korkusuyla mübahların çoğunu terkederdi. Hitâbet san’atında çok ilerlemişti. Fesahat ile alâkalı eserler yazdı. Çok hutbeler topladı. Zamanında meydana gelen meşhûr Hülâgü katliâmında toplamış olduğu bu hutbeler, bizzat kendi hattı ve usûlü ile yazdığı kitapları ile birlikte yok edildi.
O şöyle derdi: “Kalbimde iki şeyin üzüntüsü devam etmektedir. Birisi oğlum, diğeri kitablarım.” Oğlunun ismi Ahmed idi. Bu oğluna nisbetle, kendisine Ebû Ahmed denmiştir. Abdüssamed’in oğlu; sâlih, fazîlet ve vekar sahibi idi. Babası Abdüssamed Bağdadî, Mu’tasım zamanında Susiyan dergâhına ta’yin edildiği zaman, Kameriyye mescidinde babasının yerinde vazîfe yapmıştı. Sesi güzeldi. Güzel Kur’ân-ı kerîm okurdu. Bağdad vak’asında (Hülâgü katliâmında) kayboldu. Bu sebeble Abdüssamed, hem onun ve hem de kitaplarının acısını dâima kalbinde hissetmiştir.”
Zehebî yine onun için; “Abdüssamed Bağdâdî’nin yanında, büyük âlimler ders okumuşlardır. Bunlardan bir kısmı şunlardır: İbrâhim Rakî Zâhid, Ebû Bekr Cezbûr, Ebû Abdullah bin Harûf Mûsulî, Ebû Abbâs Ahmed bin Mûsâ Mûsulî’dir. Abdüssamed, mes’eleleri derinlemesine inceleyip, delîlleriyle isbât eden büyük bir âlimdir. Kırâat ilmi ve onun ile ilgili ilim dallarında pek mahirdi. Herkesin hürmetini kazanmıştı, ilim ve takvâdaki üstünlüğü her tarafta tanınır olmuştu.”
İbn-i Receb de, Abdüssamed’in ( radıyallahü anh ) çok hadîs rivâyetinde bulunduğunu, çok kimselerin kendisinden hadîs-i şerîf dinlediğini söylemiştir.
Hâfız İbn-i Neccâr da “Târih”inde; “Bağdad’daki âlimler, onun huzûrunda hadîs-i şerîf kitaplarını okurlar, halk da gelip, onların bu derslerini dinlerdi. İbn-i Veddâh bile çok yaşlı ve ilim bakımından büyük bir âlim olmasına rağmen, Abdüssamed’in ( radıyallahü anh ) hadîs dersi meclisine gelir, bir talebe gibi dinlerdi. Büyük âlim, Abdurrahîm bin Zeccâh, Ahmed bin Kassâr el-Hâfız da, Abdüssamed Bağdâdî’nin yanında hadîs-i şerîf dinliyen âlimler arasındadır.”
Abdüssamed Bağdadî ( radıyallahü anh ), vefât ettiğinde, cenâze namazında pekçok kimse bulunmuş, İmâm-ı Ahmed bin Hanbel’in yakınına defnedilmiştir.
Hadîs ve Hanbelî mezhebi fıkıh âlimi. Künyesi Ebû Muhammed olup ismi, Abdüssâtir bin Abdülhamîd bin Muhammed bin Ebî Bekr bin Mâdî’dir. Filistin ahâlisinden olduğu için “Makdisî” nisbet edildi. Takıyyüddîn lakabı verildi. 679 (m. 1280) yılında vefât etti.
Genç yaşında, hadîs ve fıkıh ilimleri gibi, yüksek ilimleri ve yardımcı ilimleri öğrenen Ebû Muhammed Abdüssâtir Makdisî; Mûsâ bin Abdülkâdir İbni Zübeydî ve Muvaffaküddîn, gibi âlimlerden hadîs öğrendi. Takî bin İzz’den fıkıh ilimlerini öğrendi. Dört mezhebin fıkıh bilgilerinin inceliklerine vâkıf oldu. Hanbelî mezhebine göre fetvâ verdi. İnsanlara, Allahü teâlânın rızâsı için nasihatlerde bulunup, ilim öğretti. Kendisi, her hâl ve hareketinde, sözünde, Allahü teâlânın emir ve yasaklarını gözetir, başkalarının da Allahü teâlânın râzı olduğu şekilde olmaları için çalışırdı. Birçok kıymetli eser yazıp, talebe yetiştirdi. Eserlerinden biri, Allahü teâlânın sıfatları hakkında bir akâid kitabıdır. İbn-i Habbâz, onun talebeleri arasındadır.
Evliyânın büyüklerinden. Künyesi Ebû Muhammed olup ismi, Abdüsselâm bin Meşîş eş-Şerîf el-Hüseynî’dir. Peygamber efendimizin soyundandır. Allahü teâlâyı hakkıyla tanıyanların büyüğü olan Abdüsselâm el-Hüseynî, 622 (m. 1225) senesinde vefât etti. Ebû Muhammed el-Hüseynî hazretlerinin kerâmetleri çok olup, hayâtı hakkında fazla bilgi yoktur.
Talebelerinin büyüklerinden olan Ebü’l-Hasen eş-Şâzilî şöyle anlatır: “Irak’a vardığım zaman, sâlih bir zât olan Ebü’l-Feth el-Vâsıtî hazretlerinin huzûruna gittim. Çünkü, Irak’ta birçok âlim olmasına rağmen, onun gibisi yoktu. Ben, zamanın büyüğünü arıyordum. Yanına girince bana; “Sen, Irak’ta zamanın kutbunu (büyüğünü) arıyorsun. Hâlbuki o, senin memleketindedir. Onu orada bulabilirsin” dedi. Bunun üzerine hemen memleketime döndüm ve evliyânın büyüğü Ârif-i billâh el-Kutb el-Gavs Ebû Muhammed Abdüsselâm bin Meşîş hazretlerinin bulunduğu yere vardım. O, bir dağın eteğindeki bir dergâhda ikâmet ediyordu. Huzûruna çıkmadan önce gusl abdesti aldım. Daha sonra niyetimi hâlis kılıp; bilgim, amelim her neyim varsa kalbimi tamamen boş bulundurup, istifâde niyetiyle huzûruna yöneldim. Bulunduğu yere çıkarken onunla karşılaştım. Bana; “Merhaba, hoş geldin ey Ali bin Abdullah bin Abdülcebbâr” buyurup, Resûlullah efendimize ( aleyhisselâm ) kadar ulaşan ceddimi (dedelerimi) saydı ve; “Ey Ali! Gönlünü boş bulundurup, herşeyîni terk edip bize geldin. Biz de, dünyâ ve âhıret ile ilgili ne zenginlik varsa sana verdik” dedi. O anda beni bir dehşet kapladı. Allahü teâlâ, kalb gözümü açıncaya kadar orada kaldım. Hocamdan, tarifi imkânsız kerâmetler gördüm. Birgün huzûrunda oturuyordum. Orada küçük bir çocuk vardı. O esnada İsm-i a’zamı sormak hatırıma geldi. O çocuk kalktı ve elimdeki atkımı bana uzatıp; “Ey Ebü’l-Hasen, sen, İsm-i a’zamı sormak niyetindesin, o, senin kalbine emânet edilmiş bir sırdır” dedi. Zamanın Kutbu Abdüsselâm el-Hüseynî; “Bu çocuk, bizim yerimize sana cevap verdi” buyurdu. Daha sonra Ebu Muhammed Abdüsselâm el-Hüseynî bana; “Ey Ali, şimdi Afrika’ya git. Şâzile denilen yere yerleş. Allahü teâlâ, bundan sonra senin eş-Şâzilî diye çağırılmanı nasîb eder. Oradan Tunus’a git. Tunus’ta çok kimseler sana tâbi olur. Daha sonra Meşrık beldelerine gidersin, insanları irşâd edersin” buyurdu. Bunun üzerine ben; “Efendim, bana vasıyyette bulunur musunuz?” deyince, “Allahü teâlâdan kork. İnsanlardan sakın. Dilini insanların boş sözlerinden koru. Kalbini onların kötü düşüncelerinden muhafaza et. A’zâlarını gözet ve onları harama düşmekten, günah işlemekten koru. Ne için yaratılmışlar ise, onları o vazîfede kullan. Allahü teâlânın farz kıldığı işleri zamanında yap. Böyle yaparsan, Allahü teâlânın hıfzu himâyesinde olursun. Allahü teâlânın sana emrettiği işleri yaparsan, vera’ sahibi olursun. Şöyle duâ et Yâ Rabbî! Senden alıkoyan her şeyden beni koru. İnsanların şerlerinden beni muhafaza et. Senin rızân ile kalbimi zenginleştir. Sen herşeye kâdirsin” buyurdu.”
Hadîs, tefsîr ve Hanbelî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Abdüsselâm bin Abdullah bin Hıdır bin Muhammed’dir. Künyesi Ebü’l-Berekât olup, lakabı Mecdüddîn’dir. 590 (m. 1194) senesinde Harran’da doğdu, 652 (m. 1254) târihinde burada vefât etti. Ehl-i sünnet âlimlerinin büyüklüğünü anlıyamayıp, Ehl-i sünnetten ayrılan ve tasavvufa karşı olan İbn-i Teymiyye’nin dedesidir.
Kur’ân-ı kerîmi, Harran’da ezberledi. Amcası Hatîb Fahrüddîn’den, Hâfız Abdülkâdir Rehâvî ve Hanbel Rasâfî’den hadîs-i şerîf dinledi. Sonra 603 (m. 1206) senesinde, amcası Seyfüddîn Abdülganî ile beraber Bağdad’a gitti. Burada, Abdülvehhâb bin Sekine, Hâfız bin Ehdar, İbn-i Taberzed, Ziya bin Harîf, Yûsuf bin Mübârek el-Hifâf ve daha başka âlimlerden hadîs-i şerîf dinledi. Altı sene Bağdad’da kaldı. Bu zaman zarfında, fıkıh, mukayeseli hukuk, Arabî ve diğer ilimlerle meşgûl oldu. Sonra Harran’a döndü. Burada amcası Hatîb Fahrüddîn’in yanında, yine ilim ile meşgûl oldu. Tekrar Bağdad’a dönen Mecdüddîn, bu defaki gelişinde ilmini daha da ilerletti. Hayyât Ali bin Abdülvâhid bin Sultan’ın torununun “Mebhec” isimli eserinden, Kur’ân-ı kerîm kırâatlarını okudu. Ebû Bekr bin Ganîme el-Halâvî ve Fahr İsmâil’in yanında fıkıh ilmi öğrendi. Arabî ilimler, hesâb, cebîr, mukâbele ve ferâiz ilimlerini Ebü’l-Bekâ Ukberî’nin yanında okudu. Hattâ onun yanında, cebir ve mukâbele ilmine dâir olan “Fahri” kitabını okuyup, bu ilimler ve başkalarında çok yüksek bilgilere sâhib oldu. Hâfız Zehebî onun hakkında şöyle der: “Abdüsselâm bin Teymiyye, yetim olarak büyüdü. Amcası ile beraber Irak’a gitti. Hem amcasına hizmet ediyor ve hem de onun yanında ilim ile meşgûl oluyordu. O zaman, daha onüç yaşında idi. Geceleyin amcasının yanında kalır, amcası kendisine hılâf ilmi ile ilgili mes’eleleri tekrar eder, o da dinler ve ezberlerdi. Bu durumu gören meşhûr âlim Fahr İsmâil; “Bu küçük ne ezberliyor?” deyince, Mecdüddîn ( radıyallahü anh ); “Efendim, dersimi ezberliyorum” dedi. Fahr İsmâil, onun bu hâline hayran kaldı.
Onu ilim ile meşgûliyete teşvik etti. Hılâf (mukayeseli hukuk) ilminde, Mecdüddîn’in hocası Fahr İsmâil’dir.
Şeyh Cemâlüddîn bin Mâlik de onun hakkında şöyle der: “Davud’a (aleyhisselâm), demir yumuşak kılındığı gibi.
Abdüsselâm’a da, fıkıh ilmi kolaylaştırılmıştır.”
Anlatılır ki: Mecdüddîn ( radıyallahü anh ), ömrünün sonuna doğru Bağdad’dan 651 (m. 1253) senesinde hac için ayrıldığı zaman, Muhyiddîn bin Cevzî denilen büyük bir âlim de, yolculuk sırasında onun yanında bulundu, hiç ayrılmadı. Hacdan dönüşünde Bağdad’da ikâmet etmesini istedi ise de, Mecdüddîn ( radıyallahü anh ) onun bu teklifini kabûl etmedi. Kendi memleketi olan Harran’a gitti. Muhyiddîn bin Cevzî onun hakkında; “O, Bağdad’da iken, bizim aramızda onun gibi âlim birisi yoktu” demiştir.
“Riâye” kitabının müellifi büyük âlim Necmeddîn bin Hamdân şöyle anlatır: “Abdüsselâm’ın derslerine devam ederken, mütâlâa etmeden gitmezdim. Hattâ mütâlâa edilecek en ufak bir ihtimâli bırakmazdım. Fakat Mecdüddîn ( radıyallahü anh ) derse geldiği zaman, benim bilmediğim birçok yeni ve duymadığım bilgileri anlatırdı.”
Yine İbn-i Hamdân. “Terâcim-i Şüyûh-ı Harran” isimli eserinde şöyle der: “Dımeşk’dan ayrılıp, geldikten sonra, Medrese-i Nûriyye’de Mecdüddîn ( radıyallahü anh ) ile epeyce beraberliğimiz oldu. Ondan hiçbir şey okumadım. Sâdece, amcasının oğlunun yanında okuduğu derslerini dinledim. Amcasının oğlundan sonra, tefsîr ve diğer dersleri okutma vazîfesini o üzerine aldı. Fazilet sahibi bir zât idi. Kendisi ile amcası sağ iken ve ondan sonra, aramızda çok ilmî münâzaralar oldu.”
Hâfız İzzeddîn Şerîf ise, onun için şöyle der: “O, Hicaz, Irak. Şam ve kendi memleketi olan Harran’da hadîs-i şerîf rivâyetlerinde bulundu. Eserler yazdı. Muhtelif dersler verdi. Memleketindeki âlimlerin ve faziletli zâtların önde gelenlerinden idi. İlim, dindarlık ve hadîs ilmi ile meşgûl olmakla tanınmış bir aileye mensûptur.”
Yine anlatılır ki: Burhan Merâgî, Mecdüddîn ( radıyallahü anh ) ile görüşmüştü. Burhan Merâgî ona bir nükteyi (zekâ ile çözülebilecek mes’eleyi) suâl etti. Bunun üzerine Mecdüddîn, o nüktenin altmış yönü olduğunu, birincisi şöyle ikincisi şöyle, üçüncüsü böyledir, diyerek sonuna kadar anlattı. Sonra Burhan Merâgî, cevapları tekrarladığın için senden memnunuz, dedi. Böylece Burhan Merâgî, Abdüsselâm’ın ( radıyallahü anh ) ilminin yüksekliğini anlayıp onun yanından ayrılmadı.
Mecdüddîn, zamanının en önde gelen âlimlerinden, fıkıh ve usûl ilimlerinde ise yüksek derecede idi. Hadîs-i şerîf ve ma’nâlarını bilmekte çok yükselmişti. Kur’ân-ı kerîm ve tefsîr ilminde çok geniş ilmi vardı. Pekçok eserler yazdı. İsmi, her tarafta meşhûr oldu. Zekâsı pek fazla olup, din gayreti fazla, dînin emir ve yasaklarına uymakta çok dikkatli idi. İlme çok arzulu idi. Azıcık bir vakti olsa, onu, ilim ile uğraşarak geçirirdi. Hadîs-i şerîfleri kolayca ezberler, takılmadan okur, anlatır; ilmî ihtilâfları, neyin kime âit olduğunu gayet iyi bilirdi.
Abdüsselâm’ın ( radıyallahü anh ) yanında, çok kimse Kur’ân-ı kerîm kırâatlerini okudu. Oğlu Şihâbüddîn Abdülhalîm, “Muhtasar” kitabının sahibi İbn-i Temîm ve başkaları ondan fıkıh ilmini aldılar. Çok kimse kendisinden hadîs-i şerîf dinledi. Şihâbüddîn Ebû Abbâs, hadîs âlimi Abdülmü’min Dimyatî, Emîn bin Şakîr Harrânî, el-Afîf İshâk Âmidî ve başka zâtlar ondan hadîs-i şerîf rivâyetinde bulundular. Takıyyüddîn Süleymân bin Hamza el-Hâkim, Zeyneb binti Kemâl, Ahmed bin Ali Cezerî’ye icâzet verdi.
Abdüsselâm vefât ettiğinde, cenâze namazı çok kalabalık oldu. Şehirde özür sahibi olanların dışında, herkes onun cenâze namazında bulundu. Harran’da Cebâne kabristanına defnedildi.
Eserleri: 1. Etrâf-ı ehâdîs-it-tefsîr: Sûrelere göre tertîb edilmiştir. 2. Ercûze: Kırâat ilmine dâirdir. 3. El-Ahkâm-il-kübrâ: Birkaç cilddir. 4. El-Müntekâ min ehâdîs-il-Ahkâm: Bu meşhûr bir kitaptır. Ahkâm-ı Kübrâ’ sından seçmiştir. Ahkâm hadîslerini ihtivâ eder. 5. El-Muharrer Fıkha dâirdir. 6. Münteh-el-gâye fî şerh-il-Hidâye: Bundan, büyükçe dört cild temize çekilmiştir. 7. Müsvedde: Usûl-i fıkha dâirdir. Bir cilddir.
Kelâm, tefsîr, tasavvuf ve Şafiî mezhebi fıkıh âlimi, tabîb, Anadolu’daki Ahîlik esnaf teşkilâtının kurucusu. Künyesi Ebü’l-Hakâyık olup ismi, Mahmûd bin Ahmed’dir.
567 (m. 1171) yılında, İran’da Batı Azerbaycan taraflarındaki Hoy kasabasında dünyâya geldi. Memleketine nisbetle Hoyî denildi. İmâm-ı Fahrüddîn Râzî’den çeşitli ilim dallarında ders, Ahmet Yesevî hazretlerinin talebelerinden de feyz aldı. Şihâbüddîn-i Sühreverdî hazretlerinin sohbetlerinde bulundu. Hac yolunda Evhadüddîn Hâmid Kirmânî ile tanışıp, onun talebelerinden oldu. Evhadüddîn Kirmânî’nin vefâtına kadar da yanından ayrılmadı. Konya’daki Anadolu Selçuklu Devleti idârecileri arasında büyük nüfuz sahibi olup, Bağdad’a elçi olarak gönderilmiş olan Sadreddîn-i Konevî hazretlerinin babası, Mecdüddîn İshâk’ın da’veti üzerine, Muhyiddîn İbni Arabî ve hocası Evhadüddîn’le birlikte Anadolu’ya geldi. Hocasının kızı Fâtıma Bacı ile evlendi. Yazmış olduğu pek kıymetli eserlerinden “Mürşid-ül-kifâye” ve “Yezdan-Şinaht” adlı olanlarını. Sultan Alâüddîn Keykûbâd’a takdim etti. Hocası ve kayınpederi Evhadüddîn’le birlikte Anadolu şehirlerini dolaştı. Va’zlarında, esnafa İslâmiyeti anlatarak, hem dünyâ hem de âhıret işlerini düzenli ve intizâmlı hâle getirmeleri için nasihatlerde bulunan Ahî Evren, hocasının vefâtından sonra Kayseri’ye yerleşti. Debbaglık yapar, kendi elinin emeği ile geçimini te’min eder ve ahâliyi irşâd etmekle meşgûl olurdu. Yetiştirmiş olduğu talebeleri, gittikleri yerlerde zaviyeler inşâ ederek, bilhassa esnafı bir çatı altında toplayıp teşkilâtlandırmaya ve dışardan gelen misâfirleri ağırlamaya başladılar. Zamanla sevenleri çoğaldı. Yaklaşan Moğol tehlikesine karşı halkı uyandırmaya ve Moğol istilâcılarının önünden kaçıp gelen kimsesizleri barındırmak için, ellerinden gelen gayreti göstermeye çalıştılar. Devlet güçlerinin yetersiz kaldığı yerlerde, esnaftan milis kuvvetleri teşkil edip, “Vatan sevgisi îmândandır” hadîs-i şerîfi mucibince; vatanlarını, din ve namuslarını müdâfaa için çalıştılar. Anadolu Selçuklu Devleti’ne karşı meydana gelen bir hâdise behânesiyle, onun nüfuzundan rahatsız olan ba’zı kimselerin şikâyeti üzerine, Ahî Evren tutuklanıp hapsedildi. Beş sene hapiste kaldı. Bu sırada Moğollar, Kayseri’yi muhasara ettiler. Ahî Evren’in teşkilâtlandırdığı Ahîler, şehri kahramanca müdâfaa ettiler. Ancak yığınla gelen Moğol putperestleri, onların müdâfaalarını kırıp, birçoklarını şehîd, bir kısmını da esîr ederek şehre girdiler. Esîrler arasında, Ahî Evren’in hanımı Fâtıma Bacı da vardı. Bu hâdiseden sonra Ahîler, Moğolların Anadolu’daki her türlü faaliyetlerine karşı mücâdele ettiler. Onlarla güçleri yettiğinde düzenli olarak, kuvvetleri yetmediği zaman da, bir nevi gerilla savaşıyla karşı koydular. Ahî Evren, beş yıllık tutukluluk süresini bitirdikten sonra Denizli’ye gitti. Bir müddet sonra Sadreddîn-i Konevî hazretlerinin isteği üzerine, diğer ulemâ ile birlikte Konya’ya döndü Konya’da bir müddet ikâmet edip, müslümanları irşâd ile meşgûl oldu. Şems-i Tebrîzî’nin vefât hâdisesinden sonra, Kırşehir’e (Gülşehir’e) gidip yerleşti. “Menâhic-i Seyfî” adlı Şafiî mezhebi ilmihâl bilgilerine dâir eserini, Kırşehir emîri Seyfeddîn Tuğrul’a takdim etti. Va’zlarındaki sadelik, herkesin anlayabileceği şekilde mes’eleleri izah ederek yazdığı kitaplar, kendisinde görülen kerâmetler, ahlâkının güzelliği dünyâ malına ehemmiyet vermeyip yalnız Allahü teâlânın rızâsı için çalışması, herkesin sevgisini kazanmasına vesile oldu. Çevresinde çok kimseler toplandı. Herkesin korkarak kaçıştığı büyükçe bir yılanın (Evrân) kendisine itaat etmesi ve herkesin gözü önünde bu kerâmetinin izhârı neticesinde Ahî Evrân (Yılanın kardeşi) lakabı, İslâmiyete yaptığı hizmetlerden dolayı da, Nâsırüddîn lakabı verildi. Doksanüç yaşlarında iken, onun nüfuzundan ve sevenlerinin çokluğundan korkan ve Moğolların baskısına dayanamayan Kırşehir emîri Nûreddîn Caca tarafından, 660 (m. 1262) yılında Kırşehir’de şehîd edildi. Talebeleri onun yolunu devam ettirdiler. Ahî Evren’in hanımı Fâtıma Bacı’nın yetiştirdiği bacılar da, elde ettikleri mümtaz İslâm kültürünü, bacıdan bacıya naklettiler. Söğüt civarında, Bizans hududunda gelişmeye başlayan Osmanlı Beyliği emrine koşuşan Ahîlerden bir kısmı, uçlara yerleşip tekkeler ve zaviyeler kurdular. Bir Ahî Şeyhi olan, Şeyh Üdebâlî ile Osman Bey arasında akrabalık tesis edildi. Doğudan gelerek Osmanlılara katılan Türkmenleri terbiye ettiler, yetiştirdiler. Onlara İslâmî bilgileri öğretip, gazâ rûhunu aşıladılar. Fâtıma Bacı’nın yetiştirdiği bacılar ve yetiştirdikleri Bâciyân grubu da, yeni gelenlerin kadınlarına İslâmiyeti öğreterek, dîn-i İslâmı bi-hakkın yaşamaları için gayret ettiler. Üç kıt’ada altı asır at oynatacak istikbâlin Osmanlı neslinin temelini kurmakta, onlara yardımcı oldular. Osmanlılar da onların kadr-ü kıymetini devamlı şekilde takdîr ettiler. Onlara hürmet gösterip, vatandaşlarının onlar tarafından yetiştirilmesini kolaylaştırdılar.
Göçebe bir topluluktan, Allahü teâlânın rızâsı için cihâd eden, i’lâ-i kelimetullah için çarpışan Alperenleri ve gazileri yetiştirdiler. Yalnız Allahü teâlânın rızâsını kazanmak için çalışan bu mübârek insanlar, kesinlikle dünyâ menfaati gözetmezler, herkese karşı iyi muâmele ederler, İslâmiyete uygun yaşarlardı. Güzel ahlâklarıyla, mü’min ve hıristiyan, herkesin sevgisine mazhar olurlardı. Bizans’ın birçok şehir ve köyleri, Osmanlıların âdil idâreleri ve bu mübârek kimselerin güzel davranış ve yaşayışlarıyla hiç savaş yapılmadan fethedilirdi. Osmanlılar, Ahî Evren’in torunlarına ve halîfelerine ba’zı imtiyazlar verip, onların hizmetlerinin devamını sağlamışlar, esnafı teşkilâtlandırıp eğitmelerine yardımcı olmuşlardır. Zaman zaman padişahlar, Ahîlere pîrlik yapmışlar, onların lideri durumuna geçmişlerdir. Padişahların tahta geçerken cülus merasimi esnasında kılıç kuşanmaları da Ahîlerin “Şedd-i bend” (Kuşak kuşanmak) esâsına dayandığı da bildirilmektedir.
Allahü teâlânın kullarına hizmet ve onlara din bilgilerini öğretmek için gayret eden Ahî Evren, pek kıymetli eserler yazarak, insanlara nasihatlerinin devamlı olmasına gayret etti. Bu kıymetli eserlerinden yirmibir tanesini araştırmacıların tesbit ettikleri ifâde edilmektedir. “Metâli’ul-Îmân”, “Tebsırât-ül-mübtedî ve tezkiret-ül-müntehî”, “Et-Teveccüh-ül-etemm”, “Menâhic-i Seyfî”, “Medh-i fakr ve zemm-i dünyâ”, “Ağaz-i encam”, “Mukâtebât”, “Yezdân-şinaht”, “Tercüme-i elvâh-ı İmâdî”, “Mürşid-ül-kifâye” bunlardan ba’zılarıdır.
Ahîlik teşkilâtı: Türkler, İslâm ile şereflendikten sonra, Türkistan’dan Anadolu’ya kadar olan sahada esnaf ve san’atkârlar arasında bir bağlılık ve kardeşliğin, ancak bir teşkilâtla devamlı olacağına inanmışlardı.
İslâm dünyâsında çok önceden mevcût olan fütüvvetle yakından bir ilgi kuran Türkler, onbirinci yüzyılda kendilerine göre bunu geliştirdiler. Cömertlik, mertlik ve mürüvvet ma’nâlarına gelen fütüvvet bayrağı ile kurulan bu teşkilâta, kardeşliği ve dayanışmayı sağladığı için Anadoluda “Ahîlik” adı verildi.
Selçuklu sultanları da Anadolu’da bir beldeyi fethettiklerinde, câmi ve medresenin yanında tekke inşâ ederlerdi. Ahîlik, o zamanlarda sâdece san’atkârlara mahsûs olmayıp, halk arasında da yaygındı. Mensûpları arasında müderris, kadı ve tarikat ileri gelenlerinin bulunmasından dolayı, müslümanlara doğru yolu göstermede, gazilik ve şehidlik mertebelerinin anlatılarak gazâlara şevkle gidilmesinde büyük hizmetleri görüldü. Ancak zamanla unutuldu.
Abbasî halîfesi Nasır bin Müstedî (1180-1225), fütüvvet zümrelerini yeniden teşkilâtlandırmak için faaliyete geçti. Fütüvvetnâme adı verilen tüzüklerle, bu kuruluşun usûl ve kaidelerini yeniden tesbit ve tanzim etti. İslâm hükümdârlarına mektûplar yazarak, fütüvvet teşkilâtları kurmalarını ve kendilerinin de fütüvvet kemeri kuşanıp, fütüvvet şalvarı giymelerini istedi. Bu sırada Anadolu Selçuklu Devleti’nin elçisi olarak Bağdad’a gelen Sadreddîn-i Konevî’nin babası Mecdüddîn İshâk’a, Selçuklu sultanının da bu işte i’tinâ göstermesi için bir mektûp verdi. O da zâten temel olarak mevcût olan Ahîliği tesis edip, insanları bir araya toplamak için Bağdad’dan Muhyiddîn-i Arâbî. Evhadüddîn Hâmid Kirmânî, Ahî Evren gibi tasavvuf âlimlerini Konya’ya da’vet etti. Onlar da bu da’vete uyup, Allahü teâlânın rızâsı için, insanlara dinlerini öğretmek, kardeşlik ve beraberliği aşılamak için Anadolu’ya geldiler. Muhyiddîn-i Arâbî hazretleri, istikbâlin büyük kelâm ve tasavvuf âlimi Sadreddîn-i Konevî’yi yetiştirirken, Evhadüddîn Kirmânî ve talebesi Ahî Evren Mahmûd Hoyî, Anadolu’yu şehir şehir, kasaba kasaba, köy köy dolaştı. Dünyâ menfaati ve şahsî çıkar düşünmeden, sâdece Allahü teâlânın rızâsı için, O’nun dîninin öğrenilmesi ve öğretilmesi, yaklaşan Moğol tehlikesine karşı müslümanların metanetini arttırmak ve onları teşkilâtlandırmak için çalıştılar, öteden beri mevcût olan birlik ve kardeşliği kuvvetlendirdiler. Kayseri’de Debbaglık yapan ve bilhassa esnafı teşkilâtlandıran Ahî Evren, birçok talebe yetiştirdi. Çeşitli şehirlere gönderdiği halîfeleri ve talebeleri, kısa zamanda gazâ aşkı ile dolu, Allahü teâlânın rızâsı için cihâda hazır bir toplumun yetişmesine yardımcı oldular. Allahü teâlânın emir ve yasaklarına riâyet edip, takdîrine râzı olan bu mübârek insanlar, köpek sürüsü gibi Anadolu’ya akan Moğol putperestlerine karşı kahramanca mücâdele ettiler. Onların zulüm ve katliâmlarından yılmadılar. Moğolların hiç beklemedikleri bu kahramanlıklar, sabır, metanet ve güzel ahlâk sahibi insanlar, onları kısa zamanda aralarında erittiler. Putperest olarak Anadolu’ya gelen Moğollar, müslüman olarak onların arasında eridiler. Devlet otoritesinin zayıf olduğu zamanlarda, Anadolu’nun ba’zı yerlerinde, bilhassa Sivas ve Ankara dolaylarında teşkilâta hâkim oldular. Bir ara Ankara’da devlet idâresine de hâkim oldular.
Ahîler, Osmanlı Devleti’nin kuruluşunda da büyük hizmetler gördü. Osmanlılar’ın diğer devletlerle olan mücâdelesinde onlara yardımcı oldular ve yüklerini hafiflettiler. Bursa’yı Düzme Mustafa’nın hücumundan onlar korumuşlardır. Ahîlerin elinde olan Ankara’yı, 1360 yılında I. Murâd’ın hareketine hiçbir mukavemet göstermeden şehri teslim etmişlerdir.
Afrika’dan gelerek 14. yüzyıl ortalarında Ortadoğu ve Anadolu’yu dolaşan Seyyah İbn-i Battûta, Ahîler hakkında geniş bilgi vermektedir. Bu gezisi sırasında “Ahîlerle” beraber bulunmuş, onlarda misâfir kalmıştı. Seyahatnamesinde tarafsız olarak bu teşkilâtı anlatmaktadır, İbn-i Battûta’nın, Ahîlere rastladığını söylediği şehirler, Eğridir, Denizli, Konya, Aksaray, Niğde, Erzincan, Erzurum, İzmir, Manisa, Balıkesir, Bursa, Kastamonu ve Sinop’tur. Ahîlerin Anadolu’da Türkmen beldelerinin köyünde dahî bulunduklarını, yabancıları misâfir edip koruduklarını uzun uzun anlatır.
Nüfuzlu ve i’tibârlı bir Ahî şeyhi olan Üdebâlî, Osman Gâzî ile yakın münâsebetler kurmuş ve kızını ona vermiştir. Birinci Murâd, Ahîlere âit bend kuşanmış bir Ahîydi. O zamanın Ahî teşkilâtının başı olarak bilinmekteydi.
Kırşehir’in Hacı Bektaş kazasında bulunan tekkenin, 1367’de dikildiği anlaşılan kitabesinde, Birinci Murâd’dan “Ahî Murâd” diye bahsedilmektedir. Yapılan araştırma ve tetkiklerden anlaşıldığına göre, Ahîlik tamamen tasavvufla kaynaşmıştır. Ahîler muhtelif tarikatlara girmişler, tarikat mensûpları ve şeyhler Ahî olmuşlardır.
Osmanlı Devleti kuvvetlenip Anadolu’ya hâkim olduktan sonra, Ahîler, siyâsî faaliyetlerine son verdiler. Bundan sonra hayırsever bir cemiyet ve esnaf loncaları şeklinde faaliyetlerini devam ettirdiler.
Ahî teşkilâtına girebilmek için, ilimle ve san’atla meşgûl olmak lâzımdı. Ahîler, her Cum’a gecesi aralarında toplanırlar, Kur’ân-ı kerîm, hadîs ve fıkıh kitapları, menkıbeler okurlar ve ahlâk konularında sohbet ederlerdi, ilk Türkçe Fütüvvetnâme’yi yazan Burgâzî, Ahîliğin esaslarını şöyle bildirir “Ahî ve şeyh, helâlinden kazanmalıdır. Hepsi san’at sahibi olmalıdır. Cömert olup, yoksullara yardım etmelidir. Âlimleri sevmeli, gereken hürmeti göstermelidirler. Namazlarını zamanında kılıp, kazaya bırakmamalıdır. Alçak gönüllü olup, fakirleri sevmelidir. Nefsine hâkim olup, haramlardan kaçınmalıdır. Beylerin, zenginlerin kapısına gitmemelidir.”
Bir Ahî’nin üç şeyi açık, üç şeyi kapalı olmalıdır:
1- Cömert olup eli açık olmalı, fakat isrâf etmemelidir.
2- Misâfire kapısı açık olmalı, gelene ikramda kusur etmemelidir.
3- Sofrası açık olmalı, aç geleni tok döndürmelidir.
Ahî’nin üç şeyi de kapalı olmalıdır:
1- Gözü; harama ve başkasının ayıbını görmeye kapalı olmalıdır. Kimseye sû-i zan etmemeli, yabancı kadına, kıza ve başkasının bakması haram olan yerlerine bakmamalıdır.
2- Dili bağlı olmalı, kimseye kötü söylememeli, lüzumsuz yere konuşmamalıdır.
3- Beli bağlı olmalı, kimsenin namusuna, ırzına, haysiyet ve şerefine göz dikmemelidir.
Ahîlerin kendilerine mahsûs kıyâfetleri vardır. Seyyah İbn-i Battûta, bir hırka, başlarına sarık sarılı beyaz yünden bir külah ve ayaklarına mest gibi ayakkabı giydiklerini bildirmektedir. Ayrıca bellerine bağladıkları Şedd-i bend denilen kuşak kuşanmak da Ahîliğin bir nişanıydı. Ahîliğe kabûl edilen namzete, şeyh tarafından kuşak kuşatılırdı. Kuşaklarında, bir de büyükçe bıçak taşırlardı.
Teşkilâtta şu mertebeler bulunurdu:
1- Teşkilata yeni giren yiğitler,
2- Ahî bölükleri 6 bölük olup, ilk üç bölüğe “Eshâbı tarîk”, diğer üçüne de “Nakîb” denirdi.
5) Rehber Ansiklopedisi “Ahîlik” maddesi.İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ AHMED BİN ABDULLAH
Fıkıh ve hadîs âlimi. Künyesi Ebü’l-Abbâs olup ismi, Ahmed bin Abdullah bin Muhammed bin Ebû Bekr bin Muhammed bin İbrâhim’dir. El-Hâfız Ebü’l-Abbâs Muhibbüddîn et-Taberî diye tanınmaktadır, ittifâkla Hicaz’ın hafızı kabûl edilen Ahmed bin Abdullah, 610 (m. 1213) yılında doğdu. 674 (m. 1275) senesinde vefât etti.
Tanınmış âlimlerden bilhassa fıkıh ilmini öğrenip, birçok eser kaleme aldı. Yemenli büyük devlet adamı el-Muzaffer, kendisinden hadîs-i şerîf işitmek için Yemen’e da’vet etti. Ahmed bin Abdullah Mekke’den Yemen’e gidip, bir müddet orada kaldı.
Ahmed bin Abdullah, Ebü’l-Hasen bin el-Mukir, İbn-ül-Cümeyzî, Şuayb ez-Za’ferânî, Abdurrahmân bin Ebî Harmî’den hadîs-i şerîf dinledi. Kavs bölgesinde Şeyh Mecdüddîn el-Kuşeyrî’den (Şeyh-ül-İslâm Takıyyüddîn’in babasından) fıkıh okudu.
İbn-i Zehebî onun hakkında, “O, sâlih, güzel işler yapan bir zâhid ve âlimdir” demektedir.
Fıkıh öğreten, fetvâ veren ve Şafiî şeyhi olan Ahmed bin Abdullah’dan; oğlu Mekke kadısı Cemâlüddîn Muhammed ve Mekke kadısı Mecdüddîn ilim öğrenip, hadîs-i şerîf dinledi. Ayrıca ed-Dimyâtî, Ebü’l-Hasen İbn-ül-Attâr, Ebû Muhammed İbn-ül-Berzâlî de onun talebelerindendir.
Ahmed bin Abdullah, aynı zamanda Hicaz muhaddislerinden olup, Mebsût’un hükümleriyle ilgili çok güzel ve geniş muhtevâlı bir eser hazırladı. Ayrıca Muhtasar fil-hadîs, Kitâb fî fadl-i Mekke, Şerhün alet-Tenbîh adlı eserleri yazdı.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Tabakât-üş-Şâfiiyye cild-8, sh. 18
2) En-Nücûm-üz-zâhire, cild-8, sh. 74
3) Mir’ât-ül-cinân, cild-4, sh. 224
4) Tezkiret-ül-huffâz cild-4, sh. 474
5) El-Bidâye ven-nihâye cild-13, sh. 340
6) Şezerât-üz-zeheb cild-5, sh. 425
7) Menhel-üs-Sâfî cild-1, sh. 320
? Ikd-üs-semîn cild-3, sh. 61İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ AHMED BİN ABDULLAH EL-ESEDÎ
Fıkıh ve hadîs âlimlerinden. İsmi, Ahmed bin Abdullah bin Abdurrahmân bin Abdullah bin Ulvân el-Esedî el-Halebî’dir. Lakabı Kemâleddîn’dir. Babasının dedesi olan meşhûr âlim Abdullah bin Ulvân hazretlerine nisbetle, bu zât, İbn-ül-Üstâd diye tanınır. 611 (m. 1214)’de, başka bir rivâyette 621 (m. 1224) senesinde doğdu. 662 (m. 1264) senesi Şevval ayında vefât etti.
İbn-ül-Üstâd el-Halebî; dedesi Abdurrahmân’dan, Sabit bin Müşerref’den, İbn-i Ravzebe’den (bu zâtın ismi Ravzene ve Rüziyye olarak da rivâyet edilmiştir). İftihar el-Hâşimî’den ve başka âlimlerden ilim öğrendi. Kendisinden ise; Hâfız Ebû Muhammed ed-Dimyâtî ve başka zâtlar ilim öğrenip rivâyetlerde bulundular.
İbn-ül-Üstâd el-Esedî el-Halebî, fıkıh, hadîs ve başka ilimlerde âlim idi. Amcasından sonra Haleb kadılığında bulundu. Şam (eyâleti) kadısı Nâsır’ın yanında büyük bir değeri vardı. Herkes tarafından sevilirdi. Haleb, Tatarlar tarafından alınınca, Mısır’a göç etti. Orada Mennezil-il-İzz ve Kerâhiyye medreselerinde ders verdi. Haleb geri alınınca, tekrar Haleb’e döndü ve orada kadı oldu. Orada birkaç ay ikâmet ettikten sonra vefât etti. Bir taraftan kadılık ve talebe yetiştirmek ile meşgûl olurken, bir taraftan da ba’zı kıymetli eserler yazmıştır ki, bu kıymetli kitaplardan ikisinin ismi, Şerh-ül-vesît-ül-Gazâlî, Hâşiyetü alâ fetâvâ-i İbn-i Salâh’dır. Eserlerindeki güzel sözleri, onun faziletine ve büyük bir zât olduğuna delâlet etmektedir.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-1, sh. 295
2) Tabakât-üş-Şâfiiyye cild-8, sh. 17
3) Şezerât-üz-zeheb cild-5, sh. 308
4) Hüsn-ül-muhâdara cild-1, sh. 414
5) Keşf-üz-zünûn sh. 2009İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ AHMED BİN ABDURRAHMÂN
Fıkıh âlimi. İsmi, Ahmed bin Abdurrahmân bin Muhammed ed-Deşnâvî olup, Celâleddîn lakabını aldı. 615 (m. 1218) yılında Mısır’ın yukarı bir bölgesinde olan Deşna’da doğduğu için ed-Deşnâvî diye tanındı. Devrinin tanınmış âlimlerinden fıkıh ve nahiv ilmini okuyarak, bu sahalarda derin âlim oldu. Öyle ki, onun vera’ının ve takvâsının çokluğu sebebiyle, ebdâlden olduğu söylendi, ilmi ile amel eden bu büyük âlim, 697 (m. 1298) yılında Kûs’da vefât etti.
Ahmed bin Abdurrahmân; Behâeddîn İbni Cümeycî, Hâfız Abdülazîm el-Münzirî, Şeyh Mecdüddîn el-Kuşeyrî, Şeyh İzzeddîn bin Abdüsselâm’dan hadîs-i şerîf dinledi ve ilim öğrendi. Ayrıca fıkıh ilmini ihtisas edinen Ahmed bin Abdurrahmân, Şeyh Şerefüddîn el-Gaznî’den nahiv ilmini öğrendi. Nihâyet kendisini yetiştiren Ahmed bin Abdurrahmân’dan çok sayıda âlim istifâde etti. Nitekim, ondan Şemsüddîn bin el-Gammâh başta olmak üzere, pekçok âlim ilim öğrenip hadîs-i şerîf rivâyetinde bulundu.
Tanınmış fakîh Nadr bin Tebbâh, Şeyh İzzeddîn bin Abdüsselâm’a; “Ben şu iki gencin (Takıyyüddîn İbni Dakîk-il-İyd ve Şeyh Celâleddîn ed-Deşnâvî’nin) benzerini görmedim” dedi.
Ahmed bin Abdurrahmân, et-Tenbîh adlı eseri, oruç bahsine kadar şerhetmiştir. Ayrıca “Mukaddime fin-nahv” adlı eseriyle, ba’zı şiirlerinin bulunduğu bir eseri vardır.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Tabakât-üş-Şâfiiyye, cild-8, sh. 20
2) Hüsn-ül-muhâdara, cild-1, sh. 417
3) Et-Tâli-üs-Sa’îd sh. 80İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ AHMED BİN ABDURRAHMÂN EL-MAKDİSÎ
Hadîs ve fıkıh âlimi. Künyesi Ebü’l-Abbâs olup ismi, Ahmed bin Abdurrahmân bin Ahmed bin Muhammed bin Ahmed bin Muhammed bin Kudâme el-Makdisî es-Sâlihî’dir. İbn-üş-Şeyh Ebî Ömer, Şeyh-ül-İslâm, Kâdı’l-kudât diye de bilinir. Baba ve dedeleri âlim, kâmil, sâlih kimselerdi. Ahmed el-Makdisî, 651 (m. 1253) senesi Şa’bân ayında doğdu. 689 (m. 1290) senesi Cemâzil-evvel ayının on-ikisine rastlayan Salı günü vefât etti. Kasyûn denilen yere, baba ve dedelerinin yanına defn edildi. Cenâzesinde vâli, devlet erkânı, kadılar ve çok sayıda halk hazır bulundu.
Ahmed bin el-Makdisî önce babasından, daha sonra diğer âlimlerden hadîs-i şerîf dinledi ve fıkıh ilmini öğrendi. Babası hayatta iken, onun izniyle genç yaşında kadılık vazîfesine yükseldi.
El-Berzâlî onun hakkında; “O, Cebel’de hatîb ve Kâdı’l-kudât (Başkadı) idi. Medreselerde müderrislik yaptı. Hanbelî mezhebi fıkıh âlimlerinin büyüklerinden idi. Fazilet sahibi, hafızası kuvvetli, anlayışı yüksek, güzel ahlâk sahibi bir zât idi. Cesâretiyle meşhûr oldu. Otuzyaşına basmadan kadılık vazîfesine yükseldi ve bu vazîfeyi başarı ile yürüttü” demektedir.
El-Yûneynî de onun için; “Ahmed bin Abdurrahmân, “El-Câmi’ul-Muzafferî” de va’zü nasihat eder, Dımeşk Câmii’nde Hanbelî fukahâsına ders verirdi. Vakıfları korurdu. Bulunduğu yerde yaptığı güzel işlerle medh edildi. Dînimizdeki fıkıh mes’elelerinin inceliğini iyi bilirdi. Aynı zamanda iyi ata biner, iyi silâh kullanırdı. Gazâlarda çok kahramanlıkları görüldü. Çok hac etti” demektedir.
Başka âlimler ise onun hakkında; “Ahmed el-Makdisî, Sefh’deki el-Eşrefiyye hadîs külliyesinde ders verdi. Sultan el-Melik-ül-Mensûr ile birlikte Trablus’un fethinde bulundu. Heybetli bir görünüşü var idi. Ahlâkı güzel, zekî, dersleri çok tatlı, hafızası son derece kuvvetli, ilimde yüksek derecelere kavuşmuş bir zât idi” dediler.
Hadîs ve fıkıh âlimlerinden. Künyesi Ebü’l-Abbâs, lakabı Hatîb Zeynüddîn’dir. 575 (m. 1179) senesinde doğdu. 668 (m. 1269)’de vefât etti. Muhaddis Ma’mer’in kâtibi idi.
Dımeşk’da Yahyâ es-Sakafi’den, Ebû Abdullah bin Sadaka’dan, Ebü’l-Hasen bin Mevâzînî’den, Abdurrahmân Harakî’den, İsmâil el-Cünzirî’den ve diğer hadîs âlimlerinden hadîs-i şerîf işitti. Bu zâtlardan rivâyette bulunan âlim odur. Sonra Bağdad’a gidip orada; Ebü’l-Ferec bin Küleyb’den, Mübârek bin Ma’tüş’den, Ebü’l-Ferec bin Cevzî’den, Ebü’l-Feth bin Münâdî’den, Abdullah bin Ebi’l-Mecîd’den, Abdülvehhâb bin Sekine’den ve diğer âlimlerden, Harran’da da; Harran hatîbi Şeyh Fahrüddîn’den hadîs-i şerîf işitti. Musul hatîbi Ebü’l-Fadl, Abdülmün’im el-Ferâvî, İbn-i Şâtîl ve el-Kazzâz’dan icâzet aldı. Bu âlimlerden rivâyette bulunan tek zâttır. Kendi kendine de çok çalışıp, hadîs ilminde ince bilgileri öğrendi.
Fıkıh ilmini ise şeyh Muvaffaküddîn’den öğrendi. Bir târih kitabı yazdı. Faziletli ve dikkatli bir âlim idi. On seneden fazla hatîblik yaptı. Gayet güzel ve serî yazı yazardı. Kendi hattı ile pekçok ve büyük kitablar yazmıştır. Vakti müsait olduğu zaman, günde dokuz forma veya daha fazla yazardı. İbn-i Asâkir’in “Târih-i Dımeşk” adlı eserini iki defa yazdı. Bu eser seksen cild halindedir. Şeyh Muvaffaküddîn’in “El-Mugnî” adlı eserini defalarca yazdı. Eliyle bin cild kitap yazdığı rivâyet edilmiştir. Ezîd kâtibliğinde elli sene kadar çalışmıştır. Güzel yüzlü ve güzel huylu, mütevâzi, dînin emirlerine tam uyan bir âlim idi. Kendisinden; Makdis hafızlarından Hâfız Ziyâüddîn, Zekîyy-ül-Berzâlî, es-Seyf bin Mecîd, Amr bin Hâcib hadîs-i şerîf dinlediler. Meşhûr hadîs âlimlerinden Muhyiddîn Nevevî, Şemsüddîn bin Ebî Amr, Takıyyüddîn İbni Dakîk-il-İd ve diğerleri, Ahmed bin Abdurrahmân el-Harirî de icâzetle ondan hadîs-i şerîf rivâyet etmişlerdir.
Onun vefât ettiği gece rü’yâ gören bir zât şöyle anlatmıştır: “İnsanlar câmide toplanmışlardı. Birden bire bir gürültü koptu. Sebebini sorunca, bu gece Mâlik bin Enes vefât etti dediler. Sabah olunca câmiye gittim. Düşünceli idim. Bir de işittim ki, biri şöyle bağırıyordu. Kim Zeynüddîn bin Abdüddâim’in cenâzesinde bulunursa, Allahın rahmeti onun üzerine olsun.”
Hadîs ve fıkıh âlimlerinden. Künyesi Ebü’l-Abbâs, lakabı Şemsüddîn’dir. 564 (m. 1168) senesinde doğdu. 623 (m. 1226)’de vefât etti. Dımeşk’da Ebü’l-Meâlî bin Sâbir’den ve diğer âlimlerden hadîs-i şerîf işitti. Bağdad’a gidip, orada da Ebü’l-Feth bin Şâtil’den, İbn-i Cevrî’den ve bunların tabakalarından hadîs-i şerîf dinledi. Nişâbûr’da Abdülmün’îm el-Ferâvî’den, Vâsıt’ta da pekçok âlimden hadîs-i şerîf işitti. Ayrıca zamanının âlimlerinden fıkıh ilmini de öğrenip, bu husûsta emsalini geçti. Sonra Buhârâ’ya gidip, bir müddet orada kaldı. Bu sebeble kendisine Buhârâ’ya nisbetle “Buhârî” de denilmiştir. Buhârâ’da, Rızâ en-Nişâbûrî’den hılâf ilmini öğrendi. Sonra Şam’a döndü. Bir müddet Hıms’da ikâmet etti. Münzirî ve ba’zılarının rivâyetine göre, Hıms’da kadılık yaptı. İmâm-ı Zehebî onun hakkında şöyle demiştir: “Büyük âlim, müftî, vekarlı ve ağırbaşlı idi. Çok hadîs-i şerîf ezberlemiş, güvenilir, sâdık bir âlim idi. Sıkıntılara katlanan, mürüvvet sahibi bir zât idi. Son derece fasîh konuşurdu. Herkes onun şöhretini ve faziletini kabûl edip, onu methetmiştir.”
Zamanının en meşhûr âlimlerinden olup, kendisinden pek çok kimse rivâyette bulunmuştur. Bu zâtlardan biri, Abdurrezzâk er-Res’anî’dir.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Zeyl-i Tabakât-ı Hanâbile cild-2, sh. 168
2) Şezerât-üz-zeheb cild-5, sh. 107
3) Tekmiletü vefeyât-ün-nakile cild-5, sh. 266İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ AHMED BİN HÜSEYN EL-HABBÂZ
Fıkıh, nahiv ve ferâiz âlimi. Künyesi Ebû Abdullah olup ismi, Ahmed bin Hüseyn bin Ahmed bin Meâli bin Mensûr bin Ali el-Erbilî el-Habbâz el-Mûsulîen-Nahvî ed-Darir’dir. İbn-i Habbâz diye tanınan Ahmed bin Hüseyn, Şemsüddîn (Dînin güneşi) lakabını almıştır. Musul’un Erbil köyünden olduğu için Erbilî, Mûsulî ve a’mâ olduğu için Darîr nisbet edildi. İbn-i Habbâz daha çok nahiv ve lügat ilimlerine ağırlık vermiştir, İbn-i İmâd’ın “Zamanının bir tanesi” diye tanıttığı Ahmed bin Hüseyn, 639 (m. 1241) senesinde Musul’da vefât etti.
İmâm-ı Süyûtî onun hakkında; “Ahmed bin Hüseyn, nahiv, lügat, fıkıh, arûz ve ferâiz ilimlerinde zamanının bir tanesi idi. Onun çok kıymetli eserleri vardır” demektedir.
Fıkıh ilminde de söz sahibi olan Ahmed bin Hüseyn, özellikle nahiv ilmine dâir eserler yazdı. Bunlardan ba’zıları şunlardır: 1. En-Nihâye: Nahiv ilmine âit olup, kifâye adlı eserin şerhidir. 2. Şerhü Tevcîh-ül-Lem’a: İbn-i Cinnî’nin yazdığı el-Lem’a’nın şerhidir. 3. Şerhü Mîzân-ül-Arabiyye, 4. En-Nazm-ül-Ferîd, 5. El-Gürret-ül-mahviyye fî şerh-id-dürret-il-Elfiye: İbn-i Mu’ti’nin yazmış olduğu Elfiye’nin şerhidir.
Şafiî mezhebi fıkıh ve usûl âlimlerinden. İsmi, Ahmed bin Îsâ bin Rıdvan el-Kenânî el-Askalânî’dir. “Kalyûbî” diye meşhûr oldu. Künyesi Ebü’l-Abbâs olup, Kemâleddîn lakabı ile tanınırdı. 627 (m. 1230) senesinin sonlarında doğdu.
Şafiî âlimlerinin büyüklerinden olan Kemâleddîn Kalyûbî sâlih bir fakîh idi. Temiz bir kalbe, doğru bir i’tikâda sahipti. Çok eser yazdı. Önce babasından, sonra da diğer âlimlerden ilim öğrendi. İbn-ül-Cümmeyzî’den hadîs-i şerîf rivâyet etti. Bir müddet kadılık yaptı. Hâfız Zekîyüddîn el-Münzirî ile buluştu. Ondan da hadîs-i şerîf rivâyet etti. 689 (m. 1290) senesinde vefât etti.
Çok kıymetli eserler yazdı. Başlıcaları şunlardır: 1. Şerh-üt-tenbîh, 2. Nehc-ül-vusûl fî ilm-il-usûl: Usûl-i fıkıh hakkında yazılmış muhtasar bir eserdir. 3. El-Mukaddimet-ül-Ahmediyye fî usûl-il-Arabiyye, 4. El-Cevâhir-üs-sehâbiyye fin-nüket-il-mercâniyye: Bu eserinde, Şeyh Celîlülmikdâr Ebû Abdullah bin Muhammed İbni Mercânî’nin anlattığı şeylerden topladıklarını yazdı. O, 684 (m. 1285) senesinde, İbn-ül-Mercânî’nin hacdan dönüşünde buluşup, onu dinlemişti. 5. El-Âlem-üz-zâhir fî menâkıb-ı fakîh İbn-i Tâhir: Mısır hatîbi şeyh Ebû Tâhir’in menkıbelerini topladığı bir eserdir. 6. El-Huccet-ür-râyida li firak-ir-râfid, 7. Tıbb-ül-kalbi ve vasl-is-sabbî: Tasavvufa dâir yazılmış bir eserdir.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Tabakât-üş-Şâfiiyye cild-8, sh. 23, 24
2) Mu’cem-ül-müellifîn cild-2, sh. 38
3) Şezerât-üz-zeheb cild-5, sh. 444
4) Hüsn-ül-muhâdara cild-1, sh. 419İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ AHMED BİN MUHASSİN
Şafiî mezhebi fıkıh âlimi. İbn-i Millî diye tanınan Ahmed bin Muhassin, Necmeddîn (Dînin yıldızı) lakabını da aldı. 617 (m. 1220) yılında Ba’lebek’te dünyâya geldi. Zamanının büyük âlimlerinden ilim tahsil etti. Şam, Haleb ve Mısır’da tahsilini sürdüren Ahmed bin Muhassin, halk tarafından takdîr edilmiş bir âlim idi. Bir ara Bağdad’daki Nizamiye Medresesi’nde ders verdi. 699 (m. 1300) yılında vefât etti.
Ahmed bin Muhassin; İbn-i Hâcib’den nahiv ilmini. Abdullah bin İbrâhim el-Makdisî, Hasen bin ez-Zeydî, Ebü’l-Müncâ bin el-Letî ve pekçok âlimden ilim öğrendi. Fıkıh, kelâm ve usûl ilimlerini Şeyh-ül-İslâm İzzeddîn bin Abdüsselâm’dan tahsil etti.
Hâfızası oldukça kuvvetli olan Ahmed bin Muhassin, bir şeyi bir defa okuyunca, onun ekserisini ezberlerdi. Bir derste hazır bulunduğunda, sükût eder, ders bitince müdâhale ederdi. Hocam bu husûsta şöyle şöyle buyurdu der, çoğunluğunu naklederdi.
Ahmed bin Muhassin hakkında, “Münâzara kabiliyeti, delîl ileri sürmedeki sür’ati, hasmını güç duruma düşürme ve hazır cevaplılığı bakımından bir ateş kıvılcımı gibidir” denmektedir.
Ahmed bin Muhassin’den şöyle rivâyet edilir: Mervân, bayram hutbesini okuyacağı zaman, bir adam ayağa kalkıp; “Sen, sünnete muhalif okudun” dedi. Bundan sonra, Ebû Sa’îd ayağa kalkarak; “Bu kardeşimiz, üzerindeki yükü hafifletti, vazîfesini yaptı. Zîrâ Resûlullah ( aleyhisselâm ) şöyle buyurmaktadır “Sizden bir kimse, bir çirkin iş görünce, onu eliyle, eğer gücü yetmezse diliyle, eğer yetmezse kalbiyle reddetsin (önlemeye çalışsın). Bu sonuncu ise, îmânın en zayıf olanıdır” dedi.
Evliyânın büyüklerinden. Künyesi Ebü’l-Abbâs olup ismi, Ahmed bin Mûsâ bin Ali bin Ömer bin Acil el-Yemenî’dir. Yemen’de yetişen Ahmed el-Yemenî, aynı zamanda fıkıh âlimi, zâhid ve çok ibâdet eden bir zât, idi! Kerâmetleri pekçok idi. 690 (m. 1291) senesi Rebî’ül-evvel ayının yirmibeşinde Beyt-i fakîh’de vefât etti. Cenâzesi yıkanırken çok parlak bir nûr görüldü. Kabri ziyâret mahallidir.
Ahmed el-Yemenî’nin bulunduğu şehirde, önceleri hiç ev yoktu. Ahmed el-Yemenî ev yapıp oraya yerleşince, insanlar onun evinin çevresine yerleşmeye başladılar. O yer, zamanla bir şehir hâline geldi. Ahmed el-Yemenî hazretlerinin soyundan, sâlih, fakîh, zâtlar geldi. Hepsi Allahü teâlâya ibâdetle meşgûl olup, insanlara faydalı olmaya çalıştılar.
Şöyle anlatılır: “Ahmed Yemenî hazretleri birgün saralı bir hastanın yanına geldi. Ona Yûnus sûresi ellidokuzuncu âyet-i kerîmesini okudu. O hastaya musallat olan cin büyük bir çığlık koparıp ondan ayrıldı. Ahmed el-Yemenî hayatta olduğu müddetçe o cin bir daha geri gelmedi. Ne zaman ki Ahmed el-Yemenî vefât etti. Cin tekrar ona musallat oldu. Ahmed el-Yemenî’nin talebeleri o hastanın yanına gidip, aynı şekilde hocalarının okuduğu âyet-i kerîmeyi okudular. O zaman cin güldü ve; “Âyet bu âyettir. Lâkin okuyan, önce okuyan kişi değil” deyip, ondan ayrılmadı.”
İmâm-ı Yâfiî anlatır: “Yemenli birisinin elinde bir ur çıkmıştı. Birçok beldeleri ve birçok kimseleri dolaştı. Şifâ bulması için dolaştığı yerlerde gerekli ilaçları kullandıktan sonra, o yerin büyüklerinden duâ istedi. Fakat rahatsızlığı geçmedi. En sonunda Ahmed el-Yemenî hazretlerine gelerek, elindeki bu rahatsızlığın geçmesi için duâ istedi. O da; “La havle velâ kuvvete illâ billâh, getir bakalım elini” dedi ve eliyle mesh edip bir bezle sardı. Sargıyı memleketine dönünceye kadar açmamasını tenbîh etti. Yemenli oradan ayrıldı ve arkadaşlarıyla birlikte yola koyuldular. Yol üzerinde bir köye uğrayıp alış-veriş yaptılar. Elinde ur olan Yemenli sarılı olan sağ elinin sargısını unutarak açtı ve yemek yedi. Bir de baktı ki, elindeki yaradan hiçbir eser kalmamıştı ve diğeri gibi sapasağlamdı.”
Ez-Zebîdî şöyle anlatır: “Ahmed el-Yemenî, her sene hacca giderdi. Hac yolculuğunda, hiç bir eşkiya ve düşman, kendisinin bulunduğu kâfileye hücum edip zarar vermezdi. Eğer zarar vermek istese, cezalarını çok çabuk görürlerdi.”
Ahmed el-Yemenî, yine bir kâfile ile hacca gitti ve âdeti üzere Mekke-i mükerremeden, Resûlullahı ( aleyhisselâm ) ziyâret için, Medîne-i münevvere yoluna koyuldular. Medine’ye yaklaştıklarında bir eşkiya grubu ile karşılaştılar. Kâfilede herkes korktu ve telâşa düştü. Ahmed el-Yemenî sessiz olarak bir yerde edeble durdu. Kâfiledeki Ali bin Nuaym adındaki zât, Ahmed el-Yemenî hazretlerinin yanına gelerek, böyle sakin beklemesinin sebebini sordu. O da; “Ey Ali! Allahü teâlâya karşı ve O’nun Resûlüne karşı edeb lâzımdır” deyip Medine cihetini gösterdi. Daha sonra da kâfilenin ilerlemeyip konaklamasını istedi. Herkes bineklerinden indi. Orada bir gün bir gece beklediler. Eşkiyalar onların bu beklemelerini fırsat bilip, yağma etmek için kâfileye daha da yaklaştılar, ikinci gün güneş doğunca, Medine tarafından askeri bir kuvvet hızla geldi ve eşkiyayı kıskıvrak yakaladılar. Kâfiledekiler, bu yardıma çok sevindiler ve bizim bu durumumuzdan nasıl haberdar oldunuz? diye sordular. Onlar da; “Dün Medine’de, öğle vakti bir ses duyduk. Şöyle diyordu: “Eşkiya, Ahmed el-Yemenî’nin bulunduğu kâfileye hücum edecek, hazırlanın, hazırlanın!” Medine vâlisinin emri ile hareket ettik” dediler. Kâfilede bulunanlar, bu vaktin, Ahmed el-Yemenî’nin “Edeb lâzım” dediği vakit olduğunu anladılar.”
Büyük âlim Cemâleddîn el-Esnevî anlatır: 679 (m. 1280) senesi Şa’bân ayının yirmibirinde idi. Gece rü’yâmda boşlukta bir topluluk gördüm. Yerden insanlar ona doğru koşuyorlardı. Ben bunların kim olduğunu sordum. “Resûlullahın ( aleyhisselâm ) topluluğu” dediler. Ben de hemen oraya koştum. Resûlullahı ( aleyhisselâm ) gördüm. Bir yere oturmuşlar, sağında ve solunda iki zât vardı. Mübârek ayak ucunda da birisi dizleri üzerine oturmuş ve elindeki bir kitaptan Resûlullaha ( aleyhisselâm ) okuyordu. Ben, Resûlullahın mübârek elini öptüm. Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ), bana hafifçe duâ ettiler. Geri çekildim ve oraya gelenlerle birlikte durdum. Orada bulunanlardan birisine, Resûlullahın yanında oturan zâtların kim olduğunu sordum. O da; “Resûlullahın sağında oturanın Hazreti Ebû Bekr, solunda oturanın Hazreti Ömer, önde diz çöküp oturmuş olan zât da Ahmed bin Mûsâ el-Yemenî’dir” dedi. Ben hayretle; “Yüksek dereceye çıkmış” dedim. O kişi; “Evet, öyledir” dediği an uyandım.
Şöyle anlatılır: “Ahmed el-Yemenî hazretleri, bir gece herkes uykuda iken, abdest almak için elinde bir kova ile dışarı çıktı. Kovayı kuyuya sarkıtıp su çekmek istedi. Kuyunun durumu i’tibâriyle zorlandı. O esnada, birisi geldi ve kolaylıkla kovayı çekti. Sonra Ahmed el-Yemenî’ye, “Size yardım için gönderildim” diyerek kayboldu.”
Ahmed el-Yemenî’nin kerâmetleri pek çoktur. Kâ’be’yi ziyârete gittiğinde, her tarafı nûr kaplar, Kâ’be’nin nûru ziyâdeleşirdi. Vefâtından sonra Ahmed el-Yemenî’nin kabrini ziyâret edenler, onun, kabrinde Nûr sûresini okuduğunu işittiler.
Şafiî mezhebi fıkıh âlimlerinden. Künyesi Ebü’l-Fadl, lakabı Şerefüddîn’dir. 575 (m. 1179) senesinde Musul’da doğdu. 622 (m. 1225)’de orada vefât etti. İlmi babasından öğrendi. İlimde derin âlim ve faziletli bir zât idi. Şîrâzî’nin, Şafiî mezhebi fıkıh bilgilerine dâir “Et-Tenbîh” adlı eserini şerhetmiştir. İmâm-ı Gazâlî hazretlerinin İhyâu ulûmiddîn adlı kıymetli eserine “Sagîr” (küçük) ve “Kebîr” (büyük) iki muhtasar yazmıştır. İhyâ’dan ezbere ders verirdi. İlme dâir çok şey ezberlemiştir. Çok âlim yetiştirmiş olan bir aileye mensûb idi. Babası, dedesi ve amcası, zamanının âlimlerinden idi. Kendisini ilimde, babası yetiştirmiştir. Babasından sonra, Melik-ül-muazzam Muzafferüddîn bin Zeynüddîn’in Erbil’deki medresesesinde ders verdi. İbn-i Hılligân, Vefeyât-ül-a’yân adlı eserinde şöyle kaydetmiştir “Ben, daha çok küçük yaşta iken onun derslerinde bulundum. Onun gibi ders anlatan birini daha işitmedim. Hacca gidinceye kadar Erbil’de ders verdi. Hacdan dönüşünde Erbil’de bir müddet daha kaldı. Sonra 617 (m. 1220) senesinde, memleketi Musul’a döndü.
Kâhiriyye Medresesi’nin idâresi ona verildi. Vefât edinceye kadar bu işi yürütüp, ders verdi. Öyle bir zât idi ki, onu her hatırladığımda dünyâ gözümde küçülür”
Nusaybin’de yetişen kırâat âlimlerinden. İsmi, Ahmed bin Mübârek bin Nevfel el-Hurfî en-Nusaybînî’dir. Hurafe, Nusaybin’in köylerindendir. Künyesi Ebü’l-Abbâs olup, Takıyyüddîn lakabı ile tanınırdı. Doğum târihi belli değildir. Büyük bir âlimdir. 600 (m. 1203) senesinden sonra Musul’a geldi. Orada Arab dili ve edebiyatına âit ilimleri, Ömer bin Ahmed es-Sifnî’den öğrendi. Sahîh-i Buhârî’yi, Muhammed bin Muhammed İbni Serâyâ’dan ve Ebü’l-Vakt’ten dinledi. Hadîs ve diğer ilimlerde çok yükseldi. Kırâat ilmini Şeyh İzzeddîn Muhammed bin Abdülkerîm el-Bevâzîcî’den ve Musul’da yetişen kırâat âlimi İbn-i Hamele’den okudu. İbn-ül-Fehhâm’dan tecvîd ilmini öğrendi. Daha birçok ilimde mütehassıs olarak yetişti. Kıymetli eserler yazdı. Bir müddet Sincâr’da kaldı. Orada Şafiî fıkhını okuttu. Sultan İshâk bin Sâhib, onu Musul’a gönderdi. Musul atabeğinin iki oğlu Sâlih ve Muzaffer, kendisinden ders aldı. Sonra Cezîre’ye geldi, insanlar, kendisinden çok faydalandılar. Daha sonra hacca gidip döndü. 664 (m. 1266) senesinin Receb ayında vefât etti.
Büyük bir kırâat âlimi olan Ahmed bin Mübârek, çok geniş bir ilme sahipti. Çok üstünlükleri kendisinde topladı, ilmini, herkesin takdîr ettiği bir âlimdir. Çok kimse, Kur’ân-ı kerîmin kırâatini ondan öğrendi. Kırâat âlimlerinden Ebü’l-Hasen Ali bin Ahmed bin Mûsâ el-Cezerî, kendisinden kırâat öğrenenlerdendir. Şeyh Ebû Bekr el-Maksâtî, ondan icâzetle “Tecvîd” kitabını rivâyet etmiştir.
Eserleri çok kıymetledir. Ahkâm hakkında bir kitabı ile, arûz hakkında bir kitabı vardır. İbn-i Düreyd’in “Maksûre”sini şerh etmiştir. Hitâbet ilmine dâir bir eseri de vardır. “Şerh-ül-milha” adında bir kitabı ile ilm-i ferâizi anlatan bir manzûm eseri daha vardır. Ayrıca âlimlerin lakabları hakkındaki mes’eleleri inceleyen bir manzûmesi de mevcûttur.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Ma’rifetü kurrâ-il-kibâr cild-2, sh. 544
2) Bugyet-ül-vuât cild-1, sh. 355
3) Tabakât-üş-Şâfiiyye cild-8, sh. 29
4) Mu’cem-ül-müellifîn cild-2, sh. 57İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ AHMED EL-HUVEYYÎ
Şafiî mezhebi kelâm âlimlerinden. İsmi, Ahmed bin Halîl bin Se’âde bin Ca’fer bin Îsâ el-Huveyyî olup, künyesi Ebü’l-Abbâs’dır. Huccet-ül-İslâm, Şemsüddîn. Kâdı’l-kudât gibi lakablarla tanınmıştır. 583 (m. 1187) senesinde, Azerbeycan’ın Huvey kasabasında doğdu. 637 (m. 1240) senesi Şa’bân ayında Şam’da vefât etti. Doğum ve vefâtı için başka târihler de bildirilmiştir.
Ebü’l-Abbâs el-Huveyyî hazretleri, doğduğu ve yetiştiği Huvey kasabasında, Horasan ve başka yerlerde ilim öğrendi. Büyük İslâm âlimi İmâm-ı Fahreddîn-i Râzî hazretlerinin talebesidir. Ayrıca, İmâm-ı Râfi’î, Alâüddîn-i Tâzîsî Müeyyed et-Tûsî. İbn-üs-Salâh, İbn-üz-Zebîdî ve daha birçok âlimden ilim öğrendi. Kendisinden ise; Tâcüddîn bin Ebû Ca’fer, Ebû Amr bin Hâcib, Cemâl Muhammed bin es-Sâbûnî, oğlu Kâdı’l-kudât Şihâbüddîn Muhammed ve başka zâtlar ilim öğrenip rivâyetlerde bulunmuşlardır.
Ahmed el-Huveyyî hazretleri, fıkıh, tefsîr, hadîs, usûl, nahiv, cedel, hikmet (fen ilimleri) ve diğer birçok ilimde söz sahibi yüksek bir zât idi. Birçok kitap ezberlemiş idi. Dînin emirlerine uymakta çok gayretli idi. Haram ve şüpheli olan şeylerden çok sakınır, böyle takvâ ehli kimselere çok hürmet ederdi. Talebeleri yetiştirmekte de pek mahir idi. Hüsn-i hulk sahibi idi. Ahlâkının güzelliğine herkes gıbta eder, imrenirdi. Herkese karşı tatlı dilli ve güler yüzlü idi. Zarif, kibar, kerâmetler, faziletler sahibi, çok kıymetli bir zât idi. Çok mütevâzi idi. Bunlar ve bunlar gibi başka güzel sıfatları ile, herkesin sevgisini, hürmetini kazanmıştı. Kur’ân-ı kerîmi çok güzel okurdu. Şam’da kadılık yaptı. Ba’zan namaz vakitleri hâricinde Şam Câmii’ne gelirdi. Orada birçok kimse, çocuklar gibi, bu zâtın yanında toplanırlardı ve kırâatlerini (Kur’ân-ı kerîm okumalarını) kontrol ettirirlerdi.
Ebü’l-Abbâs Ahmed bin Halîf el-Huveyyî hazretleri, çeşitli ilimlere dâir birçok eser yazmış olup bunlardan ba’zılarının isimleri şöyledir. Ravd-ül-bâsim, Şerh-ül-irşâd li Muhammed-il-Âmidî, Yunâbi’ül-ulûm, Kitâbün fîn-nahv, Kitâbün fîl-arûz, Muhtasâr-ün-nefâis (Arâis-ün-nefâis).
İslâm âlimlerinin ve evliyânın büyüklerinden. Seyyid Ahmed-i Bedevî’nin ( radıyallahü anh ), Hazreti Ali efendimize ulaşan nesebi kitaplarda şu şekilde zikredilmektedir. Ahmed bin Ali bin İbrâhim bin Muhammed bin Ebû Bekr bin İsmâil bin Ömer bin Ali bin Osman bin Hüseyn bin Muhammed bin Mûsâ bin Yahyâ bin Îsâ bin Ali bin Muhammed Cevâd bin Hasen bin Ali bin Muhammed bin Ali Rızâ bin Mûsâ Kâzım bin Ca’fer-i Sâdık bin Muhammed Bâkır bin Ali Zeynel âbidîn bin İmâm-ı Hüseyn bin İmâm-ı Ali (r.anhüm ecmeîn). Künyesi, Ebü’l-Fityân ve Ebü’l-Abbâs’dır. Lakabı, Şihâbüddîn’dir. Seyyid-i Bedevî diye tanınır. Fas’da 596 (m. 1200) senesinde doğdu. 675 (m. 1276) senesinde Mısır’da Tanta şehrinde vefât etti. Ahmed-i Bedevî ( radıyallahü anh ), hem şerîf hem de seyyiddir. Ya’nî Peygamberimizin mübârek torunları Hasen ve Hüseyn’in soyundandır. Ecdadı, 73 (m. 692)’de Arabistan’da çıkan kargaşalıklar sebebiyle Fas şehrine hicret etti.
Seyyid Ahmed-i Bedevî hazretleri, küçük yaşta ilim tahsiline başladı. Kur’ân-ı kerîmi ezberledikten sonra, Kırâat-ı seb’a (Kur’ân-ı kerîmin yedi şekilde okunması) üzerine ilim tahsil etti. Silsile yoluyla; Ebü’l-Hasen-i Şâzilî, Seyyid Ahmed Rıfâî, Hasen-i Basrî (r.aleyhim) ve Resûlullah efendimize ulaşan âlimlerden ilim öğrendi. Çeşitli yollardan Resûlullah efendimize ( aleyhisselâm ) varan hocalarının silsilesi Tuhfet-ür-Râgıb isimli eserde uzun yazılmıştır, ilim öğrenmek için çeşitli beldeleri dolaştı. Oralarda bulunan büyük âlimlerin sohbetinde bulundu. Fıkıh ve diğer ilimlerde derin âlim oldu, binlerce velî yetiştirdi.
Ahmed-i Bedevî hazretlerinin babasına rü’yâsında verilen bir işâret üzerine, ailece 603 (m. 1206) senesinde Fas’dan yola çıkıp, 607 (m. 1210) senesinde Mekke-i mükerremeye geldiler. Bu uzun yolculukları sırasında, yolda herkesten, yardım, hürmet ve ikram gördüler. Orada bir müddet kaldılar. Babası orada vefât etti.
Seyyid Ahmed-i Bedevî ( radıyallahü anh ) şöyle anlatır: “Bir defa, Kâ’be-i muazzama etrâfında uyuyordum. Gizliden bir ses bana, “Uykudan uyan! Allahü teâlânın bir olduğunu zikret!” diyordu. Kalkıp abdest aldım, iki rek’at namaz kıldım. Allahü teâlâyı zikrettim. Sonra tekrar yattım. Uyuduğumda evvelki sesi tekrar duydum. Bana, “Kalk! Allahü teâlânın bir olduğunu zikret, uyuma! Yüksek derecelere kavuşmak istiyen uyuyamaz! Ne bir şey yiyebilir, ne de bir şey içebilir. Dâima, oruç tutmak ve geceleyin herkes uykuda iken namaz kılmak sûretiyle nefsinle mücâdele et! Kalk, böyle yap! Sana, yüksek hâller ve dereceler verilecek” diyordu. Bu rü’yânın te’sîriyle uyandım. Rü’yâmı, benden yaş, ilim ve derece bakımından yüksek olan ağabeyime anlattım. O da bana “Sırrını gizli tut! Söylenilenlere uygun yaşa! Nihâyetler, başlangıçtaki şeyler üzerine kurulur” dedi. Ben de bu nasihatlere uyarak ve pekçok gayret ederek, Allahü teâlânın izni ve ihsânı ile nice güzel hâllere ve yüksek derecelere kavuştum.” Bundan sonra bir müddet Medîne-i münevverede ikâmet etti.
Ahmed-i Bedevî ( radıyallahü anh ), kendisini ilme ve ibâdete verdi. İnsanlarla alâkasını azalttı ve konuşmayı terk etti. Üst üste gördüğü rü’yâ üzerine Irak’a gitti. Orada; Ahmed Rıfâî, Abdülkâdir-i Geylânî, Hallâc-ı Mensûr, Sırrî-yi Sekatî, Ma’rûf-i Kerhî, Cüneyd-i Bağdadî gibi evliyânın kabirlerini ziyâret etti. 634 (m. 1236) senesinde, rü’yâsında Mısır’ın Tanta şehrine gitmesi işâret olundu ve yola çıktı. Kâhire’ye geldiğinde Mısır sultânı Baybars, onu, askeri ile birlikte karşıladı ve husûsî misâfirhânesinde ağırladı. Kendisine çok hürmet etti. Sonradan o da talebelerinden oldu.
Mısır’ın Tanta şehrinde bulunan bir çok âlim ve evliyâ arasında en meşhûrlarından olan Hasen Sâîg ve Seyyid Sâlim Magribî hazretleri, Seyyid Ahmed-i Bedevî’nin ( radıyallahü anh ) Tanta şehrine teşrîf edeceğini, gelmekte olduğunu haber alınca, Tanta’dan ayrılıp başka bir beldeye yerleştiler. Sebebi suâl edildiğinde, “Kasabanın asıl sahibi geliyor. Onun bulunduğu yerde bulunmak bize yakışmaz. Bizim yapacağımız, olsa olsa ona talebe olmaktır. Ona yakın bulunmakla, ona karşı edebde ve hizmette kusur etmekten korkuyoruz” dediler.
Seyyid Ahmed-i Bedevî ( radıyallahü anh ), zamanında bulunan evliyânın en büyüklerinden idi. Hak âşıkları her taraftan yanına koşarak, huzûru ve sohbeti ile şereflenmek için can atarlardı.
Ahmed-i Bedevî hazretleri, zamanla herkes tarafından tanındı. Her tarafta meşhûr oldu. Tanınan, büyük bilinen âlimler bile gelip kendisine talebe oldular. İslâmiyete ve âlimlere çok bağlı olan Sultan Baybars da bu kıymetli talebeler arasında idi. Devamlı zikir ve murâkabe hâlinde idi. Her an Allahü teâlâyı düşünür, bir ân hatırından çıkarmazdı. Hiç evlenmedi. Evlenmesini teklif edenlere; “Lütfen beni kendi hâlime bırakınız. Cennet hûrîlerinden başka biri ile evlenmemeğe azmettim” derdi. Dünyâ ile alâkası yoktu. Ya’nî dünyâ malının, onun kalbinde yeri yoktu. Üzerine giydiği elbise ve başına sardığı sarık, eskiyip kullanılmayacak hâle gelmedikçe yenisini almazdı.
Zamanın âlimleri, kendisini övmüş ve ona tâbi olmuşlardır. Kendisi hakkında: “Seyyid Ahmed-i Bedevî, sahili görülmeyen bir hakîkat ve irfan denizidir” demişlerdir.
Son devir Osmanlı ulemâsından Hacı Muhammed Zihnî efendi, Tuhfet-ür-Râgıb isimli kıymetli eserinde şöyle anlatır: “Büyük hadîs ve fıkıh âlimi İbn-i Hacer-i Askalânî hazretlerine, “Seyyid Ahmed-i Bedevî hakkında ne buyurursunuz?” diye suâl edildi. İbn-i Hacer hazretleri şöyle cevap verdi: O, Ebü’l-Fityân Ahmed bin Ali’dir. Çok heybetli bir zât idi. (Bu heybetinden kimse yüzüne bakmağa cesâret edemezdi). Bunun için yüzüne iki kat peçe (nikâb) örter öyle gezerdi. Bu sebeble Bedevî denilmiştir.”
Kur’ân-ı kerîmi ezbere bilir, çok Kur’ân-ı kerîm okurdu. Kur’ân-ı kerîm okurken çok değişir, bambaşka bir hâl alırdı. Şafiî mezhebinde olup, fıkıh ilminde âlim idi. Önceleri, çok cesur, atılgan, şecâatli bir mizaca sâhib idi. Kendisine eza eden olursa, onlara karşılık verirdi. Bunun için Attâb diye tanınmıştır. Sonraki hâllerinde ise, gayet sükût ve sükûn üzere bulundu. Bu hâli o derece olmuştu ki, bir şey söylemez, bir şey söylemesi icâb edince bunu işâretle anlatırdı. İnsanlardan ayrı, kendi hâlinde yaşardı. Devamlı oruç tutardı. Sâdece birer zeytin ile iftar ve sahur ettiği ve buna kırk gün devam ettiği rivâyet edilir. Kendisi; uzun boylu, buğday benizli, kolları uzun, bacakları etli, pazuları iri olup, gayet heybetli idi. Sağ yanağında bir ve sol yanağında iki beni vardı. Burnunun orta yeri bir parça yüksek olup, iki yanında birer tane ben var idi. Yüzü büyükçe ve gözleri sürmeli idi.
Vefâtından sonra, talebelerinin en büyüğü Hâce Sâlih Abdül’âl, hocasının yerine geçip, Halîfe-i Şeyh Ahmed (Ahmed-i Bedevî’nin vekîli) ünvanını aldı.
Ahmed-i Bedevî hazretlerinin kabri üzerine mükemmel bir türbe yapılıp, kendisini sevenler yakın ve uzak beldelerden ziyâretine gelmeye başladılar. Bu türbede her sene mevlîd-i şerîf okunması âdet oldu. Bugün, o mevlidin şöhreti aynen devam etmekte, herkes tarafından bilinmektedir. Ba’zıları bu mevlid okunmasını iptal etmek, kaldırmak istediler ise de mümkün olmadı, İbn-i Hacer-i Askalânî hazretlerinin torunu Ebü’l-Mehâsin, Seyyid Ahmed-i Bedevî hazretleri hakkında sorulan bir suâle verdiği cevabta şöyle buyurdu: “Seyyid-i Bedevî Ahmed bin Ali hazretleri, Şemseddîn-i Beri el-Irâkî’nin huzûrunda yetişen evliyâdan idi. Beri ( radıyallahü anh ), Ali bin Nu’aym el-Bağdâdî’nin bu da Seyyid Ahmed Rıfâî’nin talebesi idi. Seyyid Ahmed-i Bedevî ( radıyallahü anh ) her an Allahü teâlâyı düşünür, O’nun muhabbetinin ve heybetinin te’sîri ile kendinden geçmiş olarak gözlerini semâya diker, gece gündüz öyle kalırdı. Kırk gün ve daha ziyâde birşey yiyip, içmez ve uyumazdı. Gözlerinin karası, bir ateş koru hâlinde idi. Talebelerinden Abdül’âl’e ve Abdülmecid’e (r.aleyhimâ) bilhassa alâka ve ihtimâm gösterirdi. Bunlardan Abdülmecîd ( radıyallahü anh ), birgün dayanamayıp hocasının yüzünü görmek istedi ve mübârek yüzünü hiç göremediğini, görmemeğe dayanamadığını, bu sebeple yüzünden nikâbını açmasını taleb etti. Hazreti Seyyid de; “Ey Abdülmecîd! Beni görmeğe dayanamazsın. Senin, benim gözlerime bir bakman canına mâl olur. Bir bakış, bir can mukâbilindedir” buyurdu. O da; “Ey efendim! Yeter ki mübârek yüzünüzü göreyim de, ölürsem öleyim. Zararı yok. Çünkü artık dayanamıyorum” dedi. Bunun üzerine Seyyid hazretleri nikâbını kaldırdı. Abdülmecîd ( radıyallahü anh ), Ahmed-i Bedevî’nin cemâlini görür görmez yere düştü. Rûhunu teslim etti.” Sâlih Abdül’âl ise hocasının vefâtına kadar yaşadı ve hocasının vekîli olup talebelere feyz vermek ve onları yetiştirmek vazîfesini aldı.
Seyyid Ahmed-i Bedevî hazretleri, talebelerine teveccüh ederek terbiye eder ve konuşmazdı. Halîfesi Abdül’âl, dışarıdan, câhil, ma’nevî terbiyeden mahrûm, gâfil bir kimseyi Hazreti Seyyidin huzûruna getirince, Seyyid hazretleri hemen bir kerre nazar buyurmakla, o kimse, ma’nevî hâller ve yüksek dereceler ile dolmuş olurdu. Sonra Hazreti Seyyid, Abdül’âl’e; “Söyle, o kimse falan beldede sakin olup yerleşsin! Oradaki insanlara fâideli olsun!” buyururdu. Onun, talebeleri terbiye etmesi, yetiştirmesi, bu şekilde idi. Bir bakışla, uzun yıllar zahmet ve meşakkat çekmekle elde edilen derecelere bir anda yükseltirdi. Hazreti Bedevî, umûmiyetle bir evin damında bulunur, orada ibâdet ve tâatle meşgûl olurdu. Bunun için ona talebe olanlara Sütûhî veya Eshâb-ı Sath denirdi. Onun için Seyyid Ahmed-i Bedevî de ( radıyallahü anh ), Seyyid Ahmed-i Sütûhî diye de tanındı.
Seyyid Ahmed-i Bedevî hazretlerinin kerâmetleri pek çoktur. Dillerde dolaşanları ve kitaplarda yazılanları toplansa cildler doldurur. En meşhûrlarından birkaçı şunlardır:
Bir adam omuzunda süt dolu kab ile Ahmed-i Bedevî hazretlerinin yanından geçerken. Ahmed-i Bedevî, parmağı ile kabı işâret eder etmez, kab yere düşüp süt tamamen döküldü. Bu hâle canı sıkılan adam, yere dökülen süte bakınca, içinde şişmiş bir yılan gördü. Sütü taşıyan kimse bu hâli farkedince çok sevindi. Çünkü, kendisi ve çocukları, muhakkak bir ölümden kurtulmuşlardı. Bu lütfundan dolayı Allahü teâlâya hamd ve Ahmed-i Bedevî hazretlerine teşekkür etti.
Birgün kendi gözlerinde bir şişkinlik hâsıl oldu. Tedâvi için oradaki bir çocuktan bir yumurta istedi. Çocuk “Elinizdeki yeşil değneği verir misiniz?” deyince, Seyyid Ahmed-i Bedevî de verdi. Çocuk, annesine giderek; “Dışarıda bir kimse var, gözü ağrıyor, tedâvi için benden bir yumurta istedi ve bu değneği verdi” dedi. Annesi; “Şimdi, evimizde yumurta yoktur” dedi. Çocuk gidip durumu Ahmed-i Bedevî’ye bildirdi. O da; “Git, falan yerde vardır” buyurdu. Çocuk oraya gidince, orasını yumurta ile dolu buldu. İçinden bir tek yumurta alıp getirdi. O günden sonra Ahmed-i Bedevî’ye talebe oldu. Yanından ayrılmadı ve büyük evliyâdan oldu. Bu zât Abdül’âl idi. Vefâtından sonra da Seyyid hazretlerinin halîfesi oldu.
Rivâyet edilir ki, annesi, Abdül’âl’i yeni doğduğu bir sırada kundağa sarılı olarak, boğaların yemliğine bırakmıştı. O sırada içeri giren bir boğa, alışkın olduğu yemlikte yiyebileceği birşeyler ararken, boynuzu, Abdül’âl’in kundak bağına takıldı. Boğanın boynuzuna asılı olarak sallanan çocuğun düşmesi ve ölmesi an mes’elesiydi. İnsanlar heyecanla, boğanın etrâfında toplandıkça boğa daha da hırçınlaşıyor, yanına kimseyi yanaştırmıyordu. Tam o anda, gâibden bir el uzanıp çocuğu aldı. İnsanlar rahatladılar. Fakat çocuğu kurtaran eli tanıyamadılar.
Aradan seneler geçip, Ahmed-i Bedevî hazretleri Mısır’a gelince ve Abdül’âl kendisine talebe olup yanından ayrılmayınca, Abdül’âl’in annesi, Seyyid hazretlerine sitem eder oldu. Ahmed-i Bedevî hazretleri, ona haber gönderip, “Küçük iken boğanın boynuzundan almakla, dünyâ hayâtının devamına vesile olduğumuz için sevinmişti. Şimdi de, âhırette kurtulması için gayret ediyoruz. Niye üzülüyor ki? Sevinse daha iyi ederdi” dedi. Kadın bu haberi alınca, çocuğunu kurtaran elin o olduğunu anladı. Bundan sonra kendisi de, Seyyid hazretlerine çok muhabbet etti.
Seyyid-i Bedevî’nin talebelerinin büyüklerinden olan Abdül’âl diyor ki: “Hocam Ahmed-i Bedevî’ye kırk sene hizmet ettim. Bir an Allahü teâlâya ibâdetten uzak kaldığını görmedim. Birgün kendisine dînimizde fakirliğin ne olduğunu sordum. Bana cevaben, Hazreti Ali’nin bir kıssasını anlattı. Rivâyet olunduğuna göre, Hazreti Ali, Basra çarşısında, kibirli bir şekilde yürüyen bir fakiri görüp; “Sen kimsin?’ diye sordu. O da; “Bir fakîr” diye cevap verdi. “Fakrin (fakirliğin) alâmeti nedir?” diye sorunca; “Ey Ebû Hasen (Ali bin Ebî Tâlib) Senin ilmin bu kadar ziyâde iken, bunun cevâbını biz nasıl verebiliriz?” dedi. Bunun üzerine Hazreti Ali, fakirliğin alâmetlerini şöyle saydı: “Allahü teâlâyı tanımak. O’nun emirlerini gözetmek. Resûlullahın ( aleyhisselâm ) sünnet-i seniyyesine yapışmak. Dâima abdestli olmak. Her hâlde Allahü teâlâdan râzı olmak. O’ndan gelen her şeye rızâ göstermek, inanmak, insanların ellerinde olan şeylerde gözü olmamak. Allahü teâlânın emirlerini yapmakta yarış etmek, gevşeklik göstermemek, insanlara karşı şefkatli ve merhametli olmak, insanlara karşı mütevâzi olmak. Şeytânı düşman bilmek. Eziyetlere sabretmek.” Bundan sonra bana; “Ey Abdül’âl! Allahü teâlâyı zikretmek kalb ile olur, sâdece dil ile olmaz. Allahü teâlâyı hâzır bir kalb ile an! Allahü teâlâdan gâfil olmaktan sakın! Çünkü, bu gaflet kalbi katılaştırır. Sabır, Allahü teâlânın hükmüne rızâ göstermektir. O’nun hükmüne rızâ göstermek ve emrine teslim olmak demek, ni’mete kavuştuğunda sevinip ferahlık duyduğu gibi, musibet ve sıkıntı geldiğinde de aynı sevinç ve ferahlığı duyabilmek demektir. Nitekim Allahü teâlâ, Bekâra sûresinin 155. âyet-i kerîmesinde meâlen, Peygamber efendimize ( aleyhisselâm ) hitaben; “(Ey habîbim! Musibet ve ezaya) sabredenlere (lütuf ve ihsânlarımı) müjdele!” buyuruyor. Zühd sahibi olmak, dünyâya düşkün olmamak demek; dünyevî arzu ve istekleri terk etmek sûretiyle, nefse muhalefet etmek demektir. Harama düşmek korkusundan dolayı, yetmiş tane helâli terk etmektir. Tefekkür etmenin hakîkati, Allahü teâlânın yarattıkları hakkında düşünmek, fakat Allahü teâlânın zâtı hakkında düşünmemektir. Ey Abdül’âl! Allahü teâlânın kullarından birine bir musibet gelse, bunun için sakın sevinme! Gıybet ve dedikodu yapma! İnsanlar arasında söz taşıma! Sana eziyet vereni, zulmedeni affet! Kötülük yapana iyilik et! Sana vermiyene ver.” Ahmed-i Bedevî ( radıyallahü anh ) bundan sonra; “Ey Abdül’âl! Doğru olan fakîr kimdir, biliyormusun?” diye sordu. Ben de; “Siz bilirsiniz efendim” dedim. Bunun üzerine sâdık olan fakîri şöyle ta’rîf etti: Sâdık olan fakîr, hiç kimseden birşey istemez. Eğer kendisine birşey verilirse, teşekkür eder, verilmezse sabreder. Sünnet-i seniyye üzere yürür. Bunlar bizim yolumuz üzere yüreyenlerin alâmetleridir. Yalan konuşmamak, kötü iş ve sözde bulunmamak, haramlara bakmamak, madden ve ma’nen temiz olmak, Allahü teâlâdan korkmak, zikre ve tefekküre devam etmek yolumuzun esaslarındandır. Hasen-i Basrî hazretleri buyuruyor ki: “Sâdık olan fakirlerle birlikte bulunmakla, ba’zı mes’eleler öğrendim ki, bunlar, hikmet cevherlerindendir.” ilmi olmıyan kimsenin dünyâda da âhırette de hiçbir kıymeti yoktur. Hilmi (yumuşaklığı) olmayan kimseye, ilmi fâide vermez. Allahü teâlânın kullarına şefkat etmeyen kimseye, Allahü teâlâ katında şefaat yoktur. Sabırlı olmayan kimseye, işlerinde selâmet yoktur. Takvâsı (Allahü teâlâdan korkması, haramlardan sakınması) olmayan kimsenin, Allahü teâlâ indinde hiçbir kıymeti yoktur. Bu altı hasletten nasîbi olmayan kimsenin, Cennette yeri yoktur.” Ben hocam Ahmed-i Bedevî’nin bu nasihatlerini can kulağıyla dinleyip, bunlara uygun amel etmeye çok gayret ettim ve bunlara uymakla çok şeylere kavuştum.”
Bir kadının oğlu esîr düşmüş idi. Kadıncağız ağlayıp sızlıyarak, Hazreti Seyyid’in huzûruna gelip kendisinden yardım istedi. Seyyid hazretleri, Allahü teâlânın ihsân ettiği rûhanî kuvvet ile kadının çocuğunu bir anda oraya getirdi. Kadın çok sevinip, teşekkür ederek gitti.
Ahmed-i Bedevî hazretlerini sevenlerden Şeyh Rekîn isminde bir zât vardı. Seyyid-i Bedevî birgün bu zâtı yanına çağırıp kendisine; “Ey Rekîn! Bana ileride büyük bir kıtlık olacağı ilham olundu. Bunun için sen, bol miktarda buğday alıp muhafaza et! Kıtlık zamanında insanlar senin biriktirdiğin bu buğdaydan pekçok istifâde ederler. Buğday te’min edebilmek için uzak memleketlere gitmek zahmetinden kurtulmuş olurlar. O zaman sen, elinde bulunan buğdayı insanlardan ihtiyâcı olanlara, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) hürmeti için ikram ve ihsân olmak üzere çok ucuz fiyata sat!” buyurdu. O da; “Peki efendim” diyerek hocasının elini öptü ve oradan ayrıldı. O sıralarda buğday gayet ucuz ve her tarafta bol miktarda mevcût idi. Elinde bulunan bütün parasıyla buğday satın aldı. Bununla da kalmayıp, kendi ailesinden ve akrabasından izin alarak, kendilerinde bulunan zînet eşyâlarını da alıp, onlar ile de buğday satın aldı. Biriktirdiği bol miktardaki buğdayı mahzenlerde muhafaza etti. Bir zaman sonra, buğday fiyatları son derece pahalandı ve yakın yerlerde bulunamaz oldu. İnsanlar, ihtiyâçları olan buğdayı bulabilmek için uzak memleketlere gitmek ve çok yüksek fiyat ödemek mecbûriyetinde kaldılar. Rekîn ( radıyallahü anh ), Ahmed-i Bedevî’ye gelerek bu durumu arzetti. O da; “Elindeki buğdayı insanlara sat! Fakat onlara karşı müsamahalı davran, ucuza sat! Allahü teâlâ katında bunun sevâbı pek fazladır” buyurdu. Rekîn ( radıyallahü anh ) mahzenlerini açtı. Çok ucuz fiyattan buğday satmaya başladı. Fiyatı çok düşük tutmasına rağmen çok fazla kâr etti. Yakınlarından aldığı zînet eşyalarını fazlasıyla kendilerine iade etti. Ailesine, gerdanlık, çeşitli ve güzel elbiseler ve zînet eşyaları aldı. Fakirlere, muhtaçlara pekçok ikramlarda bulundu. Herkes kendisine yaptıkları sebebiyle çok duâ etti. Bundan sonra haccetmeye, Resûlullah efendimizin kabr-i şerîfini ziyâret etmeye niyet etti. Bu niyetini Seyyid-i Bedevî hazretlerine arzetti. O da izin verdi. Hazreti Rekîn, yol hazırlıklarına başladı. Hazırlıklarını tamamlayıp, yola çıkacağı zaman, Ahmed-i Bedevî’nin huzûruna vardı. Ahmed-i Bedevî ( radıyallahü anh ), “Allahü teâlâya tevekkül ederek yola çık!” buyurdu. Rekîn ( radıyallahü anh ) orada, Ahmed-i Bedevî’ye âit olan ve kullanılmayan bir aba gördü. Bereketlenmek için yanında bulundurmak niyetiyle bu abayı hocasından istedi. O da abayı verebileceğini fakat yolda kaybedip, bunun için de çok üzüleceğinden endişe ettiğini bildirdi. Fakat Rekîn, o anda bu inceliği anlıyamayıp, abayı yanında bulundurmak arzusunda olduğunu söyledi ve nihâyet abayı alarak yola çıktı. Hac vazîfesini îfâ edip geri dönerken, Akabe denilen yerde, abayı hatırladı. Eşyâları arasında aradı koyduğu yerde yoktu. Ararken abayı develerin ayaklarının altında, necâset bulaşmış olarak gördü. Hemen alarak, güzelce yıkadı ve kuruması için bir yere serdi. Başka ihtiyâçları ile meşgûl olurken, abayı kaybetti. Ne kadar aradı ise de, abadan hiçbir haber alamadı. Üzüntü içinde, Mısır’a Ahmed-i Bedevî hazretlerinin bulunduğu beldeye geldi. Kaybettiği abadan daha güzel ve daha pahalı bir aba satın alıp, bunu hocasının yanına götürdü. Bir de ne görsün. Yolda kaybettiği aba hocasının odasında duruyordu. Hayretler içinde abaya bakarken, Seyyid-i Bedevî, kendisine; “Ey Rekîn! Teaccüb etme! Sen onu yıkayıp serdikten sonra, ben, onun kaybolmasından endişe edip, aldım ve buradaki yerine koydum” buyurdu.
Bir defasında, o bölgenin vâlisi Tanta’ya gelmişti. Bir yere çadırını kurup yerleşti. Atları için yem istedi. Rekîn’den başkasında da buğday yoktu. Vâlinin adamlarının gelerek, kendisinden buğday isteyeceklerinden korkup, Ahmed-i Bedevî hazretlerinin yanına gitti ve durumu kendisine arzetti. O da, hiç üzülmemesini, endişe etmemesini, kendisinden buğday istedikleri zaman kamh-ı zeri (buğday taneleri, kırıntıları) bulunduğunu, başka birşey bulunmadığını söylemesini tenbîh etti. Nihâyet vâlinin adamları gelip, kendisinden buğday istediler. O da anbarında, kamh-ı zeri’den başka birşey bulunmadığını bildirdi. Adamlar anbarın anahtarını alıp anbara girdiklerinde, hakîkaten, kamh-ı zeri’den başka birşey göremediler. Dönüp gittiler ve Rekîn’e de herhangi bir zarar yapmadılar. O da gidip bu durumu Ahmed-i Bedevî’ye arzedince, “Sana bir zarar yapamadıkları için Allahü teâlâya şükret, yalnız O’na hamd-ü senada bulun” buyurdu. Tabakât-ı Sugrâ kitabında bildirildiğine göre, Beyrutlu bir cemâat şöyle anlatırlar: “Biz oniki kişi idik. Fransızlar bizi esîr edip memleketlerine götürdüler. En ağır işlerde çalıştırmaya başladılar. Bir müddet sonra dayanamıyacak hâle geldik. Allahü teâlâ, Seyyid-i Bedevî’den yardım istememizi hatırımıza getirdi. Biz de, “Ey. Seyyid Ahmed-i Bedevî! insanlar, senin esîrleri, Allahü teâlânın izni ile memleketlerine gönderebileceğini söylüyorlar. Resûlullahın ( aleyhisselâm ) yüzü suyu hürmetine bizim memleketlerimize dönmemize vesile ol!” diyerek kendisinden yardım istedik. Bir anda kendimizi, daha önce hiç bilmediğimiz ve üzerinde bizlerden başka hiç kimsenin bulunmadığı bir binek üzerinde bulduk. O binekle oradan ayrıldık. Başımızda bulunan nöbetçilerin hiçbiri bizi farkedemedi. Anladıkları zamanda bize yetişemediler. Ahmed-i Bedevî hazretlerinin bereketi ile memleketlerimize varıp kurtulduk.”
Ekseri büyük âlimlere olduğu gibi, bu büyük zâta da karşı çıkanlar, büyüklüğünü inkâr edenler oldu ise de, hepsi başlarına gelen çeşitli belâlar ve sıkıntılar sebebiyle cezalarını gördü. Bunlardan çoğu hatâlarını anlayıp, tövbe ederek talebelerinden oldular. Meselâ, Vech-ül-kamer diye isimlendirilen bir kimse vardı. Seyyid hazretlerinin herkes tarafından çok sevildiğini çekemezdi. Dil uzatırdı. Az bir zaman sonra suçlu bulunup idâm edildi.
Şafiî mezhebinin büyük âlimlerinden ve Seyyid Ahmed-i Bedevî’nin zamanında yaşamış olan İbn-üd-Dakîk, Azîz Dîrînî’ye haber gönderip, “İnsanlar, Seyyid Ahmed-i Bedevî ile çok meşgûl oluyorlar ve onu çok seviyorlar. Ona şu mes’eleleri sor! Eğer bilebilirse, tam bir velî olduğunu anlanz” dedi. Azîz Dîrînî de, Ahmed-i Bedevî’ye o suâlleri sordu. O da; “Bu suâllerin cevâbı Kitâb-üş-Şecere de vardır ve şöyle şöyledir” buyurup, hepsinin cevâbını tek tek verdi. Kitaba baktıklarında söylediklerinin aynen olduğunu gördüler. Bundan sonra İbn-üd-Dakîk’in ve Azîz Dîrînî’nin Seyyid hazretleri hakkında şüpheleri kalmadı. Muhabbetleri çok arttı. Kendilerine, Ahmed-i Bedevî hazretlerinden suâl edildiğinde, diğer âlimler gibi bunlar da; “Seyyid Ahmed-i Bedevî, sâhili görülmeyen bir hakîkat ve irfan denizidir” derlerdi.
Seyyid Ahmed-i Bedevî ( radıyallahü anh ), görünüş i’tibâriyle bir tarafa gitmezdi. Fakat uzak memleketlerden haberler verirdi. Zâhiren gitmese bile, ma’nen çok uzaklara gidip gelirdi. Allahü teâlânın evliyâsı için uzaklık mes’ele olmadığı için, bu zât da Allahü teâlânın izniyle uzak yerlerde görülebiliyor, darda kalan, yolu kesilen, kendisinden yardım isteyenlerin imdâdına Allahü teâlânın izniyle yetişiyordu. Bunun misâlleri pekçok olup kitapları doldurur.
Mısır’da Kâdı’l-kudât olan Takıyyüddîn isminde bir zât vardı. Ahmed-i Bedevî hazretlerinin büyük bir velî olduğunu biliyordu. Fakat, buna Seyyid hazretleri hakkında uygunsuz sözler söylemişlerdi. Bu da yakından ve iyice anlamak için Seyyid hazretlerinin yanına geldi. Kâdı’l-kudât, sohbet esnasında bir ara Seyyid hazretlerine, “Sizin hakkınızda bana, uygun olmayan haberler geldi. Cemâate gelmediğiniz, hattâ namazı kılmadığınız oluyormuş. Bu ise Resûlullahın ( aleyhisselâm ) sünnetine aykırıdır ve bu hâl, sâlihlerin hâli değildir” dedi. Buna üzülen Ahmed-i Bedevî; “Sus! Yoksa uçarsın” deyip, Takıyyüddîn’e sert bir nazarla baktı. Nazarın şiddeti ile kendinden geçen Takıyyüddîn, bir anda kendisini uçsuz bucaksız bir sahrada buldu. Kendi kendisini çok ayıplayarak ve kendi kendine çok kızarak, “Hey ahmak ve aptal kişi! Allahü teâlânın dostlarında, evliyâsında kusur ve kabahat aramak senin ne haddîne! Bu ıssız sahrada kimsenin bulunmadığı bu yerde senin hâlin ne olacak?” diyordu. Ağlayarak, sızlayarak. Allahü teâlânın rahmet ve mağfiretine sığınarak “La havle..” okuyordu. Bu sırada çok uzaklardan bir kimse göründü. Gayet heybetli idi. Takıyyüddîn, bu ıssız sahrada bir insan ile karşılaşmanın sevinciyle ve kendisine yardımcı olur ümidiyle, o kimsenin yaklaşmasını heyecanla bekledi. Gelen kimse yaklaşınca, Takıyyüddîn koşarak ellerine sarıldı ve ağlayarak kendisine yardımcı olmasını istedi. O heybetli kimse, “Söyle bakalım. Derdin nedir?” dedi. Seyyid Ahmed-i Bedevî ile arasında olan hâdiseyi anlatınca, gelen kimse çok hayret etti ve “Hakîkaten sen, tehlikeli bir iş yapmışsın ve çok tehlikeli bir hâle düşmüşsün. Sen buranın Mısır’a olan uzaklığı ne kadardır, bilir misin?” dedi. Takıyyüddîn; “Ben buraları hiç tanımıyorum. Mısır’dan ne kadar uzakta olduğumu da bilemiyorum” deyince, gelen kimse; “Mısır ile buranın arası altmış günlük mesafedir” dedi. Bunun üzerine Takıyyüddîn’in çaresizliği ve korkusu daha da arttı. Kendi kendine; “Allahü teâlânın rızâsı için beni bu müşkül durumdan kurtaracak birisi yok mudur?” diye söylendi. Buralarda ölüp gideceğini düşünerek; “İnnâlillah...” okuyordu. Sonra yine o heybetli zâta yalvararak; “Allahü teâlânın rahmeti ve bereketi senin üzerine olsun. Sen bana yardımcı olamaz mısın?” dedi. O da; “Hiç korkma! İnşâallah selâmete erersin” dedi ve eliyle işâret ederek çok uzaklarda görülen bir kubbeyi gösterdi. “O kubbeyi görebiliyor musun?” dedi. Takıyyüddîn “Evet” deyince, o kimse; “İşte, senin kendisine uygunsuz sözler söylediğin Seyyid Ahmed-i Bedevî hazretleri, ikindi namazını cemâatle orada kılar. Sen şimdi, hâline tövbe istiğfar ederek oraya git! ikindi namazı vaktine yetiş. Orada cemâatle namazını kıl! Namazdan sonra Seyyid hazretlerinin elini öp, özür dile! O, inşâallah seni affeder ve Allahü teâlânın izni ile seni memleketine ulaştırır” dedi. Takıyyüddîn, bu zâta teşekkür ederek ayrıldı ve sür’atle o kubbenin bulunduğu yere doğru gitti. Oraya varınca çok güzel bir câmi olduğunu gördü. İkindi namazı vakti olmak üzere idi. Abdest aldı. İçeriye girip oturdu.
Biraz sonra hiç tanımadığı, garîb kimseler câmide toplanmaya başladı. Nihâyet Seyyid hazretleri de geldi. Oradaki cemâate İmâm oldu. İkindi namazını kıldılar. Namazdan sonra, Seyyid hazretlerinin eline sarılıp, özür dilemeye hazırlanırken. Ahmed-i Bedevî ( radıyallahü anh ) “Hızır aleyhisselâmın yardımı, yol göstermesi olmasaydı çok zor durumda kalmıştın değil mi?” buyurdu. Bu kerâmet karşısında eski hâline daha çok pişman olan ve kendi kendine daha çok kızan Takıyyüddîn ( radıyallahü anh ) “Efendim! Ben hâlime tövbe ettim. Sizden çok özür diliyorum. Özrümü kabûl ediniz ve beni affediniz!” dedi. Seyyid hazretleri özrünü kabûl etti, sırtını sıvazladı. “Bir daha böyle düşünceleri kalbine getirme! Şimdi evine dön! Çocukların seni bekliyorlar” buyurdu. Takıyyüddîn; “Hay hay efendim! Bundan sonra hiçbir sözünüze ve hâlinize i’tirâz etmiyeceğim. Allahü teâlânın evliyâsında kusur ve kabahat aramıyacağım” dedi. Sahrada kendisine yol gösteren zâtın da Hızır aleyhisselâm olduğunu anladı. Sonra bir anda kendisini Mısır’da evinin önünde buldu. Bu hâlin te’sîrinden uzun müddet kurtulamadı.
Ahmed-i Bedevî hazretlerinin medfûn bulunduğu Tanta şehri yakınında bulunan Garbiyye şehrinin vâlisi, Ahmed-i Bedevî’nin ( radıyallahü anh ) büyüklüğüne inanmazdı. Bu sebeple, her sene Seyyid hazretlerinin türbesinde düzenlenmekte olan mevlid toplantılarına Garbiyye ahâlisinden katılmak isteyenlere de mâni olur, gitmelerine müsâade etmezdi. Bu hâli haber alan Muhammed Şenâvî hazretleri o şehre gidip vâli ile görüştü. Böyle yapmasının çok mahzurlu olduğunu, Seyyid hazretlerinin çok büyük evliyâ olduğunu anlatıp, kendisine çok nasihat etti. Vâli, nasihatleri kabûl etmedi. Eski hâline de devam etti. Bu hâle çok üzülen Muhammed Şenâvî ( radıyallahü anh ), bu durumu ma’nevî olarak. Seyyid Ahmed-i Bedevî’ye arzetti. O anda; “Sabret” O, yakında cezasını bulur” diye bir ses duyuldu. Az zaman sonra vâlinin yüzünde bir yara çıktı. O vâli, dudaklarını ve dilini dahî kaplayan bu yara sebebiyle, zelîl ve hakîr hâle düştü. Böylece, evliyâya düşman olmanın cezasını dünyâda iken çekmeye başladı. Bir müddet sonra öldü. Allahü teâlânın dostlarına, evliyâsına dil uzatanların, düşman olanların, âhırette çekeceği çok acı azâblar yanında, dünyâda çektiği böyle sıkıntılar pek az ve hiç kalır. Bunda çok dikkatli olmak icâb ettiğini İslâm âlimleri bildirmişlerdir.
İmâm-ı Şa’rânî hazretleri şöyle anlattı: “Hocam Muhammed Şenâvî ( radıyallahü anh ), evliyânın büyüklerinden idi.
Kendisine talebe olduğum zaman ilk defa beraberce, Seyyid-i Bedevî hazretlerinin türbesini ziyâret ettik. Kabrin yanında oturduk. Hocam Muhammed Şenâvî ( radıyallahü anh ) kabirde bulunan Seyyid-i Bedevî hazretlerine doğru seslenerek, beni tanıttı ve kendisine teslim ettiğini bildirip, “Efendim! Bu, bizim sevdiklerimizdendir. Buna ve bizlere himmet etmenizi istirhâm ediyorum” dedi. Kabirden “Peki evlâdım” diye bir ses duyuldu. Tam o sırada, Seyyid-i Bedevî hazretlerinin mübârek eli görüldü. Ben hemen elini öptüm. O da benim elimi sıkıca tuttu.”
İmâm-ı Şa’rânî hazretlerinin “Tabakât” adlı kitabında şu menkıbe nakledilmektedir. Mısır’da Ebü’l-Gays bin Ketîle isminde âlim bir kimse vardı. Birgün yolu, Ahmed-i Bedevî hazretlerinin medfûn bulunduğu beldeye düştü. Oradaki insanların, Seyyid hazretlerine çok büyük ihtimâm, hürmet gösterdiklerini görünce; “Siz de fazla yapıyorsunuz. Ona lüzumundan fazla ihtimâm gösteriyorsunuz!” dedi. Orada bulunanlardan biri; “Sen ne diyorsun. O çok büyük bir velîdir” dedi. Ahmed-i Bedevî hazretlerinin büyüklüğünü anlıyamamış olan bu zavallı adam, bu söze daha da içerledi. Fakat bir cevap vermedi. Bu kimse misâfir olduğu için kendisine yemek getirdiler. Yemekte kızartılmış bir balık vardı. Ebü’l-Gays yemek yerken boğazına bir kılçık takıldı. Saatlerce uğraştılar ise de çıkartamadılar. Nice tanınmış doktorlar çağırdılar, onlar da çıkaramadılar. Artık yemekten, içmekten kesilmişti. Yataklara düştü. Her geçen gün ızdırâbı şiddetleniyor, hiçbir şey de yapamıyordu, ölecek duruma gelmişti. Nihâyet aradan bir sene geçtikten sonra, son çâre olarak Ahmed-i Bedevî hazretlerinin kabrini ziyâret edip, rûhâniyetinden yardım istemeyi düşündü. Yakınları bunu Seyyid hazretlerinin kabrine götürdüler. Kabrin yanında oturup, kendisine dil uzattığı için pişman olmuş bir kalb ile ve Seyyid hazretlerinin rûhuna hediye etmek niyetiyle Yâsîn-i şerîf okurken, kendisine bir aksırma hâli geldi. Doktorların uğraşarak çıkaramadıkları kılçık, orada bir aksırma ile çıkıverdi. O kadar rahatladı ki, sevincinden ne diyeceğini bilemedi. “Yâ Seyyid Ahmed-i Bedevî! Sizin çok yüksek bir velî olduğunuzu şimdi anladım. Ben sizin hakkınızda çok uygunsuz düşünüyormuşum. Sizin büyüklüğünüzü inkâr etmenin ne kadar yanlış olduğunu ve böyle düşünmenin ne büyük haksızlık olduğunu şimdi çok güzel anladım. Eski düşüncelerimden dolayı Allahü teâlâya tövbe ediyorum” dedi. Abdülvehhâb-ı Şa’rânî hazretlerinin bildirdiğine göre, Seyyid Ahmed-i Bedevî hazretlerinin doğum ve vefâtının sene-i devriyelerinde ve başka zamanlarda, insanların bu zâta çok alâka muhabbet göstermelerinden rahatsız olan ve Seyyid hazretlerinin büyüklüğünü inkâr eden, kendini beğenmiş bir kimse vardı. Bu bozuk düşüncelerinde çok ileri gittiği bir gün idi. Yine Seyyid hazretlerine buğz eder hâlde iken, Hâfızasında ve kalbinde îmân ve ma’rifete âit ne varsa hepsinin bir anda silindiğini hissetti. Ne olduğunu anlıyamamıştı. Ne yapacağını şaşırdı. Bu hâlinin, Seyyid hazretlerine olan i’tirâzın bir cezası olabileceğini düşündü. Seyyid hazretlerinin kabrine gitti. Rûhâniyetinden imdâd istedi. Tövbe ettiğini, affedilmesini rica etti. Hazreti Seyyid’in kabrinden bir ses; “Bir daha inkar ve i’tiraza dönmemek şartıyle” diyordu. Adam; “Peki” deyip kabûl etti. Bundan sonra, îmân ve ma’rifete âit bildiklerinin tekrar kendisine verilmiş olduğunu hissetti. Bundan sonra da sözünü tuttu.
Yine İmâm-ı Şa’rânî hazretleri anlatıyor: “Ahmed-i Bedevî hazretlerinin, rûhu için okunan mevlid-i şerîf için toplanmıştık. Mecliste tanımadığımız ba’zı velîler de vardı. Onlara; “Siz nereden geliyorsunuz?” diye sordum. Hindistan’dan geldiklerini söylediler. “Bu kadar uzak yoldan tâ buralara kadar gelmenizin sebebi nedir? Ticâret falan mı yapıyorsunuz?” dedim. “Hayır. Biz sâdece Ahmed-i Bedevî hazretlerini ziyâret etmek ve mevlîdinde bulunmak için geldik” dediler. “Peki Hindistan buraya çok uzaktır. Bu kadar uzun yolu ne kadar zamanda kat ettiniz?” dedim. “Salı günü Hindistan’dan yola çıktık. Çarşamba gecesini Medîne-i münevverede Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) huzûrunda geçirdik. Perşembe gecesini Bağdad’da Seyyid Abdülkâdir-i Geylânî’nin huzûrunda geçirdik. Bu gece de (ya’nî Cum’a gecesi) işte buradayız (Mısır’ın Tanta şehrinde Seyyid-i Bedevî hazretlerinin huzûrundayız)” dediler. Onlar böyle anlattıkça ben çok hayret ediyordum. “Niçin şaşıyorsunuz? Allahü teâlânın evliyâsı için bütün dünyâ bir adımlık yoldur” dediler.
Başka bir sene yine aynı münâsebetle toplandığımızda onları tekrar gördüm. “Hindistan’da size Ahmed-i Bedevî hazretlerini kim tanıttı?” dedim. “O nasıl söz? Bizim çocuklarımız bile bu zâtın büyüklüğünü bilir. Onu tanımayan var mıdır? Sâdece Hindistan’da değil. Okyanusların ötesindeki beldelerde, çok uzak yerlerde bulunan insan ve cinlerden müslüman olanlar, Seyyid hazretlerini tanırlar ve onun mevlidinde bulunmak üzere gelirler. Bunların hepsi Allahü teâlânın velî kullarıdır...” dediler.”
Evliyânın meşhûrlarından Muhammed es-Servî bir sene Seyyid-i Bedevî’nin ( radıyallahü anh ) kabrinde düzenlenen mevlîd cemiyetine gitmedi. Rü’yâsında Seyyid-i Bedevî hazretlerini gördü. Kendisine; “Resûlullahın ve diğer peygamberlerin (aleyhi ve aleyhimüssalâtü vesselâm), Eshâb-ı Kirâmın (radıyallahü anhüm) ve cümle evliyânın (rahmetullahi aleyhim) bulundukları bir cemiyette bulunmaktan ihtiraz mı ediyorsun? (sakınıyor ve çekiniyor musun?)” buyurdu. Bunun üzerine sabah erkenden yola çıkıp Tanta’ya gitti.
Yine İmâm-ı Şa’rânî hazretleri; “Minen” isimli eserinde şöyle anlatıyor “Seyyid-i Bedevî’nin doğumunun sene-i devriyesinin birgün evveli idi. Kendisini rü’yâmda gördüm. “Eğer ziyâretimize gelirsen, Melûhiye yemeği ikram ederiz” buyurdu. Bu rü’yâ üzerine Tanta’ya gittim. Beni tanıyanlar karşıladılar. Üç gün misâfir kaldım. Her gittiğim yerde, Melûhiye yemeği ikram ediyorlardı. Bunun, Seyyid hazretlerinin bir kerâmeti olduğunu anladım.”
Yine İmâm-ı Şa’rânî hazretleri şöyle anlatıyor “Hocam, Muhammed Şenâvî, Tanta’da bir hamam yaptırmıştı. Bir miktar kurşuna ihtiyâç duyuldu. O civarda da kurşun yoktu. Ancak Medîne-i münevvereden te’min edilebilirdi. Beraberce Seyyid-i Bedevî hazretlerinin türbesine gittik. Muhammed Şenâvî ( radıyallahü anh ) murâkabe ederek, Seyyid hazretlerine bu durumu suâl etti. Kabirden, ikimizin işitebileceği hafif bir ses; “Allahü teâlâya tevekkül üzere sefere çık” diyordu. Hocam gidip, Medîne-i münevvereden kurşunu getirdi.
Bir seferinde Hâce Halebî adında birisi, yanında kumaş gibi mallar olduğu hâlde, mevlidde hazır bulunmak üzere Ahmed-i Bedevî hezretlerinin türbelerine doğru yola çıktı. Yolda yedi atlı yolunu kesip, mallarını almak istediler. Hâce Halebî, o anda Seyyid Ahmed-i Bedevî hazretlerinin rûhâniyetinden yardım istedi. Sözü henüz bitmeden, beyaz bir ata binmiş ve gözlerinden başka bir yeri görünmeyen cesur bir zât geldi ve eşkiyaları kovaladı. Hâce Halebî, o gelen zâtı tanıdığını ve onun Ahmed-i Bedevî olduğunu söyledi.
İmâm-ı Şa’rânî’nin ( radıyallahü anh ) bildirdiğine göre, evliyâdan Muhammed Şenâvî hazretlerinin kardeşinin bir merkebi vardı. Birgün bu merkeb kayboldu. Merkebin sahibi çok aradı isede bulamadı. Nihâyet Seyyid Ahmed-i Bedevî’nin ( radıyallahü anh ) türbesine gitti. Oturdu. Onun rûhâniyetinden yardım istedi ve kendi kendine “Merkebim gelmedikçe buradan kalkmıyacağım” dedi. Biraz sonra merkebin gelip, türbenin dışında kendisini beklediğini gördü. Çok sevinip Allahü teâlâya şükretti.”
Seyyid Ahmed-i Bedevî hazretlerinin türbesinin kubbesinde, Resûlullah efendimizin mübârek ayak izlerinin bulunduğu bir taş vardı. Bu kıymetli taş, kubbeye öyle güzel yerleştirilmişti ki, türbeye girenler, önce bu taşı görürler, bundan sonra Seyyid hazretlerini ziyâret ederlerdi. Ba’zı kimseler, bu taşın buradan alınarak müzeye konmasını, burada bırakılmamasını söylediler. Zamanın idârecilerini de ikna edip, taşı alıp müzeye nakletmek için teşebbüse geçtiler. Fakat ne kadar uğraştılar ise de, taşı yerinden ayırmak mümkün olmadı. Bu hâlin, Seyyid hazretlerinin bir kerâmeti olduğunu, taşı yerinden ayıramayacaklarını anlayıp, bu niyetlerinden vazgeçtiler.
Yine İmâm-ı Şa’rânî ( radıyallahü anh ) anlatıyor: “Birgün Seyyid-i Bedevî hazretlerinin türbesine yakın bir yerde, eli-kolu bağlı bir esîr gördüm. Şok geçirmiş gibi bir hâli vardı. Merak edip hâlini sordum. Şöyle anlattı: “Küffâr memleketine gitmiştim. Orada beni esîr edip, zincire vurdular. Çok sıkıntı çekiyordum. O sıkıntılı hâlde, Seyyid-i Bedevî hazretlerinden imdâd istedim. Birden Hazreti Seyyid’i yanımda gördüm. Beni alıp, bir anda buraya getirdi. Bunları dinleyenler, Seyyid hazretlerinin bir kerâmetini daha görmüş oldular.”
Sâlim isminde bir kimse başından geçen bir hâdiseyi şöyle anlattı: “Ben küffâr memleketlerinden birinde esîr idim. Başımda bir nöbetçi asker vardı. Bu asker, müslümanların, Seyyid-i Bedevî’yi çok sevdiklerini, sıkıntıda kalınca rûhundan yardım istediklerini ve Allahü teâlânın izni ile böyle insanların imdâdına yetiştiğini duymuş Bunun için benim Seyyid hazretlerinden yardım talebinde bulunmamdan korkuyordu. Bana sık sık; “Eğer senin, yâ Ahmed Bedevî! dediğini işitirsem, çok eziyet, işkence ederim” diye tehdit ederdi. Birgün bu korkusundan dolayı beni büyük bir sandık içine koydu. Kapağını kilitledi. Kendisi de sandığın üzerine yattı. Geceleyin ben, Hazreti Seyyid’den yardım isteyip, “İmdat Seyyid Ahmed Bedevî hazretleri! Bana yardım ediniz!” dedim. Seyyid Ahmed hazretleri geldi. İçinde bulunduğum sandığı, üzerinde yatan askerle beraber alıp götürdü. Bir anda kendimizi, bilmediğimiz bir yerde bulduk. Orada beni sandıktan çıkardı ve gözden kayboldu. Etrâfımızda toplananlara, olanları anlattık. Onlar, “Burası Kayravan’dır. Geldiğiniz yer ile arası çok uzaktır” dediler. O asker de bu hâl karşısında çok şaşırdı ve müslüman oldu. Seyyid hazretlerinin kabrini ziyâret için beraberce Mısır’a gittik.”
İmâm-ı Şa’rânî hazretleri anlattı: “Hazreti Seyyid-i Bedevî’nin türbesine yakın bir yerde oturuyordum. Seher vakti idi. Birden, Hazreti Seyyid’in türbesinin kubbesinin üstünde bulunan, hilâlin değirmen taşı misâli ses çıkararak döndüğünü gördüm. Böyle üç devir yapıp, ondan sonra durdu. Mühim hâdiselerde türbenin üzerindeki hilâlin döndüğü tecrübe edilmişti. Daha sonra Kânunî Sultan Süleymân Hân hazretlerinin Rodos adasını fethetmiş olduğu haberi geldi.”
Ahmed-i Bedevî hazretlerinin Salevât, Vesâyâ, el-İhbâr fî halli elfâz-ı gâyet-ül-ihtisâr ve başka eserleri vardır.
Evliyânın büyüklerinden. İsmi, Ali Ahmed Sâbir olup, Mahdûm Ali Ahmed Sâbir diye tanınmıştır. Lakabı, Alâüddîn’dir. Ferîdüddîn-i Genc-i Şeker hazretlerinin yetiştirdiği en büyük velîlerden ve halîfelerinin önde gelenlerindendir. Onun kızkardeşinin oğlu ve aynı zamanda dâmâdı idi. Alâüddîn-i Sâbir ( radıyallahü anh ) Ferîdüddîn-i Genc-i Şeker hazretlerine lâyık bir talebe, onun tam bir vekîli, her haliyle kâmil bir velî idi. Zâhirî ve bâtınî ilimlerde emsalsiz idi. Haramlardan, şüphelilerden, dünyâya düşkün olmaktan, dünyâya düşkün olanlarla beraber olmakdan çok uzak, kendi hâlinde yaşayan bir zât idi. Allahü teâlânın aşkıyla kendinden geçmiş bir hâlde bulunurdu. Ettiği duâ hemen kabûl olunurdu. Ağzından ne duâ çıkarsa, cenâb-ı Hak onu kabûl ederdi. Yaptığı duânın kabûl edildiği hemen görülürdü. Her an Allahü teâlâ ile meşgûl idi. Bir an O’ndan gâfil (O’nu unutmuş) olmazdı, öyle yüksek bir velî idi ki, değil insanlar, vahşî hayvanlar ve kuşlar bile hizmetine koşardı. Ba’zı vahşî hayvanlar gelerek, kuyruklarıyla dergâhın önünü süpürürlerdi. Bunlar, olamıyacak şeyler değildir. Allahü teâlâ, evliyâsından dilediğine böyle ihsânlarda bulunur. Büyüklüğünü, üstünlüğünü anlıyamadığı için, kendisine i’tirâz eden, ba’zı insanlar oldu ise de, bunların hepsi, çeşitli hastalıklar sebebiyle, dayanılmaz acılar çekerek telef olmuşlar, evliyâya karşı gelmenin cezasını dünyâda iken çekmeye başlamışlardır. Allahü teâlânın velî kullarına dil uzatan, büyüklüklerini inkâr edenlerin sonları, hep böyle felâket olmuş, ebedî felâkete sürüklenmişlerdir.
Alâüddîn-i Sâbir, Allahü teâlâyı tanıyan âriflerin büyüklerinden, ilmiyle âmil, faziletler sâhibi, evliyâlık yolunda çok yüksek mertebelere ulaşmış bir zât idi. Zamanında bulunan evliyânın baş tacı, hakîkati arayanların yol göstericisi, zamanın süsü idi. Keşf ve kerâmetler, yüksek makamlar sahibi idi.
Alâüddîn-i Sâbir, Cum’a gecesi Hirat’ta 592 (m. 1196)’de Rebî’ul-evvel ayının 19. gecesinde doğdu. 690 (m. 1291) senesinde vefât etti. Annesinin karnında iken bile acâib hâlleri görülürdü. Annesi, parlak kırmızı bir ışığın kendisi ile semâ arasında gidip geldiğini sık sık görürdü. Karnındaki çocuğun, bilinmeyen kimselerle konuştuğunu işitirdi. Doğum esnasında ebe, abdestsiz olarak çocuğu tutmak istediğinde, elleri ve vücûdu ateş gibi olup, titremeye başladı. Annesi çocuğa abdestsiz değmemesini, onun çok mübârek bir çocuk olduğunu söyledi.
Ebe gidip abdest aldı ve çocuğa dokunabildi. Ebe, abdestli olarak çocuğu kucağına aldı. Çocuğu yıkayacağı zaman, çocuk gözlerini açtı. Evin damına baktı. Evin üstündeki şeyler aniden açıldı. Aynı anda kırmızı bir bulutun, çocuğun üzerine doğru indiği ve sonra semâya doğru açık damdan yükseldiği görüldü. Hem evin, hem de Hirat’daki bütün evlerin kokusu değişti. Bütün şehir mis gibi bir kokuya gark oldu.
Ali Ahmed Sâbirî, annesinin karnında iken Resûlullah ( aleyhisselâm ) görünüp. İsmini “Ahmed” koymasını emir buyurmuşlardı. Kısa bir zaman sonra Hazreti Ali efendimiz görünerek. İsmini “Ali” koyun dediler. Her iki emre de uyarak, doğumundan evvel Ali Ahmed ismi kondu. Doğumdan sonra ise bir evliyâ, Alâüddîn ismi konmasını teklif etti. Böylece ismine Alâüddîn de dendi.
Doğumundan i’tibâren Alâüddîn-i Sâbir, bir sabır nümûnesi olarak görüldü, ilk altı ayda, kırk gün annesinin sütünü emmedi. Bir yaşına kadar, diğer altı ay içinde 15 gün oruç tutar, 15 gün süt emerdi. Üç yaşında ana sütünü terk ederek, ara sıra küçük bir parça arpa ekmeği ve Hindistan’a mahsûs bir çeşit nohut ekmeği yerdi. Dört yaşında konuşmaya başladığında, ilk söylediği söz; “La mevcûde illallah” (Allahü teâlâdan başka hiçbir şey yoktur) oldu. Beş yaşında iken, mübârek pederi vefât etti. O zaman bir sene susmayı tercih etti. Yedi yaşında iken muntazaman hergün oruç tutmaya başladı. 4 ilâ 5 günde bir, biraz kuru ekmek kırıntısı yerdi. Bu yaşında teheccüd namazı kılardı ve kendisini tamamen Allahü teâlâya verirdi. O yaşında dahî, annesinin ısrarlarına rağmen karyolada hiç yatmadı.
Annesi; “Yavrum neden bu kadar sıkı mücâhedeyi bu yaşında yapıyorsun?” dedikte; “Sevgili anneciğim elimde değil, kendimi Allahü teâlânın aşkında yakmak istiyorum. Böyle yaşamak hakîkaten hoşuma gidiyor” buyurmuştur.
Ahmed Sâbir’in kerâmeti, annesinin karnında iken görülmeye başladı. Birgün muhterem babaları Şah Abdürrahîm, seccade üzerinde kendinden geçmiş bir hâlde, sabahın erken saatlerinde oturuyordu. Aniden koskoca bir yılan, tavandan önüne düştü. Gözlerini açar açmaz, koskoca yılanın önünde ikiye bölünmüş hâlde yatar vaziyette durduğunu gördü. Hâdiseyi göstermek için hanımını uyandırdı. Hanımı dedi ki; “Bir rü’yâ görüyordum. Alâüddîn Ali Ahmed bana; “Bu günden i’tibâren hiç bir yılan, bizim ailemizden veya bizim evlâtlarımızdan hiç birimizi ısırmıyacaktır. Bugün dünyâdaki yılanların şahını öldürdüm. Yılanlar bana neslimizden hiç kimseye zarar vermiyeceklerine dâir söz verdiler” dedi.”
Babası Şah Abdürrahîm’in bu dünyâdan ayrılma zamanı geldiğinde, mi’desinde çok şiddetli bir ağrı baş gösterdi. Halk, Ali Ahmed’e babasının iyileşmesi için duâ etmesini söylediklerinde, onlara buyurdu ki: “Resûlullah efendimizi ( aleyhisselâm ) gördüm. Cennet-i a’lâ’da babamı görmeye hazır idiler. Ve buraya, ellerinde Cennet elbiseleri ile gelen meleklerin seslerini duyuyorum. Babamı götürmek üzere geliyorlar. Şimdi duâ etmenin hiçbir faydası yoktur.” Sözlerini bitirir bitirmez muhterem pederi, rûhunu teslim etti ve bütün ev değişik bir koku ile doldu. Dünyâ kokularına benzemiyordu ve çok güzeldi.
Ali Ahmed Sâbir’in annesi asîl bir aileye mensûb olup, Ferîdüddîn-i Genc-i Şeker’in kız kardeşi idi. 571 (m. 1175)’de Şah Abdürrahîm hazretleri ile evlendi. Sık sık Resûlullah ( aleyhisselâm ) efendimizi rü’yâda görürdü. Abdürrahîm, Hazreti Gavs-ül-a’zam Abdülkâdir-i Geylânî’nin torunu idi. O zamanlarda Hazreti Ferîdüddîn-i Genc-i Şeker ve ailesi Afganistan’dan gelip, Mültan’a yerleşmişlerdi. Evlendikten sonra, Bağdad’dan gelen hocası ile Hirat’a yerleştiler.
Ve Muhammed Ebü’l-Kâsım Gürgânî’nin terbiyesi altına girdiler. Babası Abdürrahîm’in vefâtından sonra, hem anne, hem de çocuk, zor günler geçirdiler. Fakat bu asîl hanım, hiç kimseden yardım istemedi. Bu zaman zarfında Ali Ahmed, sâdece su içer ve şayet varsa dört veya beş günde bir, biraz ekmek kırıntısı yerdi. Bu kadar fakirlik zamanında birgün, Ali Ahmed çok büyük bir açlık hissetti. Annesinden yemek için birşeyler istedi. Annesinin pişirecek birşeyi yoktu, öğle namazından sonra Ali Ahmed tekrar yemek istedi. Annesi, su dolu tencereyi ateşe koyarak yemek yapıyormuş gibi göründü, ikindi namazına kadar sabrettikten sonra “Yemek ne oldu?” diye sorduğu zaman, henüz pişmedi, dedi. İkindi namazından sonra dayanamayıp, kendisi kapağı kaldırdı. Tencerenin içi pilavla dolmuştu. Annesine dönerek: “Anneciğim, pilav olmuş” dedi. Annesi, hayretler içerisinde koşarak geldi. Pilav daha önce hiç kokmadığı hâlde, şimdi değişik ve güzel bir kokuya sahipti.
Ali Ahmed yemeğini bitirdiği zaman, annesi oğlunu Muhammed Ebü’l-Kâsım’a gönderdi. Ebü’l-Kâsım hazretlerine de durumu anlattı. Pilavdan biraz götürüp kendisine gösterdi. Ebü’l-Kâsım hazretleri pilavdan tattı. Annesi, “Oğlumu, dayısı Ferîdüddîn-i Genc-i Şeker’e teslim edeyim mi?” dedi.
Ebü’l-Kâsım, diğer talebelerle istişâre etti. Hepsi de kabûl ettiler.
Hirat’dan yola çıkan Ali Ahmed, annesi, Muhammed Ebü’l-Kâsım Gürgânî ve Alîmullah Ebdâl, Hansî’ye 24 Şa’bân 601 (m. 1204)’de vardılar. Ferîdüddîn-i Genc-i Şeker onlara kucak açtı. Bu büyük evliyâ, ilk bakışta Ali Ahmed’in alnında parlayan nûru gördü. Kızkardeşine, böyle nâdîde bir cevheri kendisine getirdiği için teşekkür etti. Bakımını ve ilim öğretilmesi işini üzerine aldı. Böyle bir talebenin kendisine gelme sevincinden vecde geldi. Bir zaman vecd içinde kaldıktan sonra, kızkardeşi; “Onu sizin hizmetinize getirdim. İnşâallah onu kabûl edersiniz sevgili kardeşim” dedi. “Ferîdüddîn-i Genc-i Şeker hazretleri buyurdular ki; “Biz, Ali Ahmed’den, onun doğum ve ilerideki hâllerinden zâten haberdâr idik. Bizim yanımızda üç sene de ilmini tamamlıyacak” diye cevap verdi.
“Sirr-ül-Abdiyyât” kitabında yazıyor ki; Ali Ahmed, verilen dersleri çok kısa bir zamanda öğreniyordu. Oruç tutuyor ve mücâhede yaparak nefsini terbiye ediyordu. Tedrisâtını üç senede bitirdi. Başkaları belki altı senede bitirebilirdi. Tedrisâtını bitirince, annesi, kardeşinden Hirat’a dönmek üzere izin istedi. Dedi ki: “Sevgili kardeşim! Ali Ahmed’im oruç tutmağı çok sever. Lütfen göz-kulak olunuz ki, açlıktan ölmesin. Yaşarsam, oniki sene sonra geri gelip düğününü yaparız.” Ferîdüddîn-i Genc-i Şeker tebessüm buyurdu. Annesinin gönlünü yapmak için, Ali Ahmed’i yanlarına çağırdı ve ona mutfağın yemek dağıtım vazîfesini verdi. Kız kardeşi buna memnun oldu. Sabah ve akşam namazlarından sonra, Ali Ahmed, fakirlere yemek dağıtırdı. Sonra hücresine çekilir, mücâhede yapardı. Yemek yiyenler, Ali Ahmed Sâbir’in vazîfeyi, aldığı günden beri, yemek dağıttığı hâlde kendisinin hiç yemek yediğini görmediler.
Birgün Ferîdüddîn Genc-i Şeker hazretlerine, Ali Ahmed’in hücresinde ağladığı ma’lûm oldu. Yemek dağıtımından sonra, Ali Ahmed’i bulup ağlama sebebini sordu. Ali Ahmed Sâbir; “Allahü teâlâ, bizi dünyâ hayâtından ayırdı. Velîlerin ve “Ricâl-ül-gayb” ismi verilen evliyânın hâricinde hiçbir insan yanıma gelmiyecek.
Yoksa, evliyâlık yolunda ilerliyebilmem mümkün olmaz. Allahü teâlânın muhabbeti beni kapladı. Allahü teâlâ merhamet eylesin, ileride benim için daha neler olacak. Allahü teâlânın takdîrinden kaçılmaz. O’nun irâdesine mûtîyim” dedi ve hücresine çekildi.
Günlerce odasında murâkabe hâlinde kaldı. 17 Muharrem 623 (m. 1226)’de Ferîdüddîn-i Genc-i Şeker hazretleri, Ali Ahmed Sâbir’in hücresine girdiler. Kendisini derin bir murâkabe hâlinde buldular. Yüksek sesle sağ kulağına, yedi defa Kelime-i tevhîd okudular. Ancak yedincisinde gözlerini açabildi. Kendisini dışarıya çıkardı. Önceden hazırladığı celseye oturttu. Takkesini ve hırkasını giydirerek; vekîli olduğunu herkese ilân etti.
Ali Ahmed Sâbir, İslâmiyetin zayıfladığı Kalyar’a Ferîdüddîn-i Genc-i Şeker’in emri ile gönderildi. 15 Zilhicce 650 (m. 1252)’de Alîmullah Ebdâl ile birlikte Kalyar’a hareket etti. Oraya vardığında Ebü’s-Samed bin Abdülvâhid bin Kutbiddîn Ensârî’nin evinde kaldı. Ertesi gün, Kalyar’a vazîfeli olarak geldiğini, câmide herkese duyurdu. Mûsâmmad Gülzâdî ve 36 yaşındaki oğlu Behâeddîn ve Cemâl Rohagar isimli bir komşusu. Alâüddîn-i Sâbir’in ilk talebeleri oldular. Hem Behâüddîn, hem de Cemâl, câmide açıklama yapılırken oradaydılar. Onlar, Sâbir hazretlerini desteklediler. Ancak diğerleri aldırış etmeyip dağıldılar.
Ertesi gün, Kalyar’ın câmiinde va’z ederek, kendisinin Kalyar halkına İmâm olarak gönderildiğini tekrar bildirdi. Ama halk; “Bizim rehberimiz Kur’ân-ı kerîm, imamımız Kâdı Tabrak Rûfî’dir. Bu geleneği değiştirmeyiz” dediler. Alâüddîn-i Sâbir, kendisini vazîfelendirenin ve gönderenin, sultân-ül-evliyâ Ferîdüddîn-i Genc-i Şeker olduğunu söyledi. Halk, birşey demeyip dağıldı ve durumu Kâdı Tabrak’a haber verdiler. 19 Zilhicce 650 (m. 1252) Cum’a günü Kâdı Tabrak, Cum’a namazına geldi. Alâüddîn-i Sâbir hazretlerine; “Sen bizim kutbumuz isen, üç ay önce kaybettiğim keçim hakkında bana bilgi ver. Şayet bunu yapabilirsen kutub olduğuna inanacağım” dedi. Alâüddîn-i Ahmed, gökyüzüne bir an baktı ve sonra buyurdu ki: “Şehirde keçinin etini yiyenler gelsinler. Yoksa onları isimleriyle çağıracağım.” Birkaç dakika içerisinde câmide 27 kişi öne çıktı. Hayretler içinde kalmışlardı. Sâbir hazretleri sordu: “Reîsinizin keçisini, nerede kestiğinizi söyleyin. Yoksa ben söylemek zorunda kalacağım.” Hepsi birden hâdiseyi inkâr etmeye başladılar. Mahdûm Ali Ahmed Sâbir, Kâdı Tabrak’la birlikte câmiye gelen Zamvan isimli şahsa! “Keçiyi ismiyle çağır” dedi. O da; “Hirnıana” diye bağırdı. O anda yirmiyedi kişinin karnından şöyle bir ses geldi: “Ben, buradayım. Bunların mi’delerine taksim oldum. Bunlar beni, geceleyin Sadrak kuyusunun kenarında kestiler, artıklarımı ve kemiklerimi taşa bağlayıp, kuyunun dibine attılar. Etimi kızartıp yediler.” Bu kerâmete şâhid olanlar, Sâbir’in Kalyar İmâmı olduğunu kabûl ettiler. Kâdı Tabrak ise; “Bu, büyücüdür. Yaptığı kerâmet değildir, büyü aldatmasıdır” dedi. Zayıf karakterli reîs Zamvan, fikir değiştirip Mahdûm Sâbir’e “Sen bir büyücüsün, yaptıkların büyüdür” dedi. Sâbir hazretleri, “Elhamdülillah! Bu fakîr, Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ), bir sünnetine uydu. O’na büyücü dedikleri gibi, bize de diyorlar” dedi. Daha sonra câmiyi terk ederek, Muhammed Gülzâdî’nin evine gitti. Orada olup bitenleri bir rapor hâlinde yazarak Alîmullah Ebdâl ile, Ferîdüddîn-i Genc-i Şeker hazretlerine gönderdi.
20 Zilhicce 650 (m. 1252) de Alîmullah Ebdâl, Ferîdüddîn-i Genc-i Şeker’e raporu verdi. O da bir fetvâ hazırlayarak, Resûlullah ( aleyhisselâm ) efendimizin ma’nevî tasdiki ile Kâdı Tabrak’a gönderdi. Kâdı Tabrak, fetvâyı aldığı zaman yırttı ve Ferîdüddîn-i Genc-i Şeker’e şöyle yazdı: “Rehberimiz Kur’ân-ı kerîm’dir. Uzun zamandır Kalyar’ın imameti bizdedir. Bunu hiç kimseye siz emrettiniz diye veremeyiz. Sizin emirlerinizin bizim için bir ma’nâsı yoktur. Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) doğrudan emri gelirse, halîfenizi imamımız olarak kabûl edebiliriz.” Mektûp ve yırtık fetvâ, Ali Ahmed Sâbir’e, Safrat isimli kadının hizmetçisi ile getirildi. Çok üzülen Alâüddîn-i Sâbir, Safrat’a, “Madem ki o, bizim hocamızın fetvâsını yırtmıştır, biz de onun ismini Levh-il-mahfûzdan yırttık. Ve bugünden i’tibâren bilsin ki, kendisi ve ona tâbi olanlar. Kıyâmete kadar cezâlanacaklardır” dedi. Alâüddîn-i Sâbir, hâdiseleri aynen Ferîdüddîn-i Genc-i Şeker’e iletti. Yırtılmış fetvâ ve mektûp. Ferîdüddîn-i Genc-i Şeker’in eline varınca, odasına kapanıp, onüç gün sonra çıktı. Kalyar reîsi Zamvan’a. 7 Muharrem 651 (m. 1253)’de şöyle bir mektûp yolladı: “Allahü teâlâ, sizlere Kalyar’a reîs olmak nasîb etti ise, Ali Ahmed’in de İmâm olmasını takdîr eyledi. Kendisini İmâm tanımanız ve itaat etmenizi tavsiye ederim. Siz, Ali Ahmed’in, isimlerinizi Levh-il-mahfûzdan yırttığını bilmiyorsunuz, imamınızı kabûl etmez iseniz, Allahü teâlâ size gazâb eder. Kabûl ederseniz. Allahü teâlâ ve O’nun Resûlü ( aleyhisselâm ) hoşnûd olur. Kâdı Tabrak ile beraber. Ali Ahmed’e büyücü demişsiniz. Bunları unutunuz. Benim Ahmed’im. Allahü teâlânın sevgili kullarındandır. Size İmâm olarak vezîfelendirilmiştir.
Bu fakîr ilâve ederim ki, Kâdı Tabrak. Ali Ahmed’e hürmet ve itaat etsin. İtaat etmezse, Allahü teâlâya isyan etmiş olur. Allahü teâlâ, kendine isyan edenleri cezalandırır. Cezasının ne kadar acı olduğunu herkes bilir. Ayrıca, yazmaya, anlatmaya lüzum yoktur. Alâüddîn-i Sâbir’in babasının ismi Hazreti Abdürrahîm’dir. Onun babası Abdülvehhâb Seyfüddîn, onun babası Gavs-ül-a’zam Abdülkâdir Muhyiddîn Geylânî’dir. Ne yazık ki, evlâd-ı Resûl ( aleyhisselâm ) varken, siz Kalyar halkı, başkalarının imametini tercih edersiniz.
Tövbe ediniz ve Allahü teâlâdan korkunuz! Resûlullahın ( aleyhisselâm ) evlâdına hürmet, hepimize lâzımdır. Tekrar ederim ki, şayet itaat etmezseniz, hepiniz helak olursunuz. Allahü teâlâ; “Resûlullaha itaat, Allahü teâlâya itaattir” buyuruyor. Şimdi itaat etmek ve etmemek sizin mes’ûliyetinizdedir.” Ferîdüddîn-i Genc-i Şeker, mektûbunu mühürledi ve; “Kıvâmüddîn Zamvan’a götür” dedi. Mektûp, Kıvâmüddîn Zamvan’a gittiğinde, Kalyar’ın ileri gelenleriyle beraber Kâdı Tabrak da oradaydı. Zamvan, mektûbu alır almaz Alîmullah Ebdâl’e sordu: “Ferîdüddîn hazretlerinin yanından ne zaman ayrıldın?” “Öğle namazını onlarla kıldım, ikindi namazını Kalyar’da Mahdûm Ali Ahmed Sâbir ile kıldım” dedi. “Bu kadar uzun yolu, bu kadar kısa zamanda nasıl geldin?” dediler. “Hazreti Mahdûm Ali Ahmed Sâbir’in kerâmeti ile Siz de itaat ederseniz, sizde de böyle hâller zuhur edebilir” dedi ve hepsi şaşırdılar. Zamvan ve kadı yine kendi nefsî arzularına uyup, Sâbir hazretlerini kabûl etmediler. Ferîdüddîn-i Genc-i Şeker’in mektûbunu yırttılar. Alâüddîn-i Sâbir mektûbu alınca; “Hocamın mektûbunu oku bakalım” dedi. Hocalarının cevâbı bir cümleden ibâretti: “Kalyar sizin keçinizdir. İster sütünü için, isterse etini yiyin.”
Hocasından mektûpla emri alan Alâüddîn-i Sâbir hazretleri, Kur’ân-ı kerîmden ba’zı âyet-i kerîmeler okudu. Hem semâya, hem de yeryüzüne baktı, işte o anda zelzele başladı. Tekrar bir zelzele daha oldu. Bu, birincisinden daha şiddetli idi. Kalyar halkı korku içinde idi. Üçüncü defa zelzele olduğunda, kalyar reîsi Zamvan, doğruca Kâdı Tabrak’a gitti. “Bu garîb zelzelelerin sebebi ne olabilir?” dedi. “Bana öyle geliyor ki, bunun sebebi, Ali Ahmed’i kabûl etmeyişimizdendir. Bütün şehir yerle bir olacak” dedi. Ama kadı; “Kalyar’da yaşlı bir büyücü kadın vardır. İsmi, Cugla Nasrat’tır. Yunanlıdır, büyü yapmakta üstüne yoktur. Bu zelzele işini kendisine bir danışalım” dedi. Zamvan doğruca ona gidip zelzelenin sebebini sordu. Kadınla konuşurken dördüncü defa zelzele oldu. Kadın dedi ki: “Efendim! Bu büyü, sizin Kalyar Kutbu zannettiğiniz yeni gelen kimsenin büyüsü olsa gerektir. Bana emir verirseniz, büyü yaparak bir değil, birkaç defa zelzele olur.” Zamvan’a inandırmak için büyü yapıp, zelzele olmuş gibi gösterdi. Herkes de zelzele oluyor sandı. Kadının büyüsü Zamvan’ı rahatlattı. 10 Muharrem 651 (m. 1253) Cum’a günü idi. Mahdûm Ali Ahmed câmiye. Kâdı Tabrak ve Zamvan’dan evvel gitmişti. Yanında sâdece Alîmullah Ebdâl ve Behâüddîn vardı. Mihraba geçip oturdu. Kâdı Tabrak gelip; “Orayı bana boşalt!” dedi. Alâüddîn-i Sâbir hazretleri; “Üzerime gelmemenizi tavsiye ederim. Yoksa, bütün şehir halkıyla beraber helak olursunuz. Siz ve sizi ta’kib edenler, kıyâmet gününe kadar pişmanlık çekerler” buyurdu.
Kâdı Tabrak dinlemeyip reddetti ve dedi ki: “Neden hep ısrar edip duruyorsun? Hiç birimiz seni kabûl etmiyoruz. Seninle karşılaşıp başa çıkması için bir kadın bile tuttuk.” Bu son sözünden sonra Mahdûm Sâbir, mihrâbdan çekildi. Câminin açık avlusuna çıktı. Yanında Alîmullah ve Behâüddîn de vardı. Hiç kimse, onlara namaz kılacak azıcık bir yer bile vermediler. Öyle ki, Allahü teâlânın bu sevgili kulu, câminin dışındaki merdivenlere kadar itelendi. Cum’a namazı başladı. Cemâat rükû’a gitti. Alâüddîn-i Sâbir hazretleri de rükû’a eğildiğinde, aniden câminin duvarları rükû’a giderek cemâatin üzerine yıkıldı. Bütün şehir sallandı. Câminin dışındakiler koşuyorlardı. Mûsâmmad Gülzâdî evinden çıkarak, namaz için gelen oğlunu aradı. Mahdûm Sâbir ona dedi ki: “Oğlunuz merdivenin altındaki boşlukda gömülü kaldı. Alîmullah Ebdâl, kendisini getirsin.” Behâüddîn kurtarıldıktan sonra, Alâüddîn-i Sâbir hazretleri, Gülzâdî’ye buyurdu ki; “Bir gün içinde, Kalyar’dan altı mil uzağa gidiniz. Sevdiğiniz akrabalarınızı ve arkadaşlarınızı beraberinizde götürünüz. Allahü teâlânın azâbı henüz bitmedi.” Ondan sonra kuvvetli zelzeleler olmaya başladı. Kalyar şehri yerle bir oldu. Bu kuvvetli zelzeleler üç yere te’sîr etmedi. 1. Mahdûm Sâbir’in içinde bulunduğu 50 m2’lik saha, 2. Şehîd kabirleri, 3. Mûsâmmad Gülzâdî’nin evi. Kalyar, dört gün durmadan sallandı. Allahü teâlânın evliyâsını inkâr edenler ve büyücü diyenler böylece cezalarını görmüş oldular. 651’den 907’ye kadar Kalyar harab olarak kaldı. 907’de Hazreti Kutbulâlem Abdülkuddûs Gangehi. (Hazreti Alâüddîn Sâbir’in 7. halîfesi) mevcûd türbeyi yaptırdı. Sâbir hazretlerinin bu türbesi, Kuzey Hindistanlıların ve Sultan İbrâhim Lodî’nin ricâları ile olmuştur. Geçirdiği tahribattan sonra Kalyar, 250 sene daha eski parlak günlerine geri dönemedi. Zelzele olan 24 km2’lik bölgeye hiç kimse giremedi. Kalyar faciasından sonra, Sultan Nâsırüddîn Mahmûd çok korkmuştu. O zamanlar Delhi’de bulunan Sultan, vezirini, Ferîdüddîn-i Genc-i Şeker hazretlerine yolladı. 23 Safer 651’de yazdığı iltica yazısı kısaca şöyledir: “Kıymetli efendim! Kalyar faciasını işittim. Çok müteessir oldum. Kıvâmüddîn Zamvan’a benzemekten korkuyorum. Bu sebeble size sığınıyorum. Lütfedip emir ve talimatlarınızı gönderirseniz, onlara göre hareket ederim.” Gönderdiği iltica mektûbuna karşı, Ferîdüddîn-i Genc-i Şeker, sultanın ve ailesinin ilticasını kabûl etti. Ancak Kalyar’ın harab olmuş arazisine kimsenin girmemesini ve Delhi’deki halîfesi Nizâmüddîn-i Evliyâ’nın teveccühlerine kavuşmasını tenbîh etti.”
Şemsüddîn-i Türkî, Alâüddîn-i Sâbir’in en büyük talebesidir. Çünki o zaman, Kalyar’ın zelzele geçirmiş korkulu topraklarına kimse yaklaşamıyordu. Kendisi Türkistan’dan geldi. 12 Zilhicce 658 (m. 1260)’de ya’nî Kalyar faciasından yedi sene sonra, yirmibir talebe arkadaşıyla Acildhân’a geldiler. Şemsüddîn’in niyeti. Genc-i Şeker’e talebe olmaktı. Genc-i Şeker ise. “Şemsüddîn! Alâüddîn’e git. Sana lâzım olanı o verecektir” buyurdu. Şemsüddîn ve arkadaşları, Kalyar’a doğru yola çıktılar. Zelzele olan yere kadar geldiler. Oradan içeriye, değil insanlar, kuşlar bile geçmiyordu.
Cemâleddîn Ebdâl, Alâüddîn-i Sâbir adına zelzele hududunda misâfirleri karşıladı. Şemsüddîn; “Bu tehlikeli bölgeye nasıl girecek ve o büyük velînin ellerini nasıl öpeceğiz?” diye sorunca, Cemâleddîn; “Merak etmeyin, birazdan Alîmullah Ebdâl gelip size yardımcı olacak” dedi. Bu arada Alîmullah Ebdâl geldi ve misâfirleri Alâüddîn-i Sâbir’e götürdü. Kendisini murâkabe hâlinde buldular. 22 gün ve gece, Mahdûm Sâbir aynı vaziyette kaldı. Sâdece namaz vakitlerinde namazını kılıyor, eski durumuna tekrar geliyordu. Alîmullah Ebdâl, misâfirlerinin geldiğini söyliyecek bir fırsat bulamadı. Bu zaman zarfında, Şemsüddîn hâriç, diğer bütün talebeler sabr edemeyip Acildhân’a geri döndüler. Şemsüddîn, Alâüddîn Ahmed’in bu kadar uzun zamandır dünyâyı ve kendi fizikî ihtiyâçlarını unutarak, tefekkür hâlinde kalmasını büyük bir hayranlıkla karşıladı. Zavallı arkadaşlarının ayrılışından oniki saat, ya’nî 23 gün 12 saat sonra Alâüddîn-i Sâbir kendine geldi ve sordu; “Şemsüddîn! Seni hocam Feridüddîn-i Genc-i Şeker gönderdi değil mi?” dedi. Şemsüddîn; “Siz, daha iyi bilirsiniz efendim” dedi. Sâbir; “Allahü teâlânın güneşi semâda, bu fakirin güneşi ise yeryüzündedir” buyurarak, Şemsüddîn’e Şems’ül-Arz (yeryüzünün güneşi) ünvanının verileceğini bildirdi.
Mahdûm Ali, Ahmed Sâbir, Şemsüddîn’i talebesi olarak kabûl etti. Kendisi ile birlikte üç gün kalmasını, daha sonra Ferîdüddîn-i Genc-i Şeker’e gitmesini, vefâtına kadar onun yanında kalmasını emretti. Sonra yine tefekküre daldı. Müteâkib üç gün içinde, kendisi ile konuşmak mümkün olmadı. Üç gün sonunda, Alîmullah Ebdâl ile birlikte Acildhân’a doğru yola çıktılar.
Şemsüddîn, Ferîdüddîn-i Genc-i Şeker hazretlerine, geldiğini söylediği zaman; “Alâüddîn-i Sâbir’in hizmetinden neden geri döndün?” buyurdu. O da; “Size gelmemi emretti efendim” dedi. “O zaman git, ormandan odun topla ve sat. Nafakanı te’min et. Gündüz riyâzet çekerek nefsini terbiye edeceksin, geceleri de kendini Allahü teâlâya vereceksin” buyurdu. Şemsüddîn dört sene bu işe devam etti. Ba’zan satacak odun bulamaz açlık çekerdi. Genc-i Şeker’in vefâtına kadar emredildiği şekilde hareket etti.
Ferîdüddîn-i Genc-i Şeker’in vefâtından sonra, Şemsüddîn, Acildhân şehrinden çıkıp Kalyar’a geldi. Hocası Sâbir’i aynı ağacın altında, aynı şekilde tefekkür hâlinde iken gördü. Korkusundan yanına yaklaşamayıp arkasında bekledi. Alâüddîn-i Sâbir kendisine gelince sordu: “Şemsüddîn? Geldin mi?” “Evet efendim. Emrinizi bekliyorum.” Alâüddîn-i Sâbir, sarığını ve hırkasını getirtip, kendi eliyle hırkasını giydirdi ve sarığını Şemsüddîn’in başına koydu ve tekrar tefekkür hâline döndü. Böylece Şemsüddîn’in hilâfeti tasdik olundu.
Şemsüddîn şöyle anlatır: “Hocam, zaman zaman murâkabe hâlinde aynı ağacın dalına tutunur, sağ eli semâda, gözleri semâda tek noktada, öylece dururdu. Ezan okununca; “Şemsüddîn! Dînimiz ne güzel; insanı, Allahü teâlânın huzûruna çağırıyor” der, beni imamete geçirirdi. Ba’zan sorardı. “Şemsüddîn! Yiyecek birşey var mı?” Ona bir ağacın meyvesinden verirdim. Dudaklarına değdirir ve atardı. Onları bereketlenmek için toplar, saklardım.”
Alâüddîn-i Sâbir, 684 (m. 1285) senesinde Şemsüddîn’e altı senelik mücâhedeye girmesini emretti. Buna “Habs-ı Kebîr” denirdi. Bir kabrin içinde yapılırdı. Alâüddîn-i Sâbir de bunu yapmıştı. Şemsüddîn de; “Başüstüne efendim” dedi. Kabrin içine girerek nefsini terbiye etmeye başladı. Bu mücâhededen çıktığında hocası ona buyurdu ki: “Şimdi Amber şehrine git. Alâüddîn-i Hilcî’ye yardım et. Kaleyi zabt edin. Senin yardımın olmadan kaleyi alamayacak. Kaleyi aldığınız gün, ben vefât etmiş olacağım. O da, Rebî’ul-evvel ayının 13. günü 690 (m. 1291)’da olacaktır.”
Şemsüddîn bu sözleri duyunca ağlamaya başladı. Dedi ki: “Efendim, cenâze hizmetlerinizi kim yapacak? Nereye defn olunacaksınız? Sizi kabre kim koyacak? Türbeniz nasıl olacak?” Hocası da; “Hizmetleri siz yapacaksınız. Allahü teâlânın ihsânı ve büyüklerimizin rûhâniyyeti yardımcınız olacak. Gasl ederken vücûduma değmeyeceksin. Gasl esnasında gözlerini açmayacaksın. Cenâze hizmetleri kendiliğinden yapılacaktır” buyurdu.
Şemsüddîn, hocasının emrini yerine getirmek için Amber Kalesi’ne gitti. Amber Kalesi’nin düşüşünden sonra, askerlerin arasından gizlice ayrıldı. Yolda Alîmullah Ebdâl ile karşılaştı. Alîmullah ağlıyordu. Buyurdukları gibi, Alâüddîn-i Sâbir’in aynı târihte vefât ettiğini öğrendi.
Kalyar’a vardıklarında, Şemsüddîn, Alâüddîn-i Sâbir’in kendisine tenbih ettiği gibi gusl abdesti aldırttı. Her iş kendiliğinden oluyordu. Şemsüddîn, Alâüddîn’in vücûduna dokunmuyordu.
Cenâze namazı kılınacağı zaman, Şemsüddîn yalnız olduğunu görerek çok üzüldü. O sırada Sâbir’e benzeyen bir atlı, dört nalla yanına geldi. Yüzünde bir tül, elinde bir mızrak vardı. Şemsüddîn’in yanına gelip; “Şemsüddîn dikkat et! Namaza daha durma” deyip, atından hemen inerek imamete kendisi geçti ve namaza durdular. Şemsüddîn selâm verdiği zaman, velîlerin ve kutubların, cenâze namazına iştirâk ettiğini gördü. Namazdan sonra cenâzeyi kabre koydular. Süvari atına döndüğü zaman, Şemsüddîn sordu; “Özür dilerim efendim! Kıymetli hocamın cenâze namazına katılan sizlerin isminizi öğrenebilir miyim?” Süvari, yüzündeki tülü çıkardı ve buyurdu ki: “Şemsüddîn! Bu cenâzenin cenâze namazını, cenâzenin kendisi kıldırdı.” Şemsüddîn, süvarinin yüzüne baktığında Alâüddîn-i Sâbir olduğunu gördü ve o anda bayılıp yere düştü.
Alâüddîn-i Sâbir’in vefâtından bir zaman sonra çeşitli hâdiseler meydana geldi. Bu esnada Hâce Mahdûm Sâbir’in kabri bir müddet kayboldu. Yeri belli olmayacak hâle geldi. Birgün bir kâfir, oradan geçerken, bir aydınlık gördü. Orası çok parlak görünüyor, hayvanlar bile o yere saygı gösteriyordu. Mezar kalıntılarından oranın, bir müslümana âit mezar olduğunu anladı. İslâmiyete olan düşmanlığının fazlalığı sebebiyle, hemen elindeki demir çubukla, orada bulunan son kalıntıları da dağıtmak için hücuma geçti. Tam o esnada, pencere gibi birşey gördü, içeride ne var diye bakmak için pencereden başını soktuğunda, boynunu tekrar dışarı çıkaramadı ve orada öldü. Hâce Mahdûm Sâbir o gece, kendisini tanıyan ve sevenlerden ba’zılarına rü’yâda görünüp; “Burada bir köpek var. Ondan rahatsız oluyorum. Onu buradan uzaklaştırın!” buyurdu. Gidip baktılar. Orada kafası yere gömülmüş olan birisinin olduğunu gördüler. Çıkardıklarında, o kâfirin yüzünün köpek yüzü gibi olduğunu gördüler. Bu hâdiseyi görenler, büyüklere hakaret etmenin cezasının pek ağır olacağını bir defa daha görerek anlamış oldular. Bundan sonra, Mahdûm Sâbir’in kabri üzerine mükemmel bir türbe yapıldı. Bu muazzam türbe üzerine inip çıkan kırmızı bir nûru, uzun zaman herkes gördü. Feyz ve ma’rifet kaynağı olarak etrâfına nûr saçmakta olan bu muazzam türbe, çok güzel muhafaza edilmiş olarak günümüze kadar gelmiştir.
Alâüddîn Sâbir’in vefâtından sonra talebeleri ve kendisini sevenler, her sene, vefâtının sene-i devriyyesinde kabri yanında toplanırlar, mübârek rûhuna okurlar, büyüklüğünü, kerâmetlerini, kıymetli sözlerini anlatarak eski günlerini yâd ederlerdi. Böylece yeni tanıyanların muhabbetleri artardı. Bu vesileyle, her sene Mahdûm Sâbir’in türbesi yanında binlerce insan toplanır. Onun rûhâniyetinden istifâde ederlerdi.
Bu vesileyle, yakın ve uzak yerlerden binlerce ziyâretçinin toplandığı bir sırada, oralarda su sıkıntısı meydana geldi. İhtiyâç kadar su bulmak mümkün olamıyordu. Alâüddîn Sâbir’in talebelerinden Mevlânâ Nûrullah, o günlerde rü’yâsında hocasını gördü. Kendisine; “Elde bulunan suyu, dergâh mescidinin küçük deposuna doldurun. Oraya Cennet çeşmelerinden su akıtacağız. Böylece susuzluk çekmiyeceksiniz” buyurdu. Mevlânâ Nûrullah; “Peki efendim” deyip uyanınca bildirilen şekilde yaptı. Bundan sonra hiç su sıkıntısı olmadı. O küçük deponun suyu hiç bitmedi.
Şah Muhammed Hasen ( radıyallahü anh ) isimli bir zât anlatır: “Yine bu toplantılardan birinde. Mahdûm Sâbir’in dergâhında toplanmıştık. Oğlum Şah Rauf Hasen, Hâce Ali Ahmed Sâbir’in menkıbe, kerâmet, söz ve güzel hâllerinin toplandığı “Hakîkat-i Gülzâr-ı Sâbir” isimli eserden ba’zı kısımlar okuyordu. Zamanın meşhûr zâtlarından bir çoğu da orada hazır bulunuyordu. Yalnız bir hizmetçi vardı ki, bu. Mahdûm Sâbir’in dergâhında hizmetçi olmasına rağmen, kitabın ba’zı yerlerine i’tirâz etti ve böyle i’tirâz mahiyetinde çeşitli sorular sordu. Daha o anda bütün vücûdu cüzzâm illetine (hastalığına) yakalandı. Pis pis kokmaya başladı. O cemâatte bulunanların hepsi, bu hâdiseye şahit oldular ve kendisine dediler ki; “Bu, Alâüddîn Sâbir’in hayâtına âit yazılara olan inançsızlığının cezasıdır. O kimse tövbe edip pişman oldu ise de, o haliyle oracıkta vefât etti.”
Mevlânâ Muhammed Nûrullah Bahraşî anlatır: “Hâce Alâüddîn’in dergâhında uzun zaman kaldım. Bir defasında, Mahraca Lanjit Singh isimli biri, Kalyar’a gelip dergâhı yıkmak üzere, bir grup askerle Delhi’den yola çıktı. Hâce’nin dergâhına yaklaştıkları sırada, askerlerin hepsinin gözleri bir anda kör oldu. Felâketin sebebini anlayıp, Hâce Mahdûm’dan özür dilediler ve onun talebelerinden oldular. Bundan sonra, Allahü teâlânın izni ile hepsinin gözleri açıldı. Eskisinden daha iyi görür oldular.”
Hiyat Sâbir el-Kefîrî şöyle anlatır: “Orada bulunan iki İngiliz ava çıkmışlardı. Avlanırken, Hâce Mahdûm’un dergâhının yanına kadar geldiler.
Avcılardan birisi, orada bulunan bir maymunu, hiçbir sebep yokken keyif için öldürdü. O anda kendisi de öldü.
Öteki İngiliz çok korktu. Arkadaşının cesedini bile alamadan kaçıp gitti.”
Hindistan’da bulunan Meşhûr Ganj Nehri üzerinde bir kanal açılacaktı. Kanal plânını hazırlamak vazîfeside bir İngiliz mühendisine verilmişti. Bunun hazırladığı plâna göre kanal, tam Hâce Mahdûm’un dergâhından geçiyordu, insanlar bu duruma karşı çıktı. Bütün karşı çıkmalara rağmen, İngiliz mühendis, Hâce Mahdûm’un dergâhının yıkılması plânından vazgeçmedi. Kendisi, dergâhın yakınında bir çadırda kalıyordu. Bir gece yatarken, birden kendisini, çadırın orta direğinde başaşağı olarak asılmış buldu. Görünüşte, içeri giren ve çıkan olmamıştı. Sabahleyin durumu farkeden yardımcıları kendisini çözdüler ve bunun, kendisine, Hâce’yi rahatsız etmemesine dâir bir îkâz olduğunu, dergâhı yıkmak kararından vazgeçmesini söylediler. Bu hâdise üzerine çok korkan mühendis, Alâüddîn Mahdûm’un dergâhını yıkmak kararından vazgeçtiği gibi, her gittiği yerde, ondan hürmetle bahsetmeye başladı.
Mevlânâ Abdurrahmân Lüknevî anlatır: “Ali Ahmed’in dergâhında çile çekiyordum. Çile kırk gün sürecekti. O günlerde dergâhta yemek hazırlanmıyordu. Açlıktan dayanamıyacak hâle geldiğim zaman, Alâüddîn-i Sâbir’in mübârek kabirlerinde, kendim ve arkadaşlarım için duâ ettim. Aynı akşam tanımadığım bir zât. İsmimi söyleyerek beni aradı. “Abdurrahmân benim” dediğim zaman; “Senin ve iki arkadaşın için yemek getirdim” dedi ve gitti. Yemeği afiyetle yedik. Bu zât onüç gün muntazaman bize yemek getirdi. Onüçüncü gün dedi ki: “Şimdi sizin misâfirliğiniz bitmiştir. Size yarın yemek getirmeyeceğim.” Ben, bunu Alâüddîn Sâbir’den bir işâret kabûl ederek çilemi bitirdim. Bir gün daha kalıp, Kalyar’dan Pâni-püt’e gittim.”
Bedaun’dan Kuli Şah anlatır: (Bu kimse üçü yaya olmak üzere, yirmibir kere hac etmiş çok mübârek bir zâttı) “Doksan yıl kadar önce, yolun tehlikeli oluşu sebebiyle, Alâüddîn Sâbir’in kabrine ziyârete gelinememekteydi. Sâdece her tehlikeyi göze alabilenler gelebilmekteydi. Yiyecek için herhengi bir tedbir alınmamıştı. Ziyâretçiler, yaban eriği, ba’zı meyveler ve civardan toplayabildikleri yiyecekleri yerler, iki veya üç günden fazla da kalamazlardı. Her Cum’a gecesinde, bir arslanın dergâhı ziyâret ettiğini bizzat gördüm. Arslan bir kaç dakika kalıyor ve ziyâretçileri ne ürkütüyor ne de zarar veriyordu.”
Munşî Muhammed Hân Emblevî anlatır: “Yatsı namazı için abdest alıyordum. Alâüddîn-i Sâbir’in dergâhında, kabrinin başında, bir arslanı başı önüne düşmüş bir hâlde sessizce otururken gördüm. Durumu anlattığım zaman, bir çokları, arslanların sık sık buralara gelip gittiklerini söyledi.” Hâce Şerefüddîn Şah Purî, dergâha ba’zan hanımı ile birlikte ziyâret için gelirdi. Kendisi bir parça ağır işitir idi. Hanımı diyor ki: “Alâüddîn Sâbir’in kabrinde bir arslan gördüm. Durumu bilmeyenler kaçıştılar. Kocam arslana ne dikkat etti, ne de yerinden hareket etti. Arslan, kabrin önüne geldi. Edeble birkaç dakika bekledi ve çıkıp gitti. Arslan gittikten sonra, efendime durumu söyledim. Bana dedi ki: “Sen onu ilk defa görüyorsun, ben çok defa rast geldim. Mahdûm Sâbir’in kabr-i şerîflerinin önünde hiç kimseye zarar vermeye cesâret edemez.”
Kemâl Şah isimli bir zât anlatır: “Dergâhı ziyâretim esnasında bir gece örtünüp, dergâhdaki câminin avlusunda uyumuştum. Birisinin üzerimdeki örtüyü çekiştirdiğini farkettim. Uyandığım zaman, bir dişi arslan ile yavrularını gördüm. Yavrularından birisi, neş’e içinde üzerimdeki örtüyü çekiştiriyordu. Biraz sonra dişi arslan yavrularını topladı. Gördüğüm manzaradan korkmuş olduğum için örtüyü sıkıca örttüm. Korku içinde gözlerimi kapadım. Fakat, Elhamdülillah, dişi arslan ve yavruları, dergâhta hiç kimsenin kılına dokunmadan ormana doğru gittiler. Ben de rahat bir nefes aldım.”
Envâr-ül-âşıkîn kitabının müellifi 1857 senesinde Hindistan’da ayaklanma yatıştıktan sonra Kalyar’a giderek Alâüddîn-i Sâbir’in kabrini ziyâret etti. Ziyâreti esnasında bir İngiliz subayı dergâha geldi. Yanında adamları ve polisler vardı. Ayakkabılarıyla dergâha girmek istedi. Hizmetçi Mansab Ali Han kendisini durdurarak; “Burası müslümanların mübârek velîlerinden birisi olan Alâüddîn-i Sâbir’in kabridir. Lütfen ayakkabılarınızı çıkarın” dedi. İngiliz subayı sinirinden kıpkırmızı oldu. Vurmak üzere kırbacını Mansab Ali Han’a doğru kaldırdı. Tam vuracakken, Mansab Ali Han mâni oldu. Öfkesinden deliye dönen İngiliz, bütün hizmetçileri ve ziyâretçileri yakalamaları için adamlarına emir verdi. Hepsini isyan etmekle itham etti. Hizmetçilerden ba’zıları Sâbir’in kabrine gelip, İngiliz subayını şikâyet ettiler. Aynı anda İngiliz subayı, mi’desini tutarak inlemeye başladı. Ağrısı gittikçe artıyordu. Adamlarına dönerek; “Burası kimin yeridir?” dedi. Onlar da kendisine; “Burası, Mahdûm Alâüddîn-i Sâbir’in dergâhıdır” dediler, İngiliz subayı yakaladıkları müslümanların serbest bırakılmasını emr ederek; “Görünüşe bakılırsa bu zâtı incittik. Beni Ruurhi’ye (Kalyar’dan 5 mil mesafede bir şehir) götürün” dedi. Oradan ayrıldılar. Fakat İngiliz subayı yolda öldü.
Mevlânâ Zâhirüddîn Embehtevî anlatır: “Bir arkadaşım vardı. Demiryolu işçisi idi. Kendisini sevmeyenlerin iftirasına uğramıştı. Bana, Mahdûm Sâbir’in hürmetine Allahü teâlâya duâ etmemi söyledi. Ben de duâ ettim. Rü’yâmda gördüm ki, Mahdûm Sâbir, arkadaşımın düşmanlarının hazırlamış olduğu iftira yazısını yaktı ve buyurdu ki: “Bu yanlışdır ve yakılmalıdır.” Ertesi gün, iftiracıların hazırladığı yazı bulunamadı. Neticede, arkadaşıma “hiçbir zarar yapamadılar.”
Sâlim Ârif isminde bir zât, uzun bir zamandır hasta idi. Arkadaşına bir mektûp yazdı. Mahdûm Alâüddîn-i Sâbir’in kabri yanında, kendisinin hastalığı için duâ etmesini istirhâm ediyor ve şöyle diyordu: “Sizler, o büyüklerin kıymetini bir nebze de olsa anlamışsınız. Bizler, onların büyüklüğünü anlamaktan çok âciz insanlarız. Onların merhametleri boldur. Ve herkesçe bilinir. Hastalığımdan çok muzdaribim. Kurtulmam için o mübârek kabrin ayak ucunda duâ buyurmanızı istirhâm ederim.” Daha sonra başından geçenleri arkadaşına yazdığı mektûpta şöyle anlattı: “Ramazan ayı idi. Çok hasta idim. Ateşler içinde yanıyordum. Orucumu ve ibâdetlerimi çok zor yapıyordum. 20 Ramazan 1374 (m. 13 Mayıs 1955) Cum’a günü idi. Ya’nî sizden mektûpla duâ taleb edişimden bir hafta geçmişti. Cum’a namazını kılıp yatağa güçlükle ve bitkin bir hâlde düşüp kaldım. Biraz sonra elime bir kitap alıp okursam iyi olacağım kalbime geldi. Kitap okurken aniden iyileştiğimi hissettim. Hiç bir şeyimin kalmaması, tamamen iyileşmiş olmam beni hayrete düşürdü ve çok şaşırdım. Birkaç gün sonra sizden ikinci bir mektûp aldım. Hastalığımın iyi olduğu Cum’a günü ya’nî 20 Ramazan 1374 günü Mahdûm Sâbir’in kabrinde duâ ettiğinizi yazıyordunuz.”
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Siyer-ül-aktâb sh. 177
2) Siyer-ül-evliyâ
3) Firdevs-ül-vücûb
4) Sırr-ül-ubûdiyyet
5) Hakîkat-ı Gülzâr-ı Sâbir
6) The Big five of India in Sufism sh. 107İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ ALİ BEKKÂ
Evliyâ bir zât. Künyesi Ebü’l-Hasen’dir. Lakabı Bekkâ’dır. Bekkâ çok ağlayan demektir. 570 (m. 1174) senesinde doğdu. 670 (m. 1274)’de vefât etti. İbrâhim aleyhisselâmın yaşadığı beldeye yakın bir yerde zaviyesi (tekkesi) vardı. Burada bulunur, gelip geçenlere ve ziyâretine gelenlere yardım eder, yiyecek ikram ederdi. Melik Mensûr Kalevûn, onu çok methederdi. Melik Mensûr’a bütün işlerinde yardımcı olurdu. Bir çok mes’eleyi, ona keşfiyle bildirmişti. Hattâ Melik olacağını da önceden işâret etmişti. Ali Bekkâ hazretlerinin çok ağlamasının ve “Bekkâ” çok ağlayan lakabının verilme sebebini, Kutbüddîn Yünûnî şöyle anlatmıştır: “Onun, sâlih ve kendisi gibi evliyâ bir arkadaşı vardı. Hâller ve kerâmetler sahibi idi. Bir defasında ikisi birlikte Bağdad’dan bir yolculuğa çıkmışlardı. Gidecekleri yer ile Bağdad arası, yürümekle bir senelik yol idi. Onlar, kerâmetleriyle bir senelik yolu bir saatte almışlardı. Bu arkadaşı ona; “Ben, falan vakitte, falan memlekette öleceğim. O zaman yanımda bulun” diyerek, Ali Bekkâ hazretlerine vasıyyet etmişti. Fakat bu arkadaşı, son nefesde imansız öldü. Bu hâdise karşısında Ali Bekkâ hazretleri, Allahü teâlânın rızâsına kavuşamamaktan ve son nefes endişesi ile korkarak çok ağlardı, imansız giden arkadaşının hâlini, kendisi şöyle anlatmıştır: “Söylediği vakit gelince yanına gittim. Hayâtının son anlarını yaşıyor ve can çekişiyordu. Yönünü doğu tarafına dönmüştü. Tutup kıbleye çevirdim. Tekrar doğuya döndü. Tutup yine kıbleye çevirdim. Bu arada gözlerini açıp bana dedi ki: “Hiç uğraşma, ben bu tarafa dönmüş olarak öleceğim!” Hıristiyan ruhbanlarının söylediği küfür olan, îmânı gideren sözler söylemeye başladı. Dîn-i İslâm’dan çıktı. Nihâyet imansız olarak öldü. Ölüsünü kaldırıp, oradaki bir kiliseye götürdük. Birde gördük ki, kilisede bir kalabalık toplanmış ve çok üzgün bir hâlde idiler. Önlerinde yatan bir cenâzenin etrâfında duruyorlardı. “Nedir bu hâl?” dedik. Onlar dediler ki: “Bizim meşhûr bir ruhbanımız vardı, yüz sene yaşadı. Bugün öldü. Fakat, ölmeden önce dînimiz olan hıristiyanlıktan çıktı. Müslüman olduğunu söyledi ve müslüman olarak öldü.” Biz onlara dedik ki: “Bizim elimizdeki cenâze de müslüman idi. Son nefesinde hıristiyanlık dîni üzere öldü ve imansız gitti. Siz bunu alın, o, müslüman olarak ölen ruhbanınızın cenâzesini de bize verin.” Onlar da kabûl etti. Biz o müslüman olanın cenâzesini alıp, yıkadık, kefenledik, müslüman mezarlığına defn ettik.. Onlar da öbürünü alıp, hıristiyan mezarlığına defnettiler. Allahü teâlâdan, son nefesimizde îmân ile gitmeyi nasîb etmesini dileriz, yalvarınız!”
Endülüs’teki evliyânın büyüklerinden. Künyesi Ebü’l-Hasen olup ismi, Ali bin Abdullah eş-Şüsterî en-Nümeyri el-Endülüsî’dir. Mâlikî mezhebinden olan Ali bin Abdullah, tasavvuf ilimini ve edebi, Ebû Muhammed bin Sebîî’den öğrendi. Aynı zamanda fıkıh âlimi ve şâir olan Ebü’l-Hasen Ali’nin doğum târihi belli değildir. 668 (m. 1269) senesinde, hacdan dönerken Dimyât’da vefât etti ve oraya defnedildi. Hayâtı hakkında fazla bilgi olmayan Ebü’l-Hasen; vera, zühd ve takvâ sahibi bir zât idi. Kerâmetleri ve menkıbeleri çoktur.
Ünvân-üd-diyâne adlı eserin yazarı şöyle anlatır: “Es-Süsterî, birgün talebeleriyle yolculuğa çıktı. Daha önce sevdiklerinden Ahmed isminde bir zât esîr düşmüştü. Bu yolculuk sırasında Ebü’l-Hasen Ali; “Ey Ahmed! Artık bize gel!” diye birkaç defa yüksek sesle söyledi. Talebeleri bu sözleri işitince; “Efendim! Ahmed kimdir? Buralarda öyle birisi yoktur” dediler. Bunun üzerine Ebü’l-Hasen Ali; “Yarın inşâallah sizin kendisiyle sevineceğiniz kimse olacaktır” dedi. Ertesi gün Kâbis denilen köye vardılar. O köye giderken, daha önce esârette olan kişi koşarak geldi. Ebü’l-Hasen Ali talebelerine; “Haydi şimdi sevinin, bu kardeşinizle müsâfeha ediniz. O esâretten kurtulmuştur” dedi.
Şöyle anlatılır: “Câye denilen şehirde, Ebü’l-Hasen bin Alâl isminde, dînine bağlı ve emâneti koruyan bir zât vardı. Birgün Süsterî hazretlerinin talebelerine ders okuttuğu yere geldi ve onu ders okuturken buldu. Ebü’l-Hasen’in ilmini ve talebeye öğretiş usûlünü çok beğendi. Ebü’l-Hasen’e ve talebelerine, Allahü teâlânın rızâsı için yirmi dirhem ve ba’zı yiyecekler getirmeyi niyet etti. Daha sonra niyet ettiği şeylerin yarısını getirip aralarında taksim etmeği ve diğer yarısını da sonra getirmeyi düşündü. O gece rü’yâsında Peygamber efendimizi ( aleyhisselâm ) yanında Hazreti Ebû Bekr ve Hazreti Ali olduğu hâlde gördü. Ebü’l-Hasen bin Alâl, rü’yâsında görmenin sevinciyle Resûlullaha ( aleyhisselâm ) koştu ve “Yâ Resûlallah, Allahü teâlâya benim için duâ buyurun?” diye arzedince, Resûlullah efendimiz (s.a.v), Hazreti Ebû Bekr’e dönüp; “Ey Ebû Bekr ver!” buyurdu. Hazreti Ebû Bekr bir çöreği mübârek eliyle iki parçaya böldü ve yarısını Ebü’l-Hasen bin Alâl’a verdi. O esnada Ebü’l-Hasen bin Alâl uyandı ve o çörek parçasını yanıbaşında buldu. Hemen hanımını ve çocuklarını uyandırdı ve rü’yâsını anlattı. Bu rü’yâ ve sonundaki hakîkat, Ebü’l-Hasen bin Alâl’ın îmânını kuvvetlendirdi. Bundan sonra ibâdet aşkı daha da artıp, Allahü teâlâya şükr edip devamlı ibâdete koyuldu. Ertesi gün Ebü’l-Hasen bin Alâl, Ali eş-Şüsterî’nin huzûruna, vermeği kararlaştırdığı para ve yiyeceklerin yarısıyla geldi ve onları verdi. O zaman Ali eş-Şüsteri; “Ey Ali, biraz yakına gel. Eğer ilk önce getirmeyi niyet ettiklerinin hepsiyle gelseydin, çöreğin diğer yarısına da kavuşurdun” buyurdu.”
Ebü’l-Hasen Ali, hacdan dönerken, hasta bir hâlde Şam’dan Dimyat’a gidiyordu. Dimyat sahiline geldiğinde, orada bulunan köyün ismini sordu. Ettiynetû dediler. Orada vefât etti. Talebeleri, omuzları üzerinde cenâzeyi Dimyat’a getirdiler ve oraya defnettiler.
Ebü’l-Hasen Ali, birçok eser yazmıştır. Bunlardan ba’zıları şunlardır: 1. El-Urvet-ül-vüskâ, 2. Elmakâlid-ül-vücûdiyyetü fî esrâr-is-Sûfiyyeti, 3. Dîvânü şiir, 4. Er-Risâlet-ül-kudsiyye fî tevhîd-il-ammeti vel-hassatı vel-merâtib-il-Îmâniyyeti vel-İslâmiyyeti vel-ihsâniyyeti, 5. Er-Risâlet-ül-ilmiyyetü.
Hadîs ve fıkıh âlimlerinden. Künyesi Ebü’l-Hasen, lakabı Fahrüddîn’dir. 595 (m. 1199)’de doğdu. 690 (m. 1291)’da vefât etti. Şam’da; İbn-i Taberzed, Ebü’l-Mehâsin bin Kâmil, Ebü’l-Yemen el-Kindî, İbn-i Harestânî, İbnüddenf, Hıdır bin Kâmil, İbn-i Mülâib, Ebü’l-Fadl, Ebü’l-Meâlî bin el-Mencâ ve kardeşi Abdülvehhâb, Şeyh Muvaffaküddîn ve kardeşi Ebû Amr ve diğer âlimlerden hadîs-i şerîf işitmiştir. Kudüs’te; Ebû Ali el-Evkî’den, Mısır’da; Ebü’l-Berekât bin Habbâb’dan ve Ebû Abdullah bin er-Reddâd’dan, İskenderiyye’de; Ca’fer el-Hemedânî’den, Zafer bin Sahm’dan ve İbn-i Ravah’dan, Haleb’de; İbn-i Halîl el-Hâfız’dan, Humus’da; babası Şemsüddîn Buhârî’den Bağdad’da; Abdüsselâm ed-Dahirî, Amr bin Kerem’den hadîs-i şerîf işitmiş, ayrıca okunan meşhûr kitabları dinlemiştir.
Fıkıh ilmini, babasından ve Şeyh Muvaffaküddîn’den öğrendi. Ondan “El-Muknî” adlı eseri okudu. Hanbelî mezhebi fıkıh âlimlerindendir. Bu kitabı okutmak için icâzet aldı. Amcası Hâfız Ziyâüddîn ona, hadîs-i şerîf rivâyet etmesi için icâzet verdi. Onlardan bir kısmı şu zâtlardır: Ebü’l-Mekârim el-Lebbân, Ebû Ca’fer es-Saydalânî, el-Kerrânî. Afifet-ül-Fârkâniyye, Ebû Sa’d-üs-Saffâr. Es’ad el-Iclî. Abdülvâhid es-Saydalânî, Ebû Tâhir el-Huşûî, Ebü’l-Ferec bin Cevzî, Mübârek bin Ma’tûş, Hibetullah İbni Sıbt ve diğerleri. Amr bin Hâcib, Mu’cem adlı eserinde onun hakkında şöyle demiştir: “Fıkıh ilmini babasından ve Şeyh Muvaffaküddîn’den öğrendi. Faziletli, kıymetli, güzel yüzlü ve güzel ahlâklı idi. Dînin emirlerine tam uyan, yardımı seven ve takdîre şayan bir hâli vardı. Onun hâlini, amcası Şeyh Ziyâüddîn’den sordum. Methedip, güzel ahlâka ve tam bir mürüvvete sâhib olduğunu söyledi.”
Faradî de Mu’cem’inde onun hakkında şunları kaydetmiştir “İlimde üstâd, âlim, fakîh, zâhid, âbid, kendisine çok isnâdda bulunulan, vakûr ve hadîs-i şerîf kırâatında sabırlı bir âlim idi. Evinde talebelere karşı şefkatli idi. Genellikle evinde durur ve çok ibâdet ederdi. Ecdadının yolunu ta’kib eden bir zât idi. Altmış sene hadîs rivâyetiyle meşgûl oldu. Birçok kimseden rivâyette bulunma husûsunda tek âlimdir.”
Şeyh Tâcüddîn el-Ferâvî de onun için; “Rivâyette riyaset onunla sona erdi. Çeşitli beldelerden muhaddisler ona gelmiştir” demiştir.
Hâfız Berzâlî de şöyle demiştir: “Çok hadîs-i şerîf ve müşkil lafızlar ezberlemişti. Nâdir hadîslerden çoğunu bilirdi.”
İmâm-ı Zehebî de onun hakkında şöyle demiştir: “Fakîh, faziletli, edîb, zâhid, sâlih ve hayırlı bir zât idi. Adâletli ve güvenilir, vera’ ve takvâ sahibi idi. Talebelerine karşı gayet hoş muâmele ederdi.”
Yine İmâm-ı Zehebî şöyle demiştir: “El-Mezâ’dan onun hakkında sordum. “Büyük âlim, emsali az bulunur, âlimler yetiştirmiş olan bir aileye mensûptur. Bu zamanda, rivâyet husûsunda onun gibi ilerlemiş biri daha bilinmiyor” dedi.”
Gençliğinde ticâret ile meşgûl olup, seferlere çıkıyordu. Daha sonra ilme yönelip malını amcası Hâfız. Ziyâüddîn’in medresesine vakfetti. İlimde çok yükselip, meşhûr oldu. Dımeşk, Mısır, Bağdad, Musul ve diğer beldelerde hadîs-i şerîf rivâyet etti. Ebü’l-Kâsım Ali bin Belbân, onun hadîs-i şerîf rivâyet ettiği zâtların isimlerini tesbit etmiştir. Ondan istifâde etmek, hadîs-i şerîf dinlemek için pekçok kimse derslerine gelmiştir, ilk önceleri, altıyüzelli talebe toplanmış ve sonra bu miktar çok artmıştır. Kendisinden hadîs-i şerîf işitenlerden bir kısmı şu zâtlardır: Amr bin Hâcib Zekîyüddîn Münzirî, Reşîd Atâr, ed-Dimyâtî, İbn-i Dakîk-il-Iyd, el-Hârisî, Kâdı Takıyyüddîn Süleymân bin Hamze, Şeyh Şemsüddîn bin Kemâl ve diğerleri. İmâm-ı Zehebî onun için şöyle demiştir: “Seksen güvenilir râvî ile rivâyeti Resûlullaha ( aleyhisselâm ) ulaşan son âlimlerdendir.” Vefâtında, büyük âlimler, meşhûr zâtlar ve halk, büyük bir kalabalık hâlinde toplandı. Cenâze namazı Muzafferî Câmii’nde kılındı. Fesh-i Fayson denilen yerde, babasının kabrinin yanına defn edildi. Güzel şiirleri olup bir şiirinin tercümesi şöyledir:
“Ölüm habercileri sana koşarak geliyor. Kalbin bundan gâfil ve yanılma içindedir. Gayret et. İyi amel işle. Ölüm sana yaklaştı. Oyunu, eğlenceyi bırak. Sonu olan, âciz bir insan olduğunu unutma. Allahü teâlânın azâbından emîn olma. Nice kimseler, amel defteri simsiyah olarak Cehenneme sevkedildi. Bunlar süslü ve aydınlık Cennetlere sevkedilenler gibi değildirler. Rabbinden ümid kesme, fakat çalış, gâfil olma.”
“Ölüm sana geliyor ey İbn-i Buhârî! Ölümü sâlih ameller işlemiş olarak karşıla. Kesin olarak bil ki, âhıret günü geliyor. Büyük-küçük herkes, hesaba çekilecek. Sanki sen ölmüşsün. Ölümü gözünle görüyorsun. İnsanlar, cenâzeni almış mezarlığa taşıyorlar. Kabrin derinliğine yalnız ineceksin (konacaksın) ve üstüne toprak atılacak! Dikkat et. Yemîn ederim ki, geride bıraktığın mallar ve mülkler sana fayda vermez! Ancak, fakirlere sadaka vermiş isen, hayra harcamış isen, o zaman faydasını görürsün. İşte o zaman, geçmiş iyi amellerin sebebiyle umulur ki, Allahü teâlâ seni affeder ey İbn-i Buhârî!
Evliyânın büyüklerinden. Künyesi Ebü’l-Hasen olup ismi, Ali bin Ebî Bekr bin İdrîs el-İdrîsî el-Ba’kubî’dir. Doğum târihi bilinmemektedir. 619 (m. 1222) senesinde Zilka’de ayında vefât etti. Ukâbe denilen, Bağdad’ın Kuzeydoğusundaki dergâhına defn edildi, ilim, edeb ve tasavvuf bilgilerini Ali bin Hiyetî’den öğrendi. Abdülkâdir-i Geylânî hazretlerinin talebelerindendir.
Sâlih bin Ya’kûb el-Ukûbî şöyle dedi: “Babam anlatırdı. Beş yaşındaki oğlum İsmâil yatalak hasta idi. Onu alıp, Ali bin Ebî Bekr hazretlerine götürdüm. Şifâ bulması için duâ buyurmasını rica ettim. Beni kabûl etmedi. Ben de çocuğu oraya bıraktım. Ali bin Ebî Bekr, o zaman elindeki portakalı attı ve portakal oğlumun dizine geldi. O anda, oğlum derhal ayağa kalkıp yürümeye başladı. O da, attığı portakalı aldı ve dergâhına yöneldi. Orada bulunanlar tehlîl (La ilahe illallah) getirdiler. Oğlumla beraber geri döndük.”
Talebelerinden Abdürrahîm bin Muzaffer şöyle anlatır: “Zâlim bir kişinin çok zulmünü gördüm. Dayanamayıp, Ali bin Ebî Bekr hazretlerine gidip, durumumu arzettim. Çok heybetli idi. Bahçede akşam namazını kıldı. Daha sonra talebeleri etrâfına oturdular, içlerinden birinin elinde, ok ile yay vardı. Onu aldı, oku yaya takıp bana döndü ve “At!” buyurdu. Ben de; “Başüstüne” diyerek, onun dilediği şekilde üç defa attım. Sonra kendileri alıp attılar. Ok, az ilerideki bir ağacın gövdesine isâbet etti. O zaman; “Şimdi cezasını gördü” buyurdu. Ben; “Allahü ekber” deyip tekbîr getirdim. Oradakiler de tekbîr getirdiler. Oradan ayrıldım. Sabahleyin öğrendim ki, o zâlim kişi, baygın bir şekilde yatağa düşmüş, nereden geldiği bilinmeyen bir ok kendisine isâbet etmiş, cezasını böylece görmüş.”
Evliyânın büyüklerinden. Künyesi Ebü’l-Hasen olup ismi, Ali bin Hüseyn el-Harirî el-Mensûr’dur. Doğum târihi belli olmayıp, 645 (m. 1247) senesinde vefât etti. Ali el-Harîrî’nin çok kerâmetleri görüldü. Havran’ın Büsr köyünden ve “Benûz-Zemân” denilen aşirettendir. Daha küçük yaşta iken Şam’a geldi ve orada yetişti. Zâten annesi Şamlı olup, Emîr Karvaş bin Müseyyib el-Ukaylî’nin soyundan idi. Ebü’l-Hasen el-Harirî daha küçük iken babası vefât etti. Amcasının himâyesinde büyüdü. Geçimini te’min etmek için, amcasının mesleğini öğrendi.
Şeyh Ebû Ali el-Magribî’den ilim öğrendi ve onun sohbetlerini dinledi. Ebü’l-Hasen el-Harîrî, derecesi yüksek, hâl ve kerâmet sahibi, cesur, vekar sahibi bir zât idi.
Es-Sirâc şöyle anlatır: “Harezm taraflarından bir fesad topluluğu Şam civârına geldiler. Ali Harîrî’nin doğum yeri olan Büsr denilen yere yaklaştılar. O civarda çok zulüm ve eziyet yaptılar. Ebü’l-Hasen el-Harîrî, talebelerinden birine; “Gel seninle bu zâlim kimselere gidelim” dedi. O talebe çok korktu ve; “Efendim, bu zâlim kimseler, bize zarar verirler. Biz yalnızız. Onlara bişey dememiz hâlinde, etrâfa daha çok zarar verirler” dedi. Ebü’l-Hasen el-Harîrî: “Kalk gidiyoruz. Bakalım Allahü teâlâ ne gösterecek” buyurarak, bineğine bindi. Talebesiyle onların çadırlarının kurulu olduğu yere gitti. Onlar Ali el-Harîrî’yi tanımadıkları hâlde. Sultanları karşıladıkları gibi, karşıladılar. Ali el-Harîrî, heybet ve Şiddetle onların karşılarına geçip, yaptıkları zulme son vermelerini, iyi kimseler olmalarını nasihat etti ve her kelimeyi söylerken, elindeki asasını yere vurarak tenbîhte bulundu. Onların reîsi, söylenen sözler karşısında birşey diyemedi. Başını önüne eğdi. Daha sonra adamlarını alıp o bölgeden uzaklaşıp gitti.”
Şöyle anlatılır: “Talebelerinden biri, Ali el-Harîrî hazretlerine gelip, hacca gitmek istediğini bildirdi ve izin istedi. Ali el-Harîrî de ona küçük bir çanta verdi ve içinden ihtiyâç miktarı kadar parayı harcamasını, geri kalanı iade etmesini tenbîh etti. O zât çantayı açtığında bir dirhem (gümüş para) olduğunu gördü ve bunun az olması sebebi ile üzüldü ve geri vermek istedi. O anda Ali el-Harîrî’nin ma’nevî hâli kendisini kapladı ve bunda bir hayır var diyerek o parayı harcadı. Çantayı tekrar açtığında, bir dirhem daha olduğunu gördü. Böylece, yol boyunca bütün ihtiyâçlarını karşıladı. Döndüğü zaman çantayı hocasına iade etti ve bu durumun hocasının kerâmeti olduğunu anladı.”
Yine şöyle anlatılır: “Büyük âlim Takıyyüddîn bin Salâh ile Ebü’l-Hasen el-Harîrî hazretleri bir yerde bir araya geldiler. Ali el-Harîrî; “Misâfirimize birşey ikram etmemiz îcâb eder” dedi. O anda oradan bir koyun sürüsü geçmeye başladı. Talebelerinden birine; “Git, yüz dirhem kıymetinde olan şu vasıftaki koyunu al getir” buyurdu. Orada bulunan Takıyyüddîn bin Salâh; “Her hâlde Şeyh Ali beni imtihan etmek ister. Bu koyunun etini yemiyeceğim” diye içinden geçirdi. Daha sonra sofra kuruldu. O esnada dışarıdan birisi geldi ve; “Bugün buradan bir koyun sürüsü geçti mi?” diye sordu. Oradakiler; “Niye soruyorsun?” dediklerinde, “O sürüde yüz dirhem kıymetinde bir koyunum vardı. Vasıfları şöyle şöyle idi. Ben onu Ali Harîrî hazretlerine ve sevdiklerine nezretmiştim” dedi. Oradakiler; “Evet bahsettiğin vasıftaki koyun, şu sofradaki koyundur” dediler. O kişi de; “Elhamdülillah koyun sahibini bulmuş” dedi. O zaman Ali el-Harîrî, Takıyyüddîn bin Salâh’a nazar etti ve “Kişi dâima hüsn-i zanda bulunmalıdır.” dedi. Takıyyüddîn bin Salâh; “Tövbeler olsun, tövbeler olsun” deyip af diledi.”
Hadîs, fıkıh ve tefsîr âlimi. İsmi, Ali bin Muhammed bin Ali er-Râmûşî el-Buhârî ed-Darîrdir. Doğum târihi bilinmiyen Ali bin Muhammed aslen Buhârâlıdır. Kendisine “Necm-ül-ulemâ” ve “Hamîdüddîn” lakabları verilmiştir. Zamanının tanınmış âlimlerinden ilim öğrenen Ali bin Muhammed, hadîs ilminde hafız (yüzbin hadîs-i şerîfi ezbere bilen) idi. Ali er-Râmûşî, 666 (m. 1268) senesinde vefât etti.
Ali bin Muhammed, Şems-ül-eimme Muhammed bin Abdüssettar el-Kerderî’den fıkıh ilmini, Cemâleddîn Ubeydullah el-Mahbûbî’den, hadîs-i şerîf dinleyip rivâyette bulundu. Ayrıca Ali bin Muhammed Ebü’l-Muhammed, Mahmûd bin Ahmed es-Sa’îdî ve birçok âlimden ilim öğrenip hadîs-i şerîf rivâyet etti.
El-Kureşî onun hakkında: “Yeryüzü, Ali bin Muhammed’in celâlinden ses çıkarırdı. Mâverâünnehr’de, ilim onunla son buldu.” demektedir.
Et-Temîmî ise onun için; “Ali bin Muhammed, âlim, kâmil ve ilmiyle amel eden bir zât idi” demektedir.
Birçok eserler yazan Ali bin Muhammed’in bilinen eserleri şunlardır: 1. El-Fevâid (Hâşiyet-ül-hidâye). 2. Şerh-ül-manzûme en-Nesefîye, 3. Şerh-ül-hâfi. 4. Şerh-ül-Câmi-ül-kebîr.
Tefsîr, hadîs ve fıkıh âlimlerinden. Künyesi Ebü’l-Hasen, lakabı İlmüddîn’dir. 558 (m. 1163) senesinde Sehâ’da doğdu. 643 (m. 1245)’de Dımeşk’da vefât etti. Tefsîr, hadîs ve fıkıh ilminden başka; kırâat, tecvîd, kelâm, usûl, nahiv, lügat ilimlerinde âlim, edîb ve şâir bir zâttı. Hâfız Ebü’t-Tâhir es-Silefî’den, İskenderiyye’de; Ebû Tâhir bin Avf’dan, Mısır’da; Ebü’l-Ciyûş Asâkir bin Ali’den, Hibetullah el-Busayrî’den, İsmâil İbni Yâsîn’den hadîs-i şerîf işitti. Kırâat ilmini; Ebü’l-Kâsım Şâtıbî’den, Ebü’l-Cûd Gıyâs bin Fâris ellahmî’den, Ebü’l-Fadl Muhammed bin Yûsuf el-Gaznevî’den öğrendi. Rivâyet isnâdlarını; Şam’da Ebü’l-Yemen el-Kindî’den ve Ebü’l-Cûd’dan aldı. Şafiî mezhebi fıkıh âlimlerindendir. İlim tahsilini tamamladıktan sonra Dımeşk’a gitti. Orada Benî-Ümeyye Câmii’nde Zekeriyyâ aleyhisselâmın kabri yanında kırk seneden fazla ders verdi. Pekçok kimse ondan ilim öğrendi. Ondan ilim öğrenenlerden bir kısmı şu zâtlardır: Şihâbüddîn Ebû Sâme, Şemsüddîn Ebü’l-Feth, Muhammed bin Ali bin Mûsâ el-Ensârî, Zeynüddîn Abdüsselâm ez-Zevâvî, Reşîdüddîn Ebû Râyidî, Cemâlüddîn, İbrâhim Fâdılîy, Radıyyüddîn Ca’fer bin Debûka, Şihâbüddîn Muhammed bin Mezher, Şemsüddîn Muhammed Dimyâtî ve diğerleri. Kendisinden ilim alanlar sayılmayacak kadar çoktur.
İmâm-ı Zehebî şöyle demiştir: “Kendisinden kırâat ilmi alınan âlimlerden onun gibi çok talebesi olanını bilmiyorum.”
İbn-i Kâdı Şühbe de onun için şöyle demiştir: “Etrâfı talebeler ile dolar taşardı. Çeşitli memleketlerden, talebeler ondan ilim öğrenmek için gelirdi. Dînin emirlerine titizlikle uyardı. Seçkin, mütevâzi, gösterişten uzak, hoşsohbet idi ve nâdir olan şeyler anlatırdı. Keskin zekâ sahibi, kadri bilinen ve hürmet gösterilen bir zât idi.”
İbn-i Hillikân da şöyle kaydetmiştir “Onu Dımeşk’da gördüm, insanlar etrâfına kalabalık bir hâlde toplanmış, ondan kırâat ilmi öğreniyorlardı.
Sırayla okuyorlar, her birine epey bir zaman sonra sıra geliyordu. Ayrıca onu, defalarca, bir hayvana binmiş Sâlihiyyin dağına çıkarken gördüm. Yanında iki üç kişi bulunur, herbiri sırayla bu gidiş esnasında ondan okurlardı. Her biriyle ayrı ayrı ilgilenirdi. Vefâtına kadar, hep ilim öğretmekle meşgûl oldu.”
Zamanının seçkin âlimlerinden olan Ali bin Muhammed Sehâvî hazretleri pekçok eser yazmıştır: “Hidâyet-ül-merâtib” dört cild olup, Zemahşerî tefsîri üzerine yazdığı şerhdir. “Mufassal”. “El-Kevâkib-ül-vükâd fî usûl-iddîn”. Kehf sûresine kadar yazdığı dört cildlik tefsîri, “Sefer-üs-se’âde ve “Sefîr-ül-ifâde” kırâat ilmiyle ilgili “Kasîde-i Şâtıbiyye” üzerine yazdığı şerh en önemli eserleridir. Bunlardan başka, hutbeleri ve şiirleri de vardır.
Vefâtı yaklaştığı sırada söylediği bir şiirin tercümesi şöyledir:
“Dediler ki, yarın âhıret diyarına gideceğiz. Kervan, kurtuluş diyârında olanların menziline ulaşacak, itaat eden kimse onlara kavuşmaktan sevinir. Dedim ki, benim günâhım var, çârem de yok. Hangi yüzle onların arasına katılabilirim? Dediler ki, Allahü teâlâ affeder. Hele de af uman kimseyi...”
Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinden. Kaynaklarda Âlim bin Alâ ile ilgili pek fazla ma’lûmat mevcût değildir. Sâdece onun büyük Tatar hânı için hazırladığı Tâtârhâniyye adındaki fetvâ kitabı zikredilmektedir. Bu eser. “Zâd-ül-misâfir” adıyla meşhûrdur. Âlim bin Alâ, 686 (m. 1287) yılında vefât etti. Başka târihlerde, hattâ 286 hicrî senesinde vefât ettiği de bildirilmiş ise de, bu mümkün değildir. Zîrâ Tâtârhâniyye’de, daha sonraki asırlarda yaşayan âlimlerin eserlerinden nakiller vardır. Âlim bin Alâ’nın Tâtârhâniyye yazması, Süleymâniye Kütüphânesi. Hazreti Hâlid kısmı 140-142 numarada üç büyük cild hâlinde bulunmaktadır. Nûr-i Osmâniyye Kütüphânesi. 1968 numarada da mevcûttur. Eserde, Şerh-i Tahâvî. Sirâciyye, Cevâmi, Hidâye, Kâfi, Zâhire, Tecrid, Müntekâ, Nesefiyye, Hülâsât-ül-Hâniyye ve Nevâdir kitaplarının isimleri kaydedilmiştir.
Ayrıca Muhammed bin Bistâm bin Rüstem el-Vânî’nin bu esere ta’likatı da aynı kütüphânenin Lâleli kısmı 3762/6 numarada bulunmaktadır. Tâtârhâniyye’de yüzaltıncı sahifede diyor ki: “Âlimlerin bir kısmı, misâfir arkasında kılan mukîm, üçüncü ve dördüncü rek’atlarda kırâat etmez, ya’nî birşey okumaz dedi. Şems-ül-eimme Abdülazîz Halvânî ve başka âlimler kırâat eder dedi. O hâlde, ihtiyât ederek, okuması daha iyi olur.”
Tâtârhâniyye’de diyor ki: “Yırtık, eski olup kullanılmıyan Mushaf yakılmaz. Temiz beze sarılıp, toprağa gömülür. Yahut toz gelmiyen temiz, bir yere konur.”
Tâtârhâniyye kitabında diyor ki: “Teşehhüde otururken. Lâilâhe illallah derken, sağ el şehâdet parmağı ile işâret eder mi? İmâm-ı Muhammed, bunu usûl haberlerinde bildirmedi. Sonra gelenler, başka başka söyledi. Bir kısım âlimler, işâret edilmez dedi. Kübrâ’da böyle yazıyor. Fetvâ da böyledir. Bir kısmı ise, işâret edilir dedi.”
Tâtârhâniyye kitabı, doksanbeşinci sahifede diyor ki: “Gümüş para gibi kullanılan Fülus, ya’nî bakır paraların kıymeti ikiyüz dirhem gümüş veya yirmi miskal altın olduğu zaman, bu paranın zekâtını vermek lâzımdır. Ticâret niyeti ile kullanması şart değildir ve kıymeti, ya’nî değeri kadar altın verilir.”
Tâtârhâniyye kitabında zekâtı anlatırken diyor ki: “Nafile sadaka veren kimsenin, sevâbının bütün mü’minlere verilmesi için niyet etmesi çok iyi olur. Kendi sevâbından hiç azalmadan bütün mü’minlere de sevâbı erişir Ehl-i sünnet ve cemâat mezhebinin i’tikâdı böyledir”.
Kırâat ve Hanbelî mezhebi fıkıh âlimi. Künyesi Ebü’l-Hasen olup ismi. Ali bin Osman bin Abdülkâdir bin Muhammed bin Yûsuf el-Vücûhî el-Bağdâdî’dir. Lakabı Şemsüddîn (Dînin güneşi) olup, İbn-i Vücûhî ismiyle meşhûr oldu. İbn-i Vücûhî aynı zamanda tasavvuf büyüğü, zâhid, üstün derecelere sahip bir zât idi. 582 (m. 1187) senesi Zilhicce ayında doğdu. 672 (m. 1273) senesi Cemâzil-evvel ayında Bağdad’da vefât etti. Bâb-ı Harb kabristanına defnedildi.
İbn-i Vücûhî, kırâat ilmini el-Fahr-ül-Mûsulî’den öğrendi. İbn-i Rüzbe, es-Sühreverdî ve birçok âlimden hadîs-i şerîf dinledi ve rivâyette bulundu. İbn-i Sa’dûn el-Kurtubî ile arkadaşlık yaptı. İbn-i Vücûhî, kırâat ilmini ve Kur’ân-ı kerîmin inceliklerini çok iyi bilirdi. Dine sımsıkı bağlı olup bildiğiyle amel ederdi. İbn-i Esîr dergâhına devam etti ve orada ilim ve edeb öğrendi. Kendisinden; İbn-i Harûf el-Mûsulî hadîs-i şerîf dinledi ve rivâyette bulundu.
Reşîdüddîn bin Ebi’l-Kâsım şöyle anlatır: İbn-i Vücûhî’yi vefâtından sonra rü’yâmda gördüm. Ona; “Allahü teâlâ sana ne muâmelede bulundu?” diye sordum. O da; “İki melek yanıma geldi. Beni oturtarak, bana; Rabbin kim? Peygamberin kim? Dînin ne? Kitabın ne? Kıblen neresi? İ’tikâddaki mezhebin ne? Amelde mezhebin ne?” diye sorular sordular. Ben de; “Rabbim Allahü teâlâ, Peygamberim Hazreti Muhammed ( aleyhisselâm ), dînim dîn-i İslâm, kitabım Kur’ân-ı kerîm, kıblem Kâ’be-i şerîf, i’tikâdda mezhebim Ehl-i sünnet ve cemâat, amelde İmâm-ı Ahmed bin Hanbel’in mezhebindenim” diye onlara güzel cevaplar verince, tekrar beni yatırdılar ve gittiler” dedi.
“Belâgat-ül-müstefîd fî kırâat-il-aşera” adlı eser, İbn-i Vücûhî’nin yazdığı eserlerdendir.
Meşhûr âlimlerden, tefsîr, kırâat, hadîs, usûl, fıkıh, lügat, nahiv, mantık, ilm-i nücûm, târih, hendese, cerh ve ta’dîl ilimlerinde büyük bir âlimdir. İsmi, Ali bin Yûsuf bin İbrâhim bin Abdülvâhid İbni Mûsâ bin Ahmed bin Muhammed bin İshâk eş-Şeybânî’dir. Künyesi Ebü’l-Hasen olup Kâdı Ekrem diye tanınırdı. Cemâlüddîn lakabı ile meşhûrdu. 568 (m. 1172) senesinde Mısır’ın Kıft kasabasında doğdu. Mısır sultânı Azîz’in, Haleb vezirliğini yaptı. Arab dili ve edebiyatında büyük edîb olup, nesir ve nazım şeklinde yazdığı eserleri vardır. Mısır’da ve Haleb’de birçok âlimden din ilimlerini tahsil etti. Birçok eserleri vardır. 646 (m. 1248) senesi Ramazan ayında Haleb’de vefât etti.
Ali Kıftî, Mısır’ın Kâhire şehrinde ilim tahsilini tamamladıktan sonra, Haleb’e gidip yerleşti. Meşhûr yazarlardan biri oldu. Babası Kâdı Eşref de, onun gibi eser yazanlardandır. O, çok çeşitli ilimlerde mütehassıs olup, hepsinin hakkını veren eserler yazdı.
Yâkût-i Hamevî diyor ki: “Kâdı Ekrem, 568 senesinin Rebî’ul-evvel ayında Kıft kasabasında doğdu. O, çok faziletleri kendinde toplamıştı. Çok şerefli, kadrü kıymeti büyük idi. Lügat, nahiv, kırâat, fıkıh, hadîs, usûl, mantık, riyâziyye, nücûm, hendese, târih, cerh ve ta’dîl ilimlerine âit mes’elelerde en derin ve ince bilgilere sahipti. O, eli açık olup, cömertliği çok ve güleryüzlü bir zât idi.”
Çok kıymetli eserler yazdı. Bunlardan başlıcaları şunlardır:
1. Târih-ün-nuhhât, 2. Târih-ül-Yemen, 3. Târih-i Mısır, 4. Târih-i Benî-Büveyh, 5. Târih-i Selçûkıyye, 6. Kitâb-üd-Dâd vez-Zâ, 7. Ed-Dürr-üs-Semîn fî ahbâr-il-müteyemmîn, 8. Men elvet-il-eyyâm aleyhi ferefe’athü sümme iltevet aleyhi fe veda’athü, 9. Ahbâr-ül-musannifîn ve mâ sannefûhü, 10. Ahbâr-ün-nahviyyîn, 11. Ahbâr-ı Mısır min ibtidâihâ ilâ eyyâm-i Selâhaddîn, 12. Târih-ül-magrib, 13. El-Muhhallâ fî isti’âb-ı vücûh-ı kellâ, 14. İslâhu hulel-i sıhâh-il-Cevherî, 15. El-Kelâm alel-Muvatta, 16. El-Kelâm alâ Sahîh-il-Buhârî, 17. Târih-i Mahmûd bin Sebüktekîn ve beytihî, 18. El-İnâs fî ahbâr-i Âl-i Mirdâs, 19. Er-Reddü âlen-nasârâ ve zikr-i mecâmi’ihim, 20. Meşîhatü Tâcüddîn el-Kindî, 21. Nühzet-ül-hâtır ve nüzhet-ün-nâzır fî ehâsin-i mânukıle min zuhûr-il-kütüb.
Ali Kıftî, muhteşem bir vezîr ve kâmil bir devlet adamı idi. Anlatılamayacak kadar çok kitaplardan bilgiler toplayıp eser yazdı. Bunun kitablarından istifâde etmek için her yerden gelirlerdi. Kitaplarını Haleb sultânı Nâsır’a vasıyyet etti. Elli bin dînâr değerinde kitaba mâlikti. Bu kitapları elde etmek için çok borçlanmıştı. O, Müeyyed İbni Kıftî’nin kardeşidir..
Fıkıh ve kelâm âlimi. İsmi, Ali bin Muhammed’dir. Künyesi Ebü’l-Hasen, lakabı Seyfüddîn el-Âmidî’dir. 551 (m. 1156)’de Âmid’de doğdu. 631 (m. 1233) senesinde Şam’da vefât etti. Âmid, Diyarbakır’ın eski ismidir. Oralı olduğu için Âmidî denilmiş, bu nisbeti ve lakabı ile, “Seyfüddîn Âmidî” olarak tanınmıştır, İlim öğrenmeye kendi memleketinde başladı. Önce Kur’ân-ı kerîm okumayı ve memleketinde bulunan meşhûr kırâat âlimlerinden kırâat ilmini öğrendi. Hanbelî mezhebi fıkıh bilgilerini içine alan bir kitabı ezberledi. Bu tahsilinden sonra Bağdad’a gidip, tahsiline orada devam etti. Bağdad’da yine kırâat ilmine dâir ders aldı. Ebü’l-Feth İbn-ül-Münâ’dan fıkıh ilmini öğrendi. Ebü’l-Feth Şâtîl’den hadîs-i şerîf dinledi. Şafiî mezhebi fıkıh âlimlerinden Şeyh Ebü’l-Kâsım bin Fudlan’dan Şafiî mezhebi fıkıh bilgilerini öğrendi. Bu arada Hanbelî mezhebinden Şafiî mezhebine geçti.
Böylece Şafiî mezhebi fıkıh bilgilerinde ve kelâm ilminde âlim olarak yetişti. Bağdad’daki bu tahsilinden sonra Şam’a gitti. Şam’da fen ilimlerini de öğrenip, zamanının en meşhûr âlimi oldu. Şam’dan da Mısır’a gitti. Mısır’da Mücâvere Medresesi’nde ve Zaferî Câmii’nde ders verdi. Pekçok kimse onun derslerine devam edip, ondan icâzet aldı. Mısır halkı ve talebeler ondan çok istifâde etti. Fakat kendisini yanlış anlayıp, aleyhinde bulunanların tutumları sebebiyle, Mısır’dan ayrılıp Hama’ya gitti. Hama hükümdârı Melik Mensûr’dan iyi bir himâye gördü. Ona yüksek bir vazîfe verdi. Böylece iki sene Hama’da kaldı. Melik Mensûr ona çok ikramda ve yardımda bulundu. Âmidî, daha sonra Şam’a gitti. Şam emîri Şerefüddîn Îsâ bin el-Melik-ül-âdil tarafından yardım ve himâye gördü. Azîziyye Medresesi’nde müderrislik vazîfesi verildi. Bu medresedeki verdiği dersler çok dikkati çekmiştir. Bir müddet müderrislik yaptıktan sonra bu vazîfeden alındı. Medrese-i Adliye yanındaki evine çekilip, ömrünün son zamanlarında yalnız olarak yaşadı.
Âmidî, güzel yüzlü ve gayet güzel konuşan meşhûr bir âlim idi. Fıkıh ilminde Şafiî mezhebi âlimlerindendir. Şafiî mezhebinin meşhûr âlimlerinden Şeyh-ül-İslâm İzzeddîn bin Abdüsselâm, Âmidî için şöyle demiştir: “Ben, ondan daha iyi ders veren birini görmedim. Üslûbu tatlı ve gayet fasîh konuşan bir hatîb idi. “El-Vesît” adlı eserini gayet güzel izahlar ile okuturdu. Biz münâzara usulünü ondan öğrendik. Bir zındık münâzara için gelse, onun karşısına Âmidî çıkardı. Çünkü bu husûsda ehliyet ve kabiliyet sahibi o idi.”
Âmidî, İmâm-ı Gazâlî hazretlerinin “El-Vesît” adlı eserini ezberlemişti. Bir defasında İmâm-ı Gazâlî hazretlerinin tabutunu rü’yâsında görmüş, tabutu açıp, yüzünden öpmüştür. Uyanınca İmâm-ı Gazâlî hazretlerinin “El-Mustasfâ” adlı eserini ezberlemeye karar verdi ve çok kısa bir zamanda ezberledi.
Seyfeddîn Âmidî, kelâm ilminde, usûl-i dînde, i’tikâd bilgilerinde ve usûl-i fıkıh ilminde derin âlimdir. Âmidî de kendinden önceki Ehl-i sünnet âlimleri gibi, bid’at fırkalarına ve kelâm ilmine felsefeyi karıştıranlara karşı cevap verip, kelâm ilmine karıştırılan felsefî düşünceleri temizledi.
Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) ve Eshâbının yolunu insanlara öğreten büyük âlim ve velî. Aslen Buhârâlıdır. Buhârâ’ya 30 km. uzaklıkta bulunan Rîvgir kasabasında doğmuştur. Doğum târihi kat’î olarak bilinmemektedir. Peygamber efendimizden sonra insanlara doğru yolu gösteren âlimler silsilesinin onuncusudur.
Medrese tahsili görüp, zâhirî ilimlerde büyük gayret ve çalışma gösterirdi. Hocası kendisini çok sever ve takdîr ederdi. Bu tahsil sırasında Ârif-i Rîvegerî, birgün çarşıda büyük âlim Abdülhâlık-ı Goncdüvânî’ye rastladı. Baktı ki, şeyh yüklenmiş evine erzak götürüyor. Edeple yaklaşarak eşyaları taşımak için izin istedi. Şeyh yükünü Ârife verdi ve beraberce eve gittiler. Eşyaları bıraktıktan sonra, “Bir saat sonra gel, yemeği beraber yiyelim” da’vetini aldı. Rîvegerî evden ayrıldıktan sonra, kendisinde bir boşluk hissetti. Kalbindeki bu boşlukta, sâdece Abdülhâlık-ı Goncdüvânî’ye karşı hizmet aşkı vardı. Bir saat sonra eve gitti, iltifâtlar görüp, evlâtlığa kabûl edildi. Hocası tarafından ma’nevî ilimler ve evliyâlık yolunun esasları öğretilmeye başlandı. Ârif-i Rîvegerî, hep bunlarla meşgûl olup medreseye ve eski hocasına dönmedi.
Ârif-i Rîvegerî’yi her gördükte eski hocası azarlıyor, hakaret ediyor, medreseye dönmesi için baskı yapıyordu. O, her seferinde mukâbele etmiyor, hiç sesini çıkarmıyordu. Bir gece eski hocası, kendisine ve bir müslümana yakışmayacak bir günah işledi. Ertesi gün o Ârifi gördüğünde, yine hakarete başlayınca, Ârif-i Rîvegerî ona şunları söyledi: “Hocam, niye hep benim gibi bir gariple uğraşırsın? Sen, dün gece büyük bir günah işledin; kendi hatânız yetmiyormuş gibi, beni de doğru yoldan ayırmak istiyorsun.” Bunu duyan eski hocası çok utandı. Eski talebesinin durumunu anladı, tövbe etti. Abdülhâlık-ı Goncdüvânî’ye gidip talebe oldu.
Ârif-i Rîvegerî hazretleri, hocasının derslerini büyük bir dikkatle ta’kib eder, onun her söylediğini ezberlerdi. Böylece zâhirî ilimlerde büyük bir âlim, bâtınî ilimlerde ise çok üstün bir velî oldu. Hocası Abdülhâlık-ı Goncdüvânî’nin hayatları boyunca hizmetiyle şereflendi. Onun pekçok feyz ve bereketlerine kavuştu. Hocasının vefâtından sonra, yerine geçip talebelere kendisi ders vermeye başladı. Pekçok talebenin hidâyete ve evliyâlık makamlarında yüksek derecelere kavuşmalarına vesile oldu. Zamanının bir tanesi idi. Herkese çok iyi ve yumuşak davranır, kimsenin kalbini kırmazdı. Nefsinin istediklerini hiçbir zaman yapmaz, istemediklerini yapmak, rûhunu yükseltmek için çok çalışırdı. Haramlardan şiddetle kaçar, hattâ harama düşmek korkusu ile mübahların fazlasını terk ederdi. Geceleri vaktini hep ibâdetle, gündüzleri talebe okutmakla geçirir, sünnet olduğu için; gündüz öğleden önce bir miktar kaylûle yaparak uyurdu. Peygamber efendimizin sünnet-i seniyyesini çok iyi bilir, onun unutulmaması için nasihatlerinde üzerinde durur, tarif ederdi. Sünnet-i şerîflerin yaşanması için çok gayret gösterirdi. Onun böyle gayretine karşılık cenâb-ı Hak da kendisine büyük makamlar ihsân etti. Uzun bir ömür yaşadı. 606 (m. 1209) senesinde Rîvgir’de vefât etti. Kabri oradadır. Ziyâret edenler, onun feyz ve bereketlerine kavuşmaktadır. Onu vesile ederek Allahü teâlâya yapılan duâlar kabûl olmaktadır.
Necmeddîn-i Kübrâ hazretlerinin yetiştirdiği evliyânın büyüklerinden. Aynüzzemân Cemâleddîn-i Geylânî ( radıyallahü anh ), hicri 7. asrın sonlarında vefât etmiştir. Faziletler ve kerâmetler sahibi, son derece âlim, yüksek bir zât idi.
Necmeddîn-i Kübrâ hazretlerinin sohbetinde ve hizmetinde bulunmak üzere, ilk defa memleketinden ayrılarak yola çıkacağı zaman, kendisine lâzım olur düşüncesiyle, kütüphânesinde bulunan, çeşitli ilimlere dâir kitapları alıp beraberinde götürdü.
Uzun yolculuk esnasında, bir gece rü’yâsında Necmeddîn-i Kübrâ hazretlerini gördü. Kendisine; “Ey Geylicik! Yükünü bırakda gel!” diyordu. Uyandığında, kendisinin dünyalık bir şeyi bulunmadığını, dünyalık toplayacak hâli de olmadığını düşünerek, üstadın rü’yâda kendisine böyle söylemesinin hikmetini anlıyamadı. İkinci gece aynı rü’yâyı gene gördü. Uyandığında bu sözün ma’nâsını daha fazla merak etti. Üçüncü gece rü’yâsında yine aynı şeyi söyleyince; “Ey efendim! Yüküm nedir?” diye suâl etti. “Toplayıp getirdiğin kitaplar” buyurdu. Uyandığında, bu kitapların hocasından istifâde etmesine mâni, olacağını anlayıp, hepsini Ceyhun nehrine attı. Nihâyet, Hazreti Şeyhin huzûruna vardığında kendisine; “Ey Cemâleddîn! Eğer o kitapları nehre atmasaydın, bizden istifâde edemiyecektin” buyurdu. Cemâleddîn ( radıyallahü anh ) söz dinleyip kitapları nehre attığı için çok sevindi. Hocasının dergâhında kırk gün kalmakla çok yüksek derecelere kavuştu. Kırk gün sonra hocası ona tarikat hırkası giydirip, Aynüzzemân (zamanın gözbebeği) ünvanını verdi.
Aynüzzemân Cemâleddîn hazretleri, Kazvin’de otururdu. Herkes, nûr saçılan sohbetlerinden istifâde etmek için, her taraftan akın akın sohbetine koşardı. Kazvin’de kendisinden istifâde eden, sohbetlerine koşan birçok talebesi bulunmakla beraber, uzak memleketlerde de talebeleri vardı. Şîrâz pâdişâhı da bu talabelerden idi.
Bir zaman Kazvin’in ileri gelenlerinden bir kimse, Şîrâz’a göç etmek istedi. Bu kimse, gideceği yerin pâdişâhının, şimdi bulunduğu yerdeki Cemâleddîn hazretlerinin talabelerinden olduğunu biliyordu. Bunun için Cemâleddîn hazretlerine gelerek, Şîrâz pâdişâhına, oraya gittiği zaman kendisine kolaylık göstermesi için bir mektûp yazması ricasında bulundu. Cemâleddîn ( radıyallahü anh ), kâğıt-kalem istedi. Getirdiler, Kâğıdın üzerine, Bal ve Râziyâne (Dere otu cinsinden bir nevî ot adı) yazdı. O kimse, bu mektûbu da alarak yola çıktı. Şîrâz’a vardığında pâdişâhla görüşmek istedi. Pâdişâhın karın ağrısından muzdarip olduğunu, şu anda hamamda bulunduğunu söylediler. Hamama gitti. Pâdişâhın yanına girdi. Pâdişâhın, ağrılar sebebiyle çok sıkıntıda olduğunu gördü. Yanına varıp selâm verdi. Pâdişâh selâmını alıp nereden geldiğini sordu. “Kazvin’den” dedi. Pâdişâh, Kazvin ismini duyunca, hocası Cemâleddîn hazretlerinin durumunu, nasıl olduğunu sordu. O kimse iyi olduğunu bildirip, mektûbu verdi. Pâdişâh mektûptaki iki kelimeyi okuyunca, hocasının kerâmet olarak bu sıkıntısını, rahatsızlığını bildiğini ve bu ilâcı yazdığını söyledi. Hemen, bal ile, mektûpta bildirilen ot getirilerek ilâç hazırlandı. Pâdişâh bu ilâcı kullandı. Allahü teâlânın izni ile ağrılarından hiçbir şey kalmadı. Pâdişâh, Allahü teâlâya çok şükretti. Hocasına olan muhabbet ve bağlılığı daha da arttı. Gelen kimseye de çok ikramda bulundu. Kolaylık gösterdi.
Necmeddîn-i Kübrâ hazretlerinin huzûrunda yetişen evliyâdan. Bâbâ Kemâl Cündî hazretlerinin doğum ve vefât târihleri kat’î olarak bilinememekte ise de, hicrî yedinci asrın ikinci yarısının başlarında vefât ettiği bellidir.
Bâbâ Kemâl ( radıyallahü anh ), Necmeddîn-i Kübrâ hazretlerinin huzûrunda kemâle geldiğinde, hocası kendisine hırkasını verdi ve “Türkistan diyarında Mevlânâ Şemsüddîn Müftî’nin Ahmed Mevlânâ isminde bir oğlu vardır. Bizim bu hırkamızı ona ulaştır ve terbiyesi (yetişmesi) ile de meşgûl ol!” buyurdu. Bâbâ Kemâl ( radıyallahü anh ), “Peki efendim” deyip huzûrundan ayrıldı ve Türkistan yolunu tuttu, işâret olunan Cünd beldesine geldi. Baktı ki, çocuklar oyun oynuyorlar. Ahmed Mevlânâ, o zaman daha çocuktu ve orada çocukların arasında idi. Fakat o oyun aynamıyor, oyun oynayan çocukların çıkardıkları kaftanlarını (elbiselerini) bekliyordu. Bâbâ Kemâl’in kendisine doğru geldiğini görünce hemen ayağa kalkarak karşıladı. Selâm verdi. Bâbâ Kemâl hiçbir şey söylemeden, O; “Nasıl biz başkalarının elbiselerini bekliyorsak, siz de bizim elbisemizi bekliyorsunuz” dedi. Bâbâ Kemâl onu bağrına bastı, sonra Müftî’nin yanına geldiler. Durumu kendisine anlatınca, Müftî, Bâbâ Kemâl hazretlerine dedi ki: “Bu çocuk meczûbdur (delidir). Size münâsib hizmet edemiyebilir. Fakat bunun küçük kardeşi Dânişmend Mevlânâ gayet akıllı ve terbiyelidir.” Bunun üzerine Bâbâ Kemâl ( radıyallahü anh ) dedi ki; “O da nasîblensin. Fakat biz, üstadımızın işâreti ile Ahmed Mevlâna’nın yetişmesi ile meşgûl olacağız.” Nihâyet, Ahmed Mevlânâ kısa zamanda yetişti. Kemâlâtı, yüksekliği etrâfa yayıldı. Çok kimselerin de yetişmelerine, kemâl mertebelerine yükselmelerine vesile oldu.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Nefehât-ül-üns trc. sh. 489İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ BEHÂÜDDÎN CÜMMEYZÎ (Ali bin Hibetullah bin Selâme)
Hadîs, fıkıh ve kırâat âlimlerinden. İsmi, Ali bin Hibetullah bin Selâme bin Müslim bin Ahmed bin Ali Lehmî olup, künyesi Ebü’l-Hasen, lakabı Behâüddîn’dir. 559 (m. 1164) senesinde Mısır’da doğup, 649 (m. 1252) târihinde Zilhicce ayının ondördünde Mısır’da vefât etti.
On yaşından önce Kur’ân-ı kerîmi ezberledi. Babası onun okuması için muhtelif yerler dolaştırdı.
Dimeşk’da (Şam’da) 608 (m. 1211) senesinde, Ebû Kâsım İbni Asâkir’den Sahîh-i Buhârî’nin az bir kısmı hâriç hepsini okudu. Babası ile beraber, Bağdad’a gitti. Burada Ebû Hasen Ali bin Asâkir Betâihî’nin huzûrunda, kırâatlara dâir yazdığı kitabından kırâat-i aşereyi okudu. Yine, büyük âlim Kâdı’l-kudât (Başkadı) Şerefüddîn bin Ebû Asrûn’un yanında kırâat-i aşereyi tekrar okudu.
Bağdad’da; Şühde-i Kâtibe’den, Abdülhâk Yûsüfî’den, Ebû Şâkir Yahyâ Seklâtûnî’den ve başka âlimlerden (rahmetullahi aleyhim) hadîs-i şerîf dinledi. İskenderiyye’de; Ebû Tâhir Silefî’den, Ebû Tâhir bin Avf ve Ebû Tâlib Ahmed bin Müslim Tennûhî’den ilim aldı. Mısır’da; İbn-i Berrî’den, Şâtibî’den kırâat ilmini okudu. Şâtibî’nin huzûrunda kırâat ilmine göre birkaç hatim ve ba’zı rivâyetleri okudu.
Büyük âlim Zehebî der ki: “Silefî’den İbn-i Asâkir, Behâüddîn Cümmeyzî ve hadîs âlimlerinden Abdülkâdir bin Abdullah’dan başka kimse hadîs dinlememiştir.”
Behâüddîn Cümmeyzî’den, Dımeşklilerden, Mekke-i mükerreme ve Mısırlılardan çok kimse, rivâyette bulunmuştur. Münzirî, Berzâlî, İbn-i Neccâr, Dimyâtî, İbn-i Dakîk-il-İyd, Ebû Hüseyn Yünînî, Kâdı Takıyyüddîn Süleymân ve daha birçok kimseler kendisinden hadîs-i şerîf rivâyet etmişlerdir.
Behâüddîn Cümmeyzî, fıkıh ilmini, Şam’da; İbn-i Ebî Asrûn’dan, Mısır’da; Ebû İshâk Irâkî ve büyük âlim Şihâbüddîn Tûsî’den öğrendi. Meşhûr “Mühezzeb” isimli eseri, İbn-i Ebî Asrün’un yanında okuyarak bitirdi. İbn-i Ebî Asrûn bu kitabı, Fârikî’nin yanında, Fârikî de Mühezzebin müellifînden okumuştu.
Behâüddîn Cümmeyzî ( radıyallahü anh ), Kâhire’de Câmi-ül-Ezher’in hatîbi idi. Mısır bölgesinin en büyük âlimi idi. Bir müddet dersler ve fetvâlar verdi. Küçük-büyük herkesin takdîrini kazanmıştı. Kadr-ü kıymeti ve herkes yanında derecesi yüksekti. Behâüddîn Cümmeyzî’ye ( radıyallahü anh ) Şeyh-ül-İslâmlık derecesi verildi. Hadîs ilminde çok yükseldi.
Okurken talebeler arasında, hocasının iltifâtına mazhar oldu. Kendisi bu husûsta şöyle der: “Hocam İbn-i Ebî Asrûn, bana yeşil bir cübbe giydirdi. Talebe arkadaşlarım arasında bana özel bir yer verdi. Kıymetimi yüksek tuttu. Benim için şöyle yazdı: “Talebem olan fakîh, büyük âlim Behâüddîn Ebû Hasen Ali bin Ebû Fedâil’in ilminin yüksekliği, benim yanımda sabit olunca, onu talebe arkadaşları arasında, cübbe ile taltif etmeyi uygun gördüm. Allahü teâlâ onu muvaffak etsin.”
Behâüddîn Cümmeyzî, İbn-i Ebî Asrûn’a Ebû Yâsir Muhammed bin Ali el-Mukrî el-Hamî’nin kırâat-i aşereyi ihtivâ eden Îcâz kitabını okudu.
Zehebî ( radıyallahü anh ) der ki: “Behâüddîn Cümmeyzî, o zaman İbn-i Ebî Asrûn’un dünyâda kalan son talebesi idi. Kırâat ilmiyle uğraşanlara çok şaşılır, nasıl olur da ondan kırâat ilmini okumak için onun yanına koşmazlar? Ondan ders almak için birbirleri ile yarış etmezler? Çünkü o, zamanında isnâd bakımından herkesten üstün idi.”
İbn-i Kalyûbî de onun vefâtını şöyle anlatır: “Behâüddîn Cümmeyzî’nin defninde bulundum. Öylesine, çok az rastlanan kalabalık bir cemâat vardı. Orada, kırâati ve sesi güzel İbn-i Ebî Berekât diye meşhûr birisi vardı. Behâüddîn Cümmeyzî’nin defni bitip, kabrin üzerindeki topraklar düzeltildikten sonra, (Zuhrûf-61) âyet-i kerîmesini muhtelif kırâatlara göre okudu. Altmışbirinci âyet-i kerîmesinin meâli şöyledir: “Gerçekten o (isa’nın nüzûlü) Kıyâmet için (yaklaştığını bildiren), bir beyândır, alâmettir. Onun için o kıyâmetin geleceğinde sakın şüphe etmeyin de, benim şerîatime tâbi olun. İşte bu biricik doğru yoldur.” Sanki bu âyet-i kerîmeler, Behâüddîn Cümmeyzî hakkında nâzil olmuştu. Çünkü herkes âlimlerin ölmesini, kıyâmet alâmetlerine benzetiyordu. Kur’ân-ı kerîm okuyan şahıs, Behâüddîn’in talebesi idi. Kur’ân-ı kerîmi okuduktan sonra, hocam, efendim, şu kabrin sahibi diye başlıyarak rivâyet edenleri tek tek okuyarak râvîlerini Resûlullaha kadar saydığı şu hadîs-i şerîfi okudu: Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Allahü teâlâ ilmi, kullarının kalblerinden silmek sûretiyle çekip almaz, âlimlerin rûhlarını kabzetmek sûretiyle alır.” Bunun üzerine herkes göz yaşlarını tutamayıp, ağlamaya başladılar.
Hindistan’da yetişen evliyânın büyüklerinden. İsmi, Muhammed bin Kutbüddîn bin Kemâleddîn el-Kureşî el-Esedî el-Mültânî es-Sühreverdî olup, lakabı Şeyhülislâm ve Behâüddîn’dir. Künyesi Ebû Muhammed olup, nesebi (soyu) Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) mensûb olduğu Kureyş kabilesine dayandığı dedelerinin, 200 (m. 815) yıllarında Hindistan’a gelmiş oldukları rivâyet olunmaktadır. Behâüddîn Zekeriyyâ, 565 (m. 1169) senesinde Hindistan’da Mültân şehrinde doğdu. Yüz sene ömür sürdükten sonra, 665 (m. 1266) senesinde orada vefât etti. Namazını Hâce Nizâmüddîn-i Evliyâ kıldırdı. Türbesi tanınmakta olup, halkın ziyâretgâhıdır.
Behâüddîn Zekeriyyâ, çocuk yaşta ilim tahsiline başladı. Oniki yaşında iken Kur’ân-ı kerîmi ezberledi. O sene babası vefât etti. Bundan sonra, ilim öğrenmek arzu ve iştiyâkı ile Horasan’a gitti. Buhârâ’da yedi sene ilim tahsil etti. Sonra hacca gitti. Hacdan sonra, Mekke-i mükerremede kalıp ilim tahsiline orada devam etti. Kemâleddîn Muhammed el-Yemenî hazretlerinden hadîs-i şerîf okuyup, icâzet (diploma) aldı. Bundan sonra Şam ve her biri ilim merkezi olan mübârek beldeleri ziyâret ederek, oralarda bulunan âlimler ve tasavvuf büyükleri ile sohbet etti. Nihâyet Bağdad’a gelip o zamanın en büyük evliyâsından olan Şihâbüddîn-i Sühreverdî hazretlerinin talebelerinden oldu. Kısa zamanda yetişerek, o büyük velîden icâzet aldı. Evliyâlık yolunu, insanlara anlatmak için hocası tarafından, memleketi olan Mültân’a gönderildi. Oraya gidip, hocasından öğrendiği yüksek hakîkat bilgilerini, kıymetli ve ince ma’rifetleri anlatmağa başladı. Onun bu gelişini beğenmeyip, kendisinin o beldede fazla olacağını düşünerek, kendisine; “Bu beldede âlimler var. Burası dolu, size burada yer yok” ma’nâsına, tam dolu bir kâse süt gönderdiler. Bundaki inceliği ve nükteyi iyi anlıyan Behâüddîn Zekeriyyâ, bunlara cevap olmak üzere; “Biz de âlimlerin gülü olmak üzere gönderildik” ma’nâsına, o kâsenin üzerine bir gül koyarak o kimselere geri gönderdi. Bu hâle çok hayret eden o kimseler, bu zâtın tanımadıkları, bilmedikleri bambaşka birisi olduğunu anladılar. Yaptıklarına pişman olup, hepsi de bu zâtın talebelerinden oldular. Orada, İslâmiyet bilgilerini anlattığını gören ilim âşıkları, her taraftan sohbetine koşmaya başladılar.
Behâüddîn Zekeriyyâ etrâfına nûr saçıyordu. O zamanda Hindistan’da bulunan en büyük evliyâdan Ferîdüddîn-i Genc-i Şeker ve Hâce Kutbüddîn-i Bahtiyar Kâkî hazretleri ile aynı zamanda yaşamışlardır. Birbirlerini çok severlerdi ve birbirlerine çok bağlı idiler. Ferîdüddîn-i Genc-i Şeker, Hâce Behâüddîn Zekeriyyâ’nın dayısı olduğu, aralarında akrabalık bakımından da böyle bir yakınlığın bulunduğu rivâyet edilmiştir. Ferîdüddîn-i Genc-i Şeker ve Kutbüddîn-i Bahtiyar Kâkî, Mültân’a geldiklerinde bunu ziyâret etmişler ve aralarında çok güzel sohbetler olmuştur. Birbirlerine olan muhabbet ve bağlılıkları o derecede idi ki, bir defasında Hâce Behâüddîn, Ferîdüddîn’e yazdığı bir mektûbunda; “Sizinle bizim aramızda Allah aşkının neş’esi vardır” diye yazdı. O da, cevâbında; “Sizinle bizim aramızda o aşkın neş’esinden ziyâde Allah aşkının hakîkati vardır” şeklinde yazdı.
Hâce Behâüddîn ( radıyallahü anh ), bulunduğu beldede talebe yetiştirmekle kalmayıp, maddî bakımdan da insanların birçok hizmetlerinde bulunup, onlara fâideli oldu. Bulunduğu beldenin civarında, sırf ormanlık bölgelerde yaşayan, acı ve sıkıntı çeken insanlara yardım etti. Sulama kanalları ve su kuyuları açtırarak, bereketli yeşil tarlalar ve meyva bahçeleri meydana getirdi. Zaman ve çok enerji isteyen bu işleri yaparken, talebe yetiştirmeyi hiç ihmâl etmeyip çok gayretler gösterdi. Maddî bakımdan zengin bir kimse idi. Fakat bütün varlığını insanlara fâideli olmaya, Allahü teâlânın dînine hizmet etmeye harcadı, ömrü boyunca bu hizmetinden hiç geri durmadı. Allahü teâlânın ve dîne hizmet eden büyüklerin aşkı ile yanardı. Bu aşkla yaşadı ve bu aşkla vefât etti. “Allahü teâlânın muhabbetiyle hakîkaten dolmuş olan kalbler. Nasıl olur da bu aşkdan ve insanlara hizmetten kaçabilir” buyururdu. Talebelerinin bütün ihtiyâçlarını kendisi karşılardı. Bir zamanlar Mültân’da ciddî bir kıtlık olmuştu. Zamanın vâlisi bu büyük velînin yardımını istedi. Hâce Behâüddîn, malı çok olduğundan fakirlere, ihtiyâç sahiplerine dağıtılmak üzere bol miktarda tahıl, ayrıca yedi ölçek dolusu gümüş para gönderdi. Fakat kendisinin dünyâ malına hiç bağlılığı yok idi. Hepsini Allahü teâlânın râzı olduğu, fâideli yerlere sarfederdi. “Mal sevgisi, hiçbir zaman Allahü teâlâya olan sevgi ve muhabbetimizi geçemez” buyururdu. Malın, kendisini Allahü teâlâdan uzaklaştıracağı kimseler için düşman olduğunu, mala düşkün olanların Allahü teâlânın rahmetinden uzaklaşıp, günaha ve kötülüğe doğru kayacaklarını bildirirdi. Mutfağında çeşitli ve lezzetli yemekleri hazırlattırır, kalabalık bir sofrada talebeleri ile birlikte yemek yerdi. Herkese iltifât eder, yemek esnasında, etrâfında bulunanlara lokma ikram ederdi. Talebeler böyle iltifâtlardan çok hoşlanırlar, böylece hocalarına olan muhabbet ve bağlılıkları daha da artardı. Yemek esnasında, ba’zan fâideli güzel şeyler anlatırdı. Bir akşam sofrasında, birlikte yemek yerlerken, talebenin birisi, aldığı bir lokma ekmeği çorbanın içine batırıp yedi. Hâce hazretleri bunu beğenip, sünnet olduğunu bildirdi ve buyurdu ki: “Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ), çorba tasına, lokmanın batırıldığı yemeğin üstünlüğünün, kendisinin diğer peygamberlere ve Hazreti Âişe’nin diğer kadınlara olan üstünlükleri gibi olduğunu bildirmişlerdir.” Malı ne kadar çok idiyse, ona olan muhabbbetsizliği ve sevgisizliği de o kadar çok idi. Birgün talebelerinden birine içerden, içinde beşbin dînâr bulunan bir kutuyu getirmesini söyledi. Fakirlere dağıtacaktı. Talebe gitti. Biraz sonra gelip, kutuyu yerinde bulamadığını söyledi. Behâüddîn ( radıyallahü anh ); “Elhamdülillah” dedi. Biraz sonra talebe tekrar gelip, kutunun bulunduğunu söyleyince yine; “Elhamdülillah” dedi. Hâdiseye şâhid olanlar, her iki hâlde de hamdetmesinin hikmetini suâl ettiler. Bunlara cevaben buyurdu ki: “Dervişler için dünyalık olan şeyin varlığı ile yokluğu birdir. O şey gelince sevinmezler, gidince üzülmezler. Kutunun gittiğini (kaybolduğunu) öğrenince, kalbime baktım. Dünyalığım gittiği için bir üzüntü hâlinin bulunup bulunmadığını, üzülüp üzülmediğini kontrol ettim. Bir üzüntü hâlinin olmadığını anlayınca, Allahü teâlâya hamdettim.
Kutunun bulunduğunu söyledikleri zaman bir sevinme hâli olup olmadığını yine kontrol ettim. Sevinç hâli bulunmadığını anlayıp, yine Allahü teâlâya hamdettim.” Hâce Behâüddîn, iyilik, lütuf, ikram ve ihsân sahibi, eli açık, cömert bir zât idi. Misâfiri çok sever, çok ikramlarda bulunurdu.
Tevâzu sahibi, gayet alçak gönüllü idi. Hiç kızmazdı. Haddîni bilmiyenlerden kendisini üzenler, rahatsız edip sıkıntı verenler, hattâ daha da aşırı giderek bağırıp çağıranlar, hakaret edenler olurdu. Bunların hepsine sabreder, hepsini affeder, hepsini hoşgörü ile karşılardı. Kendisine kötülük edenlere, iyilik ile karşılık vermeye çalışırdı. Kendisine sıkıntı verene, adetâ gül ikram eden, melek sıfatlı, çok yüksek bir velî idi. “Dervişliği seçenler, Allahü teâlâya götüren yolda denenirler, imtihan edilirler. Başkalarından gelen sıkıntılara karşı sakin ve sabırlı olmak yetmez. Aynı zamanda onlara gül demeti sunabilmelidir” buyururdu.
Hindistan’da yetişen evliyânın büyüklerinden olan Abdülhâk-ı Dehlevî ( radıyallahü anh ), Fârisî Ahbâr-ül-ahyâr kitabında, Hâce Behâüddîn Zekeriyyâ’yı anlatırken buyuruyor ki: “Şeyhülislâm Behâüddîn Ebû Muhammed Zekeriyyâ el-Mültânî el-Kureşî el-Esedî ( radıyallahü anh ), Şeyhüşşüyûh Şihâbüddîn-i Sühreverdî hazretlerinin halîfesi olup, Hindistan’daki evliyânın büyüklerindendir. Apaçık kerâmetler, yüksek makamlar sahibi idi. Bereketi her tarafa yayılmış idi. Nüzhet-ül-ervâh kitabının sahibi Mîr Hüseynî ve Ceme’ât kitabının sahibi Feridüddîn-i Irâkî bunun sohbetlerine devam ederlerdi. Onun terbiyesi ile yetişmişlerdir.” O, ağniyâ-i Şâkirînden (şükredici zenginlerden) idi. Dünyâ malı çoktu. Fakat onun bunlarda gönlü yoktu. Onun bu zenginliği, fakirlerden ve zenginlerden ba’zıları arasında çeşitli dedikodulara konu edildi. Allah adamlarının hâllerini anlıyamıyan bu zavallılar, o büyük zâtın mal toplamakla meşgûl olduğunu zannediyorlar, “Bizim bildiğimiz evliyânın dünyâ ile alâkası olmaz. Bunun ise, bu kadar malı var. Bu nasıl iştir” diyorlardı. Bunun gibi sözler, Behâüddîn hazretlerinin kulağına gidince, insanların dünyalık şeyler ile meşgûl olmasına” üzülerek, “Dünyânın tamâmının kıymeti nedir ki, bizde olan bir kısmının bir ehemmiyeti olsun? Allahü teâlâ, Nisa sûresi 77. âyet-i kerîmesinde sevgili Peygamberine hitâb ederek meâlen; “De ki, dünyâ metâ’ı (menfaati ve ondan istifâde etme, fâidelenme) pek azdır (ve çabuk sona ericidir)” buyuruyor. Yılan ile arkadaşlık etmek, onun zehrini tanımayanlara zarardır. Ama zararını bilip iyi korunan için, yılanın ne zararı olabilir. Bunun gibi, dünyâ malı, kendisine gönül verenler, bunun zararını anlıyamayanlar için elbette zararlıdır. Fakat, zararını iyi anlayıp, kendisini koruyanlar, ona gönlünü kaptırmayanlarda dünyalık bulunmasının hiç zararı olmaz” buyururdu.
Kendilerine Silsile-i âliyye denilen büyük âlim ve velîler silsilesinin yirmialtıncısı olan Derviş Muhammed buyuruyor ki: “Behâüddîn Zekeriyyâ el-Mültânî “kuddise sirruh”, zamanında, Hindistan’da bulunan evliyânın reîsi (önderi) idi. Zâhirî ve bâtınî ilimlerde derin âlim idi. Keşf, müşâhede, üstün makamlar ve yüksek hâller sahibi, şaşırmışların yol göstericisi idi. Birçok evliyâ yetiştirdi. Onun irşâdı ile (yol göstermesi, rehber olması ile), birçok insan küfür bataklığından, îmân şerefine ve ma’sıyetten (günah ve isyandan), tâate (Allahü teâlâya ibâdet ve itaate) kavuşmuşlardır. Bütün hayırların kendisinde toplandığı, şânı yüce, çok yüksek bir zât idi”
Hâce Behâüddîn Zekeriyyâ, Mecma’ul-ahyâr kitabında bildirilen vasıyyetnamesinde buyuruyor ki: “Kulların, Allahü teâlâya sıdk ve ihlâs ile ibâdet etmeleri gerekir. Allahü teâlânın sevgisine kavuşmak için; sözlerinde ve işlerinde, hâllerini güzelleştirmekten (düzeltmekten) ve nefsi hesaba çekmekten başka yol yoktur. Lüzumlu olmadıkça bir iş yapmamalı ve zarûret olmadıkça birşey söylememelidir. Birşey yapacağı ve birşey söyleyeceği zaman önce Allahü teâlâya sığınmalı, yapacağının ve söyliyeceğinin hayırlı birşey olması için O’ndan yardım dilemelidir.” Talebelerine vasıyyetinde buyurdu ki: “Size vasıyyet ederim ki, zikre, Allahü teâlâyı hatırlamaya çok devam ediniz! Zikr; talibi mahbûba kavuşturur. Muhabbet, her türlü kir ve lekeleri yakıp temizleyen bir ateştir. Bu hakîkî muhabbet hâsıl olunca, artık zikr eden, zikr olunanı müşâhede ederek zikreder, işte böyle yapılan zikr; felaha, kurtulaşa ereceklere va’d olunanların yaptığı zikrdir. Nitekim Allahü teâlâ, Cum’a sûresinin 10. âyet-i kerîmesinin sonunda meâlen; “(Her hâlinizde) Allahü teâlâyı çok zikr edin ki (dünyâ ve âhırette) felah bulasınız” buyuruyor.”
Behâüddîn Zekeriyyâ ( radıyallahü anh ) yine buyurdu ki: “Bir kalbde Allahü teâlâya olan aşk ateşi yok ise, o kalb ölü bir leş eti gibidir. Ama aşk ateşi varsa, o kalb, zât-ı ilâhînin ve ni’metlerinin aynası hâline gelir.”
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Kâmûs-ül-a’lâm cild-2, sh. 1411
2) Ahbâr-ül-ahyâr sh. 32İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ BEYDÂVÎ (Abdullah bin Ömer)
Tefsîr ilminin büyük üstadı ve müfessirlerin baştâcı. İsmi, Abdullah bin Ömer bin Muhammed bin Ali’dir. Künyesi, Ebü’l-Hayr olup, lakabı Nâsırüddîn’dir. Şîrâz’ın köylerinden Beydâ’da doğdu. 685 (m. 1286) senesinde Tebrîz’de vefât etti.
İlmî yönü ve fazileti: Kâdı Beydâvî ( radıyallahü anh ), Şafiî mezhebinde olup, birçok ilimleri kendisinde toplamıştır. Bilhassa; tefsîr, hadîs, fıkıh, usûl, kelâm, mantık, nahiv, belagat ve târih ilimlerinin her birinde mütehassıs idi. Kâdı Beydâvî ( radıyallahü anh ), dînî ilimlerde olduğu gibi, zamanının fen ilimlerinde de mütehassıs ve söz sahibi idi. Kâdı Beydâvî ( radıyallahü anh ), Ehl-i sünnet ve cemâat akidesi üzere yürümüştür. Tavâli’ul-envâr ismindeki kitabında eski Yunan feylesoflarının birçok yazılarını bildirip, bunlara cevaplar vermiştir. Bunu gören ba’zı kimseler; İmâm-ı Beydâvî’nin kitaplarına Yunan feylesoflarının yazılarını ve fikirlerini karıştırdığını söylemişlerdir. Hâlbuki, onların fikirlerini benimsememiş, sâdece onları cevaplandırmış, red etmiştir. Tefsîrinde Yunan feylesoflarının fikirleri asla mevcût değildir.”
İslâm âlimleri, Beydâvî’nin ilmini, takvâsını, haramlardan ve şüphelilerden sakınmaktaki titizliğini çok övmüşlerdir.
Âlimlerin hakkında buyurdukları: İbn-i Kâdı Şühbe; “Beydâvî ( radıyallahü anh ), birçok eserlerin sahibidir. Azerbaycan ve çevresinin en büyük âlimi olup, Şîrâz’da kadılık yaptı” demiştir.
Sübkî; “Kâdı Beydâvî ( radıyallahü anh ), mes’eleleri delîlleriyle ele alan, seçkin, sâlih ve çok ibâdet eden en büyük âlimlerdendir” buyurdu.
İbn-i Habîb; “Büyük âlimler, onun eserlerini çok övdüler. Eğer onun, vecîz bir eser olan “Minhâc”ından başka eseri olmasaydı, onun ilimdeki yüksekliğine delîl olarak bu kâfi gelirdi” buyurdu.
Vezirin iltifâtı: Beydâvî ( radıyallahü anh ), kadılık almak için Tebrîz’e gitmiş, orada bir ilim meclisine tesadüf etmişti. Burada vezîr de bulunuyordu. Meclisin gerilerinde bir yere oturmuştu. Bu sırada ders anlatan âlim, ilmî bir nükteden (ince bir mes’eleden) bahsetti. Kimsenin o nükteye cevap verebileceğini ummuyordu. Orada bulunanlardan, bu nükteyi hâlledip, cevap vermelerini istedi. Eğer nükteyi hemen halledip cevâbını veremezlerse, sâdece nükteyi halletmelerini, halledemezlerse, hiç olmazsa nükteyi kendisine tekrar etmelerini söyledi. Ders anlatan âlim sözünü bitirince, Beydâvî ( radıyallahü anh ) nüktenin cevâbı hakkında açıklama yapmaya başladı. Fakat nükteyi soran âlim, Beydâvî’ye; “Nükteyi anladığına kalbim kanâat getirmedikçe seni dinlemem (sen önce nükteyi bir anlat bakalım)” dedi. Bunun üzerine Beydâvî ( radıyallahü anh ), kendisine; “Nükteyi lafız olarak mı yoksa, ma’nâ olarak mı tekrar edeyim?” diye sorunca, nükteyi ortaya atan âlim şaşırdı. Çünkü böyle bir cevapla karşılaşacağını hiç tahmin etmiyordu. Beydâvî’ye ( radıyallahü anh ); “Lafzıyla aynen tekrar edip anlat” deyince, o da aynı lafız ve kelimelerle nükteyi anlattı. Sonra, nüktenin tertîbinde bozukluk olduğunu izah etti. Nükteyi doğru olan şekliyle düzeltip, cevâbı da budur dedi. Peşinden, o nüktenin benzeri bir nükte tertîb edip, önceki nükteyi soran âlimi, onu halletmeye da’vet etti. Fakat o zâta, Beydâvî’nin tertîb ettiği nükte ağır geldi. Bütün bunları ta’kib eden vezîr, Beydâvî’yi yerinden kaldırıp, yanına çağırdı. Ona; “Sen kimsin?” dedi. O; “Beydâvî’yim, Şîrâz’dan kadılık almak için geldim” dedi vezîr, kendisine çok ikramlarda bulundu. Kıymetli elbiseler hediye etti. Onu Şîrâz’da kadı yapıp, ihtiyâçlarını karşıladı. Nihâyet Şîrâz’da Kâdı’l-kudât (Temyiz Reîsi) oldu.
Bir rivâyete göre; son zamanlarda, hocası Muhammed bin Muhammed Kethânî’nin işâretiyle kadılığı bırakıp, onun sohbetlerine devam etmiş, bu arada meşhûr Beydâvî tefsîrini yazmıştır. Vefât edince, hocasının kabrinin yanına defnedilmiştir.
Tefsîrinde ta’kib ettiği usûl: Meşhûr tefsîrinin esas adı, “Envâr-üt-tenzîl ve esrâr-üt-te’vîl”dir, Beydâvî tefsîr’i diye bilinir. Kâdı Beydâvî, bu tefsîrini akıcı ve belâgatlı bir tarzda yazmıştır. Müfessirlerin (tefsîr âlimlerinin) uzun uzadıya bildirdiklerini, en belîğ bir üslûbla ifâde etmiştir. Ba’zı tasavvufî açıklamaları da ihtivâ eder. Tertîb ve düzen i’tibâriyle, ders olarak okutmak için pek elverişlidir.
Beydâvî tefsîri, orta hacimde bir tefsîrdir. Arabca lisânı kaidelerine göre, tefsîr ile te’vîli birleştirmiştir. Delîlleri, Ehl-i sünnet ve cemâat akidesine göre getirmiştir.
Beydâvî ( radıyallahü anh ), bu tefsîrinde, Zemahşerî’nin Keşşâfını kısaltmıştır. Fakat içerisindeki, mu’tezilî fikirleri temizliyerek almıştır.
Zemahşerî, mu’tezile mezhebinde idi. Kur’ân-ı azîmüşşânın mu’ciz olduğunu anlatmakta, belagat ilminin en yüksek derecesinde olduğundan, Ehl-i sünnetin tefsîr âlimleri, Kur’ân-ı kerîmin belagatını anlatan kısımları onun tefsîrinden almışlardır.
Kâdı Beydâvî ( radıyallahü anh ), bu tefsîrini hazırlarken; Fahrüddîn-i Râzî’nin ( radıyallahü anh ) Mefâtîh-ül-gayb diye isimlendirilen Tefsîr-i Kebîrinden ve Râgıb-i İsfehânî’nin tefsîrinden istifâde ettiği gibi. Sahabe ve Tâbiîn’den gelen haberleri de ilâve etmiştir. Ayrıca, âlimlerin takdîrini kazanan ince ve derin açıklamalar da ilâve etmiştir. Bütün bunları, veciz ve yüksek bir üslûbla ifâde etmiştir. Ba’zan öyle ifâdeler getirir ki, bunları ancak zekî ve basiret sahipleri anlıyabilir. Ba’zı yerlerde kırâat ilminden de bahsetmektedir. Ba’zan, fazla derine dalmadan nahiv ilmine girmiştir. Yine Ahkâm (hükümler) âyetlerinde derine gitmeden, ba’zı fıkhî mes’elelere temas etmiştir.
Beydâvî ( radıyallahü anh ), bu tefsîrinin mukaddimesinde (başlangıç yazısında) der ki: “Tefsîr ilmi, kıymetli ve şerefli bir ilimdir. Tefsîr yazmağa ve tefsîr hakkında söz söylemeye, dînî ilimlerin hepsinde, usûl ve fürû’unda derinleşmiş, Arabî ve edebî ilimlerin her dalında yükselmiş olanlar ehil ve lâyıktır.
Uzun zamandan beri, Eshâb-ı Kirâmın büyüklerinden, Tabiîn âlimlerinden, onlardan sonra gelen Selef-i sâlihîn bana ulaşan bilgilerin hülâsasını ihtivâ eden, gerek kendimin ve gerekse sonra gelen büyük âlimlerin, muhakkikinden olan âlimlerin ortaya koydukları incelikler ve nükteleri de içerisine alan, meşhûr kırâat âlimlerine âit kırâat şekillerini ve i’tibâr olunan kırâat âlimlerinden rivâyet edilen şâzz kırâatleri de kendisinde toplayan bir tefsîr yazmayı düşünüyordum.
Ancak bu husûstaki aczim ve noksanlığım, böyle bir işe teşebbüsten beni, alıkoyuyor, tereddüd içerisinde bırakıyordu. Ne zaman ki istihâre ettim, işte o vakit kalbime doğan şeylerle bu tereddütten kurtuldum. Bu husûsta kalbim mutmain oldu.”
Celâleddîn Süyûtî ise, Beydâvî tefsîri üzerine yazmış olduğu “Nevâhid-ül-ebkâr ve şevârid-ül-efkâr” adlı haşiyesinde şöyle der: “Kâdı Nâsırüddîn Beydâvî’nin “Envâr-üt-tenzîl ve Esrâr-üt-te’vîl” kitabı, Zemahşerî’nin “Keşşâf”ı üzerine yapılan muhtasarların (kısaltılan eserlerin) seyyididir. (Efendisidir). Kâdı Beydâvî ( radıyallahü anh ), Keşşâfı kısaltmış ve bunda muvaffak da olmuştur. Mu’tezile i’tikâdı ile ilgili olan yerleri ortaya çıkarmış, bunları dirayetli bir şekilde izâle etmiştir (yok etmiştir). Bozuk yerlerini ve mücâdele mevzûlarını almamış, ayrıca kıymetli ilâveler de yapmıştır. Böylece bu tefsîr, hâlis bir altın gibi ortaya çıkmış, gün ortasındaki güneş gibi şöhret bulmuş, ilim ehli kimseler, onun mütâlâasına devam eder olmuş, onu vasfedenler (anlatanlar), güzelliklerinden bahsetmiş, onu tanıyanlar inceliklerindeki tadı tatmışlar, âlimler, ders vermek ve mütâlâa etmek için ona yönelmişler, onu kabûl edip, rağbet göstermişlerdir.” Kâtib Çelebi de Beydâvî tefsîrini şöyle medheder: “Bu tefsîrin kıymeti pek büyüktür. Onun bunu açıklamaya ihtiyâcı yoktur. Beydâvî ( radıyallahü anh ) bu kitabında; i’râb, meânî ve beyân (edebî ilimler) ile alâkalı kısımları Keşşâf’tan; hikmete ve kelâm ilmine âit olan kısımları Tefsîr-i Kebîr’den; çeşitli nükteler ve incelikleri, güzel işâretleri Tefsîr-i Râgıb’dan hülâsa etmiştir. Bununla beraber Beydâvî ( radıyallahü anh ), kendi izahlarını ve âlimler tarafından da kabûl görmüş birçok incelikleri de ilâve etmiştir. Bu yönüyle, mütâlâa edenlerin fikirlerini ve zihinlerini açmaktadır.
Beydâvî ( radıyallahü anh ), söz söyleme ve anlatma san’atında pek yüksek derecelere çıktığından, bu mehâretini çeşitli ilimlerde lâyık olduğu şekilde ortaya koydu, insanlar için zor ve güç olan şeyleri halletti. Onlara, ifâdesi zor maksat ve ma’nâları kolayca anlattı. İnce mes’elelerde, şaşırtıcı şüphelerden kurtaran açıklamalar yaptı.
Ba’zı İslâm âlimleri Kâdı Beydâvî hakkında şöyle buyurmaktadır: “Kâdı Beydâvî, “Beyyedallahü vecheh” (Allahü teâlâ onun yüzünü nurlandırsın demektir.) İsmine ve duâsına yakışacak kadar yüksektir. Müfessirlerin baş tacıdır. Tefsîr ilminde en büyük makama yükselmiştir. Her meslekte senettir. Her mezhebde önderdir. Her düşüncede rehberdir. Her ilimde mahir, her usûlde burhan, önceki ve sonraki âlimlere göre sağlam, kuvvetli ve yüksek tanınmıştır. Böyle derin bir âlimin tefsîrinde mevdu hadîs yoktur. Var demek büyük bir cesârettir. Dinde derin bir uçurum açmaktır. Acaba, bu büyük ilim sahibi, mevdu hadîsleri sahihlerinden ayıramaz mı? Evet diyenlere ne demelidir? Yoksa, hadîs uyduracak kadar ve böyle yapanlar için Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) bildirdiği ağır cezalara aldırış etmiyecek kadar dîninin kuvveti ve Allah korkusu yok mu idi? Âlimlerin medhettiği böyle büyük bir zât hakkında bunu düşünmek mümkün değildir. Müfessirler, tefsîr kitabı yazanlar demek değildir. Müfessir; kelâm-ı ilâhîden (Kur’ân-ı kerîmden) murâd-ı ilâhîyi (Allahü teâlânın murâdını) anlayandır. Tefsîr, ancak Fahr-i âlemin ( aleyhisselâm ) mübârek dilinden Sahâbe-i Kirâma (radıyallahü anhüm) ve onlardan Tabiîn ve Tebe-i tabiîne ve böylece sağlam, kıymetli insanların söylemesi ile tefsîr kitabı yazanlara, daha doğrusu, fıkıh ve kelâm âlimlerine gelen haberlerdir. Bundan başka bilgilere tefsîr denmez. Te’vîl denir. Te’vîllerin doğruluğu da tefsîr ile ölçülerek anlaşılır. Te’vîl, tefsîre uymazsa atılır. Uyarsa, alınabilir denildi. Tefsîr kitaplarını yazanlar, tefsîr kısımlarını tefsîr olarak, te’vîl kısmını da, tefsîre uygun olduğu için, yine tefsîr olarak kabûl buyurmuşlardır. Beydâvî tefsîri de böyledir.
İslâm âlimlerinin ikinci kısmı; bildirdiğimiz tefsîr, hadîs, kelâm, tasavvuf ve fıkıh âlimlerinden başka olanlardır ki, bunlar dinde müctehid kabûl edilmiyenlerdir.
İslâm dîninin esaslarını, temellerini açıklayan, birinci kısım âlimlerdir. Bunlar, bütün bilgilerini Kur’ân-ı kerîmden ve hadîs-i şerîflerden almışlardır. Kur’ân-ı kerîmin ve hadîs-i şerîflerin ma’nâlarını Eshâb-ı Kirâmdan öğrenmişlerdir. Kendiliklerinden hiçbir şey söylememişlerdir. Eshâb-ı Kirâmın yolunda oldukları için bunlara, Ehl-i sünnet ve cemâat denilmiştir.”
Beydâvî tefsîrinin pek kıymetli bir tefsîr olduğunda, âlimler ittifâk etmiştir. En büyük âlimler tarafından haşiyeler ve ta’lîkler yapılmıştır. Bunlar ikiyüzelliyi geçmektedir. Bu kıymetli tefsîr doğuda ve batıda, yüksek ilimlerin okutulduğu yerlerde ilim meclislerini süslemiştir.
Beydâvî tefsîrine haşiye yazanların bir kısmı şunlardır:
1. Molla Hüsrev, 2. Şemsüddîn Yûsuf el-Kirmânî, 3. Molla Gürânî, 4. Ahmed-Zâde Yûsuf Tokâdî, 5. Kâdı Zekeriyyâ el-Ensârî, 6. Celâleddîn Süyûtî, 7. Cemâlüddîn Karamânî, 8. İbn-i Kemâl Paşa, 9. Şehzâde Muhyiddîn. 10. Ebü’l-Fidâ İsmâil Konevî, 11. Mustafâ es-Sürûrî, 12. Amasya Müftîsi, Mehmed Efendi, 13. Dede Cengî, 14. Kınalızâde Alâüddîn, 15. Sinânüddîn Yûsuf Amasyalı, 16. Kâdızâde Şeyh-ül-İslâm Şemsüddîn, 17. Alâiyeli Mevlânâ Vâ’izî, 18. Hamza Efendi, 19. Uşâkîzâde Abdülbâkî, 20. Manisalı Halîl Nâimî, 21. Saçaklızâde Mehmed Mer’aşî, 22. Mehmed Emîn Üsküdârî, 23. Muhammed Hâdimî, 24. İsmâil Müfîd Efendi, 25. Ni’metullah Pervaşnî Aydînî.
Beydâvî tefsîrine ta’lîk yapanların bir kısmı:
1. Seyyid Şerîf Cürcânî, 2. Seyyid Ahmed Kerîmî, 3. Şeyh Kâsım bin Kutlubuğa, 4. Muhammed bin İbrâhim Niksârî, 5. Muhyiddîn Muhammed İskilibî, 6. Muhyiddîn Muhammed Karabağî, 7. Hayrabolulu Hayyâmî, 8. Mahmud Paşa İmâmzâde Mehmed İstanbûlî, 9. Muhammed bin İbrâhim Halebî, 10. Muslihuddîn Muhammed Lârî. 11. Şeyhülislâm Zekeriyyâ Efendi, 12. Sadruddîn Şirvânî, 13. Manisalı Kuddûsî Abdürrahmân, 14. Dârendeli Muhammed bin Ömer, 15. Bursalı Abdürrahmân Rahimî, 16. Erzurum Müftîsi Muhammed Hâzık Efendi, 17. Burdurlu Halîl Efendi, 18. Hasan Fehmi Efendi.
Beydâvî tefsîrini, 874 (m. 1469) senesinde vefât eden Şafiî âlimlerinden Kâhireli Muhammed bin Muhammed bin Abdürrahmân. İhtisar etmiştir (kısaltmışır).
Yine Beydâvî tefsîrindeki hadîs-i şerîfleri, Himmetzâde Muhammed bin Hasen Dımeşkî, “Tuhfet-ür-râvî fî tahric-i ehâdîs-il-Beydâvî” adlı eserinde tahrîc etmiştir. Bu eser matbûdur. Müellif, 1175 (m. 1761) târihinde Mekke-i mükerremede vefât etmiştir.
Kâdı Beydâvî’nin, tefsîrinden başka diğer eserleri:
“Şerh-ül-Mesâbih” adlı eserini mukaddimelere ayıran ve birinci mukaddimesinde, eserin metnini kendisine rivâyet eden hocalarını anlatan Kâdı Beydâvî hazretleri, eserinin ikinci mukaddimesinde buyurdu ki: Bu mukaddime, hadîs ilminin diğer ilimlere olan üstünlüğüne dâirdir. Kur’ân-ı kerîm ile Sünnet arasındaki alâka ve yakınlık ma’lûmdur, ikisinin de kaynakları birdir. Bu bakımdan hadîs ilminin şerefi, üstünlüğü meydandadır. Bütün dînî ilimler, hep bu kaynaktan çıkmaktadır. Çünkü âyet-i kerîme ve hadîs-i şerîflerden bir kısmı i’tikâdla alâkalı bilgilere, bir kısmı da insanların fiillerine dâirdir. Ancak bu bilgilerin bir kısmı, hükümler, bir kısmı da kıssalar ve haberler şeklinde bildirilmiştir.
Dördüncü mukaddime, hadîs-i şerîflerin nev’ilerine dâirdir: Şunu bilmek gerekir ki, Resûlullaha ( aleyhisselâm ) nisbet edilenlerin hepsi doğru değildir. Bunları delîl getirmek de caiz değildir. Resûlullah ( aleyhisselâm ) kendisine âit olmayan şeylerin, kendisine nisbet edileceğini bildirmiştir. Böyle yapanları. “Kim, bilerek bana iftira ederse, Cehennemdeki yerine hazırlansın” buyurarak tehdit etmiştir. Resûlullahtan ( aleyhisselâm ) nakledilenler üç kısımdır: 1-Doğru olduğu. Resûlullaha ( aleyhisselâm ) âit olduğu bilinenler. 2-Resûlullaha ( aleyhisselâm ) âit olmadığı bilinenler. 3-Durumu belli olmayanlardır. Birinci kısım; bir çok Sahâbînin, Resûl-i ekremden ve başka birçok kimsenin de bunlardan işittiği ve kitaba yazılıncaya kadar, hep böyle çok kimselerin haber verdiği hadîs-i şerîflerdir ki; bunların, bir yalan üzerinde söz birliği yapmalarına imkân olmaz. Buna Mütevâtir hadîs denir. Mütevâtir olan hadîs-i şerîflere muhakkak inanmak lâzımdır, inanmayan imansız olur.
İkincisi; kat’î olarak bildirilenlere muhalif olup, te’vîl kabûl etmeyen veya garipliğinden veya dinde asıl olmasından dolayı yaygınlaşmasına birçok sebebler bulunan bir şey hakkında rivâyet edilen sözlerdir.
Üçüncüsü ise üç kısımdır: Ya doğruluk tarafı galiptir veya yalan olduğu tarafı galiptir. Yahut iki tarafı da eşittir. Mesâbih adlı bu eserde, zayıf veya garip olan hadîs-i şerîflere de işâret edilmiştir.
Madem ki, zayıf hadîsler i’tibâr derecesinde değildir ve onun ile delîl getirilmiyor. Niçin burada (Mesâbih’de) delîl olarak getirilmişlerdir? denilirse, şöyle cevap verilir:
Zayıf hadîslerdeki zayıflık, râvîsi hakkında yapılan ta’ndan (kötülemeden) dolayıdır. Çünkü cerh sebeblerinin sahası geniştir. Denilebilir ki, bir âlime göre zayıf olan bir hadîs-i şerîf, diğer âlime göre zayıf olmayabilir. Bu yüzden hadîs-i şerîfin zayıf olmadığını kabûl eden âlimler, bu hadîs-i şerîfi ba’zı mes’eleler için delîl olarak da almaktadırlar. Nice ihtilaflı mes’eleler vardır ki, bunun sebebi birinin huccet olarak aldığı hadîs-i şerîfi, diğerinin zayıf kabûl edip, huccet olarak almamasıdır.
Hadîs-i şerîfler ve açıklamaları: Ebû Hüreyre’nin ( radıyallahü anh ) rivâyet ettiği hadîs-i şerîfte, Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Îmân, yetmiş küsur şu’bedir. En üstünü Lâ ilahe illallah söylemektir. En ednâsı, yoldan eziyet veren şeyi kaldırmaktır. Haya da, îmândan bir şu’bedir.”
Açıklama: îmânın şu’beleri pekçok olmakla beraber, hepsi neticede tek bir asılda birleşmektedir. O da, yaşayışı ve sonu iyi ve güzel olacak şekilde nefsi mükemmelleştirmek ve olgunlaştırmaktır. Bu da; hakka inanıp, işlerinde doğruluk üzere bulunmakla olur. Süfyân-ı Sakafi ( radıyallahü anh ), Resûlullaha ( aleyhisselâm ) İslâm hakkında suâl ettiği zaman. Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Allahü teâlâya inandım de ve dosdoğru ol!” buyurarak bu husûsa işâret etmişlerdir.
İ’tikâd, şu şu’beleri içine alır: ilim taleb etmek, yaradanı tanımak, O’nu noksan sıfatlardan ve noksanlığı gerektirecek şeylerden tenzih etmek, O’nun hayât, ilim, kudret ve vahdâniyyetini, O’ndan başkasının O’nun mahlûku olduğunu, var olmaları da son bulmaları da ancak O’nun kaza ve kaderi ile olduğunu kabûl etmek. Devamlı ibâdet ve tâat üzere olan ve her türlü kötülüklerden arınmış olan meleklere ve peygamberliklerini tebliğ ederken, kuvvetli huccet ve delîllerle desteklenen peygamberlere (aleyhisselâm) îmân etmek, onlar hakkında güzel ve doğru i’tikâd sahibi olmak, âlemin sonradan yaratıldığını, Kur’ân-ı kerîmde bildirildiği üzere, zamanı gelince yok olacağına, ikinci bir hayât olan âhırete, o zaman rûhların cesedlere iade edileceğine, sırat köprüsüne, hesap verileceğine, amellerin tartılacağına ve bu arada Resûlullah efendimizden tevâtüren bildirilen diğer husûslara da inanmak. Cennet ve oradaki mükâfatlara, Cehennem ve oradaki azap tehdidine inanmaktır.
Amel de üç kısma ayrılır. Onlardan birincisi; sâdece kişinin kendisi ile ilgilidir. Bu da iki kısma ayrılır. Bâtına (içe) âit olan kısım: Bu, nefsi kötü ve aşağı işlerden temizlemekten ibârettir. Kötülüklerin anası durumunda olan şeyler ondur, a) Yemeğe ve içmeğe düşkün olmak, b) Makam sevgisi, c) Mal sevgisi, d) Dünyâ sevgisi, e) Kin, f) Hased, g) Gazâb (kızmak), h) Riya (gösteriş), i) Ucb (kendini beğenmek), j) Nefsini, hoşuna gidecek şeylerle süslemektir.
Nefsin tezkiyesinin, kötülüklerden temizlenmesinin yolları ise onüçtür. Bunlar; tövbe ve istiğfar, Allahü teâlânın azâbından korkmak, Allahü teâlânın rahmetini ümîd etmek, zühd, haya, şükr, vefa, sabır, ihlâs, doğruluk, Allah için sevmek, tevekkül, Allahü teâlânın kazasına rızâ göstermektir.
İkinci kısım, zâhire (dışa) âittir: Bu kısım, ibâdetlerden ibârettir. Bunlar; bedeni, maddî ve ma’nevî pisliklerden, cünüplük ve abdestsizlikten temizlemek, namaz kılmak, zekât vermek, oruç tutmak, cenâze ile alâkalı vazîfeleri yerine getirmek, i’tikâfa girmek, Kur’ân-ı kerîm okumak, hacca gitmek, umre yapmak, kurban kesmek, nezirleri, adakları yerine getirmek, yemînlere hürmet etmek, keffâretleri eda etmektir.
İkincisi: Kişinin kendisine, yakınlarına ve çoluk-çocuğuna âit husûslardır. Bunlar; zinâdan sakınmak, evlenmek, evliliğin îcâblarını yerine getirmek, ana-babaya iyilik etmek, akrabayı ziyâret etmek ve onlara iyilik etmek, büyüklere itaat etmek, hizmetinde bulunanlara iyilik etmektir.
Üçüncüsü: insanlara âit şeyler olup, insanların huzûr ve rahatı bunlara bağlıdır, iyilik üzere yardımlaşmak, dînin emirlerini ihyâ etmek ve yaymak, emr-i ma’rûf ve nehy-i münker yaparak, Allahü teâlânın emirlerini bildirip, yasakladıklarından alıkoymak, küfürden sakınmak sûretiyle dîni muhafaza etmek, Allah yolunda nöbet tutmak, cinâyetlerden sakınmak sûretiyle nefsi kontrol altına almak. Helâla, harama riâyet etmek sûretiyle insanların mallarını muhafaza etmek. Hakları sahiplerine vermek. Zulümden sakınmak, sarhoş edici şeylere mâni olmak sûretiyle aklı muhafaza etmek, müslümanlardan zararı def etmek ve benzerleridir. Yoldan, müslümanlara eziyet ve sıkıntı veren şeyi kaldırmak da müslümanlardan zararı def etmek kabilindendir. Nitekim, îmânın en aşağısı, yoldan geçenlere eziyet veren ve onların geçmesine mâni olan şeyleri yoldan temizlemek, onları kaldırmak olduğu hadîs-i şerîfte bildirilmiştir.
Enes bin Mâlik’in ( radıyallahü anh ) rivâyet ettiği hadîs-i şerîfte, Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ); “Sizden biriniz, beni; anasından, babasından, çocuğundan ve bütün insanlardan daha çok sevmedikçe, kâmil bir îmânla îmân etmiş olmaz” buyurdu.
Açıklama: Buradaki sevgi, kişinin arzu ve isteklerine tâbi olan sevgi değildir. Çünkü bu sevgi, insanın tabiatında kendiliğinden hâsıl olur, tercih ve ihtiyâr ile hâsıl olmaz. Bilakis burada istenilen sevgi, nefs istemese bile, aklın îcâbı ve onun istediği sevgidir.
İşte kişi, Resûlullabın ( aleyhisselâm ) emrettiği ve yasakladığı şeylerde dünyevî ve uhrevî fâideler bulunduğunu, hiçbir karşılık beklemeden kendisini Cehenneme düşmekten alıykoyduğuna kat’î olarak inanmadıkça, îmânı kâmil bir mü’min olamaz. Bir babanın, çocuğuna bakmak, onu besleyip büyütmekteki gayesinden birisi de, yaşlandığında kendisine bakacağını ve kendisinden sonra neslini devam ettireceğini düşünmesidir. Çocuğun babaya bakması da, babalık hakkını ödemek, oğulluk vazîfesini yerine getirmektir. Neticede her ikisinde de şahsî bir fayda ve menfaat vardır. Hâlbuki Resûlullah efendimiz, bize; anadan, babadan, oğuldan ve herkesten daha şefkatli ve daha faydalıdır. Hattâ, hakîkî kardeşin tâ kendisidir. Başkası değildir, işte bunun içindir ki akıl, Resûlullah efendimizden tarafı, O’na itaat etmeyi tercih etmektedir.
Öyleyse, kişinin aklı, Resûlullahı ( aleyhisselâm ) diğer bütün mahlûkâta tercih etmedikçe, îmânının kemâline i’tibâr yoktur. Bu, îmânın derecelerinin evvelidir, îmânın kemâl ve en son mertebesi, kişinin nefsini; aklına tâbi olacak, onun emrini dinliyecek ve onun güzel gördüğü şeyleri kabûl edecek şekilde alıştırması ve tabiatini de bundan râzı etmesidir. Bundan sonra kişi artık, Resûlullaha itaatli olur. Resûlullahın ( aleyhisselâm ) emir ve yasaklarındaki uhrevî ve dünyevî faydaları, hem aklı ve hem de tabiatı ile tercih eder. Tıpkı hastanın, hastalığından kurtulmak için ilâç almasını aklın kabûl edip, tabiatının da meyletmesi gibi olur. O zaman, Resûlullaha ( aleyhisselâm ) îmân etmek, O’nun emirlerine boyun eğmek, kendisine pek sevimli gelir. Artık O’na tâbi olmaktan lezzet alır.
Tefsîr, usûl, kelâm, ahlâk ve Hanefî mezhebi fıkıh âlimi. Künyesi Ebû Fadl olup ismi, Muhammed bin Muhammed bin Muhammed’dir. 600 (m. 1204) yıllarında doğdu. Nesefî ve Burhânî denildi. Burhâneddîn lakabı verildi. Temel din bilgilerini ve yardımcı (âlet ilimleri) öğrenip, İmâm-ı Fahreddîn-i Râzî hazretlerine talebe oldu. Fahreddîn-i Râzî hazretleri zâhirî ilimleri, babası Ziyâüddîn Ömer bin Hüseyn Râzî’den almış, tasavvuftaki yüksek derecelere Necmeddîn-i Kübrâ hazretlerinin sohbetleriyle kavuşmuştu. Fahreddîn-i Râzî hazretleri gibi her ilimde kâmil bir âlimin ilminden istifâde eden Burhâneddîn Nesefî, başta kelâm ve tefsîr ilimleri olmak üzere, usûl-i fıkh, dört mezhebin incelikleri, ictihâdlar arasındaki farklılıkları (ya’nî, mukayeseli hukuk), cedel ilmi ve Hanefî mezhebi fıkıh bilgilerinde âlim oldu. Bu ilimlerde pek kıymetli eserler yazıp, mümtaz talebeler yetiştirdi. Talebelerinden Hâfız Berzâlî’ye icâzet verdiği bilinmektedir. Bağdad’a gidip yerleşti. Allahü teâlânın dînine hizmet etmek ve O’nun rızâsını kazanmak için durmadan çalıştı. Selef-i sâlihînin yolundan ayrılmış olan sapık kimselere çok güzel cevaplar verdi. Felsefecilerin yanlış fikirlerini çürüttü. Vefâtına kadar ilimle uğraştı. Zâhid bir hayat yaşadı. Allahü teâlânın kullarına nasihat etmek, onlara karşı olan vazîfelerini îfâ etmekten başka dünyâ ile ilgisi yoktu. Haram ve şüpheli şeyleri terkeder, mübahları da zarûret miktarı kullanırdı. Allahü teâlâdan başkasına hacetini arzetmezdi. Engin bilgisi, üstün hafızası ve keskin zekâsı, güzel ahlâkı, Selef-i sâlihînin hayâtına uygun yaşayışı, insanlara karşı fevkalâde şefkat ve merhameti ile herkesin sevgisini kazandı. Ama o, bütün bu faziletlere Allahü teâlânın rızâsını kazanmak için sahip olmuş ve bu yolda gayret sarfetmiştir.
686 (m. 1288) yılında Bağdad’da vefât etti. Yoluna hizmet etmekle şereflendiği İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe hazretlerinin kabrinin de bulunduğu türbeye defnedildi.
Pekçok kıymetli eser yazdı. Yazmış olduğu eserlerden ba’zıları şunlardır:
“El-Vâdıh”, Fahreddîn-i Râzî hazretlerinin tefsîrinin muhtasarıdır. “El-Mukaddemet-ün-Nesefiyye” diye bilinen “El-Mukaddemet-ül-Burhâniyye”, mukayeseli hukuk hakkındadır. Münâzara ilmi ve sapıklara verilecek cevaplarla ilgili “El-Fusûl fî ilm-il-cedel”. Yine hılâf ilmine dâir “Menşe’-ün-nazar fî ilm-il-hılâf”, “El-Kavâdıh-ül-cedeliyye”, “Def-ün-nâsûs ven-nükûd”, “Şerh-ül-esmâ-il-hüsnâ” gibi kıymetli eserleri vardır. Meşhûr “Akâid-i Nesefî”nin de bu zâta âit olduğu Allâme Zerkânî tarafından söyleniyorsa da, Taftazânî hazretleri ve “Keşf-üz-zünûn” sahibi Kâtib Çelebi, “Akâid-i Nesefî”nin Ömer Nesefî hazretlerinin olduğunu bildirmektedirler.
Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinden. Hayâtı ve babasının adı hakkında kaynaklarda fazla bir bilgi yoktur. “Hidâye” kitabının sahibi Burhâneddîn Mergınânî’nin talebesidir. Kefevî, Tabakât kitabında, Zernûcî’nin altıncı asrın sonları ile yedinci asrın başlarında yaşadığını kabûl etmektedir. Vefât târihi olarak 620 (m. 1223) senesi kabûl edilir. Zernûcî kendi kitabında, Burhâneddîn Mergınânî’nin ve Kâdı Hân’ın talebesi olduğunu ve onlardan ders okuduğunu zikretmektedir.
İbn-i Nefî onun hakkında; “Burhâneddîn Zernûcî, “Hidâye” adlı eserin yazarı Mergınânî’nin talebesidir. Zernûcî, “Ta’lîm-ül-müte’allim Tarîk-üt-te’allüm” adlı kitabın yazarıdır. Bu eser çok güzel bir eserdir” demektedir.
Burhâneddîn Zernûcî, bilinen ve matbû’ olan Ta’lîm-ül-müte’allim adlı eserini, 593 (m. 1197) senesinden sonra yazmıştır. Bu eseri daha sonra, İkinci Murâd Hân zamanında İbn-i İsmâil şerh etti. Bilâhare Osman Pazarî adıyla meşhûr İsmâil bin Osman da, “Tefhîm-ül-mütefehhim” adıyla şerh etti. Her iki şerh basılmıştır. İbn-i İsmâil’in şerhi, Abdülmecîd bin Nâsûh tarafından “İrşâd-üt-tâlibîn fî ta’lîm-il-müte’allimîn” adıyla Türkçeye tercüme edildi. “Ta’lîm-ül-müte’allimîn” kitabı, medreselerde büyük bir kıymet kazanmıştır.
Zernûcî’nin bu eseri, talebelere ilim öğrenmek için gerekli olan ahlâkî temelleri ve davranışları gösteren küçük bir risaledir. Eserin bütünü ilk devir İslâm âlimlerinin sözlerinden ibâret olup, bunlar en güzel şekilde seçilip bir araya getirilmiş ve sınıflandırılmıştır.
Ta’lîm-ül-müteallim adlı eserden ba’zı bölümler:
“Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ); “İlim öğrenmek, her müslüman erkek ve kadına farzdır, ilmi, ehline öğretmeyen, hınzırın boynuna altın ve inci gibi mücevher takan kimse gibidir” buyuruyor. Biliniz ki, her ilmi elde etmek müslümanların üzerine farz değildir. Her müslüman üzerine, ilmihâl bilgisini öğrenmek farzdır, İslâm âlimleri; “İlimlerin en üstünü, ilmihâl bilgisidir. Amellerin en üstünü de, bulunduğu hâli korumaktır” buyurmuşlardır. Her müslümana namaz kılmak farzdır. Bu, sebeble, namazın farzlarını eda edecek kadar namazın şart ve erkânına âit bilgileri edinmek her müslümana farzdır. Bunun gibi, farz olan işleri yapabilmek için, fıkıh bilgilerini öğrenmek farzdır.
İlmin üstünlüğü: ilmin üstünlüğü apaçıktır, ilimden başka bütün hasletler, insanlarla hayvanlarda aynıdır. Bunun yanında Allahü teâlâ, ilmi sebebiyle Âdem aleyhisselâmın meleklerden üstün olduğunu belirterek, meleklerine, ona secde etmelerini emretmiştir, ilmin üstünlüğünün sebeblerini şöyle sıralayabiliriz. 1. İlmin üstünlüğü; insanı, Allahü teâlânın katında, ebedî saadete ulaştıran takvâya vesîle olduğu içindir. İmâm-ı Muhammed bin Hasen şöyle buyurdu: “İlim öğren! ilim, ehli için bir zînet, fazilet ve bütün övgülere alâmettir. Hergün ilimden çok istifâde et.” 2. İlim fazilettir ve gerek Allahü teâlâ katında, gerekse insanlar nazarında makbûl ve güzel olan bütün hasletlerin nişanıdır, ünvanıdır.
Fıkıh ilmini öğrenmek: Fıkıh bilgisini öğrenmelidir. Çünkü fıkıh ilmi; insanları iyilik ve takvâya en güzel ulaştıran, adâlette en doğru yolu gösteren ilimdir. Fıkıh ilmi, insanlara kurtuluş yollarını gösterir ve insanları bütün güçlüklerden kurtarır. Çünkü Allahü teâlâdan korkan bir fakîh, şeytana karşı bin âbidden daha güçlüdür.
Fıkıh ilmi, dünyâ ve âhıret saadeti ile ilgili ilimlerin inceliklerini bilmektir. İmâm-ı a’zam hazretlerine göre fıkıh ilmi; kişinin din ve dünyâ saadetine ulaşabilmesi için lehine ve aleyhine olan şeyleri bilmesidir. İlim, ancak amel etmek içindir. İlim ile amel etmek, âhıret saadeti için dünyâ ile ilgili işleri terk edip gönülden çıkarmaktır.
İlmihâl bilgisi öğrenmenin farz olduğu: Haramlardan sakınmak farz olduğu gibi; cimrilik, cömerdlik, korkaklık, kibir, cesâret, alçak gönüllülük, isrâf, iffet ve benzeri ahlâkî konularda da bilgi sahibi olmak farzdır. Çünkü cimrilik, korkaklık, kibir ve isrâf haramdır. Bunları ve bunların zıdlarını bilmeden kendilerinden sakınmak mümkün değildir. Her zaman insanın karşılaştığı hâllerle ilgili bilgileri öğrenmesi, insana yemek gibi lüzumlu bir ihtiyâçtır. Hiçbir müslüman, bu bilgilerden ayrı düşünülemez. Her müslüman devamlı Allahü teâlâyı anmakla, O’na duâ etmekle, yalvarmakla uğraşmalıdır. Kur’ân-ı kerîm okumak, sadaka vermek, dünyâ ve âhıret hayâtında belâ ve âfetlerden korunmak için, Allahü teâlâdan af ve afiyet dilemekle zamanını geçirmesi lâzımdır. Çünkü devamlı duâ eden bir kişi, duânın şartlarını yerine getirince, Allahü teâlâ onun duâlarını kabûl eder.
İlim tahsilinde niyet: ilim öğrenmek isteyen kişi, tahsile başladığı zaman niyet etmesi lâzımdır. Zira niyet, bütün herşeyi yaparken esastır. Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) bir hadîs-i şerîfte; “Ameller niyetlere göredir. Herkesin niyet ettiği ne ise, eline geçecek olan odur. Kimin hicreti Allah ve Resûlü için ise, onun hicreti Allah ve Resûlü içindir. Kimin de hicreti dünyâ menfaati veya evleneceği kadın ise, onun hicreti de onlar içindir” buyuruyor.
Yine diğer bir hadîs-i şerîfte, Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ); “Çok işler vardır ki, dünyâya âit işler olarak görünür. Fakat güzel niyet ile bunlar âhıret işlerinden olurlar. Çok işler de vardır ki, âhırete âit işler olarak görünür. Fakat niyetteki kötülük sebebiyle bunlar dünyâ işlerinden olurlar” buyurdu.
Talebenin ilim öğrenmekten gayesi; Allahü teâlânın rızâsını kazanmak, Cenneti elde etmek, önce kendi cahilliğinden kurtulmak, sonra diğer câhillerin bilgisizliğini gidermek, onların kültürlü olmalarını sağlamak ve İslâm dînini yaşatmak olmalıdır. İslâmın bilgilerini öğrenmek sûretiyle Allahü teâlâya kavuşulur. Bilgisiz olan birisinin zühd ve takvâ sahibi olması mümkün değildir.
Talebe, ilim tahsili ile, Allahü teâlânın verdiği akıl ni’metine, beden sıhhati ni’metine karşı şükr etmeye niyet etmelidir. Talebe ilim öğrenirken; ilminden dolayı insanların kendisine yönelmelerini ve değer vermelerini, mevkî sahibi olmayı düşünmemelidir. İmâm Hammâd bin İbrâhim es-Saffâr el-Ensârî, talebesi İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe’ye ilim öğrenmenin maksadı hakkında şöyle buyurmuştur: “Cenneti kazanmak için ilim öğrenen, doğru yolda kurtuluşa erer. Halkın nazarında değer kazanmak için tahsil görenlere ise, çok yazıklar olsun.”
Talebenin vasıfları: Talebe, ilmi, büyük bir gayret sarf ederek öğrenmelidir. Öğrendiği bilgileri sâdece fânî ve değeri az olan dünyâ gayeleri için kullanmamalıdır. Bir şâir şöyle diyor: “Dünyâ hayâtı azdan daha azdır. Ona âşık olan, alçakların alçağıdır. O sihriyle bir topluluğu sağır ve kör eder. Böylece ona değer verenler delîlsiz şaşırıp ortada kalırlar.”
Talebe, ilimden başka arzulanmayacak şeyleri arzu etmekle, kendini küçültmemelidir. Talebe, ilmi ve ilim adamlarını küçültecek söz ve davranışlardan sakınmalıdır. Talebe, alçak gönüllü olmalıdır. Alçak gönüllülük, kibir ile tezellül arasında bir durumdur. Talebe, iffetli olmalıdır. İmâm-ı Rükneddîn, iffeti ve alçak gönüllülüğü bir eserinde şöyle ta’rîf ediyor “Şüphesiz ki alçak gönüllülük, Allahü teâlâya yakın kimselerin hasletlerindendir. Allahü teâlâdan korkan kişi, bununla yükseklere çıkar. Allahü teâlâ katında iyilerden mi, yoksa kötülürden mi olduğunu veya son nefesini küfür üzere mi, yoksa îmân üzere mi vereceğini veya vefât ettiği zaman rûhunun yükseklerde mi, yoksa alçaklarda mı olacağını bilmediği hâlde, gurûrlanan ne ahmaktır. Kibriya, Rabbimizin sıfatıdır. O’na mahsûstur. Sen kibirden sakın!”
İlim dalı seçmek, hoca seçmek ve arkadaş seçmek: Talebe, her ilimden en güzel bahisleri, bilhassa dînî konularda kendisine öncelikle gerekli olan bilgileri tercih etmeli, sonra gelecekte kendisi için lüzumlu olacakları öğrenmeye gayret etmelidir. Talebe ilim öğrenirken, ilm-i tevhîd, ya’nî îmânla ilgili bilgileri öne almalıdır. Talebe, ilim öğrenirken en eski bilgilerden başlamalıdır. Büyük âlimlerin vefâtından sonra ortaya çıkan cedel ve hılâf ilmiyle meşgûl olmaktan sakınmalıdır. Çünkü bu ilimler, talebeyi fıkıh bilgisinden uzaklaştırır.
Hocada aranılacak vasıflar: Talebe, ilmî seviyesi yüksek olan bir hocayı seçmelidir. Seçeceği hoca, insanların Allahü teâlâdan en çok korkanı olmalıdır. Hoca, mevcût hocaların en yaşlısı olmalıdır. Talebe, hoca seçerken ilim adamları ile meşveret etmelidir. Hoca seçerken erbâbı ile meşverette bulunmak gerektiği gibi, talebenin her işini yaparken meşverette bulunması gerekir. Zîrâ Allahü teâlâ, Peygamberine ( aleyhisselâm ) bütün işlerini yaparken Sahabe ile meşverette bulunmasını emretmiştir. Hâlbuki mü’minlerden hiçbiri, O’ndan daha akıllı değildir. Hoca seçimi konusunda iki ay düşün, meşverette bulun ki, sonradan o hocanı terk etmeye ihtiyâç duymayasın ve onun dersleri ile yetinesin. Böylece öğrendiğin ilim bereketli olur. Öğrendiğin bilgilerden pekçok insan faydalanır.
Sabırlı olmak: ilim öğrenirken sabırlı olmalıdır. Biliniz ki, sabır ve sebat, bütün işlerin üzerine bina edildiği büyük bir temeldir. Fakat çok az bulunur. Bir şâir şöyle demiştir: “Herkeste yüksek mertebelere sâhib olmak için kalben bir meyil vardır. Ancak insanlarda bunun için lüzumlu olan sabır ve sebat çok azdır.” Sabrın fazileti hakkında İslâm âlimleri şöyle demişlerdir: “Şecaat, ya’nî güçlülük bir an sabır edebilmektir.”
Talebenin bir hocanın derslerini sonuna kadar sabır ve sebat ile ta’kib etmesi, bir kitabı sonuna kadar okurken sabır ve sebat göstermesi, ilim dallarından birini kuvvetli bir şekilde öğrenmeden, diğer bir ilim dalına geçmemesi, bir yerde ilim tahsilini tamamlamadan başka bir yere gitmemesi gerekir. Çünkü bir hocadan öğrenilecek bilgileri tamamlamadan başka bir hocaya gitmek, bir kitabı tamamlamadan başka bir kitaba geçmek, bir ilim dalını iyice öğrenmeden, başka bir ilme geçmek, bir yerde kalması gerekirken, başka bir beldeye gitmek, ilim öğrenenin gayesini dağıtır, kalbi meşgûl eder, vaktinin zayi olmasına sebep olur, hocayı üzer.
Sıkıntılara göğüs germek: Talebe, sıkıntılara ve belâlara karşı sabırlı olmalıdır. Bir İslâm âlimi; “Maksada ulaşmanın hazîneleri, sıkıntı servetleri üzerine kurulmuştur” demiştir. Ya’nî çok sıkıntı çeken, istediği ihsân hazînesine kavuşur, ilim öğrenmek isteyen kişinin sıkıntılara karşı sabır etmesi gerekir. Hazreti Ali ( radıyallahü anh ) şöyle buyuruyor: “Dikkat edin ki, ilme ancak altı şeyle ulaşabilirsiniz. Bunların birincisi zekâ, ikincisi sabır, üçüncüsü çok arzulu olmak, dördüncüsü baliğ olmak, beşincisi ilim öğretici, müşfik ve mahir bir hoca, altıncısı uzun bir zamandır.”
İyi arkadaş seçmek: ilim öğrenirken seçilen arkadaşda şu özellikler bulunmalıdır: 1. Çalışkan olmalıdır. 2. Seçilen arkadaş takvâ sahibi ve Allahü teâlâdan korkan kişi olmalıdır. 3. Güzel huylu olmalıdır. 4. Anlayışlı olmalıdır. 5. Tenbel ve zamanını boşa harcıyan bir kimse olmamalıdır. 6. Çok konuşmamalıdır. 7. Fitne ve fesatçı olmamalıdır. Bu konuda şöyle denilmiştir: “Bir kimsenin iyi veya kötü olduğunu sorma, arkadaşına bak. Çünkü arkadaş arkadaşına uyar. Kişi kötülük sahibi ise, ondan sür’atle uzaklaş, hayır sahibi olduğu zaman ona yaklaş ki, doğru yolu bulasın.” Bir şiirde ise: “Tenbel kişilerle arkadaş olma, çok iyi kimseler vardır ki, arkadaşının kötülüğü ile bozulur. Ahmak kimsenin ahmaklığı, zekî ve akıllı kişilere sür’atle geçer ve ateş koru gibi, külün içine konunca söner.” Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) bir hadîs-i şerîfte; “Bütün çocuklar, müslümanlığa uygun ve elverişli olarak dünyâya gelir. Bunları, sonradan anaları ve babaları, hıristiyan, yahudi ve dinsiz yapar” buyuruyor. Fârisî bir atasözünde, arkadaşın insan üzerindeki te’sîri hakkında şöyle deniliyor: “Kötü arkadaş, zehirli yılandan daha kötü ve daha zararlıdır. Mekândan münezzeh olan Allahü teâlânın hakkı için, kötü arkadaş Cehenneme götürür.” iyi arkadaş edin ki, onun vasıtasıyla Cennetin yolunu bulasın. Bu konuda: “Eğer ilmi ve ilim ehlini veya gâibte bulunan bir kimseden haber veren bir şâhid arıyor isen, toprağı örnek al, ona i’tibâr et! Toprağı nasıl anıldığı vasıfla tanıyor isen, seçeceğin arkadaşı da arkadaşından tanı denilmiştir.”
İlme ve hocaya saygı göstermek: Bilinmeli ki, ilim taleb eden, ilme ve hocasına saygı göstermedikçe, ilme kavuşamaz ve öğrendiği bilgiden faydalanamaz, ilmi elde etmede maksadına ulaşanlar, ancak ilme ve hocaya saygı ile ulaşmışlardır, ilimde gayesine ulaşamayanlar ise, ancak bu duruma, saygıyı terk ettikleri için düşmüşlerdir. Bir İslâm âlimi şöyle buyuruyor: “Saygı tâattan hayırlıdır.” Öyle ki, insan Allahü teâlâya isyan etmekle, günah işlemekle kâfir olmaz, ama Allahü teâlânın emir ve yasaklarını küçümsemek sûretiyle saygısızlıkta bulunursa kâfir olur.
Hocaya saygı göstermek, ilme saygı göstermektir. Hazreti Ali şöyle buyurmuştur: “Hoca hakkını, her müslüman üzerine, korunması çok lüzumlu olan en büyük bir hak olarak gördüm.” Üstünlüğü yüzünden, öğrettiği her harfe karşılık, hocaya bin dirhem para hediye edilse azdır. Ya’nî hoca hakkı ödenilemez. Çünkü kişiye, dînî konularda muhtaç olduğu her harfi öğreten kişi, dînen onun babası sayılır.
Talebenin hoca karşısındaki tavrı: Talebe, hocasının karşısında şunlara dikkat etmelidir: 1. Hocasının önünden yürümemelidir. 2. Hocasının yerine, makamına oturmamalıdır. 3. İzin almadan hocasının yanında konuşmamalıdır. 4. Hocasına müsait zamanlarda soru sormalıdır. 5. Derse vaktinde gelmelidir. 6. Hocanın, Allahü teâlâya isyana sebep olmayan emirlerini yerine getirmelidir. Fakat Allahü teâlâya isyan söz konusu olduğu zaman, kula itaat yoktur.
Şöyle anlatılır: İmâm-ı Şems-ül-eimme el-Hulvânî birgün Buhârâ dışına çıkmıştı. Başına gelen bir hastalık yüzünden, bir köyde günlerce kalmak zorunda kaldı. Bu esnada bütün talebeleri kendisini ziyârete geldiler ve geçmiş olsun dileklerinde bulundular. Fakat talebelerinden Kâdı Ebû Bekr ez-Zencî, ziyâretine gitmedi. Daha sonra kendisi ile karşılaştığında, el-Hulvânî ona neden ziyâretine gelmediğinin sebebini sorunca, o da; “Annemin hizmeti ile meşgûl idim” dedi. Bunun üzerine el-Hulvânî ona; “Sen çok yaşarsın, ama ders okutma zevkine kavuşamazsın” dedi. Gerçekten de hocasının dediği gibi olmuş, Kâdı Ebû Bekr ez-Zencî, hayatının büyük bir kısmını köylerde geçirmiş ve ders okutma zevkine kavuşmamıştır.”
Hocasını gücendiren talebe, öğrendiği bilgilerin bereketinden mahrûm olur ve bu ilimden çok az faydalanır.
İlim öğrenirken dikkat edilecek husûslar: 1. Dersi saygı ile dinlemelidir, ilim öğrenen bir talebe, bir konuyu hocasından bin defa dinlemiş olsa, yine o konuyu hocası anlatsa saygı ile dinlemelidir. 2. Talebe, hocasına sormadan kendi başına bir ilim dalı seçmemelidir. Zîrâ hoca, öğrencisinin kabiliyetine göre hangi ilmi öğrenmesi gerektiğini daha iyi bilir. 3. Talebe dînî yönden kötü sayılan davranışlardan sakınmalıdır. 4. Talebe, kötü ahlâklar içinde bilhassa kibirli olmaktan ya’nî kendini büyük görmekten sakınmalıdır. Bir atasözünde şöyle denilmiştir: “İlim, kendini yüksek görenin düşmanıdır.” Bir şiirde; “Şeref ve büyüklük, Allahü teâlânın ihsânı iledir, insanın kendi gayret ve çalışması ile değildir. Fakat Allahü teâlânın ihsân ve fadlının ortaya çıkması için çalışmak gereklidir. Nice köleler vardır ki, bulunduğu yer i’tibâriyle hür makamında bulunur. Nice hür kişiler vardır ki, köle makamında bulunur” denilmektedir.
İlme sarılmak ve devam etmek: Talebe mutlaka ilme dört elle sarılmalı, dersine çalışmalı ve devam etmelidir. Allahü teâlâ, Kur’ân-ı kerîmde meâlen; “Bize itaat uğruna mücâdele edenlere, muhakkak kendi yolumuzu gösteririz” buyuruyor (Ankebût-69). Bu âyet-i kerîmede Allahü teâlâ, bizim yolumuzda ilim öğrenmek için çalışan ve bu uğurda cihâd edenleri başarıya ulaştırırız, buyurmaktadır, İlim öğrenmede, üç kişinin büyük gayret göstermesi lâzımdır. Bunlardan birincisi talebe, diğeri hoca, üçüncüsü ise eğer hayatta ise babadır. İmâm-ı Şafiî bir şiirde şöyle buyurmaktadır “Uzak olan herşeyi, çalışmak yaklaştırır. Her kapıyı ise gayret göstermek açar. İnsanoğlunun içerisinde ençok üzülecek olan kişi, geçim sıkıntısı çeken, gayret ve himmet sahibi kişidir. Allahü teâlânın kaza ve hükmüne delâlet eden delîllerden biri de, akıllı kişilerin yoksulluk, içinde, ahmakların ise, görünüşte güzel bir hayât içinde olmasıdır. Kime akıl ni’meti verilmişse o ekseriya zenginlikten mahrûm olmuştur. Akıl ile zenginlik, birbirinden tamamen ayrı iki zıt kutup gibidir.
Talebe, muhakkak gecenin evvelinde ve sonunda derse çalışmalıdır. Çünkü akşam ile yatsı arası ve sahur vakti mübârek vakitlerdir, İslâm âlimleri buyurdular ki: “Ey ilim yolcusu takvâya sarıl, uykudan uzak ol, tokluktan sakın, dersi bırakmadan ta’kib et. Çünkü ilim, derse devam etmekle çoğalır ve kalıcı olur.”
İlim öğrenen talebe, gençliğinin kıymetini bilmelidir. Bu husûsta şöyle söylenmiştir: “Çektiğin sıkıntı ölçüsünde umduğuna kavuşursun, ilim yolunda maksadına ulaşmak isteyen, gece kalkar, ders çalışır. Gençlik yıllarını ganîmet bil! Çünkü gençlik, her zaman devam etmez.”
Talebe ilim öğreneceğim derken, ilerideki çalışmalarına engel olacak vücûdunu ve sıhhatini zayıflatacak tarzda kendini zorlamamalıdır. İnsan, kendine karşı merhametli davranmalıdır. Çünkü her şeyde merhamet esastır. Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) bir hadîs-i şerîfte; “Şüphesiz bu din sağlamdır. Kendinizi sıkıntıya sokmadan, kolaylıkla ona koşun. Allahü teâlâya ibâdet konusunda, sıkıntıya sokarak nefsine buğz etme. Çünkü kuvveti kesilen adam, ne kendisi yolda bir mesafe alabilir, ne de bineğinde sırt bırakır” buyurdu. Diğer bir hadîs-i şerîfte; “Nefsin, senin bineğindir. Bineğine karşı iyi davran” buyuruldu.
Talebe, ilimde gayret sahibi olmalıdır. Çünkü kişi himmet ve gayreti ile yükselir. Âlim Ebü’t-Tayyib bu konuda şöyle buyuruyor: “Gayret sahibi kişilerin, gayretleri nisbetinde gayeleri hâsıl olur. İyiliği nisbetinde bir kimseden iyilik görür. Gayreti az olan kişilerin gözünde iyiliğin küçüğü, büyük görünür. Büyük gayret sahibi kişilere ise, büyük işler küçük görünür.“
Radıyyüddîn en-Nişâbûrî, “Mekârim-i Ahlâk” adlı eserinde şöyle bir hikâye nakl etmektedir İskender-i Zülkarneyn, doğuyu ve batıyı zapt etmek için sefere çıkmak istediği zaman, âlimlerle meşverette bulunmuş ve; “Bu kadar küçük bir dünyâ mülkü için, nasıl böyle bir sefere çıkayım? Çünkü dünyânın hepsi azdır. Dünyâ mülkü küçüktür. Böyle bir mülk için sefere çıkmak ise, yüksek bir ideal değildir” dedi. Bunun üzerine meşverette bulunduğu âlimler kendisine; “Allahü teâlânın sözünü yüceltmek için cihâd etmeli ve sefere çıkmalısın. Bu gaye ile, âhıret ve dünyâ mülkünü elde etmelisin” deyince, o da; “Bu fikir çok güzel” dedi.
Medîneli İmâm Ebû Nasr es-Saffâr şöyle buyuruyor: “Ey nefs, ey nefs! Vekarlı ve yumuşak huylu olduğun hâlde, iyilik, takvâ ve adâlet husûsunda çalışmaktan gevşeme. Hayırlı bir işte çalışana herkes gıbta eder. Tenbel olan herkes belâdadır.”
Burhâneddîn ez-Zernûcî ise bu konuda şöyle buyuruyor: “Ey nefsim! Tenbelliği ve gayret noksanlığını terk et! Gayeden mahrûm olmak ve pişmanlıktan başka, tenbellere verilen bir nasîb görmedim.” Bu konuda yine şöyle buyurulmuştur “Nice acizlik ve pişmanlık vardır ki, insanda tenbellikten ötürü meydana gelir. Tenbellikten ve şüpheye dalmaktan sakın! Bilmediğin ve şüphelendiğin herşey tenbelliktendir.”
Talebe ilmin üstünlüğünü düşünerek kendini tahsile, çalışmaya, derse devam etmeye zorlamalıdır. Çünkü ilim, bilinen şeylerin tekrar etmesi sayesinde yaşar. Hazreti Ali bu konuda şöyle buyurmuştur: “Cebbar olan Allahü teâlânın bize yaptığı taksime râzıyız. Bize ilim verdi. Düşmanına ise mal verdi. Şüphesiz mal, yakın zamanda yok olur. Allahü teâlânın ilmi ise yok olmaz, devamlı kalır.”
Faydalı ilim sebebiyle, ilim sahibi, ölmeden ve öldükten sonra iyi bir şekilde anılır. Hasen bin Ali el-Mergınânî şöyle buyurdu: “Câhiller, ölmeden evvel ölüdürler. Âlimler ise, ölseler bile diridirler.”
Burhâneddîn Mergınânî bu husûsta şöyle buyurdu: “Cehâlet sahipleri, ölmeden ölmüşlerdir. Câhillerin bedenleri, daha kabre girmeden cesed halindedir, ilim ile yaşamayan kişi, ölüdür, ilim sahibinin kemikleri toprak altında çürüse de, öldükten sonra canlıdır. Câhil kişi, toprak üstünde yürüse bile, yok olduğu hâlde yaşıyanlardan sayılır. Hatırla ki, ilim rütbesi, bütün rütbelerin en üstünüdür, ilmin nihâî şerefine ulaşmak istemeyene yazıklar olsun, ilim baştan başa bir nûrdur, körlere yol gösterir. Câhil, her zaman karanlıklar içindedir, ilim yüksek bir dağ gibidir. Ona sığınanı korur. Kurtuluş ilim iledir. Fakat insanların bundan haberi yok. İlmi isteyen, bütün maksatlarını istemiş olur. Ey akıl sahibi! ilim yüksek bir makamdır. Ona kavuşulduğu zaman, diğer bütün makamlar yok olur. Bütün dünyâ ni’metlerini kayıp etsen de, gözlerini kapa, üzülme! Çünkü ilim, Allahü teâlânın en hayırlı ihsânıdır.”
Talebenin ilim öğrenmeye başlarken dikkat edeceği husûslar: 1. İlim öğrenmeye başlayan talebe, anlayışına en yakın olan ilimden başlamalı. 2. Talebe dersini ezberleyip, çok defa tekrarladıktan sonra yazmalıdır. Çünkü öğrendikten sonra yazmak çok faydalıdır. 3. Talebe anlamadığı konuyu yazmamalıdır. Çünkü bu durum insana usanç verir, zekâyı öldürür ve zamanın zayi olmasına sebeb olur. 4. Talebe, dersi hocanın ağzından dinleyip anlamaya çalışmalıdır. 5. Talebe, derste gayretli olmalı ve bu husûsta Allahü teâlâya duâ edip yalvarmalıdır. 6. Talebe, öğrenim sırasında muhakkak dersi ile ilgili müzâkerede bulunmalıdır. Müzâkerede bulunurken ağırbaşlı olmalıdır. Müzâkerenin gayesi meşveret etmektir. Sinirli bir hâlde meşveret etmekle, doğru bir düşünce ortaya çıkmaz. 7. Talebe her zaman ilmin inceliklerini düşünmeli, ilmî konularda düşünmeyi âdet hâline getirmelidir. Bu konuda; “Düşün! Maksadına ulaşırsın” denilmiştir. 8. Talebe ve fakîh, konuşmadan önce düşünmelidir. Böyle yaparsa, konuşulan söz isâbetli olur. Çünkü söz, oka benzer. Bir okun hedefine ulaşabilmesi için nasıl düzgün olması gerekiyorsa, sözün de hedefine varması için, düzgün ve yerinde olması lâzımdır. 9. Talebe, her zaman ve her durumda, herkesten faydalanmalıdır. 10. Talebe yerli yerinde ve çok soru sormalıdır. İbn-i Abbâs’a; “Bu ilmî dereceye nasıl kavuştun?” diye soruldukta; “Çok soru soran bir dil, çok düşünen bir kalb ile” cevâbını verdi. 10. Talebe, Allahü teâlâya, dil, kalb, mal ve diğer a’zâlarıyla şükr etmeli ve anlamayı, bilgiyi ve başarıyı Allahü teâlâdan bilmelidir. Duâ etmek ve yalvarmak sûretiyle, Allahü teâlâdan hidâyet istemelidir. 11. Talebe, cimrilik yapmaktan cenâb-ı Hakka sığınmalıdır. Çünkü Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) bir hadîs-i şerîfte; “Cimrilikten daha büyük bir hastalık var mı?” buyuruyor. 12. Talebe, parası ile kitap satın almalı ve parasını kitap satın almak için harcamalıdır. Böylece, parası ilim öğrenmesine yardımcı olur. 13. Talebe ve hoca, sâdece Allahü teâlâdan ummalı ve yalnız cenâb-ı Haktan korkmalıdır. 14. Talebe, dersini tekrar etme konusunda kendisi için belli bir sayı ta’yin etmeli ve bu sayı kadar dersi tekrar etmelidir. 15. İlim öğrenen talebe, Allahü teâlâya tevekkül etmeli, geçim işini düşünerek kederlenmemeli ve kalbini, rızık endişesi ile meşgûl etmemelidir. Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) bir hadîs-i şerîfte; “Kim Allahü teâlânın dîni hakkında bilgi edinmek isterse, cenâb-ı Hak ona istediğini verir ve onu ummadığı taraftan rızıklandırır” buyuruyor. 16. Talebe, gücünün yettiği ölçüde dünyâ işleri ile ilgisini azaltmalıdır. 17. Talebe, ilim öğrenmek için çıktığı yolda engellere ve sıkıntılara katlanmalıdır. Bu yolda elde edilecek mükâfat, çekilen güçlük ve sıkıntı nisbetindedir. İlim yolunda sıkıntılara göğüs gererek ilmin tadını tadan kimse, dünyânın diğer zevklerinden duymadığı lezzetleri duyar. 18. Talebe, ilimden başka şeylerle meşgûl olmamalı ve fıkıh bilgisinden yüz çevirmemelidir.
İlim öğrenmenin zamanı: ilim öğrenmenin zamanı, beşikten mezara kadardır. Rivâyet edildiğine göre, İmâm-ı a’zamın talebesi İmâm-ı Hasen bin Ziyâd, seksen yaşında iken fıkıh ilmini öğrenmeye başlamış, bundan sonra kırk yıl fıkıh ilmini öğrenmek için çalışmış, bu ilmi öğrendikten sonra, kırk yıl fıkhî konularda ders vermiştir. Buradan anlaşıldığı gibi, ilim öğrenmek her çağda lâzımdır. Fakat ilim öğrenmede en faziletli çağ, gençlik yıllarının ilk dönemleridir, ilim taleb eden, bütün zamanını ilim ile meşgûl olarak geçirmelidir. İmâm-ı Muhammed Şeybânî, geceleri uyku uyumaz, defterini yanına koyarak, birinden usandığı zaman diğerine bakardı.
Nasihat verici olmak: ilim sahibi, şefkatli ve nasihat veren bir kişi olmalı, hasetçi olmamalıdır. Burhâneddîn Mergınânî; “Hocanın oğlu âlim olur” buyurdu. Çünkü hoca, talebelerine Kur’ân-ı kerîmi öğretmek ister. Bu inancı ve talebelere şefkatli davranmasından dolayı, onun oğlu da âlim olur.
Şöyle anlatılır: “Büyük âlim Burhân-ül-Eimme, bütün talebelerine ders verdikten sonra, günün en sıcak vaktini iki oğlu Sadr-üş-Şehîd Hüsâmeddîn ve Sa’îd Tâcüddîn’e ayırırdı. Çocukları kendisine; “Bu vakitte bize usanç geliyor, bunalıyoruz” dediklerinde, Burhân-ül-Eimme; “Yabancı beldelerden garîb talebeler ve büyük insanların çocukları bana geliyorlar. Bu sebeple, onların derslerini, sizin dersinizden önce yapmam gerekir” dedi. O’nun öbür talebelere karşı olan bu şefkati sayesinde iki oğlu da zamanlarının fıkıh âlimlerinin en üstünlerinden olmuşlardı.”
Talebe, kimse ile münâkaşa etmemeli, kimseye hasım olmamalıdır. Çünkü münâkaşa etmek, vakitleri öldürür.
Bir müslüman hakkında sû-i zan etmekten sakınmalıdır. Sû-i zan, kötü niyetten doğar. Âlim Ebü’t-Tayyib şöyle buyurmuştur: “Kişinin işi kötü olursa, zannı da kötü olur. Böyle insan, âdet hâline getirdiği vehim ve kuruntuları tasdîk eder. Düşmanlarının sözü ile dostlarına düşmanlık eder. Sevdikleri hakkında gece karanlığı gibi şüpheye düşer.”
Takvâ sahibi olmak: Takvâ sahibi bir kişi olmak için şunlara dikkat etmelidir: 1. Allahü teâlâya yakın olmalı ve ondan çok korkmalıdır. Allahü teâlâya, ibâdet etmek sûretiyle yaklaşılır. 2. Çok konuşmaktan sakınmalıdır. 3. Dedikoducu insanlarla oturmamalıdır. Bir fıkıh âlimi, bir talebesine şöyle tavsiyede bulundu: “Başkalarını dedikodu eden, çok konuşan kimselerle oturup kalkmaktan sakın!” 4. Talebeler; bozuk, isyankâr ve vaktini boşuna harcıyan kimselerden sakınmalıdır. 5. Mazlûm kişilerin bedduâsından sakınmalıdır. Çünkü mazlûm kişilerin bedduâsı, Allahü teâlânın indinde kabûl olur.
Hâfızayı kuvvetlendiren husûslar: Okuduğunu aklında tutmanın en kuvvetli sebebleri şunlardır: 1. Derse gayretle çalışmak. 2. Derslere devam etmek. 3. Az yemek yemek. 4. Gece kalkıp namaz kılmak. 5. Kur’ân-ı kerîm okumak, İslâm âlimlerinden birisi şöyle buyurmuştur: “Yüzüne bakarak Kur’ân-ı kerîmi okumaktan daha çok hafızayı güçlendiren bir şey yoktur.” 6. Kitap okumaya başlarken Besmele çekmek. 7. Kitabı kaldırırken şu duâyı okumak: “Sübhânallâhi vel-hamdü lillâhi velâ ilahe illallâhü vallâhü ekber velâ havle velâ kuvvete illâ billâhil-aliyyil-azîm-il-azîz-il-alîmi adede külli harfin kütibe ve yektübü ebed-el-âbidîne ve dehr-ed-dâhirîne.” 8. Peygamber efendimize ( aleyhisselâm ) çok salevât getirmek. 9. Kötülükleri terk etmek. 10. Misvak kullanmak. 11. Bal şerbeti içmek. 12. Aç karnına, her sabah yirmibir adet siyah üzüm yemek. 13. Balgamı azaltan bütün yiyecekler de hafızayı kuvvetlendirir.
Unutkanlığa sebeb olan husûslar: 1. Allahü teâlâya karşı işlenen kötülükler. 2. Günahların çok olması. 3. Düşünce ve üzüntünün çokluğu. 4. Dünyâ işleri ile çok ilgilenmek ve çok meşgûl olmak. Dünyâ işleri ile lüzumundan fazla uğraşmak, insanın sıhhatine zararlıdır. Dünyâ işleri kalbi karartır. Âhıretle ilgili işler ise kalbi nurlandırır ve namaz kılarken te’sîrini gösterir. Namazını gönül hoşluğu ile kılar ve kıldığı namazdan lezzet duyar.
5. Ekşi elma yemek. 6. Asılmış olan kimseye bakmak. 7. Kabir taşları üzerindeki yazıları okumak. 8. Yakaladığı biti öldürmeden yere atmak. 9. Ense çukurundan şişe ile kan aldırmak.
Fakirliğe sebeb olan husûslar: 1. Yalan söylemek. 2. Ayakta bevl etmek. 3. Cünüb iken yemek yemek. 4. Çıplak olarak yatakta yatmak. 5. Bir yere yaslanarak yemek. 6. Ekmek ufağını hor görüp basmak. 7. Soğan ve sarımsak kabuklarını ateşe atmak. 8. Gece vakti ev süpürmek ve süprüntüleri evde bırakmak. 9. Yaşlı insanların önünde yürümek. 10. Ana-babayı adı ile çağırmak. 11. Eline geçirdiği ağaç ve süpürge çöpü ile dişini karıştırmak. 12. Kapı eşiğinde oturmak. 13. Elbisesini üzerinde dikmek. 14. Evde örümcek yuvası bırakmak. 15. Elini balçıkla yıkamak. 16. Bevl ettiği yerde abdest almak. 17. Çanağı ve çömleği yıkamadan yemek koymak. 18. Aç iken soğan yemek. 19. Sabah namazını kılınca mescidden acele ile çıkmak. 20. Pazara erken gidip, geç dönmek. 21. Yoksul kimseden ekmek satın almak. 22. Babaya ve anaya kötü duâda bulunmak. 23. Kap kaçağı örtüsüz bırakmak. 24. Çırayı ve mumu üflemek. 25. Her işe Besmelesiz başlamak. 26. Pantalonu ayakta giymek.
Zenginliğe sebeb olan husûslar: 1. Sadaka vermek. 2. İşe erken başlamak. 3. Güler yüzlü olmak. 4. Hoş sözlü olmak. 5. Evin etrâfını süpürmek. 6. Namazını, büyük saygı ve korku ile, Allahü teâlâya karşı boyun eğerek, ta’dîl-i erkânına riâyet ederek, vâciblerini, sünnetlerini, âdabını yerine getirerek kılmaktır. 7. Kuşluk namazını kılmak. 8. Ezandan önce mescidde bulunmak. 9. Devamlı abdestli dolaşmak. 10. Sabah namazının sünneti ile, vitir namazını evde kılmak. 11. Dünyâ ve din için faydası bulunmayan boş sözler konuşmamak. 12. Sabah namazından sonra yetmiş kere “Estağfirullah” demek. 13. “La havle velâ kuvvete illâ billâhil-aliyyil-azîm” sözünü çok tekrarlamak. 14. Her Cum’a günü yetmiş kere “Allahümme agninî bihalâlike an harâmike ve ekfinî bifadlike ammen sivâke” duâsını okumak.
Ömrün uzamasına sebeb olan husûslar: 1. Başkalarına devamlı iyilikte bulunmak. 2. İnsanlara eziyet etmeyi terk etmek. 3. Yaşlılara karşı saygılı olmak. 4. Akrabaya karşı iyilikte bulunmak ve onları ziyâret etmek. 5. Zarûret olmadıkça yaş ağaçları kesmekten sakınmak. 6. Abdesti sünnete uygun ve âdabı ile almak. 7. Namazları ta’dîl-i erkânına uygun kılmak. 8. Büyük bir saygı ile Kur’ân-ı kerîm okumak. 9. Sıhhat kaidelerine riâyet ederek kendini zararlı şeylerden korumak.
Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Mahmûd bin Ahmed bin Sadr-üş-şerî’a-tül-evvel Ubeydullah bin İbrâhim el-Mahbûbî el-Hanefî’dir. Burhân-üş-şerî’a diye meşhûr olan Mahmûd bin Ahmed, 679 (m. 1274) senesinde Moğol askerlerinin işkencelerinde, yüzlerce âlim ile birlikte şehîd oldu.
Şeyh-ül-İslâm Kemâl paşazâde Ahmed bin Süleymân, fıkıh âlimlerini tabakalara ayırırken Burhân-üş-şerî’a’yı altıncı tabakaya dâhil etmiştir. Altıncı tabaka Eshâb-ı temyiz olup; kavî hükümleri zayıf olanlardan, zâhir haberleri nâdir haberlerden ayıran mukallid âlimlerdir. Bu âlimlerin kitaplarında merdûd ve zayıf rivâyetler yoktur.
Faziletli bir âlim olan Burhân-üş-şeri’a, ilmi; babası Sadr-üş-şerî’a-tül-evvel Ubeydullah’dan öğrendi. Hayâtı hakkında fazla bir bilgi bulunmayan Burhân-üş-şerî’a, çok kıymetli eserler yazmıştır. Bunlardan “Vikâye” kitabı çok meşhûrdur. Vikâye kitabını, kızının oğlu olan Sadr-üş-şerî’a-i sânî Ubeydullah bin Mes’ûd için yazmıştır. Bu eseri, “Hidâye” kitabından önemli gördüğü yerleri alarak yazmıştır. Torunu da bu eseri hem şerh etmiş, hem de kısaltmıştır. Bu şerhi, “Sadr-üş-şerî’a şerhi” ismi ile meşhûrdur. Burhân-üş-şerî’a’nın ayrıca “El-Fetâvâ” ve “El-Vâkiât” isimli fıkıh bilgileri ihtivâ eden değerli eserleri de vardır.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-12, sh. 178
2) Fevâid-ül-behiyye sh. 207
3) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 406
4) Brockelmann Gal-2, sh. 197
5) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 236, 397, 782, 938, 992İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ BUSAYRÎ (Muhammed bin Sa’îd bin Hammâd)
İslâm âlimlerinin meşhûrlarından ve tasavvuf büyüklerinden. İsmi, Muhammed bin Sa’îd bin Hammâd bin Abdullah es-Sanhâcî el-Busayrî el-Mısrî olup, künyesi Ebû Abdullah ve lakabı Şerefüddîn’dir. Aslen Magribli olup, dedeleri Mısır’a yerleşmişlerdi. İmâm-ı Busayrî, 609 (m. 1213) senesinde Şevval ayının üçüncü gününe rastlayan Salı günü, Mısır’da Busayr şehrinde doğdu. 608 (m. 1211)’de doğduğu da rivâyet edilmiştir. 695 (m. 1295) senesinde Mısır’da İskenderiyye şehrinde vefât etti. Kurâfe kabristanında, İmâm-ı Şafiî hazretlerinin yanına defn olundu.
İmâm-ı Busayrî, Ebü’l-Abbâs-ı Mürsî hazretlerinin talebesidir. Ebü’l-Abbâs Mürsî de, Ebü’l-Hasen-i Şâzilî’nin talebesidir. İmâm-ı Busayrî, hadîs ilminde, hattâtlıkta ve bilhassa şiirde çok derin âlim idi. İfâdesi çok tatlı ve derîn ma’nalı olup, dinleyenlere çok te’sîrli olurdu. Mehâret ve metaneti çok idi. Evliyâlık yolunda çok yüksek derecelerin sahibi idi. Başta Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) olmak üzere, bu yolun büyüklerine olan muhabbet ve bağlılığı pek fazla idi. Eserlerini okuyanlar bunu açıkça görmektedirler.
İmâm-ı Busayrî hazretlerinin, Resûlullaha ( aleyhisselâm ) olan sevgisini, aşkını anlatan birçok kasideleri vardır. Murâdiyye ve Hemziyye ismindeki kasideleri meşhûrdur. Sonra gelen İslâm âlimleri, bunları severek okumuşlar, talebelerine okutmuşlar ve ezberletmişlerdir.
Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) üstünlüğünü anlatan, O’nu öven en kıymetli kasidesi ise, Kasîde-i Bürde’dir. İmâm-ı Busayrî ( radıyallahü anh ) bu kasidesini yazdıktan sonra, daha çok meşhûr olup, bütün âlimlerin ve evliyânın sevgisine, iltifâtına kavuşmuştur. Bu kasidenin yazılmasına sebeb olan hâdise şöyle anlatılmaktadır “İmâm-ı Busayrî hazretlerine, ömrünün sonuna doğru felç hastalığı geldiğinden, bedeninin yarısı hareketsiz kaldı. Allahü teâlâya, hastalığına şifâ vermesi için Resûlullahı ( aleyhisselâm ) vesile edip çok duâ eyledi. İnsanların en üstünü olan Peygamberimizi öven meşhûr kasidesini hazırladı. Rü’yâda Resûlullaha ( aleyhisselâm ) okudu. Çok beğendiler, hoşlarına gitti. Bunun üzerine, üzerlerinde bulunan mübârek hırkasını çıkarıp, İmâm-ı Busayrî’ye giydirdiler. Bedeninin felçli olan yerlerini mübârek eli ile sığadılar. Uyanınca, vücûdu sıhhate kavuşmuş idi. Ayrıca Peygamber efendimizin rü’yâda üzerine örttüğü (giydirdiği) hırka-i se’âdet de üzerinde idi. Bunun için bu kasideye Kasîde-i Bürde denildi. Bürde; hırka, palto demektir, İmâm-ı Busayrî sevinerek sabah namazına giderken, yolda, evliyâdan salâh ve zühd sahibi bir zâta rastladı. O zât İmâma; “Ey Busayrî, kasideni dinlemek isterim” dedi. Benim Kasidelerim çoktur. Hepsini herkes bilir” dedi. O zât; “Kimsenin bilmediği, bu gece Resûlullaha okuduğunu istiyorum” deyince, bunu hiç kimseye söylemedim. Nereden anladın?” dedi. O zât da, İmâmın rü’yâsını, olduğu gibi haber verdi. O zamanın veziri Behâeddîn bu kasideyi işitince, hepsini okutup saygı ile ayakta dinledi. Hastalara okununca iyi oldukları, okunan yerlerin derdlerden, belâlardan emîn oldukları görüldü. Fâidelenmek için inanmak ve hâlis niyet ile okumak lâzımdır.
Kasîde-i Bürde, on kısımdır:
Birinci kısım, Resûlullaha olan sevginin kıymetini bildirmektedir.
İkinci kısım, insanın nefsinin kötülüğünü anlatmaktadır.
Üçüncü kısım, Resûlullahı övmektedir.
Dördüncü kısım, Resûlullahın dünyâya teşrîfini anlatmaktadır.
Beşinci kısım, Resûlullahın duâlarının hemen kabûl olduğunu bildirmektedir.
Altıncı kısım, bu kısımda Kur’ân-ı kerîm övülmektedir.
Dokuzuncu kısım, Allahü teâlâdan af ve mağfiret ve Resûlullahtan şefaat istemektedir.
Onuncu kısım, Resûlullahın, derecesinin yüksekliği bildirilmektedir.
Bu kasideye, “El-Mevâkib-üd-düriyye fî medh-i hayr-ül-beriyye” ismi verilmiş, fakat Kasîde-i Bürde ismiyle meşhûr olmuştur. Çeşitli dillerde doksandan fazla şerhleri olan Kasîde-i Bürde’ye, Kasîde-i Bür’e (Şifâ kasidesi) diyenler de olmuştur. Eshâb-ı Kirâmdan Ka’b bin Züheyr’in ( radıyallahü anh ) yazdığı ve Peygamber efendimize ( aleyhisselâm ) okuduğu “Bâned Suâd” diye başlayan kasideye de Kasîde-i Bürde denilmiştir.
Kasîde-i Bürde’den Seçmeler:
Selem ağaçlarının bulunduğu yerdeki. Peygamber, dostlarını yâd mı ağlatan seni?
Medine rüzgârı mı, söyle seni ağlatan? Gece çakan şimşek mi yoksa İdem dağından?
Gözlerine ne oldu, dur dedikçe akmakta? Kendine gel dedikçe, kalbin coşup yanmakta?
Hazret-i Muhammed’in, kerem yağmurlarından. Bir damla almak ister, bilcümle peygamberân.
Zâhirî ve batınî, rûhanî ve cismânî. Varlıkların hepsinden O’dur Hakka sevgili.
Hudutsuzdur zâtının fazilet ve kemâli, Mümkün değil anlatmak, dil ile kemâlini.
Eğer Resûlullahın cümle mu’cizeleri, Büyüklüğünü dile getirebilse idi,
Mübârek isimleri anıldığı zamanda. Hep çürümüş kemikler dirilirdi bir anda.
Takatimiz üstünde, bize yük yüklemedi, Baş ve göz üzeredir, emir ve nehiyleri.
Hakîki değerini, anlatmaktan âciziz. Bu yönüyle övmekten, yeğdir sükût etmemiz.
Mübârek bedenini kucaklayan toprağın, Kokusu misk-ü amber gibi hoştur, inanın.
Ne mutlu o toprağı, koklayıp öpenlere, O mübârek kokuyu sineye çekenlere.
Peygamber Efendimiz, güneş gibidir bilin. Ondan ziya bulmakta nücûm-ı resûllerin.
Allah O’nu ahlâkta, tezyin edip yarattı. Güzel huy, güler yüzle, bezemiştir zâtını.
Latîf yaratılmıştır, gül ve çiçek misâli, Parlak ve şereflidir, Ay’ın ondördü gibi.
Himmetli ve gayretli o Nebi zaman kadar, O’nun cömertliğinde, damladır okyanuslar.
Arab olan olmayan, bilcümle insanların. Efendisidir hem de, yüzü suyudur cihanın.
Kötülüğü yasaklar, emreder iyiliği, Bir ilâhî emirdir, emir ve nehiyleri.
O Server, Rabbimizin öyle bir kuludur ki, Her tehlike ânında, umulur şefaati.
O öyle bir Resûl ki, Allaha ibâdete, Çağırır insanları, O’na uyun elbette.
Hiç kopmayan sağlam bir ipe yapışmış gibi. Emniyette hisseder, rahat bulur kendini.
İlâhî izin ver de âl ve Eshâbına da. Onlara tâbi olan, ehl-i takvâ’lara da.
Rahmet bulutlarının, akması dâim olsun, Halîm ve kerîm kullar, rahmetine kavuşsun.
.İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ CÂCERMÎ (Muhammed bin İbrâhim)
Şafiî mezhebi fıkıh âlimi. Künyesi Ebû Hâmid olup ismi, Muhammed bin İbrâhim bin Ebî Fadl’dır. Nişâbûr’la Cürcân arasında bir yer olan Câcerm’de doğdu. Doğduğu yere nisbetle Câcermî ve Sehlî denildi. Dîn-i İslama hizmetlerinden dolayı Mu’înüddîn lakabı verildi. 613 (m. 1216) yılında Nişâbûr’da vefât etti.
Küçük yaştan i’tibâren Horasan bölgesi ve Nişâbûr taraflarında ilim öğrenen Ebû Hâmid Câcermî’nin, Abdülmün’im bin Abdullah Furâvî’den ilim tahsil ettiği bilinmektedir. Yıllarca ilim tahsil edip Allahü teâlânın dînini öğrenmek için çalıştıktan sonra, Nişâbûr’a gidip yerleşti. Nişâbûr’da ömrünün sonuna kadar tâliblerine ilim öğretti. Birçok kitap yazdı. “El-Kifâye”, “İzâh-ül-veciz”, “Et-Tenbîh”, “Şerh-ü ehâdis-il-mühezzeb” adlı kitaplar onup eserleri arasındadır.
Allahü teâlânın dînini öğrenmek ve öğretmek için elinden gelen gayreti gösterdi. Allahü teâlânın emir ve yasaklarına tam uyduğu gibi, Resûlullaha da ( aleyhisselâm ) her hâl ve hareketinde tâbi olurdu. Güler yüzü, hoş sohbeti, merhameti, cömertliği ile herkesin sevgisini kazandı. İnsanları çok güzel idâre eder, herkese karşı güler yüz gösterirdi. Hiç kimseye zarar vermez, hiç kimseyi rahatsız etmezdi. İnsanlara devamlı iyilik yapmak için uğraşırdı. Bir insana en büyük iyilik olan îmân ni’metini ve Cehennem ateşinden kurtulmak saadetini kazandırmak için çok çalışırdı. Onun bütün düşüncesi, Allahü teâlânın rızâsını kazanabilmek, O’nun kulluğuna lâyık olabilmekti, ömrünü bu yolda harcadı. Allahü teâlânın dînini öğretirken vefât etti.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Tabakât-üş-Şâfiiyye (Sübkî) cild-8, sh. 44
2) Şezerât-üz-zeheb cild-5, sh. 56
3) Tabakât-üş-Şâfiiyye (Esnevî) cild-1, sh. 374
4) Vefeyât-ül-a’yân cild-4, sh. 256
5) Mu’cem-ül-müellifîn cild-8, sh. 212
6) El-A’lâm cild-5, sh. 296
İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ CELÂLEDDÎN MUHAMMED RÛMÎ
Evliyânın büyüklerinden. Kadirî yolunda idi. Babası Muhammed Behâeddîn-i Veled hazretleri; Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) rü’yâda medhettiği ve “Sultân-ül-ulemâ= Âlimlerin sultânı” ismini verdiği pek kıymetli bir âlim ve evliyâ idi. Hazreti Ebû Bekr Sıddîk’ın ( radıyallahü anh ) soyundandır. Annesi Mü’mine Hâtun, sâliha ve veliyye bir hanım olup, İbrâhim Edhem hazretlerinin torunudur. Asıl ismi Muhammed, lakabı Celâleddîndir. Horasan’ın Belh şehrinden olduğu hâlde, Rum diyârı olan Anadolu’ya hicret etmelerinden dolayı “Rûmî’ diye anıldı. Ünvânındaki “Mevlâ” efendi, “Mevlânâ” efendimiz demektir.
Ayrıca; “Hüdâvendigâr”, “Sultân-ül-âşıkîn”, “Sultân-ül-Mahbûbîn”, “Molla Hünkâr” diye de anıldı.
604 (m. 1207) senesinde Rebî’ul-evvel ayının altıncı günü Belh’de doğdu. Beş yaşlarında iken, melekler ve Allahü teâlânın ricâl-i gayb ismi verilen evliyâ kullarının rûhları kendisini ziyâret ederlerdi. Onlarla konuşur, arkadaşlık ederdi. Zâhiren tanımadığı bu kimselerin böyle sık sık görünmelerinden dolayı, mübârek benizleri sararıp solardı. Babası Sultân-ül-Ulemâ, renginin bu değişikliğinin, meleklerin ve evliyâların oğlunu ziyâret etmeleri sebebiyle olduğunu bildiği için müteessir olmaz, hattâ memnun olurdu. Ancak, aklına bir noksanlık gelmesin diye, talebelerinden bir kaçını oğluyla meşgûl olması için vazîfelendirip buyurdu ki: “Oğlum Muhammed’e görünen şahıslar, Allahü teâlânın çok sevdiği velî kullarıdır. Şefkat ve merhametleri sebebiyle oğluma görünüp, onunla sohbet ediyorlar. Kendi hâllerini ona öğretiyorlar, melekler âlemini gezdirip gösteriyorlar. Her ne kadar bunlar iyi şeyler ise de, oğlum daha küçüktür. Kendisini zaptedemeyip, aklına bir arıza gelmesinden korkarım. Bunun için sizler, onun heyecanlanmasına engel olun.”
Sultân-ül-Ulemâ hazretlerinin talebelerinden Bedreddîn anlatır: “Hocam Muhammed Behâeddîn-i Veled’in mübârek el yazısından bir sâhifede şöyle yazılıydı: Belh’te, oğlum Celâleddîn Muhammed beş yaşında iken, Cum’a günleri bizim evlerin damları üzerinde dolaşır, dâima Kur’ân-ı kerîm okurdu. Belh’in büyüklerinin oğulları da, her Cum’a hazır bulunur, onunla sohbet ve ülfet ederlerdi. Namaz vaktine kadar onun yanında kalırlardı. Birgün onların arasında bir çocuk ötekine; “Gel de bu damdan öteki dama atlayalım” deyip ve bunun için de bahse tutuşurlar. Oğlum onlara gülümseyerek; “Ey kardeşler! Bu türlü hareketi, kedi, köpek ve diğer canlılar da yapar. Allahü teâlânın şerefli kulu olan insana, hiç böyle şeylerle uğraşması yakışır mı? Eğer rûhanî kuvvetiniz ve candan isteğiniz varsa, geliniz göklere uçalım, Melekût âleminin konaklarını dolaşalım” diye cevap verir. Hemen o anda gökyüzüne doğru uçarak, o topluluğun gözünden kaybolmağa başlar. Çocuklar bu hâl karşısında feryâd edip çığlık koparırlar. Nihâyet herkesle birlikte ben de bu hâdiseyi işittim. Çocukların yanına gittim. Biraz sonra Celâleddîn’in rengi uçmuş, mübârek vücûdunda da bir değişme olduğu hâlde tekrar dönüp geldi. Bütün çocuklar, Celâleddîn’e sarılıp tebrik ettiler. Oğlum onlara dönüp, “Sizinle konuştuğum anda yeşiller giymiş, ba’zı kimseler beni aranızdan aldı. Gökyüzünün tabakalarında dolaştırdı, melekler âleminin görülmemiş şeylerini bana gösterdiler. Sizin çığlığınız kulaklarıma gelince, tekrar beni buraya getirdiler” dedi. “Eğer sizin üzüntünüz ve babamın bana olan şefkat ve muhabbeti olmasa idi, bu alçak âleme geri dönmezdim” dedi.
Babası Sultân-ül-Ulemâ, ba’zı sebeblerden dolayı üçyüz kadar yakınıyla birlikte Belh’ten ayrılıp, Nişâbûr’a doğru yola çıktılar. Nişâbûr’a geldiklerinde, Ferîdüddîn-i Attâr hazretleri kendilerini karşıladı. Onlara izzet ve ikramlarda bulundu. O sırada beş yaşlarında olan Celâleddîn Muhammed, bir rü’yâ gördü. Rü’yâsında nûr yüzlü bir ihtiyâr, kendisine altı tane dalı olan bir gül verdi. Bu rü’yâyı babasına anlattığında, Sultân-ül-Ulemâ rü’yâyı şöyle ta’bîr etti: “Altı tane dalı olan gül, senin altı cildlik bir kitap yazacağına işârettir.” O anda orada hazır bulunan Ferîdüddîn-i Attar da; “Altı dallı güle kavuşuncaya kadar bu kitap ile meşgûl olursunuz” diyerek, “Mantık-ut-tayr” isimli kitabı Celâleddîn’e hediye etti. Meğer rü’yâda görülen ve kendisine gül veren kimse, Ferîdüddîn hazretleri imiş.
Ferîdüddîn-i Attâr, Mevlânâ’yı sevip okşadı ve yaşını sordu. Üstün bir kabiliyete sahip olan Mevlânâ; “Hudâdan bir yıl önce doğdum” diyerek, Arabca Huda kelimesinin ebced hesabiyle 605 senesinde doğduğunu söylemek istedi. Bunları işiten Ferîdüddîn-i Attâr kendisine çok duâ etti.
Nişâbûr’dan Bağdad’a gelip, Müstensıriyye Medresesi’ne yerleştiler. Âdet olduğu üzere medresenin kapıları her gece kilitlenirdi. Mevlânâ gece yarısı eline abdest ibriğini alıp, medresenin kapısına geldiği zaman, Allahın izni ile kapı açılır, o da ibriğini Dicle nehrinden su doldurup abdest için babasına getirirdi. Bir defasında kapıcı bu hâdiseye vâkıf oldu. Ba’zı kimselere de söyledi. Mevlânâ’nın babası bunu duyunca, o kapıcıyı çağırıp: “Bu hâli kimseye açma, yoksa helak olursun” dedi.
Daha sonra Bağdad’dan, Mekke-i mükerreme ve Medîne-i münevvereye geldiler. Sonra Şam’a ve Erzincan’a, oradan da Larende’ye (Karaman’a) gelip yerleştiler.
Larende beyi Emîr Mûsâ, kendilerine bir medrese yaptırdı. Burada da Mevlânâ’yı, babası Sultân-ül-Ulemâ zâhirî ve bâtınî ilimlerde çok yükseltti. Bu sırada evlenme çağına gelen Mevlânâ’yı, babası, Seyyid Şerâfeddîn Semerkandî Lala hazretlerinin kerîmesi Gevher hanımı nikâh ederek evlendirdi. Larende’de, Mevlânâ’nın muhterem annesi Mü’mine hâtun ve ağabeyi Muhammed Alâeddîn vefât etti. Bunun akabindeki yıllarda Mevlânâ’nın, Sultan Veled ve Alâeddîn Çelebi isimlerinde iki oğlu dünyâya geldi. Larende’de geçirdikleri bu yedi yıl zarfında, Sultân-ül-Ulemâ hazretlerinin ismi, Selçuklu Devleti’nin her köşesinde duyuldu. Konya’da oturmakta olan Sultan Alâeddîn Keykûbâd, Sultân-ül-Ulemâ’yı Konya’ya da’vet etti. Mevlânâ’nın babası, 628 (m. 1230) senesinde yakınlarıyla berâber Konya’ya hicret etti. Sultan Alâeddîn, Konya’da onlara bir medrese yaptırdı. Mevlânâ hazretleri, burada da babasından ilim öğrenmeye devam etti. Konya’da iki seneyi doldurduğu sıralarda, babası büyük âlim ve velî Sultân-ül-Ulemâ hazretleri vefât etti. O zaman Mevlânâ yirmiyedi yaşında idi. Mevlânâ’nın çocukluk yıllarında mürebbîsi olan ve kendisini ilk defa zâhirî ve bâtınî ilimlerde yetiştiren Seyyid Burhâneddîn Tirmîzî hazretleri, babası Sultân-ül-Ulemâ’nın ileri gelen talebesiydi. Tirmîz şehrinde yaşardı. Birgün talebeleriyle sohbet ederken birden, “Eyvah! Eyvah! Hocam Sultân-ül-Ulemâ vefât etti. Haydi namazını kılalım” diyerek, talebeleriyle gıyaben hocasının cenâze namazını kıldılar. Ondan sonraki gecelerden birinde, rü’yâsında hocasını gördü. Hocası Sultân-ül-Ulemâ; “Burhâneddîn! Oğlum Celâleddîn Muhammed’e ilim öğretmeye devam et!” emri üzerine, yollara düştü. Konya’ya geldi. Bu sırada Mevlânâ, Larende’de bulunan kayınpederinin yanına gitmişti. İlk hocasının Konya’ya geldiğini duyunca, derhal Konya’ya dönüp tahsiline devam etmeye başladı. Seyyid Burhâneddîn, zâhirî ilimlerde kemâl derecesine yükselen Mevlânâ’yı, ma’rifet (Allahü teâlâyı tanıma) ilminde de en yüksek seviyeye çıkarmak için Mevlânâ Celâleddîn’e riyâzet ve mücâhede yaptırmaya başladı. Bir müddet sonra Haleb’e ve Şam’a gidip, oradaki âlimlerden de ilim öğrenmesi gerektiğini Mevlânâ’ya anlattı. Mevlânâ’yı Haleb’e ve Şam’a gönderdi. Kendisi de Kayseri’ye gitti.
Mevlânâ Şam’a giderken, Nusaybin’de hıristiyan papazlarının toplantısına rastladı. Papazlar ba’zı olağanüstü şeyler gösteriyorlardı. Mevlânâ’yı görünce, bir oğlanı havaya uçuruverdiler. Mevlânâ bu işe ilgi göstermeyip murâkabeye vardı. Oğlan, havada olduğu yerde kaldı. “Beni kurtarın, yoksa düşüp öleceğim” dedi. Papazlar ne yaptılarsa bir çâre bulamadılar. Nihâyet oğlan; “O yanınızdaki zâtın murâkabesi yüzünden ben bu hâle düştüm. Onun yardımı olmazsa, muhakkak helak olurum” dedi. Papazlar, ister istemez Mevlânâ’ya yalvardılar. Mevlânâ; “Onu birşey kurtaramaz, ancak Kelime-i şehâdet kurtarır” buyurdu. Oğlan bunu duyunca, hemen Kelime-i şehâdet getirdi ve kolayca yere indi. Mevlânâ’nın ellerini öptü. Bu hâli gören papazların hepsi de müslüman olmakla şereflendiler.
Haleb’de ve Şam’da; Muhyiddîn-i Arabî, Sa’deddîn-i Hamevî, Osman Rûmî, Evhâdeddîn Kirmânî gibi zamanın âlim ve evliyâsıyla sohbet edip, onlardan da ilim öğrendi. Onların teveccühlerini kazanan Mevlânâ Celâleddîn, Şam Medresesi’nde zaman zaman Hızır aleyhisselâm ile görüştü. Tasavvuf ilminde bir müşkili olursa, Hızır (aleyhisselâm) ortaya çıkıp mes’elelerini hallederdi. Tefsîr, hadîs, fıkıh, mantık, usûl, meânî, edebiyat, matematik, fen, tıb gibi pekçok zâhirî ilimlerde mütehassıs oldu. Gündüzleri ilim öğrenir, gecelerini ibâdet ederek, Allahü teâlâyı zikrederek, Kur’ân-ı kerîm okuyarak geçirirdi. Fecir vakitlerinde tövbe ve istiğfar ederek çok ağlar, gözyaşları sel gibi akardı. Allahü teâlânın muhabbeiyle yanar, O’na kavuşmak arzusuyla tutuşurdu. Tasavvuf ilminde de pek büyük derecelere kavuşan Mevlânâ Celâleddîn Muhammed Rûmî, hocalarından icâzet (diploma) alıp, önce Kayseri’ye hicret eden Seyyid Burhâneddîn hazretlerini ziyâret etti. Onun feyz ve teveccühlerine kavuşup, duâsını aldı. Oradan beraber Konya’ya döndüler.
Seyyid Burhâneddîn hazretleri, Mevlânâ’nın dört senelik Haleb ve Şam tahsilinde bir hayli ilerlemiş olduğunu gördü. Tasavvuf yolunda riyâzete ve mücâhedeye devam ettirdi. Mübah olanları azaltıp, zarûret miktarı kullandırdı. Buyururdu ki; “Karnınızı aç tutunuz. Bunun için de çok oruç tutunuz. Çünkü oruç, hikmet hazînelerinin anahtarıdır. Oruç tutmak; Kalb gözünün açılmasına, kalbin rikkate gelmesine sebeb olur.” Rivâyet edildiğine göre, Seyyid Burhâneddîn hazretlerinin, onbeş gün ağzına hiç lokma koymadığı zamanlar olurdu. Nefsinin istediklerini yapmamak için kapıda köpekler için hazırlanan yemek artıklarının yanına gider, nefsine; “Ey nefs! Bana istediklerini yaptırıp, rûhumu emrin altına almak mı istiyorsun? Arzunun yerine gelmesini istiyorsan, önce yemek artıklarını yemen lâzım! Ya ye, veya beni bu hâlimle kabûl et!” diyerek nefsiyle mücâdele ederdi. Böylece nefsinin isteklerini hiç yapmaz, onu rûhuna köle ederdi. Mevlânâ Celâleddîn Rûmî hazretleri, işte böyle bir rehberin terbiyesi altında yetişiyor, olgunlaşıp pişiyordu. Böylece aylar birbirini kovaladı. Mevlânâ hazretlerinin iyice olgunlaştığını anlayınca, Seyyid Burhâneddîn birgün ona; “Evlâdım! Şimdiye kadar bildiğim ne varsa hepsini sana öğrettim. Bundan sonra senin daha da olgunlaşman, pek büyük mertebelere kavuşman Tebrîz’li Şems’in (Şems-i Tebrîzî’nin) gelmesine bağlıdır. Onun şefkat kanatları altında aşamadığın engelleri aşar, ma’nevî hâllere kavuşursun. O, seni tasavvufun en mahrem noktalarına çeker, sen de ona, aynı âlemi anlatırsın. Bu şekilde birbirinizi tamamlar ve yeryüzünün en büyük iki dostu olursunuz. Ben de Kayseri’ye gidip ömrümün sonlarını orada geçiririm” buyurdu. Mevlânâ hazretleri hocasına, Kayseri’ye gitmeyip beraber kalmaları için çok ısrar ettiyse de kabûl ettiremedi. Mevlânâ, Seyyid Burhâneddîn hazretlerini Kayseri’ye uğurladı. Kayseri’de bir müddet yaşayan Seyyid hazretleri, birgün abdestini alıp hizmetçisine; “Git kapıyı kapa ve dışarıda, “Seyyid Burhâneddîn vefât etti” diye bağır” buyurdu. Hizmetçi dışarı çıkınca, Seyyid hazretleri secdeye kapanarak; “Yâ Rabbî! Seni ve Resûlünü çok seviyorum. Sana kavuşmak arzum son haddîne ulaştı. Beni bu sevgime ve arzuma bağışla. Lâ ilahe illallah, Muhammedün Resûlullah” dedi ve rûhunu teslim etti. Hizmetçinin haberi üzerine Kayseri bir anda ana-baba gününe döndü. Mevlânâ Celâleddîn Rûmî hazretlerine haber salındı. Cenâze hazırlıkları yapılıp kefenlendi. Namazı kılınıp, defn işleri halledildi. Mevlânâ hazretleri haberi işitince Kayseri’ye gitti. Hocasının kabri başında Kur’ân-ı kerîm okuyarak mübârek rûhuna bağışladı. Seyyid hazretlerinin kitaplarını Mevlânâ’ya teslim ettiler. Bu kitaplar arasında Şems-i Tebrîzî’nin hazırladığı meşhûr “Makâlât” isimli eseri de vardı.
Mevlânâ hazretleri, Konya’da bulunan zamanın en büyük kelâm ve tasavvuf âlimlerinden olan Sadreddîn-i Konevî hazretlerinden de ilim öğrendi. Onun feyz ve teveccühlerine mazhar oldu, ma’nevî yolda yüksek derecelere kavuştu. Sadreddîn-i Konevî anlatır: “Rü’yâmda Fahr-i kâinat efendimizi ( aleyhisselâm ) gördüm. Yanlarında Eshâb-ı Kirâm ile medreseye teşrîf etmişlerdi. Sofanın ortasına oturdular. Bu sırada Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî de oraya gelip uygun bir yere oturdu. Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ), Mevlânâ’ya çok iltifât ettiler ve Hazreti Ebû Bekr’e dönerek, “Yâ Ebâ Bekr! Ben Celâleddîn ile, diğer peyamberlerin arasında öğünürüm. Çünkü onun öğrendiği ilim, işlediği amelin feyz ve nûru ile ümmetimin gözleri aydın olur. O benim oğlumdur” buyurdular. Mevlânâ’yı sağ tarafına oturttular. Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ), bu rü’yâ ile, talebelerimden Mevlânâ’nın derecesinin yüksekliğine işâret buyurdular. Bu durumu diğer talebelere anlattım ki, onun hatırını gözetip, ilminin yüksekliğini anlasınlar.”
Birgün büyük bir ilim meclisi kurulmuş ve Konya’nın büyükleri orada toplanmışlardı. Sadreddîn-i Konevî de orada bir seccade üzerinde oturuyordu. Mevlânâ içeri girince seccadeye oturmasını teklif etti. Bunun üzerine Mevlânâ; “Terbiyesizlik edip sizin seccadenize oturursam, kıyâmette bunun hesabını nasıl verebilirim?” deyince, Sadreddîn hazretleri; “Senin oturmakta fayda görmediğin seccade bize de yaramaz” buyurup, seccadeyi oradan kaldırdı.
Mevlânâ Celâleddîn hazretlerinin hocalarından biri de Şems-i Tebrîzî’dir. “Şems-i Tebrîzî=Tebrîz’in Güneşi”, seyahat ettiği yerlerde, uğradığı memleketlerde iyi bir dost bulabilmek için duâ ederdi. Israrla yaptığı bu duâların neticesi olarak rü’yâsında, Konya’da bulunan Celâleddîn-i Rûmî’ye gidip onun yetişmesinde yardımcı olması icâbettiği bildirildi. Şems-i Tebrîzî, Allahü teâlâya şükür ederek; “Böyle dosta canım feda olsun” dedi. Konya’ya gelip. Şekerciler ismindeki hana indi.
Günlerini orada geçirirken, birgün kapıda oturmuş, Allahü teâlânın mahlûkâtı hakkında tefekkür ediyordu. O sırada Mevlânâ hazretleri talebeleriyle oradan geçerken, kapı önünde tefekkür hâlinde duran, kıyâfetinden yabancı olduğu anlaşılan Şems-i Tebrîzî hazretlerine baktı, ona selâm verdi ve yoluna devam etti. Kendi kendisine de; “Bu yabancı bir kimseye benziyor. Buralarda böyle birisini hiç görmedim. Ne kadar da nurlu bir yüzü var” diye düşünürken, aniden atının yularını bir elin tuttuğunu gördü. Mevlânâ hazretleri, atı durduran elin sahibinin o yabancı olduğunu görünce; “Buyurunuz! Bir arzunuz mu var?” dedi. O kimse; “İsminizi öğrenmek istiyorum?” deyince, o da; “Mevlânâ Celâleddîn Muhammed” diye cevap verdi. Bunun üzerine Şems-i Tebrîzî; “Bir suâlim var. Acaba Muhammed aleyhisselâm mı, yoksa Bâyezîd-i Bistâmî mi büyüktür?” diye sordu. Böyle bir soruyu ilk defa duyan Mevlânâ hazretleri, “Elbette ki Muhammed aleyhisselâm efendimiz büyüktür. Bütün mahlûkât ve Bâyezîd, O’nun hürmetine yaratıldı” buyurdu. Bu cevâbı bekleyen Şems-i Tebrîzî, “Peki Muhammed aleyhisselâm, “Biz seni lâyıkıyla bilemedik yâ Rabbî!” dediği hâlde, niçin Bâyezîd-i Bistâmî; “Sübhânî” “Benim şânım ne yücedir” diye söyledi. Bunun hikmetini söyler misiniz?” diyerek tekrar sordu. Mevlânâ hazretleri buna da şöyle cevap verdi: “Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) mübârek kalbi öyle bir derya idi ki, ona ne kadar ma’rifet, aşk-ı ilâhî tecellî etse, ne kadar muhabbet, Allahü teâlânın sevgisi dolsa onu içine alır, onu kuşatırdı. Hattâ daha çoğunu isteyip, “Yâ Rabbî! verdiğin bu ni’metleri daha da artır” der idi. Fakat, Bâyezîd-i Bistâmî’nin kalbi, o kadar geniş olmadığı için, ilâhî feyzlere tahammül edemiyerek tecellî ile dolup taşardı”. Bu izahata hayran kalan Şems-i Tebrîzî, “Allah” diyerek yere yığıldı. Bayılmıştı. Mevlânâ hazretleri, hemen atından inerek Şems-i Tebrîzî’yi kucakladı, ayağa kaldırdı. Bu nûr yüzlü zâta o kadar ısınmıştı, kalbinde o kadar muhabbet hâsıl olmuştu ki, ayılınca büyük bir hürmet ve edeble evine götürdü. Bu zâtın, ilk hocası Seyyid Burhâneddîn hazretlerinin geleceğini söylediği Şems-i Tebrîzî olduğunu öğrenince, “Ey Muhterem efendim! Gerçi evimiz size lâyık değil ise de, zât-ı âlînize sâdık bir köle olmaya çalışacağım. Kölenin nesi varsa efendisinindir. Bundan böyle bu ev sizin, çocuklarım da evlâtlarınızdır” diyerek hizmetine koşmaya başladı. Gece-gündüz hiç yanından ayrılmayıp, onun sohbetlerini büyük bir zevk içinde dinliyordu. Ondan hiç ayrılmıyor, talebelerine ders vermeye, insanlara câmide va’zü nasihate gitmiyordu. Yanlarına dahî, hizmetlerini görmek üzere büyük oğlu Sultan Veled girebilirdi. Hergün Şems-i Tebrîzî ile sohbet ederler, Allahü teâlânın yarattıkları üzerinde tefekkür ederler, namaz kılarlar, cenâb-ı Hakkı zikrederek muhabbetlerini tazelerlerdi.
Birgün Şems-i Tebrîzî hazretleri, havuzun başında Mevlânâ ile sohbet ediyordu. Mevlânâ bir hizmet için oradan ayrıldı. Şems-i Tebrîzî de Mevlânâ’nın kitaplarını havuza attı. Bir değnek ile de suyun dibine bastı. Mevlânâ hazretleri oraya geldiğinde kitapları suda görünce çok üzüldü ve “Diğerleri ne ise, Ferîdüddîn-i Attâr hazretlerinin hâtırası olan “Mantık-ut-tayr” kitabı ıslanmasaydı” diyerek ah etti. Bunun üzerine Şems-i Tebrîzî hazretleri, kolunu sıvayarak havuza soktu. Kitabın birisini sudan çıkardı. Çıkan kitap “Mantık-ut-tayr” idi ve hiç ıslanmamıştı.
Bu hâdise, diğer bir rivâyette de şöyle anlatılır: Birgün, Mevlânâ havuz kenarında idi. Yanında kitaplar vardı. Şemseddîn gelip, kitapları sordu. Mevlânâ; “Sen bunları anlamazsın” dedi. Şemseddîn, kitapları suya attı. Mevlânâ; “Ah! Babamın bulunmaz yazıları gitti!” diyerek çok üzüldü. Şemseddîn, elini uzatıp herbirini aldı. Hiçbiri ıslanmamış görüldü. Mevlânâ; “Bu nasıl iştir?” dedi. O da; “Bu zevk ve hâldir. Sen anlamazsın.” buyurdu. Mevlânâ, Şems-i Tebrîzî’nin bu kerâmetini görünce ona olan bağlılığı daha da artıp, sarsılmaz, bir kale gibi oldu. Mevlânâ’nın oğlu Sultan Veled, onların hâllerini şöyle anlatır: “Ansızın Şems-i Tebrîzî hazretleri gelip babam ile görüştü. Babamın gölgesi, onun nûrundan yok oldu. Onlar birbirlerine öyle muhabbet gösterdiler ki, etrâflarında kendilerinden başkasını görmüyorlardı. Şems-i Tebrîzî babama ma’rifetten, Allahü teâlânın zâtına ve sıfatlarına âit ince bilgilerden ve O’na muhabbetten bahsediyor, babam da bunları büyük bir haz ile dinliyordu. Eskiden herkes babama uyardı, şimdi ise, babam Şems’e uyar oldu. Şems, babamı bu muhabbete da’vet ettikçe babam. Allahü teâlânın muhabbetinden yanıp kavrulurdu. Babam artık onsuz yapamıyor, yanından bir an ayrılmıyordu. Şu şekilde aylarca sohbet ettiler. Böylece babam, pek büyük ma’nevî derecelere yükseldi.”
Mevlânâ Celâleddîn ile Şems-i Tebrîzî hazretlerinin zâhirî ve bâtınî çalışmaları devam ederken, onların bu sohbetlerini hazmedemiyen ve Mevlânâ’nın kendi aralarına katılmamasına üzülen ba’zı kimseler, Şems-i Tebrîzî hakkında uygun olmayan sözler söylemeye başladılar. Bu söylentiler, Mevlânâ’nın kulağına kadar geldi. Diyorlardı ki: “Bu kimse Konya’ya geleli, Mevlânâ bizden tamamen uzaklaştı. Gece-gündüz hep birbirleriyle sohbet ediyorlar da, bizlere hiç iltifât göstermiyorlar. Yanlarına oğlu hâriç kimseyi de almıyorlar. Mevlânâ, Sultân-ül-Ulemâ’nın oğlu olsun da, Tebrîz’den gelen, ne olduğu belli olmayan bu kimseye gönül bağlasın. Onun için bize sırt çevirsin. Hiç Horasan toprağı ile (Mevlânâ hazretlerinin memleketi) Tebrîz toprağı bir olur mu? Elbette Horasan toprağı daha kıymetlidir.” Bu söylentilere Mevlânâ; “Hiç toprağa i’tibâr olunur mu? Bir İstanbullu, bir Mekkeliye galip gelirse, Mekkelinin İstanbulluya tâbi olması hiç ayıp sayılır mı?” diyerek cevap verdi. Fakat söylentiler durmadı. Şems-i Tebrîzî hazretleri artık Konya’da kalamıyacağını anladı. O çok kıymetli dostunu, o mübârek ahbabını bırakarak Şam’a gitti.
Şems-i Tebrîzî’nin gitmesi, Mevlânâ’yı çok üzdü. Günler geçtikçe ayrılık acısına sabredemiyordu. Ayrılık, kendisinde tahammül edecek bir hâl bırakmıyordu. Şems’in ayrılık hasreti ve muhabbeti ile yanıyordu. “Şems, Şems!” diyerek ciğeri yakan kasideler söylüyor, göz yaşlarıyla dolu yazdığı mektûpları Şam’a, Şems-i Tebrîzî hazretlerine gönderiyordu. Eğer bir kimse “Şems’i gördüm” diye yalan söylese, ona müjdelik olarak üzerindeki elbisesini verirdi. Bir defasında birisi; “Şems-i Tebrîzî’yi Şam’da gördüm. Sıhhati yerindeydi” dedi. Mevlânâ, ona elinde bulunan ne varsa hepsini verdi. Orada bulunan diğer bir kimse; “O, Şems-i Tebrîzî’yi görmedi, yalan söylüyor” deyince, Mevlânâ da; “Ona verdiğim bu elbiseler, sevdiğimin yalan haberinin müjdesidir. Onun hakîkî haberini getirene canımı veririm” diye cevap verdi. Böylece aylar geçti. Mevlânâ, artık dayanamıyacağını anlayınca, oğlu Sultan Veled’i Şam’a göndermeye karar verdi. Oğlunu çağırıp, “Sür’atle Şam’a varıp, filanca hana gidersin. Şems-i Tebrîzî hazretlerinin o handa bir genç ile sohbet ettiğini görürsün. O genci küçümseme sakın! O, Allahü teâlânın sevdiği evliyânın kutuplarından biridir, selâmımı ve duâ isteğimi kendilerine bildir, içinde bulunduğum şu vaziyetimi, hasretimi dile getir. Buraya acele teşrîflerini tarafımdan istirhâm et!” dedi. Sultan Veled hemen hazırlıklarını tamamlayıp yola çıktı. Şam’da, babasının ta’rîf ettiği handa Şems-i Tebrîzî’yi bir gençle konuşuyor buldu. Durumu dilinin döndüğü kadar anlattı. Konya’da bu hâdiseye sebep olanların tövbe ettiğini ve Mevlânâ’dan çok özürler dilediklerini de sözlerine ekledi. Bunun üzerine Şems-i Tebrîzî, Konya’ya tekrar gitmeye karar verdi. Hemen yola çıktılar. Sultan Veled, Şems hazretlerini ata bindirdi, kendisi de arkasından yaya olarak yürüyordu. Şems-i Tebrîzî, Sultan Veled’in ata binmesi için ne kadar ısrar ettiyse de O; “Sultânın yanında, hizmetçinin ata binmesi bizce yakışık almaz. Hizmetçilerin, efendisinin arkasında yürümesi gerektiğini öğrendik” diyerek ata binmedi. Sultan Veled, Konya’ya yaklaştıklarında babası Mevlânâ’ya haberci gönderip, Konya’ya girmek üzere olduklarını bildirdi. Mevlânâ hazretleri müjdeyi getirene o kadar çok hediye verdi ki, o kimse zengin oldu. Konya’da tellâllar bağırtılarak, Şems’in Konya’ya teşrîf etmek üzere olduğu bildirildi. Konya’nın başta sultan olmak üzere ileri gelen vezirleri, hâkimleri, zenginlerinin yanısıra, bütün halk yollara döküldü. Büyük bir bayram havası içinde, mübârek velî Şemseddîn Tebrîzî hazretlerini karşılamaya çıktılar. Öğleye doğru Şems-i Tebrîzî ile Sultan Veled güründüler. Sultan Veled atın yularından tutmuş, Şems de atın üzerinde başı önünde ağır ağır ilerliyorlardı. Bu muhteşem manzarayı seyredenler büyük bir heyecana kapıldılar. Mevlânâ koşarak ilerledi, atın dizginlerine yapıştı. Göz göze geldiler. Şems’in attan inmesine yardım eden Mevlânâ, üstadının ellerini sevinç gözyaşları arasında doya doya öptü. Bu arada yanık sesli hafızlar Kur’ân-ı kerîm okumaya başladılar. Herkes büyük bir haz içinde Kur’ân-ı kerîmi dinledikten sonra, sıra ile Şemseddîn-i Tebrîzî hazretlerinin ellerini öptü. Sonra Mevlânâ’nın medresesine geldiler. Şems-i Tebrîzî. Sultan Veled’in kendisine gösterdiği hürmeti ve yaptığı hizmetleri Mevlânâ’ya anlattı. Bundan çok memnun olduğunu bildirerek; “Benim bir serim (başım) birde sırrım vardır. Başımı sana feda ettim. Sırrımı da oğlun Sultan Veled’e verdim. Eğer Sultan Veled’in bin yıl ömrü olsa da hepsini ibâdetle geçirse, ona verdiğim sırra ya’nî evliyâlıkta ilerlemesine sebep olduğum derecelere kavuşamaz” dedi.
Mevlânâ Cclâleddîn ile Şems-i Tebrîzî. Eskisi gibi yine bir odaya çekilip sohbete başladılar. Hiç dışarı çıkmadan, yanlarına oğlundan başka kimseyi almadan, ma’nevî bir âlemde kendilerinden geçtiler. Halk, Şems gelince Mevlânâ’nın sâkinleşeceğini, aralarına katılıp, kendilerine nasihat edeceğini, sohbetlerinden istifâde edeceklerini ümîd ederlerken, tam tersine eskisinden daha fazla Şems’e bağlandığını ve muhabbetinin ziyâdeleştiğini gördüler.
Şems-i Tebrîzî hazretleri, Mevlânâ’yı evliyâlık makamlarının en yüksek derecelerine çıkarmak için elinden gelen bütün tedbirlere başvuruyor, her türlü riyâzet ve mücâhedeyi yaptırıyordu. Günler bu şekilde devam ederken, halk, Mevlânâ’nın hiç görünmemesinden dolayı Şems’e kızmaya başladılar. Birgün bu söylenenleri, Şems-i Tebrîzî işitince. Sultan Veled’e dedi ki; “Ey Veled! Hakkımda yine sû-i zan etmeye başladılar. Beni, Mevlânâ’dan ayırmak için söz birliği etmişler. Bu seferki ayrılığımın acısı çok derin olacak!” 645 (m. 1247) senesi Aralık ayının beşine rastlıyan Perşembe gecesiydi. Mevlânâ ile Şems hazretleri yine odalarında sohbet ediyorlar, Allahü teâlânın muhabbetinden ve çeşitli evliyâlık makamlarından anlatıyorlardı. Bir ara kapı çalındı ve Şems hazretlerini dışarı çağırdılar. Dışarıda bir grup kimse, bir anda üzerine hücum ettiler. Şems-i Tebrîzî hazretlerinin “Allah!” diyen sesi duyuldu. Mevlânâ hemen dışarı çıktı. Fakat hiç kimse yoktu. Yerde kan lekeleri vardı. Derhal oğlu Sultan Veled’i uyandırıp durumun tetkikini istedi. Yapılan bütün araştırmalarda, Şems-i Tebrîzî hazretlerinin mübârek cesedini bulamadılar. Bir gece Sultan Veled, rü’yâsında Şems-i Tebrîzî’nin cesedinin bir kuyuya atıldığını gördü. Uyanınca yanına en yakın dostlarından bir kaçını alarak, gördüğü kuyuya gittiler. Cesed hiç bozulmamıstı. Cesedi alıp Mevlânâ’nın medresesine defn ettiler.
Şems-i Tebrîzî hazretlerinin bu ayrılığına, Mevlânâ pekçok üzüldü. Ayrılığın verdiği hasret ile pekçok beyitler, kasideler söyledi. Evliyâlık hâllerini, derecelerini nazım ile öyle güzel anlattı ki, o zamana kadar öylesini hiç kimse söyleyemedi. Hazreti Ali’den ( radıyallahü anh ) gelen feyz ve bereketleri, vilâyet yolunu, onun kadar açıklayan bulunmadı. Şems-i Tebrîzî’ye olan muhabbetinden dolayı eserinde “Şems” ve “Hâmûs” kelimelerini mahlas olarak kullandı.
Mevlânâ hazretleri, artık talebeleri arasına karışmaya, onlara ders vermeye başladı. Pekçok evliyânın yetişmesine sebep oldu. Bunların arasında en meşhûru, Hüsâmeddîn Çelebi idi. Câmilerde cemâate nasihat etmeye başladı, İnsanların hasta olan kalblerine, tatlı, serin şerbetler vererek şifâ olmaya çalıştı.
İlim ve fazileti sebebiyle az zamanda, o derece şöhret bulmuşdu ki, ilim talebesi, her taraftan huzûruna kavuşmak için acele ediyordu. Her zaman etrâfında dört-beşyüz dinleyici bulunurdu. Evine gider gelirken de, etrâfını sarıp, çeşitli suâller sorar, müşkillerini çözerlerdi.
Mevlânâ, kitâb ve sünnetten zerre kadar ayrılmıyarak, tasavvufda emsalinden üstün oldu. Binlerce talebesi oldu. Onları büyük bir i’tinâ ile yetiştirmeğe çalıştı. Zamanla talebe sayısı arttı, medreseler çoğaldı. Büyük âlimler yetişti.
Şemsi Tebrîzî anlattı ki: “Hocam Ebû Bekr Sellebâf hazretlerinin hizmetinde çok yüksek kerâmetlere nail olmuştum. Fakat bende mühim olan husûsî bir hâl var idi ki, bu sırrın keşfinde hocam âciz kalırdı. İşte ben de Mevlânâ hazretlerinin gizli hâllerini bilmekte âciz oldum. Zîrâ çok evliyâ, keşke biz de Mevlânâ’nın ziyâretine yetişmiş olsaydık diye arzu ederlerdi.” Yine Şems-i Tebrîzî anlatır: “Her kim “Âlimler, peygamberlerin vârisleridir” hadîs-i şerîfinin sırrına vâkıf olmak isterse. Mevlânâ’nın hareketlerine, ahlâkına, davranışlarına baksın. Onun gibi olmaya çalışsın. Onu sevsin. Onda enbiyâ ve evliyânın makbûl bütün âdet ve vasıfları toplanmıştır. Her fende emsalsizdir. Şimdi Cennet onun rızasında, Cehennem onun gazâbındadır. Kısaca ben ona ulaşmış olmasaydım, mahrûm olurdum. Fakat Mevlânâ’nın sırrı, âlemde gizli kaldı, onu kimse keşfedemedi.
Mevlânâ Celâleddîn Muhammed Rûmî’nin talebelerinin en önde gelenlerinden biri, Selâhaddîn Zerkûb idi. Selâhaddîn, önceleri kuyumculuk yapardı. Birgün Mevlânâ, Selâhaddîn’in dükkânının önünden geçerken, içerden, altına şekil vermek için vurulan her çekicin; “Allah, Allah!” diye ses çıkardığını kalb gözüyle anladı. Bu hâl çok hoşuna giderek, dükkân sahibi olan Selâhaddîn’i medreseye da’vet edip, iltifâtlarda bulundu. Selâhaddîn, Mevlânâ’nın sohbetlerinden çok haz, duyduğundan kuyumculuğu bıraktı. Artık hergün medreseye gidiyor, hocası Mevlânâ’nın sözlerini sahrada susuz kalan kimse gibi, damlasını telef etmiyerek adetâ içiyordu. Mevlânâ da bu yeni talebesini çok sevip, bütün feyz ve teveccühlerini onun üzerine çevirdi. Selâhaddîn’i, kısa zamanda evliyâlık derecelerine yükseltti. Ona olan sevgisinden dolayı oğlu Sultan Veled’e, Selâhaddîn’in kızını istiyerek nikâh yapıp akraba oldu. Selâhaddîn, on sene Mevlânâ hazretlerinin sohbetiyle ve hizmetiyle şereflendi. Selâhaddîn, Mevlânâ’nın sağlığında vefât etti. Selâhaddîn’in vefâtına çok üzülen Mevlânâ hazretleri, talebelerinden Çelebi Hüsâmeddîn üzerinde çok durarak, onu kendisine vekîl olacak şekilde yetiştirdi. Çelebi Hüsâmeddîn’in, Mevlânâ’ya en mühim yardımı Mesnevî’yi yazması oldu. Mevlânâ hazretleri, Mesnevî’nin ilk onsekiz beytini kendisi yazdı, diğer beyitleri ise, kendisi söyleyerek Çelebi Hüsâmeddîn’e yazdırdı. Böylece daha bir benzeri yazılmamış olan Mesnevî-i şerîf meydana geldi.
Şemseddîn Attâr anlatır: Mevlânâ birgün câmide va’z ederken, mevzû; Hızır ile Mûsâ aleyhimesselâmın kıssasına gelmiş idi. Bu kıssayı, öyle fesahat ve belagat ile anlatıyordu ki, herkes nefesini kesip, can kulağı ile dinliyordu. Benim yanımda bir şahıs başını önüne eğmiş birşeyler mırıldanıyordu. Kulak verdim, dediklerini anladım. Şöyle diyordu: “Sanki yanımızda idin, sanki üçüncümüz sen idin” diyordu. Bunun Hızır olduğunu anladım. Yanına sokuldum. “Anladım, sen Hızırsın, ne olur, bana ihsân eyle!” dedim. Cevaben: “Burada hazret-i Mevlânâ varken, benim sana ihsânda bulunmam deniz yanında teyemmüm gibi olur. Senin bütün müşkillerini o halleder” deyip, gözümden kayboldu. Ben bu hâli Mevlânâ hazretlerine anlatmak için yanına gittiğimde, ben söze başlamadan, o; “Ey Attâr. Hızır aleyhisselâmın sözleri doğrudur” diyerek benim sözümü kesti.
Mevlânâ birgün meclisinde bir gencin, bir ihtiyârın üst tarafında oturduğunu görür. O gence bir şey söylemeden, hazret-i Ali’nin sabah namazına giderken önünde yürümekte olan yahudî bir ihtiyârı, yaşına hürmeten geçmediğini, bu sebeble namaza geç kalınca, birinci rek’atın rükû’unda Cebrâil aleyhisselâmın Resûlullahın sırtına lutf ile elini koyup durdurduğunu ve hazreti Ali’nin yetiştiğini anlatıp; “Yahudi ihtiyâra hürmet edilince, müslüman ihtiyâra daha çok hürmet edilir.” Hele ömrünü dîne uymakla geçirmiş ihtiyârlara saygı ve hürmet gösteren gençlerin. Allahü teâlâ katında ne kadar yüksek mertebe kazanacağını düşünmelidir” buyurdu. Bu nasihati dinliyen genç, mükemmel bir ders alıp, bir daha büyüklerin üst tarafında oturmadı.
Bir yerde büyük bir cemiyet tertîb edilmişti. Âlimlerden biri, bugün Mevlânâ, bu mecliste ne söylerse, karşı gelip, ters cevap vereceğim dedi. Sadreddîn Konevî ona çok nasihat etti ise de, o sözünde ısrar etti. O sırada Mevlânâ kapıdan içeri girip, söze başladı: “La ilahe illallah Muhammedün Resûlullah, söylüyorum. Bana karşı çıkıyorsan çık, ters cevap verebiliyorsan ver” buyurdu. Bu hâli gören o kibirli adam, tövbe edip Mevlânâ’nın elini öptü, sâdık talebelerinden oldu.
Sultan Rükneddîn’in hanımı anlatır: “Birgün Mevlânâ hazretleri aniden aramızda peyda olup. “Acele bu evden çıkın, çabuk olun, evi boşaltın” buyurdu. Biz hemen evden çıktık. Çıkar çıkmaz ev yıkıldı. Hepimiz kurtulduk. Mevlânâ’nın bu kerâmetinin bir şükrânesi olarak. Sultan Rükneddîn, bin altını Mevlânâ’nın medresesinde okuyan, talebelere dağıttı.
Ba’zı beyler, Sultan Rükneddîn’i Aksaray’a da’vet ettiler. Mevlânâ gitme dedi. İkinci da’vette sormadan gitti ve orada öldürüldü.
İmâm İhtiyârüddîn anlatır: “Birgün Mevlânâ ile ikimiz Hüsâmeddîn Çelebi’nin bağına gidiyorduk. Ben. Mevlânâ’nın ardından yavaş yavaş giderken, onun bir arşın kadar yüksekten havadan gittiğini gördüm. Hayretimden kendimden geçmişim. Ayıldığımda gördüm ki, Mevlânâ hazretleri gitmiş. Acele ederek kendilerine yetiştim. Kulağıma eğilerek: “İnsan oğlu bir kuştan daha mı âciz ki, havaya kalkmasına hayret ediyorsun?” buyurdu. Bağa vardık. Sohbet esnasında Mevlânâ, Hüsâmeddîn Çelebi’ye; “İsterim ki, Şeyh ziyâeddîn’in dergâhı bizim Hüsâmeddîn Çelebi’nin olsun” buyurdu. Hüsâmeddîn Çelebi; “Efendim! Başkalarının makamında gözüm yoktur” dedi. Mevlânâ, “İyi ama benim gönlümden öyle geçti” buyurdu. Sonra sohbet bitti. Ertesi sabah şehirden gelenler. Şeyh Ziyâeddîn’in dergâhında aniden öldüğü haberini getirdiler. İki-üç gün sonra da Hüsâmeddîn Çelebi oraya müderris olarak ta’yin edildi.”
Mevlânâ, Allahü teâlânın yarattığı bütün mahlûkâta merhamet sahibi idi. Birgün Nefîsüddîn Sivâsî’ye bir kuruş verip ekmek aldırdı. Ekmeği eline alıp bir viraneye gitti. Nefîsüddîn de gizlice onu ta’kibe başladı. Gördü ki, Mevlânâ o ekmeği yeni yavrulamış bir köpeğe kendi elleriyle yediriyor. Mevlânâ dönüşünde, Nefisüddîn’in kendisini ta’kib ettiğini anlayıp ona dedi ki; “Bu hayvan yedi gündür açtır ve yavrularına şefkatle bakmış ve hiç yanlarından ayrılmamıştır. Resûlullah ( aleyhisselâm ) efendimiz bir hadîs-i şerîflerinde; “Merhametlilerin en büyüğü olan Rahmân, kullarından merhametli olanlara merhamet eder. Ey ümmet ve Eshâbım! Siz de O’nun yarattıklarına merhamet ediniz ki, size de semâ ehli merhamet etsin” buyurdu. Nefîsüddîn bu sözler üzerine ağlayarak Mevlânâ’nın ellerini öptü ve hayvanlara bile bu kadar merhametli olan siz, tabiatiyle ahbâb ve dostlarınıza da merhamet edersiniz” dedi. Bunun üzerine Mevlânâ; “Evliyâullahın merhameti pek çoktur; bütün mahlûkâta ve ahbâblarına da şüphesiz merhamet eder” buyurdu.
Bir gece Mevlânâ’yı dostlarından kırk kişi ayrı ayrı kendi evlerine da’vet ettiler. O da aynı saatte herbirinin da’vetinde bulunup, herbiriyle sohbet etti. Ertesi sabah herbiri, dün gece Mevlânâ hazretleri bizde idi ve sohbet etti dediler. Hâlbuki Mevlânâ, o gece kendi husûsî odasında idi ve sabaha kadar ibâdetle meşgûl olmuş idi.
Hanımı anlatır: “Birgün Mevlânâ evden kayboldu. Hiçbir yerde bulamadık. Bir ara uyumuşum. Uyandığımda Mevlânâ’yı namaz kılarken gördüm. Mübârek ayakları tozlu idi. Sonra ayakkabılarını çevirmek istedim, onlarda kırmızı kumlar gördüm. Sorduğumda; “Mekke’de bir velî dostum vardır. Biraz onunla sohbet ettim. O kum, Hicaz’ın kumudur” buyurdu. Bu kadar kısa zamanda oralara gidip gelmek nasıl olacağı aklıma geldi. Hemen anlayıp buyurdular ki: “Allahü teâlânın velî kulları gönül gibi, bir anda her yeri dolaşabilir.” Böylece tayy-i mekânı ta’rîf ettiler. Ya’nî kısa zamanda uzak yerlere gitmeyi ve çok iş yapmayı anlattılar.”
Oğlu Sultan Veled şöyle anlatır: “Birgün babamla beraber halvethânede otururken, yeşil cübbeli üç kişi gelip selâm verdiler ve oturdular. Bunlar çok nâzik ve pek nurlu kimselere benziyorlardı. Biraz konuştuktan sonra, babam onlara; “Uygundur” dedi. Onlar gittikten sonra babama; “O sözünüzden bir şey anlıyamadım, o üç kişi kimler idi?” dedim. Buyurdu ki: “Bunlar ricâl-i gayb denilen evliyâların kırklar zümresindendirler. İçlerinden birisi vefât etmiş, bizim sakayı istediler, ben de o cevâbı verdim.” Hakîkaten o günden sonra sakayı evde göremedim. Diğer talebeler de onu aradılar, fakat bulamadılar. Babamın vefâtında o saka bizlere başsağlığına geldi ve o zaman hâllerini anlattı. Sonra yine kayboldu.”
Mevlânâ’yı çok sevenlerden biri, vefât etmeden yaptığı vasıyyetinde; kabrine Mevlânâ hazretlerinin gelip, Kur’ân-ı kerîm okumasını istirhâm etti. O zât vefât edince vasıyyeti Mevlânâ’ya bildirdiler. Mevlânâ da memnun olup, onun kabrinde Kur’ân-ı kerîm okudu. Vefât eden kişinin çocuklarından biri, rü’yâsında babasının çok iyi bir hâlde olduğunu görünce; “Babacığım! Bu dereceye nasıl vâsıl oldunuz?” diye sordu. Babası da; “Beni kabre koyunca Münker ve Nekir melekleri suâl sormaya gelirken, oraya çok güzel sûretli bir melek geldi. Onlara; “Allahü teâlâ bu zâtı Mevlânâ’ya bağışladı. Onu bırakınız! dedi. O günden beri hamdolsun hâlim iyidir diye cevap verdi.
Mevlânâ’nın ileri gelen talebelerinden Muhammed anlatır: “Konya’nın o soğuk kış günlerinde, herkes sıcak evinden çıkmaz iken, hocam Mevlânâ hazretleri medresede geceleri sabaha kadar namaz kılardı. Hattâ ellerinde ve ayaklarında ökçelerinde soğuktan dolayı meydana gelmiş çatlaklıklar zaman zaman kanardı. Bunu gören talebeler çok üzülürler hocalarının bu durumuna gizli gizli ağlarlardı.
Mevlânâ’nın mübârek hanımı anlattı: “Mevlânâ hazretleri, birgün namaza durdu. Sükûnet ve tevâzu içinde ta’zim ile Kur’ân-ı kerîm okuyor, bir taraftan da gözlerinden yaşlar akıtıyordu. Evde bulunanlarla birlikte Mevlânâ’nın bu hâlini görüyor, hayretle ona bakıyorduk. Namazdan sonra her zamanki gibi tesbihini çekip, cenâb-ı Hakka uzun uzun yalvarıp yakararak duâsını yaptı. Onun bu hâli bana çok te’sîr etti, ağlamaya başladım. Sonra; “Ey efendi! Dünyâda ve âhırette biz günahkârların ümîdi sensin. Bu kadar çok ibâdetinle, böyle korkar, ağlar, yalvarırsan, biz bu tenbel hâlimizle kıyâmet gününde ne yaparız?” diye sordum. Yemîn ederek buyurdu ki: “Allahü teâlânın bana verdiği ni’metlerin, ihsânların yanında benim yaptığım ibâdet, yalvarışlar ve bütün hareketlerim ziyâde kusur ve nihâyetsiz eksiklikten başka birşey değildir. Bütün bu korku ve yakarışlarımla; “Ey Kerîm olan Allahım! Benim gibi bir âcizin, bir çaresizin kuvveti ve takati ancak bu kadardır, ma’zûr buyur yâ Rabbî!” demek istiyorum. Yoksa O’na lâyık bir ibâdeti kim yapabilir?”
Mevlânâ hazretleri, müslim veya gayr-i müslim herkese karşı yaptığı iyi muâmele ve güler yüz ile her tarafta, meşhûr oldu. O zamanlar Konstantiniyye’de (İstanbul’da) bulunan meşhûr bir hıristiyan papaz, merak edip Mevlânâ’yı görmek istedi. Yollara düşüp Konya’ya geldi. Konya’da yaşayan hıristiyanlar onu karşıladılar. Yolda giderken Mevlânâ’yı gördüler. Papaz sür’atle yetişip, Mevlânâ’ya çok ta’zim ve hürmet gösterdi. Mevlânâ da onu iyi karşıladı, çok tevâzu gösterdi. Papaza, papazın yaptığından daha fazla iltifâtta bulundu. Papaz ve orada bulunan diğer hıristiyanlar, Mevlânâ’nın bu iltifâtı ve tevâzusu karşısında ve bu olgunluğu yanında dayanamayıp, Kelime-i şehâdet getirip müslüman oldular.
Mevlânâ, oğlu Sultan Veled’e buyurdu ki: “Oğlum! Eğer Cennette olmak istersen, herkes ile dost geçin, hiç kimseye kin tutma, herkese tevâzu göster. Zîrâ alçak gönüllü olmak asıl sultanlıktır.”
Mevlânâ, ezân-ı şerîf okunmaya başladığı zaman, ya ayakta durur, veya dizi üstüne oturarak huşû’ içinde dinlerdi. Bitince de ezân-ı şerîf duâsını okuyup, salevât-ı şerîfe söylerdi. Sonra namaza kalkar, talebelerine, namazı vaktinde kılmalarını tavsiye ederdi. Buyururdu ki: Belh şehrinde bir kimse vardı. Her ne zaman ezan okunmaya başlasa bütün işini bırakır, iki dizi üstüne gelerek otururdu. Ezanı, mütevâzi bir hâlde dinler, bitince salevât-ı şerîfe getirir, ezan duâsını okurdu. Sonra araya bir iş karıştırmadan hemen namazını kılardı. Bu kimse devamlı böyle yapar, hiç bu âdetini, bozmazdı. Nihâyet birgün bu kimse vefât etti. Cenâzesini teneşirde yıkarken ezân-ı şerîf okunmaya başladı. Cenâze birden doğruldu, ezan bitinceye kadar diz üstü oturarak hareketsiz bekledi. Sonra tekrar yattı. Cenâzeyi kabre koyduklarında, suâl melekleri geldiler. Bu sırada onlara Allahü teâlâdan bir hitâb geldi ki: “O kulum. İsmim anıldığı zaman. İsmimi azîz tutarak hürmetle beklerdi. Siz de onu ziyâret edip azîz tutun.”
Selçuklu Sultânı Rükneddîn, Mevlânâ’ya beş kese altın gönderip almasını arzu etti. Talebelerinden Mecdüddîn, Mevlânâ’ya altınları arz edince; “Beni hakîkaten seviyorsanız, bu altınları dışarıdaki çamurun içine atın” buyurdu. Talebeleri de bu emri derhal yerine getirdiler. Dünyâya kıymet veren ba’zı kimseler, bu altınları almak için çamurun içinde aramaya başladılar. Fakat üstleri, başları, yüzleri çamurdan görünmez hâle geldi. Mevlânâ, talebelerine onların bu vaziyetlerini göstererek; “Bu altınlar, şu gördüğünüz dünyâ ehlinin üstünü başını batırdığı gibi, âhıret ehli olanların da kalbini karartır, kirletir. Çeşitli günahlara sevkedip, ibâdetlerden alıkoyar. Bu sözlerimi yanlış anlamayınız. Dünyâ için çalışmayınız demek istemiyorum. Dünyâ malının muhabbetini kalbinize koymayınız diyorum. Hiç ölmeyecekmiş gibi dünyâya, yarın ölecekmiş gibi âhırete çalışmak lâzım geldiğini herkes bilir. Burada dikkat edilecek nokta; hırs ve tama’ yapmadan kanâat üzere bulunmaktır. Dünyâda, âhıret saadeti için çalışmalı, kazanmalı, niyeti düzeltmelidir. Çünkü İslâmiyet, insanlara faydalı olmayı emreder. En büyük saadet, en büyük sermâye, helâlinden kazanıp, hayır ve hasenat yaparak âhırete göndermektir. Buna rağmen asıl sermâye, mal, mülk, para sahibi olmak değil, ilim, amel, ihlâs ve güzel ahlâk sahibi olmaktır” buyurdu.
Mevlânâ, başkalarından birşey istemeyi talebelerine yasak ederek buyurdu ki: “Başkasına el açıp ondan birşey isteyen, bizim talebemiz değildir. Ona dünyâda da âhırette de şefaat etmeyiz, ondan uzak dururuz. Biz, talebelerimize dâima vermeyi, ihsân ve ikramlarda bulunmayı, herkese karşı tevâzu üzere bulunmayı, tatlı sözlü, güler yüzlü olmayı tavsiye ediyoruz. El açıp istemek bizim yolumuzda yoktur.”
Sultan Veled anlatır: “Ben, beş yaşında idim. Birgün babamın, talebelerine şöyle dediğini duydum: “Ben yedi yaşımda iken, nefsim tamâmiyle rûhuma tâbi oldu. Nefsî isteklerimden kurtuldum.” Bunu dinleyen talebelerden biri; “Efendim! Biz, sizi devamlı olarak nefsinizle mücâhede eder hâlde görüyoruz. Bu sözünüzü nasıl anlamak icâbeder?” dedi. Bu suâle; “Nefs, yaratıkların içinde en ahmak olanıdır. Hep kendi zararını ister. Onun yakasını bırakmağa gelmez. Çünkü en büyük düşman nefstir. Büyüklerimiz, ölünceye kadar nefsle mücâdele etmiştir. Biz de onlara ittibâ ederek, uyarak, son nefesimize kadar riyâzet ve mücâhedeye devam ederiz” diye cevap verdi.
Önceleri Mevlânâ hazretlerinin büyüklüğünü anlıyamıyan, onun devamlı aleyhinde söz söyleyen bir kimse, birgün rü’yâsında gördüklerini şöyle anlattı: “Rü’yâmda Karatay Medresesi’ndeki dershânenin ortasında, Peygamber efendimizi ( aleyhisselâm ) oturur hâlde gördüm. Sanki güneş gökten inmişti. Nûrundan gözler kamaşıyor, Eshâb-ı Kirâm da (r.anhüm) hizmet ediyorlardı. Ben huzûruna doğru ilerleyip kendilerine selâm verdim. Selâmımı aldılar ve yanlarında bulunan tabak içindeki yahniden bir parça sundular. Yahniyi alarak “Yâ Resûlallah! Etlerin en lezzetlisi, en güzeli hangisidir?” diye sordum.Buyurdu ki: “Etlerin en iyisi, kemiğe bitişik olanıdır.” O anda uyandım. Her tarafımı nûr kaplamıştı. Büyük bir sevinç içinde Karatay Medresesi’ne gittim. Dershânenin ortasında, Peygamber efendimizi gördüğüm yerde Mevlânâ hazretleri oturuyordu. Hayretle yanlarına yaklaştım ve selâm verdim. Selâmımı tebessüm ederek aldı. Daha ben rü’yâmı anlatmadan buyurdu ki: “Sevgili Peygamberimiz ( aleyhisselâm ) “Etlerin en iyisi, kemiğe bitişik olandır” buyurdu.” Mevlânâ’nın rü’yâmdan haberdâr olduğunu anlayınca, düşüp bayıldım. Ayıldığımda büyük bir sevgiyle ellerini öpüp, talebeliğe kabûl edilmemi taleb ettim ve sarsılmaz bir i’tikâd ile kendisine bağlandım.”
Bir kimse rü’yâsında Resûlullah ( aleyhisselâm ) efendimizi görüp, huzûruna vararak hürmetle selâm verdi. Peygamberimiz ise, mübârek yüzlerini öbür tarafa çevirdiler. O zât, öbür tarafa dolanıp tekrar selâm verdi. Yine mübârek yüzlerini çevirip, iltifât etmediler. O zât çok üzülerek ağlamaya başladı ve sebebini suâl etti. Peygamber efendimiz buyurdular ki: “Sen, bizim dostumuz olan Mevlânâ Celâleddîn Muhammed Rûmî’den yüz çeviriyorsun. Hâlbuki o, bizim çok sevdiğimiz evladımızdır.” O kimse korku ile uyanıp hatâsını anladı. Kendi kendine; “Ey bedbaht! Şimdiye kadar yarasa gibi güneşin ziyasından kaçtın. Bundan sonra bari Mevlânâ hazretlerinin huzûruyla şereflenip dünyâda ve âhırette saadete kavuş” dedi. Hemen Mevlânâ’nın medresesine doğru, onun talebesi olmak için büyük bir ihlâs ile yola koyuldu. Kapıya geldiğinde, Muhammed ismindeki talebeyle karşılaştı. Talebe, bu şahsa; “Beni hocam Mevlânâ hazretleri gönderdi. Bize kalbinde sevgi hâsıl olan bir kimse geliyor, onu kapıda karşılayın” dediler. “Haydi içeriye buyurun” dedi. O kimse içeri girip Mevlânâ’nın elini öpüp, talebesi olmakla şereflendi.
Talebelerinden birine, bir kimse güç bir suâl sordu. Talebe, bu suâlin cevâbını çok aramasına rağmen bulamadı. Nihâyet rü’yâsında Mevlânâ’yı gördü. “Halledemediğin o mes’ele. Hidâye isimli kitabın otuzüçüncü sahifesinde yazılıdır. Oraya bakarak cevâbını verirsin” dedi. O talebe sabahleyin Hidâye kitabının otuzüçüncü sahifesini açtığında, aradığını orada yazılı görünce, hocasına olan muhabbeti ziyâdeleşti.
Sultan Behâeddîn Veled anlatır: “Babam ile birgün Hüsâmeddîn Çelebi’nin bağına gidiyorduk. Babam beni bir katıra bindirdi. Kendisi diğer talebelerle beraber yaya gidiyordu. Ben babamın tam arkasında idim. Bir ara babam Mevlânâ hazretlerinin mübârek vücûdunu, Allahü teâlânın izniyle büyük bir nûrun kapladığını gördüm. Etrâfa güneş gibi ışık saçıyordu. Hemen aklıma babamın büyüklüğünü inkâr edenler geldi. “Böylelerine şaşıyorum, niçin kötü düşünüyorlar?” diye düşünür iken, babam geriye dönerek; “Ey Behâeddîn! Sen babanı inkâr edenleri bırak da, kendi nefsini yola getir. Sakın ucb ve kibir hastalığına yakalanmıyasın. Herkes yaya yürürken, sen binek üzerindesin. Bu kadarcık gönül yüksekliği, insanı ucba; kendini beğenmeye götürür, nefsinin ve şeytanın eline düşürür. Onlara hizmet ettirir” buyurdu.
Konya’nın eşrafından Mu’înüddîn Pervâne isminde birisi, şehrin ileri gelen zâtlarını yemeğe da’vet etti. Da’vetliler arasında Mevlânâ hazretleri de vardı. Herkese yemekler geldi. Mevlânâ’ya husûsî olarak altın bir tabak içerisinde, bir kese altın konulmuş ve üzerine pirinç pilavı doldurulmuş bir hâlde arz olundu. Mevlânâ, tabağı görünce yüzünü çevirdi ve elini uzatmadı. Ev sahibi yemesi için; “Helâl lokmadır, buyurunuz efendim” diye ısrar edince, Mu’înüddîn’e; “Mekrûh tabak içinde altın kesesi saklıyarak bizi imtihan mı ediyorsun? Bir de yememiz için ısrar ediyorsun, bu size yakışır mı?” dedi. Bu sözleri duyan ev sahibi, pek mahcup olarak Mevlânâ’nın ellerine sarılıp öptü ve kendisini talebe olarak kabûl etmesini istirhâm etti. Mevlânâ’ya öyle bağlandı ki, onun himmetleri ve teveccühleri ile en önde gelen sâdık talebelerinden oldu.
Bir defasında Mu’înüddîn Pervane, Konya’nın hatırı sayılır zâtlarını yemeğe da’vet etti. Hocası Mevlânâ hazretleri de meclisi şereflendiriyordu. Yemek yenildikten sonra, sohbet odasına geçildi. Herkesin önüne, bir tabak içinde en iri ve güzelinden birer mum yakılarak konuldu. Mevlânâ’ya ise daha iri ve altınla süslenmiş bir mum koydular. Bunu gören Mevlânâ; “Önüme koyduğunuz bu mumu kaldırıp, yerine küçük bir mum getiriniz” dedi. Küçük bir mum yakılarak getirildi. Ba’zıları mumun küçüklüğüne bakarak, kalblerinden; “Mevlânâ riya ediyor” diye geçirdiler. Allahü teâlânın izniyle bunu anlıyan Mevlânâ; “Bu gördüğünüz küçük mum, sizin iri mumlarınızdan daha iyidir ve onların canıdır, isterseniz deneyelim” diyerek elini salladı. Hâsıl olan rüzgârdan mum söndü. Küçük mum söner sönmez, herkesin önündeki mumlar da sönüverdi. Bunu görenler, birden heyecanlanıp telâşa düştüler. Bunun üzerine Mevlânâ; “Meraklanmayın, tekrar yakarız” diyerek elini tekrar salladı ve mumların hepsi birden yanıverdi.
Emîr Ahmed ismindeki talebesi anlatır: “Mevlânâ’nın ismini ve vasıflarını işiterek ona âşık olmuştum. Memletim Diyarbakır’dan Konya’ya gitmeme, annem ve babam müsâade etmiyorlardı. Hergeçen gün ona olan kavuşma arzum artıyor fakat nasıl gideceğimi bilemiyordum. Bir gece iki rek’at namaz kılıp, Allahü teâlânın sevgili kullarını vesile ederek çok duâ ve niyazlarda bulundum. Sonra En’âm sûre-i şerîfini okuyarak uyudum.
Rü’yâmda Mevlânâ hazretlerini gördüm. Simâsı bana anlatılanlara aynen uyuyordu. Bizim eve gelmişti. Onu görünce koşarak huzûruna yaklaştım ve hürmetle ellerinden öptüm. Beni kucaklayıp alnımdan öptü. Eline aldığı bir makas ile alnımdan bir miktar saçımı keserek; “Bu, Mesnevî âlimi olacak” buyurdu. Uyandığımda, saçlarım ve makas yastık üzerinde duruyordu. Bu rü’yânın te’sîri altında idim.
Annem ve babam, ısrarlarıma dayanamıyarak izin verdiler. Doğruca Konya’ya gittim ve Mevlânâ’ya talebe olmakla şereflendim. Mesnevî üzerinde çalışmamı emir buyurdular. Kısa zamanda Mesnevî hakkında sorulan her soruyu cevaplandıracak hâle geldim.”
Bedreddîn Tirmizî isminde bir kimse simya ile uğraşırdı, Mevlânâ’nın ismini duyarak Konya’ya ziyâretine geldi. Önce oğlu Sultan Veled’e uğrayarak, yapacağı Altınlardan hergün bir dirhem Mevlânâ’nın talebelerine vereceğini va’d eyledi. Bu haberi Mevlânâ’ya ulaştırdılar, fakat o hiç cevap vermedi. Birkaç gün sonra Bedreddîn’in laboratuvarına gitti. Bedreddîn simya ilmiyle uğraşarak altın yapmaya çalışıyordu. Mevlânâ’nın geldiğini görünce, ayağa kalkarak hürmette bulundu. Mevlânâ, oradaki demirden, bakırdan ve diğer madenlerden yapılmış eşyaları teker teker alıp Bedreddîn’e vermeğe başladı. Bedreddîn, her eline gelen eşyanın en yüksek ayarda som altından yapılmış olduğunu hayretle gördü. Mevlânâ, Bedreddîn’in şaşkın bir hâlde kendisine baktığını görünce; “Ey Bedreddîn! Sen simya ile uğraşmayı bırak. Çünkü sen âhırete gidince, simya dünyâda kalacaktır. Sen öyle bir simya ile uğraş ki, seninle berâber âhırete gitsin. İşte o da dîn ilmidir. Bu, kalbden mâsivâyı çıkarıp. Allahü teâlânın beğendiği şeyleri kalbe doldurmakla olur” buyurdu.
Kâri (Kur’ân-ı kerîmi ezbere bilen) Muhammed anlatır: “Hacca gidip vazîfemizi yaptıktan sonra Konya’ya dönmüştük. Hacı arkadaşlarımızdan bir delikanlı, diğer arkadaşlarımı zaman zaman Mevlânâ’ya götürüyor, onun sohbetlerine katılmayı teşvik ediyordu. Onun bu hâline şaşıyorduk. Birgün kendisine sebebini sorduğumuzda şöyle cevap verdi: “Hacca giderken bir konakda uyumuşum. Uyandığımda kâfilenin beni unutarak gittiklerini gördüm. Çok üzüldüm, zîrâ yolu bilmiyordum. Cenâb-ı Hakka yalvararak göz yaşları arasında yaptığım duâlardan sonra, herhangi bir istikâmete doğru yürümeye başladım. Bir müddet gittikten sonra, kendimi büyük bir sahrada buldum, ileride bir çadır vardı. Yanına vardım ki, içeride heybetli bir kimsenin helva pişirmekle uğraştığını gördüm. Durumumu ona anlattım ve bu helvayı kime pişiriyorsun? diye de sordum. Bana; “Bu helvayı Sultân-ül-Ulemâ’nın oğlu Mevlânâ için pişiriyorum. Hergün buradan geçip gider. Birazdan gelmesi lâzım. Sabredersen onu görürsün” dedi. Hakîkaten biraz sonra Mevlânâ geldi. İkram edilen helvadan bir miktar yedi, ayrıca bana da verdi. Sonra kendisine durumumu arzedince, kerem sahibi Mevlânâ hazretleri bana tebessüm ederek; “Hiç merak etmeyiniz, yalnız gözünüzü yumup biraz sonra açınız” buyurdular. Ben hemen gözlerimi yumdum. Açtığımda kendimi kâfilenin yanında buldum, işte benim Mevlânâ hazretlerini çok sevmemin ve arkadaşlarıma tavsiyede bulunmamın sebebi budur.”
Mevlânâ’yı çok sevenlerden biri, ticâret maksadıyla İstanbul’a gitmek için Mevlânâ’dan izin istedi. Mevlânâ hazretleri de; “İstanbul’a gitmenize izin verdim. Yalnız İstanbul’da şu adreste bir kilise ve içinde şu vasıflarda bir kimseyi bulacaksın. Ona benden selâm söyle” buyurdu. Tüccâr; “Peki” diyerek yola çıktı. İstanbul’da işini hallettikten sonra, emredilen adrese gidip kiliseyi buldu, içinde ta’rîf edilen kimse vardı. Ona, Mevlânâ’nın selâmını söyledi. O kimse ile konuşurlarken, bir köşede Mevlânâ hazretlerini murâkabe hâlinde oturuyor gördü. Hayretinden aklı gidip oraya düştü bayıldı. Kendisine geldiğinde, kilisede sâdece selâm getirdiği kimse vardı. Ayrılmak için izin istediğinde, o zât da; “Mevlânâ’ya benden selâm söyleyiniz” diye tenbîhte bulundu. Tüccâr oradan ayrılıp, uzun bir yolculuktan sonra Konya’ya geldi. Doğruca Mevlânâ’nın huzûruna gitti, İstanbul’daki kimsenin de kendisine selâmı olduğunu söyledi. Mevlânâ’ya bunu söylerken, Mevlânâ’nın önünde o İstanbullunun diz üstü oturduğunu gördü. Yine hayretinden aklı başından gidip, oraya bayıldı. Ayıldığında, Mevlânâ; “Ey tüccâr! Bu gördüklerini, sağlığımda kimseye söyleme” buyurdu. Bunun üzerine tüccâr, bütün malını İslâmın yayılması için harcadı ve Mevlânâ’nın huzûruna gelip talebesi olmakla şereflendi. Dünyâ ve âhıret saadetine kavuşmaya çalıştı.
Eflâtun kilisesinde bir kimse vardı. Üzerine rahip elbisesi giyer, kiliseye gelenlere İslâmiyetin üstünlüğünü anlatır, konuştuğu kimselerin müslüman olmasına vesile olmaya çalışırdı. Bu arada Mevlânâ hazretlerinin talebelerine de çok saygılı davranırdı. Birgün kendisine; “Senin, Mevlânâ’nın yakınlarına bu kadar hürmetli olmanın, iltifât göstermenin sebebi nedir?” diye sordular. O da cevap olarak dedi ki: “Biz Mevlânâ’nın pekçok kerâmetlerini gördük, isterseniz size içlerinden birini anlatayım. Birgün biz kırk papaz, cümlemiz Mevlânâ’ya bir suâl sormak için giderken, kendisiyle bir fırının önünde karşılaştık. İçimizden biri; “Kur’ân-ı kerîmde, Meryem sûresinin yetmişbirinci âyet-i kerîmesinin meâlinde; “İçinizden, hiçbiri istisna edilmemek üzere, mutlaka Cehenneme varacaktır. Bu, Rabbinin katında kesinleşmiş bir hükümdür” buyuruluyor. Bu âyet-i kerîmeye göre, müslüman olsun kâfir olsun, herkesin Cehennemden geçeceği bildiriliyor. Madem ki herkes Cehenneme girecek, o zaman İslâmiyetin üstünlüğü nereden belli olacaktır?” dedi. Mevlânâ; “Evet, Âyet-i kerîmede bildirildiği gibi, herkes Cehenneme uğrayacaktır. Mü’minler Cehenneme uğradığında, Cehennemin ateşi ona te’sîr etmiyecektir. Hattâ Cehennem; “Ey mü’min, çabuk geç, nûrun ateşimi söndürüyor” diyecektir. Aynı ateş, Allahü teâlânın emriyle kâfiri yakacaktır. Ateş, aynı ateştir, isterseniz deneyelim ve şimdi size bunu göstereyim” dedi. Bizden, üzerimize giydiğimiz gömlekleri çıkarmamızı istedi. Biz çıkardık, kendisine verdik. O da hırkasını çıkarıp, bizim gömleklerimizi içine sardı. Öylece fırının içine attı. Biraz sonra fırının kapağını açıp, elini alevlerin içine soktu. Biz hayretle hâdiseyi ta’kib ediyorduk. Sonra içerden hırkayı alıp önümüze koydu. Hırkada en ufak bir yanık izi yoktu, içini açtığında, bizim gömleklerimizin hepsinin yanıp kül olduğunu gözlerimizle gördük. Sonra Mevlânâ bize dönerek; “Ey rahipler! işte gördüğünüz gibi, biz ateşe böyle uğrarız. Siz de böyle uğrarsınız” deyince, hepimiz insaf edip, Kelime-i şehâdeti getirerek müslüman olduk. Herbirimiz de, bundan sonra İslâmiyetin yayılması için çalışacağımıza, hıristiyanların doğru yola gelmesi için uğraşacağımıza söz verdik. İşte benim Mevlânâ’nın talebelerine hürmet ve iltifât etmemin sebebi budur.”
Mevlânâ’nın Celâleddîn isminde bir talebesi vardı. Ticâretle uğraşır, at alıp satardı. O anlatır; “Birgün Mevlânâ hazretleri sarığını sarıp, Arablar gibi giyinmiş olduğu hâlde, bana bir at hazırlamamı emretti. Ben, atların içinden en güçlüsünü eyerlemek için huzûrundan ayrıldım. Fakat at huysuzluk yapıyor, bir türlü eğerliyemiyordum. Yanıma iki kişi daha alıp, atı zorla eğerledik. Buna rağmen at hâlâ huysuzluk yapıyordu. O haliyle Mevlânâ’nın bulunduğu yere getirip, atın hazır olduğunu bildirdik. Mevlânâ dışarı çıkar çıkmaz at sakinleşti, biraz önceki huysuzluğu kalmadı. Mevlânâ ata binip, kıble istikâmetinde yola çıktı. Ancak akşama doğru, ter içinde toza gark olmuş bir vaziyette döndü. At oldukça zayıflamış görünüyordu. Cesâret edip bir şey soramadık. Ertesi gün yine bir at hazırlamamı emretti. Başka bir atı eğerleyip getirdik. Dünkü gibi gitti, akşama doğru geldi. Üçüncü gün de aynı şekilde gitti. Akşama doğru geldiğinde; “Elhamdülillah! Ey cemâat’ Müjdeler olsun ki, o kâfir, Cehennemin dibini boyladı” dedi. Biz edebimizden yine birşey soramadık. Aradan birkaç gün geçmişti. Şam tarafından bir kâfile gelip, o taraflarda, müslümanlar ile Moğolların yaptığı savaşı anlattılar. Dediler ki; “Düşman askeri oldukça çoktu. Müslümanlar mağlup olmak üzere idiler. Son üç günde, Mevlânâ hazretleri, bir atın üzerinde olduğu hâlde savaş meydanında göründü. En ön safta; “Allah, Allah” nidalarıyla düşmana hücum edip önüne geleni bir vuruşta ikiye bölüyordu. Müslümanlar, Mevlânâ’nın akıl almaz hâllerini ve yardımını görünce, bozulan moralleri düzeldi. Ard arda yaptıkları hücumlarla düşmanı geriye püskürttüler. Mevlânâ hazretleri düşman komutanını öldürünce, kâfirler kaçmaya başladılar.” Ben bu haberi işitince, doğru hocam Mevlânâ’nın huzûruna çıktım. Beni görünce Fârisî olarak:
“An süvûri ki sipeh râşüd zafer, Ehl-i dîn râkîst sultani bin basar.” Ya’nî, “Ey gözümün sultânı! Müslüman askerlere yardım ederek zafere kavuşturan süvari kimdir?” deyince, hemen mübârek ellerini öptüm. Lütfedip buyurdular ki: “Ağlama ey Celâleddîn! Bize cân-ı gönülden hizmet edenler, dünyâda ve âhırette gam ve kederinden kurtulur.”
Kâdı Sirâceddîn ismindeki bir hoca, talebelerine; “Bugün Mevlânâ’ya gidip, onu soru yağmuruna tutalım. Öyle sorular hazırlıyalım ki, hiç birisine de cevap veremesin” dedi. Talebeler soru hazırlamaya koyuldular. Kendisi de çalışmaya başladı. Bir ara Kâdı Sirâceddîn’in yanında Mevlânâ hazretleri tecessüm etti. Kâdı Sirâceddîn’in yüzüne dikkatlice bakıp oradan kayboldu. Kâdı, talebelerine; “Mevlânâ buraya geldi” deyince, talebeler; “Biz görmedik efendim” dediler. Bu hâl Kâdı Sirâceddîn’in zihnine takıldı, düşüncelere daldı. Bir saat kadar sonra Mevlânâ hazretleri tekrar orada göründü. Bunu kadı ve talebeleri gördüler. Hepsine selâm verdi ve oradan ayrıldı. Biraz sonra kadı ve talebeler, namaz kılmak için büyük odaya çıktıklarında, odanın duvarlarında bir takım yazılar gördüler, incelediklerinde, Mevlânâ’ya soracağı sorular ve bu soruların cevapları çok geniş olarak yazılmış idi. Kâdı Sirâceddîn ve talebeleri, hayretlerinden dona kaldılar. Böyle büyük bir âlim ve evliyânın hakkında yaptıkları kötü düşüncelerden dolayı pişman oldular. Hep birlikte gidip Mevlânâ’nın talebesi olmakla şereflendiler.
Salâhaddîn Malatî anlatır: “Gençliğimde İskenderiyye’ye ticâret için gitmiştim. Gemimiz bir girdaba yakalandı, kurtulmamız imkânsızdı. Korku içinde idik. Herkes adaklar adamaya başladılar. Tövbeler ettiler. Helâllaşmaya başladılar. Bu arada bana, kurtulmak için duâ etmemi rica ettiler. Konyalı olmam hasebiyle, aklıma bir anda Allahü teâlânın evliyâ kulu Mevlânâ hazretleri geldi. Hemen; “Yâ hazret-i Mevlânâ! İmdâdımıza yetişmen için yalvarıyorum” diye seslendim. O anda, herkesin gözü önünde, Mevlânâ hazretleri gemimizin yanıbaşında göründü. Gemiye yapışıp girdaptan kurtardı ve kayboldu. İskenderiyye’den sonra Konya’ya gittik. Mevlânâ’nın huzûruna çıktığımızda bize; “Elhamdülillah. Allahü teâlânın sevdiği kullarından birine tâbi olanlar, dünyâda da âhırette de halâs olur, kurtulurlar” buyurdu. Bunun üzerine hepimiz Mevlânâ’ya talebe olmakla saadete kavuştuk.”
Tebrîzli bir tüccâr, ticâret için Konya’ya gelmişti. Konyalı tüccârlara; “Burada evliyâdan bir kimse var mıdır? Bir müşkülüm var. Onu soracağım” dedi. Orada bulunanlar, Mevlânâ’nın kerâmetlerinden bahsettiler. Seni ona götürelim dediler. Tebrîzli de daha önce Mevlânâ’nın nâmını duymuştu. Kabûl edip hemen Mevlânâ’nın dergâhına gittiler. Tüccâr huzûra çıktığında; “Efendim, namazımı kılıyor, Allahü teâlânın emirlerini yapıp, yasaklarından kaçınıyorum. Hayır-hasenâtımı yapıyor, kimseye zararım olmuyor. Ancak, kalbimde ibâdetlere karşı bir soğukluk var. Huzûrum yok. Sebebini de bir türlü bulamıyorum. Bana yardım etmenizi istirhâm ediyorum” dedi. Mevlânâ, şöyle bir murâkabeden sonra buyurdular ki: “Ey Tacir! Sen, Magrib’de bir yol üzerinde, Allahü teâlânın velî kullarından biriyle karşılaştın. Onun dış görünüşünü beğenmedin, hattâ ona hakaret ettin. Sendeki huzûrsuzluğun sebebi budur. İsterseniz şuraya bakın” diyerek, karşıdaki duvarı gösterdiler. Tüccâr duvara baktığında, bir anda duvardan pencere gibi bir boşluğun meydana geldiğini ve bu boşluktan o velî kulun yine bir yol kenarında oturduğunu gördü. Mevlânâ sözüne devam ederek; “Bu huzûrsuzluğunuzun çâresi de, o kimseye gidip, ondan özür dileyip, affına kavuşmaktır” buyurdu. Mevlânâ, tacire daha birçok nasihatler yaptıktan sonra; “Muhakkak onu bul, hakkını helâl ettirip duâsını al. Bizim de selâmımızı söyle” dedi. Tacir; “Peki efendim” deyip yol hazırlıklarını yaptı ve yola koyuldu. Araya araya o mübârek zâtı buldu. Çok özür dileyip Mevlânâ’nın selâmını söyledi. Affetmesini, hakkını helâl etmesini istirhâm eyledi. Bunun üzerine o mübârek zât; “Öyle bir kapıya sığınmışsın, öyle bir kimseden yardım taleb etmişsin ki, reddetmek mümkün değil. Seni Mevlânâ hazretleri hürmetine affettim. Kendisini görmek istersen şuraya bak” deyince, tacir işâret edilen yerde Mevlânâ’yı gördü. Bu hâle gözleriyle şâhid olan tacir, o kimseyle vedâlaşıp, sür’atle Konya’ya gelip Mevlânâ’nın talebesi oldu.
Mevlânâ’nın talebelerinden biri, hac vazîfesini yapmak üzere Hicaz’a gitti. O Hicaz’da iken, evinde hanımı, Arefe gecesi bir tepsi helva yapıp, Mevlânâ’nın talebelerine gönderdi. Mevlânâ, helvayı kabûl edip, orada bulunan bütün talebelerine bizzat kendi eliyle taksim etti. Herkes hissesine düşeni aldığı hâlde, tepsiden hiçbir şey eksilmedi. Alanlar tekrar aldılar, doyuncaya kadar yediler, yine eksilmedi. Bunun üzerine helva dolu tepsiyi Mevlânâ mübârek eline alıp; “Bu tepsiyi sahibine, göndereyim” diyerek dışarı çıktı. İçeri girdiğinde, elinde tepsi yoktu. Ertesi gün helvayı getiren hanım, tepsisini medresenin mutfağında arattıysa da bulamadı. Mevlânâ’yı da bunun için rahatsız etmedi. Aradan günler geçti, hacca gidenler dönmeye başladılar. Bu hanımın da beyi Kâ’be’den dönüp Konya’ya geldiğinde, o tepsi, eşyalarının arasından çıktı. Kadın tepsiyi görür görmez tanıyıp, hayretinden dona kaldı. Beyine; “Ben Arefe gecesi bu tepsi ile helva yapıp Mevlânâ’nın talebelerinin yemesi için göndermiştim. Tepsiyi ertesi günü çok arattığım hâlde bulamadım. Nasıl oldu da bu tepsi senin eline geçti?” deyince, şaşırma sırası hacıya geldi. O da; “Arefe gecesi hacı arkadaşlarımla oturup sohbet ediyorduk. Bir ara çadırın kapısından bir el bu tepsiyi uzattı. Biz de tepsiyi aldık, elin sahibini araştırmak da aklımıza gelmedi. Helvayı yedikten sonra tepsiyi tanıdım. Kimseye vermeyip eşyaların arasına koydum. Başka bir bildiğim yok” dedi. Bunun Mevlânâ’nın bir kerâmeti olduğunu anlayınca, ona olan bağlılıkları daha da arttı.
Mevlânâ’nın Emîr isminde bir talebesi hacca gitti. Hicaz’da her gittiği yerde Mevlânâ ile karşılaştı. Kendisine çeşitli zamanlarda yardımda bulundu. Mekke-i mükerremede, Kâ’be-i muazzamada, Medîne-i münevverede, Minâ’da, Arafat meydanında, ziyâret yerlerinde, velhâsıl her tarafta göründü, müşküllerini halletti. Nihâyet hac vazîfesi bitince Konya’ya döndü. Mevlânâ’yı ziyâret etti. Hacı daha söze başlamadan Mevlânâ hacıya: “Ey Emîr! Allahü teâlânın çok sevdiği kulları olan velîler, cenâb-ı Hakkın kudret deryasında bir balık gibidirler, istedikleri zaman, istedikleri yere giderler. Kendisini sevenler ve talebeleri yardım talebinde bulunurlarsa, onların imdatlarına yetişirler, onları o müşkülden kurtarırlar. Sen Hicaz’a giderken, bize gelip izin istedin ve himmet rica ettin. Biz de sana her tarafta görünerek yardımda bulunduk” buyurdu.
Mevlânâ’yı sevenlerden bir kimse, Mısır’a ticâret yapmak için gitmeye hazırlandı. Akrabası gitmemesi için çok zorladı ise de, onları dinlemedi ve kararından vazgeçmedi. Bunun üzerine yakınları, durumu Mevlânâ’ya bildirip, gitmemesi için tenbîh etmesini istirhâm ettiler. Mevlânâ da, gitme dediyse de, o kimse dinlemeyip gizlice yola çıktı. Gemi ile yolculuk yaparken, bir küffâr gemisi bu gencin bulunduğu gemiye saldırdı. Birçok kimse ile beraber, bu genci de esîr aldılar. Memleketlerine götürüp çeşitli yerlerde çalıştırdılar. Genç, başına gelen felâketlerin sebeblerini, Allahü teâlânın sevdiği bir kulun sözünü dinlememekten olduğunu anlayıp, çok pişman olup, çok tövbe ve istiğfar etti. Bu şekilde kırk gün devam etti. Ertesi gün rü’yâsında Mevlânâ’yı gördü. Ona; “Yarın senden ba’zı şeyler soracaklar. Ne sorarlarsa, biliyorum, de” diye tenbihte bulundu. Bir hastalık ile ilgili ilâç ta’rîf etti. Genç uyandığında sevince gark olup, sabahı iple çekti. Sabahleyin yanına gelenler kendisine; “Doktorlukla ilgili bir bilgin var mı?” diye sordular. Genç de; “Var” deyince, genci alıp o yerin hükümdârına götürdüler. Meğer o yerin hükümdârı hasta imiş. Hiçbir doktor derdine çâre bulamamış, hükümdâr da hastalıktan kurtulamamış. Bu genç, hasta hükümdârı görüp; “Bana, şu şu meyvelerden şu kadar, şu şu otlardan şu kadar getirin” dedi. Kısa zamanda bulup getirdiler. Genç, hepsini güzelce öğütüp karıştırdı ve macun hâline getirerek hastaya yedirdi. Hasta, Allahü teâlânın izniyle bir anda şifâ buldu. Hükümdâr bu hastalıktan ümidini kesmiş iken, birden şifâya kavuşunca, gence; “Bir muradın varsa söyle, yerine getireyim. Mal, mülk istersen seni zengin edelim” diye ısrarla sorunca, genç; “Ben, hiçbir şey bilmeyen bir kimseyim. Ailemden ve hocamdan izinsiz para kazanmak için evden çıktım. Beni yolda esîr alıp, buralara getirdiler. Esîr olunca, başıma gelen bu musibetin sebebini anlayıp, çok tövbe ettim ve hocam Mevlânâ hazretlerinden ma’nen af diledim. Kendisini, kurtulmam için Allahü teâlâya vesile eyledim. Bu akşam hocam Mevlânâ, bana bu size yaptığım şeyleri ta’rîf eyledi. Ben de aynen yaptım. Gördüğünüz gibi, bütün bunlar, hocamın himmeti ve bereketiyle oldu” dedi. Hükümdâr olanları dinleyince, Mevlânâ’nın büyük bir velî olduğunu anladı. Bu genci serbest bıraktı. Çok para vererek zengin eyleyip, memleketine gönderdi. Mevlânâ’ya da pekçok hediyeler gönderdi.
Mevlânâ, talebeleriyle beraber bir da’vete gidiyordu. Yolda bir cellâda rastladılar. Mevlânâ, cellâda o kadar iltifât etti ki, talebeler dahî şaşırdı. Cellâdın yanından ayrıldıklarında, talebeler; “Efendim! Bu kimse insanların ölümüne sebeb olan bir kimsedir. Onunla bu kadar çok ilgilenmenize hayret ettik. Acaba hikmeti nedir?” diye suâl ettiler. Mevlânâ da; “Bu kimse, Allahü teâlânın sevdiği ve insanlar arasında gizlediği evliyâ kullarındandır. Evliyâ olduğunu kendisi dahî bilmemektedir. Benim ona iltifât etmemin sebebi budur” diye cevap verdi. Talebeler, cellâda gidip durumu bildirmeye izin istediler. Hocaları izin verince, cellâda mertebesini bildirdiler. O da, cenâb-ı Hakkın velî kullarından olduğunu öğrenince, derecesiz memnun oldu. Şükür secdesine kapandı. Sonra Mevlânâ’ya gidip elini öptü ve talebeleri arasına katıldı. Mevlânâ da ona, velîlere mahsûs olan bütün gizli sırları bildirdi.
Moğolların Anadolu umûmî vâlisi Baycu Noyan Hân, Konya’yı muhasara etti. Konyalılar gayet sıkıntılı ve ızdıraplı günler yaşadı. Muhasaranın kaldırılması için Mevlânâ hazretlerinin huzûruna çıkıp; “Efendim! Bize merhamet ediniz. Baycu Noyan, bildiğiniz gibi Konya’yı muhasara etti. Çoluk- çocuğumuzla gayet sıkıntıya düştük. Korku içinde yaşıyoruz. Şayet bize yardım etmezseniz, sonumuz felâket olur. Çünkü Baycu Noyan, hangi şehri fethettiyse halkı kılıçtan geçirip, mallarını yağmaladı. Bu işe bir tedbir istirhâm ediyoruz” dediler. Mevlânâ; “Siz Allahü teâlâya tevekkül edin. Doğru bir i’tikâd ile cenâb-ı Hakkın evliyâsını vesile ederek duâ edin. İnşâallah sıkıntınız def olur” buyurdu. Sonra şehirden dışarı çıkıp meydanın ortasında durdu. Kıbleye dönerek namaz kılmaya başladı. Meydanda binlerce Moğol askeri vardı. Baycu Noyan’a kocaman bir çadır kurmuşlardı. Askerler hemen komutanlarına koşup; “Şehirden yaşlı bir kimse çıktı. Mavi kaftanlı, gri sarıklı, heybetli bir kimse...” Meydanda namaz kılmaya başladı. Ne bir korku, ne bir heyecanı var. Askerlerden hiçbiri yanına yaklaşmaya cesâret edemiyor...” dediler. Baycu Noyan, askerlerine; “Ok yağmuruna tutarak derhal öldürün!” dedi. Bu emir üzerine, okçular ellerini sadaklarına atmak için davrandıklarında, herbirinin kolları yerinden kalkmaz hâle geldi. Hiçbirisi ok atamıyorlardı. Bu durumu gören Baycu Noyan, süvarilere; “Atlara binip kılıçla üzerine saldırın!” emrini verdi. Süvariler hemen ata binip sürmek istediler, fakat atların ayakları toprağa battı. Hiçbir at, üzerindeki askeri çekemez hâle geldi. Bunu da hayretle gören Baycu Noyan’ın canı sıkıldı. Kendisi okunu çekip yayını gerdi. Nişan alarak Mevlânâ’ya fırlattı. Attığı üç ok da hedefe değil, Baycu’nun önüne düştü. Bu hâli de gören Vâli Noyan, iyice öfkelenip atını getirmelerini emretti. Atâ bindiyse de, atı bir türlü hareket ettiremedi. Hiddeti ziyâdeleşen Baycu, attan inip yaya olarak hücum etmek istedi. Fakat ayakları tutulup yüzüstü yere düştü. Yüzü yaralanan Baycu, ne yapacağını şaşırdı. Bu olanları şehirden ta’kib eden halk, hayretten hayrete düştüler, hep bir ağızdan tekbîr getirdiler. Nihâyet Baycu Noyan hiçbir şey yapmaya kadir olamıyacağını ve Mevlânâ karşısında acizliğini anlayınca; “Bu kimse, şimdiye kadar karşılaştığım insanların hiçbirine benzemiyor. Bunun, Allahü teâlânın himâyesi altında olan kimselerden olduğu anlaşılıyor. Bu kadar askerî gücümle, değil kendisiyle mücâdele etmek, üzerine doğru bir adım bile atamadık. Dolayısıyle bununla iyi geçinmekte, anlaşma yapmakta fayda vardır” diyerek, askerini toplayıp muhasaradan vaz geçti.
Asker Celâleddîn isminde bir talebesi anlatır: “Hocam Mevlânâ, beni Kayseri’de bulunan Emîr Pervane’nin vazîfesine ta’yin etti. Bir de mektûp vererek, Emîr’e vermemi tenbîh eyledi. Huzûrundan ayrılacağım sırada; “Efendim! Emîr Pervane bana birşey sorarsa ona, ne cevap vereyim?” diye suâl ettim. Cevaben; “Şayet birşey sorarsa, hiç cevap verme. Sâdece ağzını aç, gerekeni senin ağzından biz konuşuruz” buyurdu. Ben de “Peki efendim!” diyerek yola çıktım. Kayseri’ye ulaşıp, emânet mektûbu yerine teslim ettim. Emîr, mektûbu okuduktan sonra bana dönerek; “Ey Celâleddîn! Mübârek hocamız nasıllar? Sıhhat ve âfiyetteler mi? Mübârek zamanlarını nasıl geçiriyorlar?” diye sordu. Ben de sâdece ağzımı açtım. Fakat ondan sonrasını hatırlamıyorum, kendimden geçmişim. Ayıldığımda, Emîr Pervane ve talebelerinin ağladıklarını gördüm ve; “Mevlânâ hazretlerinden uzak kalmak, hizmetiyle şereflenememek ne kötü, yazıklar olsun bize” dediklerini işittim. Sonra Emîr Pervane bana; “Ey Celâleddîn! Seninle daha önce de konuşurduk, fakat bugünkü gibi sözlerinin te’sîr ettiğini hiç hatırlamıyorum. Bugün sözlerinde müthiş bir farklılık, kalblere işleyen bir kuvvet var. Acaba sebebi nedir?” diye sordu. Ben de durumu anlattım. Her biri daha çok hayret ederek; “Allah! Allah! Kendisi Konya’da olduğu hâlde, burada talebesinin ağzı ile konuşuyor. Rabbimizin böyle sevdiği bir kulunu, bizim gibi yarım akıllı kimseler anlıyabilirler mi? Onun üstünlüğünü ta’rîf edebilirler mi?” dediler.
Mevlânâ hazretlerinin hasta kalblere şifâ olan kıymetli sözlerinden ba’zıları şunlardır:
Buyurdu ki: “Ey bizi sevenler! Sevgili Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) gittiği Ehl-i sünnet yolundan yürüyüp, bu yolu ihyâ etmelidir. Allahü teâlânın sevdiği ameller, ibâdetler ile, helâl yollardan çoluk-çocuğunun ihtiyâçlarını kazanarak, râzı olunan kullar zümresine dâhil olmalıdır. Hep helâli istemeli, helâlinden yiyip, helâlinden içmeli ve helâlinden giymelidir. Söylediklerimiz, dinlediklerimiz, düşündüklerimiz hep helâl olmalı. Her hareketimizi Peygamber efendimizin hâl ve hareketlerine uydurmalıyız. Herkes, bir san’ata sahip olmalı ve din ilimlerini iyi öğrenmelidir. Talebelerimden bunu husûsen istiyorum. Bizim yolumuzda olanlara, kıyâmet günü yardımcı olur, yüzlerinin ak olmasına çalışırız. Ancak, edebe riâyet etmeyenler ve Ehl-i sünnet yoluna muhalefet edenler, kıyâmet günü bizi göremiyeceklerdir.”
Birbirleriyle dargın olan iki kimseyi huzûruna getirdiklerinde, onlara barışmaları için buyurdu ki: “Allahü teâlâ, ba’zı insanları su gibi latîf, mütevâzi, dâima aşağıya akıcı ve yumuşak huylu, ba’zılarını da toprak, taş gibi sert mizaçlı yarattı. Su, toprağa karışır, meyvelerin büyümesini, canlıların içerek hayatlarının devam etmesini sağlar. O sulardan rûhlara ve bedenlere gıda te’min edilip, menfaat sağlanır. Su toprağa gitmese, topraktan ve sudan lâyıkıyla istifâde edilmez. Ey Nûreddîn! Bu arkadaşın toprak hükmünde olup, yerinden kalkmaz ve barışmaz ise, sen su gibi tevâzu üzere olup, anlaş. Herkes bilir ki, iki küs olan kimseden hangisi öbüründen önce davranırsa, Cennete ötekinden önce girecektir. Daha çok sevâb kazanacaktır. Dolayısiyle, bu barışdan her ikiniz de istifâde etmiş olacaksınız.” Bunu dinleyen iki küs kimse, daha çok sevâb kazanmak gayretiyle hemen barıştılar.
Bir kimse, geçim darlığından şikâyette bulundu. Bunun üzerine Mevlânâ hazretleri o kimseye; “Eğer sana, a’zâlarından birini kesip, yerine bin altın verelim deseler râzı olur musun?” diye sordu. O da; “Hayır, râzı olmam” diye cevap verdi. Bunun üzerine Mevlânâ hazretleri de buyurdu ki: “Ey kardeşim! Madem ki râzı olmazsın, niçin geçim sıkıntısından şikâyette bulunursun? Fakirim diyorsun, bu kadar altından daha kıymetli a’zâların var iken, vücûdun sıhhatte ve afiyette iken, niçin bunları sana bedavadan ihsân eden Allahü teâlâya şükretmiyorsun? Allahü teâlâ; “Eğer kulum elindeki ni’metlerin şükrünü eda ederse, ben o ni’meti daha arttırırım” buyurdu.
Mevlânâ hazretleri bütün işleri ihlâs ile, Allahü teâlânın rızâsı için yapmak lâzım olduğunu, bir misâl ile şöyle izah ettiler: “Nişâbûrlu bir ilim talebesi ile bir tüccâr yol arkadaşı olurlar. Talebenin, çok fakir olduğu için giyecek bir ayakkabısı yoktur. Bu sebeble talebe, yalın ayak yoluna devam ederken, tüccâr ona bir çift ayakkabı verir. Yolda yürürken tüccâr, talebeye ikide bir; “Ey talebe! Yolun düzgün yerinden yürü... Sivri taşlara basma... Ayaklarını sürüme... Dikenli yerlerden gitme... Ayakkabıyı eskitme...” diyerek talebeyi usandırır. Sonunda talebe dayanamayıp ayakkabıları çıkarır. Tüccârın önüne bırakır ve; “Ben senelerce yalın ayak seyahat ederim. Kimse bana bunun için bir şart koşmuyordu. Şimdi verdiğin bu ayakkabılar için sana mahkûm olamam” der. İşte burada olduğu gibi, yapılan hayır-hasenât karşılıksız olmalı Allahü teâlânın rızâsı için yapılmalıdır. Ancak böyle olursa makbûl olur.”
Devlet me’mûrlarından bir kimse, zaman zaman Mevlânâ hazretlerini ziyâret eder, vazîfesinden ayrılarak devamlı Mevlânâ’nın hizmetiyle şereflenmek istediğini bildirir. Mevlânâ da, onun bu vazîfeyi bırakmamasını ister, ona çeşitli nasihatler ederek şu menkıbeyi anlatır; “Hârûn Reşîd zamanında bir zabıta âmiri vardı. Hızır aleyhisselâm ile hergün görüşüp sohbet ederlerdi. Zabıta âmiri birgün vazîfesinden istifâ etti. Zâhid olup insanlardan ayrı yaşamaya, kimseyle görüşmeyip tek başına ibâdet yapmağa başladı. Fakat istifâ ettikten sonra Hızır aleyhisselâm kendisine bir gün dahî uğramaz oldu. Bu duruma zabıta âmiri çok üzüldü. Hergün sabahlara kadar cenâb-ı Hakka yalvarıp, gözyaşı döktü, tövbe istiğfar etti. Bir gece rü’yâsında Hızır aleyhisselâmı görüp yalvardı. “Ey vefalı dost! Ben seninle devamlı olarak sohbet etmek maksadıyla dünyâ makamlarından istifâ ettim. Uzlete çekilip, yalnız başıma devamlı ibâdet etmeye başladım. Böylece sana kavuşurum sandım. Hâlbuki tam tersine seninle artık hiç görüşemedim. Beni, mübârek cemâlinize hasret bıraktınız. Acaba bunun hikmeti nedir? Yoksa bir kusur mu işledim? Bu şekilde daha ne kadar hasretinizle yanacağım?..” gibi sözlerle yanıp yakılarak ağladı. Zabıta âmirinin bu acınacak durumuna dayanamayan Hızır aleyhisselâm buyurdu ki; “Ey azîz dostum! Benim sana görünüp sohbet etmemin sebebi, yaptığın ibâdetler, hayır hasenat ile değildi. Senin o mühim vazîfede müslümanların işlerini hak ve adâlet ile idâre ettiğin için sana gelip sohbet ediyordum. Hâlbuki, sen bu kıymetli vazîfeyi bırakıp, müslümanlara hizmeti terkettin Hattâ onları adâleti olmayan birisiyle başbaşa bıraktın. Sâdece kendi menfâatin için bir köşeye çekildin. Kendi menfâatini müslümanlara tercih ettin. Şimdi o adâletsiz kimse, oradaki müslümanlara zulüm ve gayr-i meşrû işler ile elem vermektedir. Şu anda onlar sıkıntı ve üzüntü içindeler. Bunlara hep sen sebep oldun. Elbette senin şahsî menfâatinin, müslümanların umûmî menfaatleri yanında bir kıymeti yoktur. Çünkü uzlete çekilip abdest almayı, namaz kılmayı, oruç tutmayı, zikir etmeyi herkes yapabilir. Fakat makamı ile müslümanlara hizmet etmeyi herkes yapamaz, İşte bunun için artık senin yanına gelemiyorum.” Zabıta âmiri bunları dinledikçe gözyaşları sel oluyor, bir taraftan da; “Çok doğru... Çok doğru...” diyordu. Uyanınca, istifâ etmekle ne büyük bir hatâ yaptığını anladı. Sabah olunca derhal hükümdârın huzûruna çıkıp, eski vazîfesini yeniden istedi. Hükümdâr anlayışla karşılayıp, onu tekrar eski vazîfesine ta’yin etti. İşte bu zabıta âmirinin vazîfesi müslümanlar için ne kadar kıymetli ise, senin vazîfen de o derece mühimdir. Bunun için, benim hizmetime gelmenden çok, vazîfene devam etmen önemlidir. Çünkü senin vazîfen, pekçok müslümanı ilgilendiriyor. Onların başında senin gibi adâletli ve emîn bir kimsenin bulunması lâzımdır. Böylece onlarda huzûr ve refah içinde yaşasınlar. Bizim rızâmız bundadır, istifâ edip bize hizmette bulunmana asla rızâmız yoktur.”
Mevlânâ’ya; “Efendim! Allahü teâlânın velî kulları vefât edince, tasarruf hakkına sahip olurlar mı? Hayatta oldukları gibi insanlara yardım edip, sıkıntılarını giderirler mi?” diye sordular. Mevlânâ hazretleri de; “Cenâb-ı Hakkın evliyâ kulları âhırete intikâl ettiklerinde, dünyâdakine oranla daha çok tasarrufa sahip olurlar. Dünyâdaki tasarruf hududlu, âhıretteki ise hududsuzdur” buyurdu. Oradakiler; “Dostlarınıza ve talebelerinize dünyâdaki gibi âhırette de ihsân ve merhamet eder misiniz?” deyince, Mevlânâ; “Ey dostlarım! Kılınç kınında iken kesmez. Kınından çıktığı zaman keser. Bize şefaat hakkı verilirse, elbette biz de sizlere şefaat ederiz” dedi.
Mevlânâ’nın sağlığında kasabın biri. bir öküzü kesmek için satın alır. Öküzün ayaklarını bağlayıp yatırmak istediğinde, öküz, ipleri kırıp kaçar. Kasap arkasından yakalamak için koştuysa da yetişemez, öküz, Mevlânâ’nın babasının mezarı yakınlarına gelir. Mezarın başında Kur’ân-ı kerîm okuyan Mevlânâ’yı görünce, yanına yaklaşıp hâl lisanıyla; “Beni bu kasabın elinden kurtar” der. Mevlânâ, öküzün üzerine elini koyup okşar; “Üzülme, cenâb-ı Hak herşeye kadirdir” der. Bu sırada kasap, elinde urgan ve bıçak olduğu hâlde soluk soluğa oraya gelir. Mevlânâ gelen kasaba, öküzün azâd edilmesini, hürriyetine kavuşturulmasını teklif eder. Kasap da Mevlânâ hazretlerinin hatırı için öküzü azâd eder. Kasap gidince Mevlânâ, mübârek elini öküzün üzerine koyup duâ eder. O günden sonra bir daha o öküzü gören olmaz. Bunun üzerine Mevlânâ; “Bu öküz, kesilip pişirilecek zamana gelmiş iken, bizim tarafımıza gelmek sûretiyle, kesilip parçalanmaktan kurtuldu, İşte bunun gibi bir insan da, Allahü teâlânın evliyâsına cân-ı gönülden teslim olup emirlerine uygun yaşar, ona talebe olursa, kıyâmet gününde de Cehenneme götüren meleklerin elinden kurtulur” buyurur.
Mevlânâ, kendi yazdığı kitabını Fahreddîn isminde bir kimseye emânet bırakmıştı. O kimse, kitabı okudukça, kitabın ba’zı yerlerini çıkarmış, ba’zı yerlerine ilâveler yapmıştı. Hâlbuki bunu yapmak için Mevlânâ’dan izin almamıştı. Kitabının çeşitli yerlerinin değiştirildiğini öğrenen Mevlânâ çok üzüldü. Fahreddîn’e gelerek; “Benim sana bir suâlim var, cevap verebilir misin?” dedi. Fahreddîn de cevap verecek ilmi olmadığı hâlde, veririm ma’nâsına başını salladı. Bunun üzerine Mevlânâ; “Şeytânın mel’ûn olmasının sebebi nedir?” diye sorar. Fahreddîn bu suâle cevap veremez. Mevlânâ sorduğu suâlin cevâbını kendi vererek “Şeytanın mel’ûn olmasının sebebi, şirk da’vâsında bulunmasıdır” der. Bunu işiten Fahreddîn, o anda hastalanır ve ölür. Aradan yıllar geçer. Mevlânâ’nın talebelerinden bir kimse, Fahreddîn’i rü’yâda görür. Azap meleklerinin Fahreddîn’e devamlı eziyet ettiğini müşâhede edince, “Buna sebep nedir?” diye sorar. Fahreddîn de; “Mevlânâ’nın kitabındaki ba’zı yerleri beğenmeyip değiştirdiğim için, burada bana hâlâ eziyet ediyorlar” diye cevap verir.
Mevlânâ Celâleddîn Rûmî, 672 (m. 1273) senesinde hastalandı. Hasta iken başkalarına olan borçlarını gönderdi. Onlardan ba’zıları, biz helâl etmiştik, dedilerse de, tekrar gönderip almalarını sağladı ve “Elhamdülillah bu tehlikeden kurtulduk” diyerek, kul hakkına çok dikkat etmek lâzım geldiğini işâret etti.
Ziyâretine, hocası Sadreddîn Konevî ve şehrin ileri gelen âlimleri geldiler. Ziyâret esnasında Mevlânâ’ya; “Allahü teâlâ âcil şifâlar versin. İnşâallah en kısa zamanda sıhhat bulursunuz? Zîrâ siz,âlemin rûhusunuz, âlem sizinle hayat bulur” dediler. Mevlânâ onlara; “Bundan sonra cenâb-ı Hak, size şifâlar, sıhhat ve afiyetler ihsân eylesin. Artık bizim işimiz bitmiştir. Rabbimle aramızda, kıldan yapılmış bir gömlek kaldı. Kısa zamanda o gömleği de çıkarıp nûru nûra ulaştırırlar. Artık bana duâ ediniz” buyurdu.
Vefâtı yaklaştığı günlerde, dostlarını ve talebelerini toplayarak, onlara nasihat etti. Buyurdu ki: “Vefâtımdan sonra, perişan ve huzûrsuz oluruz” diye hatırınıza gelmesin. Ne hâlde olursanız olunuz, benimle olun. Beni hatırlayın, Allahü teâlânın izniyle size kendimi gösterir, maddî ve ma’nevî yardımlarda bulunurum. Karada ve denizde, Allahü teâlânın izniyle imdâdınıza yetişirim. Sözlerimi iyi dinleyiniz, size ba’zı tavsiyelerde bulunacağım. Bunları işitenler, işitmeyenlere söylesinler. Gizli ve aşikâr Allahü teâlâdan korkunuz. Günahlardan sakınınız. Az yiyip, az uyuyup, az konuşunuz. Çok oruç tutunuz. Zamanlarınızı namaz kılarak değerlendirin. Dâima şehveti terkedip, sefihlerle, câhillerle mücâdele etmeyi, onlarla oturup kalkmayı bırakınız. Onları kendinize muhatap etmeyip, hep iyi insanlarla beraber olunuz. Yâ hayır konuşunuz veya susunuz. Mahlûkâtın sıkıntılarına sabrediniz. Biliniz ki, insanların en hayırlısı, insanlara en faydalı olandır.
Kabrimin üzerine yapacağınız türbenin kubbesi yüksek olsun. Çok uzaklardan görünsün. Çünkü, türbemi görenler doğru bir i’tikâd ile beni, Allahü teâlâya vesile ederek duâ ederler. Beni vesile ederek Allahü teâlâdan rahmet ve mağfiret isterlerse, duâlarının kabûl olması için, ben de Rabbimize yalvarırım. Böylece duâlarının neticesi, Allahü teâlânın izniyle hâsıl olur. Rahmet ve mağfirete mazhar olurlar” buyurdu.
Mevlânâ’nın vefâtı yaklaştığı günlerde, medresede bulunan bir kedi feryâd etmeye başladı. Bunu hasta yatağında işiten Mevlânâ; “Bu kedicik niçin feryâd ediyor, biliyor musunuz?” Orada bulunan dostları; “Siz bilirsiniz efendim” dediler. Bunun üzerine Mevlânâ buyurdu ki; “Bu günlerde siz, hakîkî âleme, asıl vatana göç edeceksiniz. Biz çaresizleri yetim bırakacaksınız... Bizim hâlimiz ne olacak? diyor.”
Vefâtından önce yakını, dostları, talebeleri; “Efendim! Zât-ı âlînizden sonra kime tâbi olalım. Yerinize kimi bırakacaksınız?” diye sordular. Mevlânâ da; “Hüsâmeddîn Çelebi’ye tâbi olunuz. Onu yerime vekîl bırakıyorum buyurdu. Oradakiler bu suâli üç defa sordular. Üçünde de aynı cevâbı aldılar. “Cenâze namazınızı kim kıldırsın?” diye sordular. Ona da; “Hocam Sadreddîn Konevî kıldırsın” buyurdu.
O günlerde deprem oldu. Herkes telâşa düştü. Mevlânâ ise onlara; “Korkmayınız. Yerin karnı acıktı. Yağlı bir lokma istiyor” buyurdu.
Hüsâmeddîn Çelebi anlatır: “Mevlânâ hazretlerinin son günü idi. Fevkalâde yiğit bir delikanlının, hocam Mevlânâ’nın bulunduğu yerde belirdiğini gördüm. Mevlânâ, kalkıp bu delikanlıya istikbâl eyliyerek, bana; “Döşeği kaldırın” buyurdu. Ben hayret ettim. Çünkü hocam hasta idi. O delikanlının yanına varıp; “Siz kimsiniz ki, hocam hasta yatağından kalkarak size istikbâl eyledi?” diye sordum. O da; “Ben Azrail’im. Rabbimizin emrini yerine getirmek, Mevlânâ’yı öbür âleme da’vet etmek için geldim” dedi. Mevlânâ da; “Rabbimiz. beni kendi hazretine da’vet ediyor. Artık gitmek zamanı gelmiştir. Yâ Azrâil! Çabuk ol! Beni Rabbime çabuk kavuştur!” deyip, Kelime-i şehâdet getirdi. Cemâzil-âhır’in beşine rastlıyan Pazar günü ikindi vaktinde fânî hayâta gözlerini yumdu.”
Mevlânâ vefât edince, İmâm İhtiyârüddîn gasl eyledi. Gasl ânında gördüklerini şöyle anlatır: “Mevlânâ’nın mübârek cesedini yıkamağa başladım. Üzerime öyle bir ayrılık acısı çöktü ki, ağlamaktan kendimi alamadım. Yıkamak şöyle dursun, zerre kadar hareket etmeye kadir olamadım. Yüzümü yüzüne dayayıp ağladım. Yardımcılarım hiç ses çıkarmıyor, bana mâni olmuyorlardı. Bir ara dayanamadım, vücûduna sarılarak ağlamak istedim. O anda Mevlânâ’nın eli bileğimi sıkıca tuttu. Korkumdan aklım başımdan gitti. Bayılmışım. Kulağıma uğultu hâlinde, sahibini göremediğim sesler geliyordu. Diyordu ki: “Nûr, nûra karıştı. Âşık, Ma’şûka kavuştu. Bunda endişe edecek birşey yoktur. Çünkü, Allahü teâlânın velî kulları için, hiçbir korku yoktur ve onlar mahzûn da olmazlar. Mü’minler ölmezler, belki fânî âlemden, sonsuz âleme nakil olunurlar.” Bu sözler beni kendime getirdi.”
Mevlânâ’nın vefâtında, uzaktan ve yakından o kadar çok insan geldi ki, köylerden, yakın şehirlerden, kadın-erkek, büyük-küçük, müslim, gayr-i müslim, yahûdiler ve hıristiyanlar, muhtelif mezheblere mensûp bütün halk mahşeri bir kalabalık hâlinde Konya’ya toplandılar. Cenâze için, herkes kendi dîninin icâblarını yapmak üzere hazır oldular. Herkes kendi inancında cenâzeye nasıl hizmet etmek lâzımsa onu yapmaya çalışıyorlardı. Mevlânâ’nın kitaplarını, güzel sesli kimselere yüksek sesle okutup ağlaşıyorlardı. Başlarına toprak saçıp, göğüslerini yumrukluyorlar, elbiselerini yırtarak cenâzenin etrâfında dolanıyorlardı. Bunların bu hâlleri müslümanları çok rahatsız ettiğinden, müslümanlar onları men etmeye, oradan göndermeye uğraşıyorlardı. Fakat buna bir türlü engel olamıyorlardı. Nihâyet Mu’înüddîn Pervane onların ileri gelen kimselerine, “Mevlânâ; müslüman, ilim ve irfan sahibi bir kimse idi. Sizin, böyle bir kimseye hizmet etmek için yaptığınız bu uygunsuz hareketlerin sebebi nedir? Lüzumsuz yere halkı izdihama sokmanızın hikmeti nedir? Böyle bir kimseyle sizin uzaktan ve yakından ne münâsebetiniz vardır?” dedi. Onlar da; “O, bizim Peygamberlerimizin güzel huylarını, üstün sıfatlarını üzerinde taşıyan büyük bir güneş idi. Bütün âlem onun ışığı ile aydınlanıyordu. O, her düşküne, her çaresize yardımcı oluyordu. Hâl böyle olunca, hangi kimse o güneşi istemez?” dediler. Sözü bir başka papaz alarak; “Mevlânâ dünyâda bir ekmek gibi idi. Ekmekten vazgeçen, onu sevmiyen kimse görülmüş müdür? İşte bunun gibi biz de Mevlânâ’dan vazgeçemeyiz. Biz, onun hasret acısına sabredemeyiz” dedi. Onların bu cevapları karşısında herkesi kendi hâline bıraktılar. Mevlânâ hazretlerinin tabutunu götürmek için bütün halk hücum ediyordu. Bu sebeble çiğnenenlerin ayak altında kalanların haddi hesabı yoktu. Mahşerî bir kalabalık tabutu elden ele almaya çalışıyorlardı. Bu izdihamdan tabut parçalandı, yerine yenisini getirdiler. Yine parçalandı, yenisini getirdiler. Bu şekilde altı defa tabut değiştirdiler. Nihâyet musalla taşına kondu.
Şerâfeddîn-i Kayserî anlatır: “Sadreddîn-i Konevî hazretleri, talebesi Mevlânâ’nın cenâze namazını kıldırmak için ilerlediği zaman, ona birden bire bir hıçkırık gelip kendinden geçti. Bir müddet sonra kendine gelip namazı kıldırdı. Mevlânâ’nın vefâtına çok üzülmüştü. Talebelerinin ileri gelenlerinden ba’zıları; “Efendim! Namaz kıldıracağınız zaman, üzerinizde hiç görmediğimiz bir hâl vardı. Acaba hikmeti nedir?” dediler. Bunun üzerine; “Namaz kıldırmak için ilerlediğim vakit, meydanda meleklerin saf saf dizilip, Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) arkasında cenâze namazını kılmakta olduklarını gördüm. Gökteki meleklerin hepsi mavi elbiseler giyinmiş ağlıyorlardı” buyurdu.
Mevlânâ’nın talebelerinden Fahreddîn anlatır: “Ben, hocam Mevlânâ’nın emri ve ta’rîfi üzere ismine, “Hakîkatler Merdiveni” verdiğim kitabı yazıp, kendisine takdim ettim. Bunun üzerine bana, kendi üzerine giymiş olduğu hırkayı hediye etti. Benim gönlüme; “Bu kitabı yazmak için gece-gündüz uğraşayım da, bana sâdece hırka versin. Bu az değil mi?” gibi düşünceler geldi. Benim bu düşüncemi Allahü teâlânın izniyle anlayıp bana; “Hayır! Hayır! Yanlış düşünüyorsun” diyerek bana şöyle bir hikâye anlattı: “Bir zamanlar Bağdadlı bir kimse, geçimini sağlamak için eline bir sepet alıp, kapı kapı dolaşır bir şeyler isterdi. Dolaşa dolaşa birgün bir saraya uğradı. Saraydan bir el uzanıp sepetine, kâğıda sarılmış birşey koyuverdi. O kimse sepetine baktığında, kâğıdın içindekinin bir yiyecek olduğunu anlayıp; “Doğrusu hayret edilecek birşey, koskoca saraydan ufacık birşey versinler. Bu pâdişâhın şânına yakışır mı?” diye söylenmeye başladı. Kâğıdı açtı, içinde pişirilmiş bir tavuk vardı. Bir lokma almak için koparınca, tavuğun karnına altın doldurulmuş olduğunu gördü. Önce düşündüğüne bu defa pişman oldu.”
Mevlânâ hazretlerinden bu hikâyeyi dinleyince çok utandım. Kötü düşündüğüme pişman oldum. Kendisinden çok özür diledim. Bir daha böyle birşey düşünmeyeceğime kendi kendime söz verdim. Aradan uzun yıllar geçti. Mevlânâ vefât etti. Ondan sonraki yıllarda Konya’da büyük bir kıtlık oldu. Yağmurlar yağmadı, insanlar ve hayvanlar yiyecek birşey bulamadı. Mahlûkât perişan oldu. Birgün Konyalılar yağmur duâsına çıkmak için, benden, Mevlânâ hazretlerinin hediye ettiği hırkayı istediler. Ben de verdim. Duâ edilecek mahalle vardıklarında, duâyı edecek olan hoca, hırkayı giydi. Mevlânâ’yı vesile ederek Allahü teâlâya yalvarmaya başladığı an, bereketli bir yağmur yağmaya başladı. Günlerce devam etti. Kuraklık kalktı. Konyalılar bana hesapsız mal verdiler. Hırkanın bereketiyle çok zengin oldum.”
Mevlânâ’yı sevenlerden Fahreddîn isminde biri vefât etmiş idi. Onu rü’yâda gördüler. Hâli iyi idi. “Bu mertebeye nasıl kavuştun?” diye sorduklarında, “Mevlânâ’nın türbesi yapılırken bir direk lâzım olmuş. Bana gelip durumu bildirdiler. Ben de cân-ı gönülden direği verdim, İşte bunun sebebiyle Allahü teâlâ beni mağfiret eyledi” diye cevap verdi.
Muhammed Hadim şöyle anlatır: “Mevlânâ’nın yanında kırk yıl hizmet ettim. Husûsî odasında ne yatak, ne de yastık görmedim. Bir gece bile, yatıp uyumak ve istirahat etmek için yanını yere koyup yattığını da bilmiyorum. Mevlânâ ezan sesini duyduğu zaman, ya dizleri üzerine oturur veya ayağa kalkarak, ezan bitinceye kadar o vaziyetini hiç bozmazdı. Bütün ömründe hiç ayağını uzatmamış ve yatmamıştır.”
Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî, olgun, âlim ve velî bir müslüman idi. Onun çeşitli din, mezheb, meşreb sahibi kimseleri kendisine hayran bırakan merhameti, insan sevgisi, tevâzuu, gönül okşayıcılığı gibi üstün vasıfları, İslâm dîninin emrettiği güzel ahlâkından ba’zı nümûnelerdir. Onda, bunlardan başka İslâm ahlâkının diğer husûsları da kemâl derecede mevcûttu. Bunların hepsini saymak, İslâmiyeti tamam olarak anlamak ve anlatmakla mümkün olur. Hazreti Mevlânâ’yı, yalnız bir mütefekkir, şâir gibi düşünmek ve öylece anlamaya çalışmak, aslı bırakıp, herhangi bir özelliği içinde sıkışıp kalmaya benzer. Bu ise, en azından Mevlânâ’yı çok eksik ve yarım anlamaya, hattâ hiç anlamamaya sebep olabilir. Nitekim Hazreti Mevlânâ’yı, sözlerini, yolunu anlamanın anahtarını kendisi bir rubaisinde şöyle dile getirmektedir.
“Ben sağ olduğum müddetçe Kur’ân’ın kölesiyim. Ben Muhammed muhtârın ( aleyhisselâm ) yolunun tozuyum. Benim sözümden bundan başkasını kim naklederse, Ben ondan da bîzârım, o sözlerden de bîzârım.”
Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî, tasavvuf deryasına dalmış bir Hak âşığıdır, İlmi, teşbihleri, sözleri ve nasihatleri bu deryadan saçılan hikmet damlalarıdır. O, bir tarikat kurucusu değildir. Yeni usûller ve ibâdet şekilleri ihdas etmemiştir. Ney, rebap, tambur gibi çeşitli çalgı âletleri çalınarak yapılan törenler ve âyinler, ilk defa onbeşinci asırda ortaya çıkmıştır, ilk mevlevî bestelerinin bestelenmesi de aynı zamana rastlar. Bu târih, Mevlânâ hazretlerinin yaşadığı devirden 3-4 asır sonradır. Onun Mesnevî’sinde geçen “Ney” kelimesi, ba’zı edebiyatçılar tarafından çalgı âleti olan ney şeklinde düşünüldüğü için, yanlış olarak, kendisinin ney çaldığı veya dinlediği sanılmıştır.
Allahü teâlânın aşkı ile dolmuş, evliyânın büyüklerinden olan, Celâleddîn-i Rûmî (kuddise sirruh), ney ve başka hiçbir çalgı çalmadı. Mûsikî dinlemedi ve raks etmedi. Ya’nî dans etmedi. Kırkyedibinden ziyâde beyti ile dünyâya nûr saçan “Mesnevî”sine her memlekette, birçok dillerde şerhler, açıklamalar yapılmıştır. Bunlardan pek kıymetlisi ve lezzetlisi, Mevlânâ Câmî’nin kitabı olup, bunu da, birçok kimse, ayrıca şerh etmiştir. Bunların içinde de, Süleymân Neş’et efendinin şerhinden ellialtı sahifesi, yalnız dört beytin şerhi olup, sultan Abdülmecîd Hân zamanında, 1263 (m. 1847)’de Matba’a-i Âmire’de tab edilmiştir. Bu kitapta, Mevlânâ Câmî (kuddise sirruh) buyuruyor ki: “Mesnevî’nin birinci beytinde [Dinle neyden, nasıl anlatıyor, ayrılıklardan şikâyet ediyor] ney, İslâm dîninde yetişen kâmil, yüksek insan demektir. Bunlar kendilerini ve herşeyi unutmuştur. Zihinleri her an, Allahü teâlânın rızâsını aramaktadır. Ney, Fârisî dilinde, yok demektir. Bunlar da, kendi varlıklarından yok olmuştur. Ney denilen çalgı, içi boş bir çubuk olup, bundan çıkan her ses, onu çalan kimseden hâsıl olmaktadır. O büyükler de, kendi varlıklarından boşalıp, kendilerinden, Allahü teâlânın ahlâkı, sıfatları ve kemâlâtı zâhir olmaktadır. Neyin üçüncü ma’nâsı, kamış kalem demektir ki, bundan da, insan-ı kâmil kasd edilmektedir. Kalemin hareketi ve yazması kendinden olmadığı gibi, kâmil insanın hareketleri ve sözleri de, hep Allahü teâlânın ilhamı iledir.” İkinci Sultân Abdülhamîd Hân zamanında Ankara vâlisi olan Abidin Paşa, Mesnevî şerhinde, ney’in insan-ı kâmil olduğunu, dokuz türlü isbât etmektedir. Mevlevîlik, sonraları câhillerin eline düşdüğünden, ney’i çalgı sanarak, ney, dümbelek gibi şeyler çalmağa, dans etmeğe başlamışlar, ibâdete haram karıştırmışlardır. Dînimizin ve Celâleddîn-i Rûmî’nin (kuddise sirruh) beğenmediği bu oyun âletleri, tekkelerden toplanarak, o tasavvuf üstadının türbesine konunca, şimdi türbeyi ziyâret edenlerden bir kısmı, bunları, onun kullandığını zan ederek aldanmakda ise de, (Mesnevî şerhlerini) okuyarak, o hakîkat güneşini yakından tanıyanlar, elbette aldanmamaktadır.
Ney çalmak, ilâhi okumak, oynamak, zıplamak şöyle dursun, Celâleddîn-i Rûmî (kuddise sirruh) yüksek sesle zikr bile yapmazdı. Nitekim “Mesnevî”sinde; Pes zi cân kün, vasl-ı cânânrâ taleb, Bî leb-ü bî gam mîgû, nâm-ı Rab! buyuruyor. Ya’nî, “O hâlde, sevgiliye kavuşmağı, cân-u gönülden iste. Dudağını ve damağını oynatmadan, Rabbin ismini (kalbinden) söyle!” demekdir. Sonradan gelen Mevlânâ’yı tanımıyanlar, ney, saz, def gibi çalgılar çalarak, gazel okuyup dönerek, dans ederek, nefslerini zevklendirmişlerdir. Bu dînimize uygun olmayan hâllerine ibâdet adını verebilmek ve kendilerini din adamı tanıtabilmek için, Mevlânâ da böyle yapardı. Biz mevleviyiz, onun yolundan gidiyoruz diyerek, asıldan uzaklaşmışlardır.O büyük âlimin hikmet dolu sözlerinden ba’zıları şunlardır:
“Sünnet-i seniyyeye harfiyen uymak lâzımdır.”
“Helâl kazanıp helâldan yemeli, giyinmeli, çalışmalıdır. Her hareketi Resûlullaha ( aleyhisselâm ) uydurmalıdır.”
“Dargınlar barışmalıdır. Önce davranan önce Cennete girer.”
“Tenhâda yalnız kalınca da günahtan sakınmalıdır.”
“Nefsi mağlup etmek için, onu rahatsız etmelidir, istediği şeyi vermemelidir. En te’sîrlisi, gündüzleri oruç tutmak, geceleri az uyuyup namaz kılmaktır.”
“Az konuşmalıdır. Altı yerde dünyâ kelâmı ile meşgûl olmak uygun değildir. Bu konuşma yerleri: Mescidler, ilim meclisleri, ölü yanı, kabristanlar, ezân okunurken ve Kur’ân-ı kerîm okunurkendir.”
“Gurûrlu olmayınız, nefsinizle mücâdele, riyâzet ediniz, Peygamberimiz hep riyâzet çekmiş, zenginlik istememiş, arpa ekmeğini bile doyuncaya kadar yememiştir.”
“Hakîkî bir âlime, rehbere teslim olmalıdır.”
Büyük âlim Abdullah-i Dehlevî hazretleri; “Üç kitabın eşi yoktur. Bunlar; Kur’ân-ı kerîm, Buhârî-i şerîf ve Mesnevî’dir” buyurdu. Ya’nî evliyâlık yolunun kemâlâtını bildiren kitapların en üstünü Mesnevî’dir. Fakat evliyâlık ve nübüvvet kemâlâtını bildiren kitapların en üstünü, İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin Mektûbât kitabıdır.
Mevlânâ hazretleri, ölüme, “Şeb-i Arûs = düğün gecesi” adını vermektedir. Onun için, tasavvuf ehline ölüm bir felâket değildir, güzel ve tatlı bir şeydir. Tekrar Allaha dönmek olduğundan, ancak bir sevinç vesilesidir. Tasavvufda keder ve ümidsizlik yoktur. Yalnız sevgi ve tecellîler vardır. Bunun için Mevlânâ;
“Gel, gel, her kim olursan ol gel! Allaha şirk koşanlardan, mecûsîlerden, puta tapanlardan da olsan gel!
Bizim dergâhımız ümitsizlik dergâhı değildir. Tövbeni yüz defa bozmuş olsan bile gel!”
buyurmaktadır.
Mesnevî’de 47 bin, Dîvân’da 50 bin beyit bulunmaktadır. Celâleddîn-i Rûmî ( radıyallahü anh ) “Mesnevî”sini nazm şeklinde yazarak, düşmanların değiştirmesine imkân bırakmamıştır. Mesnevî’sinden başka; Dîvân-ı kebîr, Fîhi Mâfih, Mektûbât. Mecâlis-i Seb’a gibi kıymetli eserleri de vardır.
Mevlânâ Celâleddîn Muhammed Rûmî hazretlerinin, dünyâya nûr saçan ve içinde kırkyedibinden ziyâde beyti bulunan “Mesnevî”sinden seçilmiş olan beyitlerin Türkçeye tercümelerinden ba’zıları:
O da; “Azrail aleyhisselâm, bana tekrar tekrar heybetle baktı” dedi.
Süleymân aleyhisselâm; “Peki, arzunuz nedir?” diye sorunca o da; “Rüzgâra emredin,
Beni Hindistan’a bıraksın! Belki o zaman canımı kurtarabilirim” dedi.
İnsanlar işte böyle fakirlikten kaçarlar. Hırs ve emelleri için kavga ederler.
Bu kimsenin korkusunu fakirlik, gayret ve hırsını da Hindistan kabûl et.
Neticede Süleymân aleyhisselâm, rüzgâra emr etti. O kimseyi bir anda Hindistan’a götürdü.
Süleymân aleyhisselâm, bir sonraki gün meclisinde konuşurlarken Azrail aleyhisselâma sordu ki;
“Dünkü müslümana nasıl heybetli göründün de, gurbeti vatanına tercih etti?
Ey Allahü teâlânın elçisi! Müslümana karşı heybetli olmanın sebebini bana söyler misin?
Bu nasıl bir hâldir ki, ona can korkusu verdi ve bu biçâreye evini yurdunu terk ettirdi.”
Azrail aleyhisselâm; “Ey kemâl sahibi! O, beni yanlış anladı.
Ben ona hışımla bakmadım. Allahü teâlâ biliyor ki, ancak teaccüb ettim.
Allahü teâlâ, bana; “Onun rûhunu Hindistan’da al” diye emretti. Onu burada görünce, kanatlı olsa bile, Hindistan’a bir anda nasıl gider, diye düşündüm. Allahü teâlânın emriyle gidip, onun canını orada aldım” dedi.
Dünyânın bütün işlerini, bu şekilde bilip kıyasla! Gözünü aç, iyi düşün.
Kimden kaçıyorsun? İnsanın kendinden kaçması imkânsızdır. Allahü teâlâya teslim ve râzı olmak en güzelidir.
Papağanın hürriyeti ve verdiği ders:
Bir tüccârın, kafeste hapsedilmiş pek mehâretli bir papağanı vardı.
Tüccâr, Hindistan’a doğru gitmek için niyet etti.
Bütün köle ve câriyelerine ne istediklerini sordu.
Hepsi de istediklerini teker teker söyledi.
O iyi tüccâr da, herbirinin isteklerini yapacağına söz verdi.
Papağana da; “Hindistan’dan sana nasıl bir hediye getireyim?” diye sordu.
Papağan da dedi ki, “Oradaki papağanlara benim bu hâlimi anlat.
Ebû Cehl eline küçük taşları alarak Peygamberimize; “Elimdeki nedir? Çabuk bil! Sen semâvattan haber veriyorsun. Eğer peygamber isen, avucumdakini söyle” dedi.
Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ), buyurdu ki: “Maksadın nedir? Onları ben mi söyliyeyim, yoksa benim Peygamber olduğumu onlar mı söylesinler? Ebû Cehl dedi ki: “Bu ikincisi daha nâdirdir.” Peygamber efendimiz de; “Allahü teâlâ ona kadirdir” buyurdu.
Onun elindeki küçük taşlar, sıdk ile hemen şehâdet getirmeye başladı.
Onların tesbihi “Lâ ilahe illallah, Muhammedün resûlullah” idi.
Mel’ûn Ebû Cehl bu sözleri işitince, elindeki taşları yere attı.
Dedi ki: “Sen, eşi olmayan bir büyücüsün. Büyücülerin başlarının tacı ve emirleri de sensin.”
Toprak altında kalasıca mel’ûn, hakîkati göremiyordu. Onun hakîkati görmiyen gözünü, ancak toprak doldurdu.
Köylü ile hanımının birbirleriyle sitemli konuşmaları:
Birgün bir köylüye hanımı, çok kırıcı konuştuktan sonra dedi ki:
“Biz hep fakir ve cefâ çekmekteyiz. Bizde elem ve üzüntü, başkalarında zevk ve sefâ.
Bizde ekmek ve katık, dert ve zahmettir. Testimiz yok. Suyumuz ise göz yaşı.
Gündüzleri elbisemiz, güneşin sıcaklığı, geceleri yorgan ve yatağımız mehtâb oldu.
Ayın yuvarlağını ekmek sanıp, ellerimizi gökyüzüne doğru uzatıyoruz.
Bizim fakirliğimizden ve gece-gündüz rızık düşüncemizden fakirler bile utanıyor.
Sâmirî’den herkesin kaçtığı gibi, dostlarımız ve yabancılar da bizden kaçıyor.
Birisinden yarım avuç mercimek istesek. “Dertlere uğra, öl” derler.
Arablar, yaptıkları savaşlar ve ihsânlarla öğünürler. Sen ise onların yanında, yazıdaki yanlış gibisin.
Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) ona; “Her ne kadar sözlerinde ve işlerinde doğru değilsen de, bu sözünde haklısın” buyurdu.
Hazreti Ebû Bekr, Peygamberimizi görünce; “Yâ Resûlallah! Doğunun ve batının bütün güzellikleri sende toplanmıştır” dedi.
Sevgili Peygamberimiz, ona da; “Ey sâdıkların en parlak yıldızı! Sen de haklısın” buyurdu.
Orada bulunan Eshâb-ı Kirâm (r.anhüm) “Ey yaradılmışların en hayırlısı! Her iki zıt olana da doğru, buyurdunuz” dediler.
“Peygamberimiz ( aleyhisselâm ); “Ben temiz ve berrak bir aynayım. Güzel ve çirkin, bende kendisini görür” buyurdu.
Ey hanım! Sen bende bir tama’ görüyorsan, yanılıyorsun. Bu kadınca arayıştan sakın.
O, tama’a benziyorsa da, hakîkatte rahmettir. Onu sen tama’ sanma, o bir ni’mettir.
Sen fakirliği bir iki gün tecrübe et de, onun içindeki sonsuz zenginliği gör.
Fakirliğe sabret. Üzülme, kederlenme. Çünkü Celâl sahibi olan Allahü teâlâ, onu azîz eyledi.
Kanâate, yüzünü ekşitmeden bak ki, o hâl denizine dalmış olan nice kimseleri göreceksin.
Zâhirde yüzbinlerce sıkıntı içinde görünen kimselerin, hakîkatte gül gibi geçindiklerini göreceksin.
Yazıklar olsun sana! Eğer sende birazcık anlayış olsaydı, gönlümdeki hakîkatleri sana anlatabilirdim.
Bu söz, memedeki süt gibidir. Emen olmaz ise, hiç bir te’sîri olmaz. Dinleyen istekli ve arayıcı olursa, nasihati veren kimse ölü olsa bile yine konuşur.
Dinleyen kimse usanmaz ve bıkmazsa, dilsizler dahî bülbül gibi söylemeğe başlar.
Çünkü içeriye yabancılar girince, evdeki kadınlar, diğer odalara girip, gizlenirler.
Mahrem bir kimse gelecek olsa, gizlenmiş olan hanımlar örtülerini açarlar.
Dünyâ için yapılan bütün süsler, hep gören göz içindir.
Allahü teâlâ, yer yüzünde, gökte ve ikisi arasında, ateşi ve nûru yarattı.
Misk’in kokusunu, duyanlar için yarattı. Kabiliyeti olmayanların ondan nasîbi yoktur.
Allahü teâlâ, yer yüzünü yerdekilerin vatanı, semâyı da göktekilerin vatanı eyledi.
Süflî, aşağılık kimse, ulvîliğin, yüceliğin düşmanıdır. Heryerin bir müşterisi olur.
Ey giyinip örtünen kadın! Sen hiç kör olana kalkıp süslendin mi?
Dünyâyı en değerli incilerle doldursam, nasîbim değilse ne yapabilirim?
Dellâk şaşkınlıktan parmağı ağzında, hayretten dona kaldı.
O usta sonunda iğnesini yere çaldı ve; “Dünyâda böyle birşeyi kim görmüştür?
Kulaksız, karınsız ve kuyruksuz, acâib bir arslan görülmüş müdür? Allahü teâlâ böyle bir arslan yaratmadı” dedi.
Ey kardeş! Dert ve belâlara sabret ki, kâfir olan nefsin acısından kurtulasın.
Varlığını terk edenlere gök de, güneş de, ay da secde eder.
Puta tapan nefsini öldürenin, güneş de, bulut da emrine mahkûm olur.
Zîrâ kalb gözü açılmış âşıkları, güneşin ateşi bile yakmaz.
Gör ki, Allahü teâlâ, Eshâb-ı Kehfi güneşin sıcaklığından korudu.
Diken, gülün güzelliği yüzünden affedilir. Parça bütününün içinde kaybolur.
Hakkı yüceltmek ve mâsivâyı yok etmek için, kendisini bir hiç kabûl edip, tevâzu ile secdeye kapanmak lâzımdır.
“Allahü teâlânın tevhîd ilmini öğrenmek ne demektir?” Bir olan Rabbimiz için kendini feda etmektir.
Gündüz gibi nurlu olmak istiyorsan, gece gibi karanlık olan varlığını (nefsini) yak!
Bakır’ın arıtılarak altın elde edilmesi gibi, varlığını, Allahü teâlânın varlığında erit, yok et ki, altın gibi olasın.
Bütün konuşmalarında hep “Ben ve biz” diyorsun. Bütün bu ma’nevî harâbiyet hep bu ikilikten oluyor.
Bir kurt ile tilkinin, arslanın hizmetinde avlanmaları:
Bir arslan, kurt ve tilki, avlanmak için dağa tuzak kurmaya gittiler.
Birbirlerinin yardımıyla yol kesip, av hayvanlarını yakalamak üzere işe başladılar.
Üçü birden bir av yakalamak üzere ovanın etrâfını dolaştılar. Arslana, onlarla beraber olmak ağır geldiyse de yine de onlara şeref verip, arkadaşlığını esirgemedi.
Böyle bir şaha asker lâzım değildir. Lâkin; “Cemâatte rahmet vardır” diyerek onlara arkadaş oldu.
Böyle parlak bir ay için, yıldızlarla dolaşmak ardır. O, yıldızlara yardım etmek için görünür.
Bütün akıllar Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) fikirine muhtaç iken. O; “Onlarla meşverette bulun” emrini aldı.
Arpa, terazide altınla arkadaş olur. Fakat bu arkadaşlıkta arpanın altın kadar kıymetli olacağını sanma.
Şimdilik beden rûha yoldaştır. Köpek de bir müddet dergâhın kapısını beklemiştir.
Bu cemâat, azametli arslanın yanında dağa doğru gittiler.
Bir dağ öküzü, bir dağ keçisi, bir de tavşan yakaladılar. İzinsiz yemekten sakındılar.
Arslanın peşinde gidenin gece-gündüz kebabı eksik olmaz.
Dağdan ormana indiler. Yakaladıkları avların her tarafı kana bulanmıştı.
Kurt ile tilki, bu avların, pâdişâhlara mahsûs bir adâletle dağıtılmasını beklediler.
Onlardaki bu hırs, arslana ma’lûm oldu. Kendi yardımı yüzünden kibirlendiklerini anladı.
Sırların arslanı ve emîri olana, kalbden geçenler aşikâr olur, bildirilir.
Evliyânın yanında kalbindekine dikkat et. Gâfil olma, gönle nazar ederler.
O arslan durumu bilir, anlar. Fakat merkebini sessizce sürer. Vaziyet anlaşılmasın diye güleryüz gösterir.
Arslan onların düşündüklerini anladıysa da, sırlarını açığa çıkarıp yüzlerine vurmadı.
Kendi kendine dedi ki; “Sizi cezalandırmak lâzım. Ben sizin müstehak olduğunuz cezayı vereyim de görün.
Sizin aklınız da, düşünceleriniz de, kazandığınız rütbeler de ihsânlarımın sayesindedir.
Resim, ressama nasıl büyüklük taslar. Zîrâ, o resmi yapan odur.
Ey cihanın yüz karası olanlar! Madem ki hakkımda adîce şüphelere kapıldınız.
Hak için kötü zanda bulunanların başını kesmezsem, büyük bir hatâ işlemiş olurum.
Doğruları sizin yüz karanızdan temizliyeyim de, bu destan âleme ibret olsun.”
Arslan bu düşünceler içinde zâhiren tebessüm ediyordu. Gülen arslandan emîn olma sakın!
Dünyâ malı, Allahü teâlânın ihsânlarındandır. İnsanlar, mal yüzünden gurûra kapılarak perişan olurlar.
Fakirlik ve hastalık senin hakkında hayırlıdır. Zîrâ arslan, o tebessümün cezasını verir.
Arslan kurda dedi ki; “Ey kurt! Gel bu avları sen taksim et! Yalnız dikkatli ol. âdilâne paylaştır.
Bu taksimde, benim vekîlim ol ki, nasıl bir cevher olduğunu anlıyayım.”
Kurt; “Ey Şahım! Zâtınıza yaban öküzü lâyıktır. Zîrâ o iridir. Siz de büyük ve kuvvetlisiniz.
Keçi, benim gibi orta büyüklüktedir. O da benim olsun. Tilkiye de tavşan uygundur. Bu taksim çok âdil oldu” dedi.
Arslan dedi ki; “Ey kurt, bu nasıl sözdür. Benim olduğum yerde, sen nasıl “Ben ve biz” diyebiliyorsun, söyle?
Kurt, köpek soyundandır. Sen kendinde bir varlık görerek, benim huzûrumda nasıl olur da kibirlenirsin.
Ey eşek huylu kurt, yanıma yaklaş!” Kurt ilerleyince, arslan pençesiyle onun başını koparttı.
Onda doğruluk ve işe yarar bir akıl göremeyince, derisini yüzerek cezalandırdı.
Dedi ki; “Bana karşı, bir varlık gösterdin. Senin için böyle canı taşımaktansa, ölmek daha iyidir. Madem ki huzûrumda fânî, yok olmadın, işte böyle hükmüm, başının kesilmesidir.
Haktan başka herşey yok olur. Hakîkat, Hakkın varlığında yok olmaktır.
Kim bakî olmaya kendini lâyık görürse, onun cezası helak olmaktır.
Allahü teâlâdan başka herşey yok olur.
Dergâhta, “Biz ve ben” diyenler kovulur. Şahın kapısında onun hiç değeri yoktur.
Arslan, kurdun başını kopardı ki, iki baş maksada mâni olmasın.
“Ey koca Kurt! Pâdişâhın huzûrunda ölü gibi olmadığın için, azâba lâyık oldun.”
Arslan tilkiye dönerek; “Bölüştürme işini iyi bir biçimde sen yap” dedi.
Tilki hürmet ile dedi ki: “Bu semiz sığır, pâdişâhımın kuşluk yemeği olsun.
Bu keçi de, güçlü pâdişâhımın öğle yahniliği olsun.
Ve bu temiz tavşan da, şahımın akşam yemeği olması çok uygun olur.”
Arslan, tilkinin bu taksimine karşı; “Ey tilki, çok adâletli bir iş yaptın. Bu paylaştırmayı kimden öğrendin?
Ey büyük üstâd! Söyle kimdir?” diye sordu. Tilki de; “Ey hayvanların şahı! Şu kurdun hâlinden” dedi.
Bunun üzerine arslan dedi ki; “İşini hatasız yaptığın için, bu üç avı da sana ihsân ettim, al git!
Ey tilki, senin bize sâdık olduğun anlaşıldı. Artık seni incitmemiz doğru değildir.
Biz senin olduk. Bütün avlar da senindir. Ayağını göğe basarak yüksel.
Kurdun hâlinden ibret almışsın. Artık sen tilki değil, benim yanımda arslansın?”
Akıllı o kimsedir ki, durumu anlayarak başkasının hâlinden ibret alır.
Tilki o vakit; “İyi ki arslan, kurttan sonra bana emretti,” diye çok şükür etti.
“Evvel bana emretseydi, canımın kurtulması mümkün değildi” dedi.
Şimdi Allahü teâlâya ne kadar şükretsek azdır. Zîrâ bize, geçmiş ümmetlerden daha fazla değer verdi.
Cenâb-ı Hakkın, Kahhâr ve Adâlet sıfatlarıyla eski ümmetlere nasıl tecellî ettiğini işittik.
Tâ ki, o kurtların halleriyle biz, tilki gibi edebimizi koruyabiliriz.
Bunun için vasfımızı. Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ); “Rahmet edilmiş ümmet” diye bildirdi.
O kurtların tüy ve kemiklerini görün de ibret alın. Bu size nasihat olsun.
Akıllı olan kimseye, Fir’avnların ve Ad kavminin hâllerini işitmek, gurûru terkettirir.
İbret sahipleri, işin hakîkatini anlar. Anlamazlar ise, kendi başlarına gelenlerden başkaları ibret alırlar.
Kim bu gizli arslanın önünde terbiyesizlik edip kurt gibi ağzını açarsa,
Arslan da onu kurt gibi öldürüp parçalıyarak intikamını alır.
Arslanın yanındaki kurt gibi olma. Zîrâ arslana yiğitlik taslamak aptallık olur.
Keşke gelecek bütün zararlar bedene olsa da, îmân ve kalb bir zarar görmese.
Gece-gündüz mi’dene girene dikkat edip nefsin hilesinden sakın.
Biz ve ben da’vâsı sana yakışmaz. Mülk, mülkün sahibinindir.
Eğer hakîkî fikrin yoksulluk ise, arslan da, avlar da hepsi senindir.
Çünkü, Allahü teâlâ herşeyden münezzehtir. Yarattıklarının hiçbirine muhtaç değildir.
Bu avlar, ni’metler ve ihsânlar, cenâb-ı Hakkın insanlara birer rahmetidir.
Rabbimizin bu ihsânları, hep kulları içindir. Şükrünü eda edene ne mutlu.
İki dünyâ saadetini ona ihsân eder. Allahü teâlâ hiç birşeyden âciz değildir.
Pâdişâhın huzûrunda, gönlü korumak lâzımdır. Yoksa kötü şüpheler seni mahcup eder.
Evliyâya kalbden geçen şeyler, süt içindeki kıl gibi meydana çıkar, görünür.
Atlı bir emîrin, uyurken ağzına yılan kaçan bir kimseye iyilik etmesi:
At üstünde giden akıllı bir kimse, uyuyan birisinin ağzına bir yılanın girmek üzere olduğunu gördü.
Atlı gayretle atını sürüp koştuysa da, yılanın girmesine mâni olamadı.
O iş bilen kimse, çok akıllı olduğundan, uyuyan adama birkaç topuz vurdu.
Yatan adam, topuzun acısından uyanınca, bir ağacın altına kaçıp sığındı.
Ağacın altında çürümüş elmalar vardı. Atlı; “Bu elmaları ye!” dedi.
Adam topuzun korkusundan o kadar çok elma yedi ki, ağzından geri gelmeye başladı.
Kederli adam dedi ki; “Ey Emîr! Niçin hiç sebeb yok iken bana çürük elmaları yedirerek zulmettin?
Şayet bir kızgınlığın varsa, kılıncınla başımı kes. Kanım sana helâl olsun.
Sana rastlamam benim için ne büyük talihsizliktir. Ne mutlu seninle karşılaşmayana.
Bir suç ve günah işlemeden, dîni olmayanlar bile bu eziyeti reva görmezler.
Söz söylerken ağzımdan kan geliyor. Yâ Rabbî, benim mükâfatımı sen ihsân eyle.”
Adamın böyle bedduâ etmesine aldırmayan süvari, onu ovada durmaksızın koşturuyordu.
Atlı, elindeki topuzuyla o dertliyi düşe kalka rüzgâr gibi kovalıyordu.
Adamın karnı tıka basa dolu olduğu hâlde, gözünden de uyku akıyordu ve yorgundu. Düştükçe, yüzü ve ayakları yara içinde kalmıştı.
O kimse, akşama kadar ağlaya ağlaya koştu. Nihâyet safrası kabardı ve kusmaya başladı.
İstifra ederek; iyi, kötü ne varsa içerdekilerin hepsini çıkardı. Bu arada, o yılan da dışarı çıktı.
Adam ağzından çıkan yılanı görünce, atlıya pekçok teşekkür etti.
O, görünüşü korkunç kara yılanın dehşetinden, bütün dertlerini unuttu.
Dedi ki: “Meğer sen, melek gibi bir insan imişsin veya Allahü teâlânın bir rahmeti.
Ne mübârek bir saatmış ki beni gördün. Ölecekken benim hayâtımı kurtardın.
Sen, beni bir anne gibi arar dururken, ben de senden merkep gibi kaçıyordum.
Merkep aptallığından kaçarken, sahibi merhametinden onun ardından koşar.
Ondan bir fayda te’min etmek için değil de, onu, yırtıcı hayvanların parçalamasından korumak için çırpınır.
Ne mutlu senin yüzünü görebilene veya her zaman senin muhitinde bulunabilene.
Senin için bu kıymetli canım feda olsun. Ben ise, sana karşı sert konuştum, küstahça davrandım.
Ey efendi! Ey şâhların şahı! Sana söylediğim kötü sözler hep bilgisizliğim sebebiyledir.
Duruma birazcık vâkıf olsaydım, böyle boş sözlerden elbette sakınırdım.
Ey güzel huylu kimse! Vaziyeti birazcık anlatsaydın, seni över duâ ederdim.
Fakat sustun ve durmadan vurdun. Dünyâyı başıma zindan ettin.
Aklım ve şuurum kayboldu. Bu kavgada sersemleştim, sarhoş gibi oldum.
Ey iyi huylu kimse! Lüzumsuz, delice konuşmalarımdan dolayı beni affet.
Atlı da; “Eğer sana vaziyeti anlatsaydım, korkudan ödün patlardı.
Sana yılanın karnına girdiğini bildirseydim, zehirden önce seni korku öldürürdü” dedi.
Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “İçinizde gizli olan düşmanı anlatsam, Yiğitlerin ödü patlar, akıllıların aklı mahvolurdu. Ne gönlünüzde duâ edip yalvarmaya, ne oruç tutmaya ve ne de namaz kılmaya kuvvet bulamazdınız.”
Bunu bilenler, kedinin pençesindeki fare gibi olur. Kurt gören kuzu gibi şaşırırdı. İçindeki düşmanı bilseydin, ne elmayı yiyebilir, ne de kusmak için mecalin kalırdı.
Sen konuşmalarında haddi aştıkça, ben içimden; “Yâ Rabbî! işimi kolaylaştır” diye duâ ediyordum.
Hem sebebi söylemeye ruhsatım, hem de seni bırakıp gitmeye kudretim yoktu.
O zaman şu duâyı hatırladım: “Yâ Rabbî! Benim kavmime hidâyet ihsân eyle. Çünkü onlar, hidâyeti bilip bulamıyorlar.”
Dertli olan kimse şükür secdesine kapandı ve dedi ki: “Ey benim devletlim, hazînem!
Ey asîl kimse! Senin mükâfatını Allahü teâlâ versin. Zîrâ bu güçsüz kulun sana teşekkür etmeye kuvveti yok.
Ey yüce er! Sana bu şükrün hakkını Allahü teâlâ versin, Bende, ona söyleyebilecek ne bir ağız, ne de hoş söz yok.” işte, akıllı olanların düşmanlığı böyledir bil. Akıllının zehiri bile can için bal olur.
Akılsızın dostluğu ise, insana cefâ olur. Bu hikâye onun misâlidir.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 993
2) Âbidin Paşa, Mesnevî Şerhi
3) Mevlânâ Câmî, Mesnevî Şerhi
4) Herkese Lâzım Olan Îmân sh. 60, 402
5) Rehber Ansiklopedisi cild-3, sh. 194
6) Ahmed Eflâkî, Menâkıb-ül-ârifîn
7) Nefehât-ül-üns sh. 516
? Risâle-i Sipahsalar sh. 9 İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ CEMÂLEDDÎN HASÎRÎ (Mahmûd bin Ahmed)
Usûl, hadîs ve Hanefî mezhebi fıkıh âlimi. Künyesi, Ebü’l-Mehâmid olup ismi, Mahmûd bin Ahmed bin Abdüsseyyid bin Osman bin Nasr bin Abdülmelik’tir. Buhârâ’nın yakın köylerinden Hasîr’de, 546 (m. 1151) yılında doğdu. Doğduğu yere nisbetle Buhârî ve Hasîrî nisbet edildi. Hasır tüccârı olan babasına nisbetle Hasîrî denildiği de söylenmektedir. Dîn-i İslama hizmetlerinden dolayı Cemâleddîn lakabı verildi. 636 (m. 1238) yılında Şam’da vefât edip, Sûfiyye mezarlığına defnedildi.
Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinin meşhûrlarından olan Hasen bin Mensûr Kâdı Hân’dan fıkıh ilmi öğrenen Cemâleddîn Hasirî, hocasının en ileri gelen talebelerinden oldu. Nişâbûr’da, Müeyyed Tûsî’den hadîs ilmi öğrenip, Sahîh-i Müslim’i dinledi. Haleb’de şerîf Ebû Hâşim’den ve daha birçok âlimden ilim öğrendi. Çok çalışıp hadîs ve fıkıh bilgilerinde âlim oldu.
Şam’a gitti. Nûriyye Medresesi’nde ders verdi. Hanefî mezhebine göre fetvâ verdi. İnsanlara nasihatlerde bulunup, doğru yolu gösterdi. Allahü teâlânın dinine hizmet etmek ve kullarını Cehennem ateşinden kurtarmak için çok çalıştı. Vaktini ilim öğrenmek ve öğretmekle, arta kalan zamanını da ibâdetle geçirirdi. Resûlullahın ( aleyhisselâm ) güzel ahlâkıyla ahlâklanmış olması, Selef-i sâlihîn gibi yaşaması, herkese karşı tatlı dilli, güler yüzlü olması; insanlara daha faydalı olmasına sebeb oldu. Birçok kimsenin doğru yolu bulup tövbe etmesine vesile oldu.
Pekçok talebe yetiştirdi. Sultan Selâhaddîn-i Eyyûbî’nin yeğeni Melik-ül-Muazzâm Îsâ, fakîh İbn-i Âbid Temimî, Yûsuf Sıbt bin Cevzî ve daha birçok âlim onun talebeleri arasındaydı.
Kıymetli eserleriyle de tanınan Cemâleddîn Hasîrî’nin eserlerinden ba’zıları şunlardır: “El-Câmi’-ül-kebîr” şerhi “Kitâbü hayr-il-matlûb fil-ilm-il-mergûb”, “Kitâb-üt-tarîkat-il-Hasîriyye.”
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Fevâid-ül-Behiyye sh. 205
2) Şezerât-üz-zeheb cild-5, sh. 182
3) Tabakât-ül-usûliyyîn cild-2, sh. 61
4) Tabakât-ül-fukahâ (Taşköprüzâde) sh. 104
5) El-Bidâye ven-nihaye cild-13, sh. 152
6) Mu’cem-ül-müellifîn cild-12, sh. 147
7) El-A’lâm cild-7, sh. 161İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ EBÛ ABDULLAH HADRAMÎ (Muhammed bin İsmâil)
Hadîs, tasavvuf ve Şafiî mezhebi fıkıh âlimi. Künyesi Ebû Abdullah olup ismi, Muhammed bin İsmâil bin Ali bin Abdullah bin Ahmed bin Meymûn’dur. Aslen Hadramutludur. Birçok âlimden ilim tahsil edip, hadîs ve fıkıh ilimlerinde âlim oldu. Tasavvuf yolunda ilerledi. Allahü teâlânın sevgili kullarıyla sohbet etti. Devamlı onlarla bulunmayı arzu eder, onlardan bir an ayrı kalmamaya çalışırdı. Vaktini Allahü teâlânın râzı olduğu işlerde geçirir, ilim öğrenir, talebe yetiştirir, emr-i ma’rûfta bulunmakla meşgûl olurdu. Ahlâkının güzelliği, ilminin çokluğu, dînine ve ibâdetine düşkünlüğü, cömertliği, tatlı dili ve güler yüzü, insanlar tarafından çok sevilmesine vesile oldu. Onu çok seven insanlar, onun gittiği yolu daha iyi öğrenmek için, nasihatlerini can kulağı ile dinlediler. Birçok kerâmetlerini gördüler. Bu durum, ihlâslarının ve hocalarına karşı sevenlerinin artmasına sebeb oldu. Ebû Abdullah Hadramî, Yemen’de Tihâme taraflarında Dıhhî köyünde yerleşti. Kendisine bir dergâh yaptı. Orada dersler vererek ilim öğretti. Ölü kalbleri diriltip, insanlara huzûr ve saadet hazînelerinin kapılarını açtı. Pekçok talebe yetiştirip kıymetli eserler yazdı. Talebeleri arasında oğulları İsmâil ve İbrâhim çok parlayıp, Rablerine lâyık kul, Resûlullaha lâyık ümmet, babalarına lâyık evlât olmaya gayret ettiler. Bu mübârek evlâtlarının hâlleri, kendisine doğmadan önce müjdelendi. Gâibten bir ses: “Ey Muhammed! Senin iki oğlun olacak. Biri fıkıh, diğeri de hadîs ve fıkıh âlimi olacak” diye onları haber vermişti.
Birçok kıymetli eserin müellifi olan Ebû Abdullah Hadramî, İmâm-ı Beyhekî hazretlerinin “Şa’b-ül-Îmân” adlı eserini de kısaltarak ba’zı ilâvelerde bulundu. Bu eser üzerinde çalışırken, birçok harikulade hâller müşâhede etti. Kitabın isminin “Kitâb-ül-mürtedâ” olması, kendisine keşf yoluyla bildirildi.
Kerâmet ve hâllerinden ba’zıları: Talebelerinden biri anlatır: “Rü’yâmda Resûlullahı ( aleyhisselâm ) gördüm. Lehac kadısı Muhammed bin Sa’îd Kurayzî’nin yazmış olduğu “Müstesfâ fî sünen-il-Mustafâ ( aleyhisselâm )” kitabını, Muhammed bin İsmâil Hadramî’den veya fakîh Ebü’l-Hadîd’den okumamı emir buyurdu. Rü’yâmı fıkıh âlimlerinden Ebû Muhammed’e anlattım. Bu rü’yâya çok sevinip; “Allahü teâlâya hamd olsun ki, Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) bu beldede (Yemen’de) “Müstesfâ” kitabının yazıldığı yerde okunmasını emir buyurdu. Bu emir, bu kitabın yazarının ve yazıldığı yerin faziletini gösterir” buyurdu. Ben de Ebû Abdullah Hadramî hazretlerine talebe oldum. Vefâtına kadar da yanından ayrılmadım.”
Yine aynı talebesi anlatır: “Birgün onun evinde uyuyordum. Bir gürültü ile uyandım. Uyuduğum evin kapısında iki kişi duruyorlardı. Biri kapının sağında biri de solundaydı. Sağdakinin Hızır aleyhisselâm ve soldakinin de İlyâs aleyhisselâm olduğunu söylediler. Hızır’ın (aleyhisselâm) koltuğunun altında bir paket vardı, İlyâs (aleyhisselâm), Hızır’a (aleyhisselâm) dönüp; “Buhârî’yi; fakîh Burhan Hadramî’den mi veya fakîh Ali bin Mes’ûd’dan mı veya Muhammed bin İsmâil Hadramî’den mi okumak doğru olur?” diye sordu. O da; “Nasıl ki İbn-i Abbâs ( radıyallahü anh ) insanlardan kendisini ilmî bakımdan ençok tatmin edeni olarak Ömer’i ( radıyallahü anh ) seçtiyse, ben de Muhammed bin İsmâil Hadramî’yi seçtim” buyurdu. Daha sonra da ortadan kayboldular.”
Ebû Abdullah Hadramî hazretleri ba’zan kendisinden geçer, “Kapı açıldı! Kapı açıldı!” diye bağırır, üzerini bir nûr kaplardı. Sesini duyan insanlar başına toplanır, duâ ederler, bu duâlarının kabûl olduğunu müşâhede ederlerdi.
Hadramut tarafları ba’zı kimseler tarafından işgal edilmeye başlanınca, arkadaşı Şeyh Ebü’l-Gays bin Cemîl mektûp yazarak, istilâcıların fitnesinden kurtulmak arzusuyla, Yemen illerine hicretine müsâade edilmesi için izin istedi. Muhammed bin İsmâil Hadramî, yazdığı cevabî mektûpta ona; “Benim çoluk-çocuğum var. Ailem kalabalıktır. Onları bırakıp göç etmem mümkün olmadığı gibi, onlarla beraber göç etmem de mümkün değildir. Bana iki cihetimi de korumak düşer, siz de cihetinizi himâye ediniz” buyurdu.
Ebû Abdullah Hadramî hazretleri, Dıhhî köyünde 651 (m. 1253) yılında vefât etti! Defni esnasında Şeyh Ebü’l-Gays bin Cemîl de hazır bulundu. Kabrine girip mübârek cesedini yerleştirdi. Bir saat kadar yanında kaldı. Sonra kabirden çıkınca; “Elhamdülillah! Onun vefâtı, Allahü teâlânın da’vetine icabet etmekten başka birşey olmadı” buyurdu.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild-1, sh. 127
2) El-A’lâm cild-6, sh. 36İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ EBÛ ABDULLAH MUHAMMED BİN YAHYÂ
Fıkıh âlimlerinin meşhûrlarından. İsmi, Muhammed bin Yahyâ el-Hadramî’dir. Künyesi, Ebû Abdullah olup, Ebû Şu’be diye tanınır. Doğum târihi bilinmeyen Ebû Şu’be ( radıyallahü anh ). 676 (m. 1277) senesinde vefât etti. Doğruluğu ile meşhûr bir âlim idi. Zamanının önde gelen tanınmış âlimlerinden fıkıh ve diğer ilimleri öğrendi. Kendisinden ise birçok kimse ilim öğrendiler. Uzun müddet Aden’de, Mescid-i tövbe diye bilinen mescidde kaldı. Ebû Şu’be hazretlerinin orada çok kalmasına nisbetle o câmi, ondan sonra Mescid-i Ebû Şu’be diye tanınır oldu. Büyüklüğünü, yüksekliğini tasdîk husûsunda, zamanında bulunan insanların kendisine çok büyük i’tikâdı, güveni vardır. Herkes, onun feyz ve ilminden istifâde etmek maksadıyla ziyâretine gelir, kendisi ile birlikte bulunmakla bereketlenirdi. Kendisinde çok kerâmetler görüldü. Ebû Şu’be hazretlerinin güvenilir talebelerinden birinin şöyle haber verdiğini Cündî bildiriyor: “Günlerden birgün hergünkü âdeti üzere, kendisinden ders okumak üzere yanına gittim. Ders verdiği mescidin kapısına vardığımda, içeride bir grup kimsenin hocam ile konuştuklarını duydum. Yanında ziyâretçileri olduğunu düşündüm ve içeri girmedim. Bir miktar bekledim. Konuşma sesleri kesilince, kapıda beklemekte olduğumu bildirmek bakımından, öksürür gibi ses çıkardım. Hocam; “Kim o?” deyince. İsmimi söyleyerek: “Hizmetçiniz filân kimse” dedim. “Gir!” buyurdu. İçeri girdiğimde hocamın yanında hiçbir kimsenin bulunmadığını gördüm. Dedim ki: “Ey efendim! Biraz önce sizinle beraber ba’zılarının konuştuğunu, size ba’zı şeyler sorup, sizin de cevap verdiğinizi duymuştum ve ziyâretçilerinizin bulunduğunu zannetmiştim. Fakat şimdi burada sizden başka kimse göremiyorum. Hikmeti nedir?” Ben bunları söyleyince, hocam hayret edici bir hâl ile; “Sen o konuşmaları duydun ha!” buyurdu. “Evet” dedim. Bunun üzerine, “Yanımda cin taifesinden olan talebe kardeşlerinizden bir grup vardı. Bana ba’zı mes’eleleri suâl ediyorlardı. Ben de suâllerini cevaplandırdım. Sonra gittiler” buyurdu. Şems-ül-Büleykânî, devlet adamlarının ileri gelenlerinden bir kimse idi. Bir zaman bu kimse çok şiddetli bir hastalığa tutuldu. O kadar ağırlaştı ki, yaşıyacağından ümid kesildi. Geceyi bu hâlde geçiren Büleykânî, sabah olunca iyileşmiş, sıhhatine kavuşmuş görüldü. Hemen yola çıkacakmış gibi hazırlıklara başladı. Ailesine ve dostlarına; “Fakîh Ebû Şu’be’nin ziyâretine gitmek istiyorum” dedi. Sonra yanında bulunan birine yaslanarak, ondan destek alarak sıçrayıp ayağa Kalktı ve fakîh hazretlerinin yanına gitti. Huzûruna girince, fakîh Ebû Şu’be ona hâlini sordu. O da şöyle anlattı: “Ey efendim! Sizin bereketinizle şifâ hâsıl oldu. Sıhhate kavuştum, ölmek üzere idim. Hayâttan ümidi kesmiştim. Dün gece, rü’yâmda amcamın oğlunu gördüm. O bir müddet önce vefât etmiş idi. Bana geldi. Elimden tuttu. Beni götürdü. Nihâyet sizin bu mescidinizin kapısına geldik. Ben ona; “Sen beni bırak! içeri gireyim. Fakîh hazretlerine selâm vereyim. Ondan sonra, seninle beraber istediğin yere giderim” dedim. Sonra içeri girip size selâm verdim ve size amcamın oğluna söylediklerimi haber verdim. O, dışarıda beni bekliyordu. Siz şu pencereye yaklaşıp, dışarıda bekleyen amcamın oğluna dediniz ki; “Ey fülân! içeri gel! Zîrâ amcanın oğlu artık seninle gelmiyor.” Siz böyle söyleyince ben uyandım. Hiçbir rahatsızlığım kalmamıştı. Ey efendim! Anladım ki bu sıhhate kavuşmam sizin bereketiniz ile olmuş idi.”
Evliyânın büyüklerinden. Künyesi Ebû Bekr olup ismi, Ürûdek bin Fütyan bin Ma’bed eş-Şattî el-Firâtî’dir. Ebû Bekr bin Fütyan, seçilmişlerin gözbebeklerinden ve tasavvuf yolunun önderlerindendir. O, Şam’da Cebel-i Sâlihiyye’deki dergâhında yaşadı. Arab kabilelerinden biri olan Benî-Nemir kabilesinden olup, Fırat nehri kıyısındaki Şa’bâniye köyünde yaşamıştır. 673 (m. 1276) senesinde vefât etti. Kerâmetleri ve menkıbeleri çoktur. Şöyle anlatılır: “Ebû Bekr el-Firatî’nin talebelerinden bir grubu seyahat için yola çıkmışlardı. Büyük Kostantiniyye yakınlarında korsanların saldırısına uğradılar. Bunun üzerine onlar Ebû Bekr el-Firatî’den yardım istediler. O anda soyguncuların üzerine bir toprak parçası geldi. Hava toz toprakla doldu. Soyguncular helak oldu. Onlar bu hâdiseyi hocalarının yanlarına gelince, diğer arkadaşlarına anlattılar. Onlar da; “Ebû Bekr el-Firatî, hâdisenin olduğu zaman Fırat nehri kenarında hasat işleriyle meşgûl idi. O, sizlerin isimlerinizi söyliyerek; “Lebbeyk yâ filân? Allahü teâlânın izniyle size yardım geldi” deyip bir toprak parçası attı. Bu toprak parçası uçarak gözlerimizden kayboldu” dediler.” Yine şöyle anlatılır: “Ebû Bekr el-Firatî, talebeleri ile birlikte otururken, büyüklerin hâllerinden ve ölünceye kadar Allahü teâlânın onlara ihsân ettiği ni’metlerden bahsetti ve; “Allahü teâlânın öyle sevgili kulları vardır ki, yerlerinde oturdukları hâlde, Kâ’be-i muazzamayı tavaf ederler. Yine öyle zâtlar vardır ki, cenâb-ı Hakkın bir şeref ve ikramı olarak, Kâ’be onları tavaf eder” dedi. O sırada orada bulunan zamanının Şeyh-ül-İslâmı olan Tâceddîn Abdurrahmân Fezârî, böyle durum olurmuymuş der gibi başını kaldırıp, Ebû Bekr el-Firatî’ye baktı. Sonra, gece olan olayı, Şeyh-ül-İslâm Tâceddîn Abdurrahmân Fezârî şöyle anlatır: “Gece yarısı olmuştu ki, bir ses işittim. “Kalk ve Ebû Bekr el-Firatî’nin söylediklerine bak” diyordu. Dışarı çıktım. Gördüm ki, şekil ve vasıflarını bildiğim şekilde Kâ’be-i muazzama. Ebû Bekr el-Firatî’nin evi etrâfında tavaf ediyor, kenarlarında ba’zı kişiler güzel sesle onu medhediyorlardı. Ben bu durumu görünce, bana bir hâl oldu ve düşüp bayıldım. Bir süre sonra ayıldım. Ebû Bekr el-Firatî’nin; “Bundan sonra büyüklerin hâllerini inkâr etme, helak olursun!” dediğini işittim. Bu arada müezzin sabah ezanını okuyordu.”
Ebû Bekr el-Firatî’nin giydiği bir hırka vardı. Mecnunlar onu kokladığında iyileşir, onun sohbetine devam ederlerdi.
Evliyânın büyüklerinden. Tasavvuf yolunun reîslerinden olan Ebû Bekr Ya’fûrî’nin doğum târihi bilinmemektedir. Şam’a yakın Ya’fûr köyünde yaşadı. 693 (m. 1294) senesinde vefât etti. Hayâtı hakkında fazla bir bilgi yoktur. Açık hâlleri ve kerâmetleri vardır. Zühd, takvâ ve vera’ sahibi bir zât idi.
Es-Sirâc şöyle anlatır: “Kalabalık bir cemâat, Akka’daki Haçlıların yaptıkları zulümden ona şikâyet ettiler. Bunun üzerine Ebû Bekr Ya’fûrî onlara; “İnşâallah orayı ve sahildeki diğer yerleri yakında fethederiz” buyurdular. Bir müddet sonra Sultan Selâhaddîn tarafından fethedilecek şehirlerin isimlerini saydılar. Zamanla haçlılar ile müslümanlar arasındaki savaş çok şiddetlenmiş, Akka muhasara edilmişti. Düşman ordusu kalenin dışına çıkarak, İslâm ordusu ile şiddetli bir çarpışmaya girdiler.
Sonra tekrar kaleye geri çekilerek kuvvetlerini takviye ettiler ve büyük bir sebat gösterdiler. Kalenin fethi birgün gecikti. Şemseddîn bin Sel’ûs, orada bulunan Ebû Bekr Ya’furî’nin talebelerinden bir cemâate; “Biliyoruz ki, hocanızın bir va’di vardır. Ona gidip hatırlatınız. Artık bu harbin şiddeti son haddîne ulaştı” dedi. Benî Mibşere dağındaki Keferkânâ köyünde bulunan, Ebû Bekr Ya’fûri’nin yanına gittiler. Ona durumu haber verdiler. Ebû Bekr Ya’fûrî atına bindi, Ümm-ül-kerûm denilen Akka’nın dört saat mesafede doğusuna düşen bir köye varıncaya kadar yol aldı. Oradan, Akka’nın ışıkları ve dumanları görünüyordu. Yanındakilerden birine; “Ey oğlum! Bana üç tane taş getir” buyurdu. Sonra birinci ve ikinci taşı, “Allahü Ekber! Yâ Muhammed!” diyerek attı. Sonra onlara: “Haydi dönünüz, İnşâallah yarın kale fethedilir” buyurdu. O gün günlerden Perşembe idi. Muhasarada bulunan bir grup kimseler, durumu şöyle anlattılar: “İki taşın atıldığı gün, her atışta büyük bir ses vukû’a geldi. Surlar parça parça oldu. Büyük bir toz bulutu yükseldi. İnsanlar, gökten belâ indi diye bağırıştılar.” Ebû Bekr Ya’fûri’nin yanında bulunanlar, niçin üçüncü taşı atmadın? diye sorduklarında; “Eğer onu da atsa idim, bütünüyle deniz altüst olurdu. Bu husûsta bize izin yok” buyurdu. 690 (m. 1291) senesi Cemâzil-evvel ayının onyedisinde Akka feth edildi. Bunu takiben, Şam sahilindeki haçlıların elinde bulunan: Beyrut, Sayda, Sûr, Hayfa ve Usleys fethedildi. Buralar, Ebû Bekr Ya’fûrî’nin isimlerini tek tek saydığı yerler idi.”
Şöyle anlatılır: “Birgün Ebû Bekr Ya’fûrî, Şam’dan birgün uzaklıktaki Banyas ehline; “Benî Kantûraoğulları! Burada niçin oturuyorsunuz? Bu toprak kayar” dedi. Onlar orada bir süre oturdular. Oraya kamıştan evler yaptılar. Câhiller, Ebû Bekr Ya’fûrî’nin sözüyle alay ettiler. Dört ay gibi kısa bir zaman sonra Ebû Bekr Ya’fûrî hazretlerinin dediği gibi oldu. Benî Kantûraoğulları oradan ayrılmak zorunda kaldılar.”
Yine şöyle anlatılır: “Birgün Ebû Bekr Ya’fûrî, Şam bahçeleri arasında bir köy olan Lihye’de bir evde bulunuyordu. Kapı tarafında bir topluluk vardı. O esnada kapıdan yabancı bir fakir içeriye girdi ve Ebû Bekr Ya’fûrî’ ye; “Hizmetçini niçin terbiye etmiyorsun. Edeb sahiblerinin yaptığı gibi, ibriğin ağzını kıbleye karşı koymamış” dedi. Ebû Bekr Ya’fûrî ibriğe baktığı an, ibrik kıble istikâmetine döndü. Hizmetçiye baktı, o anda hizmetçi yere yıkıldı.”
Şöyle rivâyet edilir: “Birgün, Ebû Bekr Ya’fûrî bir mecliste bulundu. O mecliste birçok sâlih ve evliyâ zât var idi. Bu meclisin toplanmasından maksad, kalblerde itminan hâsıl eden delîllerin açıklanması idi. Herkes bir delîl ileri sürdü. Sonra Ebû Bekr Ya’fûrî’ye döndüler. O da; “Delîl göstermek lâzım mıdır?” deyince, onlar evet dediler. Ev sahibi, küçük çocuklarını gürültü yapmasınlar diye başka odaya koymuştu. Ebû Bekr Ya’fûrî, eliyle çocukların bulunduğu odayı işâret etti. Kapı ortadan yarılarak açıldı. Orada bulunan çocuklar, tövbe ve istiğfar ediyorlardı. Meclis, titredi ve dalgalandı. Sonra tekrar eliyle işâret etti. Duvar yarıldı ve tavan açıldı. Orada bulunanlar yıldızları gördüler. Bu durum onları korkuttu. Ebû Bekr Ya’fûrî; “Ey sâlihler bunu eski hâline getirin!” buyurdu. Onlar: “Allahü ekber! Buna gücümüz yetmez” dediler. O da iki elini birbirine vurdu. Herşey eski hâline döndü.”
Vefâtı şöyle anlatılır: Ebû Bekr Ya’fûrî, vefâtından önce Nemr köyü yakınında bir yere geldi. Defn edileceği yeri ta’yin etti. Bu yerin vasıfları kabir için uygun idi. Bir müddet sonra Nemr köyüne üç saat mesafedeki Telciyat’a geldi ve orada vefât etti. Vefât etmeden önce bir talebesine; “Ben ölünce, beni atım üzerinde gizlice Nemr köyüne taşıyın ki, kimse bilmesin ve hiç kimse benim için birşey yapmasın. Sahradan bir kişi gelir. Benim gaslimi yapar ve cenâzemi kabre indirir” buyurdu. Ebû Bekr Ya’fûrî odasına çekildi. Bir süre sonra sırtı duvara yaslanmış bir şekilde gördüler. Yanına gelince vefât ettiğini anladılar. Onu alıp Nemr köyüne götürdüler. Nemr’e vardıklarında, civar yerlerden onu sevenler geldiler. Gelenlerin önünde birisi geliyordu ki, önünden herkesin görebileceği bir şekilde büyük bir nûr yükseliyordu. O şahıs; “Velîsi kimdir?” diye sordu. Ona; “Sensin” dediler. O da gasl, techîz ve tekfin işlerini yaptı. Tabutu kabre koyduktan sonra, o kişiyi kimse bir daha göremedi. Orada bulunanlar, o zâtın Hızır aleyhisselâm olduğunu söylediler. Sonra Telciyat ve diğer köylerden onu sevenler geldi. Herbiri Ebû Bekr Ya’fûrî’yi kendi köylerine defnetmek istiyorlardı. Bu durum, Banyas kalesindeki sultânın naibi, Emîr İzzeddîn Eydemir’e bildirildi. Emîr İzzeddîn, yanına askerlerini alarak oraya gitti. Emîr onlara; “Eğer Ebû Bekr Ya’fûrî’nin bu şekilde defnine muhalefet ederseniz, size kılıçla karşılık veririm” dedi. Talciyat’ın ileri gelenleri: “Biz istiyoruz ki, bizden iki kişi, sâlihlerden de iki kişi kabrin yanında gecelesin. Şüphesiz Allahü teâlânın izniyle Ebû Bekr Ya’fûrî hangi tarafa i’timâd ettiğini söyliyecektir” dediler. Emîr İzzeddîn; “Biliyorum ki, Ebû Bekr Ya’fûrî sizin düşündüğünüzden daha büyüktür” dedi ve gece kendisi de Nemr köyünde kaldı, istenildiği gibi dört kişi kabrin başında sabahladılar. Sabah olunca, sâlihlerden olan iki kişi; “Kabirden yırtıcı bir hayvan çıktığını gördük. O arada bir sesin: “Beni kabrimden çıkaranı Allahü teâlâ parçalasın dediğini duyduk” dediler. Telciyatlı diğer iki kişi de: “Biz de yırtıcı hayvanı gördük ve bir sesin öyle söylediğini duyduk” dediler. Böylece aralarındaki ihtilâf hayırlı bir şekilde halledilmiş oldu.
Hadîs, matematik, ferâiz (mîrâs taksimi), târih, kırâat, usûl ve Mâlikî mezhebi fıkıh âlimi. Künyesi Ebû Ca’fer olup, ismi Ahmed bin Muhammed bin Ahmed bin Abdurrahman bin Mer'a'dır. Endülüs'te Gırnata sehrinde doğduğu için, Gırnatî ve Amirî nisbet edildi. Ebû Ca'fer Gırnatî diye tanındı. 699 (m. 1299) yılında vefât etti.
Zamanının en kıymetli alimlerinden olan Ebû Ca'fer Ahmed bin Muhammed Gırnatî; Kadı Ebi'l-Hasen bin Ebû Amir bin Rabiî ve Kadı Ebû Amir Yahya bin Abdülmün'im Hazrecî'den fıkıh ve usûl bilgilerini öğrendi. Ebû Velid Attâr, Ebû İshâk Îbrâhim bin Hasen, Ebû Ali bin Ebü'l-Ahvâs ve daha birçok alimin ilimlerinden istifade etti. Endülüsün çeşitli bölgelerine, Kuzey-batı Afrika'daki ilim merkezlerine seyahatlerde bulundu. Oralardaki alimlerin meclislerinde bulunup, kendisini yetiştirdi.
Usûl-i fıkıh ve Malikî mezhebi fıkıh bilgilerinde âlim oldu. Târih, hesâb (matematik), kıraat, Arabî ilimler ve feraiz bilgilerinde mütehassıs oldu. Kavminin tarihini yazdı. Endülüs’ün çeşitli bölgelerine kadı ta'yin edildi. Allahü teâlânın kullarının huzûr içinde yaşamaları için elinden gelen gayreti gösterdi. Resulullahın ( aleyhisselâm ) “Ferâiz ilmini öğrenmeğe çalışınız. Bu ilmi gençlere öğretiniz! Ferâiz ilmi, din bilgisinin yarısı demektir. Ümmetimin en önce unutacağı, bırakacağı şey, bu ilim olacaktır” buyurduğu miras taksîmi ilmini, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) emrine uygun olarak öğrendi. İnsanların mîrâslarını adil bir şekilde taksim edip, gençlere de bu işin nasıl yapılacağını öğretmeye çalıştı. Pekçok talebe yetiştirdi. Kıymetli eserler yazdı. En meşhûr eseri, İmam-ı Gazalî hazretlerinin "Mustesfâ" kitabına yaptığı şerhidir. Vakitlerini, gece ve gündüzünü ilme verdi. Allahü teâlânın rızası için ilim öğrendi. Yine, Allahü teâlânın rızası için öğrendiklerini öğretti. Güzel ahlâkı ile insanlara örnek oldu. Onun güzel ahlakı, herkes tarafından sevilmesine sebep oldu. Müslümanlara te’sirli nasihatlerde bulundu. Birçok kimsenin tövbe edip, salih amel işlemesine vesîle oldu. Haram ve şüpheli şeylerden nefret eder, mübahları da zarûret miktârı kullanırdı. Âhırette hesabını veremeyeceği bir nefesinin bile olmamasına dikkat ederdi.
Şafiî mezhebi fikıh âlimlerinden ve evliyanın büyüklerinden. İsmi, Mûsâ bin Ahmed bin Yûsuf et-Tübbâ'î el-Hımyerî el-Yemenî'dir. Ebû İmrân künyesi ile meşhûr oldu. Yemen'de, Kevni'a adı verilen bir köyde otururdu. Burası, Tehâme vadisinin batısında bulunan Esâbe'nin köylerinden bir köydür. Doğum târihi belli değildir. Şafiî mezhebinde fikıh ve usûl-i fıkıh âlimi'dir. Tasavvuf ilminde yüksek ma'rifetlere kavuşmuş bir evliyadır. Şafiî âlimlerinin büyüklerinden olan Ebû İshâk-ı Şîrâzî'nin, usûl-i fikıh ilmine dâir yazdığı "Kitâb-ül-lem" adındaki eserini şerh etti. 621 (m. 1224) senesinde vefât etti.
Evliya diyârı olan Yemen ülkesi, bir müddet Zeydîlerin saldırısına uğrayıp onların eline geçti. Ehl-i sünnet i'tikadından ayrılan Zeydîler. bozuk inançlarını Yemen'de de yaymak için çok uğraştılar. Orada bulunan Ehl-i sünnet alimleri ile uzun münazaralarda bulunarak; hakkı, doğru îmânı değiştirerek, kendilerinin sapık i'tikâdını yerleştirmek istediler. Hattâ, bir ara San'a şehrinde öyle oldu ki, Ehl-i sünnet âlimlerinden onlara cevap verecek kimse bulunamadı. Eshâb-ı kiramın (r.anhüm) yolunda olan, şehrin emîri Bedreddîn Hasen bin Ali bin Resûl, Zeydîlere dedi ki: "Âlimlerinizden bir grubunu, Esâbe bölgesine götürün. Bana, orada sizlerle münazara edebilecek yüksek bir fıkıh âliminin olduğu anlatıldı. Eğer ona mağlûb olursanız, bizim mezhebimize (Ehl-i sünnete) dönersiniz. Şayet ona gâlib gelirseniz, biz sizin mezhebinize döneriz." Onlar da bunu kabul ettiler. Zeydîlerden, münazara etmeye kabiliyeti olmayan bir cemâat Esâbe'ye gitti. Emir Bedreddîn de, orada bulunan kardeşi Nûreddîn bin Resûl'e mektup yazarak, onlarla yapılacak münazaranın bizzat huzurunda olmasını ve durumdan kendisinin haberdâr edilmesini istedi, onlar da ellerindeki Emir Bedreddîn'in mektubu ile, kardeşi Nûreddîn'e vardılar. Onlarla münazara etmesi için, Mûsâ bin Ahmed'i gösterdi. Zeydîler, Ebû Mûsâ bin Ahmed'in huzuruna varınca, onu mescidde ders okuturken buldular. Ehl-i sünnete olan i'tirâzlarını, teker teker ileri sürmeye başladılar. Ebû İmrân da, bunların i'tirâzlarını çürüten sağlam ve vesîkalı cevaplar verdi. Münazarada mezheblerinin bozukluğunu apaçık ortaya koydu. Bu mes'elelerdeki görüşlerinin yanlışlığını ve delîllerinin bozukluğunu isbât etti. Cevap verecek hiçbir delilleri kalmadı. Acizlikleri iyice anlaşılınca, münazara meclisinden perişan bir vaziyette çıkıp gittiler. Rezîl ve rüsvâ oldular. Bütün halk, onların bozuk i'tikâdının anlatılmasının yasaklanmasını istedi. Şayet Emir Nûreddîn onları korumasaydı, halkın elinden onları kurtarmak çok güç olacaktı. Zeydîlerin mezheblerinin bozukluğu ve delillerinin zayıflığı, halkın arasına iyice yayılmış oldu.
Vefâtından sonra onu rü'yâsında gören talebelerinden birisi şöyle anlatır: Rü'yâmda, Ebû İmrân'a dedim ki: "Allahü teâlâ sana nasıl muamele etti?" O da cevâbında; "Beni bağışladı ve Kavârîr denilen yerden Ateme denilen yere kadar olan beldelerin halkı için beni şefaatçi kıldı" dedi. Büyük âlim Şerecî diyor ki: "Bu, büyük bir keramettir."
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Câmiu kerâmât-il-evliyâ cild-2. sh. 271
2) Mu'cem-ül-müellifîn cild-13, sh.35
3) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 479İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ EBÛ MUHAMMED ABDULLAH BİN EBÜ’L-HASEN
Hanhelî mezhebi fıkıh âlimlerinin, büyüklerinden. İsmi Abdullah bin Ebü’l-Hasen bin Ebü’l-Ferec el-Cübbâî, et-Trablûsî eş-Şâmî olup, künyesi Ebî Muhammed’dir. 521 (m. 1127) senesinde Trablus köylerinden Cübbe’de doğdu. Doğumunun, 510 ve 520 yıllarında olduğuna dâir rivâyetler varsa da kendisi, doğumunun takriben 521 senelerinde olduğunu söylemiştir. 605 (m. 1208) senesi Cemâzil-âhır ayının üçüncü günü İsfehan’da vefât etti. Behâüddîn Hasen bin Ebü’l-Heycâ’nın hânegâhında defn olundu.
Abdullah bin Ebü’l-Hasen ( radıyallahü anh ), Trablus’a bağlı Büşrâ nahiyesinin Cübbe isimli köyünde hıristiyan bir ailenin çocuğu olarak dünyâya geldi. Babası, o civarda hıristiyan âleminin tanınmış âlimlerinden idi. Abdullah bin Ebü’l-Hasen’in iki kardeşi daha vardı ve kendisi en küçükleri idi. Babaları vefât edince, oğullarından birinin onun gibi yetişmesi ve onun yerine geçmesi için teşebbüs ettiler. Anneleri, çocuğa ders verecek muallime; “Büyük oğlum, arazîmizi ekip biçer, bizi geçindirmek için çalışır, para kazanır. Ortanca oğlum yanımızda bulunur. Küçük oğlum okumaya gitsin” dedi. Muallim de; “Ama bu çok küçük. Buna ilim öğretilemez. Ortanca kardeşi işâret ederek, bu ise ilim öğrenir, âlim olabilir” dedi. Muallimin maksadı; babalarının yerine, çocuklardan en müsait olanı yetiştirip, ölen meşhûr âlimlerinin yerini doldurmaktı. Nihâyet onu alıp ilim öğretmeye başladı.
Allahü teâlânın hikmeti, o sırada bunların memleketinde ba’zı harbler meydana geldi ve bunlar da o köyden ayrılıp başka bir köyde yerleştiler. Yeni yerleştikleri köyde müslümanlar da vardı. Hıristiyan ailenin küçük oğlu Abdullah, müslümanların güzel hâllerine sanki âşık olmuştu. Kur’ân-ı, kerîm okumalarını dinliyor ve dinledikçe de ağlıyordu. Birgün müslümanların bulunduğu yere girdi ve müslüman oldu. Bu sırada henüz onbir yaşında idi. Ailenin geçimi için çalışan para kazanan büyük kardeşleri, o sırada devam etmekte olan harbe katılmıştı. O da orada müslüman oldu ve cephede müslümanların tarafına katılıp, çarpışırken şehîd oldu. Nihâyet diğer kardeşi de müslüman oldu.
Ebû Muhammed Abdullah ( radıyallahü anh ), müslüman olduktan kısa bir zaman sonra, Kur’ân-ı kerîmin hıfzını (ezberlenmesini) tamamladı, İlim öğrenmek aşkıyle yollara düştü. 540 (m. 1145) senesinde Bağdad’a geldi. İlim, ma’rifet, feyz ve berekât kaynağı olan Seyyid Abdülkâdir-i Geylânî hazretlerinin huzûru ve sohbeti ile şereflendi. Oradan Şam’a geldi. Birisi, kendisini esîr edip zincire vurdu. Bu hâli gören ba’zıları bu çocuğu merak ettiler. Kur’ân-ı kerîmi çok güzel okuduğunu, Hanbelî mezhebinde çok bilgili olduğunu görünce, Zeynüddîn Ali bin İbrâhim bin Necâ el-Hâfız hazretlerine gidip; “Bu çocuk Kur’ân-ı kerîmi ezberlemiş, bilgili, hayırlı birisi, biz bunun efendisinden satın alınıp azâd edilmesini istiyoruz” dediler. O da kabûl etti. Abdullah, efendisinden satın alınıp ezâd edildi. Serbest bırakıldı. Sonra Şam’dan yola çıkıp Hemedan’a geldi. Orada Hâfız Ebü’l-Alâ el-Hemedânî ile karşılaştı. Onun yanında kaldı. Kendisinden ilim öğrendi. Hadîs-i şerîf dinledi. İlim öğrenmek için İsfehan, Mısır ve başka yerlerde bulunup, meşhûr âlimler ile görüştü. Sonra Bağdad’a gelip, tekrar Seyyid Abdülkâdir-i Geylânî hazretlerinin sohbetlerinde bulundu. Sohbetlerinden ayrılmayıp, çok istifâde etti. İbn-ün-Nâsır el-Irmevî, Sa’îd bin el-Bennâ, Ebü’l-Hayr el-Bağbânî veya Bağyân, Mes’ûd es-Sekafî, Ali Ebû Hâkim en-Nehrevânî Ebû Muammer el-Ensârî ve başka birçok âlimden ilim öğrendi. Hanbelî mezhebi âlimlerinin büyüklerinden ve zamanındaki hadîs, fıkıh ve kırâat âlimlerinin önde gelenlerinden oldu.
İbn-ül-Halîl Ebü’l-Hasen el-Katî’î, Muvaffaküddîn el-Makdisî, Ziyâüddîn, İbn-ün-Neccâr, Muhammed bin Mahmûd ve başka âlimler kendisinden ilim öğrenip rivâyetlerde bulunmuşlardır.
Abdullah bin Ebü’l-Hasen ( radıyallahü anh ), ilim, fazilet ve hayırda meşhûr olup tanınmıştır. Talebelerinin büyüklerinden Muvaffaküddîn el-Makdisî ( radıyallahü anh ); hocasından, hürmet ve edeble bahsetmekte, onun sâlih bir zât olduğunu bildirmektedir. Her işinde zühd, salâh (doğruluk) ve hayır üzere idi. Bütün işlerinin dînin emirlerine uygun olmasına çok gayret eder, dünyâya meyl etmezdi. Kendisinden çok güzel hâller ve kerâmetler bildirilmiştir. Çok hayır ve hasenat sahibi idi.
Talebelerinden İbn-ün-Neccâr ( radıyallahü anh ) şöyle anlatıyor “Birgün hocam, ihlâs, riya ve ucb hakkında sohbet ediyordu. Ben de orada bulunuyordum. Bir ara, “Ucb (yaptığı ibâdetleri güzel görüp, kendini beğenmek) hastalığından kurtulmak acaba nasıl mümkün olur?” diye hatırıma geldi. Tam o anda, hocam bana dönerek iltifât etti ve; “Herşeyi, seni hayırlı amel yapmaya muvaffak kılan Allahü teâlâdan görürsen, O’ndan bilirsen ve nefsini de kötülüklerden temizlersen ucbdan kurtulmuş olursun” buyurdu.”
“Ebü’l-Ferec İbn-ül-Hanbelî diyor ki: “Abdullah bin Ebü’l-Hasen el-Cübbâî’nin ( radıyallahü anh ) hatırı, hürmeti, Bağdad’da gayet fazla idi. İsfehan’a gittim. Orada da kendisine çok hürmet edildiğini gördüm. Çok kimselerden onun kıymetini, mertebesinin yüksekliğini bildiren sözler işittim. Sokakta yürüdüğü zaman, herkes kendisine alâka gösterir, oturanlar ayağa kalkardı, insanı Allahü teâlâya kavuşturan evliyâlık yolunda ilerlemek için çok çalışır, çok gayret ederdi. Hep Allahü teâlâyı hatırlar, O’nu hiç unutmazdı.”
Cübbâî hazretleri rü’yâsında Peygamber efendimizi görüp şöyle anlatır: “Yâ Resûlallah! Kur’ân-ı kerîm okuyana sevâb verilir (değil) mi?” dedim. Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Evet” buyurdu. “Yâ Resûlallah! (Ma’nâsını) anlasa da anlamasada mı (sevâb verilir?)” dedim. “(Evet) Anlasa da, anlamasa da” buyurdu.
Ebû Muhammed Abdullah bin Ebü’l-Hasen el-Cübbâî ( radıyallahü anh ) kendisine gelene kadar bütün râvîleri zikrederek bildirdiğine göre, Hazreti Ebû Hüreyre şöyle anlattı: “Bir kimse başka bir köyde bulunan bir kardeşini (dostunu) ziyârete gidiyordu. Allahü teâlâ o kimseye bir melek gönderdi. Melek o kimseye; “Nereye gidiyorsun?” diye sordu. O da; “Filân din kardeşimi görmeye gidiyorum” dedi. Melek; “Onun sana bir iyiliği, bir faydası oldu mu?” suâline, o kimse; “Hayır. Sâdece, ben onu Allah rızâsı için seviyorum” dedi. Bunun üzerine melek; “Allahü teâlâ beni sana gönderdi. (Sana müjdeler olsun ki) Senin o kardeşini sevdiğin gibi, “Allahü teâlâ da seni seviyor” dedi.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Zeyl-i Tabakât-ı Hanâbile cild-2, sh. 44
2) Şezerât-üz-zeheb cild-5, sh. 14
3) Kalâid-ül-cevâhir sh. 129İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ EBÛ MUHAMMED EL-BALTACÎ
Evliyânın büyüklerinden. Künyesi Ebû Muhammed olup ismi, Abdullah el-Baltacî’dir. Ebü’l-Feth el-Vâsıtî’nin ileri gelen talebelerinden olan Ebû Muhammed el-Baltacî, aklî ve naklî ilimlerde mütehassıs idi. Çok kerâmetleri görüldü. Vefât târihi bilinmemekle beraber, 658 (m. 1260) senesinden sonra vefât ettiği bilinmektedir. Hayâtı hakkında fazla bilgi bulunmayan Ebû Muhammed el-Baltacî, zühd, vera’ ve takvâ sahibi idi. Ömrünü talebe yetiştirmek ve dîn-i İslâmı yaymak için geçirdi. Birçok kerâmetleri görüldü.
Şöyle anlatılır: “Ebû Muhammed bir şehre geldi ve oradaki mescidlerden birine girdi. Tahıyyet-ül-mescid namazı kıldı. Daha sonra orada uyuyakaldı. Câminin İmâmı akşam namazı için câmiye geldi ve Ebû Muhammed’i çok azarladı. Daha sonra, gelen cemâate İmâm oldu ve iftitâh tekbîrini aldı. Lâkin bir türlü birşey okuyamadı. Namaz bozuldu, İmâm biraz önce yaptığı hatâyı anladı ve önceki bağırdığı zâtı aramaya başladı. Câmide o zâtı göremeyince arkasından koştu ve şehir dışında yolda giderken ona rastladı. Ellerine yapışıp özür ve af diledi. Ebû Muhammed el-Baltacî’nin affetmesi üzerine, İmâm, konuşur hâlde geri döndü.”
Yine şöyle anlatılır: “Baltac vâlisi, Ebû Muhammed ve talebelerine âit olan dergâhı kendi topraklarına katmıştı. Bu haber Ebû Muhammed hazretlerine ulaştığında, dergâhın duvarını ta’mir ediyordu. O, bu haber üzerine heybetlendi ve sultâna hitaben; “Baltac vâlisi zulmediyor. Onu azlet” diye buyurup, elindeki âleti ileri uzattı. Bir anda sultânın duvarı yarılıp, Ebû Muhammed’in eli ve âleti görüldü. Sultan çok korktu. Derhal vâliyi azletti ve elleri bağlı olarak Ebû Muhammed el-Baltacî’ye gönderdi. Vâli pişman olmuş bir hâlde huzûra geldi. Ebû Muhammed’den özür ve af diledi. O zaman Ebû Muhammed, sultâna hitaben; “Madem ki pişman oldu. Biz de onu affettik. Tekrar vâli olsun” buyurdu. O kişi tekrar eski vazîfesine döndü. Ölünceye kadar adâletten ayrılmadı.”
Yine şöyle anlatılır: Ebû Muhammed birgün, havada uçan bir kişi gördü. Onun bu hâlini hoş karşılamayıp, nazar ettiler. O esnada uçan kişiyi bir hâl kaplayıp yere düştü. Az kalsın parçalanacaktı. Daha sonra o kişi, tövbe etti. Daha sonra da bir mahalle bekçisi oldu. Vefâtına kadar bu vazîfede kaldı. Edebden ayrılmadı.”
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Tabakât-ül-evliyâ sh. 486
2) Tabakât-ül-kübrâ cild-1, sh. 202
3) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild-2, sh. 110 İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ EBÛ NASR İBNİ ŞÎRÂZÎ (Muhammed bin Hibetullah)
Hadîs, târih ve Şafiî mezhebi fıkıh âlimi. Künyesi, Ebû Nasr olup ismi, Muhammed bin Hibetullah bin Muhammed bin Hibetullah bin Yahyâ’dır. 549 (m. 1154) yılında doğdu. Aslen Şîrâzlı olduğu için Şîrâzî, Şam’da yerleştiği için Dımeşkî nisbet edildi. Dîn-i İslâm’a hizmetlerinden dolayı, Şemseddîn lakabı verildi. 635 (m. 1237) yılında Şam’da vefât etti. Firûz mescidinin yanında Bâb-ül-Ferâdis’e defnedildi. Yüksek din bilgilerine temel olan din ve âlet (yardımcı) ilimleri genç yaşta öğrendikten sonra, Şam’da Sâin Hibetullah bin Asâkir, Hâfız Ebü’l-Kâsım İbni Asâkir’den hadîs ilmi tahsil edip, hadîs-i şerîf öğrendi. İbn-i Ebî Asrûn’dan Şafiî mezhebi fıkıh bilgilerini tahsil etti. Ebü’l-Vakt Siczî, Nasr bin Seyyâr Hirevî ve daha birçok âlimden ilim öğrenip, icâzet (diploma) aldı. Hadîs, târih ve fıkıh ilimlerinde âlim oldu. Ömrü boyunca ilim neşretmekle meşgûl oldu. Kudüs’e kadı ta’yin edildi. Bir müddet orada kaldıktan sonra Şam’a döndü. Şam’da İmâdiyye eş-Şâmiyyet-ül-Berâniyye medreselerinde ders verdi. Daha sonra îmâdiyye Medresesi’nden ayrıldı. 531 (m. 1233) yılında Şam kadılığına ta’yin edildi. Vefâtına kadar kadılık yaptı. Allahü teâlânın kullarına merhametle muâmele etti. İlimde, doğrulukta, fazilette, güzel ahlâkta zamanının bir tânesi idi. Allahü teâlânın emir ve yasaklarına harfiyyen uyar, O’nun rızâsına muhalif bir iş yapmaktan veya bir söz söylemekten çok sakınırdı.
Pekçok talebe yetiştirdi. Allahü teâlânın rızâsını kazanmak için öğrendiği ilmi, yine O’nun rızâsını kazanmak için çok kimseye öğretti. Münzirî, İbn-i Halîl, Berzâlî, Şeref bin Nablûsî (Yûsuf bin Hasen bin Bedr), Cemâl İbni Sâbûnî, Ebü’l-Hüseyn bin Zeynebî, Ahmed bin Hibetullah bin Asâkir, kendi torunu Ebû Nasr Muhammed bin Muhammed Ebû Muhammed Kâsım bin Asâkir ve daha birçok âlim onun talebeleri arasındaydı.
Şafiî fıkıh, usûl ve hadîs âlimi. İsmi, Muhammed bin Talhâ bin Muhammed bin Hasen el-Kureşî’dir. Künyesi, Ebû Sâlim olup, lakabı Kemâlüddîn’dir. 582 (m. 1186) senesinde doğup, 652 (m. 1254) târihinde Haleb’de vefât etti. Şafiî fıkhında çok yükseldi. Nişâbûr’da Müeyyed Tûsî, Zeyneb Şa’riyye’den hadîs-i şerîf dinledi. Haleb’de ve Dımeşk’da hadîs-i şerîf rivâyet etti. Büyük hadîs âlimi Dimyâtî, Mecdüddîn bin Adîm kendisinden hadîs-i şerîf rivâyet etti.
Nusaybin’de kadılık yaptı. Daha sonra Dımeşk’da hatîblik yaptı. Sultanların mektûplarını yazdı. Zamanının önde gelenlerinden idi. Kendisine vezirlik verildi ise de ma’zûr görülmesini istedi. Vezirliği kabûl etmedi. Yapılan ısrar üzerine iki gün vezirlik yapıp, ayrıldı. Çok mal mülk sahibi oldu. Fakat onlara hiç i’tibar etmedi. Zührî yolunu tuttu. Hacca gitti. Sonra Dımeşk’a gelip bir müddet burada ikâmet etti. Sonra Haleb’e gitti.
Hadîs, fıkıh, kelâm, târih, kırâat ve nahiv âlimi. İsmi, Abdürrahmân bin İsmâil bin İbrâhim bin Osman bin Ebî Bekr bin İbrâhim bin Muhammed el-Makdisî ed-Dımeşkî eş-Şâfiî olup, künyesi Ebü’l-Kâsım ve Ebû Muhammed’dir. Lakabı Şihâbüddîn ve Ebû Şâme’dir. Benli ma’nâsına gelen Ebû Şâme lakabıyla meşhûr oldu. Bunun sebebi ise, sol kaşının üstünde bulunan büyükçe bir bendir. Ebû Şâme, 599 (m. 1202) senesi Rebî’ul-âhir ayının yirmiüçünde, Cum’a gecesi Şam’ın Derb-ülfevâhir adı ile bilinen bir mahallesinde doğdu. 665 (m. 1267) senesi Ramazân-ı şerîf ayının ondokuzunda, Şam’da vefât etti. Bâb-ül-Ferâdis mezarlığına defnedildi.
Birçok ilim dalında söz sahibi olan Ebû Şâme, on yaşında iken Kur’ân-ı kerîmi ezberledi. Ebû Şâme, Kur’ân-ı kerîmin ilk cüz’ünü Şam’ın meşhûr kırâat âlimlerinden olan İbrâhim bin Yûsuf el-Magribî’den okudu. Kırâat ilmini Ebü’l-Hasen Ali bin Muhammed es-Sehâvî’den, hadîs, fıkıh ve diğer ilimleri; Ebû Mes’ûd Abdülcelîl bin Mendûye el-İsfehânî, Ebü’l-Kâsım Ahmed bin Abdullah el-Bağdâdî, Zeynüddîn Ebü’l-Berekât Dâvûd bin Ahmed el-Bağdâdî, Ebû Muhammed Abdullah bin Ahmed el-Makdisî, Fahrüddîn Ebû Mensûr Abdürrahmân bin Muhammed ed-Dımeşkî, Hazal bin Esker el-Mısrî, Ebü’l-Hasen Ali bin Ebî Ali el-Âmidî, Bahâüddîn bin Şeddâd Yûsuf, Ebû İshâk İbrâhim bin Ebî Tâhir Berekât el-Hûşî, İzzeddîn- Ebû Muhammed, Abdülazîz bin Muhammed, Ümm-ül-Fadl Kerîme binti Abdilvehhâb, Ebü’l-Hasen Ali bin Muhammed es-Sehâvî, Ebû Amr Osman bin Salâh’dan öğrendi ve rivâyette bulundu. Zeyn-ül-Umenâ Ebü’l-Berekât el-Hasen bin Muhammed, Ebü’l-Kâsım Îsâ bin Abdülazîz el-İskenderânî, Ebû Ali Hasen bin Yahyâ el-Mısrî ve İbn-i Hammûye Abdullah bin Ömer’den icâzet (diploma) aldı.
Ebû Şâme’den çeşitli ilimlerde istifâde edenlerin ve çeşitli mevzûlardaki açıklamalarını dinleyenlerin sayısı pekçoktur. Ömrünü, okumak, eser yazmak ve ders vermekle geçiren Ebû Şâme’den; Burhâneddîn Ebû İshâk İbrâhim bin Felâh-il-İskenderî, Ebü’l-Abbâs Ahmed bin İbrâhim el-Fezârî, Ebü’l-Abbâs Ahmed bin Mü’min el-Lebbân, Ebû Abdullah Hüseyn bin Süleymân el-Kefrî, Zeynüddîn Ebû Bekr bin Yûsuf el-Harîrî ve birçok âlim ilim öğrenip hadîs-i şerîf rivâyetinde bulundu.
Ebû Şâme, 660 (m. 1261) senesi Muharrem ayında Rükniyye Medresesi’ne müderrisliğe ta’yin edildi. Bir sene sonra buradaki vazîfesine ara verip hacca gitti. Eşrefiyye Hadîs Medresesi Rektörü İmâduddîn Abdülkerîm bin Abdüssamed’in vefâtı üzerine, Ebû Şâme bu vazîfeye ta’yin edildi. Vefâtına kadar bu vazîfede kaldı.
El-Aynî de onun hakkında; “Ebû Şâme, gerek çeşitli dallardaki ihtisası, gerekse dindarlığı ve ilme güvenilirliğinde asrının emsalsiz bir âlimi idi” demektedir.
Ebû Şâme, ilmi ve birçok sahalardaki üstünlüğü yanında, tevâzu ve alçak gönüllülüğü ile de tanınan bir âlim idi. Bir köşeye çekilip kendi başına yaşamaktan hoşlanırdı, ibâdete çok düşkün ve takvâ sahibi idi.
Ebû Şâme, çeşitli ilim dallarına dâir birçok eser yazdı. Kendisi bu konu hakkında şöyle demektedir: “Birçok derlemeler yaptım. Birçok lüzumlu ve faydalı eserler meydana getirdim.”
Hadîs, tasavvuf, Şafiî mezhebi fıkıh âlimi, vâ’iz ve hatîb. Künyesi Ebû Tâhir olup ismi, Muhammed bin Hüseyn bin Abdürrahmân’dır. 554 (m. 1159) yılında Mısır’da Dimyat taraflarında bir yer olan Cevcer’de doğdu. Mahallî ve Ensârî nisbet edildi. Câmi-i Mısr-ı Atîk’de ve Câmi-i Amr İbni Âs’da hatîblik yaptığı için Hatîb Ebû Tâhir diye tanındı. 638 (m. 1235) yılında Mısır’da vefât edip Sefh-i Mukattam’a defnedildi.
Önceleri kötü kimselerle arkadaşlık ediyor, Allahü teâlânın rızâsına uygun olmayan işlerle meşgûl oluyordu. Genç yaşta hâlinin kötülüğünü anlayıp tövbe etti. Kendini ilim ve ibâdete verdi. Zamanında Mısır’ın üç büyük fıkıh âliminden ders aldı. Bu âlimlerden Tâcüddîn Muhammed bin Hibetullah Hamevî’nin sohbetinde kemâle geldi. Ebû İshâk Irâkî ve Ali bin Zeyn et-Tüccâr da, onun diğer fıkıh hocalarıydı. Hadîs ilmini ise, Hâfız İbrâhim bin Ömer Si’ridî’den öğrendi. Eş-Şeyh-ül-Celî, es-Seyyid-ül-Kebîr Ebû Abdullah Kuraşî’nin sohbetlerinde bulundu. Fıkıh ve usûl ilimlerinde çok ilerledi, insanların sorularına cevap verir, sıkıntılarını giderirdi. Kendisine yapılan kadılık tekliflerini reddederdi. Câmi-i Atîk ve Câmi-i Amr İbni Âs’ta hatîblik yapar, tâliblerine usûl ve fıkıh dersleri verirdi. Şafiî mezhebine göre fetvâ verirdi. Kimseden hiçbir şey istemez, hiçbir şekilde hediye kabûl etmezdi. Mısır Eyyûbî Sultanı, Melik Nâsırüddîn Kâmil tarafından, kardeşi Şam Sultanı, Melik-ül-Eşref Muzafferüddîn Mûsâ’ya, aralarında sulh yapmak için elçi olarak gönderildi. İki kardeşin aralarındaki kırgınlıkları atarak barışmalarını sağlayıp, iki müslüman devletin birlik ve beraberlik hâlinde yaşamalarına vesile oldu. Allahü teâlânın rızâsını kazanabilmek gayesiyle kendisini ilim ve ibâdete verdi. Gece ibâdet eder, gündüzleri oruç tutardı. Vakitlerini ilim öğrenmek ve öğretmekle geçirirdi. “Dîn nasihattir” emrine uymak için, insanlara devamlı nasihatlerde bulunurdu. Allahü teâlânın emir ve yasaklarını çok iyi bilir ve bildiklerini tatbik ederdi. Allahü teâlânın rızâsına muhalif bir iş yapmamak, bir söz söylememek için çalışırdı. Selef-i Sâlihîn gibi yaşamaya gayret eder, Resûlullaha ( aleyhisselâm ) bütün hâl ve hareketlerinde uymağa çalışırdı. Dünyâ ve dünyâ malına hiç kıymet vermezdi. Eline geçeni Allahü teâlânın dîninin yayılması ve kullarının ihtiyâçlarının karşılanması için harcardı. Kimseden birşey istemez, ihtiyâcını cenâb-ı Hakka arz ederdi. Pekçok kerâmetleri görüldü. Kıymetli eserler yazdı.
Birçok talebe yetiştirdi. İbn-i Kalyûbî’nin babası Ziyâüddîn Ebû Ravh Îsâ bin Rıdvan Askalânî, Ebü’l-Hüseyn Yahyâ bin Hüseyn bin Attâr Kuraşî, İbn-i Rif’a ve daha birçok âlim ilim öğrendi. İbn-i Kalyûbî, onun kerâmet ve menkıbelerini “Ez-Zâhir fî menâkıb-ı Ebi’t-Tâhir” adlı eserinde yazdı. Bu eserinden okunan Ebû Tâhir Mahallî hazretlerinin hâl ve kerâmetleri, dilden dile, gönülden gönüle aktarıldı.
Ebü’l-Hüseyn Ziyâüddîn Yahyâ bin Hüseyn Kuraşî anlatır:
“Birgün babam Ebû Abdullah Kuraşî Kurtubî, beni Ebû Tâhir Mahallî’ye gönderdi. Onu, câminin mihrabında otururken buldum. Selâm verdim. Selâmımı aldı. Fakat âdeti, selâm verdiğim zaman oturuyorsa ayağa kalkardı. Babamın kendisine yazdığı mektûbu verip ayrıldım. O yine aynı şekildeydi. Münasip bir zamanda; “Her vakit ayağa kalktığınız hâlde, mihrabda selâm verince niçin kalkmadınız?” diye suâl edince, “Sen öyle bir yerde gelip selâm verdin ki, orada yalnız Allahü teâlâ için ayağa kalkılır” diye cevap verdi.”
İbn-i Kalyûbî anlatır: Zamanın sultânı yolculuğa çıkacağı zaman Ebû Tâhir Mahallî’ye uğrar, onun duâsını almadan yola çıkmazdı. O da her defasında; “Allahü teâlâ, sultânı muvaffak etsin” diye duâ ederdi. Yine bir seferinde Sultan ve arkadaşları kendisini ziyâret edip duâsını aldılar. Onlar ayrıldıktan sonra; “Sanki düşmanlarının üstüne gidiyormuş gibi benden nusret için duâ istedi” dedi. Daha sonra sultânın askerleri arasına katılıp, Avrupa’dan gelen zâlim Haçlı kuvvetlerine karşı çarpışmak için gitti. Mensûre’deki savaşta atından inip düşmanla savaştı. Yanındakiler, hep şehid oldular. O da pekçok kâfiri öldürdü. Ebû Tâhir Mahallî’ye de birçok ok ve kılıç darbesi isâbet etti. O, hiç savaşa girmemiş gibi geri döndü.”
Yine İbn-i Kalyûbî babasından şöyle nakleder: “Birgün Ebû Tâhir’in kitaplarından bir kitap aldım. Dışına bir şey bulaştı. Öyle bırakırsam eline bulaşır, diye düşündüm. Su ile yıkadım, temizlendi. Kitabı teslim etmek için götürdüğümde: “Kimden izin alıp da kitabın cildini yıkadın?” diye suâl etti. Ben de hiçbir şey söyleyemedim. Bir defasında da huzûrlarına vardım. Arkasında namaz kıldıktan sonra müthiş bir şekilde karnım ağrımaya başladı. O kadar şiddetlendi ki, yerimde duramaz oldum. Ebû Tâhir hazretleri ellerini uzattılar. Onun eline yapıştığım anda hiçbir şeyim kalmadı.”
Kâdı Şerefüddîn İbni Ayniddevle, minberde iken kendisi için duâ etmesini istedi. Uzun bir zaman sonra karşılaştılar. Kâdı Şerefüddîn’e; “Sen söylediğinden bu yana, hiçbir Cum’a hutbesinde, senin için duâ etmeyi unutmadım” dedi.
Yine İbn-i Kalyûbî anlatır: Ebû Tâhir 633 yılında vefât ettiği zaman, cenâze namazını çok kalabalık bir cemâat kıldı. İmâm-ı Şafiî hazretlerinin talebelerinden İmâm-ı Müzenî’nin cenâze namazından bu yana, Mısır’da böyle bir kalabalık görülmemişti. Âlim, âmir, fakir, zengin, câhil, sultan herkes onun cenâzesine iştirâk etti. Melik Kâmil Şam’da olduğu için, oğlu Sultan Âdil hazır bulundu. Mukattam dağı eteklerine, sıcak bir günde defnedildi. Kabri herkes tarafından bilinmekte ve ziyâret edilerek bereketlenilmektedir.”
Tasavvuf âlimi. Künyesi Ebû Bekr ve Ebû Yahyâ olup, Ebû Yahyâ İbni Şafiî olarak bilinir. Mısır’da Kınâ ahalisinden olduğu için Kınâvî nisbet edildi. Ârif lakabı verildi. Birçok kerâmetleri ve harikulade hâlleri görüldü. 647 (m. 1249) yılında Kınâ’da vefât edip, hocası ve kayınpederi Ebü’l-Hasen Ali bin Humeyd bin İsmâil İbni Sabbag Kavsî’nin yanına defnedildi.
Ebû Yahyâ bin Şafiî Kınâvî hazretleri, gençliğinde ilim tahsil edip, sâlih kimselerle beraber bulunmuştu. Bu arada ticâret ile meşgûl olur, ailesinin maişetini helâl yoldan kazanmak için, çarşıdaki dükkânında çalışırdı. Birgün Ebü’l-Hasen bin Sabbag çarşıdan geçerken, onun dükkânının önünde durdu. Bir saat kadar ona baktı. Sonra yanındaki hizmetçisine dönüp; “Bu gençten bir sultan doğacak ve halîfenin kızıyla evlenecek” dedi. Ebû Yahyâ bin Şafiî, dükkânından çıktı. Gelip Ebü’l-Hasen bin Sabbag’a çok hürmet edip duâsını aldı. Bu hâdiseden sonra onunla devamlı görüştü. O mübârek zâttan çok şeyler öğrendi. Dünyâ ve âhırette saadete götürecek derecelere kavuştu. Hak âşıklarından oldu. Ahlâkı güzelleşti, hâlleri değişti. Herkesin sevdiği, hürmet ettiği bir mübârek kimse oldu. Resûlullahın ( aleyhisselâm ) halleriyle hâllendi. Selef-i sâlihînin yolunu çok güzel öğrenip, onlara her husûsta tâbi oldu. Üstadı İbn-i Sabbag’ın kızı ile evlendi. Hocasının vefâtından sonra da onun yerine geçti. Pekçok talebe yetiştirip, insanlara doğru yolu anlatmakla meşgûl oldu. Çok merhametli idi. Merhametinin çokluğundan, herkesin Cehennem ateşinden kurtulması için gayret eder, dünyâda Allahü teâlânın emir ve yasaklarına tâbi olmayan hiçbir kimsenin kalmamasını isteyerek çalışırdı. İnsanlara sık sık nasihat ederdi. Nasihatlerinde, herkesin i’tikâdını Selef-i sâlihînin bildirdiklerine göre düzeltmesini ister, Allahü teâlânın emir ve yasaklarını öğrenerek, öğrendiklerine göre amel etmeyenin Cehennem ateşinden kurtulamayacağını bildirirdi.
Ebû Yahyâ bin Şafiî Kınâvî’nin birçok kerâmetleri ve garip hâlleri görüldü. Onun en büyük kerâmeti, kendisi gibi kerâmetler sahibi evliyâlar yetiştirmesi idi. Oğlu Zeynüddîn, Ebû Abdullah Esvânî, Ebû Tâhir İsmâil Meragî, Behâ Ahmiyyî, Tâc bin Şa’ban ve daha birçok âlim ve evliyâ onun talebeleri arasındaydı.
Endülüs’te yetişen evliyânın büyüklerinden. İsmi, Ahmed el-Endülüsî el-Hazrecî olup, künyesi Ebü’l-Abbâs el-Basîr’dir. İbn-ül-Gazâle dive tanınır. Hicrî altıncı asrın ikinci yarısında yaşadı. Yedinci asrın hemen başlarında vefât etti.
Kurâfe-i Sugrâ denilen yerde defnedildi. Kabri orada bilinmekte, her Cum’a günü ziyâretçiler ile dolup taşmaktadır. Safiyyüddîn bin Ebü’l-Mensûr, risalesinde bu zâtı zikretmekte, kendisini çok övmekte ve şöyle demektedir: “Ebü’l-Abbâs ( radıyallahü anh ), küçüklüğünden i’tibâren ibâdetine çok dikkat ederdi. Ebû Midyen Magribî hazretlerinin yetiştirdiği evliyâdan olan Ebû Ahmed Ca’fer el-Endülüsî hazretlerinin huzûrunda yetişti. Onun talebesidir. Ebü’l-Abbâs’ın ( radıyallahü anh ) büyüklüğü, üstünlüğü, herkes tarafından bilinmekte ve tanınmakta idi. Ebü’s-Sü’ûd bin Ebi’l-Âşir’in ( radıyallahü anh ) muâsırıdır. Ya’nî aynı zamanda yaşamışlardır. Birbirleriyle irtibâtları vardı.”
İbn-ül-Gazâle (Ceylân yavrusu) olarak isimlendirilmesine, böyle meşhûr olmasına sebeb olan hâdise şöyle anlatılmaktadır: “Ebü’l-Abbâs ( radıyallahü anh ) doğduğu gün, annesi, onun iki gözünün de a’mâ olduğunu gördü. Efendisi (çocuğun babası) o memleketin sultânı idi ve o günlerde seferde bulunuyordu. Kadıncağız, sultânın gözleri görmeyen bir çocuğunun olmasını istemiyeceğini, bu hâli beğenmiyeceğini, hakîr göreceğini düşünerek çocuğu yanına aldı ve evlerinden ayrıldı, çok uzak bir yere gitti. Çocuğunu orada bir yere bıraktı. Efendisi geldiğinde de, ona bir oğlanlarının olduğunu, fakat çocuğun doğumdan hemen sonra öldüğünü söylemeye karar verdi. Bu sırada, kadının ıssız bir yere bıraktığı çocuğa, Allahü teâlâ bir ceylân gönderdi. Bu ceylân muntazam olarak gelip bu yavruyu emziriyordu. Nihâyet sultân seferden döndükten sonra, hanımı kendisine; “Bir oğlumuz oldu. Fakat doğumdan hemen sonra öldü” dedi. Sultân, Allahü teâlânın takdîrine teslim olarak ve görünüşte mahzûn olan hanımını teselli için; “Ümîd edilir ki, Allahü teâlâ o ni’meti almakla, bize ondan daha hayırlısını ihsân eder” dedi. Bir zaman sonra sultân ava çıktı. Bir yerde, av için arkadaşları ile geniş bir halka teşkil edip, geniş biryeri kontrolleri altına aldılar. Arazi kontrol edilip, halka iyice daraltıldığında, sultân, ortada bir çocuğu emziren bir ceylânı gördü. Yanına gidip çocuğu şefkatle bağrına bastı. “Oğlumun yerine bunu alayım” diye düşündü. Onu alıp, evine getirdi. Gayet sevinçli idi. Hanımına; “Oğlumuzun yerine, Allahü teâlâ bize bu çocuğu verdi. Bunu al! Yetiştir! Bizim oğlumuz olsun” dedi. Kadın çocuğa bakınca, kendi çocukları olduğunu anladı ve şiddetli bir şekilde hıçkıra hıçkıra ağlamaya başladı. Efendisine de; “Vallahi bu benim oğlumdur” dedi. Hâdiseyi de olduğu gibi anlattı. Sultan da; “Onu bize kavuşturan Allahü teâlâya hamdolsun” diyerek, Allahü teâlâya şükretti. Kadın, çocuğu emzirip ihtimâm ile büyüttü. Kur’ân-ı kerîm okumasını öğretti. Yedi yaşına gelince, Kur’ân-ı kerîmin kırâatine âit ilimleri öğrenmeye başladı. Güzel bir şekilde yetişti. İnsanlardan ayrı ve uzak bir hâli vardı. Dünyâ malına rağbet etmezdi. Babası memleketinin sultânı olduğundan, dünyâ ni’metlerinden fazlasıyla çok çok fâidelenmek elinde ve gayet kolay olduğu hâlde, o bunlara hiç iltifât etmez, kalın kumaşlardan elbise giyer, fakirler arasında bulunur, peksimet, limon ve tuz yerdi. Evliyâlık yolunda bulunanlara mahsûs olan bu hâlini anlıyamıyan ba’zı insanlar, elinde çok fazla imkânları olduğu hâlde, dünyâ ni’metlerinden niçin istifâde etmiyor diye buna hayret ederlerdi. Ebü’l-Abbâs hazretleri de, bu insanların niçin bu kadar gaflette olduklarına, dünyânın gelip-geçici, aldatıcı ve çabuk bitici zevk ve eğlencelerine dalarak, sonsuz olan âhıret için hazırlanmayı ihmâl etmelerine ve böylece ebedî olan, bitmeyen hakîkî saadete, sonsuz ni’metlere kavuşmaktan mahrûm kalmalarına çok hayret ediyordu. Ebü’l-Abbâs el-Basîr, memleketinde bir zaman kaldıktan sonra Mısır’a gitti. Nil nehri kenarında yerleşti. Nil nehri kıyısında Bâb-ül-hark denilen yerde bulunan tekkesinde, talebelerine ders verirdi. Ebü’s-Sü’ûd’un tekkesi ise, Nil’in karşı kıyısında Bâb-ül-Kantara denilen yerde idi. Bu iki zât, birbirleri ile mektûplaşırlardı. Ebü’l-Abbâs hazretleri mektûp göndereceği zaman, mektûbu Nil nehrine su üzerine bırakırdı. Mektûbu karşı kıyıdan alırlardı. Orada bulunan Ebü’s-Sü’ûd hazretleri cevap yazarak yine aynı şekilde nehrin üzerine bırakır, bu taraftan alırlardı. Alınan ve gönderilen mektûplar. Allahü teâlânın izni ile hiç ıslanmazdı.
Evliyâdan Hâtem isimli bir zât şöyle anlatır: “Ben, Ebü’s-Sü’ûd hazretlerine yirmi sene hizmet ettim. Kendisinden, bana bu yolda ahd vermesini (beni me’zûn etmesini) istedim. Bana; “Sen benim evlâdımdan, (benim yanımda yetişecek kimselerden) değilsin. Sen, Magrib memleketinden gelecek olan kardeşim Ebü’l-Abbâs’ın evlâdındansın” buyurdu. Nihâyet Ebü’l-Abbâs hazretleri Mısır’a gelince, Ebü’s-Sü’ûd hazretleri, Hâtim’e dedi ki; “Senin üstadın, seni yetiştirecek zât bu gece geldi. Bulak şehrine git! Orada o zât ile konuş!” Bunun üzerine Hatim, Bulak şehrine gelip Ebü’l-Abbâs’ı buldu. Bu sebeble Ebü’l-Abbâs ile Mısır’da ilk karşılaşan zât, bu Hatim oldu. Ebü’l-Abbâs, Hâtim’i görünce, kendisiyle müsâfeha etti. Hatim hiçbir şey söylemeden, Ebü’l-Abbâs ( radıyallahü anh ); “Evlâdım Hatim, hoşgeldin. Allahü teâlâ, kardeşim Ebü’s-Sü’ûd’a hayırlı karşılıklar ihsân buyursun ki, biz gelinceye kadar seni korudu, himâye etti” buyurdu.
Bir defasında Ebü’l-Abbâs hazretlerinin hanımı, yüksek rütbeli emirlerden birinin evinde verilecek olan bir düğün yemeğine da’vet edildi. Hanım, efendisine danıştı. O da, bu düğün yemeğine gidebileceğine dâir kendisine izin verdi. Bu hanımın da, yamalı bir elbisesi vardı ve başka elbisesi yoktu. “Bu elbise ile gidebilirim değil mi?” diye arzedince; “Evet, bu elbise ile gidiniz!” buyurdu. Hanımı hiç i’tirâz etmeden “Peki efendim” deyip gitti. Yolda giderken, Allahü teâlânın izni ile mantosunun altındaki o yamalı elbise ipeğe çevrildi. Hem öyle ki, bu ipek elbise, gümüş tel ipliklerle çok güzel süslenmişti. Ayrıca yüzük ve benzeri şekilde öyle kıymetli zînet eşyası olmuştu ki, bunlar, sultânların bile hazînelerinde bulunmayan cinstendi. Ebü’l-Abbâs hazretlerinin hanımı bu hâl ile düğün evîne vardığında, orada bulunan kadınlar hayretler içinde kaldılar. “Bu fakir bir kadın idi. Bu zînet nasıl oluyor?” dediler. Hattâ orada bulunan zengin kadınlardan biri, gelen hanımın üzerinde bulunan çok, kıymetli mücevherlerden sâdece bir tanesini bin dinara almak istedi ise de, o; “Benim bunları satmak için iznim yok” dedi. Daha sonra da’vet bitip, hanım eve dönünce. Ebü’l-Abbâs hazretlerine olanları anlattı. O da tebessüm ederek buyurdu ki: “Allahü teâlâ kullarından dilediğini gizler. Ya’nî, Allahü teâlâ indinde senin derecen çok yüksek olmakla beraber, Allahü teâlâ seni o yamalı elbise içinde gizliyor.” Bu söz üzerine, Ebü’l-Abbâs hazretlerinin hanımı çok sevindi ve hâline çok şükretti.
İmâm-ı Menâvî ve Sehâvî (r.aleyhimâ) diyorlar ki: Ebü’l-Abbâs Ahmed el-Endülüsî el-Hazrecî ( radıyallahü anh ) çok yüksek âlimlerdendir. Talebe yetiştirmekte tam bir üstâd idi. Doğruluk ve cömertlik kaynağı idi. Vaktinin kutbu ve gavsı idi. Zamanında bulunan evliyânın en yükseklerinden idi. Babası, Magrib beldesinden birinde sultân idi.” Ebü’l-Abbâs ( radıyallahü anh ) Mısır’dan yürüyerek hacca gitti. Mekke-i mükerremede. Ebü’l-Haccâc el-Aksarî ile karşılaştı. Harem-i şerîfte bir yerde oturup sohbet ediyorlardı. Bir ara Ebü’l-Haccâc, Ebü’l-Abbâs’a; “Siz Kâ’be-i muazzamayı çok tavaf ettiniz mi?” diye sordu. Ebü’l-Abbâs hazretleri buyurdu ki: “Allahü teâlânın öyle kulları vardır ki, beytini (Kâ’be-i muazzamayı) o kulların etrâfında tavaf ettirir.” Bu söz üzerine Ebü’l-Haccâc etrâfına bakındı. Bir de ne görsün, Kâ’be etrâflarında dönüyordu. Bu hâdiseyi nakleden Burhan el-Enbâsî isimli zât anlattıktan sonra diyor ki: “Bu hâdise inkâr edilemez.. Sâlihlerden buna benzer haberler çok gelmiştir.”
Yukarıda da geçtiği gibi, Ebü’l-Abbâs hazretleri, yemek olarak peksimet, limon ve tuzlu şeyleri, zarûret miktarı yer, gelenlere de onlardan ikram ederdi. Ebü’s-Sü’ûd bin Ebi’l-Âşir ismindeki zâtın ve talebelerinin âdeti ise, tatlı ve lezzetli yemekler idi. Ebü’l-Abbâs’ın talebelerinden bir grup, bu güzel yemeklere kavuşmak arzusuyla bu zâtın yanına gitmeye karar verdiler. O yemeklere meyletmeleri sebebiyle Ebü’s-Sü’ûd hazretlerinin dergâhına geldiler. O zât, kalb gözüyle bunların niyetlerini, maksadlarını anladı. Onlara ikram olarak, dilimlenmiş peksimet ve ekşi limon verdi. Onlar kendi kendilerine; “Biz hocamızın yanına dönelim ve Allahü teâlânın bizim için taksim ettiği rızka kanâat edelim” dediler. Hocalarının yanına geldiklerinde, Ebü’l-Abbâs ( radıyallahü anh ) kalb gözüyle bunların hâlini anladı ve onlardan birine; “Şu tuğlayı al! Kuyumcuya git! Onu sat!” buyurdu. O kimse tuğlaya bakınca, sapsarı altın olduğunu gördü. O altını bin dînâra satıp, parasını aldı, hocasına getirdi. Hocası orada bulunanlara: “Burada, bulunanlar içinde kaç taneniz fakirdir?” diye sordu. “On tane” dediler. O on kişiye; “Her biriniz buradan yüzer dînâr alsın ve sohbetimizden ayrılsınlar. Çünkü biz fakirler, dünyalık istiyenler ile sohbet etmeyiz. Sizler dünyâya ve dünyâ malının aldatıcı güzelliğine meylettiniz” buyurdu. O talebeler bu hâle çok fazla üzülerek ve yalvararak dediler ki; “Ey efendim! Bizim ona ihtiyâcımız yok. Biz dünyâ malını istemiyoruz. Sizin sohbetinizden başka birşeye rağbet etmiyoruz” dediler. O zaman buyurdu ki: “Bu bin dînârı kuyumcuya iade ediniz! Ona verdiğiniz tuğlayı da bana getiriniz!”
Getirdiler, o altın hâlinde bulunan tuğla eski hâline gelip, normal tuğla oldu. Ebü’l-Abbâs hazretleri, o tuğlayı bir köşeye doğru attı. Sohbetine devam etti.
Ebü’l-Abbâs hazretlerinin vefâtından bir zaman sonra, talebelerinden biri, o zamanda bulunan meşhûr âlimlerden Abdürrahîm el-Kınâvî’nin huzûruna giderek, ona talebe olmak istedi. Müsâfeha etmek üzere elini uzattığı sırada, Abdürrahîm el-Kınâvî henüz elini uzatmadan evvel, duvardan Ebü’l-Abbâs hazretlerinin elinin çıktığı görüldü ve talebesinin elini tutarak müsâfeha etti. Bunun üzerine Abdürrahîm el-Kınâvî buyurdu ki: “Allahü teâlâ, kardeşim Ebü’l-Abbâs’a rahmet eylesin ki, hayâtında da vefâtından sonra da talebelerine sahip çıkıyor ve başkalarına gitmesine mâni oluyor.”
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild-1, sh. 302
2) Tabakât-ül-kübrâ cild-2, sh. 3İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ EBÜ’L-ABBÂS EL-MÜLESSEM (Ahmed bin Muhammed bin Ömer el-Kurtubî)
Kelâm âlimlerinden. İsmi. Ahmed bin Muhammed bin Ömer bin Yûsuf bin Ömer bin Abdülmün’im el-Kurtubî’dir. Künyesi Ebü’l-Abbâs ve lakabı Ziyâüddîn’dir. Devamlı olarak yüzünü peçe ile örttüğü için el-Mülessem diye tanınır. Mısır’da Nil sahilinde bulunan Kûs ve Sa’îd şehirlerinde ikâmet ederdi. Doğum târihi kat’î olarak bilinmemektedir. 672 (m. 1274) senesi Receb ayının 24. Salı günü Kûs şehrinde vefât etti. Orada bulunan dergâhının bahçesine defn olundu. Kabrini ziyâret edenler, mübârek rûhâniyetinden feyz almaktadırlar. Talebelerinin en büyüklerinden olan Abdülgaffâr bin Nûh, “El-Vahîd fî ehl-it-tevhîd” kitabında, hocasının kerâmetlerini uzun yazmıştır. Bu kitapta zikredildiğine göre, Ebü’l-Abbâs el-Mülessem garîb hâller ve kerâmetler sahibi idi. Dünyâya düşkün olmamak, Allahü teâlâdan gâfil olmamak için kıldan yapılmış bir elbise giyerdi. Gömlek ve aba gibi diğer elbiseleri, bu kıldan yapılmış elbisenin üzerine giyerdi. Orta boylu, yakışıklı, hoş sohbetli bir zât idi. Yanına birşey sormak için biri gelse, daha o kimse birşey söylemeden, suâlinin cevâbını söylerdi. Devamlı ibâdet ve tâatle, Kur’ân-ı kerîm okumakla meşgûl olurdu. Geceleri de ibâdet eder, bir an ibâdetten uzak kalmazdı. Kendisini sevenlerin evlerine gider, onları sevindirirdi. Yolda yürürken bile Kur’ân-ı kerîm okur, boş durmazdı. Kendisini ziyârete gelenleri, babalarının ve dedelerinin isimleriyle hitâb ederek ve hepsi için duâ ederek karşılardı. Acem, Irak. Çin ve başka yerlerden gelenleri de böyle isimleriyle hitâb ederek, baba ve dedelerinin isimlerini söyleyerek karşılardı. Gelenlere memleketlerinden haber verir, “Akrabalarınızdan falanca kimse bizi severdi” derdi. Abdülgaffâr, Ebü’l-Abbâs’a birşey sormak istese veya onu görmek arzu etse, bu düşünce hatırından geçer geçmez, Ebü’l-Abbâs hazretleri o sırada orada olsa da, olmasa da, Abdülgaffâr’a görünür, onun arzusu böylece yerine gelmiş olurdu. Abdülgaffâr bin Nûh diyor ki: “Sâlihlerden biri bana geldi ve Ebü’l-Abbâs ( radıyallahü anh ) hakkında insanlar arasında söylenen ba’zı şeyleri kendisine sormamı istedi. Söylentiler, Ebü’l-Abbâs’ın, Yûnus aleyhisselâmın kavminden olduğu ve İmâm-ı Şafiî’yi görerek onun arkasında namaz kıldığı idi. İnsanlar arasında böyle bir şayia yayılmıştı. Bu sırada bir çocuk geldi ve “Ebü’l-Abbâs evdedir, seni çağırıyor” dedi. O esnada elbisemi yıkamış idim. Başka elbisem de yok idi. Hemen üzerime birşeyler bürünerek (örtünerek) hocamın evine gittim. Selâm verdim ve oturdum. Ona Mekke’de olanları sordum, inanıyordum ki, o her sene hac yapıyordu. Zîrâ her hac mevsiminde ortadan kayboluyor, hac mevsimi geçmeyince de ortalarda görünmüyordu. Hacda ne olduğunu sorunca, olanları anlattı. Bundan sonra o sâlih kimsenin sorduğu şeyi düşündüm. Bu daha hatırıma gelir gelmez, bana döndü ve; “Ey genç! Ben, Yûsuf aleyhisselâmın kavminden değilim. İmâm-ı Şafiî’ye gelince, o ne zaman yaşadı? Onun vefâtından sonra çok zaman geçti. Onun zamanında Câmi-i Mısır yoktu ve Kâhire de küçük bir yer idi” buyurdu. Bunu iyice anlamak istedim ve “İmâm-ı Şafiî Muhammed bin İdrîs’in arkasında namaz kıldınız mı?” dedim. Tebessüm etti: Buyurdu ki: “Uykuda ey genç, uykuda ey genç” diyor ve tebessüm ediyordu. Ben anladım ki, hocam, rü’yâsında İmâm-ı Şafiî’nin ( radıyallahü anh ) arkasında namaz kılmış idi. Hayâtında değildi.”
Yine Abdülgaffâr ( radıyallahü anh ) şöyle anlatır: “Birgün hocam Ebü’l-Abbâs sohbet ediyor, biz de dinliyorduk. Sohbeti dinliyenler çok büyük zevk alıyorlardı. O sırada, ileride bir genç de abdest alıyordu. Abdestini bitirdikten sonra, hocam o gence; “Nereye ey evlâdım! diye sordu. O da “Câmiye, namaz kılacağım” diye cevap verince, hocam; “Ben namazı kıldım” buyurdu. Yanımızdan hiç ayrılmadığına göre, namazı ne zaman kılmış olabileceğini düşünerek hemen mescide gittim. İnsanlar mescidden çıkıyorlardı. Cemâate hocamı sordum. İçeride olduğunu, namazdan sonra biraz sohbet ettiğini onun için biraz geciktiklerini söylediler. Ben anladım ki, bu bir kerâmet idi. Ya’nî hocam, Allahü teâlânın izni ile bir anda hem namazda bulunmuş, hem de bizim yanımızda görünmüştü.”
Abdülgaffâr diyor ki: “Hicaza gitmek istedim. Hocamdan izin istedim. Şimdilik yola çıkmamın uygun olmadığını bildirip izin vermedi. Gönlümde şiddetli bir sıkıntı vardı. Bir gece, dar bir yolda karanlıkta yürüyordum. Birden bir eli göğsümde gördüm. Bende bulunan sıkıntı kayboldu. Baktığımda o zâtın, hocam Ebü’l-Abbâs olduğunu gördüm. Buyurdu ki: “Ey evlâdım! Beraber gitmek istediğin kâfile esîr oldu. Hacıların seyahat ettikleri gemi battı, boğuldular. Sen ise, sözümüzü dinleyip onlardan ayrı gittiğin için kurtuldun.” Daha sonra öğrendim ki, hepsi, aynen dediği gibi olmuştu.”
Yine Abdülgaffâr anlatıyor: “Ebü’l-Abbâs ( radıyallahü anh ) hep ibâdetle meşgûl olurdu. Gündüzleri Kur’ân-ı kerîm okur, geceleri namaz kılardı. Babası doğuda sultan idi. Bir defasında kendisine; “Ey efendim! Filan kimse, filan gün ölecek, filan gemi batacak ve benzeri şeyleri söylüyorsunuz. Hâlbuki Peygamberler böyle şeyleri söylemezlerdi. Onlar kemâlleri ve kuvvetleri ile beraber, ancak kendilerine emredileni söylerlerdi. Evliyânın nûru, peygamberlik nûrunun bir damlasıdır. Niçin bu sözleri söylüyorsunuz?” dedim. Hocam bana dönerek tebessüm etti ve buyurdu ki: “Ey Genç! Bu benim irâdemle, isteğimle değildir?
Birgün kendisini fıkıh âlimi zanneden bir kimse, Ebü’l-Abbâs’ın büyüklüğünü inkâr edici sözler söyledi. Ona; “Ey fakîh! Sen başkasını bırak! Kendi hâlinle meşgûl ol! Ömrünün bitmesine yedi gün kaldı. Öleceksin!” buyurdu. O kimse, bu hâdiseden bir hafta sonra vefât etti.
Rivâyet edilir ki, Ebü’l-Abbâs’ın bulunduğu şehrin kadısı, onun büyüklüğünü inkâr ederdi. Birgün, onun hakkında zabıt tuttu. Tuttuğu zabtı, dolabına koyup kilitledi ve anahtarını da yanına aldı. Ebü’l-Abbâs’a da haber gönderip, güneş doğarken mahkemede hazır olmasını emretti. Ertesi gün güneş doğarken. Ebü’l-Abbâs kadı efendinin yanına geldi. Kâdı, hazırladığı zabtı çıkarmak için dolabı açtığında, akşam koyduğu zabtı yerinde bulamadı. Çok hayret etti. Anahtarı kimseye vermemişti. Zabtı kim alabilirdi? Bu hâlde iken Ebü’l-Abbâs ( radıyallahü anh ) cebinden, kadı efendinin akşam dolaba kilitlediği zabtı çıkardı, kadıya da; “Senin dolabından bu zabtı almaya gücü yeten Allahü teâlâ, senin kalbinde bulunan îmânı da almaya kâdirdir. Eğer Allahü teâlânın evliyâsına karşı gelir, büyüklüklerini inkâr edersen, sana ceza olarak kalbinden îmânı çıkartabilir” buyurdu. Bu hâl karşısında kadı çok mahcûb olup tövbe etti ve Ebü’l-Abbâs’ı muhakeme etmek düşüncesinden de vaz geçti.
Kûs şehrinde bir grup kimse, Behâüddîn isminde bir zâtın evinde toplanmışlar, sohbet ediyorlardı. Sohbet esnasında Kâdı Izâb isminde bir zât, Ebü’l-Abbâs el-Mülessem hazretlerinin kerâmetlerinden bahsediyordu. Orada bulunanlardan birisi, bu sözlere i’tirâz ederek: “Bize böyle sözleri söyleme. Eğer o, hakîkaten sâlih bir zât ise, kerâmet sahibi ise, hemen şu anda buraya gelir” dedi. Orada bulunanlardan ba’zıları da bunu tasdik ederek aynı şeyi istediler. Ebü’l-Abbâs o sırada, bunların bulundukları yerden uzakta bir yerde bulunuyordu. O kimseler böyle şeyler söyler söylemez, Ebü’l-Abbâs hazretleri içeri girip; “Selâmün aleyküm” dedi. Orada bulunanlar, Ebü’l-Abbâs’ın selâmını aldılar ve onun bu kerâmetinden dolayı hayrette kaldılar. Ebü’l-Abbâs ( radıyallahü anh ) orada bulunan ve kendisine i’tirâz edip, büyüklüğünü inkâr edenlere dönerek; “Aleyhimde konuştunuz” buyurdu ve oradan ayrılıp gitti. Orada bulunanların hayret ve teaccübleri daha da arttı.
Talhâ isminde bir zâtın hanımı anlatır: “Birgün efendim bana, yarın eve Ebü’l-Abbâs hazretlerinin geleceğini, bunun için yemek hazırlamamı söyledi. O günlerde hâmile idim. Bir iş yapmaya mecâlim yoktu. Canım sıkıldı ve yine bana iş çıktı diye üzüldüm. O gece rü’yâmda, ateşten bir kuyu gördüm. Dün. Ebü’l-Abbâs hazretleri hakkında düşündüğüm uygunsuz şeyler sebebiyle, o kuyuya atılmak üzere iken uyandım. Önceki düşüncelerime pişman oldum ve bundan sonra kendisine çok muhabbet ettim.”
Necmüddîn isminde birisi bir yere gidiyordu. Yolda Ebü’l-Abbâs el-Mülessem’e rastladı. Bineğine onun da binebileceğini söyledi ise de, Ebü’l-Abbâs teşekkür edip kabûl etmedi. Necmüddîn de sür’atle ilerleyip gideceği yere vardı. Orada Ebü’l-Abbâs hazretlerinin kendisinden çok önce şehre varmış olduğunu öğrendi. Onun bu kerâmetine şâhid olduktan sonra, ona olan muhabbeti ve bağlılığı fazlalaştı.
Ebü’l-Abbâs el-Mülessem ( radıyallahü anh ) bir defasında uyuyordu. Uyandığında, rengi solmuş, benzi sararmış ve korku içinde idi. Sebebi sorulduğunda şöyle anlattı: “Rü’yâmda Cehennemi gördüm. Cehennem meleklerinin reîsi olan Mâlik bana; “Sen burada ne arıyorsun? Sen Cehennem ehlinden değilsin” dedi. Böyle olduğu hâlde, bana çok yumuşak konuşup, hoş davrandığı hâlde, onun heybetinin fazlalığından bu hâle geldim.”
Ebü’l-Abbâs’ın geleceğe âit hayret verici keşifleri vardı. Olacak diye haber verdiği şey, Allahü teâlânın dilemesiyle, bildirdiği gibi olurdu. Bunları kendi irâdesi, düşüncesi ile söylemediğini, Allahü teâlâ tarafından kalbine ilham olunduğunu, bildirildiğini söylerdi.
Buyurdu ki: “Allahü teâlâya yaklaşmak yolunda bulunan bir velî Resûlullah ( aleyhisselâm ) efendimize olan hürmet, muhabbet ve bağlılığı, O’nu anlaması, O’nun bildirdiği İslâmiyet yoluna sımsıkı sarılması, hürmette kusur etmemesi ve O’nun edebi ile edeblenmesi nisbetinde velîdir. Başka şekilde ilerlemek bu yolda mümkün değildir.
“Zecr-ül-müfterî alâ Ebü’l-Hasen-i Eş’arî” isimli eseri vardır.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild-1, sh. 308
2) Tabakât-ül-kübrâ cild-1, sh. 157
3) Tabakât-üş-Şâfiiyye cild-8, sh. 35
4) Hüsn-ül-muhâdara cild-1, sh. 521
5) Mu’cem-ül-müellifîn cild-2, sh. 141
6) Tabakat-ül-evliyâ sh. 420
7) El-Vahîd fî sulûki ehl-it-tevhîd (Süleymâniye Kütüphânesi Es’ad efendi kısmı No: 1794, Lâleli kısmı No: 1583/2)İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ EBÜ’L-ABBÂS-I MÜRSÎ
Mâlikî mezhebi fıkıh âlimlerinin ve evliyânın büyüklerinden. İsmi, Ahmed bin Ömer bin Muhammed el-Endülüsî, el-Mürsî, el-Ensârî olup, künyesi Ebü’l-Abbâs’dır. Aslen Endülüs’te bulunan Mürsiyye şehrinden olup, Mısır’da İskenderiyye şehrinde otururdu. Buna nisbetle kendisine Endülüsî ve Mürsî denilmiştir. 616 (m. 1219) senesinde doğdu. 686 (m. 1287) senesinde İskenderiyye’de vefât etti.
Ebü’l-Abbâs-ı Mürsî, Ebü’l-Hasen-i Şâzilî hazretlerinin yetiştirdiği evliyânın en büyüklerindendir. Evliyâlık yolunda talebeleri yetiştirmek, ma’nevî yönden terbiye etmek için, Ebü’l-Hasen-i Şâzilî hazretlerinin vefâtından sonra halîfesi oldu. Kendisi de; Tâcüddîn-i İskenderî, İmâm-ı Busayrî ve Abdullah-i İsfehânî gibi meşhûr evliyâyı yetiştirdi. Ebü’l-Hasen-i Şâzilî hazretleri, daha sağlığında iken talebelerine, kendisinden sonra Ebü’l-Abbâs-ı Mürsî’ye tâbi olmalarını işâret ederek şöyle buyurdu: “Ebü’l-Abbâs’a bağlanınız. Allahü teâlâya yemîn ederim ki, kendini temiz tutmaktan âciz, yürüyemiyen bir köylü ona gelse, huzûrunda bulunmakla, Allahü teâlânın izni ile evliyâlık yolunda çok yükseklere çıkar. Yine Allahü teâlâya yemîn ederim ki, şimdiye kadar ne kadar velî zât gelmiş ise, bundan sonra ne kadar velî zât gelecek ise; hepsinin isimlerini, sayılarını, hâllerini, Allahü teâlâya olan yakınlıklarını, evliyâlık yolundaki derecelerini, Allahü teâlâ hem ona, hem de bana bildirdi.”
Ebü’l-Abbâs-ı Mürsî ( radıyallahü anh ) hocası Ebü’l-Hasen-i Şâzilî hazretlerine kavuşmasını ve ona talebe olmasını şöyle anlatır: “Mürsiyye’den Tunus’a gelmiştim. O zaman daha genç idim. Orada Ebü’l-Hasen-i Şâzilî hazretlerinin ismini, büyüklüğünü duydum. Kendisiyle görüşmek istedim. Bir kimse bana, kendisiyle beraber gidebileceğimizi söyledi. Ertesi günü gidecektik. O gece rü’yâmda gördüm ki, bir dağın tepesine doğru çıkıyorum. Tepeye varınca, orada üzerinde yeşil bir hırka bulunan bir zâtı oturuyor gördüm. Sağında ve solunda iki kimse vardı. Ben ortada oturmakta olan heybetli zâta baktım. Bana zamanın halîfesi ile karşılaşıyorsun” buyurdu. Sonra uyandım. Sabah olunca, sözleştiğimiz kimse ile buluşup, Ebü’l-Hasen-i Şâzilî’nin huzûruna gittik. Bir de ne göreyim, Ebü’l-Hasen hazretleri, gece rü’yâmda gördüğüm zât idi. Aynen rü’yâmda gördüğüm gibi oturuyordu. Çok hayret ettim. Ben bu hâlde iken bana; “Zamanın halîfesi ile karşılaşıyorsun” buyurdu. Sonra ismimi sordu. İsmimi ve nesebimi söyledim. “Sen bana, on sene evvel arzedilmiş idin” buyurdu. Beni talebeliğe kabûl etti. Ebü’l-Abbâs-ı Mürsî, zamanında bulunan evliyânın en büyüklerinden, kerâmetler ve hârikalar hazînesi çok yüksek bir zât idi. Onun sohbetlerine devâm etmekle, huzûrunda yüksek derece ve makam sahibi olan evliyâ pekçok olup, sayısı bilinmemektedir. Herkes, her taraftan sohbetine koşar, çok kıymetli ve te’sîrli sözlerinden istifâde etmeye çalışırdı.
Ebü’l-Abbâs-ı Mürsî ( radıyallahü anh ) sohbetlerinde daha çok, akl-ı ekber denilen en büyük akıldan, İsm-i a’zamdan ve isimlerden, harflerden bahsederdi. Evliyâlık derecelerini, Allahü teâlâya yakın olanların makamlarını, Arş-ı a’lâya yakın olanların sahib oldukları üstünlükleri, evliyâdan yardım istendiği zaman imdâda yetiştiğini ve yardım ettiğini, sır ilimlerini, kader (kıyâmet) gününü, kişilerin ilimlerini, kıyâmet günü neler olacağını, Allahü teâlânın kullarına yumuşaklık, ni’met vermek, cömertlik ve intikam bakımından neler yapacağını ve bunun gibi yüksek ilimleri anlatırdı. “Akıllar zayıf olmasaydı (anlıyamıyacaklarından ve anlaşılamıyacağından korkmasaydım) Allahü teâlânın rahmetinden çok haberler verirdim” buyurdu.
Büyüklüğüne işâret olan kerâmetlerden ba’zıları şunlardır:
Ebü’l-Abbâs-ı Mürsî’nin büyüklük hâlleri, kerâmetleri daha çocuk yaşlarda iken görülmüştür. Kendisi anlatıyor: “Küçük bir çocuk idim. Mektebe yeni gidiyordum. Bir defasında, bir levha üzerine ba’zı şeyler yazıyordum. O sırada yanıma bir kimse gelerek; “O beyaz levhayı karalama!” dedi. Ben de; “İş senin zannettiğin gibi değil. Ben buraya mühim şeyler yazıyorum. Asıl mühim olan, amel defterlerinin günah lekeleriyle karalanmamasıdır” dedim. Hocası Ebü’l-Hasen-ı Şâzilî hazretleri, Ebü’l-Abbâs-ı Mürsî’yi çok sever, yetişmesi için husûsî gayret sarfederdi. Ebû Zekeriyyâ Yahyâ Belensî ( radıyallahü anh ) şöyle anlattı: “Bir müddet, Ebü’l-Hasen-i Şâzilî hazretleri ile beraber kaldım. Sonra Endülüs’e gitmem icâb etti. Hocam Ebü’l-Hasen, vedalaşmamız sırasında bana; “Endülüs’e varınca, Ebü’l-Abbâs-ı Mürsî ile görüş! Onun hizmetinde bulun! Çünkü o, yüksek makamlara kavuştu, insanlar, onun bu durumunu bilmezler. Onu gördükleri gibi sıradan biri zannederler” dedi. Nihâyet yanından ayrıldım. Uzun bir yolculuktan sonra, Endülüs’e geldim. Doğruca Ebü’l-Abbâs’ın yanına gittim. Ebü’l-Abbâs beni görünce, ben birşey söylemeden; “Henüz senden önce beni kimse tanımadı. Ey Yahyâ! Elhamdülillah zamanın kutbu ile görüştün. Hocam Ebü’l-Hasen’in sana söylediklerini kimseye söyleme!” dedi.
Bir defasında zamanın sultânı, hizmetçilerine, bir tavuğu kesmelerini, başka bir tavuğu kesmeden boğazlamalarını, sonra ikisini de aynı kazanda pişirmelerini emretti. Hizmetçiler, sultânın dediği şekilde tavukları pişirip hazırladılar. Bu sırada Ebü’l-Abbâs hazretleri de orada idi. Sultan, Ebü’l-Abbâs’ın ( radıyallahü anh ) kerâmet sahibi bir zât olup olmadığını anlamak için, o tavukları, yemek olarak Ebü’l-Abbâs’a ikram etti. Ebü’l-Abbâs hazretleri hizmetçiye, boğulmuş olan tavuğu göstererek kaldırmasını emredip; “Bu, leştir yenmez” buyurdu. Kalan tavuk için ise; “Bu, leş değildir. Fakat leş olan tavuğun, suyunda, o tavuk ile beraber aynı kapta piştiği için, bu da necis oldu. Onun için bu da yenmez” buyurdu.
Başka bir kimse Ebü’l-Abbâs hazretlerini imtihan için, ona helâl olduğu şüpheli olan bir yemek getirdi. Ebü’l-Abbâs hazretleri o yemeği kabûl etmedi ve; “Şüpheli birşey ile karşılaştığımda, vücûdumdaki damarlar hareket edip beni ikâz ederler” buyurdu. O kimse, hatâsını anlayıp pişman oldu. Hemen orada tövbe etti.”
Bir defasında, yanında talebelerinden beş kişi ile birlikte Kûs şehrine doğru yola çıktılar. Kendisine; “Bu yolculuğunuzdan maksat nedir?” diye suâl edildiğinde; “Bunları defnetmektir” buyurdu. Soranlar, bu sözden pek birşey anlıyamadılar. Nihâyet yola çıktılar. Gerçekten o yolculukta, yanında bulunan beş kişi de vefât etti. Ebü’l-Abbâs onları defnetti. İskenderiyye’ye döndü. Yola çıkacakları zaman kendisine sorulan suâle verdiği cevabın hikmeti, böylece anlaşılmış oldu.
İskenderiyye halkı, düşman hücumundan korkup silahlanmaya başlamışlardı. Ebü’l-Abbâs ( radıyallahü anh ); “Korkmayın! Ben aranızda oldukça düşman size zarar veremez” buyurdu. Hakîkaten o vefât etmeden önce, düşman o şehre giremedi.
Kadının biri doğum yaparken çok sıkıntı çekti. Bir türlü doğum yapamadı. Ölecek hâle geldi. Ebü’l-Abbâs-ı Mürsî hazretlerinin takkesini, o kadının karnı üzerine koydular. Allahü teâlânın izni ile hemen doğum yaptı ve kurtuldu.
Birgün Ebü’l-Abbâs-ı Mürsî’nin huzûruna bir kimse geldi. Gelen kimse, Kur’ân-ı kerîmi ezbere biliyordu. Meşhûr onsekiz ilimde de ihtisası vardı. Ebü’l-Abbâs’ın ( radıyallahü anh ) yanında bir miktar konuştu. Ebü’l-Abbâs ( radıyallahü anh ) edebinin çokluğundan, tevâzu ile, sessiz olarak o kimsenin anlattıklarını dinledi. Bir müddet sonra o kimse, kendisinde bulunan ilimle öğünerek ve kendini ondan üstün görerek kibirli bir şekilde Ebü’l-Abbâs’a; “Şimdi biraz da sen konuş!” dedi. Ebü’l-Abbâs; “Ey bunun öğünmesine sebeb olan şey! Çık!” buyurdu. O zât, Kur’ân-ı kerîm ve diğer ilimlere âit ne biliyorsa, hepsini bir anda unuttu. Hepsi hafızasından silindi. Şehrin sokaklarında aylak aylak dolaşır oldu. Ebü’l-Abbâs-ı Mürsî ( radıyallahü anh ) kendisine acıyıp, namaz içinde okunacak kadar olan ve çok lüzumlu olan bilgileri o kimseye iade etti. O kimse, ölünceye kadar bu hâlde kaldı. Bu kimsenin hâlini görenler, Allahü teâlânın evliyâsına düşman olmanın, onları küçük görmenin, onlara düşmanlık etmenin ve onları imtihan etmeye kalkmanın cezasının pek ağır olduğunu, böyle kimselerin elbette cezalarını göreceklerini, dünyâda da, âhırette de perişan olacaklarını iyice anladılar.
Ebü’l-Abbâs-ı Mürsî’yi sevenlerden birisi gelerek, Cum’a namazından sonra velime (düğün yemeği) vereceklerini, kabûl ederlerse, kendilerini de yemeğe da’vet ettiklerini bildirdi. Ebü’l-Abbâs ( radıyallahü anh ); “Peki, inşâallah gelirim” buyurdu. Daha sonra, ayrı ayrı dört kişi daha gelerek, aynı zaman için kendisini yemeğe da’vet ettiler. Onlara da; “Peki, inşâallah gelirim” dedi. Cum’a namazı vakti oldu. Namazdan sonra, talebeleriyle oturdu. Bir yere gitmedi. Daha sonra, o da’vet eden beş kişinin hepsi ayrı ayrı gelerek, yemeklerinde bulunmakla kendilerini çok sevindirdiğini ve teşekkür ettiklerini bildirdiler. Orada bulunanlar, Ebü’l-Abbâs’ın yanlarından hiç ayrılmadığını, bu hâlin, onun bir kerâmeti olduğunu anladılar.
Yine Ebü’l-Abbâs’ı çok sevenlerden birisi şöyle anlattı: “Birgün Ebü’l-Abbâs’ın arkasında namaz kılıyordum. Mübârek bedenini nurla dolu gördüm. Güneş misâli etrâfa nûr saçılıyordu. O kadar nurlu idi ki, bakmaya tahammül edemedim.”
Ebü’l-Abbâs-ı Mürsî hazretleri şöyle anlatıyor Mevkî ve makam sahibi, varlıklı, zengin bir kimse, büyüklerden birisine; “Sana iyilikte bulunabilirim. Arzu ve ihtiyâçlarını bana bildirebilirsin” dedi. O evliyâ zât, o kimseye şöyle söyledi: “Sen, bana böyle söylüyorsun ama, benim iki tane kölem vardır ki, ben onlara hâkimim, onlar benim emrim altındadırlar. Sen ise, bu ikisinin hâkimiyeti altındasın. Onlar sana hükmediyorlar. Ben, o iki şeyi kahrettim. Seni ise, o ikisi kahretti. O iki şeyden birisi şehvet, diğeri ise hırstır. (Şehvet; nefsin, aşırı ve zararlı istekleridir. Hırs; azgınlık, kızgınlık, sonu gelmeyen arzu demektir.) Ya’nî sen, benim kölelerimin kölesisin. Kölelerimin kölesi olan birine ihtiyâçlarımı bildirmem, ondan fayda ve menfaat beklemem nasıl doğru olabilir?”
Ebü’l-Abbâs-ı Mürsî, sohbetlerinde hep; “Hocam Ebü’l-Hasen-i Şâzilî buyurdu ki: Hocam şöyle anlattı” şeklinde söze başlar, hep hocasından nakiller yapardı. Birgün bir kimse; “Hep hocanızdan nakil yapıyorsunuz. Hiç kendinizden birşey söylemiyorsunuz. Kendinizden birşey söylediğinizi hiç görmedik” dedi. Bunun üzerine Ebü’l-Abbâs şöyle cevap verdi: “Eğer istesem, “Allahü teâlâ buyurdu ki, Allahü teâlâ buyurdu ki” diyerek, nefesler adedince pekçok şey anlatırım. Eğer istesem, “Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki, Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki” diyerek, nefesler adedince pekçok şey anlatırım. Eğer istesem, “Ben diyorum ki, ben diyorum ki” diyerek nefesler adedince, pekçok şey anlatırım. Ya’nî, Allahü teâlânın izni ile ilmim o kadar genişledi. O kadar çok şey biliyorum, fakat bütün bunları öğrenmeme, bu dereceye yükselmeme vesile, vâsıta olan mübârek hocama karşı edebe riâyet ederek, edebde noksanlık olmaması için ve daha çok ihsânlara kavuşmak için, hep hocamdan naklederek konuşuyorum. Lâyık ve uygun olan da budur.”
Ebü’l-Abbâs, çok sıcak bir günde, asîde diye bilinen bir çeşit bulamaç yemeği pişirdi. Hâlbuki, bu yemek kış mevsiminde pişirilirdi. Kendisine dediler ki: “Efendim! Bildiğimize göre bu yemek kış mevsiminde yapılır. Başka zamanlarda yapılmaz. Sizin bu sıcak günde bu yemeği pişirip bizlere ikram etmenizin hikmetini anlıyamadık.” Bunun üzerine; “Bu, Habeşistan beldelerinden birinde bu gün doğan oğlumuz Yakut’un doğum asîdesidir” buyurdu. Orada bulunanlar bu sözlerden de birşey anlıyamadılar. Fakat, hocalarının sözlerinde mutlaka bir hikmet bulunacağını bildikleri için, bu günün târihini kaydettiler. Bir zaman sonra, Habeşistanlı Yakut isminde bir genç, köle olarak, elden ele satılarak, nihâyet Ebü’l-Abbâs hazretlerinin yanına geldi, hizmetçisi oldu. Gelen gencin Habeşistanlı olduğunu. İsminin de Yakut olduğunu öğrenenler. Ebü’l-Abbâs hazretlerinin senelerce önce söyledikleri sözü hatırladılar. Hesâb ettiler. Ebü’l-Abbâs hazretleri, o sözü bu Yakut’un doğum gününde söylemişti. Böylece, o sözün hikmetini anlayıp, hocalarının büyük bir kerâmetine daha şâhid oldular.
Ebü’l-Abbâs-ı Mürsî’nin vücûdunda oniki çeşit hastalık; basur hastalığı, başka hastalıklar ve böbreklerinde taş vardı. Bununla beraber, meclisinde oturur, gelenlerle sohbet ederdi. Otururken hiçbir zaman of, of diye inlemezdi. Onda çeşitli hastalıkların bulunduğunu kimse bilmezdi. Sohbet esnasında, bedenindeki rahatsızlıkların elem ve şiddetinden dolayı, istemiyerek de olsa yüzü kızarırdı. Ve buyururdu ki: “İnsanlara sohbet etmek için, kendi arzum ile meclis kurup oturmadım. Bilakis teşvik ve tehdid olunup, adetâ bu iş için zorlandım. Bana: “Eğer İslâmiyet bilgilerini anlatmak için meclis kurup oturmazsan, hîbe ettiğimiz ilimleri geri alırız” denildi. Ben, onun için meclis kurup insanlara sohbet ediyorum. Benim sohbetlerime devam ediniz! Benden başka bir zâtın sohbetinde bulunmaktan da sizi men etmiyorum. Bu kaynaktan daha tatlı bir kaynak bulursanız, ona koşunuz!” buyururdu. Bir ihtiyâcı olup, bunun devlet adamları tarafından görülebileceğini bilen kimseler, Ebü’l-Abbâs’a gelerek, bu hacetinin görülmesi için devlet adamlarına bir mektûp yazmasını istirhâm ettikleri zaman, mektûp yazmaz; “Ben, senin bu işinin hallolmasını Allahü teâlâdan istiyorum. O’na duâ ediyorum” buyururdu.
Ebü’l-Abbâs, her haliyle İslâmiyetin bildirdiği güzel ahlâk ile hareket eder, yanına ziyârete her gelen kimse, kendisinden memnun ayrılırdı. Talebelerine; “Ziyâretimize bir kavmin büyüğü gelirse, bizi haberdâr ediniz! Onlarla alâkadar olalım” buyururdu. Böyle kimseler, gelip ziyâret ettikten sonra ayrılırlarken, dışarıya kadar çıkarak onları uğurlar; “Onlar, uzaklardan bizi ziyârete geliyorlar. Biz ise onları ziyâret edemiyoruz. Hiç olmazsa bu şekilde yapalım” buyururdu. Kendisine gelenler yanından ayrıldıkları zaman, onlara duâ eder; müslümanın, müslüman kardeşinin gıyabında yaptığı duânın kabûl olacağını bildirirdi.
Kendisine az birşey hediye edilse, güleryüzle karşılar, kabûl ederdi. Çok fazla birşey hediye edilse, karşıdakine külfet olmamak için, kabûl etmekten çekinirdi. Hased edilmek tehlikesi olmaması için, talebelerinden birini, diğer talebeleri arasında övmezdi. Her hâli edebe tam uygun idi. Allahü teâlânın, Resûlullahın ve bu yolun büyüklerinin muhabbeti ve aşkı ile yanardı. Bunlara karşı lüzumlu edebi göstermeye her zaman gayret ederdi. Bu güzel hasletleri ile, evliyâlık yolunda çok yüksek derecelere kavuşmuş idi. “Kur’ân-ı kerîmi okuduğum zaman, Allahü teâlânın huzûrunda okuyor gibi oluyorum” buyururdu. Bir kimseden, Allahü teâlânın veya Resûlullahın ( aleyhisselâm ) mübârek isimlerini işitse, hemen ağzını o kimsenin ağzına yaklaştırarak öyle dinlerdi. O mübârek ismi anlatan, bildiren sesin, o kimsenin ağzından çıktıktan sonra havaya değil, kendi ağzına, dolayısı ile kalbine girmesini ister gibi bir hâl alırdı. Bir kimseden, “Bu gece Kadir gecesidir” sözünü duysa, “Allahü teâlâya hamdolsun ki, bizim her ânımız Kadir gecesidir” buyururdu. Ya’nî, diğer insanların sâdece Kadir gecesinde yapabildikleri ibâdetleri, tâat ve zikri, Ebü’l-Abbâs hazretleri her vakitte yapmaya devam ederdi.
Ebü’l-Abbâs-ı Mürsî ( radıyallahü anh ), kendisine gelen kimselerin, hâllerini, derecelerini, Allahü teâlâ indindeki mertebelerini, Allahü teâlânın izni ile bilirdi. Gelen herkese de, bu hâllerine göre iltifât ve ikramda bulunurdu. Ba’zan huzûruna, görünüşte dînin emirlerine çok bağlı olan birisi gelir, ona hiç iltifât etmez, daha sonra görünüş i’tibâriyle günahkâr bir kimse gelir ona iltifât eder, yakınlık gösterirdi. Birincisinin, ibâdetine ve ilmine güvenerek geldiğini, ikincisinin ise, aşağı gönüllükle, kırıklıkla geldiğini, dolayısı ile ikinci gelenin birinciden hayırlı olduğunu bildirirdi.
Bir defasında hacdan gelen birisine; “Haccınız nasıl oldu?” diye sordu. O kimse, gayet rahat olduğunu, suların bol, her şeyin çok ucuza olduğunu ve buna benzer şeyler söyledi. Ebü’l-Abbâs hazretleri, o kimselerin verdiği bu cevaplara üzülerek; “Biz hacdan, orada, ilimden, feyzden ne bulduklarını suâl ediyoruz. Onlar ise, suyun bolluğundan, rahatlıktan her şeyin çok ucuz olduğundan anlatıyorlar” buyurdu.
Ebü’l-Abbâs-ı Mürsî, Sehl bin Abdullah-i Tüsterî’nin “Dehrin (zamanın) çocukları olmayınız. Ezelin çocukları olunuz” sözünü şöyle îzâh etti: “Ömrünüz müddetince, ilim ve amelinize güvenmeyiniz. Allahü teâlânın, ezelde sizin için ne takdîr ettiğini anlamaya çalışınız!”
Ebü’l-Abbâs hazretlerinin talebelerinden birisi, bir ara sohbetlere gelmez oldu. Birgün kendisini görüp: “Sohbetlere devam etmekten niçin ayrıldın?” diye sordu. Talebe; “Efendim, sohbetlerinizin bereketi ile olgunlaştım. Bunun için sohbetlere gelmiyorum” dedi. Bunun üzerine, Ebü’l-Abbâs-ı Mürsî, o talebeye şöyle söyledi: “Kendisinden ilim ve edeb öğrendiğin zâtın yanında bir miktar yetişmekle onu terketmek icâb etmez, istifâde etmek husûsunda en ileride olan Hazreti Ebû Bekr’dir. Terk etse, o ederdi. Fakat değil terketmek, bir gün bile Resûlullahın ( aleyhisselâm ) sohbetinden, huzûrundan ayrılmadı. Gelmemezlik etmedi.” Bu sözleri dikkatle dinleyen talebe, bundan sonra hocasının sohbetlerine devam etti.
Ebü’l-Abbâs’ın kerâmetlerinden biri şöyle meşhûr olmuştur: Ebü’l-Abbâs-ı Mürsî, Humeyter denilen yerde yıkanıp, defnedilince, bundan sonra oranın suyu çoğalıp tatlılaştı. Hattâ, bir kâfileye yetecek hâle gelmişti. Hâlbuki önceden böyle değildi.
Ebû Abdullah Nu’mân, Ebü’l-Abbâs hakkında yazdığı bir şiirde der ki: “O, gerçekten Şâzilî’nin ilminin vârisi idi. O bir kutub idi. Vefâtından sonra inkarcıların bile şâhid olduğu garip hâdiseler meydana geldi. Onun vefâtından sonraki acâib hâdise; cenâzesinin yıkandığı suyun çoğalması ve tatlılaşmasıdır.
Necmüddîn-i İsfehânî şöyle anlattı: “Ebü’l-Abbâs birgün bana Acem beldelerinden falanca belde ile falanca belde arasında kaç nehir var?” dedi. Ben de dört nehir olduğunu söyledim. Bunun üzerine; “Bir de senin, boğulma tehlikesiyle karşılaştığın nehir” dedi. Gerçekten ben o nehri unutmuştum. Bu nehre girmiştim. Az kalsın, boğulacaktım.”
Ebü’l-Abbâs’ın yakınlarından birisi anlatır: Birgün fakîh (fıkıh âlimi) Mekîn-i Esmer’in yanından çıktım. Benim ile beraber Ebü’l-Hasen-i Cerîrî de çıktı. Bu, Ebü’l-Hasen’in talebelerinden idi. Ben kendisine selâm verdim. O da bana güler yüzle selâm verdi. Ona, beni nereden tanıdığını söyledim. Bana; seni nasıl tanımıyayım. Birgün ben Ebü’l-Abbâs’ın yanında oturuyor idim. O sırada sen de onun yanında idin. Sen onun yanından ayrılınca, ben kendisine; “Efendim! Bu genç benim pek hoşuma gidiyor, falan falan bizden ayrılıp irtibâtı kestikleri hâlde, bu genç ayrılmadı” dedim. Bunun üzerine Ebü’l-Abbâs; “Ey Ebü’l-Hasen Cerîrî! Bu genç, Allahü teâlâya da’vet eden, bir kimse olmadıkça ölmiyecektir” dedi ve dediği gibi de oldu.
Ebü’l-Hasen Cerîrî anlattı: “Bir gece Ebü’l-Hasen-i Şâzilî’nin yanında idim. Onun huzûrunda, Hakîm-i Tirmizî’nin Hatem-ül-Evliyâ kitabı okunuyordu. Bu sırada birisini gördüm. Oturuyordu. Fakat bizim geldiğimizde orada yoktu. Bizim ile beraber de gelmemişti. Yakınında oturan birisine onu sordum. Bana, mevcût görünen cemaattan başka kimse olmadığını söyledi. O zaman ben sustum. Anladım ki, o benim kastettiğim, oturan zâtı görmemiştir. Cemâat dağılıp gidince: Ebü’l-Hasen-i Şâzilî’ye onun kim olduğunu sordum. “Efendim, burada birisi var, geldiğimizde de yoktu. Bizim ile beraber de gelmiş değil. Bu kim?” dedim. O zaman Ebü’l-Hasen-i Şâzilî; “O, Ebü’l-Abbâs-ı Mürsî’dir. Her gece Mukassim denen yerden gelir, sohbeti dinler, yine o gece yerine döner” dedi. Ebü’l-Hasen ( radıyallahü anh ) ise, o zaman İskenderiyye’de idi. Arada çok uzak mesafe vardı.
Ebü’l-Abbâs hazretlerini sevenlerden birisi şöyle anlatır: Abdest alırken bende çok defa vesvese meydana gelirdi. Bu durum Ebü’l-Abbâs’a ulaştı. Birgün bana dedi ki; “Duyduğumuza göre, abdest alırken sende vesvese olurmuş.” Ben de; “Evet öyledir” dedim. O zaman bana; “Bu taife (ehl-i tasavvuf) Şeytanla oynar, yoksa şeytan onlarla oynayamaz” dedi. Sonra aradan epeyce zaman geçti. Tekrar huzûruna girdim. Bana; “Vesvese durumun nasıl oldu?” deyince; “Aynen devam ediyor” dedim. Bunun üzerine bana; “Eğer bu vesveseyi terk etmezsen, bize gelmiyeceksin” dedi. Bu bana ağır geldi. Çok korktum. Ondan sonra Allahü teâlânın izni ile vesvese benden kayboldu.”
Ebü’l-Abbâs ( radıyallahü anh ) vesvese için; “Sübhânelmelik-il-Hallâk in yeşe’ yüzhibküm ve ye’ti bihalkın cedîd. Ve mâ zâlike alallâhi biazîz” okunmasını tavsiye ederdi.
Âriflerden Necmüddîn İsfehânî anlattı: “Ebü’l-Abbâs birgün bana; “Falanca, falanca şeyin, Acem lisânında (dilinde) ismi nedir?” diye sordu. Benim kalbime, herhalde hocam Acem lisânını öğrenmek istiyor diye geldi. Kendisine Acem lisânını öğreten bir kitap getirdim. Bunu görünce tebessüm etti ve; “Acem lisânı ile istediğini sor, sana Arabca olarak cevap vereyim, Arabca istediğini sor, Acem dili ile sana cevap vereyim” dedi. Kendisine Acem lisânı ile sordum, bana Arabca ile cevap verdi. Arabca ile sordum, Acem lisânı ile cevap verdi. Sonra bana; “Sana, falanca falanca şeyin Acem dilinde ismi nedir demekten maksadım, sana latife yapmak, seni hoş tutmak içindir. Yoksa, bize herhangi bir dil yabancı olduğundan değil” buyurdu.”
Ebü’l-Abbâs-ı Mürsî hazretleri şöyle anlattı: “Bir gece rü’yâmda Hazreti Ömer bin Hattâb’ı gördüm. “Ey mü’minlerin emîri! Dünyâ sevgisinin alameti nedir?” dedim. Şöyle cevap verdi: “Kötülenme korkusu ve övülmeyi sevmektir.” Dünyâyı sevmenin alâmeti bunlar olunca, zühdün (dünyâyı terk etmenin) alâmeti, doğru yolda bulunmakta kötülenmekten korkmamak ve övülmeyi sevmemektir.”
Ebü’l-Abbâs anlattı: “Hocam Ebü’l-Hasen ile denizde gemide idik. Şiddetli rüzgâr vardı. Hocam: “Semâyı gördüm. Semâdan iki melek indi. Birisi, Mûsâ (aleyhisselâm) Hazreti Hızır’dan (aleyhisselâm) daha âlimdir diyor, diğeri ise, Hızır (aleyhisselâm) Hazreti Mûsâ’dan daha âlimdir, diyordu. Sonra semâdan başka bir melek indi. O şöyle söyledi: “Vallahi Hazreti Mûsâ’nın ilmine göre, Hazreti Hızır’ın ilmi, Süleymân’ın (aleyhisselâm) ilmine göre, Hüdhüd’ün ilmi gibidir.” O böyle deyince, ben anladım ki, Allahü teâlâ bize bu seferimizde selâmetle kurtulmayı nasîb edecek. Çünkü, Mûsâ’ya (aleyhisselâm) deniz musahhar kılınmıştı (emrine verilmişti). Denizi kolayca geçmişti” buyurdu.
O zamanda bulunan büyük âlimlerden birisi buyuruyor ki: Bu zamanda yeryüzünde, fıkıh ilminde İzzeddîn İbni Abdisselâm’dan, hadîs ilminde Zekîyüddîn Abdülazîm’den, hakîkat ilminde ise, Ebü’l-Abbâs-ı Mürsî’den daha büyük âlim yoktur.”
Ebü’l-Abbâs-ı Mürsî ( radıyallahü anh ) buyurdu ki:
“Peygamberlerin hepsi (aleyhimüssalâtü vesselâm), rahmetten yaratılmışlardır. Bizim Peygamberimiz ise ( aleyhisselâm ) rahmetin kendisidir.”
“Allahü teâlânın velî kulu, Allahü teâlâ katında, ana kucağındaki arslan yavrusu gibidir. Acaba o yavruya kötülük etmeyi kasd edene, anası imkân ve fırsat verir mi? Allahü teâlâ dostlarını muhafaza eder.”
“Şâzilî hazretlerinden dinledim. “Allah katında veliliği sabit olan bir kimse, ölümden korkmaz” buyurdu.”
“Allah tarafından O’nun dînini kullarına anlatmak vazîfesi alanın konuşması, çok te’sîrli olur. Âdetâ, onun üzerinde nûr parlar. Başkalarının konuşması ise, sönük ve te’sîrsiz olur.”
“Kırk seneden beri Resûlullah ( aleyhisselâm ) ile beraberim. Eğer göz kırpacak kadar Resûlullahtan ayrılırsam, kendimi mü’minlerden saymam.”
“Velîler, peygamberlerin, makamlarını görebilirler, ancak varamazlar.”
“Bir zâlimle işbirliği yapmağa taraftar olan kimse de zâlimdir.”
“Evliyânın büyüklüğüne i’tirâz ettikleri için helak olanlar, evliyâlık yoluna girerek kurtulanlardan daha çoktur.”
“Hocam Ebü’l-Hasen-i Şâzilî hazretlerinden işittim. Buyurdu ki: “Şayet, mü’minlerden âsî bir kimsenin nûru görülebilmiş olsaydı, gök ile yer arasını doldurduğu görülürdü. Günahkâr olmakla beraber, kendisinde îmân bulunduğu için, âsî bir mü’minin nûru gök ile yer arasını doldurursa, mü’minlerden itaatkâr olanların nûrlarının ne kadar çok olacağını düşünmek lâzımdır.”
“Evliyâlık yolunda bulunan bir kimse, ortaya çıkmak, meşhûr olmak, herkes tarafından tanınmak isterse, şöhretin kölesi olur. Gizli kalmayı, bilinmemeyi istiyen, gizliliğin kölesi olur. Kim de Allahü teâlâya kul olmak arzusunda ise ve başka bir niyeti yoksa, ya’nî evliyâlık yolunda bulunmak da’vâsında samîmi ise, o kimse için, meşhûr olmak ile gizli kalmak aynıdır.”
“Tayy, (katlamak, dürmek, mesafe kat etmek) küçük tayy ve büyük tayy olmak üzere iki türlüdür: Küçük tayy; evliyâlık yolunda bulunan, evliyâ olan, fakat derecesi çok yüksek olmayanlara mahsûstur ki, bir nefeste, şarktan garba gitmeleri buna misâldir. İkincisi, büyük tayy; evliyânın çok yüksek derecede bulunanlarına mahsûstur ki, evliyâlık yolunun başında, ilk derecelerinde bulunan bir velîyi, Allahü teâlânın izni ile bir nefeste (bir anda) yüksek makamlara yükseltmek, kavuşturmak buna misâldir.”
“Bizim bu yolumuz, Hazreti Hasen’e dayanmaktadır. Hocalarımız silsile yoluyla Hazreti Hasen’e ulaşmaktadır. Her insanın da, kendilerinden ilim öğrendiği hocalarının silsilesini bilmesi elbette lâzımdır. Çünkü bu yolda esas olan rivâyet (nakil)dir. Dolayısiyle, rivâyet zincirinde bulunanları bilmek elbette lâzımdır.”
“İnsanların çoğu, zamanlarında bulunan evliyânın kıymetini anlayamazlar, hatırını saymazlar. Vefât ettiği zaman da; “O şöyle idi, böyle idi” diye konuşurlar.”
“Hocam Ebü’l-Hasen’den ( radıyallahü anh ) duydum; “Aralarında şu dört kimseden biri bulunan bir topluluk helak olmaz. İmâm, velî, sıddîk ve üstâd. Ebü’l-Abbâs-ı Mürsî, imamdır” buyurdu.
“Bir defasında, sohbetlerinde bulunmak niyetiyle hocamın yanına girmiştim. Bana; “Konuş ey evlâdım! Allahü teâlâ seni mübârek eylesin” buyurdu. Bundan sonra, Allahü teâlânın izni ile çok fasîh ve beliğ olarak konuşmaya, insanlara te’sîrli sözler söylemeye başladım.”
Ebü’l-Abbâs hazretleri, birgün sakalını tutarak buyurdu ki: “Allahü teâlâya yemîn ederim ki, çok uzaklarda, Irak’ta, Şam’da bulunan âlimler, bu sakalın sahibinin ne olduğunu (ilminin çokluğunu) bilmiş olsalardı, aradaki uzaklığa ve yol meşakkatine bakmadan, yüzüstü sürünmek pahasına da olsa yanımıza gelirlerdi.”
“Allahü teâlânın bize olan ihsânını görmek, verdiği ni’metlerin kıymetini daha iyi anlamak için, tasavvuf ehlinin sözlerini dikkatle okuyup öğreniyoruz.”
“Bir kimse, tasavvuf yolunda kemâle geldikten, evliyâlık yolunda yüksek dereceye ulaştıktan sonra, her lisândan konuşabilir. Her lisân, Allahü teâlâ tarafından bir ilham olarak kendisine tanıtılır.”
“Zâhirî ilimlerde âlim olan bir kimse, sıdk ile evliyânın sohbetinde bulunursa, o kimsenin ilmi artar.”
“Allahü teâlânın evliyâsından, sizi hatırlamasını, hatırında tutmasını taleb etmeyiniz. Bilâkis, siz devamlı olarak o velîyi hatırınızda tutmaya gayret ediniz. Çünkü, sizin yanınızda o ne ise (siz onu ne kadar çok hatırlar iseniz) onun yanında siz de öylesiniz (o da sizi o kadar hatırlar).”
“İnsanın Allahü teâlâyı tanıması kolaydır. Çünkü Allahü teâlâ her türlü kemâl ve cemâl sıfatlarıyla ma’rûftur, tanınmaktadır. Fakat, insanın, kendisi gibi yiyip içen, görünüş i’tibâriyle kendisine benzeyen bir velîyi tanıması, anlıyabilmesi çok zordur.”
“Allahü teâlâdan korkan, haram ve şüphelilerden çok sakınan, emirlere tam uyan kimse, Allahü teâlânın kendisini koruduğu kimsedir.”
“Dünyâsını düzeltmek veya âhıretini düzeltmek için değil de, yalnız Allahü teâlânın rızâsı için çalışan kimseyi, Allahü teâlâ ıslâh eder, düzeltir.”
“Allahü teâlâya yemîn ederim ki, üstünlük ve şerefi, mahlûklardan birşey beklememekte buldum. Birgün köpek gördüm. Yanımda bulunan emeği, yemesi için önüne koydum, hiç iltifât etmedi. Ben bu hâline hayret derek, ekmeği ağzına yaklaştırdım. Yine hiç iltifât etmedi. Ya’nî mahlûklardan birşey beklemiyor ve mahlûklardan gelen birşeyi kabûl etmiyordu, o sırada gizliden bir ses duydum, köpeğin, kendisinden daha zâhid olduğu kimseye yazıklar olsun!” diyordu.”
“İnsanların bağlandıkları çok ebepler, vâsıtalar vardır. Bizim sebeblerimiz: îmân ve takvâdır.” Ebü’l-Abbâs hazretleri bundan sonra, “Eğer memleketlerin halkı (küfür ve isyândan vazgeçip) îmân etseler, takvâ sahibi olsalardı (Allahü teâlâdan korksalardı), muhakkak ki, üzerlerine semâdan (yağmur yağdırarak) ve yerden (bitki bitirerek) bereketler açardık. Fakat onlar, peygamberleri yalanladılar. (Küfür ve isyanı) tercih etmeleri sebebiyle biz onları azapla yakalayıverdik.” (A’râf-96) meâlindeki âyet-i kerîmeyi okudu.
“Allahü teâlânın bir velî kulu, kendisine eziyet, sıkıntı veren bir kimseye darılsa, o kimse o anda helak olur. Fakat velînin Allahü teâlâyı tanıması, mahlûklara merhameti pek fazla olduğundan, kendisine eziyet ve sıkıntı da verse, bir kimsenin helak olmasını istemediği için, insan ve cinlerden kendisine eziyet verenlerin sıkıntılarına tahammül eder. Kendisine sıkıntı verenlerden hiçbir kimseye de hiçbir zararı dokunmaz.”
“Eğer sana, “Allahü teâlâdan korkuyor musun?” derlerse, “Evet Allahü teâlânın kalbime koyduğu korku miktarınca Allahü teâlâdan korkarım” de!” Allahü teâlâyı seviyor musun? derlerse, yine böyle cevap ver!”
Evliyâdan ba’zılarının, “Velî, yirmi sene müddetle soldaki meleğe hiçbir günah yazdırmadıkça tam velî olamaz” sözü hakkında buyurdu ki: “Bunun ma’nâsı; yirmi sene ondan hiç günah sâdır olmaz demek değildir. Belki de bunun ma’nâsı, günah işlemekte ısrar etmez, günaha devam etmez, günah işlemiş olsa bile, vakit geçirmeden derhal tövbe ve istiğfar ederek o günahı yazdırmaz demektir.”
Ebü’l-Abbâs-ı Mürsî hazretleri, “(Ey Resûlüm) deki: “Bu (tevhîde) Allahü teâlâya da’vet benim (me’mûriyetim, apaçık) yolumdur. Ben ve bana (îmân ve tasdik ile) tâbi olanlar basiret üzereyiz.” (Yûsuf-108) meâlindeki âyet-i kerîmede geçen “Bana tâbi olanlar”dan maksadın; “Her husûsta benim gösterdiğim yolda bulunan, bana uyan ve gittiğim yolda gidendir” demek olduğunu bildirmiştir.
Ebü’l-Abbâs-ı Mürsî hazretleri, evliyâlık yolunda bulunan bir kimsenin, Allahü teâlâya duâ ederek; “Beni her ne sûretle imtihan etmek denemek istersen öyle yap! “dediğini, bunun üzerine kendisine idrar tutukluğu illeti verildiğini, bunun ise tahammülü kalmayıp, yakınlarına; “Yalancı amcanızın (benim), bu dertten kurtulması için Allahü teâlâya duâ edin!” dediğini, ya’nî sabredemediği için kendisini yalancı saydığını bildirerek, “Bu zât, ilk başta Allahü teâlâya; “Yâ Rabbî; Beni affeyle!” diye yalvarsaydı, daha hayırlı olurdu” buyurdu.
“Zâhid dünyâda gurbettedir. Çünkü onun asıl vatanı âhırettir. Ya’nî o âhırete yönelmiştir. Zahidin dünyâda gurbette olması, kendisi gibi âhırete yönelmiş olanların yok denecek kadar az olup, insanların çoğunun dünyâya dalmış olması sebebiyledir. Kendisi gibi olanlar bulunmadığı için, dünyâda gurbette sayılmıştır.”
“Ben, iki defa doğduğuma yemîn etsem yalan olmaz. Birincisi, herkesin bildiği normal doğum, ikincisi Allahü teâlâyı tanımak yolunda rûhumun yeniden doğuşudur.”
“Allahü teâlâ, Âdemoğlunun bedenini üç kısım yaptı. İnsanın lisânı (dili) bir kısım, uzuvları, a’zâları bir kısım, kalbi de bir kısımdır. Allahü teâlâ bu kısımlardan her birine ba’zı şeyler emredip, bu emirlere uymalarını, vefa göstermelerini istedi. Kalbin vefası, Allahü teâlânın tekeffül ettiği, üzerine aldığı rızık için üzülmemesi, endişelenmemesi, kendisinde; hîle, düzen, oyun, hased gibi kötü düşüncelerin bulunmamasıdır. Lisânın (dilin) vefası, gıybet etmemesi, yalan söylememesi, dünyâsına ve âhıretine yaramıyan fâidesiz ve boş sözler söylememesi, böyle sözlerle vakit geçirmemesidir. A’zâların vefası, (Âdemoğlunun) a’zâ ile, hiçbir zaman herhangi bir günaha koşmaması ve o a’zâlar ile hiçbir kimseye eziyet vermemesidir.”
“Yağcıdan yağ satın alırken, normalinden kıl kadar fazla yağ istiyen, satın aldığı miktardan fazla olarak, satıcının elindeki malda gözü olan kimsenin dîninin kuvveti kıl kadar zayıftır. Bunun gibi, kömürcüden kömür alan kimse, normal alacağı tamam olduktan sonra, “Biraz daha ver!” diyen, ya’nî aldığı ile yetinmeyen, kalanda gözü olan kimsenin kalbi, o kömürden daha karadır.”
“Kâmil kimse, hâlini gizliyebilendir.”
“Bir kimsenin yemeğini yediğiniz zaman, onun yanında birşeyler de içiniz ki, o kimsenin ecri, sevâbı tam olsun. Çünkü Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Suyu olup da, bir mü’mine bir yudum su içiren kimse, sanki İsmâil aleyhisselâmın esîr olan evlâdından yetmiş tanesini azâd eden kimse gibidir.”
“Ârif olanın dünyâsı âhıret için, âhıreti de Rabbi içindir.”
“Vallahi karnıma, asla haram lokma girmedi.”
“Peygamberler, ümmetleri için atıyyedir. Fakat Resûlullah ( aleyhisselâm ) efendimiz hediyyedir. Hediyye ile atıyye arasında fark vardır. Atıyye muhtaçlara, hediyye ise sevilenlere verilir.”
“Hadîs-i şerîfte doğru olan tüccârın. Peygamberler, sıddîklar, şehîdler ve sâlihlerle birlikte haşrolunacağı bildirildi. Peygamberlerin (aleyhimüsselâm) husûsiyetleri; emâneti eda etmek, nasihatte bulunmaktır, işte doğru olan tüccâr; emâneti eda etmek ve başkalarına nasihatte bulunmak vasıfları ile peygamberlerle birlikte haşrolunur. Zâhir ve bâtın bakımından sıddîklar gibi olduğundan sıddîklarla birlikte haşrolunurlar. Sıddîkların husûsiyetleri odur ki; hem zâhiren, hem de bâtınen safa hâlinde bulunurlar. Şehîdlerin husûsiyetleri odur ki; cihâd ederler. Doğru olan tüccâr ise; nefsi, şeytanı ve hevâsı ile cihâd eder. Bu vasıfları sebebiyle şehîdlerle birlikte haşrolunur. Sâlihlere gelince, onlar, helâli alır, haramı terkederler, doğru olan tüccâr da helâli alır, haramı terkeder. Bu vasıfları sebebiyle sâlihlerle birlikte haşrolunur.”
“Ba’zı kimseler, şu kadar hatim yaptım. Şu kadar rek’at namaz kıldım, şu kadar hac yaptım v.s. derler. Hâlbuki, onlar kötülüklerini, hatâ ve kusûrlarını sayıp onları düşünseler daha hayırlı olur. Ba’zıları da; “Benim, Allah yolunda harcanmış şu kadar senem var” derler. Hâlbuki, “Allahü teâlânın ilminde sa’îdlerden mi yoksa şakilerden miyim? diye düşünmek, ilmine ve ameline güvenmemek lâzımdır.”
“Kulun iyiliği üç şeydedir. Allahü teâlâyı tanımak, nefsini tanımak ve dünyâyı tanımak. Allahü teâlâyı tanıyan ondan korkar. Dünyâyı tanıyan ona düşkün olmaz. Haramlardan, şüphelilerden ve mübahların çoğundan sakınır. Nefsini tanıyan da, Allahü teâlânın kullarına karşı mütevâzi olur.”
Tama’ üç harften (tı, mim ve ayn harflerinden) meydana gelen bir kelime olup, yine üç harften (be, tı ve nûn harflerinden) meydana gelen karın (batn) kelimesi gibidir. Karın; yer, acıkır, yer, acıkır ve bu, hayatta olduğu müddetçe devam eder. Ya’nî hiç doymaz. Bunun gibi, tama’ sahibi olan da hiç doymaz.”
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild-1, sh. 314
2) Tabakât-ül-kübrâ cild-2, sh. 12
3) Hüsn-ül-muhâdara cild-1, sh. 523
4) El-A’lâm cild-1, sh. 186
5) Tabakât-ül-evliyâ sh. 418
6) Neyl-ül-ibtihâc sh. 64
7) Nefehât-ül-üns trc. sh. 645
? Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1000İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ EBÜ’L-ABBÂS-I VÂSITÎ (Ahmed bin İbrâhim)
Şafiî mezhebi fıkıh âlimlerinden ve evliyânın büyüklerinden. İsmi, Ahmed bin İbrâhim bin Ömer bin Ferec bin Ahmed bin Sâbûr el-Fârûsî el-Vâsıtî olup, künyesi Ebü’l-Abbâs’dır. İzzeddîn el-Fârûsî diye tanınır. Aslen, Irak’ta, Dicle nehri kenarında, Vâsıt ile Mezar şehirleri arasında bulunan Fârûs kasabasındandır. 614 (m. 1218) senesi Zilka’de ayında Vâsıt şehrinde doğdu. 694 (m. 1295) senesinde Zilhicce ayının başlarında orada vefât etti.
Ebü’l-Abbâs-ı Vâsıtî ( radıyallahü anh ), daha çok küçük denecek yaşta ilim tahsiline başladı. Babasından Kur’ân-ı kerîm okumasını öğrendi. İlim öğrenmek için çok seyahatler yaptı. Vâsıt, Bağdad, İsfehan, Dımeşk (Şam) ve başka yerlerde meşhûr âlimlerin sohbetlerinde bulundu. Mekke ve Medine’de uzun zaman kaldı. Hüseyin bin Ebü’l-Hasen bin Sabit et-Tîbî, Ömer bin Kerem ed-Dîneverî, Ebü’l-Hasen el-Katî’î, Ebû Ali Hasen bin ez-Zebîdî, Ebü’l-Müneccâ (veya Ebü’n-Necâib) bin el-Lettî, Enceb bin Ebü’s-Se’âde, Ebü’l-Hasen bin Ravzebe, Ahmed bin Ebü’l-Feth bin el-Meydânî, Hüseyn bin Mahmûd es-Salhânî, İsmâil bin Ebü’l-Yüsr ve daha birçok âlimden ilim öğrendi, hadîs-i şerîf rivâyet etti. Tasavvuf yolunda kendisini, zamanın en büyük evliyâsından olan Şihâbüddîn-i Sühreverdî hazretleri yetiştirip me’zûn etti. Ebü’l-Abbâs-ı Vâsıtî hazretleri, Berzâlî ve başka birçok büyük zâta hocalık etti. Çeşitli yerlerde bulundu. Şam’a geldiğinde, ilim öğrenmek isteyenler, hattâ ilim sahibi âlimler bile sohbetine koştu. Zâhiriyye, Nâsıriyye ve Necibiyye medreselerinde ders verdi. Şam’ın en büyük ve en meşhûr câmisi olan Emeviyye Câmii’nde hatîblik yaptı. Bir zaman sonra oradan ayrılarak Şam kâfilesi ile birlikte hacca gitti. Kitapları pek fazla olduğundan, yanında götüremedi ve birine emânet etti. Haccını yaptıktan sonra Irak kâfilesi ile, Irak’a doğum yeri olan Vâsıt’a döndü. Vefât edinceye kadar orada kaldı. Vâsıt’a geldiğinde kendisine dediler ki: “Önceleri Mekke ve Medine’de bulunuyordunuz. Sonra Şam’a geldiniz. Daha sonra hacca gittiniz. Hacdan sonra da Vâsıt’a geldiniz. O mukaddes yerleri nasıl terk ettiniz?” Bunlara cevaben buyurdu ki: “Rü’yâmda Resûlullah ( aleyhisselâm ) efendimizi gördüm. Bana “Vâsıt’a git! Orada vefât edersin ve babanın yanına defn olunursun” buyurdu.” Birgün talebelerini toplayıp; “Haklarınızı helâl ediniz! Sefere çıkmak istiyoruz” dedi. Talebeler hayret edip, başlarını önlerine eğdiler. Bunun üzerine buyurdu ki: “Salı günü Şîrâz’a gitmek üzere yola çıkmak istiyorum. Ama zannediyorum ki, o gün öleceğim ve Şîrâz’a gidemiyeceğim.” Hakîkaten de dediği gün vefât etti.
Ebü’l-Abbâs İzzeddîn el-Fârûsî, tefsîr, fıkıh, hadîs, kırâat, belagat ve diğer ilimlerde çok yüksek âlim idi. İlim öğrenmekte, ilmini arttırmakta çok gayretli idi. Öğrendiği ilmi yaymakta, talebeleri terbiye edip yetiştirmekte pek mahir idi. Hitâbeti çok kuvvetli, sözleri gayet te’sîrli idi. Âbid ve zâhid bir zât idi. Devamlı ibâdetle meşgûl olur, Allahü teâlânın rızâsı bulunmayan bir işe kat’iyyen yaklaşmazdı. İslâmın güzel ahlâkının ve faziletlerinin kendisinde toplandığı çok yüksek bir zât idi.
Birgün İbn-i Hişâm Câmii’nde insanlara namaz kıldırmak için mihraba geçtiğinde, iftitâh tekbîri almadan evvel, sağ tarafına döndü ve “Dışarı çık ve gusl abdesti al!” buyurdu. Kimse çıkmadı, ikinci defa aynı şeyi söyledi. Yine çıkan olmadı. Üçüncü defa söyleyip yine çıkan olmayınca; “Ey Osman! Dışarı çık ve gusl abdesti al!” buyurdu. Bunun üzerine safdan bir kimse çıktı. Dışarı gidip gusl abdesti aldı ve geri döndü. Ebü’l-Abbâs hazretlerinden özür diledi. Osman ismindeki bu kimse sâlih bir zât idi. Anlatıldığına göre bu zât, uykudan uyandığında çamaşırında yaşlık bulmuştu. Bunun gusl gerektirip gerektirmeyeceğini anlıyamamıştı. Nihâyet gusl gerekmiyeceğine kanâat getirip, gusl etmemiş idi. Namaza dururken, Ebü’l-Abbâs hazretleri isim söylemiyerek; “Dışarı çık ve gusl abdesti al!” buyurunca, bu zât, başka birine hitâb edildiğini düşündü. Nihâyet ismi ile söyleyince, kendi hâlinin guslü icâb ettirdiğini anlayıp çıktı ve gusl abdesti alıp ondan sonra geldi.
Fıkıh, tefsîr ve lügat âlimi. İsmi, Abdullah bin Hüseyn bin Abdullah bin Hüseyn Ukberî olup, künyesi Ebü’l-Bekâ, lakabı Muhibbüddîn’dir. 538 (m. 1143) senesinin başlarında Bağdad’da doğup, 616 (m. 1219) târihinde, Rebî’ul-âhır ayının sekizinci Pazar günü yine burada vefât etti. Aslen, Dicle üzerinde bir yer olan Ukberâlıdır. Küçüklüğünde çiçek hastalığı sebebiyle a’mâ oldu.
Kur’ân-ı kerîmi, Ebû Hasen Betâihî’nin yanında okudu. Ebû Hasen bin Batî, Ebû Zür’a Makdisî. Ebû Bekr bin Nükûr, İbn-i Hubeyre el-Vezîr’den (r.aleyhim) hadîs-i şerîf dinledi. Fıkıh ilmini. Kâdı Ebû Ya’lâ es-Sagîr, Ebû Hakîm Nehrevânî’den (r.aleyhim) aldı. Fıkıh ilminde pek yükseldi. O kadar ki, kendisinden önceki büyük âlimler gibi meşhûr oldu. Nahiv ilmini; Ebû Muhammed bin Haşşâb, Ebü’l-Berekât bin Necâh’dan, lügat ilmini, İbn-i Kassâb’dan öğrendi. Muhtelif ilim dallarında çok bilgi sahibi oldu. Her taraftan talebeler ilim almak için onun yanına koştular. Çok kimse kendisinden hâdîs-i şerîf dinleyip, rivâyette bulunmuştur. İbn-i Debîsi, İbn-i Neccâr. Ziya, İbn-i Sayrafi bunlardandır. Ondan icâzet almak sûretiyle de rivâyet edenler de olmuştur. Kemâl Bezzâr bunlardandır. Arabî ilimlerde de çok talebe yetiştirmiştir. Birçok kimse ondan fıkıh ilmini almıştır. Muvaffak bin Sadaka ile Yahyâ bin Yahyâ el-Harrânî bunlar arasındadır.
Ebü’l-Bekâ, Hanbelî fıkhı, lügat, ferâiz ve hesâb derslerini okuttu. Eser yazarken usûlü şöyle idi: Hangi ilimle alâkalı eser yazacaksa, bu sahada yazılmış eserleri ister, talebelerinden birisine huzûrunda okutur, kendisi de dinler, sonra yazacağı şeyler zihninde hazır olunca onları talebelerine yazdırırdı.
Ebü’l-Bekâ, yüksek ilmi yanında, sâlih, dindar bir zât idi. Güzel ahlâk sahibi idi. Mütevâzi idi. Meşgûliyeti çok severdi. Hattâ gece ve gündüz içerisinde, boş geçen bir anlık vakti yoktu. Devamlı ilim ile uğraşırdı. Ya birisi yanında ders okur veya birisi ile ilmî müzâkereler yapar, kitap mütâlâa ederdi. Öyle ki, geceleyin bile zevcesi muhtelif ilimlere âit kitaplardan okuyup, onun da dinlediği anlatılır.
Âlimlerin hakkında buyurdukları: İbn-i Nâsıh ( radıyallahü anh ): “Ebü’l-Bekâ ( radıyallahü anh ) Kur’ân-ı kerîm, fıkıh, lügat, nahiv, arûz, ferâiz, hesâb ve birçok sahalarda çok yüksek derecede idi. Muhtelif ilimlere âit meşhûr eserleri vardır. Medresede, meşhûr âlim Ebü’l-Ferec İbni Cevzî’nin asistanı idi. Çok dindar idi. Yanında ezberinden, Sa’lebî’nin “Fasih” adlı eserini, İbn-i Cinnî’nin “Tasrif”ini okudum derdi.”
Abdüssamed bin Ebü’l-Ceyş ( radıyallahü anh ): “Dokuz ilim dalında fetvâ verirdi. Nahiv, lügat, hesâb, ferâiz, cebir, mukâbele, fıkıh. Kur’ân-ı kerîmin i’râbı (harekeleri) Şâzz kırâatlerde zamanında bir tane idi. Onun bu ilimlere dâir küçük-büyük ve orta çaplı birçok eseri vardır.”
İbn-i Debîsi ( radıyallahü anh ); “Ebü’l-Bekâ çeşitli ilimlerde mütehassıs idi. Kur’ân-ı kerîm’in i’râbına, meşhûr kırâatlara, hadîs-i şerîflerin i’râbına, nahiv, lügat ilimlerine âit kıymetli eserleri vardır” demektedir.
İbn-i Neccâr ( radıyallahü anh ); “Ebü’l-Bekâ’nın ( radıyallahü anh ) yanında çok eserlerini okudum. Uzun bir müddet onun yanında kaldım. Hadîs ilminde güvenilir, dindar, güzel ahlâk sahibi, mütevâzi bir kimse idi” demektedir.
Hadîs ve Şafiî mezhebi fıkıh âlimi. Künyesi Ebü’l-Berekât olup ismi Hasen bin Muhammed bin Hasen’dir. 544 (m. 1149) yılında Selh kasabasında doğdu.
Meşhûr târih ve hadîs âlimi ibn-i Asâkir’in yeğeni idi. Zeyn-ül-Emnâ lakabı verildi. Ebü’l-Berekât İbni Asâkir denildi. 627 (m. 1230) yılında Şam’da vefât etti.
İlmi ve ibâdetleriyle meşhûr ve ma’rûf olan Ebü’l-Berekât İbni Asâkir, başta amcaları Sâin Hibetullah ve Hâfız Ebü’l-Kâsım olmak üzere, Abdürrahmân bin Hasen Dârânî, Ebü’l-Aşâir Muhammed bin Halîl, Hasen bin Hüseyn, Hadir bin Sibl Hârisî, Ebû Necîb Sühreverdî ve daha birçok âlimden hadîs ilimlerini öğrendi. Pekçok hadîs-i şerîf dinledi. Ebü’l-Kâsım Ali bin Hasen, İbn-i Asâkir’den fıkıh bilgilerini öğrendi. Şafiî mezhebine göre fetvâ verdi. Şam’da Hazîne me’mûrluğu ve Evkaf nâzırlığı yaptı. Nûreddîn Zengî tarafından Şam’da yaptırılan Nûriyye Dâr-ül-hadîsi’nde tâliblerine ilim öğretti.
Pekçok talebe yetiştirdi. Berzâlî, Hâfız Zekî Münzirî, Kemâl bin Adîm, Zeyn Hâlid, Şeref Nablûsî, Ahmed bin Hibetullah bin Asâkir, Ahmed bin İshâk ve daha birçok âlim onun talebeleri arasındaydı.
Allahü teâlânın dînini öğrenmekte, öğretmekte, Allahü teâlânın dînini yaşamakta ve yaymakta zamanının en önde gelen âlimlerinden olan Ebü’l-Berekât Zeyn-ül-Emnâ İbni Asâkir, dünyâya hiç i’tibâr etmez, çok namaz kılar ve devamlı Allahü teâlâyı zikrederdi. Geceyi üçe bölerdi. Üçte birinde Kur’ân-ı kerîm tilâvet eder, Allahü teâlâyı anardı. Üçte birinde uyur, üçte birinde namaz kılardı. Gündüzleri de oruç tutar, ilim öğrenerek ve öğretmekle meşgûl olur, çok namaz kılardı. Çok namaz kılmasından dolayı Seccâd (çok secde eden) diye bilinirdi. Bütün yaptıklarına tövbe eder, devamlı istiğfarda bulunurdu.
Ba’zı kimseler, rü’yâlarında Hazreti Osman’ı gördüler. Resûlullahın ( aleyhisselâm ) dâmâdı ve halîfesi, iki nûr sahibi Hazreti Osman ( radıyallahü anh ), Zeyn-ül-Emnâ’ya selâm verdi. Kucaklaştılar. “Ey mü’minlerin emîri, Zeyn-ül-Emnâ’ya selâm mı veriyorsun?” diye sorulunca, “Evet, ona selâm veriyorum. Zîrâ o, ençok tövbe edenlerdendir. Ona Medine hurmalarından bir hurma hediye ettim” buyurdu. Zeyn-ül-Emnâ’nın kardeşi Ebü’l-Fadl, o esnada hacda idi. Hacdan dönünce; “Sana bir paket hurma getirdim” deyip Zeyn-ül-Emnâ’ya verdi ve “Herhalde Hazreti Osman veya Hazreti Ali’nin ağacındandır” dedi. Zeyn-ül-Emnâ, “Muhakkak Hazreti Osman’ın ağacındandır” buyurup, yukarıdaki rü’yâyı anlattı.
Zeyn-ül-Emnâ; “Oruç tutmaya başladığım günden beri, bir hastalık ve benzeri bir sebeble orucumu bozmadım. Ramazan’dan önce veya sonra hastalanırdım. Yetmiş Ramazan oruç tuttum. Hiçbir Ramazan’da hastalanıp orucumu bozmadım” buyururdu.
Usûl ve Şafiî mezhebi fıkıh âlimi. Künyesi Ebü’l-Fadl olup ismi, Muhammed bin Ali bin Hasen’dir. Aslen Hılâtlı olduğu için, Hılâtî nisbet edildi. 675 (m. 1276) yılında Kâhire’de vefât etti.
Yakın çevresinde temel din bilgilerini ve âlet (yardımcı) ilimleri öğrendikten sonra Bağdad’a giden Ebü’l-Fadl Hılâtî, Şihâbüddîn Ömer bin Muhammed Sühreverdî’den ilim öğrendi. Daha sonra Şam’a gitti. Orada Ebü’n-Necâ Abdullah bin Ömer Lettî’nin derslerine devam etti. Birçok âlimin ilminden istifâde etti. Şafiî mezhebi fıkıh bilgilerinde ve usûl ilminde âlim oldu. Kâhire’ye gitti. Orada kadı ta’yin edildi. Allahü teâlânın dînine hizmet ve O’nun kullarına faydalı olmak için çok çalıştı, öğrenmiş olduğu pek kıymetli ilimleri, birçok kimseye öğretti. Güler yüzü, tatlı dili, güzel ahlâkı, cömertliği, Allahü teâlânın kullarına olan merhameti ile insanlara örnek oldu. Kendisini sevenlere sık sık nasihatlerde bulunurdu. Bu nasihatlerinde, onlara emr-i ma’rûf yapar, Allahü teâlânın emir ve yasaklarını öğrenip yapmayanın, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) ahlâkıyla ahlâklanmayanın Cehennem ateşinden kurtulamayacağını anlatırdı.
Pekçok talebe yetiştirip, kıymetli eserler yazdı. Eserlerinden biri, İmâm-ı Gazâlî hazretlerinin “El-Vecîz” adlı eserine yazdığı “Kavâid-üş-Şer’ ve davâbıt-ül-asl vel-fer” adlı şerhidir.
Yemen’de yetişen evliyânın büyüklerinden. İsmi, Ebü’l-Gays bin Cemîl olup, lakabı Şems-üş-Şümûs’dur (Güneşlerin güneşi). Doğum târihi bilinmeyen Ebü’l-Gays bin Cemîl, 651 (m. 1253) senesinde Yemen’de vefât etti. Beyt-ül-atâ kabristanına defn edildi. Kabri üzerine Yemen’de benzeri olmayan bir türbe yapıldı. Zühd, vera’, takvâ sahibi olan Ebü’l-Gays bin Cemîl’in çok kerâmetleri görüldü.
Ebü’l-Gays bin Cemîl.ümmî idi. Ya’nî okuma ve yazması yoktu. Sohbetlerini, âlimler, fakîhler ve her sınıftan çok kimseler dinlerdi. Gelenlerin zor sorularını en güzel bir şekilde, en anlaşılır tarzda izah eder ve cevaplandırırdı. Bu duruma herkes şaşardı. Ebü’l-Gays hazretleri kaside okumayı kabûl etmez ve kaside okuyanlarla görüşmek istemezdi.
İmâm-ı Yâfiî şöyle anlatır: “Sultânın hizmetçisi, Ebü’l-Gays’ın bir talebesine düşmanlık edip zarar veriyordu. Talebe, birgün bu düşmanlık eden hizmetçiyi dövdü. Bu durum sultâna iletilince, sultan da bu talebenin öldürülmesini emretti ve emir yerine getirildi. Talebesinin öldürüldüğünü duyunca, Ebü’l-Gays bin Cemîl çok üzüldü. Başını önüne eğip bir müddet sessizce durdu. Daha sonra sultânın vefât haberi duyuldu.”
Şöyle anlatılır: “Âlimlerden birkaç tanesi, Ebü’l-Gays bin Cemil’i imtihan etmek niyetiyle geldiler. Ebü’l-Gays onlara: “Ey benim kölemin kölesi olmuş kişilere merhaba” dedi. Gelenler şaşırıp kızgınlıkla oradan ayrıldılar ve doğruca büyük âlim Hadramî’nin huzûruna gidip durumu anlattılar. O da; “Doğru söylemiş. Siz öylesiniz, ya’nî siz arzularınıza tâbi, nefsinizin kölesi olmuşsunuz. Nefs ve arzular da Ebü’l-Gays’ın kölesidir. O nefsine tâbi değildir” buyurdu.”
Münâvî şöyle anlatır: “Ebü’l-Gays, birgün hocasının evine odun getirmek için ormana gitti. Odunları kesip merkebe yükliyeceği sırada, bir arslan geldi ve saldırıp merkebi yedi. O zaman Ebü’l-Gays heybetlendi ve arslana; “Şimdi bu odunumu sen taşıyacaksın” dedi. Arslan birden sâkinleşti. O da odunları onun sırtına yükleyip şehre geldi. Odunları onun sırtından indirdi ve; “Şimdi kimseye zarar vermeden yerine gideceksin” buyurdu. Arslan geri döndü. Hocası bu durumu öğrenince ona; “Oğlum, sen artık buralarda durma başka yerlere git” dedi. Hocasının bu sözü üzerine, Ebü’l-Gays oradan ayrılarak başka bir beldeye gitti. Orada Ali Ehdel isimli bir âlimin talebesi oldu. Ondan çok istifâde etti. Ve; “Ehdel hazretlerine dilsiz olarak geldim. O kalb gözümün açılmasına sebeb oldu” dedi. Daha sonra oradan ayrıldı. Talebe yetiştirmeye başladı. Çok kerâmeti görüldü.”
İmâm-ı Yâfiî anlatır: “Ebü’l-Gays’in talebeleri birgün acıktıklarını ve et yemek istediklerini hocalarına arz ettiler. O da; “Falan güne kadar sabrediniz. Alış-veriş için kâfile gelsin” buyurdu. O gün olunca, kâfilenin eşkıyâlarca basıldığı haberini aldılar. Çok geçmeden, eşkiyanın bir kısmı, kâfileden aldıkları ekmekleri diğer birkaç kişi de, kervandan aldıkları öküzü getirip Ebü’l-Gays’a teslim ettiler. Ebü’l-Gays talebelerine; “Şimdi yemek hazırlığını yapınız” buyurdu. Onlarda sofrayı kurdular. Orada bulunan ba’zı kimseler, öküz etinden ve ekmekten yemediler. Yemeğe da’vet edildi iseler de yemekten kaçındılar. O zaman Ebü’l-Gays talebelere; “Siz yiyiniz. Çünkü bu kimseler şüpheli şeyleri yemekten çekiniyorlar” buyurdu. Talebeler yemeklerini yedikten sonra, birisi koşarak Ebü’l-Gays hazretlerine gelerek; “Efendim, bu talebelerinize yemeleri için ekmek yapmıştım. Fakat yolda eşkiyalar onları aldılar” dedi. Arkasından bir kişi daha koşarak gelip; “Efendim, talebelerinizin kesip yemeleri için bir öküz getiriyordum. Fakat yolda eşkiyalar aldılar” dedi. O zaman Ebü’l-Gays, ikisine hitaben; “Sizin, talebelerim için nezrettiğiniz ekmek ve et onlara ulaştı” buyurdu. Orada bulunup da ekmek ve etten yemiyenler, bu durumu öğrenince yemediklerine ve Ebü’l-Gays’ın sözünü dinlemediklerine çok pişman oldular.”
Şöyle anlatılır: “Ebü’l-Gays bin Cemil’in talebelerinden biri, memleketine gitmişti. Orada güzel bir kız gördü ve ona tutuldu. Nihâyet bir akşam tenhâ bir yerde buluştular. O kıza kavuşmayı çok arzu eden genç, birden karşısında hocasını gördü. Kızla kendi arasında bir perde meydana geldi. Talebe derhal toparlanıp tövbe, istiğfar etti ve oradan hemen ayrıldı.”
İmâm-ı Yâfiî anlatır: “Birgün şarkı söylemeyi meslek edinmiş bir kadın, Ebü’l-Gays bin Cemil’in karşısına çıktı. Kadın, Ebü’l-Gays hazretlerini görünce, kendinden geçerek bayıldı. Ayıldığı zaman bunun sebebini anlıyarak, daha önce yaptıklarına tövbe ve istiğfar edip şarkı söylemekten vazgeçti. Ebü’l-Gays’in dergâhında altı ay kadar bir süre talebelerin çamaşırlarını yıkıyarak onlara hizmet etti ve sırtında su taşıdı. Zamanlarını da devamlı ibâdetle geçirdi.”
İsmâil bin Muhammed Hadramî şöyle anlatır: “Uyanık olduğum hâlde çok kere onu karşımda gördüm. Bana nasihat eder ve tasavvuf erbâbında dört hasletin olması husûsunu söylerdi. Söylediği dört haslet şöyle idi: “Tasavvuf erbâbının her işi Allah için olmalı. O’nun rızâsını gözetmelidir, İnsanların ve kendi nefsinin istediği olmamalıdır. Allahü teâlâya giden tek yolda bulunmalıdır. O da nefse uymamakla olur. Yoldaki kadın ve kızlardan çok sakınmalıdır. Çünkü onlar kendilerine bakılmasını isterler. Bu da insanı helâka götürür.”
El-Muhibbî şöyle anlatır: “Kansûh Paşa, büyük bir debdebe içerisinde ordusu ile Yemen’e geldi. Benî-Bahr denilen yerin büyüklerine bu haber ulaşınca, aralarından birini el-Lihye denilen yere gönderip, haber getirmesini istediler. O haberciye tenbîh edip; “Kansûh oradan ayrılınca onu ta’kib et bakalım Atâ’daki Ebü’l-Gays bin Cemil’i ziyâret edecek mi?” dediler. Haberci gidip Kansûh Paşa’yı ta’kib etti. Döndüğü zaman, Kansûh Paşa’nın Ebü’l-Gays bin Cemil’i ziyâret etmediğini söyledi. Oradaki büyükler; “Kansûh Paşa’ya Yemen’de fütuhat kapıları kapandı. Çünkü Ebü’l-Gays hazretlerini ziyâret edip duâ alsa idi. Çok kazançlı olacaktı” dediler.”
Yine İmâm-ı Yâfiî şöyle anlatır: Muhammed bin Ebî Bekr el-Hikemî ve Ebü’l-Gays bin Cemil, Yemen’in evliyâsındandı. Vefâtlarından sonra talebeleri onların kabirlerini ziyârete geldiler ve orada bir müddet kaldılar. O esnada el-Hikemî kabrinden çıktı. Gelenlere nasihatlerde bulundu ve sohbet etti. Daha sonra da Ebü’l-Gays kabrinden elini çıkardı ve onlarla sohbet etti.”
Evliyânın büyüklerinden. İsmi, Ali bin Humeyd (veya Ahmed) bin İsmâil bin Yûsuf el-Kûsî es-Saîdî olup, Künyesi Ebü’l-Hasen’dir. Mısır’da, Nil nehrinin sahilinde bulunan Kûs kasabasındandır. Buna nisbetle Kûsî denilmiştir. Doğum târihi kâtî olarak bilinmemekte olup, 612 (m. 1215)’de başka bir rivâyette 613 (m. 1216) senesi Şa’bân ayının ortalarında, Mısır’da Nil nehri sahilinde bulunan ve Kûs’a yakın şehirlerden olan Kınâ şehrinde vefât etti. Ders verdiği medresenin bahçesine, hocası Abdurrahim el-Kınâvî hazretlerinin yanına defnedildi. Kabrini ziyâret edip, onun hürmeti için, onu vesile edilerek yapılan duânın kabûl olunduğu çok görülmüştür.
Ebü’l-Hasen el-Kûsî hazretleri, o zamanda bulunan evliyânın en büyüklerinden Abdürrahîm el-Kınâvî hazretlerinin dâmâdı ve en üstün talebesi idi. Zâhirî ve batınî bir çok ilimleri ondan öğrendi. Ayrıca; İbn-i Dakîk-il-Iyd (Muhammed bin Ali el-Kuşeyrî), Ebû Yahyâ bin Şafiî, Ebü’l-Kâsım el-Meragî gibi meşhûr âlimlerin sohbetlerinde bulunup, kendilerinden ilim öğrendi. Kendisinden ise; Ebû Yahyâ, Yûsuf bin Muhammed bin Ali Ebû İshâk bin Adîs, İlmüddîn Ebû Tâhir İsmâil bin İbrâhim bin Ca’fer el-Menfelûtî ve başka âlimler ilim öğrendiler.
Ebü’l-Hasen el-Kûsî hazretleri, hâli ve yaşayışı insanlara örnek fazîletler ve kerâmetler sahibi çok yüksek bir zât idi. Tasavvuf ehli zâtların sohbetlerinde çok bulunurdu. Babası, elbise ve kumaş boyacılığı yapardı. Oğluna da; “Bana yardım etmiyorsun, gidip sûfîlerin sohbetinde bulunuyorsun” diyerek ona kırılıyordu. Birgün Ebü’l-Hasen ( radıyallahü anh ), boyanacak elbiselerden birini, boyanın içine batırdı. Babası, hiddetlenip; “Ne yaptın? O elbise, o boya ile boyanmayacaktı. Elbisenin sahibine ne cevap vereceğim?” diye çıkıştı. Ebü’l-Hasen, elbiseyi boyanın içinden çıkarınca, o boyanın rengine değil, olması istenilen renge boyanmış olduğu görüldü. Babası, bu hâlden sonra oğlunu serbest bıraktı. Sûfîlerin sohbetlerinde bulunmasına hiç mâni olmadı.
Ebü’l-Hasen bin Sabbag hazretlerinin, talebelerine ders verdiği bir hânegâhı vardı. Hergün ve gecesinde bir defa hânegâha giderek, talebelerinin hâllerini kontrol ederdi. Bir Ramazân-ı şerîfin son gecesi yine hânegâha geldiğinde, talebelerden birisinin ağlamakta olduğunu görüp, sebebini sordu. O talebe şöyle anlattı: “Efendim! Bu gece rü’yâmda, bu gecenin Kadir gecesi olduğunu müşâhede ettim (gördüm). Herkes secde ediyordu. Ben de secde etmek istedim. Ne kadar gayret ettiysem de secde edemedim. Sanki karnımda demirden bir direk vardı ve ben de eğilemiyordum. Bu demir direk, secde etmeme mâni oluyordu.” Talebenin bu anlattıklarını dinleyen Ebü’l-Hasen hazretleri, tebessüm edip buyurdu ki: “Evlâdım! Bunun için hüzünlenme! Korkma! O demir bir direk gibi secde etmene mâni olan şey, senin içine bizim tarafımızdan konulmuş bir şeydir. Senin gördüğün o hâl, şeytanî bir hâldir. Eğer sen secde etmiş olsaydın, şeytan senin içine girmek için yol bulmuş olacaktı.” Bu sözleri dinleyen talebe; “Bu hâlin böyle olduğunu ben nereden bileyim? Hâl gerçekten bu anlatılan gibi midir?” diye düşündü. Hatırına gelen bu ve bunun gibi şüpheye düşürücü düşünceler içindeyken, Ebü’l-Hasen hazretleri o talebeye: “Ben sana böyle söylüyorum. Yoksa delîl mi istiyorsun?” buyurdu. Bundan sonra da sağ elini uzattı. Talebe gördü ki, hocasının sağ eli, meşrıka kadar uzandı. Sonra sol elini uzattı. O da magribe kadar uzandı. Sonra sağ elini sol eline doğru yaklaştırdı. O kadar ki, iki elinin birleşmesi için arada çok az bir mesafe kalmıştı. Nihâyet iki eli arasında, gördüğüm nûr, insan şeklinde duruyordu. Benim nûr şeklinde gördüğüm o şey, şimdi siyah ve çok çirkin bir şekildeydi ve Ebü’l-Hasen hazretlerine, kendisini bırakması için yalvarıyordu. Ebü’l-Hasen ( radıyallahü anh ) ellerini biraz daha yaklaştırdı. O elindeki acâib şeyin bağırması, feryadı daha da fazlalaştı. Nihâyet, o iğrenç ve çirkin şekil bir duman hâline geldi. Havada yok olup gitti. Bu hâli müşâhede eden talebenin gönlüne gelen i’tirâz ve şüphe şeklindeki düşünceler de yok oldu.
Ebü’l-Hasen Ali İbn-üs-Sabbag hazretlerinin talebelerinden Ebû Abdullah Muhammed bin Ahmed el-Kureşî ( radıyallahü anh ) şöyle anlatıyor: “Ben, Ebü’l-Hasen bin Sabbag’ın hizmetinde bulunuyordum. Memleketim, bulunduğum yere çok uzaktı, ben de dokuz aydır ailemden hiç kimseyi görmemiştim ve kendilerini çok özlemiştim. Kınâ şehrinde, hocam Ebü’l-Hasen hazretlerinin hânegâhında bu düşünceler içinde iken, birden bire hocam bana; “Aile efradını çok özledin değil mi?” dedi. “Evet” dedim. Beni bir odaya götürdü. Gözlerimi kapamamı emretti. Kapadım. Biraz sonra, “Başını kaldır! Gözlerini aç!” buyurdu. Gözlerimi açtığımda, kendimi memleketimizdeki evimin önünde buldum. Hâlbuki, Kınâ şehri ile benim memleketimin arası 15 günlük yol idi. Eve girdim. Çoluk çocuğum ile görüştüm. Bir gün kaldım. Evimdekiler ile beraber iki defa yemek yedim. Anneme de, evin ihtiyâçları için 20 dirhem para verdim. Akşam ezanı okununca evden çıktım. Allahü teâlânın izni ile, bir anda kendimi Kınâ şehrindeki hocamın hânegâhında buldum. Akşam namazından sonra hocam bana iltifât ederek; “Arzu ve iştiyâkın, özlemin geçti mi?” diye sordu. “Evet efendim” dedim. Bir ay sonra hocam bana tekrar izin verdi. Bu sefer normal olarak, yürüyerek memleketime geldim. Evimdekiler beni görünce çok sevindiler. Önceki gelişimde, kendilerinden habersiz olarak ayrıldığım için beni çok merak etmişler. Hattâ bir yerlerde ölmüş olabileceğimi tahmin etmişler. Ben kendilerinden özür dileyerek lâfı kestim ve hocamın bu kerâmetini kendileri hayâtta iken hiç kimseye anlatmadım.”
İlmüddîn İsmâil bin İbrâhim el-Menfelûtî ( radıyallahü anh ) şöyle anlattı: “Birgün hocam Ebü’l-Hasen Ali bin Humeyd hazretleri ile beraber deniz sahilinde bulunuyorduk. Hocam abdest alıyordu. Birden bir feryâd sesi işittik. Bir kargaşalık meydana geldi. Sebebini sorduk. Timsahın, kıyıda durmakta olan bir adamı yakalayıp, denizin içine doğru götürdüğünü söylediler. Baktık, timsah yakaladığı kimse ile beraber, kıyıdan uzaklaşıyordu. Hocam, timsaha “Dur!” buyurdu. Timsah olduğu yerde kaldı. Sonra hocam; “Bismillâhirrahmânirrahîm” diyerek, deniz üzerinde yürüdü. Timsahın yanına vardı. “O adamı bırak!” dedi. Timsah adamı bıraktı. Sonra timsahın üzerine elini koydu ve “Öl!” dedi. Timsah o anda öldü. Sonra o adama “Haydi, kıyıya git” buyurdu. Adam, “Bu kabarık dalgalar arasında kıyıya nasıl giderim?” dedi. Hocam ise; “Sen kıyıya doğru git! Hiçbir şey olmaz. Deniz de sana birşey yapamaz. Çünkü bu yol senin için kurtuluş yoludur” dedi ve kendisi de beraber, yer üzerinde yürüyorlar gibi, deniz üzerinde yürüyerek sahile geldiler. Orada bulunan herkes hocamın bu kerâmetini gördüler. Büyük hadîs âlimlerinden Abdülazîm-i Münzirî hazretleri diyor ki: “Ebü’l-Hasen bin Sabbag ( radıyallahü anh ) ile 606 (m. 1209) yılında Kınâ şehrinde karşılaştım. Onun bereketli sohbetinde bulunanların hâllerinin değiştiğini, bunun açıkça belli olduğunu gördüm. Talebe yetiştirmekte pek mahir idi. Kendisinden birçok kimse istifâde etti. Allahü teâlâ, onun vâsıtası ile birçok kimseye hidâyet, kurtuluş nasîb etti.”
Bir defasında Ebü’l-Hasen hazretleri yedi kişilik yemek hazırlattırdı. Bu yemekten yüz kadar kimse yediler. Yemek hepsine yetti. Hattâ bir miktar da arttı.
İmâm-ı Menâvî hazretleri şöyle anlatıyor “Ebü’l-Hasen Ali bin Sabbag hazretlerini, vefât hastalığında ziyâret ettim. Kendisine; “Sana fakirlik verdik. Şikâyette bulunmadın. Çok ni’metler verdik. Sen onlarla meşgûl olmadın. Hep bizimle meşgûl oldun. Sana belâ ehlinin hâlini veriyoruz ki, öncekiler gibi bunu da hoş karşılayasın ve bela ehline huccet (delîl) olasın” buyurulduğunu söyledi.”
Ebü’l-Hasen Ali bin Humeyd İbn-üs-Sabbag’ın ( radıyallahü anh ) sohbetinde bulunmak ve kendisine talebe olmak için biri geldiğinde, başını önüne eğerek bir müddet düşünür, Allahü teâlânın izniyle, kalb gözüyle o gelen kimsenin Levh-ül-mahfûz’daki hâlini görür, ona göre o kimseyi talebeliğe kabûl eder veya geri gönderirdi.
Yine birgün bir kimse gelerek sohbetinde ve hizmetinde bulunmak istediğini söyledi. Ebü’l-Hasen hazretleri o kimseye; “Bizim yanımızda sana verebileceğimiz bir vazîfe yok. Ancak, istersen her gün bir bağ halfâ (kandırma) otu getirirsen, hizmette bulunmuş olursun” buyurdu. O kimse, “Peki” deyip ayrıldı. Hergün orağını alıp gider bir bağ halfâ otu getirirdi. Bir zaman sonra usanıp, bu işi terketti. Rü’yâsında gördü ki, kıyâmet kopmuş ve kendisi ateşe düşmek üzere idi. Ebü’l-Hasen hazretlerinin hânegâhına getirdiği bir bağ halfânın, ateş ile kendisi arasında set, siper olduğunu gördü. O halfâ bağı kendisini ateşten uzaklaştırdı. Ebü’l-Hasen hazretlerine gelip gördüklerini anlattı. Ebü’l-Hasen ( radıyallahü anh ); “Biz sana ne dedik? Bizim yanımızda seni ıslâh edecek hizmetin, halfâ taşımak olduğunu söylemedik mi?” buyurdu. Bunun üzerine o kimse istiğfar etti ve aynı hizmetine devam etti.
Rivâyet edilir ki: “Ebü’l-Hasen hazretlerinin türbesine yakın bir yerde, çirkin bir günah işlenmek üzere idi ki, tam bu sırada, Ebü’l-Hasen hazretlerinin kabrinden şöyle bir ses duyuldu: “Ey filân! Bu işi yaparken Allahü teâlâdan haya etmiyor musun?
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild-2, sh. 163
2) Hüsn-ül-muhâdara cild-1, sh. 516
3) Şezerât-üz-zeheb cild-5, sh. 52
4) Tabakât-ül-kübrâ cild-1, sh. 161
5) Tabakât-ül-evliyâ sh. 452 İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ EBÜ’L-HASEN KATÎ’Î
Hadîs ve târih âlimlerinden. İsmi, Muhammed bin Ahmed bin Ömer el-Bağdâdî, el-Katî’î’dir. Künyesi, Ebü’l-Hasen’dir. 546 (m. 1151)’da doğdu. 634 (m. 1236) senesinde Bağdad’da vefât etti. Babası onu küçük yaşta ilim öğrenmeye başlattı. Ebü’l-Hasen bin Katî’î; Ebü’l-Abbâs Ahmed bin Muhammed bin Abdülazîz el-Mekkî, Ebû Bekr bin Zâgvinî, Nasr bin Nasr el-Akberi ve Süleymân bin Hâmî eş-Şehâm’dan hadîs-i şerîf dinledi. Bu zâtlardan rivâyet husûsunda zamanının tek âlimidir. Bunlardan başka, Ebü’l-Vakt Abdülevvel bin Îsâ bin Şuayb es-Seczî’den Sahîh-i Buhârî’yi dinledi. Bağdad’da Sahîh-i Buhârî’yi ondan tamamen dinleyip, rivâyet eden son zâttır. Zamanın diğer âlimlerinden de hadîs-i şerîf işitmiş ve bu ilimde çok gayret gösterip çalışmıştır. Ayrıca ilim için çeşitli yerlere gitmiştir. Musul’a gidip, orada bir müddet kaldı. Musul hatîbi Ebü’l-Fadl ve diğerlerinden hadîs-i şerîf dinledi. Şam’da; Muhammed bin Hamze bin Ebü’s-Sakr, Ebü’l-Meâlî bin Sâbir ve diğer âlimlerden, Harran’da; Hâmid bin Ebü’l-Hicr ve diğerlerinden hadîs-i şerîf dinledi. Sonra Bağdad’a döndü. Ebü’l-Ferec bin el-Cevzî’nin derslerine devam etti. Ondan, tasnif ettiği eserlerini ve rivâyetlerini okudu. Beş cüzlük bir târih yazdı.
“Dürret-ül-İklîl fî tetimmet-it-tezlîl” adını verdiği bu eseri, Ebû Sa’d bin Sem’ânî’nin târihine bir zeyldir. “Zeyl-i Tabakât-ı Hanâbile” müellifi İbn-i Receb bu eserden pekçok nakiller yaptığını kaydetmiştir. Ayrıca “Târîh-u Bağdâdîyyîn” adlı bir eseri daha vardır.
Mustensıriyye’deki meşhûr medrese kurulunca, Dâr-ül-hadîs kısmına, Ebü’l-Hasen Katî’î baş müderris olarak ta’yin edildi. Talebelere fevkalâde fâideli olmuştur. Bir müddet de Kâdı’l-kudât’ın yanında hizmet etmiştir. Kendisinden; ed-Debîsî, İbn-i Neccâr, es-Seyf, İbn-ül-Mecîd, İzzeddîn Fârûsî, Ebrakûhî ve diğerleri rivâyette bulunmuşlardır. Ondan icâzetle rivâyette bulunan son âlim, Ebü’l-Abbâs Ahmed bin Ebû Tâlib bin Şahne’dir.
Evliyânın büyüklerinden, hadîs âlimi ve Şâzilî yolunun ilk rehberi. İsmi, Nûreddîn Ali bin Abdullah bin Abdülcebbâr bin Temîm bin Hürmüz bin Hâtem bin Kusay bin Yûsuf bin Yûşa bin Verd bin Battal Ali bin Ahmed bin Muhammed bin Îsâ bin Muhammed bin Hasen bin Ali bin Ebî Tâlib’dir. Hazreti Hasen soyundan olup. Şerîftir. Künyesi. Ebü’l-Hasen olup. Mâlikî mezhebindendir.
592 (m. 1196)’de Tûnus’da Şâzile kasabasında doğdu. Tasavvuftaki silsilesi Sırrî-yi Sekatî’den gelmektedir. Aynı zamanda bu silsilede bulunan Seyyid Ahmed Rıfâî’ye bağlanmıştır. İskenderiyye’ye gelerek Şâzilîye yolunun esaslarını açıklayıp, neşretti. Doğum yerine nisbetle, “Şâzilî” lakabı ile anıldı. Arabistan’daki Hicaz halkı gibi, buğday tenli ve uzunca boylu idi. Konuşmasındaki fesahat ve tatlılık, açıklık ve vecizlik bakımından, kendisini Hicazlı zannederlerdi.
Doğduğu Şâzile kasabasında ilim tahsili yaptı. Önceleri kimya ilminde uzun çalışmalar ve araştırmalarda bulundu. Bu ilimde iyi yetişmesi için cenâb-ı Hakka yalvararak duâ ediyordu. Bu esnada, aldığı ma’nevî bir işâretle, tasavvuf yoluna bağlandı. Din ilimlerinin hepsinde mütehassıs ve derin âlim oldu. Hepsinin inceliklerine ve sırlarına kavuştu. Tefsîr, hadîs, fıkıh usûl, nahiv, sarf, lügat ilimlerinde ve zamanın fen ilimlerinde de bir tane idi. “Her istediğim zaman, Resûlullah efendimizi ( aleyhisselâm ) baş gözümle görmezsem, kendimi O’nun ümmeti saymam” buyururdu. 654 (m. 1256)’da vefât etti.
Kendisi anlattı ki: “Bir arkadaşımla bir mağarada bulunuyor ve Allahü teâlânın muhabbetiyle yanmayı ve O’na kavuşmağı istiyorduk. Yarın kalbimiz, açılır, evliyâlık makamlarına kavuşuruz derdik, yarın olunca da, yine yarın açılır derdik. Yarınların sonu gelmiyordu. Birgün birden heybetli bir zât yanımıza girdi. Ona; “Kimsin?” dedik. Abdülmelik’im, ya’nî Melik olan Rabbimizin kuluyum dedi. Anladık ki, evliyâullahdandır. “Nasılsınız?” dedik. “Yarın olmazsa, öbür yarın kalbim açılır diyenin hâli nasıl olur? Allahü teâlâya, sırf Allah için ibâdet etmedikçe, vilâyet ve kurtuluş yoktur” dedi. Bu söz üzerine uyandık ve nereden geldiğini anladık. Allaha tövbe ve istiğfar ettik. Bunun üzerine kalblerimiz Allahü teâlânın muhabbetiyle doldu.”
Kendisi anlattı: Seyahatte idim. Bir gece bir tepe üzerinde yattım. Yırtıcı hayvanlar sabaha kadar etrâfımda döndüler. Onlardan hiç korkmadım. Kalbimde, Allahü teâlânın korkusundan başka bir korku yoktu. O geceki ünsiyet (Allahü teâlâya yakınlık) gibi bir üns bulmamıştım. Sabah olunca hatırımdan, Allahü teâlânın üns makamından bana birşeyler verildi, diye geçti. Dereye indim. Çok fazla keklikler gördüm. Ayağımın sesini duyunca, ürküp birden uçtular. Çok korktum. Bana şöyle dediklerini duydum: “Ey Ebü’l-Hasen! Dün gece yırtıcı hayvanlar ile ünsiyet tutmuş idin, bugün sana ne oldu ki, bu keklikler uçunca korktun. Lâkin sen dün gece bizimle idin. Bugün kendi nefsinlesin.” Ebü’l-Hasen-i Şâzilî şöyle anlattı: “Bir kere seksenüç gün aç kalmıştım. Hatırıma, sana bu işten nasîb verildi diye geldi. Aniden bir kimse gördüm. Bir mağaradan çıktı. Gayet güzel idi. Güneş gibi parlıyordu ve; “Biz ne iyiyiz, altı ay oldu yemek yemedik ve Hak teâlâya amel arz etmedik. Bir bahtsız seksen gün aç oldu. Hak teâlâya ameli ile nazlanır” diyordu.”
Ebü’l-Hasen-i Şâzilî, Allahü teâlânın nihâyetsiz ihsân ve ikrâmlarına kavuşmuş, görünen ve görünmeyen bütün olgunluklara erişmişti. Çok seyahatler yaptı. Bir defasında Irak’a gitmiş ve buradaki âlimlerden Ebü’l-Feth Vâsıtî’nin sohbetinde bulunmuştu. O sıralarda zamânın en büyük evliyâsını arıyordu. Birgün, Ebü’l-Feth Vâsıtî hazretleri ona dönerek; “Sen onu Irak’ta arıyorsun. Hâlbuki aradığın kimse, senin memleketindedir. Oraya dön, orada bulacaksın” buyurması üzerine. Batı Afrika diyarı olan memleketine döndü. İslâm dîninin yüksek makamlarının sahihi olan Şerîf Ebû Muhammed Abdüsselâm İbn-i Meşîş-i Hasenî hazretlerinin, aradığı zât olduğunu anladı, İbn-i Meşîş hazretleri Rabat’daki (Ribâte’deki) bir dağda bulunan mağarada yaşamaktaydı. Ebü’l-Hasen-i Şâzilî, onun huzûruna çıkmak için, dağ eteğinde bulunan çeşmeden gusl abdesti aldı. Kendindeki bütün meziyetleri ve üstünlükleri unutarak, ya’nî tam bir boş kalb ve ihtiyâç ile huzûrlarına doğru yürüdü, İbn-i Meşîş hazretleri de mağaradan çıkmış, ona doğru yürüyordu. Karşılaştıklarında hocası selâm verip, Resûlullah efendimize kadar uzanan nesebini tek tek saydıktan sonra ona; “Yâ Ali, bütün ilim ve amelinizden soyunarak, tam bir ihtiyâç ile buraya çıktınız ve bizdeki dünyâ ve âhıret servetini ve zenginliğini aldınız, buyurdu. Ebü’l-Hasen-i Şâzilî diyor ki: “Onun bu hitabından sonra, bende fevkalâde bir korku hâsıl oldu. Hak teâlâ kalb gözümü açıncaya kadar mübârek huzûrlarında oturdum. Sohbetlerine devam ettim.” Ebü’l-Hasen-i Şâzilî, hocasının yüksek derecesini bildirirken şöyle buyurdu: “Birgün hocamın huzûrunda oturuyordum. Kendi kendime; “Acaba hocam İsm-i a’zamı biliyor mu?” dedim. Bu düşünce ile meşgûl olurken, o sırada dış kapıda bulunan oğulları, bana bakıp şöyle seslenmişti: “Ey Ebü’l-Hasen-i Şâzilî, şeref ve i’tibâr, İsm-i a’zamı bilmekle değil, belki İsm-i a’zama mazhar olmakladır.”
Ebü’l-Hasen-i Şâzilî’nin hocasına olan teslimiyeti tam ve mükemmel bir hâle gelince, karşılaşacağı birçok sıkıntıları, hocası kendisine haber verdi. Şöyle vasıyyet etti: “Hak teâlâyı bir an unutup gaflette olma. Dilini halkın diline ve kalbini halkın kalbine benzetmekten sakın, bütün uzuvların ile İslâmiyete uy. İslama uygun olmıyan şeylerden sakın. Farzları yerine getirmeye devam et. İşte o vakit Allahü teâlânın veliliği sende tamâm olur. Allahü teâlânın haklarını yerine getirmekten başka hiçbir şeyi halka hatırlatma, İşte o zaman vera’ ve takvâya haram ve şüphelilerden kaçmaya tam uymuş olursun.
Ebü’l-Hasen, Şâzile kasabasında yerleştikten sonra, gerçekten birçok mihnet ve sıkıntılara mâruz kaldı. Hocalarının haber verdiği sıkıntılar açıkça meydana geldi. Sonra İskenderiyye’ye yerleşti. Doğudan ve batıdan binlerce âlim ve hak âşığı ziyâret ve sohbetlerine akın etti. Meselâ devrin büyük âlimlerinden İzzeddîn bin Abdüsselâm, Takıyüddîn bin İbn-i Dakîk-ül-Iyd, Abdülazîm Münzirî, İbn-üs-Salâh, İbn-ül-Hâcib, Celâleddîn bin Usfûr, Nebîhüddîn İbni Avf; Muhyiddîn bin Sürâka ve Muhyiddîn-i Arabî’nin talebesi el-Alem Yasin bunlar arasındaydı. Ayrıca Kâdı’l-kudâd Bedreddîn İbni Cemâ’a dahî sohbetlerine kavuşmakla iftihar ederlerdi. Ebü’l-Hasen-i Şâzilî hazretleri, Ebü’l-Abbâs-ı Mürsî gibi evliyânın büyüklerinden olan birini yetiştirmiştir.
İbn-i Hâcib, İbn-i Abdüsselâm İzzeddîn, İbn-i Dakîk-ül-Iyd, Abdülazîm Münzirî, İbn-i Sâlih ve İbn-i Usfûr gibi büyük âlimler, Ebü’l-Hasen-i Şâzilî’nin meclisinde bulunmak arzusuyla, Kâhire’deki Kemaliye Medresesi’nde, muayyen vakitlerde hazır bulunarak Şifâ ve İbn-i Atıyye kitaplarını okurlardı. Dersten çıktıktan sonra da onunla beraber yaya yürürlerdi.
Ebü’l-Hasen-i Şâzilî; “İzzeddîn bin Abdüsselâm’ın fıkıh meclisi, Abdülazîm Münzirî’nin hadîs meclisi, senin tasavvuf meclisinden daha kıymetli bir meclis yoktur diye bana müjde verildi” buyurdu.
Hızır aleyhisselâm birgün kendisine; “Ey Ebü’l-Hasen! Allahü teâlâ, seni kendisine dost edinmiştir. Kalsan da, gitsen de, O seninle beraberdir” dedi.
Birgün Ebü’l-Hasen-i Şâzilî, zühdden (dünyâya rağbet etmemekten) bahsediyordu. Fakat üzerinde yeni ve güzel bir elbise vardı. O mecliste üzerinde eski elbiseler olan bir fakir vardı. Kalbinden geçirdi ki; “Ebü’l-Hasen hem zühdden anlatıyor, hem de üzerine yeni elbiseler var. Bu nasıl zâhidliktir? Hâlbuki asıl zâhid benim.” Bu kimsenin kalbinden geçenleri anlıyan Ebü’l-Hasen-i Şâzilî, onu yanına çağırarak; “Senin üzerindeki elbiseyi görenler, seni zâhid sanarak hürmet ederler. Bundan dolayı sende bir gurûr, kibir hâsıl olabilir. Hâlbuki benim üzerimdeki elbiseyi görenler, zâhid olduğumu anlıyamazlar. Böylece ben de, hâsıl olacak gurûrdan kurtulurum” buyurdu. Bunu dinleyen o fakir, yüksek bir yere çıkarak oradaki insanlara; “Ey insanlar! Yemîn ederim ki, biraz önce kalbimden Ebü’l-Hasen hazretleri hakkında uygun olmayan şeyler düşünmüştüm. Kalbimden geçeni anlıyarak, beni huzûrlarına çağırıp nasihat ettiler. Şimdi hakîkati anlamış bulunuyorum. Şâhid olunuz ki, huzûrunuzda tövbe istiğfar ediyorum” dedi. Bunun üzerine Ebü’l-Hasen-i Şâzilî o kimseye yeni bir elbise giydirip; “Allahü teâlâ sana seçilmişlerin muhabbetini versin. Sana hayırlar, bereketler ihsân eylesin” diye duâ eyledi.
Ebü’l-Hasen-i Şâzilî, memleketinden İskenderiyye’ye geldiğinde, o zamanın sultânı bir mektûp yazarak kendisini da’vet etti. Sultan, da’veti kabûl edip gelen Ebü’l-Hasen’e çok izzet ve ikram gösterip hürmette bulundu. Sonra İskenderiyye’ye, hürmet ederek uğurladı. Sultâna, bir müddet sonra Ebü’l-Hasen-i Şâzilî hakkında iftiralarda bulundular. Öyle ki, sultan çok kızıp muhâfızına, onu öldürme emrini verdi. Muhafız, İskenderiyye’ye Ebü’l-Haşen’in huzûruna gelip sultanın emrini bildirdi ve; “Efendim, benim size çok hürmetim ve muhabbetim vardır. Sizin, Allahü teâlânın sevgili kullarından olduğunuza inanıyorum. Öyle birşey yapınız ve söyleyiniz ki, sultan bu kararından vaz geçsin” dedi. Bu sözleri dinleyen Ebü’l-Hasen-i Şâzilî dışarı çıktı. Muhafız da onu ta’kib etti. Muhafıza dedi ki; “Şu taşa bakınız!” Muhafız, biraz önce taş olarak gördüğü cismin, şimdi altın olduğunu görerek hayret etti. Taş, Allahü teâlânın izniyle; Ebü’l-Hasen-i Şâzilî’nin teveccühleri ile altın olmuştu. Muhâfıza; “Bu taşı alıp sultana götürünüz Beyt-ül-mâl hazînesine koysun buyurdu. Muhâfız taşı alıp sultânın huzûruna gitti ve iftirâ durumunu anlattı: Bu hâdise üzerine sultan İskenderiyyeye kadar gelip Ebü’l-Hasen-i Şâzilî’yi ziyâret etti. Özür diledi ve ona pekçok mal ve erzaklar gönderip ihsânlarda bulundu. Fakat Şâzilî hazretleri hiçbir şey kabûl etmeyip, “Biz Rabbimizden başka hiç kimseden birşey istemeyiz buyurdu.
Ebü’l-Hasen-i Şâzilî hazretleri buyurdu ki: Mısırda Muhammed Hanefî isminde birisi zuhûr edecek, Bizim yolumuzda olup, meşhûr ve büyük şân sahibi olacaktır. Kırmızıya bakan beyaz benizlidir. Sağ yanağında bir ben bulunur. Gözünün beyazı çok beyaz, siyahı da tam siyahtır. Yetim ve fakir olarak yetişir. Benden i’tibâren beşinci sıradaki halifemiz olur. Gerçekten öyle olmuştur. Vasıfları anlatılan Muhammed Hanefî bu büyükler yolunu Nâsıruddîn İbni Melik’den, o dedesi Şehâbüddîn bin Melik’ten, o Yâkut Arşî’den, o Mürsî’den, o da Şâzilî’den almıştır.
Ebü’l-Hasen-i Şâzilî anlattı: “Ben birgün seyahate çıkmıştım. Kendi kendime dedim ki: “Yâ Rabbî! Sana ne zaman şükür edici bir kul olabilirim.” Bu sırada gaybden bir ses geldi ki: “Bana şükür edici bir kul olabilmen için, yeryüzünde senden fazla ni’met verilmiş bir kulun olmadığını düşünmelisin!” Bu sözleri işitince: “Yâ Rabbî! Kendimden fazla, ni’met verilmiş bir kimsenin olmadığını nasıl düşünebilirim? Zîrâ sen, Peygamberlere, âlimlere, pâdişâhlara herkesten çok ni’met verdin” dedim. Bu defa; “Eğer Peygamberlere (aleyhimüsselâm) ni’met verilmeseydi, sen doğru yolu bulamazdın. Âlimler olmasaydı, dinden çıkıp küfre girerdin. Pâdişâhlar olmasa, evinde emîn bir hâlde rahat oturabilir miydin? Bunların hepsi, sana ihsân ettiğim ni’metlerden değil midir?” buyuruldu.”
Kendisi anlattı: “Resûlullahı ( aleyhisselâm ) rü’yâda gördüm. “Yâ Ali! Elbiselerini kirden temizle ki, her nefesinde Allahü teâlânın imdâdına mazhar olasın” buyurdu. Yâ Resûlallah, benim elbisem hangisidir dedim, buyurdu ki; “Allahü teâlâ sana beş hil’at giydirmiştir. Muhabbet, tevhîd, ma’rifet. İmân ve İslâm hil’atlarıdır. Allahü teâlâya muhabbet edene, sevene berşey kolay olur. Allahü teâlâyı tanıyanın gözünde dünyâdan birşey kalmaz. Allahü teâlâyı vahdaniyyetle bilen, O’na hiçbir şeyi ortak koşmaz. Allahü teâlâya inanan, herşeyde emîn olur. İslâmla sıfatlanan, Hak teâlâya âsî olmaz Eğer âsî olursa, af diler. Af dilerse kabûl edilir. Ebü’l-Hasen der ki; bu izâhdan, Allahü teâlânın Kur’ân-ı kelimde meâlen; (Ve elbiseni temizle) âyetinin ma’nâsını anladım.
Buyurdu ki: “Biz Hakla olunca, mahlûkattan hiçbirini görmeyiz. İnsanlık icâbı baksak bile, onlar havadaki ince toz gibi görünür. Dikkatle baksan birşey bulamazsın.”
Ebü’l-Hasen-i Şâzilî hazretleri, her sene hacca giderdi. Sonuncu defa yola çıktığı sene, talebesine, yanına bir kazma, bir ibrik ve bir de kâfur almasını emretti. Bunları niçin aldırdığını soran talebesine buyurdu ki: “Hamisre”ye varınca anlarsın.” Talebesi bilâhare şöyle anlattı: “Hamisre’ye vardık. Ebü’l-Hasen-i Şâzilî hazretleri, gusl ederek iki rek’at namaz kıldı. Sonra seccâdede rûhunu teslim etti. Yanlarına aldıkları kazma ile mezar kazılıp ibrikle su taşınıp yıkadıktan sonra, kâfur konup hemen oraya defnedildi. Vefât ettiği yerin suyu tuzlu olduğundan birşey, yetişmezdi. Oraya definlerinden sonra, vücûdlarının bereketiyle o yerin suyu tatlı oldu ve mümbit bir yer hâline geldi.”
Kendisi anlatır: Bir gece rü’yâmda Hazreti Ebû Bekr-i Sıddîk’ı gördüm. Bana, “Biliyor musun, dünyâ sevgisinin kalbden çıktığının alâmeti nedir?” diye sordu. Ben de bilmediğimi söyledim. Bunun üzerine; “Dünyâ sevgisinin kalbden çıktığının alâmeti; bulunca vermek, olmayınca kalben rahat olmak” buyurdu.
Ebü’l-Abbâs-ı Mürsî anlattı: “Birgün Melekût âlemine (melekler âlemine) çıkarılmıştım. Orada Ebû Midyen hazretlerini gördüm. Arş’ın direklerinden birine tutunmuştu. Ona dedim ki: “Ey Ebû Midyen! Sizin ilminiz ne kadardır ki, buralarda bulunuyorsunuz?” O da, “Ben, yetmişbin çeşit ilme sahibim” dedi. “Kaç tâne makamınız vardır?” dedim. O da; “Benim halifelik makamlarım dört tanedir. Ebdâllik makamında da yedinciyim” dedi. Bunun üzerine ona: “Ebü’l-Hasen-i Şâzilî hazretleri hakkında ne biliyorsunuz?” diye sordum. “Şâzilî hazretlerinin ilmi benden çok fazladır. O öyle bir denizdir ki, ona yetişmek mümkün değildir” diye cevaplandırdı.
Ebû Abdullah anlattı: “Ben, Ebü’l-Hasen-i Şâzilî hazretlerini çok sever ve her sıkıntımda Allahü teâlâya onu vesîle ederek duâ ederdim. Cenâb-ı Hak da bütün istek ve ihtiyaçlarımı onun hürmetine ihsân eder, verirdi. Birgün Resûlullah efendimizi ( aleyhisselâm ) rü’yada gördüm. Dedim ki: “Yâ Resûlallah! Ebü’l-Hasen-i Şâzilî’den râzı mısınız? Ben, her ne ihtiyâcım olursa, onu vesîle ederek Allahü teâlâdan isterim ve bütün ihtiyaçlarım yerine gelir.” Bunun üzerine Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ); “Ebü’l-Hasen benim evlâdımdır. Bütün evlâtlarda babalarının bir cüz’ü bulunur. Her kim ki benim bir cüz’üme temessük ederse (onu vesîle ederse), benim bütünüm ile temessük etmiş olur. Sen Ebü’l-Hasen-i vesile ederek Allahü teâlâdan birşey istediğin zaman, beni vesile ederek Allahü teâlâdan istemiş olursun” buyurdu.
Ebü’l-Abbâs-ı Mürsî onun en büyük talebelerinden idi. Anlattı ki: “Cenâb-ı Hakka yemîn ederim ki, her ne zaman bir felâketle karşılaştım ve müşkilâta uğradımsa, hocam Ebü’l-Hasen-i Şâzilî’yi imdâda çağırıp, kurtuldum. Ey kardeşim, sen de bir sıkıntıya düşersen, hemen onun ismini an ki, kurtulasın. Allahü teâlâ bilir ki, sana doğru bir nasihat veriyorum.”
Yine Ebü’l-Abbâs anlattı: “Birgün hocam Ebü’l-Hasen hazretlerinin arkasında namaz kılıyordum. Beni hayretlere düşüren hâller müşâhede ettim. Hocamın vücûdundan o kadar çok ve parlak nûrlar çıkıyordu ki, onlara bakamıyordum.”
Ebü’l-Hasen-i Şâzilî hazretleri, talebeleri için dâima şu nasihatte bulunurdu. Talebe, din kardeşlerini, arkadaşlarını, son derece merhametle gözetmeli, onlara son derece hürmet etmelidir, insan, içlerinden birini kendisine sohbet arkadaşı seçmeli, bu arkadaş, gaflete düştüğünde, seni uyandırmalı, ibâdette tenbelliğe düştüğünde seni heveslendirmeli, âciz kaldığın yerde sana yardım etmeli ve sen doğru yoldan kaydıkça seni doğru yola çekmeli. Sana nasihat vermeli, kötü harekette bulunduğunda veya bir günah işlediğinde sana uymayıp vaz geçirebilecek vasıflarda olmalıdır. Arkadaşlarına gelebilecek eziyetlere mâni olmalısın. Güzel ahlâk edinip, şefkat ve merhamet üzere bulunmalısın. Hak teâlâya, itaat ve ibâdeti, bu yola hizmeti gözetmeli ve buna sımsıkı sarılmalısın. Lüzumsuz şeylerle gözü meşgûl edip, gönlü dağıtmamalısın. Zira bu, insandaki şehvet kuvvetini arttırır.
Talebesi olan Seyyid Ahmed-i Zerruk, Ebü’l-Hasen-i Şâzilî hazretlerinin yolunu şöyle bildirmiştir: “Yolumuzun esâsı beş şeydir: 1. Gizli ve aşikâr, her halükârda Allahü teâlâdan korku hâlinde olmak. 2. Her hâl ve işinde ve ibâdetinde. Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) ve Eshâbının ( radıyallahü anh ) gösterdiği doğru yola uyup, bid’atlerden, sapıklıklardan sakınmak. 3. Bollukta ve darlıkta, insanlardan birşey beklememek. 4. Aza ve çoğa râzı olmak. 5. Sevinçli veya kederli günlerde cenâb-ı Hakka sığınmak.”
“Letâif-ül-minen” isimli kitapta yazıyor ki: “Ebü’l-Hasen-i Şâzilî, yaşadığı zamanda, derecesi yüksek olan büyük zâtların önderi ve alemdârı idi. Tasavvuf ehli için bir sığınak ve bir rehber idi. Hidâyet ehlinin bayrağı ve yol göstericisi idi. İrfân sahibleri için bir zînet ve bu yolun yalnız küçüklerine değil, büyüklerine de üstâd idi. Sırlar âleminde bir Zemzem kuyusu kadar derinliğe sâhibdi. Kutubdu, gavstı. [Kutb-i ebdâl (ya’nî Kutb-i medar) âlemde, dünyâda herşeyin var olması ve varlıkta durabilmesi için feyz gelmesine vesile olur. Her şeyin yaratılması, rızıkların gönderilmesi, dertlerin, belâların giderilmesi, hastaların iyi olması, bedenlerin afiyette olması Kutb-i ebdâlin feyzleri ile olur. İmân sahibi olmak, hidâyete kavuşmak, ibâdet yapabilmek, günahlara tövbe etmek ise, Kutb-i irşâdın feyzleri ile olur. Her zaman her asırda Kutb-i ebdâlin bulunması lâzımdır. Hiçbir zaman bunsuz olmaz. Çünkü âlem bununla nizâm bulmaktadır. Bunlardan biri ölünce, bunun yerine başkası ta’yin edilir. Fakat Kutb-i irşâdın her zaman bulunması lâzım değildir. Öyle zamanlar olur ki, âlem îmândan ve hidâyetten büsbütün mahrûm kalır.] Künyesi Ebü’l-Hasen idi. Kutub olduğuna şehâdet edenler çok idi. Bunlardan biri Ebû Abdullah bin Nu’mân’dır. Bu zâtın şâhidliği delîl olarak yeter. Çünkü kendisi de büyük bir velî idi. Takıyyüddîn bin Dakîk-ül-Iyd: “Ben, cenâb-ı Hakka karşı ma’rifet (Allahü teâlâyı tanımak husûsunda, Şâzilî hazretlerinden ileride olanı görmedim” derdi.
Ebü’l-Hasen-i Şâzilî ( radıyallahü anh ) şöyle anlattı: “Ayzâd isimli Sahrada yolculuk yapıyordum. Hızır aleyhisselâm ile karşılaştım. Bana; “Ey Ebü’l-Hasen! Allahü teâlâ sana lütufda bulundu. Hazerde de seferde de senin arkadaşın var. Ben hep senin yanında bulunuyorum” dedi.
Âriflerden, evliyânın büyüklerinden Mekînüddîn el-Esmer ( radıyallahü anh ) şöyle anlattı: “Mansûra denilen yerde bir çadırda bulunuyordum. Orada, İzzeddîn İbni Abdisselâm, Mecdüddîn Ali bin Vehb el-Kuşeyrî, Muhyiddîn bin Sürâfe, Mecdüddîn Ahmîmî ve Ebü’l-Hasen-i Şâzilî (r.aleyhim) gibi büyük zâtlar da bulunuyordu. Bu sırada Kuşeyrî kitabı okunuyordu. Orada bulunanlar, sohbet esnasında ba’zı şeyler söyledikleri hâlde, Ebü’l-Hasen hazretleri hiç konuşmuyordu. “Efendim, sizi de dinlemek isteriz” dediler. Ebü’l-Hasen ( radıyallahü anh ): “Sizler, zamanımızın sâdâtı, büyüklerisiniz ve sizler de konuştunuz” buyurdu. “Mutlaka bir şeyler söylemenizi istiyoruz” demeleri üzerine; Ebü’l-Hasen hazretleri bir müddet tefekkür edip başını kaldırdı ve herkesin bilmediği, anlamadığı, gizli bilgilerden ince ma’rifetlerden anlatmaya başladı. Sohbet bitip Ebü’l-Hasen ( radıyallahü anh ) oradan ayrıldıktan sonra, İzzeddîn İbni Abdisselâm ( radıyallahü anh ) orada bulunanlara; “Bu sözlere iyi kulak veriniz! Bu çok yüksek bir zâttır” buyurdu.” Ebü’l-Abbâs anlattı: “Hocam Ebü’l-Hasen ile vefât ettiği sene bir yolculuğa çıkmıştık. Ühmim denilen yere gelince, Ebü’l-Hasen-i Şâzilî bana dedi ki: “Dün gece şöyle bir rü’yâ gördüm. Sanki ben denizde bir gemideydim. Rüzgâr muhtelif yerlerden esiyordu. Dalgalar birbirine vuruyordu. Boğulmamız yaklaşmıştı. Denize karşı; “Ey Deniz! Eğer bana itaatle emrolundu isen, iyilik ve ihsân, Semî’ ve Alîm olan Allahü teâlâya mahsûstur. Eğer bundan başkası ile emrolundu isen hüküm Azîz ve Hakim olan Allahü teâlâya mahsûstur” dedim. Bu sırada denizin şöyle dediğini duydum! “İtaat, itaat.” Ebü’l-Hasen ile yolculuğumuza devam ederken, yolda vefât etti. Onu Abdâb sahrasında Hamisre’ye denilen yerde defnettik. Sonra başka bir gemiye bindik. Denizin ortasında bulunuyorduk. Deniz, Ebü’l-Hasen’in anlattığı gibi idi. Rüzgâr muhtelif yönlerden esiyor, dalgalar birbiri ile çarpışıyordu. Boğulmamız yaklaşmıştı. Ebü’l-Hasen’in sözünü unutmuştum. Fakat, durumumuz da pek tehlikeli bir hâl almıştı. Bu sırada Ebü’l-Hasen’in sözünü hatırladım. Denize hitaben bin dinar istedin. Keşke, Allahü teâlâdan Ebü’l-Abbâs’ın istediği gibi isteseydin. O, Allahü teâlâdan; kendisini dünyâ düşüncesinden muhafaza buyurmasını ve âhıret azâbından kurtarmasını diledi ve bu dilekleri kabûl oldu” buyurdu.
Ebü’l-Hasen-i Şâzilî hazretleri Buyurdu ki:.
“Kalb huzûrsuzluğuna tutulmamak, eleme uğramamak ve günahlardan temizlenmek istersen, iyi hayırlı işlerini çoğalt.”
“Günahların bağışlanması ve başa gelen belâlardan korunmak için en güzel sığınak, istiğfardır.” “İlmi arttıkça günahı artan kimse, şüphesiz ki helak içindedir.”
“Allahü teâlâya hakkıyla îmân ve Resûlüne tâbi olmaktan daha büyük kerâmet yoktur.”
“İki iyilik vardır ki, onlar bulunduğu sürece, çok da olsa kötülüklerin zararı dokunmaz. Biri Cenâb-ı Hakkın kaza ve kaderine râzı olmak, diğeri Allahü teâlânın kullarına iyi muâmele etmek.”
“Şu üç şey bir insanda mevcût olursa, ona ilmin asla bir faydası olmaz: 1. Dünyânın fâidesiz şeylerine aşırı bağlılık. 2. Âhıreti hatırdan çıkarmak. 3. Fakir olmaktan korkmak.”
“Bana şöyle bir nidâ geldi: Kerâmetimin sende zâhir olmasını istiyorsan, bana ibâdet ve tâate sarıl, isyan etmekden sakın!”
“Resûlullahı rü’yâda gördüm. “Ben, ilmi olanlardanım. Ama senin durumun müsâid olmayınca, Allah katında, benim de sana bir fâidem dokunmaz. Ya’nî şefaatimden fâidelenmek arzusunda isen, amele sımsıkı sarıl” buyurdu.”
“En büyük günahlar ikidir: Biri dünyâ sevgisi, diğeri bilmediği bir işin başına isteyerek geçmek.”
“Dünyâdan ve dünyâ ehlinden tamamen uzaklaşmaz isen, velilik kokusunu alamazsın.”
“Âlimler meclisindeki usûl ve kâidelerden biri de, menkulat (nakil esâsı) dışında bahis açmamaktır.”
“Hizb-ül-Bahr” kitabı meşhûrdur.
Ba’zıları bu kitaba i’tirâz edince, buyurdu ki: “Yemîn ederim ki, bu kitabı harf ve harf Resûlullahın mübârek ağzından, rü’yâda işitip yazdım” “Hizb-ül-bahr” okumak da, dertlerden, sıkıntılardan kurtulmak için pek faydalıdır. Çünkü bunu hazırlayan Ebü’l-Hasen-i Şâzilî büyük velîdir. Dârimî’nin “Müsned”inde Abdullah İbni Mes’ûd ( radıyallahü anh ) diyor ki: “Evde Bekâra sûresi başından Müflihûn’a kadar beş âyet okunduğu gece, şeytan o eve giremez” Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) buyurdular ki: “Bir evde, şu otuzüç âyet okunduğu gece, yırtıcı hayvan ve eşkiya, düşman, sabaha kadar canına ve malına zarar yapamaz: Bekâra sûresi başından beş âyet, Âyet-el-Kürsî başından “Hâlidûn”a kadar üç âyet, Bekâra sonunda “Lillâhi”den sûr sonuna kadar üç âyet, A’râf sûresinde, “İnne Rabbeküm”den “Muhsinîn”e kadar, ellibeşden i’tibâren üç âyet, İsrâ sûresi sonundaki “Kul”den iki âyet, Saffât sûresi başından “Lazib”e kadar onbir âyet, Rahmân sûresinde “Yâ ma’şerelcin”den “Fe izâ”ya kadar iki âyet, Haşr sûresi sonunda “Lev enzelnâ”dan sûre sonuna kadar, Cin sûresi başından “Şatatâ”ya kadar dört âyet.”
Yedi defa Fâtiha okuyup, dert ve ağrı olan uzva üflenirse, şifâ hâsıl olur. Âyet-i kerîmenin ve duânın te’sîr etmesi için, okuyanın Ehl-i sünnet i’tikâdında olması, harâm işlemekten, kul hakkından sakınması, hâram ve habîs şey yememesi ve içmemesi ve karşılık olarak ücret istememesi, okunanın da i’tikâdının düzgün olması şarttır.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Tabakat-ül-evliyâ sh. 458
2) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 79
3) Tabakat-ül-kübrâ cild-2, sh. 4
4) Menâkıb-ı Ebi’l-Hasen Şâzilî Lilfâsi
5) Ebü’l-Hasen-i Şâzilî (Ali Sâlim Ammâr)
6) The Muslim World sene 12 sayı: 179, 257
7) Mu’cem-ül-müellifîn cild-7, sh. 137
? Şezerât-üz-zeheb cild-5, sh. 278
9) Kevâhib-üd-düriyye
10) Hüsn-ül-muhâdara cild-1 sh. 298
11) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild-2 sh. 175
12) Ebü’l-Hasen-i Şâzîlî (Doktor Abdülhalim Mahmûd)Anasayfa Ansiklopediler İslam Alimleri EBÜ’L-KÂSIM EL-KABBÂRÎ (Muhammed bin Îsâ) Hızlı erişim "Filtrele" : HİCRÎ 7.ASIR ÂLİMLERİ
E
EBÜ’L-KÂSIM EL-KABBÂRÎ (Muhammed bin Îsâ) İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ EBÜ’L-KÂSIM EL-KABBÂRÎ (Muhammed bin Îsâ)
İskenderiyye’de yetişen evliyânın büyüklerinden ve Mâlikî mezhebi âlimlerinden. İsmi, Muhammed bin Îsâ bin Yahyâ el-Kabbârî el-İskenderî’dir. Ebü’l-Kâsım künyesi ve “Kabbârî” nisbeti ile meşhûr oldu. Doğum târihi belli değildir. Sâlih bir zât olup, ibâdetinin, zühd, vera’ ve takvâsının çokluğu ile tanınırdı. 662 (m. 1264) senesi Şa’bân ayında İskenderiyye’de vefât etti.
Dünyâ malına gönül bağlamazdı. Kendisine âit bir bahçede, tek başına zirâatle meşgûl olurdu. Yetiştirdiği mahsûlden yerdi. Haram olan şeyi yemek korkusundan, mübah olan şeylerin çoğunu yemekten son derece sakınırdı. Bahçesini ekip dikerken de, vera’dan hiç ayrılmazdı. Şöyle anlatılır: “Ebü’l-Kâsım el-Kabbârî, bahçesindeki ağaçların altında bir meyva gördüğünde, onun kendi ağacından düştüğünü görmediği için, belki başkasının ağacından düşen bir meyva olduğunu düşünerek yemekten sakınırdı. Hattâ öyle ki, o meyveyi başkasının ağacından bir kuşun getirebileceğini söyler de, onu yemekten sakınırdı.”
Hâfız Şihâbüddîn İbni Şâme anlatır: “Ben 628 (m. 1230) senesinin sonlarında, bir cemâatle birlikte tesadüfen onunla karşılaşıp buluştum. Merkebi ile İskenderiyye’deki haliçten su taşıyarak bahçesini suluyordu. O sırada Haliçin suyu azdı. İşini tamamlayıncaya kadar oturduk. Bize bahçesinden meyvalar getirdi. Kendisini ziyârete gelen sultanlara ve başkalarına böyle yapmak âdeti idi.”
İbn-i Hılligân ve Kâdı Abdülmecîd bin Halîl, onun hakkında şöyle anlatırlar: “Onun vefâtı Şa’bân ayının altıncı günü idi. Onun terekesinde bulunan eşyalarının herbiri, o kullanmıştır diye elli dirheme kadar alıcı buluyordu. Onun devamlı abdest aldığı bir ibriği, insanlar arasında müzayede (açık arttırma) ile yirmibin dirheme satılmıştı. Bununla bereketlenmeyi ümîd ederek bu kadar fiyat vermişlerdi.”
Ebü’l-Abbâs hazretlerine âit şöyle bir garîb hâdise anlatılır “Kendi hizmetini gören hayvanını bir adama elli dirheme satmıştı. Bu paraları da dolabındaki diğer paraların içine koydu. Hayvan, günlerce hiçbir şey yemeden, o adamın yanında kaldı. Adam da, bu hayvanı Ebü’l-Abbâs’a getirip durumunu haber verdi. Şeyh hazretleri ona; “Sen ne yapıyorsun?” diye sordu. “Vâlinin konağında, rakkâslık yapıyorum. Ya’nî çalgı çalıp bir takım oyunlarla onu eğlendiririm” dedi. Bunun üzerine Şeyh hazretleri; “Bizim hayvanımız haram olan şeyi yemez” deyip, parasını ve dolabındaki diğer paraları da adama verdi. Hayvanını da geri aldı. Paralarının tamâmını vermesi; ona, rakkasın şüpheli paralarının karışmış olmasıydı, insanlar, bu paralardan herbir dirhemi, üç dirhem karşılığında rakkastan satın aldılar. Çünkü onunla bereketlenmek istiyorlardı.”
Onun tercüme olan bir eseri vardır. Bu eseri, Nâsırüddîn bin Münîr te’lîf etmiştir.
Usûl, kelâm, hadîs ve Mâlikî mezhebi fıkıh âlimi, vâ’iz. Künyesi Ebü’l-Mutarrif olup ismi, Ahmed bin Abdullah bin Umeyre’dir. 580 (m. 1184) yılında Endülüs şehirlerinden Belensiye yakınlarındaki Şukûr adasında doğdu. Şukûri, Belensî ve Mahzûmî nisbet edildi. Endülüs’ün İbn-ül-Cevzî’si denildi. Ebû Mutarrif Mahzûmî ve İbn-i Umeyre diye tanındı. 658 (m. 1260) yılında Tunus’ta vefât etti.
Doğum yeri olan Şukûr adasından Belensiye’ye gitti. Orada ilim öğrendi. Ebü’l-Hattâb Ahmed bin Muhammed bin Vâcib, Ebü’r-Rabiî, Ebû Ali Ömer Şülviyyîn, Ebû Muhammed bin Süleymân bin Havtillâh, Ebû Abdullah bin Nûh, Ebû Ömer Ahmed bin Hârûn ve daha birçok âlimden ilim öğrendi. Gırnata’ya gitti. Ebû Bekr Azîz bin Abdullah bin Abdülmelik’le sohbet etti. Mersiye şehrine kadı ta’yin edildi. Daha sonra Endülüs’ten ayrılıp Tunus’a gitti. Ebü’l-Fütûh Nasr bin Ebü’l-Ferec Husrî’nin derslerinde bulundu. Ahmed bin Muhammed İbni Gammâz’dan ilim öğrendi. Edebiyat, Arabî ilimler, fıkıh bilgileri ve hadîs ilminde ilerledi. Endülüs’e dönüşünde Şukûr adasına gitti. Daha sonra Şâtıbe’ye kadı ta’yin edildi. Arkasından Mayorka’ya nakledildi. 627 (m. 1229) yılında buradaki vazîfesine devam etmekte ve “Kitab” ismi verilen Mayorka târihi ile ilgili eserini yazmaktaydı. Daha sonra Belensiye’ye gitti. Orada dokuz sene kaldı. Müslümanların oraları acı bir şekilde terketmelerine şahit oldu. Daha sonra tekrar Mayorka’ya gitti. Merrâkûş’e geçti. Muvahhidî hükümdârı Ebû Muhammed Abdülvâhid Reşîd’in hizmetinde çalıştı. Bir ara Dîvân-ı inşâ kâtibliği verildi. Hilâne şehrinde Ribât-ül-Feth’de kadılık yaptı. Reşîd’in yerine Ebü’l-Hasen Ali Mu’tezid geçince, onu Mıknasa’ya kadı ta’yin etti. 640 (m. 1242)’da Mu’tezid’in katledilmesi üzerine, Mıknasa’dan Afrikıyye’ye (Tunus’a) gitmek niyetiyle ayrıldı. Sebte’ye gitti. Merînîlerden arkadaşlarıyla karşılaştı. Sebte’den Afrikıyye’ye doğru yola çıkıp Bâceye’ye 645 (m. 1257)’de ulaştı. Veliahd Ebû Yahyâ Zekeriyyâ Hafsî tarafından karşılandı. Bâceye’ye yerleşti. Orada kırâat dersleri verdi. Emîr Ebû Zekeriyyâ Hafsî onu Tunus’a da’vet etti. Orada sâlih ve zâhid kimselerle, Allahü teâlânın dostlarıyla sohbet etti. Vefâtına kadar orada kaldı.
Birçok talebe yetiştirdi. Başta oğlu Ebü’l-Kâsım olmak üzere, Ebû İshâk Telemsânî, Ebû Ca’fer bin Zübeyr, Ebü’l-Hasen Tâhir bin Ali Şukûrî, Ebû Bekr Abdullah bin Hattâb, İbn-i Ebbâr ve daha birçok âlim onun talebeleri arasındaydı.
Yazmış olduğu eserlerden ba’zıları şunlardır: “Et-Tıbyân fî ilm-il-kelâm,” “Redd-i Kitâb-il-meâlim fî usûl-il-fıkh”, “Et-Tenbîhât âlâ mâ fit-tıbyân min-et-temvîhât”, “İhtisar min târih servet-il-Meridîn”, “El-Fîh-ül-kasî fil-feth-il-kudsî” ve “Mecmû-i resâil.”
Hadîs, kırâat, nahiv, edebiyat ve Hanefî mezhebi fıkıh âlimi. Künyesi, Ebü’l-Yümn olup ismi, Zeyd bin Hasen bin Zeyd bin Hasen bin Sa’îd bin İsme bin Humeyr bin Hâris’tir. 520 (m. 1126) yılında Bağdad’da doğdu. Aslen, Kûfe’nin Kinde mahallesinden olduğu için Kindî, Bağdad’da doğduğu için Bağdadî nisbet edildi. Tâcüddîn lakabı verildi. 613 (m. 1217) yılında Şam’da vefât etti. Şam yakınlarındaki Kâsiyûn dağına defnedildi. Küçük yaşta ilim ta’lîmine başlayan Ebü’l-Yümn Kindî, daha yedi yaşında iken Kur’ân-ı kerîmi baştan sona ezberledi. On yaşında iken kırâat ilmine dâir yazılan bilgileri öğrendi. Zamanının en meşhûr kırâat âlimlerinden ders aldı. Sıbt-ı Ebû Mensûr Hayyât diye meşhûr olan Ebû Muhammed Abdullah bin Ali’den, Ebû Se’âdât İbni Secerî, Ebû Mensûr Cevâlikî ve Ebû Muhammed İbni Haşşâb gibi âlimlerden kırâat, lügat ve Arabî ilimleri öğrendi. İbn-i Nasır, İbn-i Semerkandî, Enmâtî, Sa’d-ül-Hayr, Muhammed bin Abdülbâkî Ensârî, Mâristan kadısı Ebû Mensûr Kazzâz, Ebü’l-Kâsım İbni Asâkir, Ebû Mensûr İbni Hayrûn, Ebû Bekr Hatîb-i Musul, Ebü’l-Fadl Muhtedîbillâh ve daha birçok âlimden ilim öğrendi. Sıbt-ı Ebû Mensûr Hayyât, onun üzerinde büyük ihtimâm gösterdi. Kırâat-ı aşerenin tamâmı hakkındaki bilgileri, on yaşında iken öğrenip ezberledi. Ebü’l-Yümn Kindî’ye kadar böyle bir kimse çıkmamıştı. 563 (m. 1167) yılında Bağdad’dan ayrıldı. Haleb’e yerleşti. Anadolu’ya seyahat etti. Önceleri Hanbelî mezhebinde idi. Hanefî mezhebi üzerinde daha çok bilgi sahibi olunca, Hanefî mezhebine tâbi olup, fetvâ verdi. Mısır’a gitti. Oranın ahâlisi ve Sultan Selâhaddîn’in yeğeni İzzeddîn Ferruhşâh bin Şehinşâh’dan hürmet ve iltifât gördü. Sonra Ferruhşâh’ın oğlu Melik-ül-Emced’in yanına Ba’lebek’e gitti. Ferruhşâh’a ve kardeşi Hama vâlisi Takıyyüddîn Ömer bin Şehinşâh’a müşavirlik yaptı. Şam’a gitti. Oranın ahâlisi tarafından kendisine büyük alâka gösterildi. Melik-ül-Muazzam Îsâ, kendisinin evine kadar gelerek ders alırdı. Çok mal sahibi oldu. Bunlarla Şam’daki Emevî Câmii’nde çok büyük bir kütüphâne kurdu. Müslümanların istifâde etmesini sağladı, insanlara çok cömert davranır, Allahü teâlânın rızâsı için fakirlere bol bol sadaka dağıtırdı. Allahü teâlânın dînine hizmet için durmadan çalıştı. Şam’da Emevî Câmii’nde ve Kâsiyûn’daki medresede ders verirdi. O vefât ettiği zaman insanlar, kırâat ve hadîs ilimlerinde çok şey kaybettiler. Çünkü o, Musul hatîbi Kâdı Ebû Bekr’den en son işiten idi. Kâdı Ebû Bekr de, Cevherî’den en son işitendi. Cevherî ise, Katî’î’den işitenlerin en sonuncusu idi. Katî’î’de, Kerîmî’den işitenlerin en sonuncusu idi. İnsanlar kırâati ondan ta’lim eder, hadîs-i şerîfi ondan öğrenirler, fetvâyı ona sorarlardı, ilim sahibi ve âlimleri seven kimselerden meydana gelen Eyyûbî sultanları ve kumandanlarına yardımcı oldu. Onlara nasihatlerde bulunup, İslâmiyete ve müslümanlara daha çok hizmet etmelerine vesile oldu. Onların istikbâlde mühim mevkiler işgal edecek olan çocuklarını terbiye edip, yetiştirdi. Resûlullahın ( aleyhisselâm ) güzel ahlâkıyla ahlâklanmaları, bütün niyetlerinin Allahü teâlânın rızâsını kazanmak için olmasına gayret etti. Müslümanlara ve talebelerine nasihatlerinde, i’tikâdlarını, Selef-i sâlihînin bildirdiklerine göre düzeltmelerini söyler. Allahü teâlânın dînini iyi öğrenerek O’nun emir ve yasaklarına tâbi olmalarını sık sık hatırlatırdı. Devamlı güler yüzlü ve tatlı dilliydi. Herkese karşı çok merhametli ve alçak gönüllü idi. En fakirinden sultânına kadar herkese kapısı açıktı. Çok güzel Kur’ân-ı kerîm okurdu, insanlar, onun Kur’ân-ı kerîm kırâati esnasında kendilerinden geçerlerdi.
Talebelerinden Cemâleddîn Ahmed bin Abdullah anlatır: “Ben de Tâcüddîn Ebü’l-Yümn Kindî’den kırâat okuyanlar arasındaydım. Birgün biz Kur’ân-ı kerîm kırâat ederken; Eyyûbî sultânı Melik-ül-Muazzam Îsâ içeri girip oturdu. Biz okumayı kesip sustuk, Ebü’l-Yümn Kindî, Melik-ül-Muazzam Îsâ’ya dönerek; “Senin için, senin okuman için sustular ve kırâatlerinden feragat ettiler” dedi. Îsâ Eyyûbî; “Hayır! Vallahi olmaz. Kırâat, melikliğe, sultanlığa bakmaz, sırası gelen okur. Onlar okumalarını tamamlasınlar” dedi. Hocamız Kindî, bize devam etmemizi emretti. Biz de kırâatimizi tamamladık. Talebeleri arasında eşit ve adâletli davranırdı. Sultanla köylüyü, fakirle zengini ayırd etmezdi. Bu yüzden kırılabilecek kimselerin kalbini de göstermiş olduğu inceliklerle râzı ederdi. Gelenlere, ihtiyârlığından dolayı kalkıp karşılayamadığını söyler, affını istirhâm ederdi. Daha sonra gelen âlimler tarafından sadûk (hadîsde doğru) ve güvenilir olduğu kabûl edilen Tâcüddîn Ebü’l-Yümn Kindî, pekçok talebe yetiştirdi. Talebeleri, zamanlarının en büyük âlimleri idi. Melik-ül-Muazzâm Îsâ, Şeyh-ül-Müverrih Sıbt İbn-il-Cevzî Yûsuf bin Kızoğlu, Ba’lebek vâlisi Melik-ül-Emced, Ferruhşâh bin Şehinşâh Eyyûbî, Ebû Hafs bin Kavvâs, Ebû Hafs Akîmî Alâmüddîn Sehâvî ve daha birçokları onun talebeleri arasındaydı.
Birçok kıymetli eserin müellifi olan Ebü’l-Yümn Kindî’nin bilinen en mühim eseri, harf sırasıyla hocalarının hayatlarını ihtivâ eden “Mu’cem” idir. “İthâf-üz-zâir ve etrâf-il-mukîm vel-müsâfir”, “Şerh-ül-Hutâb ü İbn-i Nübâte”, “Haşiye alâ şerh-i dîvân-il-mütenebbî li-Abdülkâdir Halebî”, “Nitf-ül-lehiyye min İbn-i Dahiyye”, “Dîvân-ı şi’r” adlı kitaplar onun eserlerinden ba’zılarıdır.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Zeyl-i Ravdateyn sh. 95
2) El-Bidâye ven-nihâye cild-13, sh. 71
3) Vefeyât-ül-a’yân cild-2, sh. 339
4) Bugyet-ül-vuât cild-1, sh. 570
5) Tezkiret-ül-huffâz cild-4, sh. 1402
6) Şezerât-üz-zeheb cild-5, sh. 54
7) Mu’cem-ül-müellifîn cild-4, sh. 189İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ EBÜ'L-ABBÂS AHMED SEBTÎ (Ahmed bin Ca'fer)
Evliyanın büyüklerinden, Sûfîlerin ileri gelenlerinden. İsmi, Ahmed bin Ca'fer bin Sebtî Hazrecî Mağribî olup, künyesi Ebû Abbâs'tır. Sebtî diye bilinir. 524 (m. 1130) senesinde Sebte'de doğup, 601 (m. 1204) târihinde Merrâkûş'da vefât etti. Merrâkûş'un dışında bir yere defnedildi. Sebtî ( radıyallahü anh ) Muvahhidîn sultanlarından Ya'kûb bin Mensûr'un zamanında yaşadı. Çok meşhur idi. Menkıbeleri herkesin arasında yayıldı. İnsanları, fakirlere ve muhtaçlara sadaka vermeye teşvik ederdi. Garîb bilgilerden olan ve hesâb ilmine benziyen "Zâyırce" ilmi ona nisbet edilir. Bu ilim, Sehl bin Abdullah'a da ( radıyallahü anh ) nisbet edilmiştir. Şihâb el-Mukrî, "Nefh-ut-tayyib" ismindeki eserinde, onun hayâtını anlatmış, büyük âlimlerin onu övdüğünü, en büyük velilik derecesinde bulunduğuna şehâdet ettiklerini bildirmiştir.
Sözleri ve kerâmetleri: İbn-i Zeyyât dedi ki; bana, Ebû Abbâs Ahmed Sebtî’nin yakınlarından olan Ebû Hasen Senhâcî anlattı: “Ebû Abbâs Ahmed Sebtî’den, başlangıcından sonuna kadar hâllerini anlatmasını isteyip, Allahü teâlânın izni ile eşya üzerinde nasıl te’sîrli olduğunu, yaptığı duâların kabûl olma sebebini, hâlinden şikâyette bulunanlara ve dileklerini elde etmek istiyenlere niçin sadaka vermesini ve îsâr sahibi olmasını emrediyorsun? diye sorunca, bana şunları anlattı: “Ben, insanlara sâdece fâidelerine olan şeyleri tavsiye ediyorum. Yirmi yaşında iken, Kâdı Iyâd’ın talebesi olan büyük âlim Ebû Abdullah Fahhâr’ın yanında, ahkâmla ilgili kitapları okudum. Yirmi yaşıma geldiğimde Nahl sûresi 90. âyetine rastladım. Bu âyet-i kerîme üzerinde düşündüm. Kendi kendime; senden, adâlet ve ihsân sahibi olman isteniyor, dedim. Bu âyet-i kerîme üzerinde yine düşünmeğe devam ettim. Bundan sonra elime az olsun çok olsun ne geçerse, üçtebirini kendime bırakıp, geri kalan üçte ikisini Allah rızâsı için fakirlere ve muhtaçlara sarfetmeye karar verdim. Sonra Allahü teâlânın ihsân makamında olan bir kimseye, ilk önce farz kıldığı şeyin ne olduğunu araştırınca, bunun, ni’metine şükür olduğunu anladım.”
Ebû Abbâs Ahmed Sebtî, bir gece ilim ile meşgûl olan talebelerin yanında bulunuyordu. Derslerini müzâkere ettikleri için, fazla gürültü oluyordu. Bu sırada bekçiler gelip, talebelerin kaldığı evin kapısını çaldılar. Talebelerin hizmetleri ile uğraşan hizmetçi, onları karşıladı. Bekçiler, hizmetçiye; “Geceleyin gürültü yapanların cezalandırılacağını bilmiyor musunuz?” dedi. Sonra bekçilerden ikisi, sabah olunca oradaki talebeleri karakola götürmek için, medresenin kapısı önünde beklemeye başladılar. Hizmetçi, bu durumu talebelere haber verdi. Onlar çok korktular. Eğer götürürlerse, bizi mutlaka öldürürler, diyorlardı. Bu sırada orada hazır bulunan Ebû Abbâs gülüyor ve talebelerin endişe ettikleri husûs için hiç aldırmıyordu. Seher vakti bir müddet yalnız kaldıktan sonra, talebelere; “Hiç korkmayın! Ben, Allahü teâlâdan sizi muhafaza buyurması için duâ ettim. Onlar size hiçbir şey yapamıyacaklar” dedi ve dediği gibi de çıktı. O bekçiler, onlara birşey yapmaya muvaffak olamadılar.
Ebû Hasen Habbâz anlattı: “Ebû Abbâs Ahmed bin Ca’fer’e dedim ki, insanlar kuraklık ve pahalılık sebebiyle büyük bir sıkıntı içerisindeler. Bunun üzerine bana; “Cimriliklerinden dolayı, Allahü teâlâ onlara yağmur vermiyor. Eğer siz, fakirlere, elde ettiğiniz mahsûllerin zekâtını ve sadaka vermiş olsaydınız, buna karşılık Allahü teâlâ da size yağmur verirdi” dedi. Ebû Abbâs’ın bu sözleri üzerine ben, fakirlere sadaka verip, yardımda bulundum. Güneş pek kızgın, hava çok sıcaktı. Artık yağmurdan, sanki ümidimi kesmiştim. Ağaçların ve diğer bitkilerin kurumaya yüz tuttuğunu gördüm. Bir müddet sonra, öyle bir yağmur yağdı ki, bütün her taraf suya kandı.”
İbn-i Hatîb Kastalmînî şöyle anlatır: “Selâ şehrinde, takvâ ve zühd sahibi bir zât olan Ebû Abbâs Ahmed bin Âfir’in yanında idim. Ba’zı kimseler kendisine evliyânın kerâmeti hakkında sordular. O da şöyle cevap verdi: ölüm ile velînin kerâmeti kesilmez. Merrâkûş’da defnedilmiş bulunan Ebû Abbâs Sebtî’yi işâret ederek; fakirlere sadaka verdikten sonra, onun kabrinin yanında, onu vesile ederek Allahü teâlâya duâ eden kimsenin ihtiyâcının nasıl giderildiğine bak!” dedi.”
“Nefh-ut-tayyib” kitabının sahibi, Şihâb el-Mukrî şöyle anlatır: “Ebû Abbâs Ahmed Sebtî’nin kabrinin yanında birkaç defa durup, Allahü teâlâdan dileklerde bulundum. Dileklerimden birisi de; ilim sahibi olmam ve öğrenmek istediğim ba’zı kitapları bana anlamayı nasîb etmesi idi. Ebû Abbâs Sebtî’nin kabrinin yanında duâ ettim. Allahü teâlâ benim bu duâmı kısa bir zamanda kabûl etti.”
Abdurrahmân bin Yûsuf Hıstî, Ebû Abbâs Sebtî’nin aleyhinde konuşan birisi idi. Bir gece rü’yâsında Resûlullahı ( aleyhisselâm ) gördü. “Ey Allahın Resûlü! ( aleyhisselâm ) Sebtî hakkında ne buyurursun?” diye sordu. Resûlullah ( aleyhisselâm ) tebessüm ettikten sonra, Sebtî’nin iyi kimselerden olduğunu, buyurdu. “Yâ Resûlallah! Bana bunu açıklar mısın?” dedi. O zaman Resûlullah ( aleyhisselâm ), onun Sırat köprüsünden şimşek gibi, pek sür’atli bir şekilde geçeceğini buyurdu.
Mısır’da yetişen evliyânın büyüklerinden. İsmi, Ebüssü’ûd bin Ebi’l-Aşâir el-Bâzinî el-Irâkî el-Mısrî’dir. Babasının ismi Şa’bân, dedesinin ismi ise Tayyib’dir. Künyesi Ebüssü’ûd olup, asıl ismi kaynaklarda zikredilmemektedir. Bâzin denilen yerde doğduğu için “Bâzinî” nisbeti ile tanınırdı. Bâzin, Irak ile Cezire arasında bir beldenin adıdır. Buraya Vâsıt da denir. Dedesi buralı olup, kendisi Mısır’a yerleşti. Birçok kimse kendisinin sohbetlerine devam edip yetişti. 644 (m. 1246) senesi Şevval ayının dokuzuncu günü Kâhire’de vefât etti. Aynı gün Maktam dağının eteğine defnedildi.
Mısır’ın büyük âlimleri ve evliyâsı arasında yer alan Ebüssü’ûd el-Bâzinî hazretleri, daha küçük yaşta kerâmetleri görülen bir zâttır. Çok kerâmetleri görüldü. Öyle ki, daha beşikte iken oruç tutardı. Ramazan ayında gündüzleri, imsaktan (sahurdan) iftar vaktine kadar ana sütü emmezdi.
Zamanın devlet başkanı olan halîfe bile kendisini sık sık ziyârete gelir, sohbetlerinden istifâde ederdi. İmâm-ı Şa’rânî’nin hocalarından Dâvûd-i Magribî, Şerâfeddîn, Hızır-ül-Kürdî ve sayısı belli olmayan daha nice âlimler, kendisinden istifâde etmek, ilim öğrenip feyz almak için sohbetine devam ederlerdi.
Her hâlinde İslâmiyete tam bir bağlılığı vardı. Kibir ve riyadan çok sakınırdı. Birçok kimsenin kendisine ziyârete gelmesi, ondan ilim öğrenip feyz almaya çalışması, onun hâlinde hiçbir değişiklik yapmazdı. Dâima tevâzu üzere olup, herkese karşı alçak gönüllüydü. Çok i’tibar görmesi ve sevilmesi gibi olan bu hâllerinden nefsinin haz duymamasına, gurûr ve kibire kapılmamasına çok gayret gösterirdi. Hiç kimsede görülmeyen hâllerinden birisi de şöyleydi: Ayakkabılarını çıkaracağı zaman, kendisinde bir inilti duyulurdu. Bu, daha ziyâde sohbet yapacağı zamanlarda olurdu. Sebebini sordular. Şöyle anlattı: “İnsanlarla sohbet ederken, kibre kapılmaktan çok korkuyorum. Bu kibirden korunmak için, ayakkabıyı çıkartırken, nefsten de soyunuyorum.” Ya’nî, “Nefsimin hevâsına, arzularına kapılmamak için onunla mücâhede etmeye, onun isteklerine boyun eğmemeye çalışıyorum ve bundan dolayı bende inilti duyuluyor” demek istedi.
Kalblere te’sîr eden hikmetli sözleri çoktu. Her cümlesi bir hakîkatin ifâdesi olan bu hikmetli sözlerinden ba’zıları şunlardır:
“Hak yolunda bulunmak isteyen ve sözünün eri olan bir kimsenin devamlı olarak kitabını kalbinde taşıması lâzımdır?” (Ya’nî, Allahü teâlânın emirlerine ve yasaklarına dâima uymalıdır.)
“Bir kimse, devamlı olarak hakkı, doğruyu öğrenmeyi taleb etmekle meşgûl olursa, Allahü teâlânın râzı olup beğendiği hak yoldan sapmaması kuvvetle umulur. Yine bir kimsenin meşgalesi, matlûbu (aradığı maksadı) olursa, bunun da bir duraklama olmadan yoluna devam etmesi umulur. Taleb, zâhirin, ya’nî beş duyu organımızın matlûbu ise bâtının, ya’nî kalbin meşgalesidir. Duyu organlarımızın selâmeti, düzelmesi, kalbin düzelmesi ile mümkündür. Kalbin selâmeti de, dışımıza bağlıdır. (Göz, kulak, gibi duyu organlarımız ne ile meşgûl olursa, kalb de onunla meşgûl olur.)” O, yine şöyle buyurdu: “Kendine nasihat edip doğru yolda bulunmayan kimse, sana nasihat edemez. Kendisini aldatan o kimsenin, seni de aldatmasından kork, ondan emîn olma!”
“Bir menfaatinden dolayı sana yaklaşan kimseyi gördüğün zaman, onu töhmet altında bulundur, ya’nî onu yanına yaklaştırma, kendin için onu tehlikeli kabûl et!”
“Bir kimse, seni dünyalık olan şeylerle anar ve senin yanında onları överse, ondan kaçın! Yine bir kimse, Rabbine karşı senin gaflete dalmana sebeb olursa, ondan yüz çevir, derhal ayrıl. Kalbinde dünyâ sevgisini doğuran her türlü maddî düşünceyi ve buna benzer meşgaleleri kalbinden söküp at. Seni, Allahü teâlâyı hatırlamaktan alıkoyan her ne olursa olsun, bundan yüz çevir! Kafanda ve kalbinde yer eden lüzumsuz hâtıralarla oyalanıp durmaktan sakın. Böyle olan düşüncelerden keder meydana gelir. Çok kerre kederden de gaflet hâsıl olur. Böyle olunca da, insanda nefsânî arzular harekete geçer. Bu istek kuvvet bulunca, boş ve faydasız şeylerle uğraşmak arzusu hâsıl olur. Bu arzular galip gelince, kalb zayıflar ve nûru söner. Çok defa tamamen telef olur ve akıl ondan sıyrılıp gider. Artık bundan sonra, sanki kalbin üzerine bir perde gerilmiş olur.”
“Dâima Allaha istiğfar edici olman lâzımdır. O’na istiğfar etmekten, yalvarıp bağışlanmanı istemekten âciz kalırsan; o takdîrde, Allahü teâlâ ile meşgûl ol, dâima O’nu hatırla. Bundan da âciz kalırsan, Allaha tâat ile, O’na kulluk ile meşgûl olmalısın. Artık, Allahü teâlâya tâat ile meşgûl olmaktan, seni herhangi bir şeyin alıkoyacağını sanmıyorum. Senin için, bundan uzaklaşmana sebeb olacak bir özür kapısı da göremiyorum. Çünkü, insanı yükseltecek olan şeylerin başı tâattır, O’na kulluk etmektir. Onu terk eden, terakki yoluna giremez, yükselemez.”
“Kalbin temizlenmesi, Allahü teâlâdan başkasına orada yer vermemekle ve tam bir sadâkat ile olur. Kalbin bozulması da, Allahtan başkasına gönül bağlamak, başkalarını O’na ortak koşmakla ve riya, gösteriş yapmakla olur. Kalbde tevhîdin, tek olan Allaha bağlılığın bulunduğunun alâmeti; O’nunla beraber bir ikincisinin olmadığını her ân müşâhede etmektir. Bu da, ancak Allahü teâlâdan korkmak ve her şeyi O’ndan ümîd etmekle anlaşılır. Sadâkatin alâmetine gelince; fânî olan her şeyden soyunmak, ya’nî onlara bağlılığı kalbden çıkarmak ve ebedî, sonsuz var olana bağlanmaktır. Görünüşte var olan her şey, zâten yok olacaktır. Kalbinin mahlûkata meylettiğini fark ettiğin zaman, orada şirk var demektir. Ondan şirki temizlemeye bak, kalbini şirkten uzak tut. Kalbinde dünyâya karşı bir meyil gördüğün zaman, orada bir şek, şüphe var demektir. Derhal ondan kalbini temizle!”
“Emrin altında bulunanlara ihsânda, iyilikte bulun! Bunlar husûsî ve umûmî olmak üzere ikiye ayrılır. Umûmî olarak sana tâbi olanlar, erkek ve kadın hizmetçiler, çocuk ve diğerleridir. Husûsî olanlar ise, bunların dışında kalanlardır, önce rûhuna iyilik yapman lâzımdır. Sonra sırrına, sonra kalbine, sonra aklına, sonra bedenine ve daha sonra da nefsine ihsânda bulunman lâzımdır. Rûh; senden şevk ve aşk ehli olmanı, bu yolda kimseden çekinmeden sür’at kazanmanı ister. Sırrının senden talebi, isteği de, onu gizlemen, başkasına açmamandır. Kalb ise; dâima Hakkı zikretmeni, her an onu murâkabe etmeni ve senin bu zikir esnasında kendini ve başkalarını tamamen unutmanı senden taleb eder. Akıl da; Rabbine tam teslim olmanı ve her halükârda O’nun emirlerine ve yasaklarına tâbi olmanı, nefsine ve senden başkalarına karşı dâima Mevlân ile beraber olmanı ister. Cesed ise; tam bir ihlâs ile, cenâb-ı Hakka tâat ile hizmet etmeni senden ister. Nefs de; kendisine sahip olmanı, meylettiği kötü arzularından onu alıkoymanı ve onu hapsedip bağlamanı senden istemekte ve herhangi bir kötülüğü işlemekte ona arkadaş olmamanı ve arkadaşlığını da istememeni taleb etmektedir.”
“Bir ân Rabbinden gâfil olma! Rabbine karşı kulluk vazîfesini yerine getirirken, yaptığın ibâdetlerde de gâfil olmaktan sakın, ibâdetlerin zâhiri, dış şekilleri ile uğraşıp dururken, ibâdette asıl gaye olan Rabbini unutmaktan da çok sakın!”
“Sen, kendine yardım etmediğin zaman, başkaları, seni harcamak için sebep araştırıp durmaktadır.”
“Nefsime uyarak işlediğim kusurlarımdan dolayı, her ibâdetimde alıp verdiğim nefeslerimin sayısınca Rabbime istiğfar eder, O’ndan bağışlanmamı taleb ederim.”
“Şayet, yaratıldığımın ilk gününden son hâlime kadar sadâkat ile, ihlâs ile ve hem de alıp verdiğim nefeslerimin birini dahî boşa geçirmeden istiğfar etsem, ama bu istiğfarımda, bir nefeslik zamanda Allahü teâlâdan gâfil olsam, yaptığım bütün bu istiğfarların pekçoğunu sıdk ve ihlâstan uzak sayarım. Böylece noksanlarım ve kusurlarım da açığa çıkmış olur. Alıp verdiğim her nefes günah olur. Böyle olunca da, yaptığım istiğfarların herbiri, sonu gelmeyecek bir şekilde yeniden bir istiğfara muhtaç olur. Rabbim beni bağışlamazsa, hâlim nice olur? Allahü teâlâdan mağfiret olunmamı, bağışlanmamı istiyorum.”
Ebüssü’ûd bin Ebi’l-Aşâir hazretleri güzel ahlâkın ve kötü huyların menşeini şöyle anlatır:
“Bütün güzel huylar kalbden, kötü huyların tamâmı ise nefsten doğar. İyi huylu olmak istediğini söyleyen doğru sözlü bir kimse, hemen nefsini tezkiye edip, dînin emir ve yasaklarına itaat eder bir hâle getirmeli, kalbini de tasfiye edip, Allahü teâlâdan başka şeylerin sevgisini ondan çıkarmalı, bütün günahlardan ve kötü düşüncelerden temizlemelidir. Tâ ki böylece, kötü huylar, güzel ahlâka çevrilmiş olsun. Kötü huylar gidip, yerini iyi huylar alınca, kalbden şek ve şüphe kalkıp, yerini tasdîk alır. Şirk yok olur. Gizli ve aşikâr olarak Allaha ortak koşulmaz. Kalbde ve bütün a’zâlarda Allahü teâlânın tevhîdi, ya’nî O’nu, eşi ve benzeri bulunmayan tek bir varlık olarak tanımak hâsıl olur. Dilde çekişme ve kalbdeki niza duygusu yok olup, Hakka teslimiyet meydana gelir. Başa gelene ve emredilene kızmak ve i’tirâz etmek şöyle dursun, tam teslimiyet hâli hâsıl olup, cenâb-ı Hakkın takdîr ettiği her şeye râzı olunur. Her iş, Allahü teâlâya ısmarlanır. Gaflet sona erer, cenâb-ı Hakka yakınlık ve her ân O’nunla olmak düşüncesi hâsıl olur. Tefrikadan kurtulup, cemiyyete, ya’nî Allahü teâlânın dostları ile bir ve beraber olmaya çalışılır. Tabiatındaki sertlikler, kabalıklar kırıcı ve incitici davranışlar yok olup, onların yerini yumuşaklık ve latifeler, güzellikler ve tatlılıklar alır.
Kalb temizlenip, nefs doğru yola girince, insanın her hâli değişir. Artık kimsenin ayıpları görülmez olur. Gözler, insanların hep iyi hâllerini görür. Onlara karşı kalbde bulunan katılık, acıma duygusu, şefkat ve merhamete dönüşür. Kin, hased gibi düşmanlıklar terkedilip onlara nasihat etmek, hep iyilik yapmak duyguları hâsıl olur. İnsanlar arasında düşmanlıklar tamamen ortadan kalkıp, herkes birbirine nasihat etmeye başlar. Güzel ve tatlı nasihatlerle, insanlar birbirini doğru yola çağırırlar. Artık bundan sonra, cenâb-ı Hakkın rızâsına kavuşmak isteyen bir kimsede, nazlanmak kalmaz, korku başlar. Bu korku ondaki hâllerin iyiliğe çevrilmesi sebebiyledir. Kendisinde iyi hâllerin meydana çıktığı kimse, kusurunu bildiği ve aczini anladığı için korkar. O bilir ki, kusûrları hesaba sığmayacak kadar çoktur. Allahü teâlânın kendi üzerindeki hakkını, hiçbir zaman ödeyemeyeceğini, kendisine nasîb edilen sayısız ni’metlerin, hayırlı işlerin şükrünü yapmaktan âciz olduğunu anlar, işte bu anlayışa erişen kimse, Allahü teâlâya hakkı ile kulluk etmeye başlar. Kalbinde tam bir tevhîd hâsıl olur. Gönlündeki ma’bûdlar teker teker yıkılıp gider. Hâlleri ve yaşayışı güzelleşir. Cennette olanların yaşayışı gibi, hep Allahü teâlâ ile beraber olarak yaşar. Daha dünyâda iken, Cennet hayâtı yaşamaya başlar. Buraya kadar sayılan bu güzel huyların hepsi, peygamberlerin, sıddîkların, evliyânın, sâlih kulların, ilmiyle amel eden âlimlerin ahlâkıdır.”
“Allahü teâlânın evliyâsı, O’nun sevgili kulları, kavuştukları bu yüksek derecelere, amellerinin, ibâdetlerinin çokluğu ile değil, ancak edeb ile kavuştular.” (Nitekim; “Edeb ehli, edebden hâli kalmaz, edebsiz ilim öğrenen, âlim olamaz” denilmiştir.)
İnsanın nefsi, kendisinin saadete kavuşmasına mâni olan bir düşmandır. İnsanların yaşaması, üremesi ve dünyâ için çalışmaları için yaratılan nefsin azgınlıklarını, taşkınlıklarını frenlemeleri, ona hâkim olup zararlarını önlemeleri için, insanlarda akıl da yaratılmıştır. Akıl, iyiyi, kötüyü inceleyerek, ikisini birbirinden ayıran bir kuvvettir. Allahü teâlâ, ayrıca peygamberler göndererek, nefsin bütün arzularının kötü olduğunu bildirdi. İnsanların rahat etmeleri için lâzım olan emir ve yasaklar da gönderdi, insanın aklı, nefsinin isteklerinin zararlı olduklarını anlayıp peygamberlere ve onların vârisleri olan âlimlere uymak lâzım olduğunu kalbe bildirir, kalb de bunu dinlerse, insan saadete kavuşur, insanın his ve hareket organları kalbine tâbidir. Kalb, aklı dinleyip, peygamberlere uyunca, hep kötülüğü isteyen nefs, insanların sonsuz saadete kavuşmalarına mâni olamaz.) Bu husûsta Ebüssü’ûd bin Ebi’l-Aşâir buyurdu ki: “Nefs, kendine has kötü ahlâk ve sıfatı ile kaldığı müddetçe, insanın bütün hareketleri, onun bu ihtarına, ikâzına tâbi olur. Bu da iki şekilde ortaya çıkar. İnsanın yaptıkları, ya halk için veya nefsin rahatı için olur. Kulun yaptığı ibâdet veya herhangi bir hareket, insanların görüp beğenmesi, takdîr edilmesi düşüncesi ile olursa şirktir, Allahtan başkasına tapınmak olur. Nefsin rahatı için olursa, bu da nefsin hevasına, isteklerine, lezzetlerine tâbi olmaktır. (Bunun kötü olduğu, âyet-i kerîmelerde açıkça bildirilmiştir. Nefsin arzularının insanı Allah yolundan saptırıcı olduğu Kur’ân-ı kerîmde haber verilmiştir. Çünkü nefs, dâima Allahü teâlâyı inkâr, O’na inat, isyan etmek ister. Her işte nefsin arzularına uymak, nefse tapınmak olur. Nefsine uyan, küfre veya bid’at sahibi olmaya, yahut haram işlemeye başlar. Nefsin sevdiği, istediği şeylere “Hevâ” denir. Nefs yaratılışta kötülükleri, zararlı şeyleri sevici ve isteyicidir. İnsanı haramlara sürüklemek sûretiyle; elemlere, dertlere, hastalıklara sebeb olur. Böyle insan hep, mi’desini, zevkini düşünür. Hasis ve rezîl olur). Allaha şirk koşmak, O’ndan başkasına kulluk etmek öyle çirkin bir şeydir ki, kalbde saf bir tevhîd akidesinin hâsıl olmasını bir türlü bırakmaz. Nefisin hevâsı, arzuları ise hakikî bir kulluğun yapılmasına mâni olur. Allah yolunda bulunup, O’nun rızâsına kavuşmak isteyen bir kimse, nefsini, ya’nî o azgın düşmanını, tezkiye ederek zayıflatmadığı, onu, Allahü teâlânın emir ve yasaklarına itaat eder hâle getirmediği müddetçe, bu yolda attığı her adımın bir faydasını göremez. Yaptığı ameller, ibâdetler, şarktan garba kadar her yeri doldursa bile böyledir. Bu yolda er olan her kişi, dışarıdan yapacağı ameliyelerle nefsin arzu ve isteklerinin yapılmasına sebep olan ortamı yok etmeli ve içten de, nefsin kötülük arzularını kökünden kurutmaya çalışmalıdır ki, zamanını hep güzel olan şeylerle geçirsin. Dâima Allahü teâlânın zikri ile meşgûl olsun ve O’nunla dostluğunu devam ettirsin.”
“Allah yolunda yürümek isteyen bir kişi, nefsine âit kibir (büyüklenmek), şirk, cimrilik, başkaları hakkında sû-i zan (kötü düşünmek) gibi kötü huylarından birini görürse, derhal nefsine bunların zıddı, tersi olan iyilikleri yaptırmalı, bunun için gayret göstermeli, Allahü teâlâyı zikretmeğe yönelmelidir. Böyle yapınca, nefsin kötülükleri zayıflar, kalbin nûru artar. Allahü teâlâ o kalbe, kendi muhabbetini (sevgisini) yerleştirir. Bu sebeple, nefsinin alışmış olduğu kötü huylarını terk etmek kendisine çok kolay gelir.”
“Allahü teâlânın rızâsını kazanmak isteyen bir tâlib için, işlerini sağlam temel üzerine kuracağı dört esas vardır 1- Dili, tam bir gönül huzûru ile Allahü teâlâyı zikirle meşgûl etmek, 2-Kalbi hem de zorlayarak, dâima Allahü teâlâyı murâkabe hâlinde bulundurmak, 3-Nefsin günah olan arzularına karşı, Allahü teâlânın rızâsını düşünerek muhalefet etmek, 4-Allahü teâlâya tam kulluk edebilmek için helâl lokma yemek. Helâl lokma ile kalb; saf, berrak bir hâle gelir. Nefs tezkiye olunur. Ya’nî, helâl lokma yemeğe devam etmek ile, hem nefsin yeme ve içmeğe âit hakkı olan hazzı, lezzeti tattırılmış olur ve hem de onun azgınlığına mâni olunur. Çünkü nefs, Allahü teâlânın kuluna emânetidir. Ayrıca nefs, talibin yolculuğunda onun bineğidir. Ona yapılan zulüm, başkalarına yapılan zulüm gibidir. Belki ondan daha şiddetlidir. Çünkü nefsini gıdalarından mahrûm ederek onu ölüme terkeden, ya’nî kendini öldüren kimse hakkında, Cehennemde acı azâblar vardır. Başkalarını öldürmekten daha büyük günahtır. Hâsılı kelâm, nefse bir iksir çalıp, onu altına çevirmek lâzımdır. Bu iksir de, Allahü teâlâyı çok zikretmek, hatırlamaktır. Bu zikrin ihlâs ile olması da şarttır.”
“Her ân Allahü teâlâyı murâkabe edip tefekkürde bulunmak, her saadetin anahtarıdır. Kalb, onunla temizlenir. Bu murâkabe, nefsin hevasını, arzularını yok eder. Cenâb-ı Hak ile ülfeti, yakınlığı ve murâkabeyi kuvvetlendirir. Kalbe, muhabbet (sevgi) tohumu eker ve onda sadâkat (doğruluk) hâsıl eder. Velhâsıl murâkabe, öyle bir bekçidir ki, ne uyur ve ne de gaflete dalar.”
“Her kul, nefsine ağır, zor gelecek, onu üzecek her vazîfeyi yapması lâzımdır. Nefs, Allahü teâlâya itaat eder hâle gelinceye kadar buna devam etmelidir. Nefs, Rabbine karşı kulun perdesidir. Onun isteğine uygun bir hareket olduğu müddetçe, vaktin bir safiyeti, (hoşluğu, güzelliği) kalmaz. Ona âit uygunsuz bir düşünce devam ettiği müddetçe, zikrin safiyeti kalmaz. (Nefsin arzularına dâir olan kalıntıların alâmetleri çoktur.) Nefsin kötü isteklerine âit bu izler, ilim sahiplerinin öğrettikleri şeylerde bir türlü ihlâs elde edememelerinde, bunu Allah rızâsı için yapamamalarında daha çok görülür. Nefs, kalbi istilâ edip, kapladığı vakit, artık onu esîr etmiş, emri altına almış olur. (Orada saltanatı ele geçirip, kula istediğini yaptırır. Nefsin istilâsına uğrayan bir kalb için, bir hürriyet yoktur.) Kalb, nefsin oyuncağı olur. Nefs, bir kalbin hâkimi olduğu müddetçe, dünyalık ve baş olmak sevgisi, kat’iyyen kulun kalbinden ayrılmaz. Nefsinin arzularının istilâsına uğrayan bir kimse, Allahü teâlâ ile kendi arasında bağlılıktan bahsetmeye nasıl yeltenebilir? Sonra o âbid (çok ibâdet eden), nefsin âfetlerini bilmeksizin, ne cesâretle ibâdetinde ihlâstan bahsedebilir?” (Bu nefsin öyle bir teşkilâtı vardır ki, ancak Allahü teâlânın yardımı ile onlardan kurtulmak mümkün olur. Ondan kurtulmak nasıl mümkün olur ki) kötü arzular onun rûhudur. Şeytan onun hizmetçisidir. Çekişme, şirk, onun tabiatında, yaratılışında toplanmış, Hak teâlâ ile niza (çekişme) hâlinde bulunmak, Allahü teâlânın her emrine i’tirâz etmek, sanki onun tabiatı, huyu olmuştur. Sûi zan, kibirliliğin meydana getirdiği bütün kötü sıfatlar, benlik iddiası, saygısızlık ve meşhûr olmak arzusu, onun hayâtı olmuştur. Onun fenâlıkları saymakla bitmeyecek kadar çoktur, öyle olur ki, yaratana nasıl ibâdet ediliyorsa, tapınılıyorsa, kendisine de öyle tapınılmasını ister, arzular. Allahü teâlâya nasıl ta’zim ve saygı gösteriliyorsa, kendisine de, öyle ta’zim edilmesini ister. Nefsin bu kötülüklerinin kalıntıları bir kalbde kaldığı müddetçe, kulun Rabbine yakın olması nasıl olur? Nefsine şefkat gösterip ona acıyan kimse, ebedî olarak felaha kurtuluşa kavuşamaz. Allah yolunda bulunmak isteyen sâdık bir talebeye lâzım olan şudur ki; nefsin arzuları baş kaldırıp kendisini ezmek istedikte, hemen onun boynunu kırmalı, meylettiği her şeyden hemen ayrılmalıdır. Kendisini kötüleyen kimselerin isnâd ettikleri kusûrların varlığını hemen kabûl etmeli ve onları hemen düzeltmeye gayret göstermelidir. Kendisini medhedenleri, övenleri gördüğü zaman da, onlara; “Perde arkasındaki görmediğiniz, aslını bilmediğiniz şeyi neden övüyorsunuz?” demelidir. Her nefes alış-verişte de nefsine; “Allahü teâlâ seni muradına kavuşturmasın, isteklerini vermesin. Arzu ettiklerinden uzaklaştırsın!” demelidir. Nefsin arzularının nezâhatinden, güzelliklerinden bahsedildiği, bunların beslendiği, yeşertildiği bir yerde bulunmaktan Allahü teâlâya sığınırız. Nefsin isteklerini beğenen ve onlara kıymet veren veyahut vücûdunda ondan daha çok cimrilik yapan birşeyin var olduğunu bilen bir kimse, nefsi tanımamış demektir. Kötülüklerle dolu olan nefs, nasıl olur da tenzih edilir, kusurlardan beri, uzak tutulur? Yahut onun için, bir müslüman kardeşine nasıl kızılıp eza edilir? Hâlbuki insan, öldürücü bir zehirden nasıl korunuyorsa, nefsin kötülüklerinden öyle korunması gerekir. Kalbinde, nefsin kötülüklerinin izleri kaldığı müddetçe, kalbe kat’iyyen bir hayır kokusu gelmez. Çünkü kalbde bulunan nefsin arzularının bakiyyesi, rahmet-i ilâhiyyeye karşı bir kalkandır. Kalbi, Allahü teâlânın rahmetinden mahrûm bırakır. Nefsin kalbe saldırıları kuvvetlendiği zaman, kötülükleri artar ve hayır, iyilik istemesi azalır. Sözün kısası; kalbde, nefsin arzularından bir kırıntı bulunduğu müddetçe, şeytan ondan ayrılmaz. Kötü hâtıralar, düşünceler ondan kesilmez.”
Hak yolcusu olan talibin, bütün işleri bir yana bırakıp, devamlı nefse karşı durmakla vaktini geçirmemesi de lâzımdır. Başka bir iyi yokmuş gibi hep nefse karşı gelmekle, meşgûl olursa, kendisini asıl maksattan alıkoyar. (Onu tamamen serbest bıraktığı zaman da böyledir.) Hak yolcusu, nefsini kandırıp ona bir rahatlık va’d etmeli, fakat bu rahat, kendisi için olup, nefsin azmasına sebep olmamalıdır. Sonra nefsin aldatılması işinden, mümkün olduğu nisbette vazgeçmeli, azaltmalıdır. Devamlı ona karşı duran kimseye, nefsi düşman kesilip onu meşgûl eder, kendisini uğraştırır. Fakat onu oyalamak sûretiyle elde etmeye uğraşırsa, nefsin günah olan arzularına tâbi olmaktan kurtulur. Bu sefer, nefs, İslâmiyete uyar.”
“Nefs, murâd sahibinin arzu ettiği hâle büründüğünü ve artık dünyâdan vazgeçtiğini, ilim öğrenip onunla amel ettiğini ve bunda ihlâs sahibi olduğunu iddia ettiği vakit, nefsi şaşmaz bir terazi ile tartmak, denemek lâzımdır. Bu terazide, zulüm ve haksızlık korkusu bulunmamalıdır. Bunun da başlıca yolları şunlardır. 1. Nefsin övülmesinden sonra, onun kötülüklerini tasvir edip anlatmalıdır. 2. Kendisine birşey verilip onu kabûl ettikten sonra, onu hemen başkasına vermeli ve nefsin elini boş bırakmalıdır. 3. Nefs, birşeye yönelip ona meyledince, hemen ondan yüz çevirmelidir. 4. İkrâm ve izzet içinde kalınca, hemen zillete düşürüp, hepsini elinden almalı, ihânete uğratıp onu aşağılamalıdır. Bütün bu sayılanlar, nefs için birer ölçü âleti, deneme vasıtasıdır. Bunlardan herhangi biriyle nefs tecrübe edildiği zaman, önceki hâlinde bir değişiklik belirdiği ve teşkilâtından yardım istemeye başladığı vakit, iyi bilinmelidir ki, henüz onda kötülük arzularının kalıntıları vardır. Daha ıslâh edilmeye muhtaçtır, onunla mücâhede etmek, uğraşmak ve onu asla başıboş bırakmamak lâzımdır. Cenâb-ı Hakkın rızâsını kazanmak için uğraşan bir talibin, bu kötülükleri bırakmayan nefse itaat etmesi asla uygun olmaz. Nefs, tecrübe edildiği zamanda, kötülüğü meydana çıkarsa, cenâb-ı Hakka yaptığı ibâdeti, kendisi için yapmış olduğu ve bu ibâdetlerle kendisinin helak olmasına yardım etmiş olduğu anlaşılır.”
“Hakka kavuşmağı isteyen bir kimse, nefsi ile mücâhedeyi terk eder, onu, İslâmiyetin istediği yöne cezbedemez (döndüremez) ve onun kötü isteklerine hiç dokunmadan olduğu gibi bırakır ve onlardan kurtulup hakîkate kavuşmakta âciz kalırsa, işte asıl felâket o zaman başlar. Bu şuna benzer ki, o, hergün çürük temel üzerine bir bina kurar ve zannına göre yeni ve sağlamdır. Hâlbuki vefât ettiği gün, pişmanlıkları ve felâketi meydana çıkar. Çünkü o, nefsine kolay ve hoş geldiği için şöhret ve şan peşine takılıp nefsinin elinden kurtulmak için uğraşmamıştır. Bu felâketlere uğramamak, nefsin kötülüklerinden kurtulmak için Rabbinden yardım taleb etmeli, her ân Rabbini murâkabe ederek, başını önüne eğmeli, aczini beyân ederek, bütün benlik da’vâsından vazgeçip susmalıdır.”
“Bir kimsenin rüsvâ olacağından korktuğu bir düşmanı içinde hâlâ mevcût ise, bu iki sebepten kaynaklanmaktadır 1. Nefsinin kötü arzularının kalıntıları, 2. Kalbinde, dünyâya, ya’nî haramlara ve mekrûhlara karşı bir sevgi bulunması.”
“Bir kimse, insanların kendisinden ayrılıp yüz çevirdiklerinde, Allahü teâlâya karşı hâlinde bir kıl kadar değişiklik görülüyorsa, kalbinin Allahü teâlâ ile olmadığı, halk ile olduğu anlaşılır. Böyle olunca da, halkı, yüce ve âdil olan Rabbine eş, ortak koşmuş olur. Kendisinin başına gelen bir zillet, kötülük hâlinde, hemen bir değişiklik görülürse, iyi günlerindeki gibi olmazsa, o kimse fânî olan dünyâyı seviyor ve Rabbinden uzak kalıyor demektir.”
“Kalbi, Allahü teâlâyı zikr etmekten, O’nu hatırlamaktan alıkoyan herşey dünyâdır. Kalbi, Hakkı talebten, O’nu istemekten alıkoyan her ne varsa, işte o dünyâdır. Her ne ki, kalbe hüzün veriyor, o da dünyâdır.”
Dostlarından birisine yazdığı uzun bir mektûbunun tercümesi şöyledir:
“Ey kardeşim! Allahü teâlânın selâmı, rahmeti ve bereketi, senin üzerine olsun! Ey dostum, benden istemişsin ki, sana duâ edeyim. Evet, doğru ve haklı bir istek! Fakat bu kulun, duâsı kabûl olmaktan yana ümîdi azdır. Fakat böyle olsa da, arzunuza uyarak sana duâ etmem gerekiyor.
Ey kardeşim! Allahü teâlâ, kendi zikrini sana ilham etsin. Ni’metlerine karşı şükretmeni nasîb eylesin. Senin kalbine, O’nun kaderine karşı râzı olmayı yerleştirsin. Seni, yardımından ve sevgisinden mahrûm bırakmasın.
Nefsinin kötülüklerine karşı, senin vekîlin olsun. Yarattıklarından herhangi birine seni muhtaç bırakmasın. Seni, sözünde ve işinde doğru olanlardan ve ahdine vefa gösterenlerden eylesin. Allahü teâlâ seni, zâtını sadâkat ve edeb ile taleb edenlerden eylesin. Resûlünü de tasdik edip, sünnetine uymak isteyenlerden eylesin, iyi amelleri işleyerek, herkesin eziyetine katlanıp kimseye eziyet etmeden âhıreti taleb edenlerden eylesin. Senin için cenâb-ı Haktan dileğim odur ki, seni dâima zikri ile meşgûl eylesin. Kalbinde kendi korkusunu bulundurup titreyenlerden eylesin, İhlâs sahibi olup, kendi rızâsını düşünerek amel edenlerden eylesin. Zâtının birliğini tasdik edenlerden eylesin. Hak teâlâyı nefslerine tercih edenlerden eylesin. Allaha karşı olan vazîfelerini, nefsinin haklarından önde tutanlardan eylesin. Çünkü böyle olan kimseler, kalblerini kin, hased ve her türlü kötü huylardan temizlemişlerdir. Onların kalblerinde, Allahtan başkasına yer yoktur. Onların, Rablerinden tek talebi, O’nun râzı olduğu dîni üzere bulunmaktır. Bu kimseler, şahsî arzuları için herhangi birşey tercih etmezler. Onlar, kendilerinin sebeb olduğu bir sıkıntıya kimsenin düşmesini istemezler ve hiçbir şeyi sâdece kendilerine tahsis etmezler. Rablerinden, başka şeyler için istekte bulunmazlar. Ona kavuşmaktan başka birşeye sevinmezler. Dünyâ olarak kaybettiği hiçbir şeye üzülmezler. Sonra bu kimseler, bütün ümmet-i Muhammed’e ( aleyhisselâm ) karşı şefkat ve merhamet doludurlar. Onlara dâima yumuşak davranırlar. Hiç kimseyi incitmezler, kırmazlar. Onlar, bu ümmetten olan herkese nasihat ederler. Hiç kimseyi ayıplamazlar. Kendilerine birşey sorulduğu zaman, soran kimseye bildikleri kadarını öğretirler. Hem de hiç kınamazlar. Bir ayıbından dolayı kimseye kızmazlar. Müslümanların ayıplarını dâima örtücüdürler. Bütün hareketlerinde ve duruşlarında Allahü teâlânın emirlerine ve yasaklarına tabidirler. Dâima O’nun rızâsını gözetirler. Bunların gazâba geldiği, öfkelendiği olur. Fakat bu kin ve hasedlerinden değildir, öfkelenmelerinde, kötü bir temennileri, arzuları yoktur. Nefslerinin hevâsına, arzusuna uymaksızın, sâdece Allahın rızâsını düşünerek kızarlar. Bunlar, dîn-i İslâmın emrettiği şeyden başkasını kimseye emretmezler ve yine bunlar, dînin inkâr ettiği şeyden başkasını inkâr etmezler. Güçleri yettiğince her işlerini emr-i ilâhiyyeye uygun yaparlar. Allah yolunda bulunurlarken, hiç kimsenin ayıplamasından korkmazlar. Öyle ki, bir zâlimin zulmünü gördükleri zaman, Allah rızâsı için o zâlime ve yaptığı zulme kızarlar. Asla zâlimin hatırını düşünüp ona ta’zim ve hürmette bulunmazlar. Zâlimin mevkii-ne olursa olsun böyledir. Allahü teâlâdan, zâlimleri acze düşürüp zulüm yapmamaları, bundan tövbe etmeleri ve tövbelerini kabûl buyurması için duâ ve niyazda bulunurlar. Bu büyük insanlar, Allahü teâlânın gönderdiği kitaba, (ya’nî Kur’ân-ı kerîme) ve Resûlullahın ( aleyhisselâm ) sözlerine uymayı tavsiye ve telkinde bulunurlar. Onların dünyâya düşkünlükleri yoktur. Zühd ve takvâ üzeredirler. Halka el açmazlar. Bütün varlıklarıyla Allaha yönelmişlerdir. Onlar, ancak Allahü teâlânın râzı olduğu ve güzel gördüğü şeylere bakarlar ve asla, nefslerinin hoşlandığı ve Rablerinin gazâblandığı şeylere dönüp bakmazlar. Allahü teâlâ, seni de bunların zümresine ilhak buyursun!
Ey kardeşim! Allahü teâlâ seni, muvahhidlerin zümresinden eylesin. Bunlar öyle kimselerdir ki, asla Allaha şirk (ortak, eş) koşmazlar. Kendilerini töhmet altında bulunduracak bir kusûrları yoktur, İ’tikâdlarında şek, şüphe bulunmayan sâdık kimselerdir. Hiç unutmadan ve başka hiçbir şeyden çekinmeden hep Allahü teâlâyı zikrederler. Bir ân O’nu unutmazlar. Hiçbir bid’ate, hiçbir uygunsuzluğa bulaşmadan, Allahü teâlâya ve Resûlüne tâbi olurlar. Allahü teâlânın düşmanı olan nefse hiç şefkat etmezler ve ona bağlanmazlar. Onlar, zühd sahibidirler. Allahü teâlâdan başka hiçbir şeye meyl etmezler. Onlar, başlarına gelen belâ ve sıkıntılardan dolayı feryâd ve figân etmezler. Kaderlerine râzı olurlar. Onlarda, insanlara karşı haşinlik değil, merhamet vardır. Kabalık ve sertlik değil, yumuşaklık ve nasihat etmek vardır. Onlar, yapmacık ve bayağı hareketlerden, hîle ve gösterişten uzaktırlar. Her ân, Allahü teâlânın büyüklüğünü, azametini müşâhede halindedirler. Hep O’nu düşünürler. Düşünürken de O’nu bir şekilde ve bir hâlde bilmezler. Bilinemiyen, anlaşılamıyan olarak düşünürler. Bütün bu güzel hasletlere, senin de kavuşmanı temenni ederim.
Ey kardeşim! Allahü teâlâdan dilerim ki, seni, râzı olmadığı, beğenmediği âdetleri, modayı terkedip, O’na ibâdet ve tâati muhafaza edenlerden eylesin. Onlar nefslerini beğenmezler. Ondan râzı olmazlar. Nefslerini, her yaptığı kendi aleyhine olan çok ahmak. bir mahlûk olarak bilirler ve ona tâbi olmazlar. Onların nefes alıp vermeleri de, her şeyleri de Rableri içindir. Kendilerinde kin ve düşmanlık yoktur. Kimsenin hakkını yemezler. Peygamberimizi ( aleyhisselâm ) çok severler, O’na tâbi olurlar. O’nun akrabasının (Ehl-i beytinin) ve Eshâbının hepsine hürmet ederler ve hepsini çok severler. Hepsini faziletli bilirler. Geçmişteki büyük zâtların fazilet ve üstünlüklerini kabûl ederler. Onlar kendi arzularına ve heveslerine göre hareket etmezler. Müslümanları bid’atlere, (dinde sonradan meydana çıkarılan, uydurulan şeylere) sevketmezler. Dînin emirlerine riayetsizlik etmezler. Allahü teâlâya, meleklerine, kitaplarına, peygamberlerine, âhıret gününe îmân eden kimseye karşı onların kalblerine sû-i zan (müslümanlar hakkında kötü düşünmek) bulunmaz. Kalblerinde, sâdece şefkat ve merhamet vardır. Dünyânın süslü ve aldatıcı şeylerinden hoşlanmazlar. Dünyânın, azîzini azîz, zenginini zengin, mülkünü mülk, rahatını rahat saymazlar. Sıhhatte olan kimseyi de afiyette saymazlar. Bunlar için mühim olan; âhıret izzeti, âhıret zenginliği ve âhıret rahatı ve saadetidir. Dünyâya dalmış olanlara da acırlar. Bir şeyin uygun olup olmadığını, nefse uygun olması ile ölçmezler. Nefsin hakka, doğruya uymasına gayret ederler. Onlar, rızıklarına Allahü teâlânın kefil olduğunu bildikleri için, rızık husûsunda endişe etmezler. Allahü teâlâdan başka hiçbir mahlûktan korkmazlar. Bu güzel vasıfları hiç değişmez. Güzel ahlâk üzere bulunurlar. Her zaman nefslerine muhalefet ederler, onun hiçbir arzusunu yerine getirmezler. Allahü teâlâyı çok sevdikleri gibi, insanlara da O’nu sevdirmeye, onların, Allahü teâlânın ni’metlerini hatırlamalarına vesile olmaya çalışırlar. Onlar, Allahü teâlâya itaat üzere bulunurlar. O’nun sonsuz ni’metlerini i’tirâf ederek, O’na şükrederler. O’na ibâdetteki hatâlarından dolayı da kırıklık ve pişmanlık içinde af ve mağfiret dilerler, İnsanların mallarında hiç gözleri yoktur. Başkasının mallarına ellerini uzatmazlar. A’zâları ile insanlara eziyet vermekten çok uzaktırlar. Onlarla beraber bulunan müslümanlar çok rahat olurlar. Onlar kötülüğe kötülükle mukâbelede bulunmazlar. Bilakis affederler ve üzerinde durmazlar. Senin de bu güzel hasletlere sahip olman için Allahü teâlâya duâ ederim. Allahü teâlâ nasîb eylesin! Âmin (Allahım kabûl eyle.)”
İmâm-ı Şa’rânî hazretleri buyuruyor ki: “Bu mektûpta bildirilenlere uymak, ahlâkın kemâlindendir. Güzel ahlâkı anlatan evliyâ sözleri içinde, bundan daha genişini görmedim.”
Şafiî mezhebindeki âlimlerin büyüklerinden. İsmi, Abdüssamed bin Abdülvehhâb bin Hasen bin Muhammed bin Hasen bin Hibetullah İbni Asâkir Dımeşkî’dir. Uzun zaman Mekke-i mükerreme şehrinde oturduğu için “Mekkî” de denilmiştir. Künyesi Ebü’l-Yemen olup Emînüddîn ve Emînüddevle lakabları ile tanınırdı. O, hadîs âlimlerinin büyüklerinden ve meşhûr “Tâhir-i Dımeşk” kitabının yazarı İbn-i Asâkir’in kardeşinin oğlunun torunudur. 614 (m. 1218) senesi Rebî’ul-evvel ayında Dımeşk’da (Şam’da) doğdu. Sonra Mekke’ye gidip, kırk seneye yakın orada kaldı. Birçok âlimden ilim öğrendi. Arab dili ve edebiyatı, hadîs, tefsîr, fıkıh, kelâm ve daha birçok ilimlerde büyük bir âlim olarak yetişti. Kıymetli eserler yazdı. “Hicaz Şeyhi” diye meşhûr oldu. 686 (m. 1287) senesi Cemâzil-evvel ayında Medîne-i münevverede vefât etti.
İlim ve fazilet sahiplerinin büyüklerinden olan Emînüddîn İbni Asâkir, zühd ve takvâda asrının âlimlerinin bir tanesiydi. Din bilgilerinin yayılması için çok gayret gösterirdi. Kendisini tanıyan bütün âlimler ve insanlar, onu dâima medhederler, överlerdi. Çok zekî bir zât olup, çeşitli ilimlerde mütehassıs bir âlimdi. Çok ibâdet ederdi.
Hadîs ilmini; dedesi Zeyn-ül-ümenâ Ebü’l-Berekât, Şeyh Muvaffak, İbn-ül-Benn, Ebü’l-Kâsım İbni Sasrî, İbn-i Zübeydî, İbn-i Gassân, Kâdı Ebû Nasr bin eş-Şîrâzî’den ve daha birçok âlimden öğrendi. Müeyyed et-Tûsî, Ebû Ravh el-Hirevî gibi birçok âlim kendisine icâzet verdiler. Mekke’de ve Medine’de, hadîs-i şerîflerden ve diğer ilimlerden çok rivâyette bulundular.
Nesir ve nazm olarak çok kıymetli eserleri vardır. Başlıcaları şunlardır: 1. Fedâilü ümm-il-mü’minîn Hadîce ( radıyallahü anha ), 2. Ehâdîsü İyd-ül-fitr, 3. Fadlü Ramazân, 4. Cüz’ün fî zikr-i fedâil-is-salâti aler-Resûli ( aleyhisselâm ), 5. Cüz’ün fî cebel-i Herrâ.
Hanbelî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Muhammed bin Mencâ olarak da kaynaklarda kaydedilmiştir. Künyesi Ebü’l-Meâlî, lakabı Vecihüddîn’dir. 519 (m. 1125) senesinde doğdu. 606 (m. 1209)’da Dımeşk’da vefât etti. Dımeşk’da; Ebü’l-Kâsım Nasr bin Ahmed bin Mukâtil es-Sûsî’den, Bağdad’da; Ebü’l-Fadl el-İrmevî’den, Ebû Abbâs’dan, el-Mâydaî’den, Ebû Miskin er-Rıdvânî’den ve Nasîb Ebû Ca’fer Ahmed bin Muhammed el-Abbâsî’den hadîs-i şerîf işitti. Fıkıh ilmini; Bağdad’da Abdülkâdir-i Geylânî hazretlerinden ve diğer âlimlerden, Dımeşk’da Şeref-ül-İslâm Abdülvehhâb İbni Şeyh Ebü’l-Ferec’den öğrendi. Kendisinden ise; Şeyh Muvaffak, Hâfız Münzirî, İbn-i Halîl, İbn-i Buhârî ve diğerleri ilim almış ve rivâyette bulunmuştur. Es’ad bin Mencâ’nın eserlerinden bir kısmı şunlardır: “El-Hulâsatü fil-fıkıh”, “El-Umde”, “En-Nihâye fî şerh-ül-hidâye”.
Mutasavvıf ve Şafiî mezhebi fıkıh âlimi. Künyesi Ebû Hâmid olup, Evhadüddîn lakabı ve Kirmânî nisbetiyle tanınır. Tanındığı nisbetinden, İran’da Kirman taraflarından olduğu anlaşılmaktadır. Bağdad’da ilim tahsil etti. Evliyâdan Rükneddîn Süncâsî’nin hizmetine girdi. Şihâbüddîn Sühreverdî hazretleriyle görüştü. Abbasî halîfesi Nasır bin Müstedî, halifeliğini tanıyan bütün İslâm memleketlerine, fütüvvet teşkilâtını yeniden canlandırmanın lüzumuna dâir mektûplar gönderdi. Bu meyânda bu teşkilâtı canlandıracak, insanları, kardeşlik bağlarıyla birbirine bağlıyacak, zâhir ve bâtın ilimlerinde kâmil kimseleri de o memleketlere gönderdi. Evhadüddîn Kirmânî de talebesi Ahî Evren ile birlikte 602 (m. 1205) yıllarında Anadolu’ya geldi. Muhyiddîn-i Arabî, Şems-i Tebrîzî, Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî gibi zamanın büyükleriyle görüştü. Konya’ya yerleşti. Kendisi için kurulan dergâhta dersler verip talebe yetiştirdi. Kasaba ve köylere yetiştirdiği talebelerini gönderdi. Anadolu’nun birçok kasaba ve köyünü tek tek dolaştı, insanlara Allah aşkını, din kardeşine muhabbetin lüzumunu, din bilgilerini öğrenip tatbik etmenin gerekli olduğunu anlattı. Belâlara sabredip, ele geçen mala kanâat etmenin, din kardeşinin malını, namusunu, canını da korumanın lâzım olduğunu bildirdi. Yazmış olduğu şiirlerinde de bu sözlerini nakletti. Eserlerinden “Misbâh-ül-ervâh” ve “Menâkıb”ı meşhûrdur.
Ebû Hâmid Evhadüddîn Kirmânî, ömrü boyunca Allahü teâlânın dînine hizmeti, öğrendiklerini insanlara öğretmeyi, Allahü teâlânın emir ve yasaklarına uymayı kendisine düstûr edindi. Güzel ahlâkı, insanlara şefkat ve merhameti ile herkesin sevgi ve saygısını kazandı. 635 (m. 1237) yılında vefât etti. Birçok talebe yetiştirdi. Talebelerinden Ahî Evren, hocasının kızı Fâtıma Bacı ile evlendi. Evhadüddîn Kirmânî’nin vefâtından sonra yerine geçti. Güçlenip birleşerek, vahşî hayvan sürüsü gibi insanları parçalayıp şehirleri yıkarak gelen Moğollara karşı, halkın şuurlanması için elinden gelen bütün gayreti gösterdi. Bilhassa san’at sahibi esnaf kimseler arasında çok sevildi. Her şehir ve kasabada teşkilâtlar kurdu. Ahîlik (kardeşlik) teşkilâtı adı verilen ve bugünkü ma’nâda esnaf teşkilâtı diyebileceğimiz bu kuruluşun mensûpları, kısa zamanda birçok şehir ve kasabada teşkilâtlandılar. Toplanıp sohbet edebilecekleri, birbirlerinin ilimlerinden istifâde edebilecekleri, gelen misâfirleri ağırlayabilecekleri dergâhlar yaptılar. Moğollara karşı milis kuvvetleri teşkil edip, şehirlerini müdâfaa ettiler. Anadolu halkının zâlim Moğol kuvvetleri karşısında eriyip yok olmamaları için gayret ettiler. Evhadüddîn Kirmânî’nin koyduğu temel prensiplerden ayrılmayan Ahîler, Anadolu Selçuklu Devleti’nin yerinde teşkil edilen Anadolu beyliklerine destek oldular. Bilhassa Osmanlı beyliğine yardımcı olup desteklediler. Aradıklarını Osmanlı Devletinde bulup, onun saflarında yerlerini aldılar.
Evhadüddîn Ebû Hâmid Kirmânî anlatır: Gençliğimde Hocam Rükneddîn Süncâsî’nin hizmetinde bulunmakla şereflendim. Bir yolculuğunda hizmetini görür idim. Hocam çok şiddetli bir karın ağrısına yakalanmıştı. Hastahâne olan bir şehirden geçerken hastahâneye uğramak için müsâade istedim. Müsâade etti. Hastahâneye gittim. Orada bir kişinin, talebelerinin ortasına oturmuş ders verdiğini gördüm. Yanlarına yaklaştım. Ders veren kişi, kalkıp yanıma geldi. Elimden tuttu. Hiç tanımadığım bir kimse idi. Bana “Hacetin nedir?” diye sordu. Hocamın hâlini ona söyledim. Bir darı getirip bana verdi. Benimle dışarı çıktı. Bana çok izzet ve ikramda bulundu. Gelip hocama durumu anlattım. Bana tebessüm edip; “Ey tecrübesiz çocuk! Sana ikram eden ben idim. O kimse oranın vâlisi idi. Senin ısrârın karşısında sana izin verdim. Orada o kimsenin sûretine girip seni karşıladım. Sana izzet ve ikramda bulundum. Karşılamayı o kimseye bırakmadım. Çünkü, sana ikramda bulunmayıp, seni mahcûb etmesinden korktum” dedi.
Rükneddîn Alâüddevle anlatır: Sühreverdî yolunun sâliklerinden biri, Minâ’da anlattı: “Birgün Şihâbüddîn Sühreverdî hazretlerinin huzûrlarındaydım. Evhadüddîn Kirmânî’nin huzûruna gelmemesini söyledi. Evhadüddîn bu haberi duyunca; “İstemem müsbet ile ansın beni, gönlüne getirsin mest eder beni” beytini söyleyip “Elhamdülillah hocamızın ağzında adımızın anıldığını duyduk” diye sevindiğini gördüm.”
Tasavvuf âlimi, şâir. İsmi, İbrâhim bin Şehriyâr olup, aslen Hemedan taraflarından olduğu için Irâkî nisbet edildi. Fahrüddîn lakabı verildi. Fahrüddîn Irâkî diye meşhûr oldu. 688 (m. 1289) yılında Şam’da vefât etti. Muhyiddîn-i Arabî’nin türbesi yanına defnedildi.
Küçük yaşta Kur’ân-ı kerîmi ezberledi. Sesi ve kırâati çok güzeldi. Hemedan şehrinde herkes onun kırâatini dinlemek için can atardı, ilim tahsili ile meşgûl olup, kısa zamanda aklî ve naklî ilimlerde ilerledi. Onyedi yaşında iken Hemedan medreselerinde ders okuttu. Hindistan taraflarına gitti. Multan şehrinde Behâeddîn Zekeriyyâ’nın ( radıyallahü anh ) sohbetine kavuştu. Hocasının kızı ile evlendi. Yirmibeş sene orada kaldı. Kebîrüddîn adında bir oğlu oldu. Hocası Behâeddîn Zekeriyyâ’nın vefâtından sonra halîfesi oldu. Daha sonra Hicaz taraflarına gitti. Dönüşünde Anadolu’ya uğradı. Konya’da; Sadreddîn-i Konevî ile sohbet edip, ilminden istifâde etti. Muhyiddîn-i Arabî’nin “Füsûs” kitabını okudu. “Füsûs”u dinlerken duyduklarını şiir hâlinde söyledi. Bu şiirlerini “Lemeât” adlı eserinde topladı. Bir müddet Tokat’ta kaldı. Anadolu Selçuklu Devleti devlet adamlarından Pervane Mu’înüddîn Süleymân’ın kendisi için Tokat’ta yaptırdığı dergâhta taliblerini irşâd (doğru yolu göstermek) ile meşgûl oldu. Mu’înüddîn Pervâne’nin vefâtından sonra Mısır’a gitti. Mısır’da Memlûklu sultânı ile sohbet etti. Daha sonra Şam’a gitti. Şam’da Mısır sultânının emriyle halk ve ümerâ tarafından karşılandı. Birkaç ay sonra oğlu Kebîrüddîn de Şam’a geldi. Beraberce bir müddet yaşadılar. Önce babası, bir müddet sonra da oğlu vefât etti. Muhyiddîn-i Arabî’nin ( radıyallahü anh ) türbesinde, babasının yanına defnedildi.
Ömrünü, Allahü teâlânın dînini öğrenmek ve öğretmekle geçiren Fahrüddîn Irâkî, Hindistan’dan Anadolu’ya, Anadolu’dan Mısır’a, Mısır’dan Şam’a öğrendiği bilgileri taşıdı. Her yaşta ilmi öğrenici ve hergün ilim öğretici oldu. Allahü teâlânın kullarına olan merhametinden dolayı, onlara sık sık nasihatlerde bulunur, İslâmiyeti Ehl-i sünnet âlimlerinden ve eserlerinden öğrenip, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) sünnet-i şerîfine tâbi olmanın ehemmiyetini anlatırdı.
Pekçok talebe yetiştirip, kıymetli eserler yazdı. “Lemeât’ı ve “Dîvân-ı Şi’r”i meşhûrdur. Anadolu Selçuklu Devleti’nin devlet adamlarından Pervane Mu’înüddîn Süleymân ve Mısır Memlûklü sultanlarından Seyfeddîn Kalâvûn talebelerinin meşhûrlarındandır.
Meşhûr hadîs âlimlerinden. İsmi, Abdürrahmân bin Muhammed bin Hasen bin Hibetullah bin Abdullah bin Hüseyn bin Dımeşkî’dir. Lakabı Fahrüddîn olup, künyesi Ebû Mensûr’dur. İbn-i Asâkir diye tanınır. Dedelerinden Asâkir isminde birisi yoktur. Anne tarafından dedelerinden birisinin ismi olabileceği tahmin edilmektedir. Ancak bu aileye Asâkir denmesi ile meşhûr olmuştur. Meşhûr tarihçi Ali bin Asâkir onun kardeşidir. Annesinin ismi, Esma binti Muhammed bin Tâhir’dir. Annesi Kureyşli olup, babası Ebü’l-Berekât bin Rânî diye bilinirdi. Babası 517 (m. 1123) senesinde Mescid-i kadem diye tanınan mescidin tamirini yaptırdı. Kabri oradadır. 555 (m. 1160) senesinde doğup, 620 (m. 1223)’de, Recep ayının onunda Çarşamba günü, Dımeşk’da vefât etti. İbn-i Asâkir, asil, köklü ve faziletler sahibi bir ailedendir. Bu aile, büyük hadîs âlimleri yetiştirmiştir, İbn-i Asâkir yaşadığı asırda en büyük hadîs âlimlerinden idi. Bir önceki asırda da, iki amcası olan Sâin Hibetullah ve Hâfız Ebû Kâsım, amcasının oğlu Hâfız Ebû Muhammed bin Ebû Kâsım, onun oğlu İmâd bin Kâsım ve İbn-i Asâkir’in kardeşi Tâc-ül-Ümenâ Ahmed, hadîs âlimleri idi. Fıkıh ilminde çok yükseldi. Fetvâ işlerinde bir tane idi. Her taraftan kendisine fetvâlar gelir (dînî suâller sorulur) onlara gerekli cevapları verirdi. Hocası Kutbüddîn Mes’ûd Nişâbûrî, onu oğlu gibi severdi. Onu kızıyla evlendirdi. Bir oğlu dünyâya geldi. İsmini Kutbüddîn Mes’ûd koydu. Bu çocuk da küçük yaşta ilme çok hevesli idi. Fakat babasından önce vefât etti. Eğer yaşasaydı, ilim husûsunda babasının ve dedesinin yerini tutardı denmiştir.
Hadîs ilmini: büyük hadîs âlimi olan amcaları, Ebû Kâsım ile Sâin Hibetullah ve bir grup hadîs âliminden almıştır.
Fahrüddîn İbni Asâkir, ilk önce Azrâviyye Medresesi’nde ders verdi. Nûriyye Medresesi’nde, daha sonra Cârûhiyye Medresesi’nde hocası Kutbüddîn’in yerine ders verdi. Bu üç medrese Dımeşk’dadır. Kudüs’te Selâhiyye Medresesi’nde de ders verdi. Birkaç ay Kudüs’de, bir kaç ay Dımeşk’da kalırdı.
İbn-i Asâkir Arz-ı mukaddesteki, Askalan ve benzeri yerlere kadar olan ziyâret yerlerini dolaşırdı. Âdil bin Eyyûb onu Tekviyye Medresesi’nde ders okutmakla görevlendirdi. Bu medresede onunla beraber ders okutan zamanın büyük fıkıh âlimleri de bulunuyordu. Bu medrese, Şam’ın Nizamiyesi diye isimlendirilmişti. Derslerini verip bitirdikten sonra, Dımeşk Câmii’nde, küçük bir odaya gider, orada yalnız başına kendisini ibâdete ve kitap mütâlâasına verir, fetvâlara cevap hazırlardı. Sâdece abdest almak için dışarı çıkar, orada akan sudan abdestini alır, tekrar yerine dönerdi. İbn-i Asâkir’in yanına insanlar devamlı gidip gelirler, ondan çok istifâde ederlerdi. Yanına gelenler, onun yanında kalmaktan hiç usanmazlardı. Çünkü o, vekar sahibi, yumuşak tabiatlı ve nûrânî yüzlü idi. Otururken, kalkarken ve yürürken, devamlı Allahü teâlâyı zikrederdi. Dili Allahü teâlâyı anmaktan hiç boş kalmazdı. Pazartesi ve Perşembe günleri ikindi namazından sonra, hadîs-i şerîf dinlemek için Kubbet-ün-nesr denilen yere gelirdi. Burada, amcası, büyük hadîs âlimi Hâfız Ebû Kâsım’ın hadîs-i şerîf derslerini dinlerdi. Hadîs dersi bittikten sonra, hadîs âlimlerinden Ebû Bekr Beyhekî’nin “Delâil-ün-nübüvve”sini ve başka kitapları okuturdu. Ebû Şâme Makdisî’de onun bu derslerinde Delâil-ün-nübüvve’nin büyük bir kısmını dinlediğini söyler. Ebû Şâme şöyle devam eder O, ince kalbli olup, hislendiren şeyler anlatılınca, göz yaşları akıverirdi. Yanında acıklı ve korkulu şeyleri anlatan hadîs-i şerîfler okununca ağlar, va’zu nasihatle alâkalı hadîs-i şerîfleri zaman zaman tekrar ederdi. İbn-i Asâkir ( radıyallahü anh ), Resûlullah efendimizden önce yaşamış olan Kus bin Sâide’nin şu beyitlerini tekrar eder, okur ve ağlardı. “Evvel gelip geçenler de bizim için ibret alacak şey çoktur. Ölüm ırmağının girecek yerleri var amma, çıkacak yerleri yoktur. Büyük, küçük hep göçüp gidiyor. Giden geri gelmiyor. Şuna kesin olarak inandım ki, herkese olan (onlara gelen ölüm) bana da olacaktır.” Sultân-ı Âdil Ebû Bekr bin Eyyûb, Kâdı Zekîyyüddîn Tâhir bin Muhyiddîn’i, Şam kadılığından azledince, İbn-i Asâkir’i kadı ta’yin etmek istedi ve bunun için kendisine haber gönderdi. İbn-i Asâkir geceleyin sultânın yanına çağırıldı. Sultânın yanına gelince, sultan onu yanına oturttu. İbn-i Asâkir oturdu, fakat içi rahat değildi. Sultan kendisine yemek getirtti. Fakat İbn-i Asâkir yemeğe elini uzatmadı. Ondan hiçbir şey yemedi. Sultan, İbn-i Asâkir’den, kadılık vazîfesini kabûl etmesini istedi. Bu husûsta çok konuştu ve ısrarda bulundu. İbn-i Asâkir, istihâreye yatacağını söyledi. Hemen vazîfeyi kabûl ve red husûsunda bir fikir bildirmedi, İbn-i Asâkir’in devamlı yanında bulunan birisi, sultanın yanından çıktıktan sonra olanları şöyle anlatır: “İbn-i Asâkir, evine döndükten sonra abdestini tazeledi. Namaz kıldıktan sonra ellerini açarak Allahü teâlâya yalvarmaya başladı. Sabaha kadar göz yaşı döktü. Sabah olunca câmiye gitti. Namazını kıldı. Sahabe maksuresine gitti. Âdeti üzere orada namaz kıldı. Sonra her zaman girdiği küçük odacığa girdi. Besmele okuyarak yerine oturdu. Güneş doğarken, sultânın adamları geldi. Kendisinden kadılığı kabûl etmesi husûsunda cevap bekliyorlardı, İbn-i Asâkir kadılığı kabûl etmedi ve etmemekte ısrar etti. Fakat kadılık için Şeyh Cemâlüddîn bin Haristânî’yi tavsiye etti. Tavsiye ettiği zâta kadılık vazîfesi verildi. Fakat İbn-i Asâkir, yapılan teklifi kabûl etmediği için sultan tarafından kendisine eziyet yapılmasından korkup, oradan ayrılıp başka bir yerde yerleşmeye karar verdi. Ev eşyasını ve çoluk-çocuğunu yolculuk için hazırladı. Onun söylediklerini yazan talebeleri, Haleb tarafına doğru yola çıktı.
Sultan Âdil bu durumu öğrenince onları geri çevirdi. Böyle bir âlimin ve ilim talebelerinin oradan ayrılmasını uygun görmedi. Sultânın yakınları bu hâdise üzerine kendisine; “Senin memleketinde ve zamanında kadılık almaktan çekinen, sırf din gayreti ve dünyâya rağbet etmemesinden dolayı kadılık vazîfesini almamak için bulunduğu yerden ayrılan bulunduğu için, aslında Allahü teâlâya hamdetmelisin” dediler. Bunun üzerine Sultan Âdil, kendi adıyle bir medrese yapılmasını emretti. O medreseyi, İbn-i Asâkir’e verecekti. Fakat sultan bu medrese tamamlanmadan vefât etti. Yerine oğlu Muazzam geçti, İbn-i Asâkir’in onunla arası iyi değildi. O sultan olunca, ders okuttuğu, önce Kudüs’deki Nâsıriyye Medresesi’ni, sonra Takviyye Medresesi elinden alındı. Elinde sâdece Cârûhiyye Medresesi kalmıştı. Bu medresenin de çevresinde, medreseye yardım edecek az komşusu vardı. Medresenin ise masrafı fazla idi. Yapılan medrese tamamlanınca, Sultan Muazzam onu Kâdı Cemâl el-Mısrî’ye verdi.
İbn-i Asâkir ( radıyallahü anh ), gerek medresede ve gerekse başka yerlerde bulunduğu zaman erkenden kalkar, sabah ezanını kendisi okurdu. Kendisine birşey takdim edildiği zaman, onu yalnız yemezdi. Medresede bulunanları da da’vet ederdi. Kendisine düşmanlık edenlerin yanından geçmezdi. Niçin böyle yaptığı kendisine sorulunca günaha girmelerinden korkuyorum” derdi.
İbn-i Cevzî’nin torunu Ebû Muzaffer şöyle der. “Fahrüddîn İbni Asâkir, zühd sahibi olup dünyâya rağbet etmez, Allahü teâlâdan uzaklaştıran şeylere meyletmez, çok ibâdet ederdi. Kendisini ilme ve ibâdete vermişti. Güzel ahlâk sahibi idi.”
İbn-i Asâkir vefât ettiği zaman, cenâzesi çok kalabalık oldu. Namazını Sultân Azîz bin Âdil kıldırdı. Vefâtında bulunan birisi şunları anlatır: Fahrüddîn İbni Asâkir vefât ettiği günün öğle namazını kıldı. Sonra ikindi namazı vaktini sordu. Kendisine daha ikindi vaktine vakit olduğu söylendi. O zaman su istedi. Abdest aldı. Namazdaki gibi oturup: Rab olarak Allahü teâlâdan, din olarak İslâmdan, Peygamber olarak da Muhammed’den ( aleyhisselâm ) râzıyım, Allahü teâlâ bana huccetini telkin etsin. Sürçmemi ikâle etsin (gidersin), gençliğime merhamet eylesin, yalnızlığımı gidersin, dedikten sonra ve aleyküm selâm dedi. Biz o zaman, yanına meleklerin geldiğini anladık. Kendisine selâm vermişlerdi. Sonra rûhunu teslim etti. Onu Fahrüddîn bin Mâlikî yıkadı. Onun yanında kardeşinin oğlu Abdülvehhâb bin Zeyn-ül-Ümenâ ve başkaları vardı, İbn-i Asâkir hasta iken, defnedileceği yerin mülkiyetini sahiplerinden almak için çok çalıştı ve aldı. Daha hayatta iken kabrini kazdırdı. Cenâzesinde o kadar insan bulundu ki, yollar insanlarla doldu. Onun tabutunu taşıyabilecek güce sahip olan herkes geldi. Eğer Sultan Azîz bin Âdil ve askerler yol açıp insanların tabuta yaklaşmalarına mâni olmasaydılar, cenâzenin o gün kabre varıp defnedilmesi çok zordu. Hocası Kutbüddîn Mes’ûd Nişâbûrî’nin kabrinin yanına defnedildi. Kabir taşında ismi ve vefât târihi yazılıdır.
İbn-i Asâkir’in fıkıh ve hadîs ilmine dâir eserleri olup, bunlardan birisi de; “Kitâb-ül-erba’în fî menâkıb-i Ümmehât-il-mü’minîn”dir.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) El-A’lâm cild-3, sh. 228
2) Fevât-ül-vefeyât cild-2, sh. 289
3) Şezerât-üz-zeheb cild-5, sh. 92
4) Tabakât-üş-Şâfiiyye (Sübkî) cild-8, sh. 177
5) El-Bidâye ven-nihâye cild-13, sh. 101
6) Vefeyât-ül-a’yân cild-3, sh. 135
7) Zeyl-i Ravdateyn sh. 136İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ FAHRÜDDÎN İBNİ TEYMİYYE (Muhammed bin Hıdr bin Muhammed)
Fıkıh, tefsîr, hadîs, kırâat, lügat âlimlerinin büyüklerinden. Hatîb, vâ’îz ve şâir. İsmi, Muhammed bin Ebi’l-Kâsım Hıdr bin Muhammed bin Hıdr bin Ali bin Abdullah el-Harrânî olup, künyesi Ebû Abdullah’tır. Lakabı Fahrüddîn’dir. İbn-i Teymiyye diye tanınmasına sebep olan hâdiseyi kendisi şöyle anlatıyor “Babam veya dedem bir sene hacca gitmiş. Hanımı hâmile imiş. Medîne-i münevverenin 230 km. kuzeyinde bulunan ve Teymâ denilen yere vardığında, orada bulunan çadırlardan çıkan çok sevimli bir kız çocuğu görmüş. Hacdan döndüğünde bir kız çocuğunun dünyâya geldiğini öğrenip, sevinçle çocuğunu kucağına aldığında, bunun Teymâ’da gördüğü kız çocuğuna çok benzediğini görmüş.. Çocuğuna Teymâlı ma’nâsına; “Yâ Teymiyye! Yâ Teymiyye!” demiş. Bunun için ona Teymiyye denilmiş ve biz de Teymiyye oğlu ma’nâsına İbn-i Teymiyye diye tanınmışız.” Bu kelime, lügat kaidesine göre “Teymâvî” olarak telaffuz edilmesi icâb ettiği hâlde, Teymiyye olarak kullanılmış ve böyle meşhûr olmuştur. 542 (m. 1147) senesi Şa’bân ayının sonlarında Harran’da doğdu. 621 (m. 1224) senesi safer ayının 10. gününe rastlayan Perşembe günü ikindiden sonra orada vefât etti. Vefât senesinin, 622 olduğu da bildirilmiştir. Fahrüddîn İbni Teymiyye, Ehl-i sünnet âlimlerinin büyüklerindendir. Bunu, Ehl-i sünnet âlimlerinin büyüklüğünü anlayamamış, Ehl-i sünnetten ayrılıp bozuk bir yol tutmuş olan, Ahmed bin Abdülhalîm el-Harrânî ismindeki, meşhûr sapık İbn-i Teymiyye ile karıştırmamalıdır. Bu Eshâb-ı Kirâmın yolundan ayrılan İbn-i Teymiyye, bizim hâl tercümesini verdiğimiz Fahrüddîn İbni Teymiyye’den sonra, hicrî 661-728 târihleri arasında yaşamış olup, ilmi biraz artınca, i’tikâd ve amele âit husûslarda kendi fikirlerini beğenmeye, kendini ve fikirlerini Ehl-i sünnet âlimlerinden üstün görmeye başladı. Böylece Ehl-i sünnetten ayrıldı. Daha da ileri giderek, dört büyük halîfe ve diğer Eshâb-ı Kirâm gibi din büyüklerine karşı, onları küfürle ithama kadar varan sözler sarfetti ve kendisini zamanının İmâmı olarak tanıtmak istedi. Onun tuttuğu bu bozuk yol, gerek zamanındaki ve gerekse daha sonra gelen bütün Ehl-i sünnet âlimlerince reddedildi, bozukluğunu isbât eden yüzlerce kitap yazıldı.
Ehl-i sünnet âlimlerinin büyüklerinden olan Fahrüddîn İbni Teymiyye, küçük yaşta ilim tahsiline başladı. Kur’ân-ı kerîmi babasından öğrendi. İlim öğrenmek için Bağdad’a geldi. Ebû Tâlib Mübârek bin Hudayr, Ebü’l-Feth el-Battıyyî, Ebû Bekr İbn-ün-Nükûr, Sa’dullah bin Nasr ed-Decâcî, Yahyâ bin Sabit bin Bündâr, Ali bin Asâkir el-Betâihî, Şühde, Ebü’n-Necîb-i Sühreverdî, Ebü’l-Feth Ahmed bin Ebi’l-Vefâ, Ebü’l-Abbâs bin Bekrûs, İbn-i Ebi’l-Hacer, Ebü’l-Ferec İbn-ül-Cevzî, Muhammed bin Haşşab ve daha birçok âlimden ilim öğrendi. Bilhassa fıkıh ve tefsîr ilminde çok yükseldi. Kendisinden ilim öğrenip rivâyetlerde bulunan zâtlardan ba’zılarının isimleri şöyledir: İbn-i Nukta, İbn-ün-Neccâr, Mecdüddîn Abdüsselâm (Bu zât, kardeşinin oğlu ya’nî yeğenidir), Cemâleddîn Yahyâ bin es-Sayrâfi, Reşîd Amr bin İsmâil el-Fârikî, Sıbt İbn-ül-Cevzî, Abdüddâim ve Abdürrahmân bin Mahfûz er-Ras’anî.
Fahrüddîn İbni Teymiyye ( radıyallahü anh ), Bağdad’da ilim tahsilini tamamladıktan sonra, memleketi olan Harran’a döndü. Orada Nûriyye Medresesi’nde talebe okutmaya ve va’z etmeye başladı. Konuşması gayet fasîh ve beliğ idi. Sözleri çok güzel anlaşılır ve te’sîrli olurdu. 588 (m. 1192) senesinde Câmi-i Harran’da hergün sabah vakti tefsîr dersleri vermeye başladı. Bu hizmete uzun zaman devam etti. Bu zaman zarfında, talebelere, Kur’ân-ı kerîmi baştan sona kadar beş defa tefsîr etti. Sâlih bir zât idi. Kerâmetler ve hârikalar sahibi idi. Harran Câmii’nde imamlık ve hatîblik yapardı. Kendisi de ayrıca bir medrese yaptırdı.
Münzirî diyor ki: “Bilhassa tefsîr ilminde çok yüksek idi. Meşhûr hutbeleri vardır. Beldesinde bulunan âlimlerin en önde gelenlerinden idi. Bağdad ve Harran’da hadîs-i şerîf rivâyet etti. Bizim de kendisinden icâzetimiz vardır.”
Zehebî diyor ki: “Fahrüddîn İbni Teymiyye ( radıyallahü anh ), tefsîr, fıkıh, lügat ilimlerinde İmâm derecesinde büyük âlim idi. Kalabalık bir cemâat kendisinden ilim aldı.”
Ebü’l-Berekât İbn-ül-Müstevfî, “Târih-i İrbil” isimli eserinde diyor ki: “Fahrüddîn İbni Teymiyye ( radıyallahü anh ), 604 (m. 1207) senesinde, İrbil’i ziyâret etti. Hergün tefsîr dersi verirdi. Güzel menkıbeleri, tatlı sözleri vardır. Sûreti (şekli, şemâli) ve sîreti (hâli, yaşayışı) pek güzel idi. Herkesden hüsn-i kabûl görürdü. Babası da evliyâ zâtlardan idi. Fahrüddîn hazretleri, Ehl-i sünnet âlimlerine dil uzatanlarla münâzara ederek, çok güzel ve kat’î delîllerle onlara cevap vermekte, onları susturmakta pek mehâretli idi. Karşısında kimse tutunamazdı. Her ilimde âlim ve mütehassıs idi. Bağdad’da hadîs âlimlerinden çok hadîs-i şerîf dinledi. Öğrendiği bu kıymetli ilimleri, büyük bir şefkat ve mehâretle, ilim âşıklarına, talebelere öğretti. Yüzlerce talebe yetiştirdi.
Fahrüddîn İbni Teymiyye hazretlerinin oğlu Abdülganî, babasının vefâtından sonra, çeşitli kimseler tarafından babasıyla alâkalı sâlih rü’yâlar görüldüğünü, bu rü’yâların çok fazla olduğunu, toplanacak olsa bir cildi dolduracağını bildirmiştir. Fahrüddîn hazretlerinden ilim öğrenen bir talebesi şöyle anlatıyor “Rü’yâmda hocam Fahrüddîn’i gördüm. Yüksek bir taht üzerinde, çok güzel elbiseler içinde oturuyordu. “Ey efendim! Bu ne hâldir?” dedim. Bana cevaben; “Orada (Cennette ni’metleri içerisinde) serirlere (koltuklara) dayanmış olarak otururlar” (İnsân-13) meâlindeki âyet-i kerîmeyi okudu.”
Başka bir kimse kendisini rü’yâda görüp, “Allahü teâlâ sana ne muâmele eyledi?” diye suâl ettiğinde; “Beni mağfiret etti” buyurdu.
Başka bir kimse kendisini rü’yâda görüp, kılıçlarını ve silâhlarını, kuşanmış hâlde bekleyen bir topluluk gördü. Onlara; “Bu hâliniz nedir?” diye sorunca, onlar; “Biraz sonra Sultan buradan binekli olarak geçecek. Biz onu bekliyoruz” dediler. “Sultan dediğiniz kimdir?” deyince, “Fahrüddîn” dediler.
Fahrüddîn hazretlerinin kardeşinin sâliha bir kızı vardı. Diyor ki: “Fahrüddîn hazretlerinin vefâtından sonra şöyle bir rü’yâ gördüm: Gökyüzünden büyük bir feryâd sesi işittim. Yanımda bulunan kimseye; “Bu feryâd sesi nedir?” diye sordum. Dedi ki: “Bu, Fahrüddîn hazretlerinin vefât etmesi ve câmisindeki yerinin boş kalması ve tefsîr derslerinin kesilmesi sebebi ile meleklerin feryâdlandır.”
Başka bir kimse, Fahrüddîn hazretlerinin vefât ettiğinin gecesinde onu rü’yâda gördü. Çok güzel bir sûrette idi. O kimse, hayretle; “Siz vefât etmemiş miydiniz?” diye suâl edince, Fahrüddîn ( radıyallahü anh ); “Evet, ben vefât ettim. Fakat, Allahü teâlânın dilemesi ile dirilenlerden, hakîkî, sonsuz saadet hayâtına başlıyanlardan oldum” buyurdu.
Fahrüddîn İbni Teymiyye hazretlerinin vefâtından sonra, bir kimse rü’yâsında, daha önce vefât etmiş olanlardan bir kimseyi gördü. Ona, kendi hâlinden ve yakınlarının hâlinden suâl etti. O kimse, bu gece Allahü teâlânın, yanlarına Fahrüddîn hazretlerinin rûhunu gönderdiğini, her Cum’â gecesi, Fahrüddîn hazretlerinin kendilerine geldiğini, onunla buluştuklarını söyledi.
Fahrüddîn hazretlerinin hayâtında, bir kimse sâlihlerden bir zâtı rü’yâsında gördü. O sâlih zât, bu kimseye dedi ki: “Fahrüddîn hazretlerine git! Yarın (kıyâmet gününde) sana şefaat etmesi için kendisinden ahd (söz) al! Muhakkak ki, ona, böyle çok kimseye şefaat etmesi için izin verildi.” Bu rü’yâyı gören kimse, Fahrüddîn hazretlerinin vefâtından sonra yine rü’yâsında onu İmâm-ı Ahmed bin Hanbel hazretleri ile beraber yürüyor gördü. Bundan senelerce önce rü’yâda kendisine, Fahrüddîn hazretlerinin şefaatini istemesini tavsiye eden zâtın İmâm-ı Ahmed bin Hanbel hazretleri olduğunu anladı.
Başka bir kimse, rü’yâsında Fahrüddîn İbni Teymiyye hazretlerini gördü. Kendisine dedi ki: “Ey efendim! Bana haber verir misiniz, ölüm nasıl bir şeydir?” Fahrüddîn ( radıyallahü anh ); “Ölüm ânında, ölüm geldiği zaman onun şiddeti pek fazladır. Fakat (iyi kimseler için) ondan sonra herşey çok kolay, çok hafif ve çok rahattır.” Sonra da buyurdu ki: “Ey Abdullah! Namaz! (Sana namazı tavsiye ederim.) Ondan daha efdal hiçbir şey yoktur. Kim ona devam ederse ve Ehl-i sünnet ve cemâat i’tikâdını muhafaza ederse, burada çok hayırlar ile karşılanır.”
Sâlihlerden bir zât, rü’yâsında Resûlullah ( aleyhisselâm ) efendimizi gördü. Cebrâil aleyhisselâm da huzûrunda idi. İkisi, Harran’da bir yerde oturuyorlardı. Rü’yâyı gören kimse, Resûlullaha ( aleyhisselâm ); “Yâ Resûlallah! Burada bulunmanızın sebeb-i hikmeti nedir?” deyince, elleriyle Fahrüddîn hazretlerinin ders Verdiği câmiyi işâret ederek; “Fahrüddîn vefât etti” buyurdular.
Dînine bağlı sâlih zâtlardan birisi şöyle anlatır: “Fahrüddîn hazretlerinin vefâtından sonra rü’yâmda gördüm ki, bir münâdî (nida eden); “Fahrüddîn sıddîklardandır. Şimdi Allahü teâlâ ile beraber oldu” diye nidâ ediyordu. Sonra ben sanki bir câmiye girdim. Orada Fahrüddîn hazretleri va’z ediyordu. Onun sesini duymanın lezzeti, sevinç ve heyecanı ile, uykuda, sıçrayıp ayağa kalkmışım.”
Sâlihlerden bir zâtın sâliha bir hanımı vardı. Rü’yâsında onu yeşilliklerle süslü güzel bir bahçenin içinde gördü. Bir topluluk orada büyük bir köşk bina ediyorlardı. Yakınlarında ise dönen bir dolap bulunuyordu. Yine köşkün yakınında, onlardan daha güzellerini görmediği iki kadın bulunuyordu. Anladı ki, onlar hûrî idi. “Bu köşkü, kimin için bina ediyorlar?” diye suâl ettiğinde; “Fıkıh âlimi Fahrüddîn hazretleri için” dediler. Rü’yâyı gören kadın diyor ki: “Köşkün kapısının açık olduğunu görmedim. Bir zaman sonra aynı köşkü tekrar gördüm. Son derece güzel bir şekilde süslenmiş idi. Kapısı açılmış ve o iki hûrî de kapının yanına gelmiş bekliyorlardı. Onlara; “Bu köşke kimin gelmesini bekliyorsunuz?” dedim. “Sahibi olan Fahrüddîn hazretlerinin gelmesini bekliyoruz” dediler. Bundan sonra onun vefât ettiğini öğrendim.”
Meşhûr tefsîr âlimi. İsmi, Muhammed bin Ömer bin Hüseyn bin Hüseyn bin Ali et-Teymî el-Bekrî’dir. Künyesi Ebû Abdullah ve Ebü’l-Me’âlî, lakabı Fahrüddîn’dir. Fahr-i Râzî ve İbn-i Hatîb-ir-Rey (Rey Hatîbi’nin oğlu) diye de tanınmıştır. Soyu Kureyş kabilesine ulaşmaktadır. Aslen Taberistanlıdır. 544 (m. 1149) senesinde İran’da bulunan Rey şehrinde doğdu. 606 (m. 1209) senesinde Hirat’da vefât etti. Rey şehrinde doğduğu için oraya nisbetle kendisine “Râzî” denilmiştir. Tefsîr ve Şafiî mezhebi fıkıh âlimi olup, kelâm, fıkıh, fizik, matematik ve tıb üzerinde çok kitap yazmıştır.
Hocaları: Fahrüddîn-i Râzî ( radıyallahü anh ) önce, büyük bir âlim olan babası Ziyâüddîn Ömer’den ders aldı. Babası, Muhy-is-sünne Muhammed Begavî’nin talebelerinden idi. Gayet fasîh, beliğ ve te’sîrli hutbe okurdu. Fahrüddîn-i Râzî, Mecd-i Cîlî’den hikmet (fen bilgisi) okudu. Fıkıh ilmini Kemâl Simnânî’den öğrendi. İmâm-ı Haremeyn’in “Şâmil” adlı kitabını ezberlediği söylenir. Fahrüddîn-i Râzî ( radıyallahü anh ), “Tahsîl-ül-hak fî tafsîl-il-Fark” isimli eserinde, dinin usûl bilgilerini babasından öğrendiğini bildirmektedir. Fahrüddîn-i Râzî bunlardan başka, asrının büyük âlimleriyle görüşmüş ve onlardan ilim almıştır.
Yolculukları: Fahrüddîn-i Râzî, tahsilini bitirip, ilimde yüksek derecelere ulaştıktan sonra, ba’zı yolculuklar yapmıştır. Harezm’e gidip orada bozuk bir i’tikâda sahip olan Mu’tezileye mensûp kimselerle münâzaralarda bulundu. Bu münâzaralar neticesinde Harezm’den ayrılma lüzumunu gördü. Buradan Mâverâünnehr’e gitti.
Fahrüddîn-i Râzî, fakîr ve yoksul bir kimse idi. Sonra, her şeyin sahibi ve mâliki olan Allahü teâlâ, kendisine ihsânlarda bulundu. Her taraftan ilim âşıkları onun ilim sofrasına koşuştular.
Fahrüddîn-i Râzî ( radıyallahü anh ), Mâverâünnehr’den sonra bir ara memleketi olan Rey şehrine döndü. Burada mütehassıs ve zengin bir doktor var idi. İki kızını, Fahrüddîn-i Râzî’nin iki oğlu ile evlendirdi. Bir müddet sonra doktor vefât etti. Külliyetli miktardaki serveti Fahrüddîn-i Râzî’nin ailesine geçti.
Fahrüddîn-i Râzî bu servetin büyük bir kısmını, Sultan Şihâbüddîn’e ödünç olarak verdi. Daha sonra, ödünç verdiği malını teslim almak için Gazne’ye gittiğinde, Sultan Şihâbüddîn kendisine çok ikram ve iltifâtta bulundu. Buradan Horasan’a giden Fahrüddîn-i Râzî ( radıyallahü anh ) ilimdeki yüksekliği sebebiyle, Sultan-ı Kebîr Alâüddîn Harzemşah Muhammed’in sevgi ve saygısını kazandı. Sultan sık sık onun ziyâretine giderdi. Bir müddet Hirat’da da Fahrüddîn-i Râzî ( radıyallahü anh ), bozuk bir inanca sahip olan kerrâmiyye ve mensûplarının i’tikâdlarının yanlış olduğunu delîlleriyle isbât etti. Bu husûsta müslümanları aydınlattı. Fahrüddîn-i Râzî, yalnız Arabî ilimlerde değil, zamanının bütün ilimlerinde mütehassıstı. Bu sebeble, gittiği bütün yerlerde sultanların iltifât ve teveccühlerini kazandı. Sultan Gıyâsüddîn onun için, Hirat’da bir medrese yaptırdı. Kerrâmiyye i’tikâdında olan halk, sultânın ona olan iltifâtlarını çekemeyip fitneye sebep olduklarından buradan da ayrılmak zorunda kaldı. Fahrüddîn-i Râzî gittiği her yerde ilim ile meşgûl oldu. İlim ve irfana susamış olanlar, âlimler, o nereye giderse peşinden gittiler.
Ne zaman bir yere gitmek için atına binse, âlim ve talebelerden üçyüz kadar kimse beraberinde giderdi. Talebeleri kendisine çok hürmet ederlerdi. Onun yanında tam bir edeb ve terbiye dâiresinde bulunurlardı. Bütün talebelerinin kalbinde heybeti yerleşmişti. Hizmetinde kusur etmemek için çok gayret gösterirlerdi.
Fahrüddîn-i Râzî ( radıyallahü anh ), kitap mütâlâa etmeyi çok severdi. Hattâ, yemek yerken kitap okumadan geçirdiği zamanlara pekçok acıdığını her zaman söylerdi.
İlmî Yönü: Tefsîr, fıkıh, kelâm ve usûl-i fıkıh gibi dînî ilimlerde pek derin bir âlim olduğu gibi, edebî ilimler, matematik ve kimya, astronomi, tıb gibi zamanının fen ilimlerinde de söz sahibi idi. O zaman İslâm âleminde ortaya çıkmış olan bid’at ve bozuk i’tikâd sahiplerinin ve filozofların bozuk düşüncelerini en ince teferruatına kadar tedkik etmiş, onların bozukluğunu ve yanlış olduğunu delîlleriyle isbât etmiş, müslümanları onların bozuk ve yanlış sözlerine aldanmaktan kurtarmıştır.
Fahrüddîn-i Râzî de, İmâm-ı Gazâlî ve İmâm-ı Beydâvî gibi Selef-i sâlihînin mezhebinde ya’nî Eshâb-ı Kirâmın (r.anhüm) ve Tabiînin yolunda idiler. Bunların zamanlarında türeyen bid’at fırkaları, ilm-i kelâma felsefeyi karıştırdılar. Hattâ, îmânlarının esâsını felsefe üzerine kurdular. Bu üç İmâm, bozuk fırkalara karşı Ehl-i sünnet i’tikâdını müdâfaa ederken ve onların sapık fikirlerini çürütürken, onların felsefelerine de geniş cevaplar verdiler. Onların bu cevapları, Ehl-i sünnet mezhebine felsefeyi karıştırmak değildir. Bilakis, kelâm ilmini, kendisine karıştırılmak istenen felsefi düşüncelerden temizlemektir.
İbn-i Uneyn, Fahrüddîn-i Râzî hakkında şu ma’nâdaki şiiri söylemiştir: “Yaşamakta olup, sanki karanlıkları gitmeyecekmiş gibi olan bid’atler, onun vâsıtasiyle söndürüldü. Onun ile İslâm kuvvet buldu, parlak devirlerinden birini yaşadı. Ondan başkası zaîfledi, pek sönük ve aşağılarda kaldı. Eğer Aristo onun bir tanecik bile sözünü dinleseydi, onun karşısında titremekten kendini tutamazdı. Vallahi Betlamyus, onun müşkil bir mes’elede getirdiği delîlleri görmüş olsaydı, şaşırıp kalırdı. Eğer bunlar (ve meşhûr filozoflar) onun yanında bulunsalardı, onun faziletlerini ve yüksekliğini kabûl etmekten başka ellerinden birşey gelmezdi.”
Zamanındaki filozoflar, onun için ne muazzam bir insan demekten kendilerini alamamışlardır, insaf sahibi kimse, onun sözleri hakkında “Min ledün Hakim” (Allah vergisidir) derdi. İbn-i Sina bile, ondan çok aşağılarda olduğunu yemînle söylemiştir.
Fahrüddîn-i Râzî’nin va’zü nasîhatdeki şöhreti ise, ilmî şöhretinin de üstünde idi. Pek te’sîrli va’z ederdi. Vazlarında coşardı.
Allahü teâlânın emir ve yasaklarını insanlara anlatırken, çok defa gözlerinden yaşlar akardı. Birgün va’z ediyordu. Sultan Şihâbüddîn Gaznevî de orada bulunuyordu. Yine vecd (coşma) hâli gelip şöyle dedi: “Ey Dünyânın sultânı! Ne senin saltanatın kalır, ne de Râzî’nin bu hâli” deyip, meâlen: “Hepimizin dönüşü Allahü teâlâyadır” (Gâfir-43) âyet-i kerîmesini okudu.
Fahrüddîn-i Râzî’nin kitaplarını okuyanlar, hep onunla meşgûl oldular. Onun ilminin yüksekliğine hayran kaldılar. Hirat’da kendisine Şeyh-ül-İslâm denirdi.
Edîb Şerefüddîn Muhammed Uneyn şöyle anlatır: “Gençliğimde bir defasında Fahrüddîn-i Râzî’nin ( radıyallahü anh ) dersinde bulundum. O gün soğuk bir kış günüydü. Çok kar yağmıştı. Bu sırada, İmâm’ın yakınına bir güvercin düştü. Onu yırtıcı bir kuş kovalamıştı. Güvercin yanımıza düşünce, o yırtıcı kuş geri dönüp gitti. Fakat güvercin uçamıyordu. Çünkü çok korkmuştu. Hava da soğuktu, İmâm dersi bırakıp ayağa kalktı ve o güvercinin yanında durdu. Güvercinin bu hâline acıyıp eline aldı. Bir rivâyette de; güvercin, kendini kovalayan yırtıcı kuştan kaçıp kendisini Fahrüddîn-i Râzî’nin meclisine attı. Kaftanının koluna girdi. Böylece kurtuldu. İbn-i Uneyn der ki, bu hâdise üzerine ben şu şiiri söyledim:
Sür’atli kanadıyle ölüm saçan hayvandan, Vaktin Süleymânına şikâyete geliyor. Korkanların melcei sensin, yok inanmıyan, Güvercin haberi, bunu te’yîd ediyor inan.”
Ondan sonra İbn-i Uneyn, Fahrüddîn-i Râzî’nin yakınlarından oldu.
Mevlânâ Musannifek (Tuhfe-i Muhammediyye) isimli eserinde şöyle der: Fahrüddîn-i Râzî, sultan Muhammed Harzemşâh’a, mektûp yazıp ba’zı sâlih kimseler hakkında istirhâmda bulundu. Mektûbunda şöyle diyordu: Bu mektûbumu zâhirde sebeb siz olduğunuz için size gönderdim. Fakat bu durumu, hakîkatte hep var olan ve yokluğu mümkün olmıyan Allahü teâlâya arz etmiş bulunmaktayım, isteğimi verirseniz, hakikâtte veren Allahü teâlâdır. Bu vesile ile siz de teşekkür edilmeye müstehak olmuş olursunuz ve sevâb kazanırsınız, vesselâm. Bu fakîr derim ki: Fahrüddîn-i Râzî’nin hâli ve sözü, işlerinde tevhîd mertebesine eriştiğinin delîli ve şahididir.
Ebû Abdullah Hasen Vâsıtî de der ki: “Hirat’ta bulunduğum sırada İmâmı dinledim. Zaman zaman minberde, sitem şeklinde halka şu beyti okurdu.
“Diri iken insanı gerçi herkes tahkîr eder. Zor olur ayrılığı, ol dem ki, dünyâdan gider.”
İbn-i Sübkî de yine şöyle der: İmâm tefsîrinde buyurur ki: Hayâtım boyunca tecrübe etmişim. Ne zaman bir işte, bir kimse, Allahü teâlâdan başkasına i’timâd eylese, bu i’timâdı onun, belâ, mihnet, sıkıntı ve zorluk çekmesine sebep olur. Ama Allahü teâlâya güvenip, yalnız ona dayanıp insanlara güvenip dayanmasa, istediği şey en güzel şekilde hâsıl olur. İşte bu tecrübe, küçüklüğümden şu anda içinde bulunduğum elliyedi yaşına kadar devam etmiş ve kalbime iyice yerleşmiştir, insan için, Allahü teâlânın fadl ve ihsânından başka birşeye güvenip i’timâd etmesinde, Allahü teâlâdan başkasından istemesinde hiçbir fâide yoktur. Ya’nî insan birisinden birşey isterken, istediği şeyin o kimsede emânet olarak bulunduğunu, o şeyin hakîkî sahibinin Allahü teâlâ olduğunu hatırdan çıkarmamalı, isteklerini Allahü teâlâdan istemelidir.
Fahrüddîn-i Râzî, Hirat’a gittiği zaman, orada bulunan âlimler, sâlihler ve devlet ileri gelenleri, onun ziyâretine geldiler. Kendisine pekçok hürmette bulundular, İmâm, bir gün acaba görüşmediğimiz kimse kaldı mı? diye sordu. Yanında bulunanlar, evet sâlih bir zât var, o gelmedi dediler.
Ben müslümanların İmâmı olayım, herkesin bana hürmeti vâcib olsun da, o beni niçin ziyâret etmesin diye belirtti. Bu durumu, o sâlih zâta ulaştırdılar. Fakat o zât hiç cevap vermedi. Şehrin ileri gelenlerinden birisi, Fahrüddîn-i Râzî ile o sâlih zâtı bir yemeğe da’vet etti. Onlar da bu da’veti kabûl ettiler. Ziyâfet bir bahçede verildi. Orada İmâm, o sâlih zâta; “Niçin ziyâretime gelmediniz?” diye sorunca, o sâlih zât şöyle konuştu. “Ben fakîr bir kimseyim. Bu sebeple, ziyâretinize gelip gelmemem, sizin şerefinizi ne arttırır, ne de ondan birşey eksiltir.” Bunun üzerine İmâm; “Bu söz edeb sahiplerinin ya’nî ehl-i tasavvufun sözüdür, işin içyüzünü bana anlat da merakım gitsin” dedi. O sâlih zât; “Seni ziyâret hangi bakımdan vâcibdir?” dedi. İmâm; “Ben müslümanların hürmet etmeleri lâzım olan birisiyim” dedi. Bunun üzerine o sâlih zât; “Madem ki, ilimle iftihar ediyorsun, ilmin neticesi, ma’rifetullahdır. Şimdi sana soruyorum; “Allahü teâlâyı nasıl tanıdın ve matlûbuna nasıl yol buldun?” dedi. İmâm; “Yüz burhan ve delîl ile ilim ve yakîn elde ettim” dedi. O zaman o sâlih zât; “Burhan, şüpheyi gidermek içindir. Allahü teâlâ benim kalbime öyle bir nûr verdi ki, onun olduğu yerde şüphe bulunmaz. Nerede kaldı ki, burhan ve huccete ihtiyâç duyulsun” buyurdu. Bu söz, İmâm’a çok te’sîr etti. O mecliste, herkesin gözü önünde, o sâlih zâtın elini öpüp tövbe etti. O zâta tâbi oldu. Çok yüksek mertebelere ulaştı. Ondan sonra “Tefsîr-i Kebîr” adlı eserini te’lîf eyledi. Bu sâlih zât, Necmüddîn-i Kübrâ hazretleri idi. Fahrüddîn-i Râzî, Necmüddîn-i Kübrâ hazretlerinin sohbetlerinde bulundu. Ondan çok istifâde etti.
Fahrüddîn-i Râzî, vefâtına yakın, talebelerinden İbrâhim bin Ebû Bekr İsfehânî’ye şu nasîhatta bulundu: “Her katı kalbi yumuşatan âhıret yolculuğu yaklaşmış ve dünyâ hayâtının sonunda bulunan, Rabbinin rahmetini uman, mevlâsının keremine güvenen bu kul Muhammed bin Ömer bin Hasen Râzî der ki: Peygamberlerin, meleklerin en büyüklerinin yaptıkları, bildiğim ve bilmediğim, lâyık olduğu hamdler ile Allahü teâlâya hamd ederim. Allahü teâlânın rahmeti, Resûlullaha ( aleyhisselâm ), diğer Resûller, Nebiler (aleyhimüsselâm), mukarreb melekler ve sâlih kimseler üzerine olsun.
İnsanlar derler ki: “İnsan vefât ettiği zaman, ameli kesilir Dünyâ ile alâkası kalmaz.” Bu söz, iki yönden sınırlandırılabilir. Birincisi, eğer vefât eden kimse dünyâda insanlara fâideli şeyler bırakmış ise, bu ona duâ yapılmasına vesile olur. Şartlarına uygun duâ, Allahü teâlânın katında makbûldür, ikincisi, evlâda âit olan husûstur. (Sâlih evlâd da ölen anası-babası için faydalı olur.)
Biliniz ki ben, ilim âşıkı idim. Doğru olsun yanlış olsun, bir şeyin ne olup olmadığını öğrenmek için birçok şeyi öğrendim. Vallahi kelâm, (akâid) ilmi ile ilgili, doğru yanlış bütün i’tikâdları, filozofların görüşlerini çok tedkîk ettim. Ancak Kur’ân-ı kerîmde bulduğum fâideye müsavî (denk) olacak bir fâideyi hiçbirisinde görmedim. Çünkü Kur’ân-ı kerîm, Allahü teâlânın yüce kudretini ve azametini teslim ve kabûl etmeğe teşvik ediyor, i’tirâz ve karşı çıkmaktan, derin mücâdele ve münâzaradan men ediyor. Çünkü beşer aklı, derin ve anlaşılması zor mes’eleler arasında boğulup gitmektedir. Bu sebeble dînimizin bildirdiklerini aynen kabûl edip, üzerinde konuşmamak en sâlim yoldur.
Ey âlemlerin Rabbi! Mahlûkatın, senin Ekrem-ül-ekremin, merhametlilerin en merhametlisi olduğunda ittifâk etmektedir. Yâ Rabbî! Bu Zaîf kuluna müsamaha eyle. Dilimi sürçmekten muhafaza buyur, bana yardım et. Hatâ ve kusurlarımı setreyle. Kitabım Kur’ân-ı kerîm, yolum Resûlullaha ( aleyhisselâm ) uymaktır. Yâ Rabbî! Senin hakkında hüsn-i zan sahibiyim. Rahmetin hakkında çok ümitliyim. Çünkü sen; “Kulum beni zanettiği gibi bulur” buyurdun. Yâ Rabbî! Ben hiçbir şey getirmesem de, sen ganîsin, kerîmsin, ümidimi boşa çıkarma. Duâmı geri çevirme. Beni ölümden önce ve sonra azâbından kurtar, ölüm sırasında can çekişirken bana kolaylık ver. Çünkü sen erhamürrâhimînsin.
Kitaplarıma gelince, onlarda çok şeyler yazdım. Onları mütâlâa edip okuyan, ihsân ederek iyi duâ ile beni ansın. Eğer böyle bir duâda bulunmazsa, hiç olmazsa hakkımda kötü sözde bulunmasın. Benim mes’eleleri geniş yazmaktan maksadım, mevzûyu genişletmek, derinlemesine ele almak, zihinleri açmaktır. Bütün bunlarda, Allahü teâlâya güvenip, dayandım.”
Daha birçok şeyleri vasıyyet eden İmâm-ı Râzî ( radıyallahü anh ), daha sonra şunları söyledi: “Talebelerime ve üzerinde hakkım olanlara şunu vasıyyet ediyorum: Ben vefât edince, benim ölümümü her tarafa yaymasınlar. Dînin emirlerine uygun olarak beni defnetsinler. Beni defnettikleri zaman, okuyabildikleri kadar bana Kur’ân-ı kerîm okusunlar. Sonra “Yâ Kerîm! Sana fakîr ve muhtaç birisi geldi, ona lütuf ve ihsânda bulun” desinler sözleriyle vasıyyetini bitirdi.
Fahrüddîn-i Râzî hakkında müstakil eserler yazılmıştır. Onun büyük bir allâme olduğunu herkes tasdik eder. Hattâ tefsîr kitaplarında “Kâle-el-allâme” denilince, Fahrüddîn-i Râzî kasdedilir.
Fahrüddîn-i Râzî’nin yazdığı meşhûr tefsîrinin ismi, “Mefâtih-ül-gayb”dır. Tefsîr-i kebîr diye bilinir. Önce, oniki veya onüç cild olarak tertîb edilmiş, fakat daha sonra sekiz büyük cild hâline getirilmiş, çok defalar basılmıştır. Otuziki cildlik bir baskısı da vardır. İlim sahibleri arasında çok yaygın bir tefsîrdir.
Kâdı İbn-i Şühbe, Fahrüddîn-i Râzî’nin bu tefsîrini tamamlayamadan vefât ettiğini söyler. Vefeyât-ül-a’yân kitabının sahibi İbn-i Hılligân da böyle der. Öyleyse, bu tefsîri kim tamamladı ve Fahrüddîn-i Râzî bu tefsîrini nereye kadar yazdı? Bu suâllerin kesin cevâbını vermek gayet zordur. Çünkü âlimler, bu mevzûda değişik şeyler söylemişlerdir.
İbn-i Hacer-i Askalânî, ed-Dürer-ül-Kâmine kitabında şöyle der: “Fahrüddîn-i Râzî’nin tefsîrini tamamlayan Ahmed bin Muhammed bin Ebî Hazm Mekkî Necmüddîn el-Mahzûmî el-Kumûli’dir. 727 (m. 1326) senesinde vefât etmiştir ve Mısırlıdır.”
Keşf-üz-zünûn sahibi de: “Büyük âlim, Necmüddîn Ahmed bin Muhammed Kumûlî, Râzî tefsîrine bir tekmile yazdı. Kâdı’l-kudât Şihâbüddîn Halîl Hûyî ed-Dımeşkî de onun noksan kalan kısmını tamamladı. Bu zât, 639 (m. 1241) senesinde vefât etti” dedi.
Fahrüddîn-i Râzî’nin nereye kadar yazdığı husûsuna gelince, bu suâlin de önceki gibi kesin bir cevâbı yoktur. Çünkü, Keşf-üz-zünûn hamişinde şöyle bir ibâre vardır: Seyyid Murtezâ’nın, Şihâb’ın, Şerh-i Şifâ kitabından, bizzat kendi hattıyla şöyle bir nakil yapmış olduğunu gördüm: “Fahrüddîn-i Râzî, tefsîrini Enbiyâ sûresine kadar yazmıştır.” Et-Tefsîr vel-müfessirûn kitabının müellifi der ki: “Râzî tefsîrinde “Vâkıa” sûresi 24. âyet-i kerîmenin tefsîrinde şu ibâre mevcûddur. “El-Mes’elet-ül-ûlâ” ibâresi, usûl ile ilgili bir ta’birdir. Fahrüddîn-i Râzî bunu birçok yerde zikretmiştir. Biz şimdi onlardan birisini bildiriyoruz” demektedir. (Mefâtih-ül-gayb cild-8, sh. 68) Bu cümleler Fahrüddîn-i Râzî’nin bu sûrenin tefsîrine gelmediğini göstermektedir.
Yine bu tefsîrde, Mâide sûresi altıncı âyet-i kerîmesinin tefsîrinde, abdestte niyet mevzûuna giriyor. Şafiî mezhebinde şart olduğuna dâir, Beyyine sûresi beşinci âyet-i kerîmesini şâhid getiriyor. Sonra, “Biz bu delîl üzerindeki sözümüzü, bu âyet-i kerîmenin tefsîrinde tahkîk ettik, mes’eleyi iyi kavramak için oraya müracaat edilsin (Mefâtîh-ül-gayb cild-3, sh. 539) demiştir. Bu ibâre de göstermektedir ki, Fahrüddîn-i Râzî, Beyyine sûresini tefsîr etmiştir. Ya’nî oraya kadar tefsîr yapmıştır. Yalnız bu mücerred ibârenin zâhirinden anlaşılan ma’nâdır.
Et-Tefsîr vel-müfessirûn müellifi, neticeyi şöyle izah etmiştir: Fahrüddîn-i Râzî, tefsîrini Enbiyâ sûresine kadar yazmıştır. Ondan sonra Şihâbüddîn Hûyî gelmiş, bu tefsîre tekmileye başlamış, fakat tamamlıyamamıştır. Ondan sonra, Necmüddîn Kumûlî kalanı tamamlamıştır. Hûyî’nin kendi tekmilesini tamamladığı, Kumûlî’nin Hûyî’nin yazdığından ayrı bir tekmile yazdığı da söylenebilir. Keşf-üz-zünûn sahibinin ibâresinin zâhiri budur. Fakat, Fahrüddîn-i Râzî’nin Beyyine suresindeki havale edişi, Beyyine sûresine kadar tefsîr yaptığı husûsunda açık değildir. Çünkü İmâm, Beyyine sûresi için husûsî bir tefsîr yazmış olabileceği veya sâdece bu âyet-i kerîme ile ilgili bir tefsîr yazmış olabileceği veya bu sûrenin tefsîrîni yaptığım zaman oraya müracaat edebilirsin, ma’nâları düşünülebilir.
Netice olarak derim ki: Bu mes’ele için kesin bir şey söylemek zor. Bizim sözümüz mes’eleye zan üzere bir açıklık getirmeye çalışmaktır. Zan, isâbet de, hatâ da edebilir.”
Şu var ki, bu tefsîri okuyan kimsenin dikkatini çeken husûs; tek bir elden çıkmış gibi, aynı üslûp, üzere olduğudur. Tefsîr, baştan sona kadar, tek bir üslûp ile yazılmıştır. Okuyan, asıl ile, tekmile arasını ayıran farklı birşey görmemektedir. Ne kadar asıl, ne kadar tekmile, buna vâkıf olmak çok güç, sanki mümkün değildir.
Bu tefsîr, âlimler arasında çok meşhûr olmuştur. Çünkü diğer tefsîrlere göre hem çok geniş ve hem de çeşitli ilimleri ihtivâ etmektedir. Bu sebeple İbn-i Hılligân; “Fahrüddîn-i Râzî bu tefsîrinde her türlü garîb bilgiyi topladı” dedi. Fahrüddîn-i Râzî bu tefsîrinde kendisine has bir usûl ta’kib etti.
Mefâtîh-ül-gayb’ın husûsiyetleri:
1. Fâtiha sûresinin tefsîrini bir cild tutacak derecede geniş yazmıştır. Bunun sebebini Fahrüddîn-i Râzî şöyle anlatır: “Bir mecliste, Fâtiha sûresinin fâideleriyle ilgili onbin mes’elenin çıkarılabileceğini söylemiştim.
Bunun zor bir iş olduğunu söyleyenler oldu. Ben de bu tefsîrime uzunca bir mukaddime yazarak, bunun mümkün birşey olduğunu ortaya koymuş oldum.” Bu mukaddime pek kıymetli bilgileri içerisinde bulundurmaktadır. Fahrüddîn-i Râzî’nin, ilimdeki yüksekliğine büyük bir delîldir.
2. Râzî tefsîri hem rivâyet ve hem de dirayet yolunu kendisinde toplamıştır. Âyet-i kerîmeler îzâh edilirken, hem Eshâb-ı Kirâmdan, hem Tabiînden ve diğer büyük âlimlerden nakledilen tefsîr şekilleri bildirilmiş ve hem de dirayet yoluyla açıklamalar ve tahliller yapılmıştır.
3. Âyet-i kerîmelerin ve sûrelerin ve kendi aralarındaki münâsebetleri en güzel şekilde açıklanmıştır, İmâm çok defa tek münâsebet ile yetinmemiş, birkaç münâsebet zikretmiştir.
4. Fahrüddîn-i Râzî, fıkıh bakımından Şafiî, i’tikâdca da Eş’arî olduğu için, fıkıh ve kelâm ile ilgili mes’elelerde, Şafiî mezhebi üzere yürümüştür.
5. O, ahlâk, ilâhiyat, felsefe ve hey’etle ilgili mevzûları, okuyanları yormıyacak bir şekilde ele almıştır, İslâm âlemine, daha önce girmiş olup ve her tarafa yayılmış olan felsefî nazariyeler, fikirler te’sîr etmeye başlamıştı. Fahrüddîn-i Râzî ( radıyallahü anh ), filozofların İslâmiyete muhalif olan fikirlerini ele alarak onları red etmiş ve müslümanların yanlış fikirlere düşmelerini önlemiştir. İlahiyat mevzûlarında, delîlleri Ehl-i sünnet ve cemâat i’tikâdına göre getirmiştir. Yine, eski hey’et (astronomi) âlimlerinin Kur’ân-ı kerîmin bildirdiklerine zıd olan nazariyelerini de delîlleriyle çürütmüştür.
6. Fahrüddîn-i Râzî’nin bu tefsîri, birçok tasavvufî hakîkatleri ihtivâ etmektedir. Bu i’tibârla Nûr sûresi 35. âyet-i kerîmesini tefsîr ederken, İmâm-ı Gazâlî’nin ( radıyallahü anh ) “Mişkât-ül-envâr” ismindeki kitabı tamamen buraya alınmıştır.
7. Kelâm mes’elelerinde bozuk bir i’tikâda sahip olan Mu’tezile’nin sözlerini reddetmiştir.
8. Ahkam âyetlerine geldiği zaman, orada müctehidlerin, o mes’ele ile ilgili ictihâdlarını da bildirmiştir: Ancak kendisi Şafiî mezhebinde olduğu için, delîlleri kendi mezhebi üzere açıklamıştır.
9. Yine, zaman zaman usûl, nahiv ve belagat ile ilgili mes’elelere girmiş, fakat riyaziye, (matematik) ile ilgili ilimler; ve varlıklarla ilgili mes’elelerdeki gibi derine dalmamıştır. Bu bilgilere kısaca yer verdiği tefsîrinde, fen ilimleri ile ilgili husûslara geniş olarak yer verilmiştir. Bu husûs ba’zıları tarafından yadırganmıştır. Ancak bu tefsîrden çeşitli ilimlere dâir kaydedilen mevzûlar çıkarılsa bile, yine eseri tefsîr olma özelliğini korumaktadır. Hattâ diğer tefsîr kitablarının birkaçına denk olabilecek büyüklüktedir. Bu tefsîr, fen ilimleri ile uğraşanlar içinde doyurucu bilgileri ihtivâ etmektedir.
Fahrüddîn-i Râzî’nin kitaplarından seçmeler:
İmâm-ı Fahrüddîn-i Râzî ( radıyallahü anh ), Âl-i İmrân sûresinde, altmışbirinci âyet-i kerîmeyi tefsîr ederken buyuruyor ki: Hârezm şehrinde idim. Şehre bir hıristiyanın geldiğini işittim. Yanına gittim. Konuşmağa başladık. “Muhammed aleyhisselâmın Peygamber olduğunu gösteren delîl nedir?” dedi. Şu cevâbı verdim. “Mûsâ’nın, Îsâ’nın ve diğer peygamberlerin (aleyhimüsselâm) hârikalar, mu’cizeler gösterdiği haber verildiği gibi, Muhammed aleyhisselâmın da mu’cizelerini okuyor ve duyuyoruz. Bu haberler, sözbirliği halindedir. Mu’cize göstermek, Peygamber olduğunu isbât etmez diyecek olursanız, diğer peygamberlere de inanmamanız lâzım gelir. Diğerlerine inandığınız için, Muhammed aleyhisselâmın da Peygamber olduğuna îmân etmelisiniz.”
Hıristiyan; “Îsâ aleyhisselâm peygamber değildir, ilâhdır, tanrıdır.” (Tanrı, ma’bûd demekdir. Tapılan şeylerin hepsine tanrı denir. Allahü teâlânın ismi, Allahdır, tanrı değildir. Hak olan, doğru olan tanrı, yalnız Allahü teâlâdır. Allah yerine tanrı demek, yanlıştır ve çok çirkindir.)
Fahrüddîn-i Râzî; “İlâh, tanrı, her zaman var olması lâzımdır. O hâlde madde, cisim, yer kaplıyan şeyler tanrı olamaz, Îsâ aleyhisselâm cisim idi. Yok iken var oldu ve size göre öldürülmüştür, önce çocuk idi, büyüdü. Yerdi, içerdi, bizim gibi konuşurdu. Yatardı, uyurdu, uyanırdı, yürürdü. Her insan gibi yaşamak için, birçok şeye muhtaç idi. Muhtaç olan, ganî olur mu? Yok iken sonradan var olan birşey, ebedî sonsuz var olur mu? Değişen birşey, devamlı, sonsuz var olur mu? Îsâ aleyhisselâm kaçtığı, saklandığı hâlde, yahudiler yakalayıp astı diyorsunuz, Îsâ aleyhisselâmın o zaman çok üzüldüğünü söylüyorsunuz, İlâh veya ilâhdan parça olsaydı, yahudilerden korunmaz mı? Onları yok etmez mi idi? Niçin üzüldü ve saklanacak yer aradı? Üç türlü söylüyorsunuz:
1- O ilâh imiş, tanrı imiş, öyle olsaydı, asıldığı zaman yerlerin tanrısı ölmüş olurdu. Bu âlem tanrısız kalacaktı. Yahudilerin, yakalayıp öldürdüğü âciz, kuvvetsiz kimse, âlemlerin tanrısı olabilir mi?
2- O, tanrının oğludur diyorsunuz.
3- O tanrı değildir. Fakat, tanrı ona hulul etmiş, yerleşmiştir diyorsunuz. Bu inanışlarda yanlıştır. Çünkü ilâh, cisim ve a’raz değildir ki, bir cisme hulul etsin. Cisme hulul eden şey cisim olur ve hulul edince, iki cismin maddeleri birbirine karışır. Bu da, ilâh parçalanıyor demektir. Eğer ilâhın bir parçası onda hâl oldu derseniz, ona hulul eden parça tanrı olmakta te’sîrli ise, bu parça ilâhdan ayrılınca ilâhlığı bozulur. Hem de o doğmadan önce ve öldükten sonra kıymeti tam olmazdı. Eğer tanrılık kıymetinde değilse, tanrının parçası olmamış olur. Sonra Îsâ aleyhisselâm ibâdet ederdi. İlâh kendi kendine ibâdet eder mi?”
Hıristiyan; “Ölüleri dirilttiği, anadan doğma körlerin gözünü açtığı ve Beras denilen derideki çok kaşınan beyaz lekeleri iyi ettiği için o tanrıdır.”
Fahrüddîn-i Râzî; “Birşeyin, delîli, alâmeti bulunmazsa, o şey de bulunmaz denilir mi? Bulunmaz, o şey de var olmaz dersen, ezelde, hiçbir şey yok idi deyince, delîl, alâmet de yoktur demek olur, yaradanın varlığını red etmen lâzım gelir. Birşey delîlsiz var olabilir dersen, sana sorarım ki; tanrı, Îsâ aleyhisselâma hulul ederse, bana ve sana ve hayvanlara, hattâ otlara ve taşlara hulul etmediğini nereden biliyorsun?”
Hıristiyan; “Onda mu’cizeler bulunduğunu söylemiştim. Bizde ve hayvanlarda bulunmadığı için, başkalarına hulul etmediği anlaşılmaktadır.”
Fahrüddîn-i Râzî; “Birşeyin delîli, alâmeti bulunmazsa, o şeyin bulunmaması lâzım olmaz demiştik. Mu’cizeler bulunmayınca, hulul edemiyeceğini niçin söylüyorsun. O hâlde kediye, köpeğe, fareye de hulul ettiğine inanman lâzım gelir, ilâhın, bu aşağı mahlûklara hulul ettiğini inandırmağa varan bir din, çok adî, pek bozuk bir din değil midir?
Asayı, bastonu ejder, yılan yapmak, ölüyü diriltmekten daha güçtür. Çünkü, baston ile yılan, hiçbir bakımdan birbirine yakın değildir. Mûsâ aleyhisselâmın asayı ejdere çevirdiğine inanıyorsunuz da, ona tanrı veya tanrının oğlu demiyorsunuz, Îsâ aleyhisselâma niçin tanrı veya şöyle böyle diyorsunuz?”
Hıristiyan, bu sözüme karşı diyecek birşey bulamadı, susmağa mecbûr oldu.
Tefsîr-i Kebîr de şöyle buyurdu: “Ebû Bekr-i Sıddîk’ın cenâzesini, vasıyyeti üzerine, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) kabri şerîflerinin yanına getirdiler. Selâm verip, kapına gelen Ebû Bekr’dir, yâ Resûlallah dediler. Türbenin kapısı açıldı, içerden (Sevgiliyi sevgilinin yanına koyunuz) sesi işitildi.”
Fahrüddîn-i Râzî, Metâlib-i âliyye ve zâd-ı Me’âd adlı eserinde buyurdu ki: “Gelen insanın rûhu ile kabirdeki zâtın rûhu birer ayna gibidir. Birbirinin karşısına gelince, herbirinin nûru ötekinde aks eder, yansır. Gelen kimse o toprağa bakıp, Hak teâlânın büyüklüğünü, öldürmesini, diriltmesini düşünüp, kaza ve kaderine râzı olup, nefsi kırılırsa, rûhunda ma’rifet, feyz hâsıl olur. Bunlar, o zâtın rûhuna sirayet eder. Bunun gibi, o zât öldükten sonra rûh aleminden ve Rahmet-i İlâhî’den ona gelmiş olan ilimler, kuvvetli eserler onun rûhundan, gelen kimsenin rûhuna sirayet eder, geçer.”
Fahrüddîn-i Râzî, Bekâra sûresi 29. âyet-i kerîmenin tefsîrinde buyurdu ki: (Hidâye) fizik kitabının ve (Îsâgucî) mantık kitabının yazarı olan Esîrüddîn-i Ebherî ( radıyallahü anh ), Batlemyus’un (Poteleme’nin) (Necisti) adındaki astronomi kitabını okuturdu. Bunu okutmasını hoş görmeyen biri, müslüman çocuklarına böyle ne okutuyorsun diye sorunca Kaf sûresi, altıncı âyet-i kerîmesindeki; “Yerleri, gökleri, yıldızları, bitkileri ne güzel yarattığımızı görmüyorlar mı?” Allah kelâmını tefsîr ediyorum, diyerek cevap vermiştir. İmâm-ı Râzî, Ebherî’nin bu cevâbının doğru olduğunu, Allahü teâlânın mahlûklarını inceleyen fen adamları, O’nun büyüklüğünü iyi anlar, demektedir.
Enbiyâ sûresi otuzüçüncü âyetinin tefsîrinde, “Ayın, güneşin, yıldızların felekde ya’nî mihverleri ve yörüngeleri (Mahrekleri) etrâfında döndüklerini, Dahhak ve Kelbî’nin de söylediklerini bildirmektedir.”
Fahrüddîn-i Râzî, tefsîrinde şöyle bildirmektedir: İnsanın rûhu bedenden ayrılıp, dünyâ bilgisinden kurtulunca, melekler âlemine, kudsî makamlara gider. O âleme mahsûs kuvvetler kendinde hâsıl olur. Birçok şeyler yapabilirler, İnsan, hocasını rü’yâda görüp, bilmediklerini sorup öğrenir.”
Fahrüddîn-i Râzî (El-Metâlib-ül-âliyye) kitabının onsekizinci faslında da buyuruyor ki: “Rûhu olgun, nefsi pak ve te’sîri kuvvetli bir velînin kabri yanına gidip, bir müddet durulur ve o toprakdaki velî düşünülür ise rûhu o toprağa bağlanır. Meyyitin rûhu da, bu toprağa bağlı olduğu için, gelen insanın rûhu ile velinin rûhu buluşmuş olurlar. Bu iki rûh karşılıklı iki ayna gibi olur. Herbirinde olan me’ârif, kemâlât, ötekine aks eder, yansır, ikisi de çok fâidelenir.”
Alâüddîn-i Attâr hazretleri buyurdu ki: “Evliyânın kabirlerini ziyâret edene onları anladığı ve bağlandığı miktarda fâide hâsıl olur. Fakat, rûhlarına bağlanmak, onları sevmek, hatırlamak daha fâidelidir. Çünkü, uzak ve yakın olmanın bunda bir te’sîri yoktur.”
Tabakât-üş-Şâfiiyye’de şöyle der: İmâm-ı Fahrüddîn-i Râzî, İsrâ sûresinin tefsîrinde cemâdâtın ve mükellef olmıyan canlıların Allahü teâlâyı lisân-ı hâl ile tesbîh ettiklerini tercih etmiştir. Sübkî, sonra şunları söylüyor:
Âlimlerden bir grup, her canlının ve büyüyen varlıkların tesbîh ettiğini, bunların hâricindekilerin tesbîh etmediğini söyler, İkrime’nin: Ağaç tesbîh eder, direk, sütun tesbîh etmez sözü bu ma’nâ üzerinedir.
Yezîd Rakkâşî ile Hasen yemek yiyorlardı. Önlerine sofra geldi. Yezîd Rakkâşî, Hasen’e ( radıyallahü anh ); “Bu sofra tesbîh eder mi yâ Ebâ Sa’îd?” dedi. Hasen ( radıyallahü anh ); “Meyve zamanında ve yerde dikili ağaç iken tesbîh eder, fakat şimdi tesbîh etmez” dedi.
Bunun delîli şudur: İbn-i Abbâs ( radıyallahü anh ) şöyle bildirdi. Resûlullah ( aleyhisselâm ) iki kabre uğradı: “İkisi de azap görüyorlar” buyurdu. Resûlullah ( aleyhisselâm ) yaş bir hurma dalı istedi. Onu ikiye bölüp herbirini bir mezara dikti. Ve buyurdu ki: “Umulur ki, bunlar kurumadıkça, Allahü teâlâ, onlara azâbı hafif kılar.” Burada, o iki hurma dalının yaş kaldıkları müddetçe tesbîh ettikleri, kurudukları zaman cemad oldukları anlaşılmaktadır.
Bir grup âlim de, canlı cansız, hepsinin söz ile tesbîh ettiklerini söylemektedirler ki, bize göre tercih edilen budur. Çünkü bunda imkânsız bir durum yoktur. Bu husûsta birçok delîl vardır. Sa’d sûresi 18. âyet-i kerîme, Meryem sûresi 90-91 âyet-i kerîmeleri buna delîldir. Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Müezzinin sesini işiten, cin, insan, ağaç, taş ve her şey kıyâmet günü onun için şâhid olur.” Sahîh-i Buhârî’de bildirildi ki: Eshâb-ı Kirâm, Resûlullahın yanında yemek yerlerken, yemeğin tesbîh ettiğini işitirlerdi. Sahîh-i Müslim’de ise: Resûlullah ( aleyhisselâm ) “Ben, bir taş biliyorum ki, Peygamber olarak gönderilmeden önce bana selâm verirdi” buyurdu. İbn-i Mübârek “Rekâik” adlı eserinde şöyle nakleder: İbn-i Mes’ûd buyurdu ki: Dağ, dağa der ki, bugün sana Allahü teâlâyı zikreden birisi uğradı mı? Eğer, evet uğradı derse, o soran dağ sevinir. Bu husûsta haber çoktur. Yine âyet-i kerîmede (İsrâ sûresi-44) umûm üzerine buyurulmuştur. Ancak bu bizim duyacağımız bir tesbîh değildir. Bunun duyulması mu’cize olarak meydana gelir. Resûlullahın huzûrlarında yemeğin konuşması gibi veya kerâmet olarak meydana gelir.
Hadîs, tasavvuf, kelâm ve şâfiî mezhebi fıkıh âlimi. Künyesi, Ebû Abdullah olup ismi, Muhammed bin İbrâhim bin Ahmed bin Tâhir’dir. 528 (m. 1134) yılında doğdu. Fîrûzâbâdî, Şîrâzî ve Fârisî nisbet edildi. Fahrüddîn lakabı verildi. Fahr-ül-Fârisî nâmıyla meşhûr oldu. 622 (m. 1225) yılında Mısır’da vefât etti. Kurâfe’de Zünnûn-i Mısrî hazretlerinin mescidi, yanında yaptırdığı zaviyeye defnedildi.
Küçük yaşta ilim tahsiline başlayan Fahr-ül-Fârisî, genç yaşta din ve âlet ilimlerini öğrendi. Şam, Hicaz, Bağdad gibi ilim merkezlerini dolaştı. Mısır’a gidip yerleşti. Hadîs ve Şâfiî mezhebi fıkıh âlimi Ebû Tâhir Silefî ve İbn-i Asâkir gibi zamanın meşhûr âlimlerinden ilim öğrendi. Hadîs-i şerîf ve fıkıh ilimlerinde âlim oldu. Şâfiî mezhebine göre fetvâ verirdi. Müslümanların işlerini kolaylaştırdı. Tasavvuf ilmini, babası Ebû İshâk İbrâhim bin Ahmed Fârisî’den aldı. İlimde çok ilerledi. Zamanın büyüklerinden de feyz alıp, yüksek derecelere kavuştu. Kâhire’de Kurâfe’ye, Zünnûn-i Mısrî hazretlerinin türbesi yanında bir zaviye yapıp yerleşti. Orada tâliblerine ilim öğretmek ve ibâdet etmekle meşgûl oldu. Bir bakışıyla kararmış kalbler aydınlanırdı. Zamanında zulmet perdeleri yırtılıp, âlem nûra boğuldu. Birçok kimse onun elinde tövbe edip sâlih müslüman oldu. Dâima güler yüzlü ve tatlı dilli idi. Kimseye sert söylemez, herkese yumuşaklıkla nasihatte bulunurdu, insanlara olan merhameti çok fazla idi. Bütün çalışmaları, Allahü teâlânın kullarını Cehennem ateşinden kurtarabilmek içindi, ilmi, cömertliği, güzel ahlâkı, her işinin ve sözünün Allahü teâlânın rızâsı için olması sebebiyle, âlim ve âmir herkesin sevgi ve saygısını kazandı. Hâlleri ve hareketleriyle, sözleri ve kitaplarıyla, talebeleriyle insanlara emr-i ma’rûf yapar, onların doğru yola kavuşmaları için gayret ederdi.
Birçok talebe yetiştirip, kıymetli eserler yazdı. Eberkûhî onun talebeleri arasındaydı. Daha çok tasavvuf ve tasavvuf hâllerine dâir olan eserlerinden ba’zıları şunlardır: “El-Esrâr ve sırr-ül-iskâr”, “Tezkire menâhic-üs-sâlikîn,”, “Belâgat-ül-fâsil ve urvet-ül-vâsıl”, “Metiyyet-ün-nakl ve atıyyet-ül-akl”, “El-Fark beyn-es-sûfi vel-fakîr”, “Cemhât-ün-nehy an lemhât-il-mehâ”, “Berk-ün-nukâ ve şems-ül-lükâ”. “Netâic-ül-kurbe ve nefâis-ül-gurbe”.
İbn-i Sâbûnî anlatır: Babamla beraber Mısır’a gittik, İmâm Fahrüddîn Ebû Abdullah Muhammed bin İbrâhim bin Ahmed Fârisî’yi ziyâret edip, sohbetiyle bereketlenmek istedik. Huzûruna vardığımızda beni yanına oturttu ve ikramda bulundu. Bana ba’zı suâller sordu. Babamın da hazır bulunduğu bir sırada, tasavvuf yoluna girip girmediğimi sordu. Babam da; “Sühreverdî ve Sadrüddîn bin Hammeveyh’den ders aldığımı arzetti. Bunun üzerine Fahr-ül-Fârisî hazretleri; “Evet, onların yolları ve dersleri kıymetlidir. Ancak bizim yolumuzdan ve derslerimizden de istifâde edersen, dedenle aynı yolda yürümüş olursun. Çünkü onunla biz aynı derecedeyiz” buyurdu. Bereketlenmek için ondan da ders aldım. Bundan sonra, Fahr-ül-Fârisî hazretleri, Resûlullaha ( aleyhisselâm ) kadar hocalarını şöyle saydı: “Biz, babam ve hocam İmâm Ebû İshâk İbrâhim bin Ahmed Fârisî’den aldık. O da Nasır bin Halîfet-il-Beydâvî’den, o da Ebû İshâk bin İbrâhim bin Şehriyâr-il-Kâzrûnî’den, o da Ebû Muhammed Hüseyn bin Ekâr’den, o da Ebû Abdullah İbni Hafif Şîrâzî’den, o da Ca’fer Huzâ’dan, o da Ebû Ömer Estahrî’den, o da Ebû Türâb Nahşebî’den, o da Şakîk-i Belhî’den, o da İbrâhim bin Edhem’den, o da Ebû İmrân Mûsâ bin Yezîd Râî’den, o da Veysel Karânî’den, o da Hazreti Ömer ve Hazreti Ali’den, onlar da Resûlullahdan ( aleyhisselâm ) aldılar” buyurdu.
Fahr-ül-Fârisî lakabıyla meşhûr olan Ebû Abdullah Muhammed bin İbrâhim Fârisî ( radıyallahü anh ) Süleymâniye Kütüphânesi’nin, Ayasofya kısmı 1785 numaradaki, “Delâlet-ül-müstenhic” adlı eserinde, İslâm âlimlerinin söz ve sohbetlerinden nakiller yapmaktadır. Bunlardan ba’zıları şöyledir:
Ebü’l-Abbâs Muhammed bin Selh bin Atâ Ademî ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Kim sünnet-i seniyyeye yapışırsa, Allahü teâlâ onun kalbini ma’rifet nûruyla nurlandırır.”
“Âriflerin kalbi neye meyleder?” diye kendisine sorulduğunda: “Bismillâhirrahmânirrahîm’e meyleder. Çünkü, “Bismillâh”da ârifler için heybet, “Errahmân”da yardım, “Errahîm”de onlar için muhabbet vardır” dedi.
“İstenmiyen durumlar kişinin başına gelince, kalbin buna rızâ göstermesi sâdık amelin alâmetidir” buyurdu.
Mimşâd Dîneverî ( radıyallahü anh ) “İnsanların hâl bakımından en iyisi; kendisini insanlara beğendirmek arzusundan kurtaran, yalnız iken hâlini muhafaza edebilen, bütün işlerinde Allahü teâlâya tevekkül edendir” buyurdu.
Ebû Abdullah Hüseyn bin Abdullah Subhî’ye, “Bir kişinin dinde sağlam olduğu nasıl belli olur?” diye sorulunca, şöyle cevap verdi: Allahü teâlâya muhtaç olduğu inancında samîmî olduğunu isbât etmek ve Resûlullahın ( aleyhisselâm ) sünnet-i seniyyesine uymaktır. Bunların da mevcûdiyeti, şu dört şeyle bilinir: 1. Ahde vefa, 2. Haddîni bilip bunu muhafaza etmek, 3. Mevcûda rızâ gösterip kanâat etmek. 4. Olmayana sabretmek.”
Ebû Muhammed Abdullah bin Muhammed buyurdu ki: “Amellerin en üstünü: Allahü teâlânın, lütuf ve ihsânlarını görebilmektir.”
Ebû Hasen Muhammed bin Sa’d Verrâk ( radıyallahü anh ): “Allahü teâlânın kuluna nasîb eylediği şeylerin en üstünü takvâdır. Bütün hayırlar ve Allahü teâlâya yakınlık sebebleri takvâdan doğar. Takvânın aslı, ihlâstır” buyurdu.
Ebû Hafs Ahmed bin Hamdân bin Ali Nişâbûrî buyurdu ki: “Kendisini gerçekten Allahü teâlânın rızâsına vermiş olan kimsenin alâmeti; Allahü teâlâdan alıkoyacak şeyleri kendisine yüklememesidir.”
“Kişinin güzelliği, sözünün güzelliğindedir.”
“Kişinin kemâli, işlerinin doğru ve samîmi olmasındadır.”
“Rabbini tanıyan kimse, O’na ta’zimde ve kullukta bulunur. Rabbine ta’zim edip kullukta bulunan kimseye, Allahü teâlâdan başka herşey küçük ve ehemmiyetsiz gelir.”
“Tövbeden gâfil olmak da günahtır.”
Ebû Ali Muhammed bin Abdülvehhâb Sekâfî, talebelerinden birisine nasihat edip; “Doğru söz, doğru ve samimî amel, doğru ve samimî sevgi ve emânete sadâkatten ayrılma” buyurdu. Yine buyurdu ki: “Allahü teâlâ, doğru ve şartlarına uygun yapılan amellerden, ihlâsla, sırf Allah rızâsı gözetilerek yapılanları ve sünnet-i seniyyeye uygun olanları kabûl eder.”
“Büyüklerin yanında hürmet ve edeb üzere bulunmayan, onların nazarlarının bereketinden ve onlardan elde edeceği fâidelerden mahrûm kalır. Ona, onların nûrlarından ma’nevî güzelliklerinden hiçbir şey görünmez.”
“İlim, cehâletle ölmüş olan kalbi diriltici, zulmet ve karanlık sebebiyle göremez hâle gelmiş olan gözleri de nurlandırıcıdır.”
Ebû Muhammed Abdullah bin Muhammed Nişâbûrî buyurdu ki: “Sen sözde kulluk iddiâsındasın, kul olduğunu söylüyorsun. Fakat hakîkatte, ilâhlık vasıflarını içinde gizliyorsun. Onlardan kurtulmadıkça hakîkî kul olamazsın.”
“Kul, kendisine hizmetçi istemediği müddetçe kuldur. Kul, kendisine hizmetçi istediği zaman, kulluk derecesinden ve buna âit edeblerden uzaklaşır.”
Ebü’l-Hayr Akta ( radıyallahü anh ): “Gerçek zikir. bir karşılık beklemeden yapılandır. Bir karşılık bekliyerek yapılan zikir (Allahü teâlâyı anma) makbûl değildir” buyurdu. Yine buyurdu ki: “Medine’de beş gün aç kalmışdım. Hücre-i se’âdetin yanına gelip, Resûlullaha selâm verdim. Aç olduğumu bildirdim. Bir yana çekilip uyudum. Rü’yâda, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) geldiğini gördüm. Sağında Ebû Bekr-i Sıddîk, solunda Ömer-i Fârûk ve önünde Aliy-ül-Mürtezâ vardı. Hazret-i Ali gelip, “Yâ Ebel Hayr! Kalk, ne yatıyorsun? Resûlullah geliyor!” dedi. Hemen kalktım. Resûlullah gelip, büyük bir ekmek verdi. Çok aç olduğum için hemen yemeğe başladım. Yarısı bitince uyandım. Kalan yarısını elimde buldum.”
Yine, “Kim, kendi amelini insanların görmesini isterse, riyâkârın ta kendisidir” buyurdu.
Ebû Bekir Muhammed bin Ali bin Ca’fer Kettânî buyurdu ki: “Gâfiller, Allahü teâlânın hilmi altında, zikredenler Allahü teâlânın rahmeti altında, ârifler Allahü teâlânın lütfu altında, sâdıklar O’nun kurbunda yaşarlar.“
Ona, “Sûfî kimdir?” diye sorulduğunda; “Nefsini dünyâdan (haramlardan ve şüpheli şeylerin kötülüğünden) uzak tutan, âhıretini kazanmak için himmeti ve gayretini yükselten, nefsi cömert olup Rabbine yönelmiş olandır.” cevâbını verdi.
Ebû Abdullah Muhammed bin Ahmed bin Sâlim Mısrî ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Kişinin aklı, cömertliği ve hilmi (yumuşaklığı) ayıplarını örter.”
“İhlâs ile kalbden riyanın karanlığı, doğruluk ile yalanın karanlığı yok olur.”
“Nefsine muhalefet edip, onun Allahü teâlânın rızâsına muhalif olan isteklerine uymayan kimseyi, Allahü teâlâ kendisine yakın olan kullarından yapar.”
Ebû Abdullah Muhammed bin Aliyyân Nesevî buyurdu ki:
“Dünyâya karşı zühd sahibi olmak, âhırete rağbetin anahtarıdır.”
“Evliyânın kerâmetlerinin ilki, takdîr-i ilâhî olarak insanların başına gelen belâ ve musibetlere rızâ göstermesidir.”
“Mürüvvet: dini muhafaza, nefsi korumak, mü’minlerin haklarını muhafaza edip, mevcûtla cömertlikte bulunmaktır.”
“Bir an bile, lütuf ve ihsânından ayrı kalmadığın, O Zât-ı vâcib-ül-vücûdü nasıl sevmezsin?”
Ebû Bekr Muhammed bin Dâvûd Dîneverî ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Allahü teâlâya yakınlığın alâmeti, Allahü teâlâdan başkasından bağını kesmektir.”
“Allahü teâlâyı tanıyan, O’ndan ümidini kesmez. Nefsini, kendisini tanıyan da, kendi yaptığı işleri beğenip kibirlenmez. Rabbini tanıyan. O’na sığınır. Rabbini unutan, O’nun yarattıklarına sığınır.”
Ebû Osman Sa’îd bin Selâm Kayrevânî; “Zenginlerle beraber olmayı, fakirlerle beraber olmaya tercih eden kimsenin kalbi ölür” buyurdu.
Muhammed bin Ahmed bin Hamdûn Kassâr; “Allahü teâlânın rızâsını her şeye tercih etmeyenin kalbi, ma’rifet nûrundan nasîb alamaz” buyurdu.
Fahr-ül-Fârisî ( radıyallahü anh ) eserinin değişik bölümlerinde, tövbe, takvâ, gıybet, huşû’ ve tevâzu hakkında; âyet-i kerîme, hadîs-i şerîf ve büyüklerin sözlerinden nakiller yaparak buyurdu ki:
Resûlullah da ( aleyhisselâm ) Eshâbına (r.anhüm) “Sizden biriniz bineğini kaybedip, sonra onu bulunca sevinmez mi?” diye sordu. Onlar da; “Evet, sevinir yâ Resûlallah!” deyince. Resûlullah ( aleyhisselâm ): “Nefsim yed-i kudretinde olan Allahü teâlâya yemîn ederim ki, Allahü teâlâ, kulunun tövbesine, sizden birisinin bineğini bulduğu zamanki sevinmesinden daha fazla sevinir” buyurdu. Allahü teâlânın sevinmesi: tövbe eden kulunu af ve mağfiret ederek ihsânda bulunması, tövbesini kabûl ederek ona ikram etmesidir.
Tövbenin üç şartı vardır: Yapmış olduğu günahlara pişman olmak, o anda günahtan el çekmek, yapmış olduğu günahları ve benzerlerini bir daha işlememeğe karar verip azmetmektir.
Resûlullahın ( aleyhisselâm ) bir hadîs-i şerîflerinde; “Nedamet, pişmanlık tövbedir” buyurması, yapılan günâha pişmanlık duyulması, tövbenin en büyük şartı olduğundandır.
Nitekim Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ); “Hac, Arafat’da vakfe yapmaktır” buyurarak, Arafat’da vakfe yapmanın, haccın rüknlerinin en büyüğü ve ehemmiyetlisi olduğunu bildirmişler, başka hadîs-i şerîflerinde de, haccın diğer rüknlerini beyân buyurmuşlardır. Bunun gibi, yapılan günaha pişmanlık, tövbenin en mühim rüknü olup, o, tövbenin diğer rüknlerinin de meydana gelmesine vesile olmaktadır. Tövbe, rücû’ demektir. Hadîs-i şerîfte şöyle buyuruldu: “Dikkat ediniz! Âdemoğlunun cesedinde bir et parçası vardır ki, o iyi olunca, bütün beden iyi olur. O bozuk olunca, bütün beden bozuk olur. Dikkat ediniz! O et parçası kalbdir.” Kalb, yapılan günah ve kötülük sebebiyle uyanıp, Allahü teâlânın yardımı ile onda, o günahları terkettirecek ve bir daha o günahlara döndürmiyecek bir durum hâsıl olursa; insan. Hakka tâate, O’nun rızâsını kazanmaya dönme sebeplerine hazırlanmak için harekete geçer ki, bunun kapısı da tövbedir.
Tövbeye hazırlanmanın alâmetlerinden biri de, kötü arkadaşları terketmektir. Çünkü, kötü arkadaşlardan uzaklaşmak, onlarla düşüp kalkmamak, kalbde Allahü teâlânın emirlerine karşı gelme hâlini ortadan kaldırır. Kötü arkadaşların yanından ayrılınca, artık, iyi ve sâlih arkadaşlarla beraber oturup kalkmaya başlar. Sâlih, iyi ve temiz arkadaşlar, onun cehâletten ilme, kibirden hilme ve cimrilikten cömertliğe, dünyâ hırsı ve ona düşkün olmaktan kanâate, uzun emel sahibi olmaktan zühde (dünyâya rağbet etmemeye), ayrılıktan birliğe, hep kendisini düşünüp, kendisi için istemekten başkalarını kendisine tercih etmeye, ya’nî Îsâra, dünyâdan âhırete, gülmekten yaptığı kötülükler ve günahları için ağlamağa, onlar için pişman olmaya, gaflet hâlinden uyanıklık hâline dönmesini te’min ederler.
Ebû Süleymân Râzî ( radıyallahü anh ) anlattı: “Güzel şeylerden bahseden birisinin yanına gitmiştim. Anlattıkları kalbime te’sîr etti. Yanından kalkıp gidince, o zâtın anlattıklarının te’sîri kayboldu. Tekrar yanına dönüp onu dinleyince, o güzel hâl kalbimde yine hâsıl oldu. Fakat oradan ayrılıp eve giderken, o hâl kalbimden yine kayboldu. Üçüncü defa o zâtın yanına gidip, sözlerini dinleyince, o güzel hâl kalbimde yine hâsıl oldu. Evime kadar, o hâlim devam etti. O mübârek zâtın yanına çok gidip gelmekle, onunla beraber olmakla, kalbimde Allahü teâlânın emirlerine uymak, şevki meydana geldi. Allahü teâlânın emirlerine karşı gelme, hâli kırıldı.”
Ebû Amr bin Nahîd anlattı: “Gençliğimde, büyük âlim Ebû Osman Hayrî’nin sohbetlerine gidip gelirdim. Sözleri ve sohbetleri bana te’sîr edip tövbe etmiştim. Fakat bir ara, onun sohbetlerine gitmez oldum. Onu gördüğümde, kendisinden kaçar oldum. Birgün yolda karşıdan gelirken onu görünce yolumu değiştirdim. Fakat o, ta’kib edip bana yetişti; “Ey oğul! Seni sâdece ma’sûm günahsız bir çocuk olduğun için seven birisinden kaçıyor, onunla beraber olmak istemiyorsun. Ondan sana dâima fâide gelir” dedi. Bunun üzerine, ben tekrar tövbe edip, onun sohbetlerine devam ettim. Bir daha iyi yoldan ve sâlih kimselerden ayrılmadım. Bu sayede kötülüklerden uzak kaldım.”
Kuşeyrî ( radıyallahü anh ) Ebû Ali Dakîk’den nakletti: “Birisi tövbe ettikten sonra, tekrar kötülüklere dalmıştı. Bir ara kendi kendine; “Tekrar tövbeye dönsem, acaba hâlim ne olur? Önceki tövbemi de bozdum” diye düşündü. Bu sırada gizliden gelen bir ses kendisine; “Ey Filân! Sen bize itaat ettin, biz sana teşekkür ettik. Bizi terkettin. Sana mühlet verdik. Eğer tekrar bize dönersen, seni yine kabûl ederiz!” diye seslendi. O şahıs, bu sesi duyup tekrar tövbe etti. Allahü teâlâya itaat üzere bulundu. Hâlis niyetle günahlarına pişman olup, kalbi kötülüklerin pisliğinden temizlendi.”
Tövbe, yapılış gayesine göre üç çeşittir. Birincisi, herkesin bildiği tövbedir. O da; günâhından dolayı ceza görmekten kurtulmak için tövbe eden kimsenin tövbesidir. İkincisi; “İnâbe”dir ki, bu da; daha fazla sevâba ve yüksek derecelere kavuşmak isteyen kimsenin tövbesidir. Üçüncüsü de; “evbe”dir ki, o da; sevâb arzusu veya azap korkusundan değil, yalnız Allahü teâlânın rızâsını kazanmak için yapılan tövbedir.
Gıybet hakkında Allahü teâlâ, Kur’ân-ı kerîmde meâlen; “Ey mü’minler! Zannın çoğundan sakınınız! Çünkü, zan etmenin ba’zısı günâh olur. Birbirinizin kusurunu araştırmayın! Birbirinizi gıybet etmeyin!” (Hucurât-12) buyurdu. Ebû Hüreyre’nin ( radıyallahü anh ) rivâyet ettiği hadîs-i şerîfte, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) huzûrlarında bulunan birisi, orada bulunmayan birisi hakkında; “Ne kadar da âciz birisi!” deyince, Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Kardeşinizin etini yediniz. Çünkü onu gıybet ettiniz” buyurdu. Allahü teâlâ, Mûsâ aleyhisselâma; “Gıybetten tövbe ederek ölen kimse, Cennete girenlerin sonuncusu olacaktır. Gıybete devam ettiği hâlde ölen kimse ise, Cehenneme girenlerin ilki olacaktır” diye vahyetti.
Anlatılır ki, İbrâhim bin Edhem (kuddise sirruh), bir yere da’vet edilmişti. İbrâhim bin Edhem ( radıyallahü anh ) oraya vardığında, gelmesi gereken fakat daha gelmemiş olan birisi hakkında; “O zâten ağır adamdır” dediler, İbrâhim bin Edhem (kuddise sirruh) “Keşke buraya gelmeseydim. Çünkü, burada gıybet yapılmaktadır” dedi.
Takvâ hakkında Allahü teâlâ, Hucurât sûresi onüçüncü âyet-i kerîmede meâlen; “Allahü teâlâ indinde en yükseğiniz, O’ndan ençok korkanınızdır” buyurdu. Ebû Sa’îd-i Hudrî ( radıyallahü anh ) rivâyet etti: Resûlullaha ( aleyhisselâm ) bir kimse gelip; “Yâ Resûlallah, bana nasihat buyur, hangi amele devam edeceğimi bildir” deyince, Resûlullah ( aleyhisselâm ): “Sen takvâ üzere ol. Zîrâ takvâ bütün iyilikleri kendinde toplamaktadır. Sen cihâda devam et. Zîrâ cihâd, İslâm dîninin ruhbanlığıdır. Sen Allahü teâlâyı zikretmeğe devam et. Zîrâ Allahü teâlânın zikri, senin için nûr ve hidâyettir” buyurdu.
Şu üç şey takvânın icâbıdır Birincisi; Allahü teâlâyı tanıyıp O’na şirk koşmamak. İkincisi; Allahü teâlâya itaat edip, isyan etmemek. Üçüncüsü; Allahü teâlâyı anıp O’nu unutmamaktır.
Allahü teâlâ, Mü’minûn sûresinin birinci âyet-i kerîmesinde meâlen; “Mü’minler, herhalde kurtulacaklardır. Onlar, namazlarını huşû’ ile kılanlardır” buyurdu. Huşû’; zâhiren ve bâtınen Hakka boyun eğmek. Tevâzu da; Hakka teslim olmak, boyun eğmek, Hakkın hükmüne i’tirâzı terketmektir.
Endülüs’ün İşbîliyye şehrinde yetişen hanım evliyâdan. İsmi, Fâtıma binti Müsennâ’dır. 7. asırda yaşamıştır. Muhyiddîn-i Arabî hazretleri Rûh-ül-kuds isimli eserinde şöyle anlatıyor: “Ben, Fâtıma binti Müsennâ’ya (r.aleyhâ) yetiştim. On sene sohbetlerine devam ettim. Dikkat ettim, hiçbir şey yemiyordu. İnsanlar yemek olarak kapısının önüne birşey koyarlarsa, onlardan ölmeyecek kadar yerdi. Ben yanına oturduğumda, yüzüne bakmağa utanır, haya ederdim. 90 yaşının üzerinde olduğu hâlde, kendisini gören çok genç zannederdi. Kendi hâlinde yaşardı. Dünyâ ile alâkası yoktu. Kimseden birşey istemezdi. Bir ihtiyâcı olsa, görülmesi icâb eden bir işi meydana çıksa, Fâtiha-i şerîfeyi okur, Allahü teâlânın izni ile o şey hemen hallolurdu. Onun kalması için, kendi elimle hurma dallarından bir ev yaptım. Orada kalırdı. Huzûruna benden başka kimsenin girmesine müsâade etmezdi. “Niçin sâdece ona izin veriyorsunuz da başkalarına müsâade etmiyorsunuz?” diye suâl edildiğinde, cevaben buyurdu ki: “Başkaları yanıma geldikleri zaman yarım olarak gelirler. Ya’nî kendileri gelirler, fakat kalbleri; işlerinin, dünyalıklarının, evlerinin, ailelerinin yanında kalıyor. Ancak Muhammed İbni Arabî benim evlâdımdır. Gözümün nûrudur.
Yanıma geldiği zaman, tam gelir. Oturduğu zaman tam oturur. Diğerleri gibi, geride birşey bırakmaz. Düşünceleri, kalbi geride olmaz.”
Fâtıma binti Müsennâ hazretleri, her an Allahü teâlâyı düşünürdü. Hep onu hatırlardı. “Ente, ente (Sensin, sensin) senden başka herşey boştur” derdi. Onun hâlini ve durumunu anlayamayanlar, kendisine ahmak derlerdi. Hakkında böyle uygunsuz şeyler söylendiğini haber alınca; “Asıl ahmak, Rabbini tanımayanlardır” buyururdu. Fâtıma binti Müsennâ (r.aleyhâ) o zamanda bulunanlar için âleme, Allahü teâlânın bir rahmeti idi.
Bir Ramazân-ı şerîf bayramı akşamı, Fâtıma binti Müsennâ, bulunduğu beldenin câmisinin önünden geçiyordu. O câminin müezzini Ebû Âmir isminde bir kimse idi ve elindeki sopa ile Fâtıma binti Müsennâ’ya vurdu. O da müezzine baktı ve birşey söylemeden ayrılıp gitti. Gönlü incinmişti. Kırık gönülle evinde ibâdet ve tâatine devam etti. Kendisine sopa ile vuran müezzin sabah ezanını okumaya başlayınca. Fâtıma binti Müsennâ, o müezzin için Allahü teâlâya duâ etmeye başladı. Biliyordu ki, Allahü teâlâ bir velî kulunu inciten kimseyi mutlaka cezalandırır. Müezzinin başına bir belâ gelmesinin yakın olduğunu bildiği ve belâya düçâr olmaması için şöyle duâ etti: “Yâ Rabbî! Şu gecenin son vaktinde, herkes uyurken kalkıp senin ismini, Kelime-i şehâdeti, Kelime-i tevhîdi söyleyen, senin ve habîbinin ismini zikreden, senin da’vetini, emrini, senin kullarına bildiren şu kimseyi, bana yaptığı sebebiyle cezalandırma! Onu affet. Beni kırmış olduğu için ona ceza verme! Âmin!” O gün (Ramazan bayramı günü), fıkıh âlimleri toplanarak vâli ile bayramlaşmaya gittiler. Ebû Âmir ismindeki o müezzin de, dünyalık ba’zı menfaatler te’min etmek niyetiyle âlimler ile beraber vâlinin yanına gitti. Vâli onun kim olduğunu sordu. “Câminin müezzinidir” dediler. “Sizinle beraber buraya gelmesi için ona kim izin verdi?” dedi. Bunun maksadını anlamıştı, hemen kendisini dışarı attırdı. Daha sonra âlimler bunun içeri alınması için şefaat ettiler. Nihâyet içeri alındı. Bu hâl, Fâtıma binti Müsennâ’ya anlatıldığında, o da akşamki hâdiseyi ve sabah ezanı okunurken yaptığı duâyı anlattı ve; “Ben onda olan hakkımdan vazgeçtim. Ya’nî hakkımı ona helâl ettim. Allahü teâlâya duâ ettiğim için o, bu kadarlık bir kovulma ile işi atlatmış oldu. Ben hakkımdan vazgeçmemiş olsaydım, o müezzin mutlaka öldürülürdü” buyurdu.
Muhyiddîn-i Arabî ( radıyallahü anh ), Fütûhât-ı Mekkiyye kitabında şöyle anlatıyor “Birgün Fâtıma hazretlerinin yanında oturuyorduk. Bir kadın gelerek; “Ey kardeşim! Benim kocam. Endülüs’te Şeriş (yahut Şerş) beldesinde bulunuyor. Haber aldım ki, orada birisi ile evlenmiş. Siz bu hâle ne dersiniz?” dedi. Ben de o kadına; “Siz ona kavuşmak (ulaşmak) istiyorsunuz değil mi?” dedim. Kadın; “Evet” dedi. Bunun üzerine Fâtıma hazretlerine dönerek; “Ey anacığım! Bu kadıncağızın söylediklerini duydunuz. Ne dersiniz?” “Ey evlâdım! Bu kadının arzusu, ihtiyâcı nedir?” dedi. “Kocasının gelmesi” dedim. Fâtiha-i şerîfe ve başka şeyler okudu. Ben de onunla beraber okudum. “Fâtiha-i şerîfeden, bu kadının kocasını getirmesini istedim” buyurdu. Okuduğu Fâtiha, Allahü teâlânın izni ile insan sûretine (şekline) geldi. Ona; “Ey Fâtiha-ül-kitâb! (Fâtiha sûresi) Şeriş şehrine git! Bu kadının kocasını getir! Gelmek istemezse bile sen bırakma! Mutlaka getir!” dedi. Aradaki mesafe çok uzun olmasına rağmen, Allahü teâlânın izni ile o kadının kocası bir anda evine geldi. Çoluk çocuğu çok sevindiler. Böylece, Fâtıma hazretlerinin bir kerâmetine daha şâhid olmuş olduk.”
Fâtıma binti Müsennâ hazretleri, Muhyiddîn-i Arabî’yi çok severdi. Kendisine; “Ben senin ma’nevî annenim. Nûr ise senin normal annendir” buyururdu. Muhyiddîn-i Arabî hazretlerinin annesinin ismi nûr idi ve sık sık Fâtıma hazretlerini ziyâret ederdi. Fâtıma hazretleri Nûr hâtuna; “Ey Nûr! Bu Muhyiddîn benim evlâdımdır. Senin de baban gibidir. Ona dikkat et ve kendisini üzme!” derdi.
Evliyânın büyüklerinden. İsmi, Muhammed bin İbrâhim el-Attâr en-Nişâbûrî el-Hemedânî olup, lakabı Feridüddîn’dir. Feridüddîn-i Attâr diye meşhûr oldu. 513 (m. 1119) senesinde Nişâbûr’da doğdu. Babası attâr idi, ya’nî ilâç, esans, parfüm satardı. Feridüddîn-i Attâr, zühd ve takvâ sahibi, ya’nî haramlardan sakınmakta ve ibâdetle uğraşmakta idi. Feridüddîn-i Attâr, 627 (m. 1229) senesinde Cengiz’in istilâsında bir Moğol askerinin eline esîr düştü. Çok para vererek kurtarılmak istenmiş ise de kurtulamayıp, Cengiz askeri tarafından şehîd edildi. Şehîd edildiğinde 114 yaşında idi. Kabri Şadbah kasabasına yakın olup, ziyâretgâhdır.
Feridüddîn-i Attâr, küçüklüğünde Şadbah kasabasında bir yandan babasının yanında attârlık mesleğini öğreniyor, bir yandan da Kutbüddîn Haydar isimli büyük bir zâtın sohbetlerine devam ediyordu. Babasının vefâtı üzerine onun yerine geçip, attârlık mesleğine bir süre devam etti. Bu mesleğini sürdürürken, bir taraftan da kıymetli dînî kitabları, velîlerin hayatlarını ve menkıbelerini okuyordu. Evliyâya “olan bağlılığı, dînini öğrenme istek ve arzusu dayanılmaz hâle gelince, attârlığı terk etti. Dükkânında bulunan eşyayı Allah yolunda sadaka olarak dağıttı. Rükneddîn-i Ekaf isminde büyük bir zâtın dergâhına giderek, onun talebelerinden oldu.
Bir ara hacca giden Feridüddîn-i Attâr, yolculuk esnasında tasavvuf ehli ile ve âriflerden birçokları ile görüştü. Bundan sonra tasavvufa dâir kitapların mütâlâası, nasihat, tasavvuf ve hakîkate âit şiirlerle meşgûl oldu. Feridüddîn-i Attâr, zühd ve takvâ sahibi olup, vakitlerini ibâdetle geçirirdi.
Şöyle anlatılır: “Moğol istilâsında, Feridüddîn-i Attâr bir Moğol askerinin eline esîr düştü. O asker onu öldürmek istediğinde, askere halk; “Bu ihtiyârı öldürmekten vazgeçersen, kanına bedel olarak bin altın akçe veririz” dediler. Moğol askeri onu bu fiata satmak istedi. Fakat Feridüddîn-i Attâr ona; “Sakın beni bu fiata satma. Çünkü sana kanım için daha fazla fiat verirler” deyince, asker satmaktan vazgeçti. Bir süre sonra başka bir şahıs gelerek askere; “Bu yaşlı zâtı öldürmekten vazgeç. Onun kanına karşılık sana bir torba saman veririm” deyince, Feridüddîn-i Attâr; “İşte beni şimdi sat. Çünkü esas fiatım ve kanımın değerini buldum. Bundan fazla para etmem” dedi. Bunun üzerine sinirlenen Moğol askeri onu katletti. Şehâdet şerbetini içen Feridüddîn-i Attâr, kesik başını elleri arasına alarak yarım fersahlık (3 km’lik) bir mesafeyi koşarak katetti. Şimdi türbesinin bulunduğu yere varınca, rûhunu teslim etti ve oraya düştü.”
Şöyle anlatılır: “Kâdı’l-kudât Yahyâ bin Sa’îd’in oğlu vefât edince, oranın ahâlisi, Feridüddîn-i Attâr’ın ayak ucuna başı gelecek şekilde defnedilmesini istediler. Fakat Yahyâ bin Sa’îd buna i’tirâz ederek; “Oğlumun, efsâne anlatan, hurâfeci bir ihtiyârın yanına bu şekilde gömülmesi doğru olmaz” dedi. Kâdı, o gece rü’yâsında kendini Feridüddîn-i Attâr’ın kabri başında gördü. Kabri başında velîler, erenler ve kutublar toplanmış, hürmet ve ta’zimle duruyorlardı. Bu durumu gören kadı, tanıdıklarından utandığı için derhal uzaklaştı. Fakat ağlayan oğlu babasına; “Babacağım, yanlış bir iş yaptın. Beni Allahü teâlânın velî kullarının bereketinden mahrûm bıraktın. Çabuk imdâdıma yetiş!” dedi. Bu rü’yâyı gören kadı, ertesi gün hemen Feridüddîn-i Attâr’ın kabrinin ayak ucuna oğlunun defnedilmesi için izin verdi. Daha önce söylediklerine tövbe etti. Feridüddîn-i Attâr’ın kabrinin üstüne bir türbe ile yanına bir imârethâne yaptırdı.”
Feridüddîn-i Attâr’ın yazmış olduğu şiirlerinde üstün bir akıcılık, incelik, nasihatlerinde büyük bir te’sîr, ârifane sözlerinde akılları hayrette bırakacak bir hâl vardır. Yazmış olduğu eserlerin biri hâriç, hepsi manzûmdur. Manzûm eserleri şöyle sıralanabilir: 1. Musîbet-Nâme: Mesnevî türünde yazılmış olan eserde pekçok küçük hikâyeler vardır. Eser Tarîkatnâme ismiyle Türkçeye tercüme edilmiştir. 2. Esrârnâme: Tasavvuf hakkında olan bu eser, 26 makaleden ibâret bir mesnevîdir. Bu eser de Ahmedî isimli bir zât tarafından Türkçeye tercüme edilmiştir. 3. Mantık-üt-Tayr ve Makâmât-ı Tuyûr: Bu eserde, tasavvufu kuşların ağzıyla anlatan Feridüddîn-i Attâr konuyu küçük hikâyelerle süslemiştir. Esas konu, Ahmed-i Gazâlî’nin Risâlet-üt-Tayr’ından alınmıştır. Bu eser manzûm ve nesir olarak birkaç defa Türkçeye tercüme edilmiştir. 4. Muhtârnâme: Konulara göre tertîb edilmiş bir rubailer mecmûasıdır. Elli bâbtan meydana gelen bu eser, İkinci Selîm zamanında Türkçeye tercüme edilmiştir. 5. Cevher-üz-Zât: Allahü teâlâdan başka her şeyin fânî olduğunu konu alan bir eserdir. 6. Eşturnâme, 7. Bülbülnâme, 8. Bisernâme, 9. Haydarnâme, 10. Deryâ-i Nâme, 11. Leylâ ve Mecnûn, 12. Mahmûd-u Iyâz, 13. Mahzen-ül-esrâr, 14. Mazhar-üs-sıfât, 15. Miftâh-ül-fütûh, 16. Vuslâtnâme, 17. İrsâd-ı beyân, 18. Velednâme, 19. Hırâdnâme, 20. Hayatnâme, 21. Şifâ-ül-kulûb, 22. Uşşaknâme, 23. Kenz-ül-esrâr, 24. Kenz-ül-Hakâik, 25. Mazhar-ül-âsâr 26. Mi’racnâme, 27. Misbahnâme, 28. Hüdhüdnâme, 29. Mahfinâme, 30. Kemâlnâme, 31. Tercümet-ül-Ehâdîs, 32. Zühdnâme, 33. Tezkiret-ül-evliyâ: Feridüddîn-i Attâr’ın yazmış olduğu yegâne nesir eserdir. Bu eserde seksen civarında evliyânın hâl tercümesini, menkıbelerini ve veciz sözlerini yazmıştır. Feridüddîn-i Attâr bu eseri yazarken, Şerh-ül-kalb, Keşf-ül-esrâr, Ma’rifet-ün-nefs, Tabakât-üs-sûfiyye, Hilyet-ül-evliyâ ve Keşf-ül-mahcûb’dan faydalanmıştır. Aslı Fârisî olan bu eser, Türkçeye, Fransızcaya, Arabcaya çeşitli zamanlarda çevrilmiştir. Eser tasavvuf târihi bakımından çok önemli, tasavvufî hayâtın gelişmesini tesbit yönünden de çok değerli bir eserdir. Feridüddîn-i Attâr bu eserin önsözünde şöyle demektedir:
“Lütfu bol, ikramı çok olan yüce Rabbime hamd, âlemlerin efendisi Resûl-i ekreme ( aleyhisselâm ) ve Eshâbına dünyâ durdukça salât-ü selâm olsun.
Âyet-i kerîmeler ve hadîs-i şerîfler hâriç, evliyânın sözlerinden daha değerli hiçbir söz yoktur. Çünkü o sözlerde Rabbanî te’sîr vardır. Bu yüzden onların sözlerini insanların duyması ve bu sözlerin bir eserde seneler boyunca okunması için bu eseri yazdım. Ayrıca hâl tercümelerini ve sözlerini yazdığım zâtların, yarın kıyâmet gününde bana bu vesile ile şefaat edeceklerini düşündüm.”
Tezkiret-ül-evliyâ’dan ba’zı bölümler:
“Şakîk-i Belhî buyurdu ki: Allahü teâlânın azâbından korkmanın alâmeti, haramları terk etmektir. Allahü teâlânın rahmetinden ümidli olmanın alâmeti de çok ibâdet etmektir.”
“Yûsuf bin Esbât buyurdu ki: Alçak gönüllü olmanın alâmetleri şunlardır: Söyleyen kim olursa olsun, hak sözü kabûl etmek. Fakîr, garîb olan kimselere de yumuşaklıkla muâmele etmek. Rütbe i’tibâriyle küçük olanlara şefkatli olmak. Kendisine karşı yapılan hatâ ve kusurlara tahammül edip, öfkelenince sabretmek, her ân Allahü teâlâyı hatırlamak. Zenginlere karşı vekarlı olmak ve cenâb-ı Haktan gelen her şeye rızâ göstermektir.”
“Abdullah bin Hubeyk buyurdu ki: En fâideli korku, insanı, günahlardan ve kötülüklerden alıkoyanıdır, insana, boşuna geçen ömrü için üzülmek yaraşır. Kalan ömrünü de iyi kıymetlendirmesi lâzımdır.”
“Ahmed bin Âsım Antâkî buyurdu ki: Kalbin ma’nevî hastalıklardan muhafazası için şunlara dikkat etmek lâzımdır: 1. Ahlâkı güzel olanlarla oturmak, 2. Kur’ân-ı kerîm okumaya devam etmek, 3. Fazla yemek yememek, 4. Gece namazlarına devam etmek, 5. Seher vaktinde Allahü teâlâya yalvarmak, istiğfar etmek (Allahü teâlâdan af ve mağfiretini istemek).”
“Ahmed bin Ebi’l-Havârî buyurdu ki: Kalbinde bir katılaşma gördüğünde, sâlihlerle sohbet et, onlarla beraber bulun, yemeği azalt, nefsinin isteklerini yapma ve onu sıkıntılara alıştır.”
“Fudayl bin Iyâd buyurdu ki: Üç şey kalbi öldürür. Bunlar; 1. Çok konuşmak, 2. Çok uyumak, 3. Çok yemek.”
“Muhammed bin Vasi” buyurdu ki: Sâdık ve hakîkî mü’min olmak için, Allahü teâlâdan korku ve ümidin beraber olması lâzımdır.”
“Rabi’a-i Adviyye şöyle duâ ederdi: Yâ Rabbî, dünyâda, bana neyi takdîr etmiş isen, onların hepsini düşmanlarına ver. Âhırette benim için hangi ni’metleri ihsân etmeyi takdîr etmiş isen, onları da dostlarına ver. Ben, sâdece seni istiyorum. Yâ Rabbî, eğer sana ibâdet etmem Cehennem korkusu ile ise, beni Cehenneme at. Eğer Cennete girmek ümîdi ile ibâdet ediyor isem, Cennetini bana yasak eyle. Eğer, sırf senin rızân için ibâdet ediyor isem, o hâlde bakî olan cemâlin ile müşerref eyle.”
“Süfyân-ı Sevrî buyurdu ki: Büyük bir kalabalık, bir yere toplansa ve biri; “İçinizden akşama kadar kim yaşıyacak bilsin” dense, kimse bilemez, işin şaşılacak tarafı şurasıdır ki, eğer o kimselere; “Öyleyse, ölüm için gerekli hazırlığı yapan ayağa kalksın” dense, kimse ayağa kalkmaz. Bu gafletten kurtulmağa çalışmalıdır.”
“Şöyle anlatılır: Cüneyd-i Bağdadî, yedi yaşında idi. Mektebden gelince, babasını ağlıyor görüp sordu. Babası da; “Bugün zekât olarak dayın Sırrî-yi Sekatî’ye birkaç gümüş göndermiştim, almamış. Kıymetli ömrümü, Allah adamlarının beğenip almadığı gümüşler için geçirmiş olduğuma ağlıyorum” dedi. Cüneyd; “Babacığım, o parayı ver. Ben götüreyim” deyip, dayısına gitti. Kapıyı çaldı. Dayısı; “Kim o?” diye sorunca; “Ben Cüneyd’im. Dayıcığım kapıyı aç ve babamın zekâtı olan bu gümüşleri al!” dedi. “Dayısı; “Almam” deyince, Cüneyd; “Adl edip babama emr eden ve ihsân edip, seni serbest bırakan Allahü teâlâ için al!” dedi. Sırrî-yi Sekatî; “Babana ne emr etti ve bana ne ihsân etti?” diye sorunca, Cüneyd-i Bağdadî; “Babamı zengin yapıp, zekât vermesini emr etmekle adâlet eyledi. Seni de fakir yapıp, zekâtı kabûl etmek ve etmemek arasında serbest bırakmakla ihsân eyledi” dedi. Bu söz Sırrî-yi Sekatî’nin hoşuna gidip; “Oğlum! Gümüşleri kabûl etmeden önce, seni kabûl ettim” dedi. Kapıyı açıp parayı aldı.”
“Şöyle anlatılır: İbrâhim bin Edhem hazretlerine; “Falan yerde bir genç var. Gece gündüz ibâdet ediyor. Vecde gelip kendinden geçiyor” dediler. Gencin yanına gidip, üç gün misâfir kaldı. Dikkat etti, söylediklerinden daha çok şeyler gördü. Kendinin soğuk, halsiz, habersiz, gencin ise, böyle uykusuz ve gayretli hâline şaşıp kaldı. Genci, şeytan aldatmış mıdır, yoksa hâlis ve doğru mudur anlamak istiyordu. Yediğine dikkat etti. Lokması helâlden değildi. “Allahü ekber, bu hâlleri hep şeytandandır” deyip, genci evine da’vet etti. Kendi lokmalarından bir tane yedirince, gencin hâli değişip, o aşkı, o arzusu, o gayreti kalmadı. Genç, İbrâhim bin Edhem’e sorup; “Bana ne yaptın?” deyince, “Lokmaların helâlden değildi. Yemek yerken, şeytan da mi’dene giriyordu. O hâller şeytandan oluyordu. Helâl lokma yiyince, şeytan giremedi. Asıl, doğru hâlin meydana çıktı” dedi.”
“Ebû Bekr Verrâk buyuruyor ki: Allahü teâlâ kulundan sekiz şey ister: Kalbin, Allahü teâlânın evine hürmet, yaratıklarına şefkat etmesi. Lisânın, Kelime-i tevhîdi söyleyip, yaratıklara yumuşaklıkla muâmele etmesi. Bedenin, ibâdet ve tâatte bulunup, mü’minlere yardım etmesi. Huyun, Allahü teâlânın hükmüne rızâ gösterip, yarattıklarına karşı halîm-selîm olması.”
“Ebû Hafs-ı Haddâd buyuruyor ki: Tasavvuf, baştan başa edebdir. Zîrâ her vaktin bir edebi, her makamın bir edebi vardır. Her hâlin de bir edebi vardır. Vakitlerle ilgili edebe riâyet edenler (vaktini iyi şeylerle geçirenler), velî olan kimselerin makamına ulaşırlar. Edebi terk edenler, Allahü teâlâya yakın olduklarını zannettikleri hâlde, O’ndan uzaktırlar. Ba’zı kullar da vardır ki, kendilerinin zannettiklerinden daha yüksek bir mertebeye sahiptir, daha sevgilidirler.”
“Ebû Osman Hayrî buyuruyor ki: Dünyâyı sevmek. Allah sevgisini kalbden götürür. Allahü teâlâdan başkasından korkmak, Allah korkusunu kalbden çıkarır. Allahtan başkasından istemek, Allahü teâlâya olan ümidi kalbden uzaklaştırır.”
“Ebû Türâb Nahşebî buyuruyor ki: Şu dört şeyi dört yerde sarf edersen Cenneti kazanırsın: Uykuyu kabirde, rahatı sırat köprüsünde, iftiharı (öğünmeyi) mizanda, nefsî arzularını Cennette.”
“Feth-i Mûsulî buyuruyor ki: Ma’rifet sahibleri şunlardır: ki; konuşunca Allahü teâlâdan konuşurlar, amel edince Allah için ederler, birşey isteyince de Allahü teâlâdan isterler.”
“Hamdûn-i Kassâr buyuruyor ki: Kendinde bulunduğu zaman gizli kalmasını istediğin birşeyi başka birinde görürsen ifşa etme.”
“Haris el-Muhâsibî hazretleri nefsini devamlı hesaba çeker, onun kötülüklere meyletmemesi için elinden geleni yapardı. O, bu husûsta der ki: Nefsini hesaba çekenlerin bir takım güzel husûsiyetleri vardır. Onlar bu hasletleri sebebiyle yüksek derecelere kavuşmuşlardır. Onlara göre, insan azmedip, nefsinin arzu ve isteklerine uymazsa, ma’nevî yönden ilerlemesi mümkündür. Şu hasletleri elde etmeğe çalışan fâidelerini görür: 1. Doğru ve yalan yere yemîn etmemek. 2. Yalan söylememek. 3. Verdiği sözde durmak. 4. La’net etmemek. 5. Kimseye bedduâ etmemek. 6. Allahü teâlânın rızâsı için sabırlı ve tahammüllü olmak. 7. Haramlardan sakınmak. 8. Kendisini başkasından büyük görmemek. 9. Kimsenin kalbini kırmamak. 10. Gelen belâ ve musibetlere sabretmek. 11. Allahü teâlânın emirlerini yerine getirmek.”
“İbrâhim-i Havvâs buyuruyor ki: Kalbin ilâcı beştir: Kur’ân-ı kerîm okumak ve Kur’ân-ı kerîme bakmak, mi’deyi boş tutmak, gece kalkıp ibâdet etmek, seher vaktinde ağlayıp sızlamak ve iyilerle beraber bulunmaktır.”
“Sırrî-yi Sekatî şöyle vasıyyet ediyor Gençler! Gençliğinizin kıymetini biliniz. Güç, kuvvet elde iken, çok ibâdet ediniz. Bizlerden (yaşlılardan) ibret alınız da, zaîf ve güçsüz duruma düşmeden evvel çok ibâdet yapınız. (O, bu sözü söylerken, gençlerden çok ibâdet ediyordu.)
“Şah Şücâ’ Kirmânî şöyle buyuruyor: Gözünü harama bakmaktan, nefsini isteklerinden koruyup, kalbini devamlı murâkabe, bedenini sünnete uygun amellerle ma’mûr edenin firâsetinde hiç hatâ olmaz.”
“Zünnûn-i Mısrî buyuruyor ki: Her a’zânın tövbesi vardır. Kalb ve gönülün tövbesi, şehveti terk etmektir. Gözün tövbesi, harama bakmamaktır. Dilin tövbesi, fenâ söz söylemekten, gıybet etmekten çekinmektir. Kulağın tövbesi, kötü sözleri dinlememektir. Ayağın tövbesi, haram yerlere gitmekten kendini korumaktır.”
“Zünnûn-i Mısrî’ye, “Kul hangi sebeble Cennete girer?” diye sorulunca, “Beş şey ile: Eğrilik bulunmayan bir doğruluk, gevşeklik bulunmayan bir gayret, gizli-aşikâr Allahü teâlâyı anmak (murâkabe etmek), yol hazırlığını yapıp, ölüme hazırlanarak ölümü beklemek, hesaba çekilmeden önce kendini hesaba çekmek” buyurdu.
“Ebû Abdullah-i Turûgbâdî buyuruyor ki: Allahü teâlâ, kendisinin bilinip tanınmasına yarayan ma’rifetlerden bir miktarını her kuluna vermiştir. Ayrıca her kuluna ihsân etmiş olduğu ma’rifetin karşılığı kadar da, dert ve sıkıntı vermektedir. Ni’met olarak bahşedilen bu ma’rifet sıkıntılara tahammül etmesinde ona yardımcı olur.”
“Ebû Ali Cürcânî buyurdu ki: Allahü teâlânın beğendiği işleri kolayca yapabilmesi, sünnete göre hareket etmesi, sâlih kimseleri sevmesi, eş-dost ile güzel geçinmesi, Allahü teâlânın rızâsı için insanlara iyilik yapması, müslümanların işini görmesi ve vakitlerini Allahü teâlânın dînine hizmetle geçirmesi, kul için saadet alâmetlerindendir.”
“Ebû Ali Sakafi buyuruyor ki: Sağlam bir dal, ancak sağlam bir kökten çıkar. Şimdi hareketlerin sıhhatli ve sünnet üzere olmasını isteyen kimse, önce kalbindeki ihlâsı, sıhhatli hâle getirmelidir. Zira zâhir amellerdeki sıhhat, bâtın amellerdeki sıhhatten hâsıl olur.”
“Ebû Bekr Kettânî şöyle buyuruyor, istiğfar tövbedir. Tövbe şu altı şeyi ihtivâ eder Yaptığına pişman olmak. Bir daha günah işlemiyeceğine azm etmek. Kaçırdığı farzları yerine getirmek. Üzerinde olan hakları sahiplerine vermek. Haramdan hâsıl olan vücûddaki fazlalıkları atmak. Bedene, günahın tadını tattığı gibi, ibâdet zevkini tattırmak.”
“Ebû Bekr-i Şiblî buyurdu ki: Muhabbet da’vâsında bulunup da başkası ile meşgûl olan, dost ile alay etmiş olur. Muhabbet makamında iş oraya varır ki, kendinden bile habersiz olur ve Hâk ile bekâya kavuşur. Zira, O’ndan başkasının muhabbeti kalbde olursa, tevhîd ve muhabbet sırrı gönül tahtasına yazılmaz.”
“Ebû Bekr Vâsıtî buyuruyor ki: insanlar üç sınıftır: ilk sınıfa, Allahü teâlâ hidâyet nûrları ihsân etmiştir. Bundan dolayı bunlar; küfr, şirk ve nifaktan uzaktırlar. İkinci sınıfa, Allahü teâlâ inâyet nûrları ihsân etmiştir. Bunlar ise büyük ve küçük günahları işlemezler. Üçüncü sınıfa da Allahü teâlâ gaflet ehline has hareketleri yapmamayı ihsân etmiştir.”
“Ebû Hasen bin Sâî şöyle buyuruyor: Ma’rifet; her durumda kulun Allahü teâlânın vermiş olduğu ni’metlere şükretmede âciz olduğunu, genç ve kuvvetli olduğu zamanlarda zayıf olduğunu bilmesidir.”
“Ebü’l-Hayr Akta buyuruyor ki: Kalbin îmân ile dolu olmasının alâmeti, bütün müslümanlara şefkat etmek, onların dertleri ile dertlenmek, işlerinde onlara yardımcı olmaktır. Nifak dolu kalbin alâmeti, kin, hased ve düşmanlıktır.”
“Ebû Muhammed-i Cerîrî buyuruyor ki: Nefsine aldanan, şehevî duygularına esîr olur. Hevâî arzularının zindanına kapatılır ve o kulun kalbi fâideli işlerden zevk alamaz. Kur’ân-ı kerîmi hergün hatm etse bile, ilâhî kelâmı okumaktaki esas tadı bulamaz. Bunun hâl çâresi, nefsin esâretinden kurtulmayı candan arzu etmektir.”
“Şöyle anlatılır: Birgün bir kimse Ebû Osman Magribî’nin yanında bulunuyordu. Kendi kendine; “Acaba Ebû Osman’ın arzu ettiği birşey var mıdır?” diye düşündü. Bu sırada Ebû Osman: “İhsân edilenler yetmiyormuş gibi, bir de başka şeyler mi arzu edeyim?” buyurdu.
“Ebû Osman Magribî buyurdu ki: Mecbûriyet gibi özür hâli müstesna, aç gözlülük ve iştahla zenginlerin yemeğine el uzatan kimse, ebediyyen iflah olmaz.
Yine buyurdu ki: Herşey zıddı ile bilinir. Bir şeyin zıddı bilinmezse, o şeyi tanımak mümkün değildir. İhlâs sahipleri de, İhlasın zıddı olan riyayı tanıyıp onu terk ettikten sonra ihlâsı bilebilirler.”
“Hayr-ün-Nessâc şöyle buyurdu: Dünyânın ne değerde olduğunu idrâk eden, âhıretten nasîbini alır. Dünyâya düşkün olmak, âhıreti tanımıyanın kalbini öldürür.”
“İbn-i Atâ buyurdu ki: Âdem aleyhisselâm Cennetten çıkarıldıktan sonra, Cennette bulunan herşey onun perişan hâline üzüldü ve ağladı. Ağlamayan sâdece altın ve gümüş oldu. Allahü teâlâ, kelâm sıfatıyla onlara tecellî etti ve sordu. Âdem’e herşey ağlarken, siz neden ağlamadınız? Onlar şu cevâbı verdiler: “Biz sana karşı hatâ işleyene ağlamayız.” Bunun üzerine Hak teâlâ şöyle buyurdu: izzetime, celâlime yemîn ederim ki, size herşeyin üstünde bir değer biçeceğim ve Âdemoğullarını size hizmetçi kılacağım.”
“İbrâhim bin Şeybân buyurdu ki: Allahü teâlâ müslümanlara âhırette vereceklerine karşılık olmak üzere iki şeyi ihsân etmiştir. Bunlardan birincisi; Cennete bedel olması için câmilerde bulunmak, ikincisi; Allahü teâlânın dîdârına karşılık, mü’minlerin yüzlerine muhabbetle bakmak.”
“Yûsuf bin Hüseyn Râzî buyurdu ki: Kim, Allahü teâlâyı hakkıyla zikrederse, O’ndan başka herşeyi unutur. O’nun zikri ile O’ndan başka herşeyi unutan kimseyi, Allahü teâlâ herşeyden muhafaza eder.”
“Ebû Bekr Verrâk şöyle buyuruyor: Dâima seninle olması gereken beş şey vardır. Bunlar; Allahü teâlâ, nefs, şeytan, dünyâ ve halktır. Eğer bunlara karşı şu beş şeyi tatbikte muvaffak olursan saadete erersin: Allahü teâlânın emirlerine itaat edip, yaptığı herşeyi beğenip râzı olmak nefse muhalif olup, şeytana düşman olmak, dünyâdan sakınmak, halka karşı da şefkatle muâmele etmek lâzımdır.”
“Ebû Osman Hayrî buyurdu ki: Sünnet-i seniyyeyi kendisine rehber edinen hikmet, nefsinin arzularını kendine hâkim kılan, bid’at söyler.”
“Ebû Türâb Nahşebî şöyle buyuruyor: Ey insanlar! Şu üç şeyi seviyorsanız, biliniz ki onlar sizlerin değildir. Nefsinizi ve canınızı seviyorsanız, onlar Allahü teâlânındır. Malınızı seviyorsanız, onlar da vârislerinizindir.”
“Ebü’l-Hasen-i Harkânî buyuruyor ki: Ulemâ; “Biz, Peygamberlerin vârisiyiz” diyor. Fakat, Peygamber efendimizin vârisleri arasında biz de varız. Çünkü O’nda olan şeylerin ba’zısı bizde de var. Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) fakirliği seçmişti. Biz de fakirliği tercih etmiş bulunuyoruz. O cömertti. Güzel bir ahlâkı vardı. Hainlik bilmezdi. Basiret sahibiydi. Halkın rehberi idi. Tama’ sahibi değildi. Hayır ve şerri Allahü teâlâdan bilirdi. Tabiatında yalan ve kandırma diye birşey yok idi. Zamanın esîri değildi, İnsanların korktuğu şeyden korkmazdı, insanların güvendiği şeye güvenmezdi. Hiç gurûrlanmazdı. İşte bunlar evliyânın sıfatlarıdır. Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ), ucu bucağı bulunmayan umman idi. Eğer o ummandan bir damla ortaya çıksaydı, bütün âlem ve mahlûkât şaşırır kalırdı. Sûfîlerin kervanı; Allahü teâlâ, Resûlullah ve Eshâb-ı Kirâm sevgisinden ibârettir. Bu kervanda bulunan ve rûhları bunların rûhlarıyla kaynaşan kimseye ne mutlu.”
“Şöyle anlatılır: Ebü’l-Hasen-i Harkânî’nin talebeleri, memleketlerine izinli gidiyorlardı. Kendisinden duâ istediler. Korkulu yerde “Yâ Ebel-Hasen, deyiniz” dedi. Bir gece eşkiyanın hücumuna uğradılar. Bağırıp “Yâ Allah” dediler. Yalnız birisi; “Yâ Ebel-Hasen” dedi. Eşkiyalar bunu görmediler. Diğerlerinin hepsini soydular. Sabah olup onu selâmette görünce şaşırdılar. Sebebini sordular. O da; “Yâ Ebel-Hasen dedim, kurtuldum” dedi. Hocalarına gelip; “Biz Allah dedik soyulduk. Bu ise, yâ Ebel-Hasen diyerek sana sığınıp kurtuldu” dediler. Bunun sırrını, sebebini bildirmesi için yalvardılar. O da; “Ağzınızdan haram girer. Haram çıkar. Allahü teâlâyı tanımazsınız. Mecaz olarak Allah dersiniz. Böyle kimselerin duâları kabûl olmaz. Allahü teâlâ, onun sesini Ebü’l-Hasen’e duyurdu. Ebü’l-Hasen de, onu kurtarması için Allahü teâlâya yalvardı. Ebü’l-Hasen haram yemez, haram içmez. Haram söz söylemez. Bu bakımdan duâsı kabûl olup o kurtuldu” dedi.
“Muhammed Bâkır gece geç vakte kadar ibâdet eder, sonra Allahü teâlâya şöyle yalvararak ağlardı: Yâ ilâhî! Yâ Rabbi, gece oldu. Gökte yıldızlar var. Herkes uyuyor. Kimsenin sesi çıkmıyor. Yâ Rabbî! Sen dirisin. Her şeyi biliyor, yapılan her şeyi görüyorsun. Uyuman, uyuklaman olmaz. Seni böyle bilmiyen ihsânına kavuşamaz. Sen öyle kuvvet ve kudret sahibisin ki, hiçbir şey senin olmasını dilediğin bir şeyin olmasına mâni olamaz. Senin bakî ve ebedî oluşunda, gündüzün bitip gecenin başlaması ve gecenin bitip gündüzün başlaması gibi sebeplerle kesiklik, aksaklık olmaz. Rahmetin o kadar çoktur ki, rahmet kapılarını herkese açmışsın. Sana duâ edenlerin, yalvaranların duâlarını kabûl edersin, ihsân ettiğin ni’metlere hamdedenleri çok sever, onlara daha çok ni’metler verirsin, inanarak ve güvenerek sana duâ edenler, eli boş dönmezler. Sana güvenen, kapına gelen kimseyi döndürmeğe kimsenin gücü yetmez. Ey Rabbim! ölümü, kabri ve sana hesap vereceğimi düşündükçe, önümde bunlar olduğunu bildikçe nasıl olur da senden sevinç ve neş’e isteyebilirim. Amel defterimin, sağımdan mı, solumdan mı verileceğini bilemediğim aklıma geldikçe, nasıl olur da senden dünyalık birşey istiyebilirim? Can alıcı meleğin geleceğini ve canımı alacağını bildiğim hâlde dünyâ lezzetlerinden nasıl tat alabilirim? Yâ Rabbî! Sana yalvarıyor, senden istiyor, rahmetinden ümîd ediyor ve istiyorum ki, ölümümü, hesabımı kolay ve rahat eyle ve sonra azâbı olmayan rahat bir hayat ihsân eyle. Âmin. Yâ Rabbel Âlemin.”
“Abdullah bin Hubeyk, birgün Feth bin Şehraf ile karşılaşınca, ona şu nasihatte bulundu: “Ey Horasanlı! Şunlara dikkat et. İnsana zarar bunlardan gelir. Gözünle harama bakma. Dilinle yalan söyleme. Kalbinde, müslüman kardeşine hased ve kin tutma, iyi şeyleri arzu et ve iste, şer ve kötü olan şeyleri arzu etme. Eğer bu dört şeye sahip olmazsan, sonunda bedbaht bir insan olursun.”
“Ahmed bin Hadraveyh buyuruyor ki: Gaflet uykusundan daha ağır bir uyku yoktur. Şehvetten kuvvetli esâret yoktur. Gaflet ağırlığı olmasaydı, şehvet galip gelmezdi.
Kalb, bir takım kaplardan ibârettir. Allahü teâlânın sevgisiyle dolduğu zaman, nûrun fazlası diğer uzuvlara yansır. Bâtılla dolduğu zaman da, ondaki karanlık diğer organlara geçer.”
“Şöyle anlatılır: Ahmed bin Harb’in Behram isminde ateşperest bir komşusu vardı. Bu Behram, bir defasında ticâret için bir yere mal gönderdi. Yolda hırsızlar mallarını alıp kaçtılar. Ahmed bin Harb bu durumu haber alınca, yanında bulunanlara; “Haydi komşumuza gidelim. Başına gelen bu hâl için üzülmemesini söyleyip onu teselli edelim. Her ne kadar ateşe tapıyor ise de, komşumuzdur” dedi. Behram’ın evine geldiler. Behram kendilerini hürmetle karşıladı. Ahmed bin Harb’ın elini öpüp çok saygı gösterdi. İkramlarda bulundu. O günlerde çok kıtlık olduğundan, birşeyler yemek için gelmiş olabileceklerini düşünerek ayrıca yemek hazırlamak istedi. Ahmed bin Harb; “Zahmet etmeyiniz. Malınızın çalındığını duyduk. Üzülebileceğinizi düşünerek, hâlinizi, hatırınızı soralım diye geldik” buyurdular. Behram, “Evet öyledir, ama bunda üç şeye şükretmem lâzım oluyor: Birincisi; başkaları benden çaldılar, ben başkalarından çalmadım. İkincisi; malımın yarısını aldılar, diğer yarısı bende kaldı. Ya hepsini alsalardı. Üçüncüsü; din bende kaldı, dünyâyı aldılar” dedi. Bu sözler Ahmed bin Harb’ın çok hoşuna gitti ve; “Bu sözleri yazın. Bundan îmân kokusu geliyor” dedi. Behram’a; “Niçin ateşe tapıyorsun?” diye sordu. Behram; “Ona tapıyorum ki yarın beni yakmasın, kendisine yakmak için odun verdim ki, beni Allahü teâlâya ulaştırsın” diye cevap verdi. Ahmed bin Harb; “Çok yanılıyorsun. Ateş zayıftır. Ona tapmakla hesaptan kurtulmak mümkün değildir. Bir çocuk, bir avuç su atsa ateşi söndürür. Bu kadar zayıf olan birşey başkasına nasıl kuvvet verebilir? Bir parça toprağı bile kendinden atamaz. Seni Allaha nasıl kavuşturur. Ateş câhildir. Birşey bilmez, yakarken misk ile necâseti ayıramaz. Hepsini aynı anda yakar ve hangisinin daha iyi olduğunu bilmez. Sen ki, yetmiş senedir ona tapıyorsun. Ben de ömrümde bir kere ona tapmadım. Gel, ikimiz de elimizi ateşe sokalım. Seni koruyup korumadığını gör” buyurdu. Behram ateş getirdi. Ahmed bin Harb elini ateşe sokup bir saat kadar bekledi. Eli hiç yanmadı ve acımadı. Bu hâli gören Behram çok şaşırdı, kalbinde bir değişme hissederek; “Size dört şey soracağım. Cevaplarını verirseniz îmân edeceğim” dedi. Ahmed bin Harb; “Sor” buyurdu. Behram dedi ki: “Allahü teâlâ, insanları niçin yarattı? Madem ki yarattı niçin rızık verdi? Madem ki rızık verdi. Niçin öldürdü: Madem ki öldürdü. Niçin diriltecek?” Ahmed bin Harb şöyle cevap verdi: “Allahü teâlâ kendini tanımaları için insanları yarattı. Razzâk (ziyadesiyle rızık verici) olduğunu bilsinler diye onlara rızık verdi. Kahhâr olduğunu anlamaları için onları öldürür. Kudretini tanımaları için onları tekrar diriltir.” Behram bunları duyunca; “Eşhedü en lâ ilahe illallah ve eşhedü enne Muhammeden abdühü ve Resûlühü” diyerek müslüman oldu.”
“Ahmed bin Mesrûk buyurdu ki: Kim, Allahü teâlâdan korkarak kalbine gelen uygunsuz düşüncelerden korunmaya çalışırsa, Allahü teâlâ da o kimsenin uzuvlarını, uygunsuz işleri yapmaktan korur, muhafaza eder.”
“Şakîk-i Belhî buyurdu ki: Kendisine birşey ikram ettiğin kimse ile, sana ikramda bulunan iki kişinin senin kalbindeki yerlerine dikkat et. Eğer kalbindeki muhabbet, kendisine İkramda bulunduğun kimseye karşı daha fazla ise, bu ikram ve muhabbetin Allah için olduğu anlaşılır. Ama kalbindeki muhabbet, sana ikramda bulunan kimseye karşı daha fazla ise, bu dostluk menfaat içindir.”
“Yûsuf bin Esbât buyuruyor ki: Sabırlı olmak isteyen kimse, öfkesini yenmeli, kalbinde Allahü teâlâdan başka birşeye yakınlığın olmaması için çalışmalı. Bir musibet veya sıkıntı geldiği zaman, inleyip sızlamamalı. İbâdetleri “Güzel yapabiliyorum” düşüncesinden uzak olup, amelleri kusurlu bilmeye devam etmeli, farzları ve vacipleri yapmakta tenbellik yapmayıp, en güzel şekilde yapmaya çalışmalı, yapılan bütün işlerin dîne uygun olmasına gayret etmeli ve önceden yapılmış olan hatâ ve zararları telâfi etmek için uğraşmalıdır.”
“Ali bin Sehl İsfehânî buyurdu ki: Zenginliği aradım, ilimde buldum. Övülmeyi aradım, fakirlikte buldum. Afiyeti (günahsız olmayı) aradım, zühdde (şüphelilere düşmek korkusuyla mübahların çoğunu terk etmekte) buldum. Kolay hesabı aradım, susmakta buldum. Rahat aradım, vermekte, cömertlikte buldum.”
“Amr bin Osman Mekkî buyuruyor ki: Sabır, Allahü teâlâya dayanıp sebat etmek ve belâyı gönül hoşluğu ve rahatlığı ile karşılamaktır.”
“Ebû Abdullah Magribî buyurdu ki: insanların en aşağısı, zengine zengin olduğu için kıymet verip, onun karşısında zelîl olan kimsedir, insanların en kıymetlisi de, fakirlere hürmet edip tevâzu gösteren zenginlerdir.”
“Ebû Bekr Verrâk buyurdu ki:
İnsanlar da üç sınıf önemlidir Devlet adamları, âlimler ve zâhidler. Devlet adamları bozulunca, halkın huzûru bozulur. Âlimler bozulunca, halkın dîni zayıflar. Varını yoğunu Allah yolunda harcayan zâhidler bozulunca da, ahlâk fesada uğrar. Devlet adamlarının kötülüğü zulüm ile, âlimlerin bozukluğu hırs ve tama’ ile, zâhidlerin bozulması da riya ile olur.”
“Ebû Hafs-ı Haddâd en-Nişâbûrî buyurdu ki: Firâset sahibi olduğu iddiasında bulunmaya kimsenin hakkı yoktur. Yapılacak şey. başkasının firâsetinden sakınmak ve korunmaktır. Zîrâ Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Mü’minin firâsetinden korkunuz” buyurdu. Fakat firâset sahibi olmaya çalışın buyurmamışlardır. Şu hâlde firâsetten korunmak mevkiinde bulunan bir kimsenin, firâset da’vâsında bulunması nasıl doğru olabilir?”
“Ebû Osman Hayrî buyurdu ki:
Zenginlerle sohbet ederken azîz, fakirlerle sohbet ederken alçak gönüllü ol. Zenginlere karşı izzetli davranman tevâzu, fakirlere karşı alçak gönüllü olman şereftir.”
“Birisi Hâtim-i Es-âm’a; “Nasıl namaz kılarsın?” diye sordu. O da şöyle buyurdu: Namaz vakti gelince temiz bir kalb ile niyet ederek abdest alırım. Abdest uzuvlarımı yıkar, kalben de tövbe ederim. Sonra câmiye giderim. Mescid-i Harâm’ı gözümün önüne getirir, Makâm-ı İbrâhim’i iki kaş arasında tutar, Cenneti sağımda, Cehennemi solumda, sıratı ayaklarımın altında, can alıcı meleği arkamda düşünür, kalbimi Allahü teâlâya ısmarlar, sonra ta’zimle Allahü ekber der, hürmetle kıyâm, heybetle kırâat, tevâzuyla rükû, tazarru ile (kendimi alçaltarak) secde, hilm ile cülus (tehıyyattaki oturuş), şükürle selâmı yerine getiririm. Benim namazım böyledir.” “Mimşâd ed-Dîneverî: insanın tapdığı, ya’nî ömrünü kendisi için harcayıp, çok sevdiği şeyler çeşitlidir, insanların bir kısmı nefsine, bir kısmı çocuğuna, bir kısmı malına, bir kısmı parasına, bir kısmı hanımına, bir kısmı makam ve mevkiye tapar. Herkes gönlünü bunlardan birisine bağlamıştır. Bunların bağından kurtulmak çok zordur. Bunlara tapınmaktan, sâdece; kendine, malına, makam ve mevkiine güvenmeyip, her şeyin sahibi ve yaratıcısı Allahü teâlâya hakkıyla kulluk yapamadığını bilip, yaptıklarını hep kusurlu ve noksan görerek, nefsini ayıplayanlar kurtulabilir.”
“Sehl bin Abdullah Tüsterî buyuruyor ki: Allahü teâlânın, insanlara şu şekilde hitâb etmediği hiçbir gün yoktur. “Kulum! Hiç insaflı davranmıyorsun. Ben seni anıyorum ama, sen beni unutuyorsun. Seni kendime da’vet ediyorum fakat sen, başkalarının dergâhına gidiyorsun. Ben, dertleri belâları senden uzaklaştırıyorum. Lâkin günah üzerinde ısrar ediyorsun. Ey Âdemoğlu! Yarın kıyâmette huzûruma gelince, mazeret olarak ne söyleyeceksin?”
“Şah Şücâ’ Kirmânî buyurdu ki: Güzel ahlâk, başkalarına eziyet etmemek ve güçlüklere katlanmaktır.”
“Ebû Ali Sakafi buyurdu ki: Kişi, şu dört hasletten gâfil olmamalıdır ilki doğru söz, ikincisi doğru iş, üçüncüsü samimî dostluk, sonuncusu ise emânete sadâkat ile riâyet etmektir.”
“Ebû Bekr Kettânî şöyle anlatır: Bir kere rü’yâmda çok güzel bir genç gördüm. “Sen kimsin?” diye sordum. “Takvâyım” dedi. “Nerede ikâmet edersin?” dedim. “Dertlilerin kalbinde” dedi. Sonra diğer tarafa baktığımda, çirkin, siyah bir kocakarı gördüm. “Sen kimsin?” dedim. Ben, kahkaha, zevk ve keyfim” dedi. “Nerede ikâmet edersin?” dedim. “Çok gülenlerin kalbinde” dedi. Uyandıktan sonra hiçbir zaman kahkaha ile gülmemeye niyet ettim.”
“Ebû Bekr Tamistânî buyurdu ki: ilim, seni cehâletten kurtarır. Sen de Allahü teâlâya, seni ilimle cehâletten kurtarması için duâ et.”
“Ebû Hasen bin Sâî buyuruyor ki: Ma’rifet; her durumda kulun, Allahü teâlânın vermiş olduğu ni’metlere şükretmede âciz olduğunu, genç ve kuvvetli olduğu zamanlarda ise zayıf olduğunu bilmesidir.”
“Ebü’l-Hasen Bûşencî’ye, “Kim mürüvvet sahibi değildir?” diye sordular. “Allahü teâlânın kendisini gördüğünü bildiğini, kirâmen kâtibîn melekleri ile hafaza meleklerinin yanında bulunduklarını ve kendisini ta’kib etmekte olduklarını bildiği hâlde, günâh işlemeye cür’et edebilen kimse, mürüvvet sahibi değildir” buyurdu.
“Ebü’l-Hayr el-Aktâ buyurdu ki: Şerefli bir insan olabilmek için; edeb sahibi olmak, farzları eda etmek, sâlihlerle sohbet etmek ve fâsıklardan uzak durmak lâzımdır.”
“Ebü’l-Kâsım Nasrabâdî buyurdu ki: Ma’rifet ve Allahü teâlâya yakın olma hâli, farzları eda etmekle ve sünnet-i seniyyeye tâbi olmakla ele geçer.”
“İbrâhim bin Şeybân buyurdu ki: Sefil (aşağılık) kimse, Allahtan korkmayan ve O’na âsî olandır. En sefil kimse, herşeyi bedel ile karşılık ile veren, verdiği herşeyden menfaat bekleyen ve verdiğini başa kakan kimsedir.”
“İbrâhim-i Kassâr buyurdu ki: insanların en zayıfı, nefsinin kötü isteklerinden uzak durmakta âciz kalan kimsedir. En kuvvetlisi de, bu kötü arzularını terk etmeye gücü yeten kimsedir.”
“Ebû Ali Dekkâk buyurdu ki: Bir kimse kendini, hocasının kapısında süpürge yapamaz ise, hakîkî âşık değildir.”
“Ebü’l-Hasen-i Harkânî buyurdu ki: Şayet bir mü’mini ziyâret edersen, hâsıl olan sevâbı, yüz adet kabûl edilmiş hac sevâbı ile değiştirmemen lâzımdır. Çünkü bir mü’mini ziyâret için verilen sevâb, fakirlere verilen yüzbin altın sadakanın sevâbından daha fazladır. Bir mü’min kardeşinizi ziyârete gittiğinizde, Allahü teâlânın rahmetine kavuştuk diye i’tikâd edin.”
Ebû Ali Sakafî buyurdu ki: Sağlam bir dal, ancak sağlam bir kökten çıkar. Şimdi hareketlerinin sıhhatli ve sünnet üzere olmasını isteyen kimse, önce kalbindeki ihlâsı sıhhatli hâle getirmelidir. Zîrâ zâhir amellerdeki sıhhat, bâtın amellerindeki sıhhatten hâsıl olur.”
“Ca’fer-i Sâdık buyurdu ki: “Beş kimsenin sohbetinden, ya’nî beş kimse ile beraber bulunmaktan sakın: Birincisi, yalan söyleyenden sakın. Çünkü ona dâima aldanırsın. Çünkü sana iyilik yapayım derken, kötülük yapar. İkincisi, cimriden sakın. Üçüncüsü, ahmaktan ya’nî aklı az olandan sakın. Çünkü en çok işine yarıyacağı zaman, seni bırakır. Dördüncüsü kötü kalbli kimseden sakın. Çünkü işi bozulunca seni harcar. Beşincisi, fâsıktan ya’nî günah işlemekten utanmayan kimseden sakın! Çünkü seni bir lokma ekmeğe satar.”
“Abdullah bin Muhammed buyurdu ki: Allahü teâlâ çeşitli ibâdetler bildirdi. Sabrı, sıdkı, namazı, orucu ve seher vakitleri istiğfar etmeği buyurdu. İstiğfarı en sonra söyledi.
Böylece kula, bütün ibâdetlerini, iyiliklerini kusurlu görüp, hepsine af ve mağfiret dilemesi lâzım oldu.
Farzlardan birini eda etmeyen, sünneti yapmama belâsına yakalanabilir. Sünneti terk edenin ise bid’ate düşmesi muhakkakdır.”
Ferîdüddîn-i Attâr’ın Fârisî bir şiirinin tercümesi:
“Sırlar âlemine uçan kuş idim. Alçaktan yükseğe çıkmak istedim.
Sırra mahrem kimseyi bulamayınca, Girdiğim kapıdan ben yine çıktım.”
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-8, sh. 209
2) Tezkiret-ül-evliyâ mukaddimesi
3) Keşf-üz-zünûn cild-1, sh. 616
4) Nefehât-ül-üns sh. 668
5) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 277, 715, 1007
Târih ve Şafiî mezhebi fıkıh âlimi. Künyesi Ebû Muhammed olup ismi, Abdürrahmân bin İbrâhim bin Sebbag’dır. 624 (m. 1227) yılında Şam yakınlarında Neva kasabasında doğdu. İmâm-ı Nevevî’nin yedi yaş büyük kardeşi idi. Aslen Mısırlı idi. Fezârî ve Bedrî nisbet edildi. İslâmiyete yaptığı hizmetlerden dolayı Tâcüddîn, bacaklarının çarpık olmasından dolayı Firkâh lakabı verildi. 690 (m. 1291) yılında Bâderiyye’de vefât etti.
Küçük yaşta din ilimlerini öğrenmeye başlayan Ebû Muhammed Firkâh, genç yaşta Arabî ilimleri, hadîs ve fıkıh bilgilerini öğrendi. İbn-i Zübeydî, Sehâvî, İbn-i Lennî ve İbn-i Salâh gibi âlimlerden hadîs ilmi tahsil edip, hadîs-i şerîf dinledi. İbn-i Salâh ve İbn-i Abdüsselâm’dan fıkıh ilmini öğrendi. Şafiî mezhebi fıkıh bilgilerinde mütehassıs oldu. Otuz yaşına gelince fetvâ vermeye başladı. İnsanlar kendisini çok severdi. Sevmeyenler bile gelir ona fetvâ sorar, bilgisine ve fetvâsına güvenirlerdi. Bâderiyye’de yerleşip, orada te’sis edilen medresede ömrünün sonuna kadar ders verdi. Pekçok talebe yetiştirdi. Başta oğlu Burhânüddîn olmak üzere; Müzeyî, Kâdı İbn-i Sasarî, Kemâleddîn İbni Zemlikânî, İbn-i Attâr, Kemâleddîn İbni Şühbe. Alâüddîn Makdisî, Zekîyüddîn Zikri ve daha birçok âlim ondan ilim öğrendi. Onun huzûruna müftî, kadı ve müderrislerin geldikleri ve ders aldıkları sık sık görülürdü. Zamanında Şafiî mezhebi ulemâsının İmâmı idi. Daha sonra riyaset, oğlu Burhâneddîn’e geçti.
Ebû Muhammed Firkâh, ilimde, edebde, ahlâkta, fazilette, ibâdette, vera’da, takvâda, zühdde zamanının en önde gelenlerindendi. Resûlullahın ( aleyhisselâm ) sünnetini, Selef-i sâlihînin hayâtını, hâl ve hareketlerini, ömrü boyunca öğrenmeye ve tatbik etmeye gayret etti. Yaptığı her işte Allahü teâlânın rızâsını gözetirdi. Onun emir ve yasaklarına uygun olmayan bir işi yapmaktansa, ölmeyi tercih ederdi. Hele, lokmasının helâl olmasına çok dikkât eder, helâl lokmayı yerken Allahü teâlânın dînine hizmet için kuvvet kazanmaya niyet ederdi. O’nun rızâsına muhalif bir söz söyleyeceğim, bir iş işleyeceğim diye tir tir titrerdi. Ömrünü Allahü teâlânın dînini öğrenmek, öğretmek ve ibâdet etmekle geçirdi. Pekçok kitap yazdı.
Hadîs ve edebiyat âlimi. İsmi, Fityân bin Ali bin Fityân bin Şimâl el-Esedî el-Hüzeymî ed-Dımeşkî eş-Şâgûrî olup, lakabı Şihâbüddîn’dir. 530 (m. 1116) senesinde Şâgûr’da doğdu. 615 (m. 1218) senesi Muharrem ayının yirmiikinci günü Dımeşk’da vefât etti.
Eş-Şâgûrî, fazilet sahibi, şâir, nahiv ve hadîs-i şerîf âlimi idi. Arabcayı ve inceliklerini Ebû Nizâr Hasen bin Sûfî el-Bağdâdî’den öğrendi. Daha sonra Ebü’l-Yümn el-Kindî’den okudu. Dînine bağlı, vekar sahibi idi. Dımeşk’da önce küçük çocuklara ders vermeye başladı. Daha sonra öğrenmek isteyen herkese Arabca dilini ve inceliklerini, edebiyatını okuttu. Çok kimseler kendisinden istifâde etti. Yazdığı ve söylediği şiirlerle meşhûr oldu. Bu şiirleri, ilim sahipleri tarafından çok beğenildi. Bir ara zamanın sultânının çocuklarına ders verdi.
Şihâbüddîn Fityân, Zebedânî denilen yerde ikâmet etti. Burasıyla ilgili edebî şiirler yazdı. İbn-i Asâkir’den hadîs-i şerîf rivâyetinde bulundu. Kendisinden de el-Yeldânî ve birçok âlim hadîs-i şerîf rivâyet etti.
Eş-Şâgûrî, yazdığı şiirlerini bir kitapta topladı ve Dîvân-ı şi’r ismini verdi.
Hanefî mezhebi fıkıh ve usûl âlimi. Künyesi, Ebû Muhammed olup ismi, Ömer bin Muhammed bin Ömer’dir. Mâverâünnehr şehirlerinden Hocend’de 629 (m. 1232) yılında doğdu. Hocendî ve Habbâzî nisbet edildi. Dîn-i İslama hizmetinden dolayı Celâlüddîn lakabı verildi. 691 (m. 1292) yılında Şam’da vefât edip Sûfiyye kabristanına defnedildi.
Alâeddîn Abdullah Buhârî, Fahrüddîn Muhammed Mâymergî, Şems-ül-eimme Muhammed bin Abdüssettâr Kerderî ve daha birçok âlimden ilim öğrendi. Fıkıh ve usûl ilimlerinde ilerledi. Dört mezhebin fıkıh bilgilerinin inceliklerine vâkıf oldu. Hanefî mezhebine göre fetvâ verdi. Harezm ve Bağdad’a gidip ilim öğretti. Oradan Şam’a geçti. Orada fetvâ verip, ilim öğretti. Bilâhare hacca gitti. Mekke-i mükerremede mücavir olarak kaldı. Sonra tekrar Şam’a gitti. Hâtuniyye Medresesi’nde ders verdi. Allahü teâlânın dînine hizmet etmek için çok çalıştı. Vaktini ilim öğrenmek ve öğretmekle geçirdi. Diğer zamanlarında Kur’ân-ı kerîm okur, ibâdetle meşgûl olurdu. Merhameti çok fazlaydı. Allahü teâlânın kullarını Cehennem ateşinden kurtarmak için çalışırdı. O kadar cömertti ki, eline geçeni, bir başkasının ihtiyâcı varken kendi ihtiyâcı için harcamazdı. Devamlı güler yüzlü idi. İnsanlara emr-i ma’rûf yapardı.
Birçok talebe yetiştirdi. Talebeleri arasında; Ebü’l-Abbâs Ahmed bin Mes’ûd bin Abdürrahmân Konevî, Bedrüttavîl Dâvûd Rûmî Mantıkî, Hibetullah bin Ahmed Türkistânî gibi âlimler de vardı.
Pek kıymetli eserler yazdı. Bilhassa usûl-i fıkıhta “Mugnî” kitabı ile, Burhânüddîn Mergınânî’nin Hanefî mezhebi fıkıh bilgilerine dâir “Hidâye” adlı eserine yaptığı şerhi meşhûrdur.
Abdülhâlık-ı Goncdüvânî’nin yetiştirdiği evliyânın büyüklerinden ve onun ikinci halîfesi. Hâce Evliyâ-i Kebîr aslen Buhârâlıdır. Hicrî yedinci asrın ortalarında vefât etmiş olup, kabri Buhârâ yakınlarında Hakrîz Hisârı’nda Ayyâr burcu yakınındadır.
Rivâyet edilir ki; Hâce Evliyâ, önceleri Buhârâlı bir âlimden ilim tahsil ediyordu. Birgün, Buhârâ çarşısında nûr yüzlü bir zât gördü. Bu zâta gönlü meyletti. O zât çarşıdan bir miktar et alıp paket yaptırmıştı. Hâce Evliyâ, bu zâtın yanına yaklaşarak; “Efendim! Müsâade buyurursanız, bu paketi evinize kadar ben taşımak istiyorum” dedi. O da kabûl edip, beraberce o nûr yüzlü zâtın evine kadar geldiler. Bu zât, Ehl-i sünnet âlimlerinin ve evliyânın büyüklerinden olan Abdülhâlık-ı Goncdüvânî hazretleri idi. O da bu genci gönülden kabûl eyleyip; “Bir saat sonra gelin! Yemeği beraber yiyelim” buyurdu. Hâce Evliyâ oradan ayrıldıktan sonra, gönlünün önceki hocasının derslerinden soğumuş, yeni karşılaştığı bu nurlu zâta meyletmiş olduğunu hissetti. Bir saat sonra Abdülhâlık-ı Goncdüvânî’nin huzûruna koştu. Abdülhâlık-ı Goncdüvânî, bu sohbette onu oğulluğa kabûl etti. Bu da bundan sonra eski hocasının derslerine hiç gitmeyip, Abdülhâlık-ı Goncdüvânî hazretlerinin sohbetlerine devam etti. Hâce Evliyâ’nın önceki hocası, her ne kadar onu Abdülhâlik-ı Goncdüvânî’nin sohbetlerinden vazgeçirmeye, bu yolda ilerlemesine mâni olmaya çalıştı ise de başaramadı. Bunun için her gördüğü yerde kendisine hakaret ediyor, ayıplıyor, dil uzatıyor ve ağır sözler söylüyordu. Hâce Evliyâ ise hiç cevap vermeyip, sabrediyordu. Bir gece, kendisine hakaretlerde bulunan bu eski hocasının, çirkin bir günah işlediğini, keşif yoluyla gördü. Ertesi gün karşılaştıklarında, o hoca yine ağır sözler söylemeye başladı. Bunun üzerine Hâce Evliyâ, o hocaya hitaben; “Ey Üstâd! Utanmaz mısın ki, gece şu çirkin günahı işlersin, gündüz olunca da bizi hak yolundan döndürmeye çalışırsın!” dedi. O kimse, mahcûb oldu, utandı, kızardı, hiçbir şey söyleyemedi. Hâce Evliyâ’nın, Abdülhâlık-ı Goncdüvânî hazretlerinin sohbetinde bulunmakla, bu keşf ve kerâmet hâline kavuştuğunu, kendisinin, buna mâni olmaya çalışmakla çok büyük hatâ ettiğini anladı. Hâline tövbe etti ve hemen, Hâce Abdülhâlık hazretlerinin sohbetlerine koştu. Eski hâline pişman olup, gayretle, sohbet ve hizmete devam etti. O da Hazreti Hâce’nin talebelerinden, sevdiklerinden oldu.
Hâce Evliyâ-i Kebîr, Hâce Abdülhâlık-ı Goncdüvânî hazretlerinin huzûrunda, sohbet ve hizmetinde bulunmakla çok yüksek derecelere kavuştu. Onun, Ahmed Sıddîk’tan sonra ikinci halîfesi oldu. Abdülhâlık-ı Goncdüvânî, Vasıyyetname risalesinde, ma’nevî oğulları Hâce Evliyâ-i Kebîr’e buyurdu ki: “Sana vasıyyet ederim ey oğul ki; her hâlinde ilim, edeb ve takvâ üzere ol! İslâm âlimlerinin kitaplarını oku! Fıkıh ve hadîs öğren! Câhil tarikatçılardan sakın! Şöhret yapma! Şöhrette âfet vardır. Arslandan kaçar gibi câhillerden kaç! Bid’at sahibi sapıklar ile ve dünyâya düşkün olanlar ile arkadaşlık etme! Helâlden ye! Çok gülme! Kahkaha ile gülmek gönlü öldürür. Herkese şefkat ve merhamet et! Kimseyi hakîr görme! Kimse ile münâkaşa, mücâdele etme! Kimseden birşey isteme! Tasavvuf büyüklerine dil uzatma! Onları inkâr eden felâkete düşer. Mayan fıkıh, evin mescid olsun!”
Evliyâ-i Kebîr vefâtına yakın, kendisine halîfe olarak talebelerinden dört tanesini seçerek bildirmiş olup, bunların isimleri; Hâce Dehkân-ı Kılletî, Hâce Zekî Hudâbâdî, Hâce Sukümânî ve Hâce Garîb’dir.
Evliyânın meşhûrlarından. Lakabı Neyyirüddîn’dir. 612 (m. 1215) senesinde, yüzyirmi yaşında olduğu halde vefât etti. Keşif ve kerâmetler sahibi bir mürşid idi. Hâcı Mevdûd Çeştî hazretlerinin talebesi ve halîfesidir. Ondört yaşından i’tibâren hiç abdestsiz bulunmamıştır. Dâima eski elbiseler giyer, kanaatkar ve mütevâzi bir hayat yaşardı. Çok ibâdet eder ve zarûret miktarı yerdi. Onun sohbetine dünyâya düşkün biri gelse, dünyâya düşkün olmaktan kurtulur, zâhid ve müttekî olurdu.
Senelerce sahralarda yalnız dolaştı. Hep aç bulunur, üç günde bir, çölde biten yeşil bir ottan tuzsuz olarak bir miktar yerdi. Zikr esnasında ve namaz kılarken kendinden geçerdi. Bulunduğu bir mecliste Allahü teâlânın ismi anılınca kendinden geçer, Rabbine olan muhabbetinin ateşiyle yanar, kendini kaybederdi. Zikir sırasında neden böyle kendinizden geçiyorsunuz? diye sorduklarında şöyle buyururdu: “Âşık olanlar, mahbûbun ismini işitince kendinden geçmelidir. Böyle olmasa henüz o olgunlaşmamıştır.”
Mevdûd Çeştî hazretlerinin sohbetine devam ederdi. Huzûrunda başını önüne eğer, sessizce ve edeble dururdu. Bir defasında ona buyurdu ki: “İyi bahtlı Hacı, Allahü teâlâdan senin benden sonra benim makamıma oturmanı ve insanları irşâd etmeni istedim. Her kim ki sana talebe olursa ni’mete kavuşur. Şimdi git halvete otur, ibâdet ve tâatla meşgûl ol.” Bu emir üzerine gidip, bir müddet yalnız başına kaldı, îbâdet, tâat ve zikirle meşgûl oldu. Sonra hocasının huzûruna geldi. Mevdûd Çeştî hazretleri ona tam bir teveccüh ile çok iltifât etti. Kalbinden onun kalbine feyz akıttı, İsm-i a’zamı kalbine yerleştirdi. Bir anda ilm-i ledünniye, ma’rifet ilmine kavuşturdu. Ona hırka giydirip, kendisine halîfe yaptı. Onu. Büyüklerin tasavvufda ulaştığı makamlara ulaştırdı.
Bırgün huzûruna bir fakir geldi. Gelen fakire o kadar alâka hattâ hürmet gösterdi ki, huzûrunda bulunanlar buna şaştılar. Fakir ve garîb kimselere çok alâka gösterir, dünyâya düşkün olanlardan uzak dururdu. “Yâ Rabbî, gönlü kırık, fakir ve garîb olan kulların hürmetine bana kurtuluş ihsân eyle” diye duâ ederdi.
Fakir bir kimsenin yedi kızı vardı. Son derece sıkıntı içinde olup, birgün Hacı Şerîf hazretlerinin huzûruna varıp şöyle dedi: “Eğer kızlarımın evlenmesine kadar, nafakamızın te’mini ve rızkımızın artması için yardımcı olursanız, pek büyük bir lütuf ve keremde bulunmuş olursunuz.” Hazreti Şeyh, ona; “Yarın, inşâallah senin için hayırlı olur” dedi. O şahıs oradan çıkıp evine giderken, yolda tanıdığı bir yahudiye rastladı ve hâdiseyi anlattı. Yahudi; “O zâten, kendisi fakir bir adamdır. Sana nasıl yardım edecek ve edebilir?” deyip; “Sen tekrar Şeyh’e git ve de ki, eğer Hacı Şerîf yedi sene bana hizmet ederse, ben ona peşin olarak yedi bin altın veririm” diye ilâve etti. Fakir adam tekrar Hâce’nin yanına gidip, bunu anlattı. O da pekâlâ gidelim deyip, birlikte yahudinin yanına gittiler. Şeyh hazretleri, yahudiden yedibin altını aldı ve fakire verdi. Fakiri gönderdi. Kendisi de yahudinin hizmetine girdi. Bunu duyan servet sahibi bir zât, yahudiye olan yedibin altın borcunu ödemesi için Hazreti Şeyh’e yedibin altın gönderdi. Hacı Şerîf hazretleri altınları alıp, fukaraya dağıttı ve; “Benim, bu yahudiye hizmet için kendisi ile yedi yıllık bir sözleşmem vardır. Sözümden dönemem” dedi. Bu dürüstlüğü gören yahudi çok müteessir olarak Hâce hazretlerini azat etti. Hâce hazretleri ona; “Madem ki, sen beni hizmetçilikten azâd edip serbest bıraktın, Allah da seni Cehennem azâbından azâd eylesin” dedi. Bu yüksek duâ, yahudiye çok te’sîr edip, sadâkatle İslâm dînini kabûl etti ve Hacı Şerîfin talebelerinden oldu.
Hacı Şerîf hazretlerinin sohbetine devam eden talebelerinden biri, birgün ona bir miktar para getirip vermek istedi. Fakat Hacı Şerîf hazretleri kabûl etmedi. Dünyâya ve paraya düşkün olmadıklarını söyledi. O zât ise parayı kabûl etmesi için çok ısrarlı davranıyordu. O zât ısrarında devam edince, ona dönüp sahraya bak buyurdu. Dönüp baktı ve bakar bakmaz hayretler içinde kaldı. Çünkü sahrada suyun aktığı gibi hazîne (altın, gümüş v.s.) akıyordu. Hemen Hacı Şerîfin ayaklarına kapanıp af diledi. Hacı Şerîf hazretleri bunun üzerine: Gayb hazînesine sahib olan bir kimsenin başka birinin getireceği bir şeye ihtiyâcı yoktur” buyurdu.
Sultan Sencer vefât edince, biri onu rü’yâsında gördü ve Allahü teâlâ sana ne muâmele yaptı, hâlin nasıldır? diye sordu. Azâb melekleri geldiğinde, şöyle bir ferman verildi. O, birgün Hacı Şerîf Zendenî’nin mescidine, sohbetine gitmişti. Onu affedin denildi. Hacı Şerîf Zendenî hazretlerine olan muhabbetimden dolayı, onun bereketiyle kurtuldum, demiştir.
Evliyânın büyüklerinden ve Şafiî mezhebi fıkıh âlimi. Künyesi Ebü’l-Abbâs olup ismi. İsmâil bin Muhammed bin İsmâil bin Ali bin Abdullah bin İsmâil bin Meymûn’dur. Nisbeti Hadramî’dir. Nisbeti ile meşhûr oldu. Babası Hadramat’dan Yemen’e göç ederek Mehcem kasabasının Duha köyüne yerleşti. Burada doğup büyüyen Hadramî, 677 (m. 1278) senesinde Duha köyünde vefât etti. Kabri buradadır.
Hadramî, fıkıh âlimi Takıyyüddîn Muhammed bin İsmâil’den fıkıh ilmini öğrenip, hadîs-i şerîf dinledi ve icâzet aldı. Bunun yanında Yemen’de bulunan diğer âlimlerden ilim tahsil etti. Kendisinden de birçok âlim ilim ve edeb öğrendi. Ayrıca Zebîd’de kadılık vazîfesi de yapan Hadramî’nin kerâmetleri ve menkıbeleri pek çoktur.
Şöyle anlatılır. “Hadramî, birgün hizmetçisi ile Zebîd şehrine gidiyordu. Hizmetçisine; “Güneşe söyle, biz eve varıncaya kadar batmasın” dedi. Çünkü Zebîd şehrinin kapıları güneş batınca kapanıyordu. Bu esnada ise onlar uzak bir yerde olup, güneş batmak üzere idi. Hizmetçi güneşe karşı şöyle dedi: “Fakîh İsmâil, şehre varıncaya kadar durmanı söylüyor.” Güneş, onlar şehre varıncaya kadar batmadı.
Şehre varınca hizmetçisine; “Güneşi serbest bırak” dedi. Hizmetçi güneşin batmasını bildirince güneş battı, O anda ortalık zifiri karanlık oldu.”
Yine şöyle anlatılır: Yanında bir grup insanla kabristana uğrayan Hadramî, bir müddet şiddetli bir şekilde ağladı. Sonra da güldü. Bunun hikmeti sorulduğunda buyurdu ki: “Bu kabristan ehline azâb ediliyor gördüm. Sonra Rabbimden, beni onlara şefaatçi kılmasını istedim. Allahü teâlâ beni onlara şefaatçi kıldı.” Sonra parmağıyla ilerideki bir kabri işâret ederek; “Bu kabrin sahibi olan bir kadın bana; “Ben de onlardanım ey fakîh İsmâil! Ben şarkıcı bir kadın idim” dedi. Ben de güldüm ve; “Sen de onlarla berabersin” dedim. Yanındakiler mezarcıyı çağırarak ve kadının kabrini göstererek, orada kimin yattığını sordular. O da şarkıcı bir kadının yattığını söyledi.
Fıkıh âlimi Muhammed bin Mu’ti şöyle anlatır: “Kendi köyüm olan rûhbe’de idim. Bir gece rü’yâmda birisi bana; “Fakîh İsmâil’e git ve ondan nahiv ilmini öğren” dedi. Uyandığımda çok şaşırmış idim. Çünkü fıkıh âlimi İsmâil, nahiv ilminde pek tanınmamıştı. Sonra kendi kendime; “Bunda bana bir işâret var. Mutlaka gitmeliyim” dedim. Sonra fıkıh âlimi İsmâil’in bulunduğu beldeye gittim. Hadramî’nin dergâhına girdiğimde, bir grup kimse fıkıh okuyordu. Fıkıh âlimi İsmâil bin Muhammed beni karşıladı ve; “Ey fakîh Muhammed, sana bütün nahiv kitablarından icâzet verdim” dedi. Ben de, ondan bu icâzeti büyük bir memnuniyetle aldım. Memleketime döndüm. Keşif yoluyla nahiv kitaplarının muhtevâsına vâkıf olmuştum. Benimle nahiv müzâkere edenler, nahivden çok kitap okumuş zannediyorlardı.”
Muhibbeddîn Taberî şöyle anlatır: Birgün fıkıh âlimi Hadramî ile Zebîd kabristanında idik. Bana; “Yâ Muhibbeddîn! ölülerin sesine inanır mısın?” diye sorunca, ben de; “Evet” dedim. O zaman Hadramî; “Bu kabrin sahibi bana, “Ben Cennetin ortasındayım” diyor” dedi.
Şöyle anlatılır: “Melik Muzaffer hizmetçilerine, Hadramî geldiğinde kendisine haber vermelerini söylemişti. Zîrâ fakîh Hadramî onun huzûruna teklifsiz girerdi. Bunun için uygunsuz bir vaziyette yakalanmak istemiyordu. Fakat birçok kere hizmetçiler de fakîh Hadramî’yi göremiyorlar, o yine habersiz içeri girip, meliğe emr-i ma’rûf yapıyordu. Hadramî’nin bu kerâmeti dolayısıyla, “Onun ayağını öpen, Cennete girer” diye bir söz meşhûr oldu.”
Fıkıh âlimi Ahmed bin Ebü’l-Hayr şöyle anlatır: “Fıkıh âlimi Hadramî, ba’zan talebeleri ile şaka yapardı. Birgün kendi kendime; “Sâlihler nasıl oluyor da bu hâl üzere oluyor?” dedim. Hadramî, akşam ile yatsı arasında beni evine çağırdı. Bana; “Yâ Ahmed! insanlar sanıyorlar ki, sâlihler, insanlarla konuştukları ve şakalaştıkları zaman onlara güvenirler. Hâlbuki böyle değildir. Sâlihlerin kalbleri, dâima Allahü teâlâ iledir” buyurdu.
Yine Ebü’l-Hayr anlatır: “Birgün Duha köyüne sâlih ve takvâ sahibi İbn-i Zagb adlı bir zât geldi. Cum’a günü olunca hutbeye çıktı ve; “Ey insanlar, Resûlullah efendimizi ( aleyhisselâm ) rü’yâmda gördüm. Şöyle buyurduğunu işittim: “Fakîh İsmâil’in ayağını kim öperse Cennete girer” dedi.”
Hadramî birçok eserler yazmıştır. Bunlardan ba’zıları şunlardır: 1. Umdet-ül-kavî ved-daîf-ül-kâşif, 2. Şerh-ül-mühezzeb, 3. Muhtasâru Müslim, 4. El-Fetâvâ.
Evliyânın büyüklerinden. İsmi, Hasen bin Ali el-Harîrî’dir. Ebû Bekr künyesinde bir oğlu olup, bu da evliyâdan hâl sahibi bir zât idi. Hasen bin Ali el-Harîrî hazretlerinin doğum târihi bilinememektedir. 697 (m. 1298) senesinde vefât etti. Zamanında bulunan evliyânın tanınanlarından, önde gelenlerinden idi. Büyüklüğü, kerâmet sahibi olduğu kendisine yakîn olanlarca bilinmekte idi.
Birgün yanına, Şam’dan dört kişi geliyordu. Bu kişilerden üçü yolda, birbirleri ile konuşup anlaştılar. Herbirisi bir yemek istedi. “Eğer bize istediğimiz yemekleri verirse, o zâtın kerâmet sahibi olduğunu görmüş oluruz” dediler. Dördüncü şahıs; “Benim iştahım fazla yok! Bana sâdece bir adet nar verirse onu yerim. O da bana yeter” dedi. Hâlbuki normal olarak o mevsimde nar olmazdı. Ama İzzeddîn ismindeki bu kimsenin gönlüne de bu arzu gelmişti. Nihâyet Hasen hazretlerinin dergâhına geldiler. Hasen bin Ali bunları kapıda karşılayıp iltifât etti. Daha hiçbir şey konuşmadan, hizmetçiyi çağırdı ve; “Bizim bu Şamlı misâfirlerimizin karınları açtır. Bunlara yemek ikram edelim. Hizmetçi; “Peki efendim! Falan falan yemekler var. Hemen getireyim” dedi. Hasen bin Ali; “Hayır! O yemekler dursun! Biz bunlara, yolda gelirken istedikleri, arzu ettikleri yemekleri ikram edelim. Onun için siz, şu üç kişiye şu şu yemekleri getirin! Yesinler” dedi. Sonra İzzeddîn isimli şahsa dönerek; “Sen yemek yemiyecek misin? Sâdece nar mı yiyeceksin?” diye sordu, İzzeddîn de; “Efendim. Ben de yemek yiyeyim. Ondan sonra nar yerim” dedi. Bunun üzerine; “Hani senin iştahın yoktu. Sâdece nar ile yetinecektin?” deyince, İzzeddîn bir şey diyemedi. Hasen bin Ali ( radıyallahü anh ) seccadesinin altından taze bir nar çıkarıp ona verdi. O da o narı yiyince, yemek yemiş gibi doydu. Bu kimseler diyorlar ki: “Bizim gelmemiz ile, yolda istediğimiz yemeklerin önümüze getirilmesi arasında çok kısa bir zaman geçti. Belli ki, bu yemekleri daha biz gelmeden hazırlamıştı. Bizler, Allahü teâlânın evliyâsını, kerâmet gösterebilecek mi diye imtihan etmeye kalktığımız için çok üzüldük. Yaptığımıza pişman olup, tövbe ettik.”
Rivâyet edilir ki, içlerinde Hasen bin Ali el-Harîrî hazretlerinin de bulunduğu bir topluluk bir yerden geçiyordu. Baktılar ki, kayanın sarp bir yerinde bir gül ağacı ve üzerinde çok güzel güller var idi. Ama hiç kimse de oraya çıkamıyor, o gülden koparamıyordu. Ba’zıları “Keşke oraya çıkabilecek birisi olsa da, o güllerden alıp koklayabilsek” dediler. Hasen bin Ali el-Harîrî hazretleri ayakkabısını çıkardı. Ayakkabısının içinden bir demet gül aldı. Bu güller, o kimselerin arzu edip de ulaşamadıkları güllerin aynısı idi. O bir demet gülü yanında bulunan kimseye vererek, herkese birer tane dağıtmasını söyledi. O kimse herkese birer tane dağıttı. Güllerin sayısı, orada bulunanların sayısı ile aynı idi. Orada bulunanların hepsi hem bu hâle çok hayret ettiler hem de çok sevindiler.
Yemen’de yetişen tasavvuf âlimlerinden. Hettâr lakabıyla tanındı. Yemen’de San’a şehrinin batısında Taîz şehrinin doğusunda bulunan Cened şehrinde yetişip, orada ikâmet etti. Cened şehri yüzyıllardır âlimlerin ve evliyânın ziyâret ve ikâmet ettiği bir ilim merkezi idi. Hettâr hazretleri, Cened şehri âlim ve evliyâsından ilim öğrenip, feyzlerinden istifâde etti. Ârif Ceylânî’nin ileri gelen talebelerinden oldu. Vefâtına kadar öğrendiği ilimleri, istekli olanlara öğretti. Birçok talebe yetiştirdi. Cenedî, talebesi Ali Fetâ’dan naklederek eserinde yazdı, Îsâ bin İkbâl Hettâr, 606 (m. 1209) yılında Cened şehrinde vefât edip oraya defnedildi.
Kerâmetlerinden ba’zıları şöyledir: Talebesi Ali Fetâ anlatır: “Îsâ Hettâr’ı mescidinde ziyârete gittim. Günlerce yanında kaldım. Bana ilim ve edebden birçok şey öğretti. Bir gece; “Yâ Ali! Bu gece senin bir erkek çocuğun olsa gerektir” dedi. Memleketime döndüğümde, oğlum Hüseyn’in onun söylediği gece doğduğunu öğrendim.”
Yine Ali Fetâ anlatır: “Ebü’l-Gays bin Cemîl, Zübeyd’de hocası Ali bin Eflâh’ın yanından ayrılıp, Îsâ bin İkbâl Hettâr’ın huzûruna vardı. Daha önce birbirlerini hiç görmemişlerdi. Gayb gözüyle Ebü’l-Gays’ın ne niyetle geldiğini keşfedip; “İki şeyhe birden bağlanılır mı, yâ Ebü’l-Gays?” diye hitâb etti. O da; “Hayır, efendim” deyip, geri döndü.”
Ahmed bin Ca’d anlatır: “Birgün ziyâret maksadıyla Cened şehrine gidip Îsâ bin İkbâl Herrât’ı gördüm. Üzerinde çok pahalı bir elbise vardı. “Böyle büyük bir zât, dünyâ malına ehemmiyet vermemesi gerekirken, herkesin imrendiği kıymetli elbiseler giyip dolaşıyor” diye kalbimden geçti. Hemen peşinden tövbe ettim. Ama Hettâr hazretleri benim bu hâlimi keşfedip anladı ve bana; “Ey oğlum! Benim bu elbiseyi giymemin sebebi, Allahü teâlânın verdiğine râzı olmamdır. Çünkü biz, Allahü teâlâ ne verirse, onu giyiniriz” dedi. Ben de hemen kendisinden özür dileyip duâsını istedim.”
El-Mesâvî anlatır: “Yemen üzerinde, üç gün hiç durup dinlenmeden kum fırtınası esti. İnsanlar ne yapacaklarını şaşırdılar. Yalnız Îsâ bin Hettâr ve onun talebeleri önceden bildikleri için hazırlık yaptılar ve rahat ettiler. Çünkü Hettâr, Allahü teâlânın izniyle kum fırtınasını önceden haber vermiş, herkese duyurmuştu. Sevenleri sözüne inanmış, sevmeyenler ise fırtınadan çok zarar görmüşlerdi.”
Zübeydî, eserinde anlatır: “Îsâ bin İkbâl Hettâr, vefât etmeden önce talebesi ve halîfesi olan oğlu Ebû Bekr’e nasihatlerde bulunup, vefâtından sonra hastalıklı bir kimsenin kendisini ziyâret için geleceğini, ona izzet ve ikramda bulunup, selâmımı söylemesini, hastalığını tedâvi edip, ilimde yetiştirdikten sonra geldiği yere göndermesini vasıyyet etti. Onun vefâtından sonra, Ebû Muhammed Mes’ûd bin Abdullah Habeşî adında bir kimse Terbiyye köyüne geldi. O, Kızıldeniz kenarında Rima vadisi kenarında bulunan Arab kabilelerinden birinde çobanlık yapardı. Cüzzâm hastalığına yakalanınca, çobanlıktan ayrıldı. Aylarca dağbaşlarında dolaştı. Hastalığının en şiddetli olduğu bir zamanda, Îsâ bin Hettâr’ı ziyâret için geldi. Fakat o vefât etmişti. Oğlu Ebû Bekr onu karşıladı. Babasının vasıyyetini ve selâmını söyledi. Ona izzet ve ikramda bulundu. Günlerce onu misâfir edip, hastalığını tedâvi etti. Abdullah Habeşî, ilim ve ibâdetle meşgûl oldu. Günü gelince, geldiği yere geri döndü. Orada ilk önce bir ağacın altında oturur, insanlara nasihat ederdi. Daha sonra bir dergâh yaptırıp insanlara orada ders verip, ilim öğretti. Birçok kimse onun güzel hâllerini görüp, tövbe ederek sâlihlerden oldu. Birçok kerâmetleri görüldü. Vefât edince, yaptırdığı dergâha defnedildi. Türbesine gelip ziyâret edenler, bereketlenmekte, birçok hâllere şâhid olmaktadır.”
Evliyânın büyüklerinden. İsmi, Hıdır bin Ebî Bekr bin Mûsâ el-Kürdî en-Nehrevânî el-Adevî’dir. Hıdır bin Ebî Bekr; âlim, kâmil, ârif, iyilik ve ihsân sahibi bir zât olup, hâl ve kerâmetler sahibi idi. Aslen Cezîret-i İbni Ömer denilen yerin Muhammediyye köyündendir. Doğum târihi bilinmeyip. 675 (m. 1276) senesi Muharrem ayında Mısır’da vefât etti. Hayâtı hakkında fazla bir bilgi yoktur.
Melik ez-Zâhir, Hıdır bin Ebî Bekr’i sever, saygı gösterir, izzet ve ikram ederdi. Hıdır bin Ebî Bekr, ez-Zâhir’in daha önceden sultan olacağını ve fetihlerde bulunacağını haber vermişti. Hıdır en-Nehrevânî birgün mescidde örtüsüne sarınmış fakir bir kişi gördü ve; “Bu, sultan olacağa benziyor” dedi. Hakîkaten onun dediği gibi, ez-Zâhir sultan oldu. Ez-Zâhir sultan olduktan sonra, haftada bir veya iki defa Hıdır en-Nehrevânî’nin dergâhına gelir, onun sohbetlerini dinlerdi. Sefere çıkarken, beraberinde Hıdır en-Nehrevânî’yi de götürürdü. Dünyâ ve âhıret işleriyle ilgili mes’elesini Hıdır en-Nehrevânî’ye arz eder, onunla istişâre ederdi. Ersûf’un muhasarasında sultan; “Hocam, Ersûf denilen bu yerin fethi bize müyesser olacak mı?” diye sorduğunda, Hıdır en-Nehrevânî, oranın fethi için bir zaman söyledi. Tam o vakitte, dediği gibi orası fethedildi.
Sultan bir defasında, “El-Kerk” denilen yeri almak istediğini Hıdır en-Nehrevânî’ye söylediğinde, o da buraya gitmekten vazgeçmesini tenbîh etti. Sultan bu emre uymayıp oraya gidince, bir çukura düştü ve ayakları kırıldı. Ba’lebek kalesinin fethi en-Nehrevânî’ye sorulduğunda, kırk gün sonra fethedileceğini haber verdi. Dediği gibi, sultan kırk gün sonra burasını fethetti. Bunun gibi daha nice yerlerin fethini, Allahü teâlânın bildirmesi ile önceden haber verdi ve buyurduğu gibi çıktı.
Hıdır en-Nehrevânî, ömrünün son zamanlarına doğru habsedildi. Dört sene kadar hapiste kaldı. Hapiste iken, Sultan ez-Zâhir, Rumların üzerine sefere çıktı. Hıdır en-Nehrevânî, sultânın muzaffer olarak Mısır’a döneceğini ve kendisinden yirmi gün kadar sonra da vefât edeceğini haber verdiği için hapsedilmişti. Dediği gibi oldu. Sultan geri dönünce, Mısır’a mektûp yazıp Hıdır en-Nehrevânî’nin hapisten çıkarılmasını bildirdi. Mektûp, en-Nehrevânî’nin vefâtından sonra Mısır’a ulaştı. Sultan, memleketin çeşitli yerlerinde onun adına dergâhlar yapılmasını emretti. Sefer dönüşünden bir süre sonra sultan da vefât etti. Şeyh Takıyyüddîn şöyle anlatır: “Hıdır en-Nehrevânî, Ehl-i sünnet ve cemâat i’tikâdında idi. 675 (m. 1276) senesinde vefât etti. Kendisi için bir dergâh inşâ ettirildi. Bu dergâh için, her sene otuzbin dirhem gelir getiren yerler vakfedildi. Ayrıca Kudüs, Muzze, Dımeşk, Ba’lebek, Hame ve Humus’da onun için inşâ edilmiş dergâhlar vardı. Dergâhlarına el-Hadrâ dendi.”
Hadîs, tefsîr, fıkıh, usûl, matematik ve mantık âlimi. İsmi, Hibetullah bin Abdullah bin Seyyid-ül-Küll’dür. Künyesi, Ebû Abdullah olup, lakabı Behâüddîn’dir. 600 (m. 1203) senesinde Kıft denen yerde doğup, 697 (m. 1297) târihinde Esna’da vefât etti.
Gençliğinde Kûs’a gelen Hibetullah Kıftî, burada büyük âlim Mecdüddîn Kuşeyrî’nin yanında fıkıh ilmini okudu. Usûl ilmini, Kûs kadısı Şemsüddîn İsfehânî’den öğrendi. Fıkıh, usûl, nahiv, ferâiz, cebir ve mukâbele ilimlerinde çok ilerledi. Fıkıh âlimlerinden Ebû Hasen Ali bin Hibetullah bin Selâme’den, Mecdüddîn Kuşeyrî ve daha başka âlimlerden hadîs-i şerîf dinledi. Kâhire’ye de giden Hibetullah Kıfti, burada İzzeddîn bin Abdüsselâm ve Münzirî ile görüştü. Onlardan istifâde etti. Tekrar memleketine döndü. Herkes ondan çok faydalandı. Çok talebe yetiştirdi. Çok kimse ondan ilim aldı. Şeyh-ül-İslâm İbn-i Dakîk-ıl-Iyd, Şeyh Ziya bin Abdürrahîm bunlardandır. Kendisinden de; Talhâ bin Şeyh-ül-İslâm Takıyyüddîn Kuşeyrî ve başkaları hadîs-i şerîf rivâyet etti.
Hibetullah Kıfti, büyük bir âlim olmakla beraber çok mütevâzi idi. Kûs’da Necîbiyye Medresesi’nde ders verir, medresenin ışıklandırılması gibi medreseye âit bir takım hizmetleri ve yapılacak işleri de yerine getirirdi. İlimdeki gayret ve çalışmalarının sonunda, zamanının Şafiî mezhebi reîsliği mertebesine ulaştı. Yine Kûs’da hüküm verme işi de kendisine verildi. Daha sonra Îsnâ denilen yere gitti. Burada, Necîb bin Müflih’in yanında İzziyye Medresesi’nde asistan olarak vazîfe yaptı. Aynı zamanda da, burada hâkimlik de yaptı. Necîb bin Müflih’in vefâtından sonra, İzziyye Medresesi’nin hocalığı kendisine verildi.
Hibetullah Kıftî, bozuk i’tikâdların yaygın olduğu Îsnâ şehrinde Ehl-i sünnet i’tikâdını, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) ve Eshâb-ı Kirâmın (r.anhüm) yolunu yaydı. Bu husûsta bir kitap yazdı. Bu kitabın ismi, “En-Nesâih-ül-müfterid fî fedâih-ir-râfida”dır. Bunun üzerine bozuk i’tikâdlı ve Eshâb-ı Kirâm düşmanı olan bu kimseler, Hibetullah Kıftî’yi öldürme teşebbüsünde bulundular. Fakat Allahü teâlâ onu bozuk i’tikâdlılara karşı muhafaza eyledi. Onun vâsıtasiyle çok kimse tövbe edip, Ehl-i sünnet yoluna girdiler.
Büyük âlim Takıyyüddîn bin Dakîk-ül-Iyd. Hibetullah Kıftî’ye çok hürmet ederdi. 690 (m. 1291) senesinde sırf onu ziyâret için Sa’îd denilen yere gitti. Hibetullah Kıftî orada bulunuyordu.
Hibetullah Kıftî’nin şu sözü, ilimde müzâkerenin ne kadar mühim olduğunu pek güzel ifâde eder “Yirmi ilim biliyordum. Fakat müzâkere edemediğim için bir kısmını unuttum.”
Hibetullah Kıftî, hüküm verme işleriyle meşgûl olmakla beraber, zamanının büyük bir kısmını ilim ve ibâdet ile geçirirdi. Daha sonra kadılık vazîfesini bırakarak, vefât edinceye kadar kendisini ilim ve ibâdete verdi.
Vefâtından bir gece önce birisine rü’yâsında, bir şahıs “Şafiî vefât etti” dedi. Uyanınca, Hibetullah Kıftî’nin vefât ettiğini söylediler.
Hibetullah Kıftî’nin menkıbeleri çoktur. Hulâsasını söylemek gerekirse, ilimde ve Allahü teâlânın emir ve yasaklarına uymakta pek gayretli bir zât idi.
Tasavvuf âlimi, şâir, edîb ve kâtib. Künyesi Ebü’l-Abbâs ve Ebü’l-Hasen olup ismi, Ahmed bin Alvân’dır. Yemen’de Eshâb-ı Kirâm yolundaki Resûlî Devleti’nin başşehri Ta’îzz yakınlarında Sabir dağı köylerinden Akâka’da doğdu. Yemânî ve Sûfî nisbet edildi. Müeddib ve Safiyüddîn lakabı verildi. 665 (m. 1267) yılında vefât etti.
Ebü’l-Abbâs İbni Alvân, Abbasî halîfesince resûl (elçi) olarak gönderilen bir Türk’ün torunları tarafından Eyyûbîler’den sonra Yemen’de kurulan Resûlî Devleti’ne kâtiblik yapan babası Alvân’dan aldığı derslerle ilim tahsiline başladı. Kırâat, nahiv, lügat ve kâtiblik dersleri aldı. Babasının vefâtından sonra, Resûlî sultanlarına kâtiblik yaptı. Kitablar ve risaleler yazdı. Rivâyete göre; birgün yolda giderken yeşil bir kuş omuzuna kondu, gagasını ağzına doğru uzattı. O da, gayr-i ihtiyâri ağzını açtı. Kuş da, gagasında sakladığı şeyi onun ağzına döktü. Ondan sonra da uçup gitti. Bu durumdan sonra Ebü’l-Abbâs İbni Alvân evine gidip kapandı. Kimseyle konuşmak, görüşmek istemiyordu. Kırk gün dışarı çıkmadı. Dışarı çıktığında bir taşın üzerine oturup, Allahü teâlâyı zikretmeye başladı. Taş birden parçalanıp, içinden bir el göründü. Bu elin kimin eli olduğunu sorduğunda; “Bu elle müsâfeha et. Bu, Ebû Bekr-i Sıddîk’ın ( radıyallahü anh ) elidir” diye cevap veren bir ses geldi. Elini uzatıp, bu elle müsâfeha etti. O anda anlatamayacağı, kalemin yazamayacağı şeylere kavuştu. Zâhîr ve bâtında kemâle ulaştı. Elin sahibi ona; “Seni, insanları doğru yola çağırmak için vekîl ettim” buyurdu. Bu hâdiseden sonra, onun bir çok kerâmetleri görüldü. Bu hâdiseden sohbetlerinde bahseder, talebelerine anlatırdı. Pek-çok talebe yetiştirdi. Allahü teâlânın dînine hizmet için durmadan çalıştı. Eshâb-ı Kirâm düşmanı kimselerin çok olduğu memleketinde, o mübârek kimselerin sevgisini yerleştirmeye gayret etti. Onların Selef-i sâlihînin yolunda giden müslümanlardan olmalarına vesile oldu. Ta’izz şehri yakınlarında, Yefrus köyünde dergâh yaptırdı. Oraya gelen talebelere, fakirlere yemek yedirirdi. Kendisi kimseden birşey kabûl etmezdi. Arzu ve isteğini yalnız, hakîkî matlub olan Allahü teâlâdan isterdi.
Onun şu kerâmeti çok meşhûrdur Kendisini çeşitli yerlerden ziyârete gelen kimseler olurdu. Onlardan hediye getirenler olursa, dergâhta barınan fakirlere verilmek üzere nakîb-ül-fakîre (fakirlerin işlerine bakan kimseye) vermelerini söylerdi. Birgün ba’zı fakir kimseler geldi. Onlar, kendileri muhtaçken hediye getirmişlerdi. Onların hediyelerini kabûl edip, nakîb-ül-fakîre vermelerini söyledi. Onlar da götürüp teslim ettiler. Bol bol duâlar aldılar. Sohbet edip ayrıldılar. Herkes kendi köyüne, kendi evine gitti. Evlerine vardıklarında, götürdükleri şeylerin ayniyle evlerine gelmiş olduğunu gördüler.
Birçok kıymetli eser yazan Ebü’l-Abbâs İbni Alvân’ın kitablarından ba’zıları şunlardır: “El-Fütûh-ül-müsavvene vel-esrâr-ül-mahzûne”, “El-Bahr-ül-müşkil-il-garîb”, “Dîvân-ı şi’r” ve “Min kelâm-ı Safiyüddîn Ahmed bin Alvân”.
Hadîs, Arabî ilimler, edebiyat ve Mâlikî mezhebi fıkıh âlimi. Künyesi Ebû Muhammed olup ismi, Abdülkerîm bin Atâyâ bin Abdülkerîm bin Ali bin Muhammed’dir. Dîn-i İslâm’a hizmetlerinden dolayı Emînüddîn lakabı verildi. İskenderânî, Zührî ve Kuraşî nisbet edildi. 612 (m. 1215) yılında Kâhire’de vefât etti.
Aslen Kureyşli olan Ebû Muhammed İbni Atâyâ, küçük yaşta Arabî ilimler ve kırâat ilmi öğrendi. Temel din bilgilerine ve âlet (yardımcı) ilimlere vâkıf oldu. Kâhire’ye gitti. Cemâleddîn Ebû Amr Osman bin Hâcib’le birlikte Ebü’l-Hasen Ebyârî’den kırâat dersi aldı. Ebü’l-Hasen Ebyârî ve daha birçok âlimden fıkıh ilmi öğrendi. Ebü’l-Abbâs bin Hatiyye ve arkadaşlarından hadîs-i şerîf dinleyip, ilim tahsil etti. Arabcanın çeşitli dallarında, fıkıh ve hadîs ilimlerinde ve edebiyatta âlim oldu. Mâlikî mezhebine göre fetvâ verirdi. Mütehassıs olduğu ilimlerde tâliblerine ders verir, Allahü teâlânın rızâsı için O’nun dînini öğretmeye gayret ederdi. Tatlı dili, güler yüzü, sünnete uygun hâl ve hareketleri, güzel ahlâkı ile insanlara nasihat ederdi. Resûlullahın, ( aleyhisselâm ) ahlâkıyla ahlâklanmış olması ve Selef-i sâlihînin yolunda gösterdiği sebatı ile herkesin sevgisini kazandı. Haram ve şüpheli şeyleri terk eder, mübahların da çok azı ile iktifa ederdi.
Pekçok talebe yetiştirip, kıymetli eserler yazdı. Bilhassa İslâm âlimlerinin eserlerinin anlaşılması için din bilgilerinin yardımcısı olan Arabî ilimlere dâir eserler verdi. “Muhtasâr-ül-mufassal liz-Zemahşerî”, “El-Beyân vet-takrîb fî şerh-it-tehzîb”, “Muhtasâr-üt-tehzîb lil-Ezherî”, “Şerhü ebyât-il-cümel” adlı kitaplar, eserlerinden ba’zılarıdır. Sâlihlerin, Allahü teâlânın sevgili kullarının kabirlerinin ziyâret edilmeleri hakkında “Kitâbün fî ziyâret-i kubûr-is-sâlihîn” adlı bir eseri daha vardır.
Meşhûr Şafiî âlim ve kadılarından. İsmi, Abdülvehhâb Halef bin Bedr el-A’lâmî olup, İbn-i Binti’l-Eaz künyesi ile tanınır. Lakabı Tâcüddîn’dir. 604 (m. 1208) senesinde Receb ayında doğdu, 665 (m. 1267) senesi Receb ayının yirmiyedinci gecesinde vefât etti.
Ca’fer-i Hemedânî’nin derslerinde bulundu. Sünen-i Ebû Davud’u, hadîs âlimlerinden Zekiyyüddîn Münzirî’nin yanında okudu.
Fazilet sahibi, iyi huylu, zekî, yaşayışı temiz, ilim ve görüş sahibi bir zât idi. Sultanların yanında kıymeti ve hürmeti vardı. Mısır’da Kâdı’l-kudât idi. Vezirlik de yaptı. Şafiî fıkhını okuttu. Meşhûr Sâlihiyye Medresesi’nde hocalık yaptı. Hatîblik de yapan Tâcüddîn ( radıyallahü anh ), aynı zamanda ilmî reîslik de yapıyordu. Başkalarına nasîb olmıyan mevkilere yükseldi.
Adâletten asla ayrılmaz, bu hussuta hiç ta’viz vermezdi. Onun hakkında; “Âdil kadıların sonuncusudur” denilmiştir. Adâleti ve fazileti husûsunda, herkes ittifâk halindedir. Kâdı Tâcüddîn çok dindar idi. Allahü teâlânın emrine uymak ve O’nun rızâsını kazanmak husûsunda, kimsenin kınamasından çekinmezdi. Hakkın ortaya çıkması husûsunda, çok titiz davranırdı. Mısır beldelerinde hâkimlik işini mükemmel bir şekilde yerine getirmiştir. Ayrıca hatîblik, ilmî işler, Şafiî fıkhının öğretilmesi, Sâlihiyye Medresesi’nde ders verme ve namaz kıldırma vazîfelerini de yürütmüştür. Yaptığı vazîfeler sayıldığında, yirmibeş tane olduğu görülür. Sultan kendisine çok hürmet ederdi. Vezîr İbn-i Hınâ ondan çekinir, sultânın yanında Kâdı Tâcüddîn’in kendisine iltifât etmesinden çok memnun olurdu.
Evine teşrîfini çok isterdi. Hiç olmazsa hasta olduğu zaman ziyârete gelmesini beklerdi. Bir defasında vezîr hastalanmıştı. Kâdı Tâcüddîn onu ziyârete gitti. Vezîr kendisini karşılamak için kalktı. Bunu gören kadı: “Biz de seni hasta diye ziyâretine geldik. Fakat sen ise, ayakta ve sıhhatliymişsin” dedi. Oturmadan geri döndü. Büyük âlim Alâüddîn Bâcî onun çok keskin bir zekâya sahip olduğunu söylemiştir. Şeyh-ül-İslâm İbn-i Dakîk-ül-Iyd şöyle der. “İbn-i binti’l-Eaz, eğer ilme kendisini gereği gibi verebilse idi, İzzeddîn bin Abdüsselâm’dan üstün olurdu. İbn-i binti’l-Eaz, yaşadığı asırda övülen iki kadıdan birisidir. Diğeri Hama kadısı İbn-i Bârizî’dir.”
Onun zamanında, Sultan Zâhir, önce Kâhire’de sonra Dımeşk’da üç tane kadı değiştirmiştir. Daha önce Mısır’da mahkeme işlerine Şafiî kadılar bakardı. Diğer üç mezhebin kadılarını da mahkemede bulundurmaya başladılar.
Hadîs ve Hanbelî mezhebi fıkıh âlimi. Künyesi, Ebû Zekeriyyâ bin Sayrafi olup ismi, Yahyâ bin Ebû Mensûr bin Ebî Feth bin Rafi’ bin Ali bin İbrâhim’dir. 583 (m. 1187) yılında Urfa yakınlarındaki Harran’da doğdu. Harrânî nisbet edildi. Şemseddîn lakabı verildi. İbn-i Ceyşî (veya İbn-i Hubeyşî) diye tanındı. 678 (m. 1279) yılında Şam’da vefât edip, Bâb-ı Ferâdis’e defnedildi.
Zamanının ilim merkezlerinden olan Harran’da temel din bilgilerini ve âlet (yardımcı ilimleri öğrenen İbn-i Ceyşî, Abdülkâdir Rehâvî (Urfalı), Hatîb Fahrüddîn ve Hammâd Harrânî gibi âlimlerden hadîs ilimleri okuyup, hadîs-i şerîf dinledi. 607 (m. 1210) yılında Bağdad’a gitti. Bağdad’da; İbn-i Teberzad, İbn-i Ahder, Ahmed bin Debîkî, Abdülazîz bin Menine, Ali bin Muhammed, Sabit bin Müşerref, Ebü’l-Bekâ Ukberî, Muhammed bin Ali Kabîtî ve daha birçok âlimden hadîs-i şerîf dinledi. Şam’a gitti. Ebü’l-Yümn Kindî, İbn-i Melâib, İbn-i Haristânî, Şeyh Muvaffaküddîn ve daha başkalarından hadîs-i şerîf dinledi. Musul’a gitti. Âlimlerden hadîs-i şerîf dinleyip, onların ellerindeki kitaplardan cüzler yazdı. Fıkıh ilmini Şam’da Muvaffaküddîn’den, Bağdad’da Ebû Bekr bin Ganîme bin Halâvî, Ebü’l-Bekâ Ukberi, Fahrüddîn İsmâil ve daha başka âlimlerden öğrendi. Arab dili ve edebiyatını Ebü’l-Bekâ’dan tahsîl etti. Onun huzûrunda, hocasının kendi kitabı “Et-Tıbyân fî i’râb-il-Kur’ân” adlı eserinin tamâmını okudu. Bağdad’a ikinci gelişinde, bir müddet orada kalıp evlendi. Çoluk çocuk sahibi oldu. Bu sırada kıymetli eserler yazdı. Birçok kitaba notlar ve şerhlerle açıklamalar yaptı. Hanbelî mezhebine göre fetvâ verdi. Harran’a gitti. Şeyh Mecdüddîn’in sohbetlerinde bulundu. O’nun hasta kalblere şifâ olan mübârek feyzlerinden istifâde etti. Talebe okutup ders verdi. Daha sonra Şam’a gidip yerleşti. Câmi-i Dımeşk’da ders verirdi. Allahü teâlânın dînine hizmet için öğrendiği ilmi, O’nun rızâsı için tâliblerine öğretmeye gayret etti. Çok iyi öğrendiği Resûlullahın ( aleyhisselâm ) sünnetini bozmaya ve değiştirmeye kalkışanlara karşı çok şiddetliydi. Hâlbuki, müslümanlara karşı çok yumuşak, herkese karşı merhametli idi. Güler yüzlü, tatlı dilli, hoş sohbet idi. Hep ilimle uğraşır, ders öğretir, fetvâ verir, kitap yazar, ibâdetle meşgûl olurdu. Haram ve şüpheli şeylere hiç yaklaşmaz, mübah olan şeylerle de fazla meşgûl olmazdı. Güzel ahlâkı ve eşsiz ilmiyle herkes tarafından sevilirdi. İbn-i Berzâlî, Şemseddîn bin Fahr, Zehebî, Yünûnî gibi âlimler, onu eserlerinde yazıp, çok övdüler. Zamanın İmâmı, ençok ibâdet edeni ve Hanbelî mezhebinin en önde gelenlerinden olduğunu söylediler.
Allahü teâlânın rızâsını kazanabilmek için birçok talebe yetiştirdi. Bildiklerini onlara öğretti. Hâfız Şerâfeddîn Dimyatî, Hâfız Hârisî, Ali Mûsulî, Ebü’l-Feth Baglî, Kâdı Süleymân bin Hamza, Ebü’l-Hasen bin Attâr ve daha birçok âlim onun talebeleri arasındaydı.
Birçok kıymetli eserin müellifi olan Ebû Zekeriyyâ İbni Ceyşî’nin eserlerinden ba’zıları şunlardır: Arab dili kaidelerine dâir “Nevâdir-ül-mezheb”, Abbasî halîfesi Müstensır için yazdığı “Deâim-ül-İslâm fî vücûb-id-düâ lil-İmâm”, “İntihâz-ül-fürs fîmen iftâ birrahs”, “Ukûbât-ül-cerâim” ve “Âdâb-üd-düâ”.
Şafiî mezhebi fıkıh, hadîs, kırâat ve lügat âlimi. İsmi, Muhammed bin Sa’îd bin Yahyâ bin Ali bin Haccâc Dübeysî olup, künyesi Ebû Abdullah’dır. İbn-i Dübeysî diye bilinir. 557 (m. 1162) senesi Receb ayının yirmialtısında Vâsıt şehrinde doğup, 637 (m. 1239) târihinde Bağdad’da vefât etti.
İlim için pekçok yolculuklar yapan İbn-i Dübeysî, Vâsıt’da; Ebû Tâlib Kettânî, Hibetullah bin Kassam ve daha birçok âlimden hadîs-i şerîf dinledi. Bağdad’a gidip, burada zamanın büyük âlimlerinden olan Hibetullah bin Bukî’nin yanında âlim oldu. İbn-i Şâtil, Kazzâz, Ebû Âlâ bin Ukayl, Abdülmün’im Ferârî ve daha başka âlimlerden hadîs-i şerîf dinledi. Kendisinden de; İbn-i Neccâr, İbn-i Nukta, Zekî Berzâlî, Hattâb, İzzüddîn Fârûsî, Tâcüddîn Ebû Hasen Irâkî ve başkaları hadîs-i şerîf rivâyet etmiştir.
Usûl, hılâf ve nahiv ilimlerini okudu. Bilhassa hadîs ilmine önem verdi. Zehebî, onun bir müddet adâlet işlerine baktığını, daha sonra, üzücü ba’zı hâdiseler sebebiyle ayrıldığını, kendisini hadîs-i şerîf rivâyet etmeye ve ders okutmaya verdiğini bildirmiştir.
İbn-i Neccâr da onun hakkında şöyle dedi: “İbn-i Dübeysî, Bağdad’a yerleşti. Burada dersler verdi. Hadîs ve edebî ilimleri çok iyi bilirdi. Onun yanında birkaç sene ders okuyup, hadîs-i şerîf dinledim. Gördüklerim arasında, dînine çok bağlı ve en faziletli kimselerden biridir. Târih, siyer ve muhtelif târihî hâdiseleri onun gibi bilen birini daha bu gözlerim görmedi” demiştir.
Eserleri: 1. Hatîb-i Bağdâdî’nin Bağdad Târihi kitabına İbn-i Sem’ânî’nin yaptığı zeyl üzerine yaptığı bir zeyli vardır. 2. Vâsıt’a dâir yazdığı Târih-i kebîr’dir.
Hadîs, fıkıh âlimi ve meşhûr edîblerden. İsmi, Muhammed bin Abdullah bin Ebû Bekr bin Abdullah bin Abdürrahmân el-Belensî olup, İbn-i Ebbâr diye bilinir. Künyesi, Ebû Abdullah’dır. 595 (m. 1198) târihinde doğup, 658 (m. 1260) senesinde vefât etti. İbn-i Ebbâr Endülüs’ün doğu kısmında bulunan Belensiye’de doğdu. Burası, havası güzel, bereketli, bolluk bir yerdir, İbn-i Ebbâr’ın babası ilim ehli, dînine bağlı ve takvâ sahibi (haramlardan sakınan) bir zâttı. Birçok âlimden ilim okumuş ve icâzet almıştı. İbn-i Ebbâr, babasından Kur’ân-ı kerîmi Nâfî’ kırâatına göre okudu. Babasından çok şeyler dinleyip, öğrendi. İbn-i Ebbâr’a babası, ilim yolunda yön verdi. Onu ilme teşvik etti. Talebe iken onun derslerini kontrol ederdi. İbn-i Ebbâr’a, kendi kitaplarını verdi. İbn-i Ebbâr, babası hakkında şöyle der: “Övmeden söylüyorum. Babamın güzel hasletleri vardı. O, kendisini ilgilendirmeyen şeylerle meşgûl olmazdı. Yapmacık ve göstermelik iş yapmaktan uzak dururdu, işlerinde samimî idi. Gösteriş yapmazdı. Kırâat ilminde çok ilerlemişti. Geceleyin bile kalkar Kur’ân-ı kerîm okurdu. Vera’sı (şüpheli şeylerden sakınması) çok fazla idi. Edeb ve terbiyede pek yüksek idi. Devlet kademelerinde de iyi hâlleri ile tanınmıştı. Kâdı Ebû Hasen bin Vâcib, Belensiye içerisindeki Seyyidet mescidinde namaz kıldırması için ba’zan onu kendisine vekîl kılardı. Onun yanında Kur’ân-ı kerîmin Nâfi’ kırâatini defalarca okudum. Talebeliğim sırasında, derslerimde kendisinden yardım isterdim. Bana yardımını esirgemezdi.”
İbn-i Ebbâr, işte böyle, ilmi seven ve ilim sahibi bir aile ocağında yetişti. Endülüs’ün en büyük âlimlerinden ders aldı. Onların yanında, râvîlerin isimleri, nesebleri, onların ahvâli ile ilgili hadîs ilimlerinden icâzet (diploma) aldı. Aynı şekilde kitabet (yazı) ilminde de büyük bir âlim ve edebî ilimlere derin vukûfu olan ve birçok eserlerin sahibi Ebû Rebî’ Süleymân bin Mûsâ bin Sâlim Hımyerî Kilâî’den icâzet aldı. İbn-i Ebbâr, bu zâtın yanında yirmi sene kaldı. Belensiye âlimlerinden gerekli ilimleri öğrenen İbn-i Ebbâr, ilim almak, onların derslerini dinlemek için bütün Endülüs âlimlerini dolaştı. İbn-i Ebbâr, muhaddisler (hadîs âlimleri) arasında yaygın olan âdete uyarak, tahsilini bitirdikten sonra bile büyük âlimlerden öğrenme, onlardan rivâyette bulunma işine çok önem verdi.
Tunus’ta Mehdiyye şehir kadılığından ayrılmış, bulunan Ebû Zekeriyyâ Yahyâ bin Muhammed ile, yine Tunus’ta Berkî denilen yerde hadîs âlimlerinden, Ebû Hattab Ömer bin Hasen Kelbî ile görüştü. Bu zât İbn-i Dıhye diye bilinir. İbn-i Ebbâr, İbn-i Dıhye’den rivâyetlerde bulundu. Kendisinden de; İbn-i Furs diye bilinen, Abdülmün’im bin Abdürrahîm el-Hazrecî rivâyette bulundu.
İbn-i Ebbâr, bütün bunlardan sonra, Belensiye yakınında vâli olarak bulunan Beyâsî diye bilinen Ebû Abdullah bin Ebî Hafs’ın yazı işleri ile vazîfelendirildi. Daha sonra bu vazîfeden ayrılan İbn-i Ebbâr, tekrar Belensiye’ye döndü.
İbn-i Ebbâr’ın yaşadığı asır: İbn-i Ebbâr’ın yaşadığı bu asırda Endülüs müslümanlarının durumu kötüleşmiş ve bozulmuş bu sebeple, İspanya’da içte ve dışta harbler çoğalmıştı. Bu sırada Muvahhidiyye Devleti ömrünün sonlarını yaşıyordu. Devlete bağlı emirlikler, devletin dıştaki tehlikeli durumlarını düşünmüyorlar, kendi başlarına iş yapıyorlar, hattâ birbirleriyle harbediyorlardı. Bunun için sırf şahsî hâkimiyet kazanmak için, İspanya’daki hıristiyan krallardan bile yardım istemekten çekinmiyorlardı. Bu iş için, onlara senelik ücret vermeye bile râzı oluyorlardı. Bu ise, başlangıçta himâye, sonunda hıristiyan kralların işgaline giden bir yoldu. Zâten Endülüs’ün batısı, devamlı Kral Argûn’un hücumları atında idi. Hattâ, 633 (m. 1235) senesinde Belensiye ile Şukra arasında birçok kal’alar da işgal edilmişti. Kral Argûn, Belensiye’yi işgale hazırlık olarak asker bulundurmak için Belensiye yakınında Enişe kal’asını da yaptırmıştı.
Belensiye emîri, İbn-i Merdeniş, geceli gündüzlü çalışarak, Enîşe kal’asını ele geçirip, Argûn’un askerlerini buradan kovmak için Şâtıbe ve Şukûr halkını muharebe için seferberliğe çağırdı. Onlar da bu da’vete icabet ederek, Belensiye ordusuna katıldılar. 635 (m. 1237) târihinde Enîşe kal’asına hücum ettiler. Fakat, mağlûp oldular. Bu muharebede, birçok âlim şehîd oldu. İbn-i Ebbâr’ın hocası Allâme muhaddis (hadîs âlimi) Ebû Rebî’ Süleymân bin Mûsâ bin Sâlim Kilâî bu âlimlerden birisidir. Bu zât, muharebe meydanında kahramanca çarpışmış, muharebeden kaçanları da tekrar muharebeye dönüp, düşmanla harb etmeye teşvik etmiştir.
Müslümanların Enîşe kal’ası önünde hezimeti, Belensiye’nin de düşman eline geçmesinin yaklaştığına bir işâretti. Bu yüzden müslüman halk, Belensiye’den başka taraflara göç etmeye başlamıştı. 635 (m. 1238) senesi Ramazân-ı şerîf ayında, Kral Argûn Belensiye’ye hücuma geçti. Belensiye’yi kuvvetli bir şekilde muhasara etti. Müslümanlar, düşmanın bu muhasarasına birşey yapamayacaklarını anlayınca, Tunus’ta Hafsiyye Devleti sultânından yardım istemeye karar verdiler. İbn-i Merdenîs bunun için, Tunus Sultânı Ebû Zekeriyyâ Hafsî’ye 636 (m. 1239) târihinde bir heyet gönderdi. Heyetin kâtibi olarak da İbn-i Ebbâr’ı seçti. Heyet Tunus sultânına varıp, kendilerine yardım etmesini istedi. İbn-i Ebbâr burada vazîfesini çok güzel yerine getirdi. Tunus sultânının yanında; “Allah yolunda harb eden süvarilerin ile Endülüse hemen yetiş. Çünkü Endülüs’ün kurtuluşu için artık hiçbir yol kalmadı” diye başlıyan 67 beyitlik kasidesini okudu. İbn-i Ebbâr bu kasidesinde (şiirinde), çok hisli, üzüntü ve kederle dolu düşüncelerini anlattı. Çünkü vatanını düşmanlar muhasara etmişti. Bu sebepten Tunus sultânına kadar, belki yardım elini uzatır ümidi. İle gelmişti. İbn-i Ebbâr’ın kasidesi, çok içli yazılmış olup, maksadını gayet güzel ifâde ediyordu. Kasîde sultâna te’sîr etmişti. Sultan, yardım mes’elesini kabûl edip, Belensiye’ye silâh, azık ve mâl dolu bir donanma gönderdi. Bu sırada Argûn da muhasarayı iyice daraltmış, her tarafı göz altında bulunduruyordu. Yardım donanması 636 (m. 1239) senesinde Dâniye denilen Belensiye’ye yakın bir yere yaklaşmaya çalıştı. Çünkü bu taraftada Argûn’un ordusu vardı. Donanma komutanı durumu Tunus sultânına bildirip, kendisi de, Dâniye denilen yere gemilerle yaklaşıp, demir attı. Getirmiş olduğu silâh, yiyecek ve malları boşaltmadan geri döndü. Çünkü bu malları teslim edecek kimse yoktu.
Muhasara gün geçtikçe daha şiddetleniyor, şiddetli muharebeler oluyordu. Düşman ordusu gelen yardımlarla hergün fazlalaşıyordu. Artık bu safhada, Zeyyân bin Merdeniş’in Belensiye’yi teslim için düşmanla görüşmekten başka çâresi kalmamıştı. 636 (m. 1239) târihinde, düşmanla şehri teslim görüşmesi tamamlandı. İbn-i Ebbâr bu görüşmeye kâtip olarak katılmıştı. Müslümanlar kararlaştırılan müddet içerisinde şehri boşaltıp, düşmana teslim ettiler. Böylece Belensiye müslümanların elinden çıkmış oldu.
Belensiye’nin düşman eline geçmesi, müslümanları üzüntüye ve kedere boğdu, İbn-i Ebbâr, başını eğerek ağladı. Çok göz yaşları döktü. Belensiye’den birisine yazdığı mektûpta; “Gençlik günlerimizin geçtiği, güzel hatıralarımızın bulunduğu vatanımıza artık veda ettik. Nerede o Belensiye, onun öten kuşları, köprüleri, coşkun su kanalları, yağmur yağdığında üzerimize aldığımız abaları, deriden yapılmış su kabları, o güzelim bahçeleri” demiştir.
İbn-i Merdeniş, Belensiye’den çıkınca, yanında İbn-i Ebbâr olduğu hâlde Dâniye’ye gitti, İbn-i Ebbâr daha sonra Tunus’a gitti. Orada yerleşti. Tunus sultanı, kendisine ikramda bulundu. Onu yazışmalarda kâtip olarak görevlendirdi.
Âlimlerin hakkında buyurdukları: İbn-i Mâlik Marrâkûşî; “Endülüs’te muhtelif ilimlerde yükselmiş büyük âlimlerin sonuncusudur. Hadîs ilmine göre güvenilir ve âdil gibi meziyetlere sahip bir muhaddistir (hadîs âlimidir). Edebî ilimlerde ve târih ilminde çok yükselmiştir. Hat san’atında pek ileri idi. Belagat sahibi idi. Çok güzel eserler yazdı” demektedir.
Abdülhayy Kettânî: “İbn-i Ebbâr, hadîs ilminde çok ileri derecelere erişmişti. Tunus âlimleri arasında onun gibisi yoktu. Gâbrînî, “Ünvâr-üd-Dirâye” isimli eserinde; ondan sonra yazılmış hiçbir eser yoktur ki, onda umûmî ve husûsî bir sûrette İbn-i Ebbâr’a âit bir rivâyet bulunmasın” demektedir.
İbn-i Ebbâr’ın talebeleri: Ebû Hasen Îsâ bin Lüb, Ebû Bekr bin Ahmed, Ebû Hasen Ali bin İbrâhim bin Muhammed Ticânî Tunûsî, Muhammed bin Ebû Kâsım bin Rezîn Ticânî, Ebû Muhammed Abdullah bin Abdürrahmân bin Bertala ve başkalarıdır.
Abdülazîz Abdülmecîd’in “İbn-i Ebbâr” diye bir eseri vardır.
Tefsîr, hadîs târih, tasavvuf ve Mâlikî mezhebi fıkıh âlimi. Künyesi Ebû Muhammed olup ismi, Abdullah bin Sa’d bin Ahmed bin Ebî Cemre’dir. Aslen Endülüslüdür. Ezdî ve Endülüsî nisbet edildi. İbn-i Ebî Cemre diye tanındı. Kâhire’de 675 (m. 1276) yılında vefât edip, Kurâfe kabristanına defnedildi. Evliyânın büyüklerinden ve halk arasında meşhûr olduğu için, kabri devamlı ziyâretçilerle dolup taşmaktadır.
Küçük yaşta ilim tahsiline başlayan Ebû Muhammed İbni Ebî Cemre, pekçok âlimin derslerinde bulunup ilimlerinden istifâde etti. Baba ve dedelerinin de ilim sahibi, asil kimseler olması, onun ilme meylini artırdı. Hadîs, tefsîr, târih ve fıkıh ilimlerinde ilerledi. Allahü teâlânın sevgili kullarına ihsân ettiği “İlm-i ledün”e kavuştu. Mısır’a gitti. Maksim’de bir zaviyeye yerleşti. Orada tâliblerine ilim öğretmek ve Allahın âşıklarına feyz saçmakla meşgûl oldu. Hadîs okuttu. Mâlikî mezhebine göre fetvâ verdi. Müslümanların sıkıntılarını giderdi. Dünyâ ve âhıret saadetini kazanmalarına yardımcı oldu. Pekçok talebe yetiştirdi. Zamanında onun ilminden istifâde etmeyen yok gibi idi. Muhammed Fâsî ve Ebû Muhammed Mercânî gibi âlimler onun talebeleri arasında idi. Ömrü boyunca yalnız Allahü teâlânın rızâsını kazanmak için çalıştı. Haram ve şüpheli şeyleri terk eder, mübahları da zarûret miktarı kullanırdı. Vakitlerini, Allahü teâlânın rızâsı için ilim öğretmek ve ibâdet etmekle geçirirdi. Diğer zamanlarında kıymetli eserler yazardı.
Sahîh-i Buhârî’ye bir muhtasar yazdı. Yazdığı bu muhtasarı şerh ederek, “Behcet-ün-Nûrfus” adını verdi. Bundan başka; “En-Nihâye fî bed’il-hayr ve gâyetühü”, “Tabakât-ül-hükemâ”, “Merâ-il-hisân”, “îklîd-üt-taklîd”, “Şerhu hadîs-i Ubâde bin Sâmid” ve “Tefsîr-i İbn-i Ebî Cemre” adlı eserleri vardır.
İbn-i Ebî Cemre Ezdî Endülüsî, Süleymâniye Kütüphânesi’nin, Şehid Ali Paşa kısmı 402 numarada kayıtlı mecmûanın ikinci kısmında, “Merâ il-hisân” adını verdiği eserde, ba’zı sahîh rü’yâlardan ve Resûlullahın ( aleyhisselâm ) kendisi hakkındaki iltifâtlarından bahsetmektedir. Bunlardan ba’zıları şöyledir:
Kendisi anlatır: “Allahü teâlânın yardımıyla, Ebû Hüreyre’nin ( radıyallahü anh ) rivâyet ettiği; “Gece ve gündüz nöbetleşe aranıza inen melekler vardır” hadîs-i şerîfi hakkında konuşup, fıkhî açıklamalarda bulundum. Bu açıklamalarıma, hadîs-i şerîfin çeşitli şerhlerinden delîller getirdim. Mecliste bulunan pekçok fıkıh âlimi de sözümüze i’tirâz etmedi. Onlardan yalnız biri i’tirâzda bulundu. Sözümüzü kabûl etmedi. O fakîhin i’tirâz ettiğini duyan bizi sevenlerden biri, bu hâle çok üzülmüş, daha sonra uyumuştu. Rü’yâsında Resûlullahın ( aleyhisselâm ) oturduğunu ve huzûrunda benim de oturarak yukarıdaki hadîs-i şerîfe yaptığım açıklamaları arzettiğimi, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) açıklamalanmı çok beğendiğini, karşı çıkan şahsın hareketini de hoş görmediğini müşâhede etmiş. Uyanınca rü’yâyı gören zât, durumu cemaata anlattı.”
“Rü’yâmda Resûlullah ( aleyhisselâm ) büyük bir kalabalık ile bizim eve geldi. Resûlullahtan ( aleyhisselâm ) yanındakilerin kimler olduğunu suâl edince, resûller, nebiler (aleyhimüsselâm) ve eshâbından (r.anhüm) ba’zıları olduğunu buyurdular. Resûlullah ( aleyhisselâm ) ve yanındakiler oturdu. Bizim talebeler ile birlikte hep beraber yemek yedik. Resûlullah ( aleyhisselâm ) bize, sesli okuyarak namaz kıldırdı. Namazdan sonra çok güzel bir duâ okuduktan sonra ayrıldılar.”
“Resûlullah ( aleyhisselâm ) bizim eve teşrîf ettiler. Yanlarında Hulefâ-i Râşidîn ve Eshâb-ı Kirâmdan (r.anhüm) bir topluluk da vardı. Sonra Resûlullah ( aleyhisselâm ) bizim ve talebelerimizin kendisine bî’at etmemizi istedi. Orada bulunanların hepsi, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) istediği husûslarda O’na ( aleyhisselâm ) bî’at ettiler. Orada bî’at edenlerin arasında Muhammed Fâsî de vardı.”
“Bir kerresinde yine Resûlullah ( aleyhisselâm ) evine teşrîf edip, şereflendirdiler. Yanlarında Peygamberlerden (aleyhisselâm) ve Eshâb-ı Kirâmdan (r.anhüm) ba’zıları, hocalarım, babam ve ba’zı vefât etmiş akrabâlarım vardı. Evde güzel bir yerde, güzel bir suyun mevcûdiyeti görüldü. Resûlullah ( aleyhisselâm ) ve yanındakiler, bu suyun başında oturdular. Resûlullah ( aleyhisselâm ) burada namaz kıldıktan sonra, diğerleri de namaz kıldılar.
Bir başka rü’yâmda Resûlullah ( aleyhisselâm ), evimi şereflendirdiklerinde, Resûlullahtan ( aleyhisselâm ) evimdeki o güzel suyun ve yerin ne olduğunu sordum. Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Bu yer îmân, su da ilimdir” buyurdu.
“Resûlullah ( aleyhisselâm ) evimi şereflendirmişlerdi. Beraberinde, Peygamberler (aleyhisselâm) Eshâb-ı Kirâm (r.anhüm), mü’minlerin annesi Hazreti Âişe, Hazreti Îsâ’nın annesi Hazreti Meryem vardı. Sonra talebelerim içeri girdiler. Bunların arasında Ebû Muhammed Mercânî de vardı. Sonra hocalarım da içeri girdi. Resûlullah ( aleyhisselâm ) gayet lezzetli bir ekmek çıkardı, orada bulunanlara ikram etti. Resûlullah ( aleyhisselâm ), orada bulunanlara iki rek’at namaz kıldırdı. Birinci rek’atte Fâtiha ve Sa’d sûresini, ikinci rek’atte Fâtiha ve Feth sûresini sesli olarak okudu. Namazı kıldıktan sonra bana güzel bir elbise giydirdi. Başımı kaldırınca, yarısı beyaz, yarısı kırmızı olan büyükçe bir at gördüm. Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Bu senindir” buyurdu. Sonra Resûlullah ( aleyhisselâm ), talebelerimin ve yakınlarımın herbirine, derecelerine göre birer elbise giydirdi. Sonra Resûlullaha ( aleyhisselâm ) bir binek getirildi. Ona binip göğe çıktı. Resûlullahla ( aleyhisselâm ) birlikte evde bulunanlar da gittiler. Semâda onları, melekler selâm ile karşıladılar. Orada çok hayırlı şeyler gördüm.”
“Bir defasında da Resûlullah ( aleyhisselâm ), evime çok yakın bir yeri şereflendirdi. Beraberlerinde Peygamberler (aleyhisselâm), Eshâb-ı Kirâm (r.anhüm) ve vefât eden talebelerim vardı. Sonra hayatta olan talebelerim geldi. Bir müddet sonra, Resûlullah ( aleyhisselâm ), onlara Cum’a namazını kıldırdı. Talebeler arasında bulunan Muhammed Fâsî’ye çok duâ buyurdular. Sonra bana “Bir ihtiyâcın var mı? Sana duâ edeyim” buyurdu. İhtiyâcımın çok olduğunu söyleyince, Resûlullah ( aleyhisselâm ) bana çok duâ etti.”
İbn-i Ebî Cemre Abdullah Ezdî’nin, “Kitâbü Cem’ın-nihâye fil-hayr vel-gâye” adı da verilen “En-Nihâye fî bed’il-hayr ve gâyetühü” adlı eserinden alınan ba’zı bölümler:
Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Bir kimse ümmetime, ya bir sünnetin yerine getirilmesi veya bir bid’atin ortadan kaldırılması için bir hadîs-i şerîf ulaştırırsa, onun mekânı Cennettir” buyurdu.
Âişe ( radıyallahü anha ) rivâyet etti: “Resûlullaha ( aleyhisselâm ) vahiy gelmesi, ilk önce sâlih rü’yâ görmekle başladı. Gördüğü her rü’yâ, sabah aydınlığı gibi açık ve aşikâr (hemen ertesi günü) görünürdü. Ondan sonra Resûlullaha ( aleyhisselâm ) yalnızlık sevdirildi. Hirâ dağındaki mağarada yalnız kalıp, gece-gündüz zikr ve fikrle meşgûl oldu. Aile efradını özleyince evlerine dönerler idi. Bir zaman da onlarla beraber olurlardı. Hadîce ( radıyallahü anha ) bir miktar yiyecek hazırlar, onu alıp yine Hirâ mağarasına giderdi. Nihâyet Resûlullaha ( aleyhisselâm ) Hirâ’daki mağarada bulunduğu birgünde vahiy geldi. Hâdise şöyle cereyan etti: Resûlullaha ( aleyhisselâm ) melek gelip; “Oku!” dedi. O da; “Ben okumak bilmem” cevâbını verdi. Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “O zaman melek beni alıp takatim kesilinceye kadar sıkıştırdı. Sonra beni bırakıp yine “Oku!” dedi. Ben de ona; “Okumak bilmem” dedim. Yine beni alıp ikinci defa takatim kesilinceye kadar sıkıştırdı. Sonra beni bırakıp yine “Oku” dedi. Ben de: “Okumak bilmem” dedim. Nihâyet beni yine alıp üçüncü defa sıkıştırdı. Sonra beni bırakıp (her şeyi) yaratan Rabbinin adıyla oku! O, insanı bir kan pıhtısından yarattı. Oku, o keremine nihâyet olmayan Rabbindir ki, kalemle yazı yazmayı öğretmiştir, insana, bilmediği şeyleri O öğretti” dedi.” (A’lâk: 1-5) Resûlullah ( aleyhisselâm ) kendisine vahy olunan bu âyet-i kerîmelerin te’sîriyle korkudan yüreği titreyerek evine döndü. Hazreti Hadîce’nin ( radıyallahü anha ) yanına vardı. “Beni sarıp örtünüz, beni sarıp örtünüz” buyurdu. Korkusu gidinceye kadar mübârek vücûdunu sarıp örttüler. Ondan sonra Resûlullah ( aleyhisselâm ) hâdiseyi Hazreti Hadîce’ye anlatarak “Kendimden korktum” buyurdu. Hadîce ( radıyallahü anha ); “Allah korusun, Hak teâlâ sana hayır ihsân eder, senin için hayırdan başka birşey dilemez. O Allah hakkı için ümîd ederim ki, sen bu ümmete Peygamber olacaksın. Çünkü sen, misâfiri seversin. Doğru söylersin ve emîn kimsesin. Âcizlere yardım edersin. Yetimleri korursun. Garîblere iyilik edersin ve iyi huylusun. Bu hasletlerin sahibi olan kimseye korku ve ürkmek olmaz” dedi. Bundan sonra Hazreti Hadîce ( radıyallahü anha ), Resûlullahı ( aleyhisselâm ) amcasının oğlu Varaka bin Nevfel bin Esed’e götürdü. Bu zât, câhiliyet devrinde hıristiyan olmuş, gözleri görmeyen pîr-i fânî bir kimse idi. İbrânîce yazı bilir, İncîl’den ba’zı şeyler yazardı. Hadîce ( radıyallahü anha ), Varaka’ya; “Ey amcamın oğlu, dinle de bak kardeşinin oğlu (Muhammed aleyhisselâm) ne söylüyor” dedi. “Ne var kardeşimin oğlu?” diye sorunca, Resûlullah ( aleyhisselâm ) gördüklerini ona anlattı. Bunun üzerine Varaka; “Bu gördüğün, Allahü teâlânın Mûsâ’ya (aleyhisselâm) gönderdiği Nâmûs-ı Ekber’dir. Ah! Keşke senin da’vet günlerinde genç olaydım. Keşke, kavmin seni çıkaracakları zaman hayatta olaydım” dedi. Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Beni bu şehirden çıkaracaklar mı?” diye suâl buyurdu. O da; “Evet. Hiçbir peygamber yoktur ki, kavmi ona eziyet etmemiş, şehrinden ihraç edilmemiş olsun. Eğer, senin da’vet günlerine yetişirsem, sana son derece yardım ederim” cevâbını verdi. Ondan sonra çok geçmedi. Varaka vefât etti. Bir müddet için vahiy gelmez oldu.
Câbir bin Abdullah Ensârî de ( radıyallahü anh ) yukarıdaki hadîs-i şerîfi rivâyet ettikten sonra şöyle dedi: Resûlullah ( aleyhisselâm ) vahyin kesilmesinden bahsederken şöyle buyurdu: “Ben (birgün) yürürken, birdenbire gökyüzü tarafından bir ses işittim. Başımı kaldırdım. Bir de baktım ki Hirâ’da bana gelen melek (Cebrâil aleyhisselâm) gökle yer arasında bir kürsü üzerinde oturmuş. Pek ziyâde korktum. (Evime) dönüp, beni örtün, beni örtün dedim. Bunun üzerine Allahü teâlâ: “Ey örtüye bürünen Resûlüm, kalk da sana îmân etmeyenleri korkut. Rabbinin azamet ve kibriyâsından bahset. Elbiseni temiz tut. Azâba götürecek şeyleri terk (de sebat) eyle” (Müddessîr: 1-5) âyet-i kerîmelerini inzal etti.”
Enes bin Mâlik ( radıyallahü anh ) rivâyet etti: Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Kimde üç şey bulunursa îmânın tadını almış olur: Allahü teâlâ ve Resûlünü ( aleyhisselâm ) başkalarından daha çok sevmek, müslüman kardeşini Allahü teâlâ için sevmek, Allahü teâlânın kendisini Cehenneme atmasını istemediği gibi, îmândan sonra küfre dönmekten hoşlanmamak!”
Ubâde bin Sâmit ( radıyallahü anh ) rivâyet etti: Resûlullah ( aleyhisselâm ) bize şöyle buyurdu: “Allahü teâlâya hiçbir şeyi ortak koşmayacağınıza, hırsızlık etmeyeceğinize, zinâ yapmayacağınıza, evlâdınızı öldürmeyeceğinize, kendiliğinizden uyduracağınız hiçbir yalanla (kimseye bühtan)etmeyeceğinize, hiçbir ma’rûfda isyan etmeyeceğinize dâir bana bî’at ediniz, içinizden sözünde duran olursa, onun ecri (mükâfatı) Allahü teâlânın fadlının ve kereminin zimmetindedir. Bu dediklerimden birini yapıp da ondan dolayı dünyâda cezaya çarptırılırsa, bu ceza ona keffârettir. Bunlardan birini yapıp da, yaptığı işi Allahü teâlâ örterse, işi Allahü teâlâya kalır; isterse onu affeder, dilerse cezalandırır.” Biz de bu şart üzere Resûlullaha ( aleyhisselâm ) bî’at ettik.
Ebû Hüreyre ( radıyallahü anh ) rivâyet etti: Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Kim, inanarak ve karşılığını Allahü teâlâdan bekleyerek Kadir gecesini ibâdetle geçirirse, Allahü teâlâ onun geçmiş günahlarını af ve mağfiret eder” buyurdu.
İbn-i Mes’ûd ( radıyallahü anh ) rivâyet etti: Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Bir kimse, karşılığını Allahü teâlâdan bekleyerek aile efradı için harcama yaparsa, bu onun için sadaka olur.”
Mu’âviye ( radıyallahü anh ) rivâyet etti: Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Bu ümmet Allahü teâlânın emirlerini yerine getirdiği müddetçe, onlara Allahü teâlânın emri gelinceye kadar, muhalifleri onlara zarar veremeyecektir” buyurdu.
Ebû Hüreyre ( radıyallahü anh ): “Ey Allahın Resûlü! Kıyâmet gününde senin şefaatin sebebiyle, insanların en mes’ûd olanı kimdir?” diye sordu. Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Ey Ebû Hüreyre, senin bu sözündeki iştiyâkını, ona olan arzunun çokluğunu görünce, böyle bir sözü senden evvel kimsenin sormayacağını bilmiştim” deyip, “Kalbinden ihlâsla “La ilahe illallah (Allahü teâlâdan başka ilâh yoktur)” diyen kimse” buyurdu.
Abdullah bin Amr bin As ( radıyallahü anh ) rivâyet etti: Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Allahü teâlâ, ilmi, kullarından (kulların gönlünden) çekip almaz. Fakat âlimleri alır. Hiçbir âlim kalmayınca, insanlar, câhil kimseleri reîs yaparlar (onların peşinden giderler). Onlara sorarlar. Onlarda ilimsiz fetvâ verirler. Kendileri saptıkları gibi başkalarını da saptırırlar.”
Ebû Hüreyre ( radıyallahü anh ) rivâyet etti: Resûlullah ( aleyhisselâm ) “Sizden biriniz, konuşmadan, namaz kıldığı yerde bulunduğu müddetçe, melekler kendisine; “Allahım onu af ve mağfiret eyle. Allahım ona rahmet eyle” diye duâ ederler” buyurdu.
Ebû Hüreyre ( radıyallahü anh ) rivâyet etti. Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Gece ve gündüz nöbetleşe aranıza inen melekler vardır. Sabah ve ikindi namazlarında bir araya gelirler. Sonra içinizde kalmış olanlar semâya yükselirler. Allahü teâlâ olanları daha iyi bildiği hâlde bu meleklere; “Kullarımı nasıl bıraktınız?” diye suâl buyurur. Melekler de; “Onları namaz kılarken bıraktık. Nitekim namaz kılarken bulmuştuk” cevâbını verirler.”
Ebû Hüreyre ( radıyallahü anh ) rivâyet etti: Resûlullah ( aleyhisselâm ) mescide girdi. Bu sırada bir şahıs da mescide girip namaz kıldı. Sonra Resûlullaha ( aleyhisselâm ) selâm verdi. Resûlullah ( aleyhisselâm ) onun selâmını aldı. Sonra o şahsa; “Dön namazını kıl. Çünkü sen namaz kılmadın” diye buyurup, bunu üç defa tekrar etti. Bunun üzerine o şahıs; “Seni hak Peygamber olarak gönderen Allahü teâlâya yemîn ederim ki, bundan daha iyisini yapamıyorum. Bana nasıl kılacağımı öğret” deyince, Resûlullah ( aleyhisselâm ) namazı ona şöyle ta’rîf buyurdular: “Namaz kılmak istediğin zaman tekbîr al. Sonra Kur’ân-ı kerîmden kolayına gelen (bildiğin) birşeyi oku. Sonra rükû’a git. A’zâlarında hareketsizlik oluncaya kadar dur. Sonra rükû’dan kalk, ayakta dosdoğru dur. Sonra secdeye git. Secdede de tumânînet (a’zâların hareketsizliği) hâsıl olsun. Sonra secdeden kalk, buradaki oturuşunda da tumânînet hâsıl olsun. Bütün namazlarını böyle kıl.”
Ebû Bekr-i Sıddîk ( radıyallahü anh ), Resûlullaha ( aleyhisselâm ) gelip; “Yâ Resûlallah, bana namazlarımdan sonra edeceğim bir duâ öğret” dedi. Resûlullah ( aleyhisselâm ) şöyle duâ etmesini buyurdu: “Allahım, ben kendime çok zulmettim. Günahları ancak sen af ve mağfiret edersin. Benim günahlarımı af ve mağfiret eyle. Bana merhamet eyle. Çünkü sen, Gafûr’sun ve Rahim’sin.”
Ebû Hüreyre ( radıyallahü anh ) rivâyet etti. Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Evimle minberim arasındaki saha, Cennet bahçelerinden bir bahçedir. Minberim de, (bana bahşedilen Kevser) havuzumun üzerindedir” buyurdu.
Âişe ( radıyallahü anh ) rivâyet etti: Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Bir kadın kocasının evinden bir şeyi ma’kûl ölçüde infak ederse, o kadına infak ettiği şeyin ecri verilir. Kocası için de, o şeyi kazanmış olduğu için ecir vardır. Veren hizmetçi ise, ona da benzer ecir vardır. Birine verilen ecir sebebiyle, diğerlerinin ecrinde bir noksanlık olmaz.”
Mikdâd ( radıyallahü anh ), Resûlullahın şöyle buyurduğunu rivâyet etti: “Hiç kimse, çalışarak kazandığı şeyden daha iyi birşeyi yememiştir. Allahü teâlânın Peygamberi Dâvûd aleyhisselâm çalışarak kazandığını yerdi.”
Ebû Sa’îd-i Hudrî ( radıyallahü anh ) rivâyet etti: Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Yollarda oturmaktan sakınınız” buyurunca, Eshâb-ı Kirâm (r.anhüm) “Biz oralarda oturarak mes’elelerimizi konuşuyoruz. Oralar bizim meclisimizdir” diye arz ettiler. Bunun üzerine Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Öyleyse böyle yerlere geldiğiniz zaman, yola hakkını verin” buyurdu. Eshâb-ı Kirâm ( radıyallahü anh ) “Yolun hakkı nedir?” diye sorduklarında, Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Harama bakmamak, eziyet vermekten sakınmak, verilen selâmı almak, iyiliği emredip, kötülükten men etmek” buyurdu.
Abdullah İbni Mes’ûd ( radıyallahü anh ) rivâyet etti. Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Her kim, müslüman bir kimsenin malını koparmak için yalan yere yemîn ederse, kıyâmet gününde o, cenâb-ı Hakkın gazâbına uğrayarak Allahü teâlâya mülâki olur” buyurup, arkasından Allahü teâlânın; “Onlar ki Allahın ahdini ve kendi yemînlerini çok az bir para ile satarlar, İşte bunların âhırette hiç nasîbi yoktur. Kıyâmet günü Allahü teâlâ onlara söylemeyecek, onlara iltifât etmeyecek, onları temize çıkarmayacak. Onlar için pek acıklı bir azâb vardır” meâlindeki Âl-i İmrân sûresi 77. âyet-i kerîmesini inzal buyurduğunu bildirdi.
Abdullah bin Mes’ûd, ( radıyallahü anh ) rivâyet etti: Resûlullaha ( aleyhisselâm ); “Ey Allahın Resûlü! En faziletli amel hangisidir?” diye suâl ettim. Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ); “Vaktinde kılınan namaz” buyurdu. “Sonra hangisidir?” dedim. “Anaya babaya iyilik etmektir” buyurdular. “Sonra hangisidir?” dedim. “Allah yolunda cihâddır.” buyurdular. Ben de sustum. Eğer daha sorsam cevâbını verirdi.
Muâz ( radıyallahü anh ) rivâyet etti: Resûlullahın ( aleyhisselâm ) Afir adındaki merkebine beraberce binmiştik. Resûlullah ( aleyhisselâm ) bana; “Ey Muâz, Allahü teâlânın kulları üzerinde ve kulların da Allahü teâlâ üzerindeki hakkı nedir, biliyor musun?” diye sordu. Ben de; “Allah ve Resûlü daha iyi bilir” dedim. O zaman Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Allahü teâlânın kulları üzerindeki hakkı; kulların Allahü teâlâya ibâdet etmeleri, O’na hiçbir şeyi ortak koşmamalarıdır. Kulların Allahü teâlâ üzerindeki hakları; kendisine hiçbir şeyi ortak koşmayan kimseye azâb etmemesidir” buyurdu. Bunun üzerine; “Yâ Resûlallah, insanları bununla müjdeleyeyim mi?” dedim. “Hayır müjdeleme, zîrâ güvenirler” buyurdu.
Abdullah bin Ömer ( radıyallahü anh ) rivâyet etti: Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Sizden biriniz öldüğünde; sabah, akşam âhıretteki yeri kendisine gösterilir. Eğer o ölü, Cennet ehlinden ise, kendisine Cennetliklerin makamlarından gösterilir. Eğer, Cehennem ehlinden ise, Cehennemliklerin yerinden gösterilir” buyurdu.
Ömer bin Husayn ( radıyallahü anh ) rivâyet etti. Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Ben mi’râc gecesi Cennete baktım da, Cennet ehlinin çoğunun fakirler olduğunu gördüm. Cehenneme de baktım, Cehennemdekilerin çoğunu da kadınların teşkil ettiğini gördüm” buyurdu.
Ebû Hüreyre ( radıyallahü anh ) rivâyet etti. Resûlullah ( aleyhisselâm ) “Ramazan ayı girdiği zaman semâ kapıları açılır, Cehennem kapıları kapanır. Şeytanlar zincirlere bağlanır” buyurdu.
Ebû Katâde ( radıyallahü anh ) rivâyet etti. Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Sâlih rü’yâ Allahü teâlâdan, karışık olan da şeytandandır. Sizden biriniz hoşlanmadığı birşey görürse, uyanınca soluna üç defa tükürsün ve onun şerrinden Allahü teâlâya sığınsın. Bu takdîrde o, ona zarar vermez” buyurdu.
Ebû Hüreyre ( radıyallahü anh ) rivâvet etti. Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Allahü teâlâ rahmeti yüz kısım yaptı. Doksan dokuzunu kendi indinde tuttu. Birini yeryüzüne ihsân etti. İşte mahlûkât, bununla birbirine merhamet eder”
Enes bin Mâlik ( radıyallahü anh ) rivâvet etti.
Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Bir müslüman bir ağaç diker, ondan bir insan veya hayvan yerse, bu, o müslüman için sadaka olur” buyurdu.
Câbir bin Abdullah ( radıyallahü anh ) rivâyet etti. Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Merhamet etmeyene, Allahü teâlâ merhamet etmez” buyurdu.
Âişe ( radıyallahü anha ) rivâyet etti. Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Cebrâil komşuyu bana o kadar tavsiye etti ki, neredeyse onu mirasçı kılacak zannettim.”
Âişe ( radıyallahü anha ); “Yâ Resûlallah; iki tane komşum var, hangisine hediye edeyim?” diye sordu. Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Kapısı en yakın olana” buyurdu.
Âmir bin Abdullah ( radıyallahü anh ) rivâyet etti. Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Her iyilik sadakadır” buyurdu.
Ubâde bin Sâmit ( radıyallahü anh ) rivâyet etti. Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Kim Allahü teâlâya kavuşmayı isterse, Allahü teâlâ da ona kavuşmayı ister. Kim Allahü teâlâya kavuşmayı istemezse, Allahü teâlâ da ona kavuşmayı istemez. “Âişe ( radıyallahü anha ) veya Peygamber aleyhisselâmın temiz zevcelerinden diğer biri; “Fakat, biz ölümü istemiyoruz” dedi. Bunun üzerine Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Öyle değil, lâkin mü’mine ölüm gelip, Allahü teâlânın rızâsı ve keremi ile müjdelendiği zaman ona, ondan daha sevgili birşey olmaz ve bu sebeple Allahü teâlâya kavuşmayı ister. Allahü teâlâ da ona kavuşmayı ister. Kâfir olana ölüm geldiği zaman, Allahü teâlânın azâbı kendisine bildirilir. Ona önündeki şeyden (ölümden) daha kötü birşey olmaz. Bu sebeple Allahü teâlâya kavuşmayı istemez. Allahü teâlâ da, ona kavuşmayı istemez” buyurdu.
Enes bin Mâlik ( radıyallahü anh ) rivâyet etti. Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Ölüyü üç şey ta’kib eder. Sonra ikisi geri döner. Birisi onunla beraber kalır. Ehli, malı ve ameli (kabre kadar) onunla beraber giderler, sonra ehli ve malı geri dönerler. Ameli ise onunla beraber kalır” buyurdu.
Ebû Hüreyre ( radıyallahü anh ) rivâyet etti. Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Allahü teâlâ bir kulunu sevdiği zaman Cebrâil’e şöyle nidâ eder: “Şüphesiz Allahü teâlâ falancayı sevmektedir, onu sen de sev.” Cebrâil de o kimseyi, sever. Sonra, semâya şöyle nidâ eder: “Allahü teâlâ falancayı sevmektedir, onu siz de seviniz. “Onu semâ ehli de sever” buyurdu.
Nu’mân bin Beşîr ( radıyallahü anh ) rivâyet etti. Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Bütün mü’minleri birbirlerine merhamette, muhabbette, lütuf ve atıfet husûslarında sanki bir vücudmuş gibi görürsün. O vücûdun bir uzvu hastalanınca, vücûdun öbür a’zâları birbirlerini hasta a’zânın elemine, uykusuzlukla ve hararetle ortak olmaya çağırırlar (hasta uzvun acısını paylaşırlar” buyurdu.
Abdullah ( radıyallahü anh ) rivâyet etti. Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Mü’min olan kimse, günahını dağ gibi görür, kendi üzerine düşeceğinden korkar. Fâcir bir kimse ise, günahını, burnunun üzerine konan ve hemen uçacak sinek gibi görür” buyurdu.
İbn-i Ömer ( radıyallahü anh ) rivâyet etti. Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Gaybın anahtarları beşdir ki, onları Allahü teâlâdan başkası bilemez. Yarın ne olacağını, Allahü teâlâdan başka hiçbir kimse bilemez. Ana rahimlerinde neler bulunduğunu, Allahtan başka hiçbir kimse bilemez. Hiçbir kimse, yarın ne kazanacağını bilemez, hiçbir kimse, hangi tarzda öleceğini bilemez. Allahü teâlâdan başka hiçbir kimse de yağmurun ne zaman geleceğini bilemez.”
Ebû Hüreyre ( radıyallahü anh ) rivâyet etti. Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Azîz ve Celîl olan Allahü teâlâ buyurdu ki: “Ben, kulumun zannına göreyim, beni zikrettiği yerde ben onunlayım (Rahmetim, tevfîk ve inâyetim onunla beraberdir!) “Allahü teâlâya yemîn ederim ki, kulunun tövbesinden dolayı Allahü teâlânın sevinci, sizden birinizin ıssız çölde kaybettiği devesini bulduğu zamanki sevincinden daha büyüktür.”
7) El-Büstân bizikr-il-evliyâ vel-ulemâi bi Tilemsân sh. 181
? Kitâb-ü cem’ın-nihâye fil-hayr vel-gâye Süleymâniye Kütüphânesi Şehid Ali Paşa kısmı No: 402/1İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ İBN-İ EBİ’S-SÜRÛR EL-MAKDİSÎ
Hanbelî mezhebi fıkıh âlimlerinden. Künyesi Ebû Bekr ve Ebû Abdullah olup ismi, Muhammed bin İbrâhim bin Abdülvâhid bin Ali bin Sürûr el-Makdisî’dir. Lakabı Şemsüddîn’dir, 603 (m. 1206) senesi Safer ayının ondördünde Cumartesi günü Dımeşk’da doğdu. 676 (m. 1277) senesi Muharrem ayının onikisi olan Cumartesi günü Kâhire’de vefât etti. Ertesi gün Karâfe mezarlığına, amcası Hâfız Abdülganîm’in yanına defn edildi.
İbn-i Ebi’s-Sürûr; İbn-i Kendî, İbn-i Hârestânî, İbn-i Melâib, Şeyh Muvaffakuddîn’den hadîs-i şerîf dinledi ve ilim öğrendi. Daha sonra Bağdad’a gitti. Orada bir süre kalarak, Ebü’l-Feth bin Abdüsselâm, İbn-i Dâhirî Abdülkâhir Sühreverdî’den ve birçok âlimden hadîs-i şerîf dinledi. Bağdad’da evlenen İbn-i Ebi’s-Sürûr, daha sonra Mısır’a gitti. Vefâtına kadar Mısır’da kaldı.
İbn-i Ebi’s-Sürûr, çok hadîs-i şerîf rivâyet etti. O devrin büyük âlimlerinden ekserisi ondan hadîs-i şerîf öğrendi. İbn-i Ebi’s-Sürûr’den; Dimyâtî, Hârisî, Ubeyd es-Si’ridî, Şerîf Ebü’l-Kâsım Hüseynî, Hâfız Abdülkerîm Halebî ve birçok âlim ilim öğrenip hadîs-i şerîf rivâyet etti.
Ebû Bekr Muhammed; âlim, sâlih, dînimizin emir ve yasaklarına uymaya çok dikkat eden, insanlara faydalı olan bir zât idi. İbn-i Ebi’s-Sürûr, Kâhire’deki Selâhiyye Medresesi’nde bir süre ders verdi. Sonra bu görevden ayrılarak kadılık vazîfesine getirildi. Daha sonra tekrar Selâhiyye Medresesi’nde ders ve fetvâ vermeye başladı. Vefâtına kadar ders, okuttu.
Ubeyd es-Si’ridî onun hakkında; “İbn-i Ebi’s-Sürûr, güzel ahlâkı ile meşhûr idi. Şam’da ve Bağdad’da fıkıh öğrendi. Fetvâ verdi. Ders okuttu. Mısır’da Kâdı’l-kudâtlığa ta’yin edildi. Mısır’da şeyhler şeyhi idi” demektedir.
Berzâlî, yazmış olduğu târihinde onun için şöyle demektedir: “Ebû Bekr Muhammed, güzel ve güler yüzlü idi.
Fıkıh ve kelâm ilimlerinde derin bilgiye sahipti. Çok iyilik yapar, akrabayı sık sık ziyâret ederdi ve çok sadaka dağıtırdı, insanlara karşı tevâzuu ve muhabbeti çoktu. Kâhire’deki Selâhiyye Medresesi’nde müderrislik yaptı. 670 (m. 1271) senesinde ta’yin edildiği kadılık görevinden ayrıldı. Evinde ders okutmaya ve fetvâ vermeye başladı, ibâdet ve ders vermekle ölünceye kadar meşgûl oldu.”
İbn-i Zehebî de onun için; “İbn-i Ebi’s-Sürûr kırk yaşından sonra Mısır’ı vatan seçti. Hanbelî mezhebinin reîsi idi. Fazilet, hayr ve hasenat sahibi, sâlih, güzel yaşayışlı bir zât idi. İnsanlara çok faydalı olurdu” demektedir.
Kutb Yünûni onun hakkında; “Ebû Bekr Muhammed, sûret yönünden çok güzel idi. Fazilet sahibi, çok dindar, kerem sahibi, hoş görülü bir zât idi. Selâhiyye Medresesi’nde ilk ders veren Hanbelî fıkıh âlimi idi. Mısır’da ilk Hanbelî Kâdı’l-kudâtı idi. Son derece zühd sahibi, dünyâyı hakîr gören, ona iltifât etmeyen bir âlim idi” demektedir.
İbn-i Ebi’s-Sürûr, birçok eserler yazdı. Yazdığı eserlerden ba’zıları şunlardır. 1. Kitâb-ül-cedel, 2. Uyûn-ül-ahbâr, 3. Kelâm alâ usûl-il-kırâeti.
Fıkıh ve hadîs âlimi. İsmi, Ali bin Muhammed bin Muhammed bin Abdülkerîm el-Cezerî bin Abdülvâhid eş-Şeybânî el-Mûsulî olup, künyesi Ebü’l-Hasen’dir. Lakabı ise İzzeddîn’dir. İbn-i Esîr el-Cezerî diye meşhûr oldu. 555 (m. 1160) senesi Cemâzil-evvel ayında Cezere-i İbn-i Ömer denilen yerde doğdu. 630 (m. 1233) senesi Şa’bân ayında Musul’da vefât etti.
İbn-i Esîr, ilk tahsilini doğduğu yer olan Cezire-i İbn-i Ömer’de yaptı. Gençliği de burada geçti, İlim öğrenmek için, babası ve kardeşleri Mecdüddîn Ebû Se’âdet-i Mübârek, Ziyâüddîn Ebü’l-Feth Nasrullah ile beraber Musul’a gelip, oraya yerleşti. Musul’dan sonra Şam’a, Bağdad’a ve Kudüs’e gitti. Birçok âlimden ilim ve ahlâk öğrendi. İbn-i Esîr Musul’da Hatîb-i Ebü’l-Fadl Ebü’l-Ferec Yahyâ es-Sekafî ve Müslim bin Ali es-Sinciyyî’den, Bağdad’da; Abdülmün’im bin Küleyb, Fakîh Yaîş bin Sadaka, Abdülvehhâb bin Sükeyne’den, Şam’da; Ebü’l-Kâsım bin Sasrâ’dan ilim öğrenip hadîs-i şerîf dinledi.
Devrin âlimlerinden hadîs ilmi öğrenen İbn-i Esîr, tekrar Musul’a döndü. Zamanını okumak, yazmak ve ziyârete gelenlere ilim öğretmekle geçirirdi. Evi, Musul’a başka yerlerden gelen ilim talebesi ile her zaman dolup taşardı. İbn-i Esîr’den ise; İbn-üd-Dübeysî, eş-Şihâb el-Kûsî, el-Mûcîd İbni Ebî Cerâde, eş-Şeref İbni Asâkir, Sunkur el-Kadâi ve birçok âlim ilim öğrenip, hadîs-i şerîf rivâyet ettiler.
İbn-i Hılligân onun hakkında; “İbn-i Esîr’in Musul’daki evi; âlim, kâmil, fazilet sahibi zâtların toplandığı, ilmî müzâkerelerin yapıldığı bir yerdi. Haleb şehrinde İbn-i Esîr’in meclisinde bulundum. Onu tevâzu, fazilet ve güzel ahlâkta kâmil ve mükemmil olarak gördüm” demektedir.
Hadîs-i şerîf ezberlemede, hadîsleri tanıma, bilme ve bildirmede, hadîslere âit bilgilerde İmâm idi. Eski târihleri bilmede insanların önderi ve rehberi idi. Arabların nesebini, olayları, haberleri ve târihleri iyi bilen büyük bir âlimdi.
İbn-i Esîr’in yazmış olduğu eserlerden ba’zıları şunladır: 1-Târih-üd-devlet-il-Atâbekiyye: Bu eserde; İmâdeddîn Zengî’nin babası Aksungur’un vâliliğinden, Sultan İkinci İzzeddîn Mes’ûd zamanına kadar geçen süre içinde Zengî hânedanının târihini anlatır. Bu kitap, Zengîler târihinin ana kaynağıdır ve İmâdeddîn Zengî’nin hayâtı hakkında çok geniş ve kıymetli bilgi vermektedir. İbn-i Esîr, bu hânedan hakkındaki geniş bilgileri, İmâdeddîn Zengî’nin himâyesi altında yaşıyan babasından nakletmiştir. 2- El-Lübâb fî tehzîb-il-ensâb: Ebû Sa’d Abdülkerîm Sem’ânî’nin “Ensab” kitabının kısaltılmış ve düzeltilmiş şeklidir. Üç cilddir. 3- El-Câmi-ül-kebîr fî ilm-il-beyân, 4- Âdâb-üs-siyâde, 5- Tuhfet-ül-acâib ve tarfet-ül-garâib, 6- Kitâb-ül-cihâd, 7-Târih-ül-mevsîl, 8- Üsüd-ül-gâbe fî ma’rifet-is-Sahâbe: Bu eser beş cild olup, yedibinbeşyüz Eshâb-ı Kirâmın hâl tercümesini bildirmektedir. İbn-i Esîr bu kitabını, hiçbir kitaba müracaat etmeden yazdığını bildirir. Bu eser 1280 (m. 1863) senesinde basıldı. Bu eserin önsözünde, İbn-i Esîr özetle şöyle demektedir:
“Dünyâ ve âhıret saadeti, din bilgilerini öğrenmekle ele geçer. Bu sebeble din bilgileri çok yüksek ve kıymetlidir. Dînî ilimlerin iki temel kaynağı, Kur’ân-ı kerîm ve hadîs-i şerîflerdir. Kur’ân-ı kerîmin nakli sözbirliği ile olduğu için râvilerinin hâllerini söylemeye lüzum yoktur. Helâl ve haramı bildiren ikinci kaynak hadîs-i şerîfler olduğu için, onların râvîlerini bilmeye ihtiyâç vardır. Bunların hâllerini, işlerini, neseblerini, rivâyet yollarını tanımak, dînimizin en önemli mes’elelerindendir. Bu râvî zincirinin ilk halkası Eshâb-ı kiramdır. Allahü teâlânın Peygamberini görmek ve O’nun güzel ahlâkını, ahvâlini müşâhede etmek ve hikmet dolu mübârek sözlerini işitmek ve ezberlemek, kendilerinden sonrakilere Peygamberimizi ( aleyhisselâm ) ve getirdiği yolu öğretmek gibi, İslâm dininin en mukaddes şereflerine nail oldular. Bu sebeple Kur’ân-ı kerîmde medh ve sena edilen, Muhammed aleyhisselâm tarafından övülen Eshâb-ı Kirâmın kıymetleri çok ve yüksek olduğundan, her şeyden önce onların hâllerini, vasıflarını öğrenmek mukaddes bir vazîfedir.
Bu sebeple İslâm âlimleri Eshâb-ı Kirâm hakkında pekçok eser meydana getirdiler, İbn-i Mende, Ebû Nuaym, el-İsfehânî, Hâfız İbni Abdilber, Hâfız Ebû Mûsâ bunlardandır. Allahü teâlâdan doğruluk ve muvaffakiyet diliyerek, Hâfızamdaki bilgi ile eserimi yazmaya başladım.”
9- El-Kâmil fit-Târîh: Bu eser on iki cild olup, büyük bir târih kitabıdır. Eserinde, vak’aları dünyânın başlangıcından i’tibâren alıp, 628 (m. 1230) senesine kadar getirir ve olayları gayet akıcı ve güzel ifâdelerle nakleder. Taberî’nin rivâyetlerinin en sağlam senetlerini bildirir. Bu kitabın Leiden ve Beyrut’da baskıları yapıldı. Bu eserden ba’zı bölümler.
İbrâhim aleyhisselâmın oğlunu kurban etmesi kıssası: Birgün İbrâhim aleyhisselâm ibâdet ettiği mihrâbda uyudu. Rü’yâsında oğlu İsmâil ile otururken bir melek gelip; “Ben, Allahü teâlânın elçisiyim. Allahü teâlâ bu oğlunu kurban etmeni istiyor” dedi. Hazreti İbrâhim (aleyhisselâm) korku ile uyandı. Rü’yâ Rahmânî midir, yoksa şeytanî midir? diye tereddüt etti. O gün hep bu rü’yâyı düşündü. İkinci gece aynı rü’yâyı gördü. Rahmânî olduğunu anladı. Bu güne Arefe denildi. Üçüncü gece yine aynı rü’yâyı gördü. Artık Hak teâlânın emri olduğuna şüphesi kalmadı. Hanımı Hâcer’in yanına geldi ve ona; “İsmâil’i yıka, temiz elbiseler giydir. Gözlerine sürme çek ve güzel koku sür. Çünkü bir dostumuzun yanına gideceğiz” dedi. İsmâil’e de; “Yanına bıçak ile ip al” deyince, İsmâil (aleyhisselâm); “Bunları ne yapacağız?” diye sordu. Hazreti İbrâhim (aleyhisselâm); “Allah rızâsı için kurban keseriz” buyurdu. Yola koyulduklarında, İsmâil (aleyhisselâm) babasına; “Nereye gidiyoruz?” diye sordu. Babası; “Dostuma” deyince, o; “Evi nerededir?” diye sordu. Hazret-i İbrâhim (aleyhisselâm); “O, evden ve mekândan münezzehdir. Yer ve gök O’nun mülküdür” dedi. İsmâil (aleyhisselâm); “Ey Babam! Bizimle oturup yemek yer mi?” diye sorunca, Hazreti İbrâhim; “O, yemekten ve içmekten de münezzehtir” buyurdu. O sırada şeytan, bir fırsatını bulup, yaşlı bir adam kıyâfetinde Hazreti İbrâhim’in hanımı Hâcer’in yanına geldi ve; “İbrâhim aleyhisselâm oğlunu nereye götürdü?” diye sordu. O da; “Bir dostunu ziyârete” diye cevap verince, şeytan; “Hayır, onu kesmeğe götürdü” dedi. Hâcer hanım; “Baba oğlunu boğazlamaz. Şefkat buna mânidir” dedi. Şeytan; “Öyle zannederim ki, Allah emretmiştir” deyince, Hâcer hanım; “Allahü teâlânın emrine uymak elbette lâzımdır. O’nun emri ise, cân-ı gönülden kabûl ederiz” dedi. Şeytan yüz bulamayınca, yine aynı kıyâfette İsmâil’in (aleyhisselâm) yanına geldi ve ona; “Baban seni nereye götürüyor biliyor musun?” diye sordu. O da; “Dostunun ziyâretine” deyince, şeytan; “Vallahi seni öldürmeğe götürüyor” dedi. İsmâil (aleyhisselâm); “Hiç babanın oğlunu öldürdüğünü gördün mü?” dedi. Şeytanın “Öyle zannederim ki, Allah emretmiştir” demesi üzerine, İsmâil (aleyhisselâm); “O emretti ise, cân-ı gönülden râzıyım” dedi. Şeytan ondan da yüz bulamayınca, Hazreti İbrâhim’in yanına yaklaştı ve; “Ey İbrâhim, sen yanlış hareket ediyorsun. Şeytan sana vesvese verdi. Sakın oğlunu boğazlama, sonra pişman olursun. Ama fayda etmez” dedi. İbrâhim aleyhisselâm onun şeytan olduğunu anladı ve; “Vallahi bu Hak teâlânın emridir ve sen şeytansın, İbrâhim’e ve akrabasına zarar yapamazsın” buyurdu. Bunun üzerine şeytan rezîl olup döndü. İbrâhim aleyhisselâm ile oğlu, nihâyet Büseyr dağına geldiler. Hazreti İbrâhim oğluna dönüp; “Ey oğlum! Rü’yâmda seni kurban etmem emredildi.
Buna ne dersin?” diye sordu. Oğlu İsmâil; “Babacağım, ne türlü emir almış isen onu yap. Allahü teâlânın izni ile benim sabredenlerden olduğumu göreceksin. Ey babam! Senin rızândan başka muradım yoktur. Senin gibi babanın hakkını ödemek, saadetimin sermâyesidir. Kaldı ki, bu işte Allahü teâlânın rızâsı ve emri vardır. Eğer izin verirsen, birkaç vasıyyetim vardır. Onu size söyliyeyim” dedi. İbrâhim aleyhisselâm; “Söyle, ey saâdetli oğlum” dedi. İsmâil aleyhisselâm dedi ki: “Birincisi; bu ip ile elimi ve ayağımı kuvvetlice bağla ki, can acısı ile bir kusur işlemiyeyim. İkincisi; mübârek eteğini kaldır ki, kanımdan sıçramasın. Üçüncüsü; bıçağı iyi bile ki, can vermek kolay olsun ve senin işin iyi görülsün. Dördüncüsü; bıçağı vururken yüzüme bakma ki, babalık şefkatiyle emri geciktirmiyesin. Beşincisi; gömleğimi çıkarıp boğazla ki, kan bulaşmasın. Sonra o gömleği anneme götür. Benden selâm söyle. Benim kokumu bu gömlekten alsın, ağlamasın, teselli olsun. Benim için çok elem çekmesin. Ona de ki, oğlun sana şefaatçi olarak Allahü teâlâya gitti. Kıyâmet gününde cenâb-ı Haktan seni diler. Başka birşey istemez. Ümîd edilir ki, Hak teâlâ red eylemez. Altıncı vasıyyetim; her nerede benim yaşımda bir çocuk görürsen beni hatırla.” Hazreti İbrâhim (aleyhisselâm), oğlunun yürek parçalayan bu sözlerini dinledi. Mübârek gözlerinden yaşlar boşandı. Çok ağladı ve; “Yâ Rabbî! Bana bu hâlimden dolayı rahmet et, acı. Eğer günahım sebebiyle bana acımıyorsan, bu temiz ma’sûma acı” dedi. Sonra İsmâil aleyhisselâm günahsız ellerini kaldırıp; “Yâ Rabbî! Bu belâ için bana sabır ver” diye niyazda bulunduktan sonra, babasına dönüp; “Ey babam! Görüyor musun? Gök kapıları açılmış, ba’zı melekler bize bakıp hayretlerinden cenâb-ı Hakka secde etmişler. Ba’zıları da Hak teâlâya münâcaat edip; “Yâ Rabbi! Bir peygamber bir peygambere bıçak çekmiş, başı ucunda duruyor. Senin rızânı gözetmek için onu boğazlamak istiyor. Sen onlara merhamet eyle diyorlar” dedi.
Daha sonra İbrâhim aleyhisselâm oğlunu güzelce bağladı. Yüzükoyun yatırıp, boğazını tuttu ve; “Yâ Rabbî! Bu benim oğlum, gözümün nûru, gönlümün sürûrudur. Kurban etmemi emrettin. Şu anda emrini yapmak için hâlis niyetle geldim. Kurban etmeğe hazırım. Sana hamd ve sena ederim. Yâ Rabbî! Bu kıymetli yavrumu kurban etmekte bana sabır ver” deyip, bıçağı oğlunun boynuna yaklaştırdı ve; “Ey yavrum! Kıyâmete kadar sana vedâ olsun. Tekrar görüşmek kıyâmet günü olur” dedi. Bu arada İsmâil aleyhisselâm; “Ey babacığım! Acele et. Rabbimizin emrini çabuk yerine getir. Emîr yapmakta geciktiğimiz için Rabbimizin bizi azarlamasından korkuyorum. Ey babam! Elimi ayağımı çöz, melekler, kendi isteğimle kurban olduğumu görsünler ve Halîlinin oğlu, Allahü teâlânın işinden râzıdır desinler” dedi. İbrâhim aleyhisselâm, oğlunun sevgisini kalbinden çıkardı. Hak teâlânın ismini zikrederek bütün gücüyle bıçağı oğlunun boynuna sürdü. O anda Hak teâlâ, Cebrâil’e emr ederek; “Yetiş bıçağı çevir” buyurdu. O da Sidret-ül-Müntehâ’dan bir anda gelip, bıçağı ters çevirdi. Bıçak kesmedi. Bir daha sürdü, yine kesmedi. Ne kadar uğraştı ise kâr etmedi, İsmâil aleyhisselâm; “Ey babam! Ne kadar şefkatlisin ki, bıçağı kuvvetli vuramıyorsun. Yüzüme bakma ki, hizmette kusur etmeyesin” dedi. Hazreti İbrâhim bıçağı tekrar biledi ve oğlunun boğazına kuvvetlice sürdü. Yine kesmedi. O anda Allahü teâlâdan şu nidâ geldi: “Yâ İbrâhim! Elbette sen rü’yânı tasdîk ettin. Sana düşen vazîfeyi tam olarak yaptın. Şimdi bana münâsib olan lütuf ve keremimi gör. Başını kaldırıp dağa bak!” Hazreti İbrâhim dağa baktı. Bir koç gördü. Kırk yıl Cennette otlamış idi. Cenâb-ı Hak; “Bu, senin oğluna fedadır” buyurdu. Hazreti İbrâhim koçu yakalayıp kurban ederken; “La ilahe illallahü vallahü ekber” dedi. İsmâil aleyhisselâm gözlerini açıp! “Allahü ekber ve lillâhil hamd” dedi. İbrâhim aleyhisselâmın koçu kurban ettiği yerin, Minâ olduğu rivâyet edilir.”
Lût aleyhisselâm ve kavminin kıssası: Lût aleyhisselâm Sedum’a yerleştikten sonra, Allahü teâlâ onu kavmine peygamber olarak göndermişti. Lût kavmi ahlâken çok düşük, fuhuş ve her türlü kötülükte ileri gitmiş, küfür ehli ve Allahü teâlâya âsî bir topluluk idi. Allahü teâlâ Kur’ân-ı kerîmde bu kavmi kötülemiştir. Bu kavmin insanları arasında livâta çok yaygınlaşmıştı. O mahalden geçen yolcuların bile ırzlarına tecâvüz ediyorlardı. Lût aleyhisselâm, kavmini îmâna çağırdı ve yaptıkları bu hayâsızlıktan vazgeçmelerini bildirdi. Eğer tövbe etmezlerse, acı bir azâba düşeceklerini onlara söyledi. Kavmi, Lût aleyhisselâmı dinlemedi ve onu küçümsiyerek; “Haydi, şayet söylediklerin doğru ise, Allahın azâbının nasıl olacağını bize göster” diyerek onunla alay ettiler. Hazreti Lût (aleyhisselâm) çaresiz kalarak Allahü teâlâya bu kavme azâb etmesi için niyazda bulundu. Hak teâlâ Peygamberinin duâsını kabûl ederek, Cebrâil aleyhisselâm ile birlikte iki meleği Lût aleyhisselâma gönderdi. Bunlardan biri Mikâil, diğeri İsrâfil aleyhisselâm idi. Bu üç melek, erkek insan kılığında yaya olarak Lût aleyhisselâmın evine geldiler. Kapıda Hazreti Lût’un kızı ile karşılaştılar ve ona; “Ey komşu kızı! Size misâfir olarak girelim mi?” dediler. Kız; “Evet, fakat babamı içeriden getirene kadar olduğunuz yerde durunuz” dedi. Zîrâ kız, bu güzel yüzlü misâfirlere kendi kavminin zarar vereceğinden korkmuştu, içeri girip babasına haber vererek; “Ey babam! Bize güzel yüzlü gençler misâfir olmak istiyor, sen onlara yetiş. Bu kavim onları yakalayıp zarar vermesinler” dedi. Kavmi, Hazreti Lût’a evine erkek misâfir almasını yasakladığı için, bu misâfirleri gizlice evine aldı. Bu misâfirlerden sâdece ev halkının haberi vardı. Fakat, Hazreti Lût’un hanımı gizlice evden çıkıp, kavmine; “Evimize öyle güzel yüzlü ve güzel kokulu misâfirler geldi ki, bunlar gibisini ömrümde hiç görmedim” diyerek, evinde bulunan misâfirleri haber verdi. Kavmi derhal Hazreti Lût’un evine geldiler. Hazreti Lût; “Ey kavmim! Allahü teâlâdan korkun. Misâfirlerimin önünde beni rezîl rüsvâ etmeyin, içinizde aklı başında hiç bir kimse yok mu?” dedi. “Biz sana misâfir kabûl etmeyi yasaklamadık mı?” dediler. Bunun üzerine Hazreti Lût (aleyhisselâm); “Keşke size karşı gücüm ve kuvvetim yeterli olsaydı, muhkem bir kaleye sığınabilseydim” diyerek kapısını kapattı. Fakat dışarıdakiler kapıyı o kadar zorladılar ki, Hazreti Lût kapıyı Cebrâil’in işâretiyle açtı. Cebrâil aleyhisselâm cenâb-ı Hakdan izin alarak kanadını şiddetle açar açmaz, içeri girenlerin gözleri tamamen kör oldu. İçeri girenler birbirlerini çiğneyerek, feryâd ettiler ve “Lût’un evini dünyânın en güçlü sihirbazları istilâ etmiş” diyerek bağırıştılar. “(Hazreti Lût’un misâfirleri) şöyle dediler: “Ey Lût! Gerçekten biz Rabbinin elçileriyiz, onlar asla sana dokunamazlar. Hemen gecenin bir vaktinde ev halkınla çık git ve içinizden hiçbiri geri kalmasın, ancak hanımın müstesna. Çünkü kavmine isâbet edecek azap, ona da gelecektir. Onların helak zamanı sabah vaktidir. Sabah, yakın değil mi?” (Hûd-81). Hak teâlâ, Hazreti Lût (aleyhisselâm) ile ev halkını Şam ülkesine doğru yola çıkardı.
Anlatıldığına göre; sabah olunca, Cebrâil aleyhisselâm kanadını açıp onların bulundukları beş köyün altına sokarak, köyde ne kadar canlı ve cansız varsa göklere doğru kaldırdı. Bu köyleri öyle yükseğe kaldırdı ki, gök ehli, köylerin horoz ve köpek seslerini işittiler. Sonra bunları ters çevirip, yere çarptı. Bu işten sonra sağ kalanların üstüne taş yağmuru gönderilerek, köylerde olmıyanlar da yok edildi. Bu sırada gürültüyü işiten ve sarsıntıyı duyan Hazreti Lût’un karısı; “Eyvahlar olsun, kavmime yazık oldu” diyerek kaçmaya başladı. Başına bir taş isâbet ederek, o da helak olanlar arasına katıldı.
Bir rivâyete göre, bu köylerde yaklaşık dörtyüzbin kişi yaşamakta idi. Helak edilen bu beş köyün isimleri şunlardır: Sedûm, Sab’a, Umra, Duma ve Sa’va. Bunların en büyüğü Sedûm köyü idi.”
Eyyûb aleyhisselâmın kıssası: “Bu Peygamber, Rum diyarına gönderilmişti. Hazreti Eyyûb’un annesi Lût aleyhisselâmın, babası Ya’kûb aleyhisselâmın soyundandır. Hazreti Eyyûb, müslümanların arasını bulmak, Allahü teâlânın bir olduğunu bildirmek ve herkese iyilik dilemekle vazîfelendirilmişti. Kendisinin bir şeye ihtiyâcı olunca, önce secdeye kapanır, sonra da Allahü teâlâdan isteğini dilerdi.
Eyyûb aleyhisselâmın başına gelen her türlü belâ, mel’ûn İblîs’in yüzünden olmuştur. Eyyûb aleyhisselâm, Allahü teâlâyı andığı zaman, göklerde bulunan meleklerin ona salât ve selâmla cevap verdiğini duyan şeytan, onu kıskanıp îmânını bozmak için Hak teâlâya yalvardı. Cenâb-ı Hak, Hazreti Eyyûb’u imtihan etmek için mel’ûn şeytana izin verdi. Şeytan bunun üzerine kendi toplumunun ileri gelenlerini toplayarak Hazreti Eyyûb’e sataşmaya başladı. Eyyûb aleyhisselâmın Şam civarında Beseniyye denilen yerde verimli ve geniş bir tarlası vardı. Bu yerde bin koyun, çobanları başında olduğu hâlde otlardı. Ayrıca üçbin dönümlük verimli bir toprağında da beşyüz köle çalışırdı. Şeytan, Hazreti Eyyûb’un malına musallat olup, malını ve mülkünün tamâmını yok etti. Buna rağmen Hazreti Eyyûb, bu âfet karşısında hiç bir şikâyette bulunmayarak, Allahü teâlâya hamd ve şükürde bulundu. Allahü teâlâya yaptığı ibâdetlerde ve O’na bağlılığında bir adım dahî gerilemedi. Zîrâ cenâb-ı Hak, Hazreti Eyyûb’e verdiği belâlarla birlikte, ona bu türlü belâlara ve musibetlere katlanacak sabrı da vermişti. Şeytan onda bu sabrı görünce, Eyyûb aleyhisselâmın çocuklarına sataşmak için Allahü teâlâdan izin istedi. Allahü teâlâ şeytana bu izni verince, o da Hazreti Eyyûb’un çocuklarını helak etti. Fakat Hazreti Eyyûb sabr etti. Şeytan, bir türlü Hazreti Eyyûb’un bedenine, aklına ve kalbine girmek ve ona sataşmak imkânı bulamadı. Şeytan daha sonra yaralı bereli bir insan kılığında Hazreti Eyyûb’un yanına gelerek, başına gelenleri ve derdini anlattı. Hazreti Eyyûb şekil değiştirmiş olan şeytanın bu hâline acıdı, kalbi yumuşayarak ağlamaya başladı. Üzüntüsünden yerden bir avuç toprak alarak başına döktü. Şeytan onun bu davranışından hoşnut oldu. Biraz sonra Hazreti Eyyûb bu yaptığından pişmanlık duyarak tövbe ve istiğfarda bulundu. Yanında bulunan koruyucu melekleri, şeytandan önce Hazreti Eyyûb’un tövbesini Allahü teâlâya bildirmek üzere yükseldiler.
Şeytan, Eyyûb aleyhisselâmın cenâb-ı Hakka karşı yaptığı ibâdetlerinde gerilemediğini ve belâlara karşı gösterdiği sabrı görünce, Hak teâlâdan Hazreti Eyyûb’un bedenine musallat olmak için izin istedi. Allahü teâlâ, kalbi, dili ve aklı hâriç olmak üzere, İblîs’e, Eyyûb aleyhisselâmın bedenine musallat olmaya izin verince, şeytan Hazreti Eyyûb’un yanına gitti. Onu Allahü teâlâya secde ederken bulunca, bütün gücüyle burnuna öyle bir üfledi ki, Hazreti Eyyûb’un bedeni yanmaya ve etleri dökülmeye başladı, bedenini kurt ve böcekler sardı. Bu kurtların birisi yere düşünce, mel’ûn şeytan onu tekrar Hazreti Eyyûb’un üstüne koyarak kurda; “Allahın verdiği rızkı yemeğe bakmalısın” derdi.
Eyyûb aleyhisselâm böylece cüzzam hastalığına düçâr olup, vücûdunda iri iri kabarcıklar çıkmaya başladı. Bu kabarcıklar patlayıp cerahatli akıntılar vücûdunu sardı, öyle oldu ki, bu cerahatlerin kokusundan kimse yanına yaklaşamazdı. Bu yüzden köy halkı onu, hanımı hâriç yanına herhangi bir kimse yaklaşmamak üzere, köyün dışında bir yere çıkardılar. Eyyûb aleyhisselâm orada yedi sene yalnız başına kaldı. Allahü teâlâdan başka ona yardımcı bir kimse bulunmazdı.
Hazreti Eyyûb’un üzerine çöken bu belâ ve musibetler artınca, hanımı ona; “Sen, Allahü teâlâdan sana şifâ ihsân etmesini dile” dedi. Bunun üzerine Hazreti Eyyûb hanımına; “Biz, yetmiş sene rahat ve ni’metler içinde yaşadık. Şimdi de bir o kadar belâ ve musibetlere katlanalım. Allahü teâlâya yemîn ederim ki, Allahü teâlâ bana şifâ verir de sıhhatime kavuşursam, sana yüz sopa vuracağım” dedi.
Başka bir rivâyete göre: İblîs Eyyûb aleyhisselâmın hanımına görünerek; “Size ne kadar belâ ve musibet düştü?” diye sorunca, Hazreti Eyyûb’un hanımı; “Allahü teâlânın takdîr ettiği kadar belâ ve musibete düçâr oluruz” dedi. Şeytan ona; “Benimle gel. Bu da Allahü teâlânın takdîridir” diyerek, onu, onların elinden çıkan malların bulunduğu vadiye götürdü. Onları göstererek; “Bana secde edersen, bunları size geri vereceğim” dedi. Hazreti Eyyûb’un hanımı şeytana; “Benim beyim var. Ancak ondan emir alırım” dedi. Daha sonra Hazreti Eyyûb’un yanına gelerek durumu ona anlattı. Hazreti Eyyûb hanımına; “Bu teklifi yapanın şeytan olduğunu anlamadın mı? Şayet ben şifâya kavuşursam, sana yüz sopa vuracağım” diyerek hanımını yanından uzaklaştırdı ve ona şöyle dedi: “Senin getirdiğin yiyecek ve içecek bana haram olsun. Yiyecek olarak ne getirirsen getir, bir lokma almayacağım. Benden uzaklaş, seni görmek istemiyorum”. Bunun üzerine hanımı onu terk ederek, oradan uzaklaştı. Hazreti Eyyûb aleyhisselâm hanımını yanından uzaklaştırıp, kendisine yemek getirecek bir kimse bulamayınca secdeye kapanıp, Allahü teâlâya şöyle duâ etti: “Ey Rabbim! Bana gerçekten hastalık isâbet etti. Sen merhamet edenlerin en merhametlisisin” (Enbiyâ-83). Bunun üzerine Allahü teâlâ meâlen; “Ayağınla yere vur. İşte hem yıkanacak, hem içecek serin bir su!.. (Yıkan ve iç, yorgunluğun ve hastalığın geçsin)” (Sâd-42) buyurdu.
Hanımı Hazreti Eyyûb tarafından kovulduktan sonra, kendi kendine; “Ben onu neden yalnız bıraktım? Şimdi ona kim bakacak, açlıktan ölebilir. Onu canavarlar yerse ne yaparım?” diye düşünerek, kocasının yanına geri döndü. Oraya varınca, şifâ bulmuş, afiyette bir kişi görünce, şaşkın şaşkın ona; “Ey Allahın kulu! Burada hastalıktan bitkin düşmüş bir kişi vardı. Onu gördün mü?” diye sordu. Hazreti Eyyûb hanımına; “Onu görürsen tanıyabilir misin?” diye sorunca, hanımı; “Evet” cevâbını verdi. Hazreti Eyyûb; “İşte o zât benim” deyince, hanımı onu tanıdı. Derhal kocasının boynuna sarıldı. Bu kucaklaşma bir hayli uzun sürdü. Hazreti Eyyûb’ün mal ve çocukları eksiksiz olarak kendisine geri verilinceye kadar, hanımı Hazreti Eyyûb’ün boynundan ellerini çözmedi. Eyyûb aleyhisselâm, üzerinden dert ve belâlar kaldırıldıktan sonra yetmiş sene daha yaşamıştır. Kendisine şifâ verilince, Allahü teâlâ, üzerinde yüz hurma tanesi olan bir dal ile hanımına vurarak yemînini yerine getirmesini emretti. O da söylenileni yaparak, Allahü teâlânın emrini ve yemînini yerine getirmiş” oldu.”
Yûsuf aleyhisselâm kıssası: “Hazreti Ya’kûb’un, Yûsuf isminde bir oğlu vardı. Bakılıp yetiştirilmesi için kız kardeşinin yanına vermişti. Bu hanım, Yûsuf’u çok sevmişti. Onu gözü önünden ayırmaz olmuştu. Hazreti Ya’kûb, kız kardeşine; “Ey kardeşim! Yûsuf’u artık bana teslim et. Allahü teâlâya yemîn ederim ki, onun benden biraz uzak kalmasına dayanamıyorum” dedi. Kız kardeşi, ona; “Allahü teâlâya yemîn ederim ki, ben de ondan bir an uzak kalamıyorum” dedi. Kız kardeşi, babasının Yûsuf’u almaya niyetli olduğunu görünce, çocuğu vermemek için, babasının kuşağını alarak Yûsuf’a sardı ve Yûsuf’u evin bir köşesinde sakladı. Sonra ev halkına; “Babamın kuşağı kayboldu. Kimin aldığını araştıralım” dedi. Ev aranınca, kuşak Yûsuf’un beline bağlı olarak bulundu. Âdetlerine göre, evinden bir şey çalınan kimse, hırsızı bulunca, hırsız üzerinde hak sahibi olup, bulana müdâhale edilemezdi. Bu âdete dayanarak, Hazreti Ya’kûb’un kız kardeşi, Yûsuf’u ölünceye kadar yanında tuttu. Kızkardeşi vefât edince, Hazreti Ya’kûb oğlunu yanına aldı.
Ya’kûb aleyhisselâm, oğulları arasında en çok Yûsuf’u severdi. Bu yüzden diğer kardeşleri onu çok kıskanırlardı. Hazreti Yûsuf, bir gece rü’yâsında, onbir yıldızın, güneş ve ayın kendisine secde ettiğini görür. Rü’yâsını babasına anlatır. Yûsuf o zaman oniki yaşında idi. Babası ona; “Yavrum, rü’yânı kardeşlerine anlatma. Sonra sana bir tuzak kurarlar. Çünkü şeytan insana açık bir düşmandır” (Yûsuf-5) dedikten sonra, rü’yâsını yorumlayarak; “İşte bu rü’yân delâlet ettiği gibi, Rabbin seni seçecek ve sana rü’yâ ta’birini öğretecektir” (Yûsuf-6) dedi. Bu sırada Hazreti Ya’kûb’un hanımı, Yûsuf’un babasına rü’yâsını anlattığını ve babasının da bu rü’yâyı ne türlü ta’bir ettiğini duydu. Hazreti Ya’kûb hanımına; “Yûsuf’un anlattıklarını gizli tut ve kardeşlerine anlatma” diye ikâzda bulundu. Hanımı ona karşı peki dedi, fakat çocukları hayvan otlatmaktan geri dönünce onlara anlattı. Yûsuf’a karşı kin ve kıskançlıkları artan kardeşleri, annelerine rü’yâyı şöyle ta’bir ederler; “Babamız güneş, ay ise sensin. Onbir yıldız ise bizleriz.” Kendi aralarında anlaşarak, Yûsuf ile babasının arasını açmaya çalışırlar. “Kardeşleri aralarında şöyle demişlerdi: Yûsuf ve kardeşi (Bünyamin), babamıza bizden daha sevgilidir. Hâlbuki, biz kuvvetli bir topluluğuz. Doğrusu babamız açıkça yanılmaktadır, (içlerinden biri dedi ki) Yûsuf’u öldürün, yâhud onu uzak bir yere atın ki, babanızın sevgisi, yalnız size kalsın ve ondan sonra tövbe edip sâlih bir kavim olasınız” (Yûsuf: 8-9) Kardeşler arasında en akıllı ve faziletlisi olan Yahûda şöyle dedi: “Yûsuf’u öldürmeyin de, bir kuyu dibine bırakın ki, bir yolcu kâfilesi onu kayıp mal olarak alsın. Eğer yapacaksanız böyle yapın” (Yûsuf-10). Böylece Yûsuf’u öldürmeyeceklerine dâir kardeşlerinden söz alır.
Sonra Yûsuf’la oyun oynamak üzere hep birlikte kıra çıkmağa karar vererek babalarının yanına gittiler. Babaları çocuklarına; “Ne sebeple geldiniz? Bir ihtiyâcınız mı var?” diye sordu. Çocuklar babalarına şöyle dediler; “Ey babamız, sen bize Yûsuf’u neden emniyet etmiyorsun? Biz onun için hayır isteyicileriz. Yarın onu bizimle beraber (kırlara) gönder de gezsin oynasın, muhakkak biz onun koruyucularıyız. Babaları dedi ki; “Onu götürmeniz, cidden beni endişeye düşürür. Siz kendisinden habersiz iken (oyuna dalmışken) onu kurt yemesinden korkarım.” (Yûsuf: 11-13).
Ya’kûb aleyhisselâmın şüphelenmesinin sebebi, bir gece gördüğü rü’yâ idi. Rü’yâsında Yûsuf’u, etrâfında onu yemek için bekleyen on kurt ile dağ başında gördü. Bu kurtlardan birinin Yûsuf’u korumaya çalıştığını, yer yarılarak Yûsuf’un içine düştüğünü, ancak üç gün sonra çıktığını, içlerinden birinin de, Yûsuf için korktuğunu görmüştü. Çocuklar babalarına; “Vallahi biz kuvvetli bir topluluk iken onu kurt yerse, biz o hâlde çok ziyan ederiz dediler” (Yûsuf-14). Ya’kûb aleyhisselâm onların bu sözlerine güvenmiş, onlara inanmıştı. Bu arada Yûsuf da söze karışarak, babasına; “Babacığım, beni de onlarla gönder” dedi. Babası Yûsuf’a; “Gitmek istiyor musun?” diye sorunca, Yûsuf “Evet” cevâbını verdi. Bunun üzerine babası gitmesine izin verdi. Yûsuf da onlarla birlikte yola çıktı. Çayıra vardıkları zaman, kardeşler aralarında kavga çıkararak, Yûsuf’u ölesiye dövdüler. Büyük kardeşleri Yahûda onlara; “Hani bana öldürmeyeceğinize dâir söz vermiştiniz” diyerek, Yûsuf’u öldürmelerine mâni oldu. Daha sonra onlar Yûsuf’un üzerindeki gömleği alıp, bağlıyarak bir kuyuya attılar. Yûsuf, kuyunun içinde bulunan bir kayanın üstüne çıkıp oturdu. Kardeşleri yukarıdan onun ölüp ölmediğini anlamak için aşağıya bağırdılar. Yûsuf onlara cevap verince, yukarıdan ona, öldürmek için taş atmaya başladılar. Bu sırada yine Yahûda onlara mâni oldu. Sonra Allahü teâlâ Yûsuf’a meâlen şöyle vahy gönderdi: “Muhakkak sen onlara, hiç farkında değillerken bu işlerini haber vereceksin” (Yûsuf-15).
Kardeşleri Yûsuf’u kuyuya attıktan sonra, yatsı vakti ağlıyarak babalarının yanına geldiler ve babalarına; “Ey babamız, biz gittik koşu yapıyorduk. Yûsuf’u da eşyamızın yanında bırakmıştık. Bir de gördük ki, onu kurt yemiş. Şimdi biz sana ne kadar doğru söylesek de, sen bize inanmazsın, dediler. Babaları onlara, hayır, nefsleriniz sizi aldatmış, böyle bir işe sürüklemiş. Artık benim işim güzel bir sabırdır. Söylediklerinize karşı da, yardımına sığınılacak ancak Allahtır, dedi” (Yûsuf: 17-18). Daha sonra Ya’kûb aleyhisselâm, çocuklarından Yûsuf’un gömleğini göstermelerini istedi. Çocukları ona Yûsuf’un gömleğini gösterdiler. Hazreti Ya’kûb onlara; “Hayret, ben bunun gibi bir kurt görmedim. Oğlumu parçalayıp yesin de, gömleğine hiçbir şey olmasın” diyerek düşüp bayıldı. Kendine gelince uzun süre ağladı.
Yûsuf (aleyhisselâm) üç gün kuyuda kaldı, içlerinden biri Yûsuf’a yemek götürdüğü gün, onun, bir kervandakiler tarafından kurtarıldığını gördü. Kervandakilere; “Bu, bizim kölemiz idi, kaçtı” dedi ve Yûsuf’u onlara çok ucuz fiyata sattı. Yûsuf o zaman onsekiz yaşında idi. Kervandakiler onu Mısır’a götürüp, sultânın mâliye vekîli Azîz’e sattılar. Azîz hanımına şöyle dedi: “Bunun yerini iyi yap, kendisine güzel bak, umulur ki bize bir faydası dokunur veya onu evlâd ediniriz” (Yûsuf-21). Vekîlin hanımı genç ve güzel olup ismi Zeliha idi. Bir zaman sonra Zeliha Yûsuf’a âşık oldu. Birgün Yûsuf’u yanına da’vet etti. Bu esnada evin bütün kapılarını kilitledi, ikisi başbaşa kalınca, Yûsuf’u kendine çağırdı. Yûsuf ona; “Allaha sığınırım. Doğrusu o (kocan) efendimdir. Bana güzel bakmıştır. Gerçek budur ki, zâlimler (zinâ yapanlar) kurtulamazlar” (Yûsuf-23) dedi.
Zeliha, Yûsuf’u kendine çekmek istiyerek, onun güzelliğinden şöyle söz etti: “Ey Yûsuf! Gözlerin ne güzeldir.” Yûsuf ona; “Gözlerim, vücûdumda ilk türeyen nesnedir” deyince, Zeliha ona yine; “Ey Yûsuf! Gözlerin ne güzeldir!” dedi. Yûsuf ona; “Bedenimden ilk akıp gidecek olan nesnedir” dedi. Zeliha; “Ey Yûsuf! Yüzün ne güzeldir” deyince, o; “O, benden çok toprağın malıdır” cevâbını verdi. Zeliha, Yûsuf’a öyle dil döktü ki, Yûsuf artık dayanamaz hâle geldi. Tam Zeliha’ya yaklaşacağı sırada ilâhî ihtârı gördü. Bu durum, Kur’ân-ı kerîmin Yûsuf sûresinin yirmidördüncü âyet-i kerîmesinde meâlen; “Kadın, gerçekten ona niyetlenmiş ve o da kadına niyetlenmişti. Eğer Yûsuf, Rabbinin burhanını (ilâhî ihtarını) görmemiş olsaydı, olacak olan olurdu, işte biz, ondan fenâlığı ve fuhşu gidermek için böyle yaparız. Çünkü o, bizim ihlâslı kullarımızdandır” buyuruluyor.
Yûsuf (aleyhisselâm) ilâhî ihtârı görünce, kalkıp kaçmak istedi. Kadın ise onu kovaladı. Kapıdan çıkacağı sırada, Zeliha Yûsuf’a yetişerek gömleğini arkasından yakalayıp çekince, gömlek yırtıldı. Yûsuf sûresinin yirmibeşinci âyet-i kerîmesinde buyurulduğu gibi; “Kapının yanında, hanımın efendisine rastgeldiler. (Hanım efendisine) dedi ki: Senin hanımına fenâlık yapmak istiyenin cezası, ancak zindana atılmak veya acıklı bir azaptır (onu dövmektir).”. Yûsuf bu iftirayı kabûl etmemek için; “O, benim nefsime yaklaşmak istedi” dedi. Yûsuf efendisine, hanımının kötü maksadından kaçtığını, fakat onun kendisini yakalayıp gömleğini yırttığını anlattı. O sırada vekîlin yanında bulunan akrabası; “Durum ortada, Yûsuf’un gömleği önden yırtılmış ise, hanımın gerçeği söylüyor. Yok gömlek arkadan yırtılmış ise, Yûsuf gerçeği söylüyor” dedi. Gömlek getirildiğinde, arkadan yırtılmış olduğunu gördüler. Bunun üzerine vekîl; “Bu söylediğin sözler sizin hîlenizdir. Gerçekten siz kadınların hilesi çok büyüktür” (Yûsuf-28) dedi. Vekîl Yûsuf’a; “Olanları unut ve bu olay hakkında kimseye birşey söyleme” dedikten sonra, hanımına da; “Sen de günâhına Allahtan mağfiret dile, doğrusu sen büyük günahkâr oldun” dedi. (Yûsuf-29).
Fakat bu olay çevrede hemen duyuldu. Saray kadınları vekîlin hanımı ile Yûsuf’u dillerine doladılar. Zeliha bu dedikoduyu duyunca, dayalı-döşeli bir sofra hazırlıyarak, saray kadınlarını evine da’vet etti. Kadınlar tam portakal soyacakları zaman, Zeliha Yûsuf’un odaya girmesini emretti. Yûsuf içeriye girince, kadınlar Yûsuf’un güzelliğini seyretmeye daldılar ve portakal yerine ellerini kestiler ve; “Bu bir insan değildir. Bu, ancak kerîm bir melektir” dediler. (Yûsuf-31). Zeliha misâfirlerine; “Benim hakkımda dedikodu yaptınız” dedi. Kadınlar Yûsuf’u gördüklerinde, akılları başlarından gittiği için, hatâlarını anladılar ve Zeliha’ya hak verdiler. Bunun üzerine Zeliha; “İşte, kendisi hakkında beni ayıplamış olduğunuz kişi budur. Yemîn ederim ki, ben onun nefsine yaklaşmak istedim de, o, iffet göstererek sakındı. Yine yemîn ederim ki, eğer emrimi yerine getirmezse, muhakkak zindana atılacak ve elbette zelîllerden olacaktır” dedi. (Yûsuf-32). Yûsuf, Allahü teâlâya karşı zelle işlemiş olduğundan, ceza olarak nefsine zindanı seçer ve şöyle duâ eder “Ey Rabbim! Bunların beni yapmaya çağırdığı işi yapmaktan, zindan bana daha sevimlidir. Eğer bu kadınların hilesini benden gidermezsen, ben onlara meylederim ve câhillerden olurum.” Bunun üzerine Rabbi, duâsını kabûl etti de, kadınların tuzaklarını kendisinden savdı. Çünkü Allah, söylenenleri işitir, yapılanları tamamen bilir” (Yûsuf: 33-34).
Vekîl, Yûsuf’un gömleğinin yırtıldığını, yüzünün tırmalandığını, Yûsuf’un şehâdetini ve misâfirlerin onu görünce ellerini kestiklerini görünce onu serbest bırakmağa karar vermişti. Fakat Zeliha, Yûsuf hakkında efendisine; “Bu köle, insanlar arasında haysiyet kırıcı bir olaya sebebiyet verdi. Namusumla oynadı, beni rezîl ve rüsvâ etti. Sözde beni elde ettiğini yaydı” iddiasında bulunarak, onun zindana atılmasına sebeb oldu. Yûsuf’la birlikte zindana Fir’avn’ın iki dostu da atılmıştı. Bu gençlerden biri Fir’avn’ın yemeğini hazırlar, diğeri ise içeceklerini getirirdi. Bu iki genç, efendilerini zehirlemeye çalıştıkları iddiasıyla zindana atılmışlardı. Bunlar bir gece rü’yâ gördüler. Rü’yâlarını Yûsuf’a anlattılar. “Biri; “Ben rü’yâmda kendimi şarap olacak üzüm sıkıyor gördüm” dedi. Öteki de; “Ben, rü’yâmda kendimi, başımın üstünde bir ekmek götürüyorum ve kuşlar ondan yiyor gördüm” dedi” (Yûsuf-36). Bunun üzerine Yûsuf onlara, Yûsuf sûresi otuzyedinci ve otuzdokuzuncu âyetlerinde bildirildiği gibi: “Size rızık olarak verilecek bir yemek, daha size gelmeden önce, onun ne çeşit ve nasıl bir yemek olduğunu size haber verdim. Bu, Rabbimin bana öğrettiği ilimlerdendir. Çünkü ben, Allaha inanmıyan ve topyekûn âhıreti inkâr eden bir kavmin dînini terk ettim. Ey benim zindan arkadaşlarım! Ayrı ayrı birçok ilâhlar mı hayırlıdır, yoksa her şeye hâkim ve gâlib olan bir Allah mı?” dedi. Sonra Yûsuf bu iki hizmetkârın rü’yâlarını şöyle ta’bir etti: “Biriniz efendisine (eskiden olduğu gibi) yine şarap içirecek. Diğeri ise asılacak, sonra kuşlar başından yiyecek” (Yûsuf-41). Zindandan kurtulacak olana Yûsuf; “Beni efendinin yanında an. Benim hakkımda ona bilgi ver. Zîrâ ben, haksız yere zindana atıldım” dedi. Fakat o genç kurtulunca, Yûsuf’un söylediklerini unuttu. Bu arada Allahü teâlâ, Yûsuf’a vahy göndererek; “Ey Yûsuf! Benden başkasını mı kendine vekîl seçtin? Öyleyse zindan da kalma müddetini uzatacağım” buyurdu. Böylece Yûsuf, zindanda yedi sene kaldı. Fir’avn bir gece korkunç bir rü’yâ ile uyandı. Rü’yâsında yedi zayıf ineğin, yedi besili ineği yediğini ve yedi yeşil başağın da, diğer yedi kuru başağı sarmalayıp galip geldiğini gördü. Ülkesindeki bütün kâhinler ve sihirbazlar bu rü’yâyı ta’bir edemediler ve Fir’avn’a; “Bu gördüklerin, karma karışık rü’yâlardır. Biz böyle karışık rü’yâların ta’birini bilmeyiz, dediler” (Yûsuf-44). Bu sırada zindandaki “O iki delikanlıdan idamdan kurtulanı, nice zaman sonra (Yûsuf’u ve kendisine söylediklerini) hatırladı ve; “Ben, size onun ta’birini haber veririm, hemen beni (zindandaki Yûsuf’a) gönderin” dedi” (Yûsuf-45). Hizmetkâr, Fir’avn’ın emri ile zindana gönderildi. Rü’yâyı Yûsuf’a anlattı. Yûsuf hizmetkârın anlattığı rü’yâyı açıklıyarak şöyle dedi: “Yedi sene âdetiniz üzere ziraat yapınız. Hasad ettiğiniz ekinleri (bozulmamaları için) başaklarında bırakın, ancak yiyeceğiniz az bir miktarı öğütün. Sonra bunun arkasından yedi kurak yıl gelecek, tohumluk için saklıyacağınız az bir miktar hâriç olmak üzere, önceden biriktirdiklerinizi yiyip götürecek. Sonra bunun arkasından da bir yıl gelecek ki, onda insanlar sıkıntıdan kurtarılıp bereketlendirilecekler ve o zaman (üzüm, zeytin gibi mahsûllerini) sıkacak ve (süt hayvanlarını) sağacaklar” (Yûsuf: 47-49). Hizmetkâr Fir’avn’ın yanına dönerek, rü’yâsının ta’birini bildirdi. Fir’avn, Yûsuf’un verdiği haberlerin doğru olduğunu anladı ve adamlarına; “Yûsuf’u bana getirin” dedi. Yûsuf, kendisine gönderilen kişi ile zindandan çıkmadı ve ona; “Efendine dön de, o ellerini kesen kadınların hâli neydi, kendisinden sor. Muhakkak ki benim Rabbim, onların hilelerini bilendir” dedi. (Yûsuf-50). Elçi Fir’avn’ın yanına döndü ve Yûsuf’un söylediklerini ona bildirdi. Bunun üzerine Fir’avn, ellerini kesen bütün kadınları huzûruna çağırdı ve onlara, vaktiyle da’vet edildikleri yerde ellerinin kesilmesinin sebebini sordu. Onlar Fir’avn’a: “Hâşâ, Allah için biz onun aleyhinde bir fenâlık bilmiyoruz. (Fakat vekîlin hanımı, kölesi Yûsuf’tan muradına kavuşmak istediğini bize haber verdi)” dediler. Fir’avn, vekîlin hanımına gerçeği doğru olarak söylemesi için ısrar edince, Zeliha; “Şimdi hak, meydana çıktı. Onun nefsine yalaşmak isteyen ben idim. O ise, hakîkaten sâdıklardandır” dedi. (Yûsuf-51). Durum Yûsuf’a bildirilince, o şöyle dedi: “Kadınlara gerçeği i’tirâf ettirişim şunun içindi; vekîl bilsin ki, hakîkaten ben ona gıyabında hainlik yapmadım ve muhakkak ki, Allah hâinlerin hilesini muvaffakiyete ulaştırmaz” (Yûsuf-52). Bu sırada Cebrâil (aleyhisselâm) gelerek, Yûsuf’a; “O kadına karşı içinden bir istek duymadın mı?” diye sordu. Bunun üzerine Yûsuf; “Ben nefsimi temize çıkarmıyorum. Çünkü nefs, gerçekten kötülüğü şiddetle emreder” dedi. (Yûsuf-53). Yûsuf aleyhisselâmın suçsuz ve emniyetli bir kimse olduğunu anlayan Fir’avn adamlarına; “Onu bana getirin, kendime onu has (yardımcı) edineyim, dedi” (Yûsuf-54).. Yûsuf’u zindandan çıkarmak için bir hizmetçi gönderdi. Hizmetçi Yûsuf’u hapisten çıkardı. Hazreti Yûsuf, zindanda bulunanların kurtulmaları için duâ etti ve zindanın kapısına; “Burası, canlıların mezarı, kederlilerin evi, dostlukların deneme yeri, düşmanları sevindiren bir yerdir” diye bir yazı yazdı. Sonra temizlenip giyindikten sonra, Fir’avn’ın huzûruna çıktı. Fir’avn ona; “Sen bugün yanımızda mühim bir mevki sahibisin, emînsin” dedi. (Yûsuf-54). Yûsuf aleyhisselâm Fir’avn’a; “Beni Mısır’ın hazîneleri üzerine me’mûr et. Çünkü ben iyi korur ve iyi bilirim” dedi. (Yûsuf-55). Fir’avn onu mâliye vekîline yardımcı ta’yin etti. Bir sene sonra mâliye vekîli ölünce, Yûsuf (aleyhisselâm) bu göreve getirildi, ölen mâliye vekîlinin hanımı Zeliha, Yûsuf ile Fir’avn tarafından evlendirildi. Yûsuf, Zeliha’ya; “Bu türlü evliliğimiz, önce yaptığın teşebbüsten daha hayırlı değil mi?” diye sordu. Zeliha ona; “Ey dost! Beni kınama. Çünkü o vakitler genç ve güzel bir kadındım. Allah seni çok güzel yarattığından, o vakitler nefsime yenilmiştim” dedi. Bu evlilikten iki oğlu ve Rahmet adında bir kızı oldu. Bolluk yıllarında çok zâhire toplandı. Kıtlık yıllarında her memleketten Mısır’a gelip, zâhire satın aldılar. Yûsuf aleyhisselâmın kardeşleri de, Ken’an ilinden Mısır’a erzak almaya geldiler. En küçükleri olan Bünyamin, Yûsuf’a çok benzerdi. Bu kardeşini babası göndermemişti. Yûsuf onlara; “Siz kimsiniz, casus olmayasınız?” dedi. Onlar, “Biz on erkek kardeşiz. Bir de sözü doğru, yaşlı bir babamız var. Biz, vaktiyle oniki kişi idik. Birgün kıra çıktık, kardeşimiz Yûsuf orada öldü. Bu kardeşimizi babamız çok severdi” dediler. Hazreti Yûsuf onlara; “Babanız ölen kardeşinizden sonra kimi çok sevdi?” diye sorunca, onlar; “Aramızda, ondan daha küçük olanı sevdi” dediler. Hazreti Yûsuf kardeşlerine; “Eğer onu bana getirmezseniz, benim yanımda bir ölçek (zâhire) yok ve bana yaklaşmayın” dedi. Onlar; “Onu (Bünyamini) babasından istemeye çalışırız ve herhalde başarırız” dediler” (Yûsuf: 60-61). Yûsuf aleyhisselâm hizmetçisine, kardeşlerinin verdiği zâhirenin bedelini, zâhirenin arasına koymasını söyledi. Kardeşleri memleketlerine varınca, durumu babalarına anlattılar ve Bünyamin’i de götüreceklerini söylediler. Babaları Ya’kûb (aleyhisselâm) onlara: “Bundan önce, kardeşi Yûsuf’u size emniyet ettiğim gibi, hiç onu size emniyet eder miyim? Allah en hayırlı koruyucudur ve O, merhamet edenlerin en merhametlisidir” dedi. Nihâyet zâhire yüklerini açtıkları zaman, paralarını kendilerine iade edilmiş bulunca şöyle dediler: “Ey Babamız! Daha ne isteriz? İşte paramız da bize iade edilmiş, yine ailemize erzak getiririz, kardeşimizi de koruruz, hem bir deve yükü fazla zâhire alırız, şimdi bu aldığımız, pek az bir zâhiredir. Babaları; “Siz ölümle kuşatılmadıkça, muhakkak sûrette onu (Bünyamin’i) bana getireceğinize dâir Allahdan sağlam bir yemîni bana verişinize kadar, asla onu sizinle beraber göndermem” dedi. Onlar, babalarına te’minat verince, o şöyle dedi: “Allah söylediklerimiz üzerine vekîldir (onları yerine getirir)” (Mısır’a hareket etmek üzere olan çocuklarına) Ya’kûb dedi ki: “Ey yavrularım! Şehre bir kapıdan girmeyin de ayrı ayrı kapılardan girin (size nazar değmesin). Böyle olmakla beraber, Allahın hükmünden hiçbir şeyi sizden gideremem. Hüküm ancak Allahındır. Yalnız O’na tevekkül ettim ve tevekkül edenler de sâdece O’na dayanıp güvenmelidirler” (Yûsuf: 64-67). Çocuklar babalarının öğüdü üzerine Mısır’a değişik kapılardan girdiler. Yûsuf aleyhisselâm onlara ziyâfet verdi. Çok ikram eyledi.
Bünyamin’e gizlice kendini tanıttı. Ona; “Seni göndermiyeceğim, üzülme” dedi. Bünyamin’in yüküne bir altın tas koydurdu. Kardeşler memleketlerine dönerlerken, arkalarından “Hırsız var” diye sesler geldi. Onlar: “Biz hırsız değiliz” dediler. Bunun üzerine onlara; “Sözünüz yalan ise size ne yapalım?” diye sordular. Onlar da; “Çalınan mal hangimizde çıkarsa onu tutun. Biz böyle yaparız” dediler. Altın tas Bünyamin’in yükünde bulundu. Bunu yakalamak, Mısır kanunlarında yok idi. Fakat kardeşleri daha önce böyle birinin tutulacağını bildirmişlerdi. Böylece Bünyamin’i ellerinden aldı. Onlar Hazreti Yûsuf’a; “Babamız ihtiyârdır. Bunu çok sever. Bunun yerine bizim birimizi al” dediler. Hazreti Yûsuf onlara: “Biz, sizin sözünüzle bunu tutukluyoruz. Başkasını alırsak zâlim oluruz” dedi. Kardeşleri, utanarak ve sıkılarak babalarının yanlarına geldiler. Ya’kûb aleyhisselâm duruma çok üzüldü ve; “Bunda bir iş var! Mısır sultânı, bizim dînimizi ne bilir? Sabır güzel şeydir. Cenâb-ı Hak, beni çocuklarıma kavuşturabilir” buyurdu. Yûsuf, Yûsuf diye ağlamaktan, Hazreti Ya’kûb’un gözlerine perde geldi. Yûsuf kuyuya atılalı yirmibir yıl olmuştu. Kardeşleri ondan ümidi kesmişlerdi. Babası ise Allahü teâlâdan ümid kesmiyor ve onun küçük iken gördüğü rü’yâdan, kardeşlerinin ona boyun eğeceğini biliyordu. Hazreti Ya’kûb onlara; “Gidiniz, kardeşlerinizi arayınız! Allahdan ümid kesilmez” dedi. Mısır’a gittiler ve Hazreti Yûsuf’a; “Ey azîz! Biz fakiriz. Babamız ihtiyârdır. Bize lütuf ve ihsân et! Bize zâhire ver. Kardeşimizi de bağışla” deyip, yalvardılar. Hazreti Yûsuf gülerek onlara; “Yûsuf’a yaptığınızı unuttunuz mu?” diye sordu. Onlar; “Sen Yûsuf musun?” diye sorduklarında, o da; “Evet, ben Yûsuf’um. Bu da kardeşimdir. Cenâb-ı Hak bize ihsân etti. O, sabır edenleri mahrûm bırakmaz. Şu gömleğimi babamın gözlerine sürün ve hepsini buraya getirin” dedi. Onlar Mısır’dan gelirken, Ya’kûb aleyhisselâm; “Yûsuf’un kokusu geliyor” diyordu. Yanında bulunanlar ona; “Sen hâlâ, eski şaşkınlık üzeresin” dediler. Sonra, oğulları geldi. Hazreti Yûsuf’un gömleğini yüzüne koyunca gözleri açıldı. Hepsi birlikte Mısır’a gittiler. Yûsuf aleyhisselâm, Fir’avn ve ahâli ile onları uzaktan karşıladı. Onları saraya götürdü. Lâyık oldukları yere oturttu. Onlar da oğullarına kavuştukları için, derhal Allahü teâlâya secde-i şükür yaptılar. Onyedi sene sonra Ya’kûb aleyhisselâm vefât etti. Hazreti Yûsuf, babası vefât ettiği zaman ellialtı yaşında idi. Yüzon yaşında da Yûsuf aleyhisselâm vefât etti. Baba ve dedelerinin yanına gömülmesini vasıyyet ettiği için, Şam’a götürülüp babasının yanına defn edildi. Onu mâliye vekîli yapan Fir’avn daha önce vefât etti. Bundan sonra gelen fir’avnlar Benî-İsrâil’e kıymet vermediler.”
Mûsâ aleyhisselâm kıssası: Mûsâ aleyhisselâm, Ya’kûb aleyhisselâmın soyundandır. Hazreti Yûsuf’dan sonra, Mısır’da İsrâiloğulları iyice çoğaldı. Bunlar, Hazreti Ya’kûb ve Hazreti Yûsuf’un bildirdikleri dîne inanıyorlar ve emirlerini yerine getiriyorlardı. Mısır’ın eski yerlisi Kıbtî kavmi ise, yıldızlara ve putlara taparlardı ve İsrâiloğullarına hakaret gözüyle bakar, başlarında bulunan fir’avnlar onları esîr gibi ağır işlerde kullanırdı. Onların çoğalmasından endişe ederlerdi. Benî-İsrâil, Kıbtî kavminin kötü muâmelelerinden ve fir’avnların ağır işlerinden bezmiş, usanmışlardı. Bu bakımdan, dedelerinin eski yurtları olan Ken’an diyarına gitmek isterlerdi. Fakat fir’avnlar onların Mısır’dan çıkmasına izin vermeyip, eziyetlerini arttırırlardı. Mısır’ın idâresini elinde bulunduran ve fir’avn denilen krallar, kendilerine mezar olarak, dağ gibi piramitler yaptırıyorlar ve bu piramitlerin yapımında binlerce insanı zorla çalıştırıyorlardı. Allahü teâlâyı inkâr edip, ilâhlık da’vâsında bulunuyorlardı. Bu zamanda falcılık, sihirbazlık meslek hâline getirilmiş ve ülkenin her tarafında kâhinler, sihirbazlar türemişti. Bu sırada Mısır halkının başında bulunan fir’avn, bir gece rü’yâsında Kudüs tarafından çıkan bir ateşin, Mısır’ın yerli halkı Kıbtileri yaktığını, İsrâiloğullarına ise hiç zarar vermediğini gördü. Bu rü’yâyı yorumlayan kâhinler, İsrâiloğullarından bir erkek çocuk dünyâya gelecek, senin saltanatını yıkacak ve sen helak olacaksın, dediler. Bunun üzerine Fir’avn, oniki kabile hâlinde olan ve herbir kabilenin başında bir idârecisi bulunan İsrâiloğullarının birleşmesinden de iyice endişelendi, İsrâiloğullarından doğacak olan erkek çocuklarının öldürülmeleri için kanun çıkardı. Bu hâdise karşısında, İsrâiloğulları zor günler yaşadı. Fir’avn’ın emrine karşı gelenler ise, topluca öldürülüyordu. Bu sırada Mûsâ (aleyhisselâm) doğmuştu. Annesi, onun da öldürülmesinden korkarak çok endişeleniyordu. Kur’ân-ı kerîmde onun kalbine şöyle ilham edildiği bildirilmektedir: “Mûsâ’nın annesine şöyle ilham, ettik: “Bu çocuğu (Mûsâ’yı) emzir; sonra öldürülmesinden korktuğun zaman, onu suya (Nil nehrine) bırakıver, boğulmasından korkma, ayrılmasından kederlenme. Çünkü biz, muhakkak onu sana geri vereceğiz ve kendisini peygamberlerden yapacağız.” (Kasas-7) Mûsâ’nın annesi, onu bir sandığın içine koyup Nil nehrine bıraktı. Nehir üzerinde akıp giderken, akıntı onu Fir’avn’ın sarayına doğru sürükledi. Fir’avn’ın hanımı Âsiye, sandığı görerek, yakalayıp saraya götürdü. Sandığı açıp, içinde nûr topu gibi bir çocuk görünce, ona cân-ı gönülden muhabbet edip; “Aman bunu öldürmeyiniz. Belki büyür de işimize yarar, yahut onu oğul ediniriz” dedi. Onu emzirmek için pek çok süt analar getirtti. Mûsâ (aleyhisselâm) hiç birisinin memesini almadı. Annesi, çocuğunun Fir’avn’ın sarayına alındığını ve süt annesi arandığını öğrendi. Hemen gidip süt annesi olabileceğini söyledi. Mûsâ (aleyhisselâm) derhal onun memesini aldı ve bunun üzerine Fir’avn’ın hanımı Âsiye onu süt annesi olarak kabûl etti. Böylece, kimsenin haberi olmaksızın, kendi oğlunu Fir’avn’ın sarayında emzirip büyüttü. Mûsâ aleyhisselâm Fir’avn’ın sarayında büyüdükten sora, sarayı terk edip, akrabalarının ve büyük kardeşi Hârûn’un yanına gitti. Birgün gördü ki; “İsrailoğullarından biriyle bir Kıbti kavga ediyor. Hazreti Mûsâ aralarına girip, ayırmak için Kıbtî’yi itip göğsüne vurdu, kazara Kıbtî yere düşüp öldü. Hazreti Mûsâ, elinden böyle bir kaza çıkmasına üzüldü. Fir’avn’ın şerrinden çekinip, Mısır’dan ayrılarak Medyen’e gitti. Orada peygamber olan Şuayb aleyhisselâm ile buluşup, on sene Medyen’de kaldı ve Şuayb’ın (aleyhisselâm) kızı ile evlendi. Daha sonra Mısır’a gitmek üzere Medyen’den ayrıldı. Tur dağına geldiği sırada, bilinmeyen ve anlaşılmayan şekilde Allahü teâlâ ile konuştu. Kendisine peygamberlik verildi. Elindeki asasının yılan olması mu’cizesi ve elini koynuna sokup çıkarınca, bembeyaz olup ışık yayması mu’cizeleri verildi. Sonra da meâlen şöyle vahyedildiği Kur’ân-ı kerîmde bildirilmektedir: “Bu iki mu’cize, Fir’avn ve adamlarına karşı Rabbinin iki delîlidir. Doğrusu onlar, yoldan çıkmış bir millettir. Fir’avn’a git, doğrusu o azmıştır” (Kasas: 32-33)
Hazreti Mûsâ Mısır’a varıp, kardeşi Hârûn (aleyhisselâm) ile görüşüp, durumu anlattı. Hazreti Hârûn’a peygamberlik verildi. Fir’avn’a gidip onu dîne da’vet ettiler. İsrâiloğullarını serbest bırakmasını istediler. Fir’avn ilâhlık da’vâsında bulunarak kabûl etmedi. Bunun üzerine Mûsâ (aleyhisselâm) elindeki asasını yere bıraktı. Kocaman bir ejderha olup, hareket etmeye başladı. Elini koynuna sokup çıkardı, eli bembeyaz göründü. Bu mu’cize karşısında şaşırıp kalan Fir’avn, durumu vezirlerine anlatınca, o sihirbazdır dediler. Hazreti Mûsâ; “Size gelen gerçeğe dil mi uzatıyorsunuz? Bu, sihir değildir. Bu, herşeyin yaratıcısı olan Allahü teâlânın verdiği bir mu’cizedir” diyerek, onları îmâna çağırdı. Fir’avn ve adamları, Hazreti Mûsâ’nın bu sözlerini dinlemediler. Gösterdiği mu’cizelere inanmayıp sihirdir diye ısrar ettiler. Fir’avn; “Ey Mûsâ, sihirbazlığın ile bizi yurdumuzdan mı çıkarmaya geldin? Biz de sana sihir göstereceğiz. Bir vakit ve yer ta’yin et” diyerek ülkesindeki bütün sihirbazları topladı. Mûsâ (aleyhisselâm) Allahü teâlâya duâ ederek, sihirbazlarla karşılaşmayı kabûl etti. Mısır halkı önünde, sihirbazlarla karşı karşıya geldiler. Sihirbazlar, ellerindeki ip ve sopaları yere attılar, göz bağcılık ile bir takım yılanlar geziyor gibi gösterdiler. Bu sırada Mûsâ (aleyhisselâm) elindeki asasını yere bırakıverdi. Mu’cize olarak, dehşetli ve çevik bir ejderha olup, o sihirbazların yere attıkları ve yılan gibi gösterdikleri şeyleri yuttu. Bunu gören sihirbazlar; “Bu, mutlaka insan gücünün dışında bir mu’cizedir” dediler ve Hazreti Mûsâ ya imân ettiler. Bu hâdise karşısında Fir’avn iyice azgınlaşıp, baskı ve zulmünü arttırdı. Hazreti Mûsâ’ya (aleyhisselâm) îmân etmiş olan kendi hanımı Âsiye’yi de şehîd etti.
Fir’avn ve kavmi îmân etmemekte ısrar edince, Allahü teâlâ onlara çeşitli belâlar verdi. Önce şiddetli bir kuraklık oldu ve çetin bir kıtlığa tutuldular. Sonra su baskını, çekirge, haşerat ve kurbağa istilâsına uğradılar. Başlarına belâ geldikçe, Hazreti Mûsâ’ya gidip belânın kaldırılması için duâ etmesini ve îmân edeceklerini söylediler ise de, belâ kalkınca, azgınlıklarına devam ederek îmân etmediler. Tekrar başlarına belâlar geldi. Buna rağmen îmân etmediler. Fir’avn ve kavmine gönderilen bu belâlar, Kur’ân-ı kerîmde A’râf sûresinde bildirilmektedir.
Fir’avn ve kavmi, Mûsâ’nın gösterdiği mu’cizeler karşısında, İsrâiloğullarının Mısır’dan Ken’an diyarına gitmelerine izin verdi. Mûsâ (aleyhisselâm) bir vakit ta’yin ederek, bir gece vakti bütün İsrâiloğullarını toplayıp Mısır’dan çıktı. Bunun üzerine Fir’avn izin verdiğine pişman oldu. Derhal askerini toplayıp, peşlerine düştü ve sabaha doğru onlara Kızıldeniz kenarında yetişti. Önlerinde denizi, arkalarında düşmanı gören İsrâiloğulları endişeye kapılmıştı. Bu sırada Allahü teâlâ Mûsâ aleyhisselâma; “Asan ile denize vur” diye vahyetti. Hazreti Mûsâ, bu emir üzerine asasını denize vurdu. Deniz hemen ikiye ayrıldı, her bir tarafı yüksek bir dağ gibiydi. Önlerine, çok geniş ve kupkuru oniki tane yol açıldı. Oniki sülâle olan İsrâiloğulları, bu yollardan yürüyüp karşıya geçtiler. Fir’avn, askerleriyle birlikte peşlerine düşüp, denizde açılan yola dalınca, açılan yol kapanıp sular kavuştu ve Fir’avn askerleriyle birlikte boğuldu. Fir’avn boğulmak üzere iken; “Îmân ettim” demiş ise de, onun ye’se kapılarak söylediği bu sözü kabûl olunmadı. Bu husûsta Kur’ân-ı kerîmde, Yûnus sûresi doksan, doksanbir ve doksanikinci âyet-i kerîmelerde, meâlen şöyle buyurulmaktadır: “İsrâiloğullarını denizden geçirdik. Fir’avn ve askerleri, haksızlık ve düşmanlıkla arkalarına düştüler. Fir’avn boğulacağı anda; “İsrâiloğullarının îmân ettiğinden (Allahdan) başka bir ilâh olmadığına inandım, artık ben de müslümanlardanım dedi, fakat Allahü teâlâ Fir’avn’ın îmânını kabûl etmedi ve ona Cebrâil vasıtasıyla şöyle hitâb buyurdu: “Şimdi mi inandın? Daha önce baş kaldırmış ve bozgunculuk etmiştin. Biz de, bugün seni cansız bedeninle denizden yüksek bir yere atacağız ki, arkadan geleceklere bir ibret olasın.
Bununla beraber, doğrusu insanlardan birçok kimseler, âyetlerimizden (ibret verici mu’cizelerimizden)gâfildirler.”
Mûsâ aleyhisselâm Kızıldenizi geçtikten sonra, İsrâiloğullarını Ken’an diyârına doğru götürdü. Yolda Amelika kabilelerinden bir kavmin yurduna uğradılar. Bu kavim, öküz sûretinde yapılmış bir puta tapıyorlardı. Onların bu hâlini gören İsrâiloğulları, onlara meyl ettiler. Hazreti Mûsâ’ya; “Yâ Mûsâ, onların tanrıları gibi bize de bir tanrı yap” dediler. Hazreti Mûsâ onlara; “Siz câhil bir kavimsiniz, Allahü teâlâ size ni’met ve kurtuluş verdi. Allahü teâlâya îmân ediniz, şirkten ve putlardan kaçınınız...” diye nasihat etti. Vardıkları Ken’an diyârında en büyük şehirler; Eriha, Nablüs ve Kudüs’tü. Buralara ulaşabilmek için, hemen önlerine rastlayan Eriha beldesine doğru gittiler. Fakat buralar, o vakit Amelika kabilelerinden bir takım güçlü kimselerin elinde olup, onlarla savaş yapmak gerekti, İsrâiloğulları, biz savaşmayız diyerek geri çekildiler. Tih sahrasına düştüler ve kırk sene orada dolaştılar. Bir tarafa çıkıp gidemediler. Mısır’da çektikleri eziyeti ve yaşadıkları zor günleri unutarak; “Keşke Mısır’dan çıkmasaydık” demeye başladılar. Aç ve susuz kaldılar. Bunun üzerine Mûsâ (aleyhisselâm) duâ edip, Allahü teâlâdan yardım diledi. Asasını bir taşa vurduğunda, o taştan su fışkırıyor ve o suyu içiyorlardı. Mûsâ aleyhisselâmın duâları neticesinde, gökten “Men” denilen kudret helvası ve selva (bıldırcın) denilen kuş eti indi. Bunları yiyerek günlerini geçiriyorlardı. Nihâyet; “Biz bunları yemekten usandık; bakla, soğan gibi hububat ve sebze isteriz” dediler. Mûsâ (aleyhisselâm) onlara bu azgınlıktan vazgeçmelerini söyledi. Ancak onlar bu hâllerinde ısrar ediyorlardı.
Allahü teâlâ, Mûsâ’ya (aleyhisselâm) bir kitap indireceğini va’detmişti. Tûr dağına çıkması bildirildi. Mûsâ (aleyhisselâm) kardeşi Hârûn’u (aleyhisselâm) yerine vekîl bırakıp, kendisi, Tûr dağına gitti. Kırk gün Tûr dağında kalıp, ibâdet etti. Vasıtasız olarak Allahü teâlânın kelâmını işitti. Bu sırada Tevrat kitabı nâzil oldu.
Mûsâ (aleyhisselâm) Tûr dağında iken, İsrâiloğullarının içinden Samîri adında bir münâfık, İsrâiloğullarının ellerindeki altınları toplayarak, eritip bir buzağı heykeli yaptı ve işte sizin ilâhınız budur diyerek İsrâiloğullarını aldattı ve onlar da buzağıya tapmaya başladılar. Hârûn (aleyhisselâm) her ne kadar nasihat etti ise de, dinlemeyip ona karşı çıktılar. Mûsâ (aleyhisselâm) Tûr dağından dönünce, onların bu hâline çok gadaplanıp Samîri’yi reddetti ve yaptığı buzağı heykelini denize attı. Hârûn’a (aleyhisselâm) durumu sorunca; “Nasihat ettim dinlemediler. Az kaldı beni öldüreceklerdi” dedi. Böylece Hazreti Mûsâ’nın gadabı geçti. Onlara, kendisine Tevrat’ın indirildiğini bildirdi. Bundan sonra İsrâiloğulları Tevrat’ta bildirilen şeylerle amel etmeye başladılar. Putlara tapmaktan ve şirkten kurtulup, Allahü teâlâya îmân ve ibâdet ettiler. Nihâyet aradan epey bir zaman geçip, İsrâiloğullarının çocukları itaatkâr ve savaşacak bir tarzda yetiştiler.
Mûsâ (aleyhisselâm), İsrâiloğullarını alıp, Lut gölünün güney tarafına getirdi. Buradan da hareket ederek, Uç bin Unk adında bir kralın ordusu ile savaş yapıp gâlib geldiler. Böylece Şeria nehrinin doğusuna sahip oldular. Eriha şehrinin karşısındaki dağa çıktılar. Buradan Ken’an diyârı gözüküyordu. Bu sırada, Mûsâ (aleyhisselâm) yüzyirmi yaşında iken vefât etti. Yerine Yûşa’ (aleyhisselâm) peygamber olarak gönderildi.”
Eshâb-ı Kehf kıssası: “Eshâb-ı Kehf; Tarsus’taki mağarada bulunan yedi kişi ve bir de “Kıtmîr” adındaki köpekleridir. Mağarada bulunan yedi kişinin isimleri şunlardır: 1-Yemlîhâ, 2-Mekselînâ, 3-Mislînâ, 4-Mernûş, 5-Debernûş, 6-Sâznûş, 7-Kefestatayyûş. Efsûs (ya’nî Tarsus) şehri havâlisindeki Rakim adlı vadide, Betahlûs dağında, kehf, ya’nî büyük bir mağara vardı. Efsûs şehri, hükümdâr Dakyanus’un mülkü olup, ahâlisini putperestliğe zorlardı. Hükümdârın emrine itaat eden kurtulur, etmiyen öldürülürdü. Allahü teâlâya inananlardan altı genç, bir köşede, bu zâlimlerin fitnesinden kurtulmak için duâ ile meşgûl idiler. Onlar bu hâlde iken, Dakyanus’a haber verildi. Bunun üzerine sultan onları çağırıp tehdit etti. Onlar îmân yolunda sebat gösterip, şirki, putperestliği kabûl etmediler. Dakyanus onların bütün mallarını alıp: “Siz gençsiniz, size iki-üç gün mühlet veriyorum. Kurtulmak mı, ölmek mi, hangisini tercih ediyorsunuz?” deyip, kendisi başka bir şehre gitti. O gençler fırsatı ganîmet bilip, birbiriyle meşveretten sonra, kaçmaya karar verdiler. Her biri, babasının evinden azık ve nafaka için bir miktar altın alıp, şehre yakın bir dağa doğru yola çıktılar. Yolda giderken bir çobana rast geldiler. Çoban da îmânından ötürü onlara katıldı. Çobanın köpeği de bunlara tâbi olup, arkalarından onları ta’kib etti. Ne kadar mâni olmak istedilerse de mümkün olmayıp, nihâyet Allahü teâlâ, bu köpeği dile getirip köpek şöyle dedi: “Benden korkmayın! Ben Allahü teâlânın ve sizin dostunuzum. Siz uykuda iken, ben size gözcülük ve bekçilik yaparım.” Dağa yaklaştıklarında, çoban bunlara dedi ki: “Ben bu dağda bir mağara biliyorum. Orada gizlenmek mümkündür.” Sözbirliği edip o mağaraya geldiler ve şöyle duâ ettiler: “Yâ Rabbî! Bize senin katından rahmet, ya’nî rızk, mağfiret, düşmandan emniyet ver!” Büyükleri olan Yemlîhâ, mağaraya giderlerken, yolda arkadaşlarına dedi ki: “Kavmimiz Allaha ibâdet etmeyip ibâdette putları O’na ortak ettiklerinden, onlardan ayrılmak istedik. O hâlde şimdi mağarayı mesken edinip, Allahü teâlâya ibâdet edelim. Rabbimiz iki cihanda rahmetini bize saçar, din ve dünyâ işlerimizi kolaylaştırır.”
Dakyanus Efsûs’a gelip, onları sordu. Kaçtıklarını haber verdiklerinde, onların getirilmesi için babalarını zorladı. Babaları; “Bizim malımızı alıp, dağa doğru gittiler” dediler. Dakyanus adamları ile gidip o mağarayı bulunca, burada ölsünler diye, mağaranın ağzını kuvvetlice kapattırdı. Dakyanus’un yakınlarından iki mü’min, gençlerin isimlerini ve hâllerini bir taşa nakşedip, mağaranın duvarına koydular. Bu mağara, Betahlûs Dağı’nın güney tarafında idi. Güneş doğarken ve batarken oraya vurup, rutubet olmazdı. Eshâb-ı Kehf’in uyurken gözleri açık idi. Allahü teâlâ, meleklerle onları sağ ve sol taraflarına döndürürdü. Köpekleri, dirseklerini kapının eşiğine uzatmıştı. Ölü değillerdi. Gözleri açık olup, nefes alırlar, saçları ve tırnakları uzardı. Allahü teâlâ, kemâl-i kudreti ile, ceset ve elbiselerini değiştirmedi. Eshâb-ı Kehf uzun müddet uyuduktan sonra, Allahü teâlâ onları uyandırdı, içlerinden Mekselînâ arkadaşlarına; “Ne kadar zaman yatıp uyudunuz?” dedi. Onlar, güneş doğarken mağaraya girmişlerdi. Uyandıkları zaman güneş batmak üzere olduğundan, cevab olarak; “Bir gün veya günün bir miktarını uyuduk” dediler. Sonra saç, sakal ve tırnaklarına bakıp birbirlerine dediler ki: “Ne kadar uyuduğumuzu Rabbimiz bilir.” Sonra Mekselînâ dedi ki: “Biriniz şu parayı alıp, Tarsus’a gitsin. Baksın, hangi yiyecek helâl ve temiz ise, ondan bize satın alsın, getirsin. Bizi şehirde bulunanlara haber vermesin. Eğer Dakyanus’a tâbi olan ahâli bizi bulurlarsa, recm ederler, ya’nî taşa tutup öldürürler veya zorla kendi bozuk dinlerine döndürürler. Onların dînine girersek, bizim için sonsuz olarak artık kurtuluş yoktur.” Bunların en olgunu ve en akıllıları olan Yemlîhâ, bu nasihatleri kabûl edip şehre geldiğinde, durumu çok değişmiş ve bir başka âlem buldu. Hayret etti. İçi burkuldu. Nihâyet ekmekçi dükkânına girdi. O parayı, ya’nî Dakyanus zamanında, onun adına olan sikkeyi ekmekçiye verince, ekmekçi, bu adamın hazîne bulduğunu sandı ve hemen elden ele göstererek zabıtaya vardı. Yemlîhâ’yı yakalayıp; “Bulduğun hazîneyi ver” diye tehdit ettiler. Yemlîhâ onlara; “Ben hazîne bulmadım. Dün bu altını evden aldım. Bugün çarşıya getirdim” dedi. Babasının ismini sordular. Söyledi. Onlar; “Burada o isimde kimse yoktur” deyip, yalan söylediğini belirttiler. Yemlîhâ’nın canı çok sıkıldı ve onlara; “Beni Dakyanus’a götürün, o benim işimi bilir” dedi. Onlar, onun bu sözünü de alaya alıp; “Dakyanus öleli üç yüz seneye yakın oldu. Sen bize hikâye mi anlatıyorsun?” dediler. Sonunda Yemlîhâ’yı, pâdişâhları olan Sâlih Melik Tendrus’a götürdüler. Bu pâdişâh mü’min idi. Vaktindeki insanların çoğu, cesetlerin dirilmesini inkâr ederdi. Pâdişâh onlara bu husûsta ne kadar nasihat ettiyse fayda vermedi.
Yemlîhâ, başından geçenleri o pâdişâha anlatınca, pâdişâh, oğlu, eşrâfı ve yakın adamları ile birlikte, mağaraya geldiler. Yemlîhâ varıp, arkadaşlarına haber verdi. Pâdişâh dahî ona yetişip, önceki hâllerinin üzerinde yazılı olduğu taşı getirip okudular. İsimleri ve hâlleri anlaşıldı. Onlara selâm verip cevap aldı. Hepsinin boynuna sarılıp veda ederken, tekrar eskisi gibi uykuya vardılar, ilk uykuları üçyüz sene sürmüştü.
Resûlullah efendimiz zamanında, Hazreti Ebû Bekr ve Hazreti Ali. Eshâb-ı Kehf’e gittiler. O zaman Eshâb-ı Kehf uykudan uyanıp onları gördüler. Resûlullaha ( aleyhisselâm ) îmân ettiklerini bildirdiler ve selâm gönderip duâ istediler.”
Hazreti Ebû Bekr’in, Yezîd bin Ebû Süfyân’a yaptığı tavsiyelerden ba’zıları şöyledir: “Ey Yezîd, Allahü teâlâdan kork. Muhakkak O, senin dışını gördüğü gibi, aynı şekilde içini de görür. Allahü teâlâya en yakın olan kişi, insanlar arasında O’nu herkesten çok dost edinendir. Hak teâlâya en yakın kişi, tâatıyla O’na en çok yaklaşandır. Ben sana Hâlid’in görevini veriyorum. Câhiliyet devrinin taassubuna kapılmaktan çok sakın. Zîrâ Allahü teâlâ, cahiliyet devrine ve o devrin halkına buğz eder. Askerlerin yanına gittiğin zaman, onlarla sohbette bulun. Onlara hayır va’d et. Onlara nasihat ettiğin zaman, sözünü kısa kes. Zîrâ fazla konuşmanın bir kısmı, diğerini unutturur, önce kendini terbiye et ki, emrindekiler de terbiyeli olsun. Namazlarını ta’dîl-i erkâna uygun olarak ve vaktinde kıl. Düşmanların gönderdikleri elçilere ikramda bulun, onların, ordugâhında kısa bir süre kalmalarını sağla. Onlar, senin yanından hiçbir şey bilmeden ayrılsınlar. Onlara hiç birşey göstermemeye çalış. Aksi takdîrde senin zayıf taraflarını görür ve senin bilmediklerini bilirler. Onları misâfir ettiğin zaman, yanındakilerin onlarla konuşmalarına mâni ol. Gizli şeyler hakkında konuşma. Birisinden fikir sorduğun zaman sen doğru konuş ki, o sana samimî olarak fikrini söyleyebilsin. Hak eden kimseyi cezalandırmaktan çekinme ve tereddüt de etme. Ceza verirken aceleci olma, gevşek de davranma, İnsanların sırlarını açığa çıkarmaya çalışma. Bu işlerle uğraşanlarla beraber olma. Doğru ve fakir kimselerle beraber ol. Korkma! Zîrâ sen korkarsan, maiyetindekiler de korkar, Ganîmeti haksız dağıtmaktan uzak dur. Zîrâ bu, insanı fakirliğe yaklaştırır, zaferi ise uzaklaştırır.”
Hazreti Ebû Bekr’in, Hazreti Ömer’e yaptığı tavsiyeler: “Ey Ömer! Allahü teâlânın, gündüz yerine getirilmesi gereken bir takım hakları vardır. Onları gece kabûl etmez. Geceleyin yerine getirilmesi gereken bir takım hakları vardır. Onları da gündüz kabûl etmez. Allahü teâlâ, farz yerine getirilmediği müddetçe, hiçbir nafileyi kabûl etmez. Dikkatini çekmedi mi yâ Ömer? Kıyâmet gününde terazileri ağır gelenler, O’na tâbi olanlar ve O’nun kendilerine yüklediği mes’ûliyetleri taşıyanlardır. Yarın haktan başka hiçbir şeyin konulmadığı bir terazinin ağır gelmesi, elbetteki bir haktır. Yâ Ömer! Kıyâmet gününde bâtıl şeylerin konduğu bir terazinin hafif gelmesi de hakkın ta kendisidir. Yâ Ömer, rahat ve huzûr âyeti azap âyeti ile birikte, azap âyeti de rahat ve huzûr âyeti ile birlikte inmiştir. Böylece mü’minin Allahü teâlânın Cennetinden ümitli, Cehenneminden ise korkması sağlanmıştır. Yâ Ömer! Benim tavsiyelerime iyice kulak vermişsen, gâib hiçbir şey, hazır olan ölümden senin için daha sevimli olmamalıdır. Zâten sen ona karşı hiçbir şey de yapamazsın.”
Hazreti Ali’nin halîfe olunca mescidde okuduğu hutbe şöyledir: “Allahü teâlâ, kullarına doğru yolu gösteren, her türlü hayrı ve şerri açıklayan bir kitap indirmiştir. Sizler bu kitapta yazılı olan hayırları alınız ve zikredilen kötülüklerden uzak durunuz. Allahü teâlânın size farz kılmış olduğu emirleri yerine getiriniz ki, onlar sizi Cennete götürsün. Hak teâlâ sizlere ba’zı şeyleri haram kılmıştır. Müslümanın kanının akıtılmasını da, bütün haramların en üstünde tutmuştur. Müslüman, müslümanların elinden ve dilinden sâlim olduğu kimsedir. Bir müslümanın kanı gerekli hâller dışında hiçbir şekilde dökülmez. İnsanların haklarına ve hukuklarına dikkat ediniz. Özellikle ölümü iyi hatırlayınız, insanlar sizin önünüzde duruyor. Fakat arkanızda sizi tehdit eden bir kıyâmet saati vardır. Şu dünyâda, cenâb-ı Hakkın kullarının hakları konusunda cenâb-ı Hakdan korkunuz. Yarın kıyâmet gününde, her türlü ufak şeylerden, hayvanlara karşı olan hareketlerinizden bile sorumlu olacaksınız. Ey insanlar! Her konuda Allahü teâlâya itaat ediniz. O’na isyan etmeyiniz. Bir yerde hayır gördüğünüz zaman onu mutlaka alınız, şer gördüğünüz zaman da ondan uzak olmaya çalışınız.”
Tarık bin Ziyâd’ın İspanya seferinde gördüğü rü’yâ ve bir kadının, Tarık bin Ziyâd’ın adayı feth edeceğinin, kocası tarafından söylenmesi şöyle anlatılır: Tarık bin Ziyâd, ordusu ile gemilere binip denize açılınca, kendisini uyku bastırdı. Rü’yâsında Peygamber efendimizi ( aleyhisselâm ) ve Eshâb-ı Kirâmı, kılıç ve yaylarını kuşanmış olarak gördü. Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) ona; “Ey Tarık! Sen işine devam et” diyerek müslümanlara iyi davranmasını ve verdiği sözde durmasını tenbîh etti. Daha sonra Tarık bin Ziyâd, Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm ) ve Sahâbe-i Kirâmın önden gidip Endülüs’e girdiklerini gördü. Uykusundan, büyük bir sevinçle uyandı. Arkadaşlarına bu müjdeyi verdi. Tarık bin Ziyâd, bütün ordusu Cebel’de toplanınca, düşmana saldırarak bütün yeşil adayı feth etti. Esîrler arasında yaşlı bir kadın bulunuyordu. Bu yaşlı kadın, Tarık bin Ziyâd’a; “Benim bir kocam vardı. Bu olayları çok iyi bilirdi. Buraları feth edecek bir emirden söz eder dururdu. Bu emîrin özellikleri arasında, büyük başlı ve sol kolunda üzerinde kıl bulunan bir ben olduğunu söylemişti” dedi. Tarık bin Ziyâd elbisesinin kolunu açınca, kadının bahsettiği şekilde bir ben ile karşılaşıldı. Tarık bin Ziyâd, yanındakiler ile birlikte, bu olayı da fethin bir başka müjdesi olarak değerlendirdiler.”
Resûlullahın âşıklarından ve tasavvuf büyüklerinden. İsmi, Ömer bin Ali bin Mürşid’dir. Künyesi Ebû Hafs olup, Sultân-ül-âşikîn (âşıkların sultanı) ve Şerefüddîn lakabları vardır. Resûlullahın ( aleyhisselâm ) süt annesi Halîme’nin mensûp olduğu Benî-Sa’d kabilesine mensûptur. 576 (m. 1180) senesinde Mısır’da doğup, 636 (m. 1238) senesinde yine burada vefât etti. Mısır’da Karâfe denilen yere defnedildi.
İbn-i Fârid, aslen Suriye’nin Hama, şehrindendir. Babası, buradan Mısır’a gelip yerleşmiştir, İbn-i Fârid’in babası, devlet kademelerinde, haksızlığa uğrıyanların haklarını kazanmalarında yardımcı olduğu için kendisine Fârid denmiştir. Daha sonra, kadılık işi ile meşgûl olmuştur. Fârid ailesi, ilim, takvâ ve vera’ sahibi olmakla tanınır, dînin emir ve yasaklarına uymakta pek gayret gösterirlerdi, İbn-i Fârid ( radıyallahü anh ), böyle bir ailede yetişti. Biraz büyüyünce, Şafiî fıkhı ile meşgûl oldu. İbn-i Asâkir’den hadîs-i şerîf ilmini aldı. Büyük hadîs âlimi Münzirî ve başkaları kendisinden hadîs-i şerîf rivâyet etti. Sonra tasavvuf yoluna ve yalnızlığa meyletti. Dünyâ sevgisinden ve bağlarından sıyrılmaya çalıştı Babasından izin alır, Mukattam dağı taraflarına, vadilere, Kâhire’deki Karâfe harâbelerindeki terkedilmiş bir vaziyette bulunan mescidlerden birisine gider, bir müddet oralarda kalırdı. Babasının hakkına riâyet edip gönlünü almak için, günde bir iki kere yanına giderdi.
İbn-i Fârid, bundan sonrasını şöyle anlatır: Babam vefât edince, herşeyden uzaklaşıp, tamamen kendimi bu yola verdim. Fakat bu şekilde bana hiçbir şey hâsıl olmadı. Nihâyet birgün, Mısır medreselerinden birisine girmek istemiştim. Bu sırada medrese kapısında, bakkâl olan yaşlı bir zâtın abdest aldığını gördüm. Fakat, din kitaplarında bildirilen şekilde abdest almıyordu, önce kollarını, sonra ayaklarını yıkayıp, sonra başını mesh edip, daha sonra yüzünü yıkamıştı. Gönlümden şöyle geçti: “Bu ihtiyâr ne acâibtir. Bu yaşta, bir müslüman memleketinde, medrese kapısında, müslümanların âlimleri arasında bulunuyor da, şöyle usûlüne uygun bir abdest alamıyor.” Bunun üzerine o yaşlı zât bana bakıp: “Ey Ömer! Sana Mısır’da perdeler açılmaz, istediğini burada bulamazsın. Senin perdelerinin açılması ve istediğin Hicaz’da, Mekke-i mükerremede olsa gerek. Oraya git! istediğin şeyin hâsıl olması yakındır” dedi. Ben, onun evliyâullahtan olduğunu bilememiştim. Meğer o, böyle usûlüne uygun olmayan abdest almakla hâlini setreder, gizlermiş. Bu durumları anlayınca, huzûrunda oturup: “Efendim, ben nerede, Mekke-i mükerreme nerede? Hac mevsimi değildir ki, bana arkadaş olacak birisini bulayım” dedim. Bunun üzerine eli ile işâret ederek; “İşte Mekke-i mükerreme önündedir” dedi. Baktığımda, Mekke-i mükerremeyi gördüm. Sonra o ihtiyârdan ayrılıp, Mekke-i mükerremeye doğru yöneldim. Mekke-i mükerreme benim gözümün önünden kaybolmadı. Nihâyet Mekke-i mükerremeye vardım. Artık ma’nevî perdeler bir bir açılıyordu. Bundan sonra, Mekke-i mükerremenin dağlarında ve vadilerinde dolaşmaya başladım. Öyle ki, kendimi hiç bilmediğim bir vadide buluyordum. Oradan Mekke-i mükerremenin uzaklığı, on günlük yol idi. Hergün Harem-i şerîfte beş vakit cemâatle namazda hazır bulunurdum. Bu yere gelip giderken, bir yırtıcı hayvan bana arkadaş olurdu. Deve gibi dizi üzerine çöküp: “Efendim! Bin bin” derdi. Her zaman ona binerdim. Onbeş yılım böyle geçti. Bir ara, ansızın o ihtiyâr bakkâlın sesi kulağıma geldi. “Ey Ömer! Kâhire’ye gel. Vefâtımda hazır bulun” dedi. Bu söz üzerine Kâhire’ye gittim. O zâtın vefâtı yakın bir vaziyette idi. Selâm verdim. Selâmımı aldı. Bana birkaç dînâr verdi. Bunlarla techiz ve tekfinimi yap. Bir dînâr daha verip, bunu da tabutumu taşıyanlara ver. Karâfe’de falanca yere tabutumu koy, dedi. Sonra şunları söyledi: “Bu sırada dağdan aşağıya bir kimse iner. Onunla namazımı kıl. Sonra Allahü teâlânın dilediği şeyin olmasını bekle.” Onun tavsiyesi üzerine hareket ettim. Tabutunu o dediği yere koydum. Dağdan bir kişinin aşağıya doğru indiğini gördüm. Kuş gibi sür’atli idi. Ayağının yere dokunduğunu görmedim. Fakat ben o şahsı tanıyordum. O, çarşıda dolaşır, herkes kendisi ile alay ederdi. Ensesine vururlar idi. Yanıma gelince; “Ey Ömer, gel cenâze namazını birlikte kılalım” dedi. Biraz ileri varınca, yerle gök arasında, yeşil ve beyaz kuşların bizimle birlikte namaz kıldıklarını gördüm. Namazı bitirdikten sonra, büyük bir yeşil kuş, o kuşlar arasından aşağıya indi. Tabutun alt yanına kondu. O, tabutu tutup, diğer kuşların arasına karıştı. Hepsi tesbih ederek uçtular ve gözlerimizin önünden kayboldular. Ben bu hâle çok hayret ettim. Sonra yanımdaki o zât bana; “Ey Ömer! işitmedin mi ki, şehidlerin rûhları yeşil kuşların kursakları içindedirler. Cennetten çıkıp, istedikleri yerde uçarlar. Bunlar kılıç şehidleridir. Muhabbet (ilâhî muhabbet) şehidlerinin hem cesedleri ve hem de rûhları yeşil kuşların kursakları içindedirler. Bu zât da onlardan birisidir” dedi.
İbn-i Fârid, Mekke-i mükerremeden Mısır’a dönünce, Ezher’de hatîblik ile meşgûl oldu. İbn-i Fârid yolda giderken, insanlar yol boyunca toplanır ondan duâ isterlerdi. Elini öpmek için gayret gösterirlerdi. Ancak kimseye elini öptürmez. Sâdece müsâfeha ederdi. Bir mecliste hazır bulunduğu zaman, o meclise sükûn, vekar ve huzûr hâkim olurdu. Elbisesi gayet güzel olup, kokusu pek hoş idi. Zamanın önde gelen âlimleri, devletin ileri gelenleri, vezirler, kadılar, zenginler ve fakirler onun meclisine koşarlardı. Yanında gayet edeb ve terbiye üzere bulunurlardı. Onun yanında, pâdişâhların yanında konuşurlarken gösterdikleri titizlik ve dikkati gösterirlerdi. Kendisine gelenlere pek çok ikramda bulunurdu. Kimseden birşey kabûl etmezdi. Bir seferinde Melik Kâmil kendisine bin dînâr göndermişti. O bu dînârları almayıp, geri gönderdi.
İbn-i Fârid, orta boylu, nûrânî yüzlü bir zât idi. Vecd hâli gelince, yüzü daha çok nûrânî bir hâl alırdı. Vücûdundaki terler, ayaklarının altından doğru yere inerdi, İbn-i Fârid’in heybetli görünüşü vardı. Allahü teâlânın kendisine muhabbet ve ünsiyetini nasîb ettiği, büyük ve mübârek bir zât idi.
Kerâmetleri: Şems bin Umâre el-Mâlikî, İbn-i Fârid’in hâllerini ve kerâmetlerini inkâr eder, kabûl etmezdi. Şems bin Umâre, birgün kardeşi Yûsuf’un ziyâretine gitmişti. Bu sırada çok susamıştı. O civarda, İbn-i Fârid’in kabrinin yanında bulunan testideki sudan başka hiçbir su bulamamıştı. Burada bulunan sudan içip susuzluğunu giderdi ve o günden sonra İbn-i Fârid hakkındaki yanlış düşüncelerinden, onun hâllerini inkârdan vazgeçti.
İzz bin Cemâa da, İbn-i Fârid’in hâllerini inkâr edenlerden birisi idi. İbn-i Cemâa, bir gece rü’yâsında, bir cemâatin (topluluğun) huzûrunda bekletildiğini, İbn-i Fârid’e; işte bunlar, senin hâllerini, kerâmetlerini inkâr edenlerdir denildiğini, bunun üzerine İbn-i Fârid’in de onların dillerini kestiğini gördü. Bu sırada korku ile uyanan İbn-i Cemâa, İbn-i Fârid’in yüksek hâllerini ve kerâmetlerini inkârdan, onlara karşı çıkmaktan vazgeçti.
“Menâvî der ki: Asrımızın en büyük fakîhlerinden (âlimlerinden) Remlî ( radıyallahü anh ) anlattı: Tasavvuf büyüklerini, onların yüksek hâllerini ve kerâmetlerini inkâr edenlerden birisi, rü’yâsında, kıyâmetin koptuğunu, büyük bir kabın içerisinde su kaynatıldığını, bu kabın bulunduğu yerden çıkan ateş kıvılcımlarının etrâfta uçuştuğunu, bu sırada gruplar hâlinde insanların getirilip, bu suyun içerisinde, etleri, hattâ kemiklerine varıncaya kadar pişirildiklerini gördü. Bunun üzerine, onların kimler olduğunu sorunca, kendisine; “İbn-i Arabî ve İbn-i Fârid’in yüksek hâllerini ve kerâmetlerini inkâr eden kimseler oldukları söylendi. Meşhûr âlim ve Kâdı’l-kudât (Temyîz reîsi) Muhammed bin İlyâs Mısır’a gelince, İbn-i Fârid’e ( radıyallahü anh ) dil uzatıp, daha önceden beri âdet olduğu üzere, Cum’a günleri kabrinin başında onun dîvânından kasidelerini söyliyen kimseleri tehdit etmeye başlamıştı. Bunun üzerine Muhammed bin İlyâs bir hastalığa yakalandı. Bu hastalıktan ancak, İbn-i Fârid’in aleyhinde bulunmaktan vazgeçip, önceki yaptıklarına tövbe edince kurtulabildi. (Bu ma’nâda İbn-i Fârid hakkında pek çok rivâyetler vardır.)
Denir ki; kerâmet olarak, İbn-i Fârid’in dîvânı yeterlidir. Çünkü, onu kabûl eden de, onun aleyhinde bulunan da, onun dîvânının üstünlüğünü kabûl etmiştir, özellikle Kasîde-i tâiyyesi çok garip ve yüksek bir eserdir. Bunun içindir ki, Serrâc Hindî, Şems-i Bistâmî el-Mâlikî, Celâl Kazvînî eş-Şâfiî gibi âlimler, onu inkâr eden, onun aleyhinde bulunanların ve çekemiyenlerin sözlerine bakmamışlar, Kasîde-i tâiyye üzerine şerhler yapmışlardır.
Rivâyet edilir ki: İbn-i Fârid, vefâtından sonra rü’yâda görülüp, niçin dîvânında Resûlullah ( aleyhisselâm ) efendimizi medhetmediği kendisine sorulunca, şu ma’nâdaki beyti söylemiştir: “Medhedenler ne kadar çok medhederlerse etsinler, Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) hakkında her medhi eksik görüyorum. Hem Allahü teâlâ, O’nu lâyık olduğu şekilde medhetti. Bu medh karşısında, insanların medhetmesinin ne kıymeti olur ki?” demiştir.
Yine rivâyet edilir ki: İbn-i Fârid; “Resûlullah efendimizi ( aleyhisselâm ) anlatmak isteyenler, O’nun güzelliğini ve üstünlüğünü anlatmaya kalksalar, zaman biter, fakat, O’nun güzelliğini ve üstünlüğünü anlatmakla bitiremezlerdi” buyurdu.
İbn-i Fârid bir gece rü’yâsında Resûlullah ( aleyhisselâm ) efendimizi gördü. Resûlullah ( aleyhisselâm ) efendimiz ona: “Sen kime mensûpsun?” buyurunca; “Süt vâlideniz Halîme’nin bağlı olduğu Benî-Sa’d kabilesine mensûbum” dedi. Bunun üzerine Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ), “Bilakis senin nesebin bana bağlıdır. Ya’nî, sen benim sevgimle dolusun, benim sünnet-i seniyyeme bağlısın” buyurdu.
İbn-i Fârid, ba’zan Ravda denilen yerde Müştehâ diye bilinen mescide gider, akşam vakti buradan Nil nehrini seyretmeyi severdi. Yine birgün oraya gidiyordu. Birisinin, kalbinin parça parça olduğunu ifâde eden bir beyit okuduğunu duyunca, düşüp bayıldı. Bir müddet sonra ayılınca, o şahıs yine bu beyti okuyordu, İbn-i Fârid tekrar bayıldı. O şahıs oradan uzaklaşıncaya kadar, İbn-i Fârid’in bu durumu devam etti.
İbn-i Fârid’in Dîvânı: Bu dîvân çok derin ma’nâları ihtivâ etmektedir. İbn-i Fârid, şiirlerinin çoğunu Mekke-i mükerreme vadilerinde iken yazdı. Divândaki kasidelerden birisi de, Kasîde-i tâiyye’dir. 750 beyittir. Tasavvuf büyükleri ve diğer ulemâ arasında pek meşhûrdur. Bu kaside de; tasavvuf ile ilgili yüksek hâller, dini ilimlerin hakîkatleri, yakînî ma’rifetleri, tasavvuf yolunda bizzat kendisinin diğer tasavvuf büyüklerinin kavuştuğu üstün hâlleri, pek yüksek bir ifâde ile nazmedilmiştir (şiir şeklinde söylenmiştir) ki, bu, bir başkasına nasîb olmamıştır.
İbn-i Fârid ( radıyallahü anh ) şöyle der. Kasîde-i tâiyye’yi tamamladıktan sonra, rü’yâmda Resûlullahı ( aleyhisselâm ) gördüm. Buyurdular ki: “Kasidene ne isim koydun?” Ben de: “Yâ Resûlallah! Levâîh-ül-cinân (revâîc-ül-cinân) ismini verdim” dedim. O zaman Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Hayır, ona Nazm-üs-sülûk adını ver” buyurdu. Ben de, Kasîde-i tâiyye’ye bu adı verdim.
Ona yakın olanlar şöyle anlatır: Şeyh İbn-i Fârid ( radıyallahü anh ), bu kasidesini, şiir kaideleri üzerine söylememiştir. Kendisine cezbe hâli gelip, bir hafta veya on gün kendisinden geçmiş bir hâlde bulunur, gayb âleminden, kendisine bildirilen ve gösterilen şeyleri, otuz-kırk veya elli beyt hâlinde yazardı.
İbn-i Fârid dîvânının, tamâmının şerh edildiği söylenir. Kasîde-i tâiyye’ye; Fergânî, Kâşânî, Kayseri ve başkaları şerhler yapmışlardır. Kasîde-i hemziyye üzerine de birkaç şerh yapılmıştır. Hâfız İbn-i Hacer de, Kasîde-i tâiyye üzerine güzel bir şerh yapmış, zamanının tasavvuf büyüklerinden birisine göndermiş ve bu şerhi pek beğenilmiştir, İbn-i Hacer ( radıyallahü anh ), bu şerhinde, zamirlerin mercilerine, mübtedâyı, haberi, cinas, isteâre, beyitlerde bulunan lügatler ve İbn-i Fârid’in bu beyitlerde murâd olan ma’nâları bildirilmiştir. Bu dîvânı pek öven İbn-i Hacer, İbn-i Hacele gibi akidesi bozuk kimselere de gerekli cevâbı vermiştir. Sirâcî Hindî de, İbn-i Ebî Hacele’ya cevap verip, İbn-i Fârid’i müdâfaa edenlerdendir. İbn-i Hacer, İbn-i Fârid dîvânını anlatırken, bu divânın pek ince ve rûha te’sîrli olduğunu, insanların onu aralarında kâfiyelerine göre okumayı âdet edindiklerini, bu dîvânı herkesin tanıdığını, bilmiyenin pek az olduğunu söylemiştir.
Şafiî mezhebi fıkıh ve hadîs âlimi. İsmi, Ahmed bin Ferh bin Ahmed İşbilî Ebû Abbâs Lahmî olup, künyesi Ebû Abbâs, nisbeti Lahmî’dir. 625 (m. 1228) senesinde İşbiliye’de doğup, 699 (m. 1299) târihinde vefât etti. İşbiliye’nin zaptı sırasında Fransızlara esîr düştü. Allahü teâlânın yardımı ile esâretten kurtuldu. 650 (m. 1252) ile 660 (m. 1262) târihleri arasında Mısır’a gitti. Kâhire’de; Şeyh-ül-İslâm İzzeddîn bin Abdüsselâm, Abdülazîz Ensârî ve daha başka âlimlerden, Şam’da; İbn-i Abdüddâim, Kirmânî Ferrâs Askalânî, İbn-i Ebü’l-Yüsr ve diğer büyük âlimlerden (r.aleyhim) ilim öğrendi.
Bilhassa hadîs ve târih ilimlerinde geniş bir ilme sahip olan Zehebî ( radıyallahü anh ), İbn-i Ferh hakkında şöyle der: “Dımeşk Câmii’nde onun ders halkası vardı. Burada hadîs ilimlerini okutuyordu. Ben de onun bu derslerine devam ettim. Ondan istifâde ettim. Gerçekten İbn-i Ferh, ilmi ile amel eden, fazilet, doğruluk ve vekar sahibi, güzel ders anlatan bir âlim idi.”
İbn-i Ferh’ın, İbn-i Abdüddâim’den rivâyet ettiği bir hadîs-i şerîf şöyledir: Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “İki yüzlü kimseyi, insanların en şerlilerinden olarak bulursun.” A’meş, iki yüzlü ifâdesinin ma’nâsı için: “İnsanların bir kısmına bir yüzle, diğer bir kısmına başka bir yüzle gidendir” dedi.
İbn-i Ferh’ın, İşbilî’nin, tasavvufî şiir tarzında yirmisekiz hadîs istilâhına dâir yazdığı yirmi beyitlik manzûmesi pek meşhûrdur. Bu manzûmeye umûmiyetle, Manzûmât-ı İbn-i Ferh veya Ganâim-i Sahîh adı verilir.
Bu şiirin bir kısmının tercümesi şöyledir:
1. İştiyâkım gerçektir (Sahîh). Fakat senden, ümidim pek zordur (Mu’dal). Hüznüm bırakılmış serbest olmuş (Mürsel). Gözyaşların birbirini ta’kib ediyor (Muttasıl).
2. Akıl da şâhidlik eder ki, size olan tahammülüm, sizin için sabredebilmem zaîftir (Zaîf) ve terkedilmiştir (Metrûk). Benim senin için zillete düçâr olmam en güzeldir.
3. Benim için güzel olan (Hasen) sizin sözünüzü karşınızda dinleyip yazmam ve sonra onu başkalarına nakletmemdir.
4. Benim işim sana bağlıdır (Mevkûf). Bir tek kendisine güvenip yardım istiyeceğim sensin (Muavvel).
5. Şayet durumum sana kadar çıkarılmış, (Merfû) olsaydı, muhakkak sen beni kınayanların hoşlanmamasına rağmen bana acır, adâletle muâmele ederdin.
6. Beni kınayanların kınaması, hoşbirşey değildir (Münker). Bunu caiz ve mümkin bir iş olarak görmüyorum. Yalan ve birşeyi aslı varmış gibi söylemek (Tedlîs) red olunur, ona i’tibâr edilmez.
7. Zamanım, devamlı (Muttasıl) senin üzüntün ve düşüncen ile geçiyor. Bu yüzden yakınlarımla alâkamı kestim (Munkati’).
4) Ganâim-i Sahih, Süleymâniye Kütüphânesi Kılıç Ali Paşa kısmı. No: 1031/9İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ İBN-İ HÂCİB
Mâlikî mezhebinin meşhûr fıkıh âlimlerinden. İsmi, Osman bin Ömer bin Ebû Bekr’dir. Künyesi Ebû Amr, lakabı Cemâleddîn’dir. 570 (m. 1174) senesinde Mısır’ın Kavs eyâletinde bulunan İsnâ kasabasında doğdu. 646 (m. 1248)’de İskenderiyye’de vefât etti. Babası aslen kürt olup, Emîr İzzeddîn Selâhî’nin hâcibi olduğu için İbn-i Hâcib denildi. Önce Kâhire’de Kur’ân-ı kerîmi ve kırâat ilmini öğrendi. Sonra Mâlikî mezhebi fıkıh bilgilerini, nahiv ve edebiyat ilmini öğrendi. Kendilerinden ilim öğrendiği hocaları şu zâtlardır Ebü’l-Hasen el-Ebyârî, Ebü’l-Hasen bin Ceyd, kırâat ilminde İmâm-ı Şâtibî, el-Gaznevî, Ebü’l-Cüd, İmâm-ı Ebü’l-Hasen Şâzilî ve diğer âlimler. İlimde yetiştikten sonra Şam’a gitti, orada Emeviyye Câmii’nin Mâlikî zaviyesinde ders okuttu. Derslerinde çok talebe toplandı. Daha sonra Kâhire’ye dönüp, bir müddet orada kaldıktan sonra İskenderiyye’ye gitti.
İbn-i Hâcib fıkıh ve arûz ilminde âlim olduğu gibi, ayrıca meşhûr bir nahiv âlimidir. Şihâbüddîn ed-Dımeşkî Zeyl-i Ravdateyn adlı eserinde onun hakkında şöyle demiştir: “O, dinde meşhûr bir âlimdir. Usûl ilimlerinde, Arabî ilimlerde, Mâlikî mezhebinde derin âlim ve üstün zekâ sahibi idi. Sağlam, mütevâzi, çok haya sahibi, sıkıntılara tahammüllü, ilim ehlini seven bir âlim idi.”
Kendisinden çok kimse ilim almıştır. Bir kısmı şu zâtlardır Şihâbüddîn el-Karâfî, Kâdı Nâsırüddîn İbni Münîr ve kardeşi Zeynüddîn, Kâdı Nasırüddîn el-Ebyârî, Nâsırüddîn Zevâvî ve Şeref ed-Dimyâtî de ondan hadîs-i şerîf rivâyet etti. Meşhûr kelâm âlimi Seyfüddîn Âmidî de ondan ilim almıştır.
İbn-i Hâcib’in eserleri çok tanınmış ve okunmuş olup, başlıcaları şunlardır:
İbn-i Hâcib’in bir şiirinin tercümesi şöyledir: “Saçlarıma düşen aklar bana çok güzel nasîhatçı oldu. Her ne kadar günahım olsa da, Rabbimin affından asla ümit kesmem. Çünkü O, nice günahları affetmiş, örtmüştür. Eğer Rabbimin affı sâdece iyilere has olsaydı, günahkâr kimseler O’ndan başka kimden af diler, kime yalvarabilirdi?”
Şam’da yetişen hadîs âlimlerinden. İsmi, Ömer bin Muhammed bin Mensûr bin Mesrûr el-Emînî ed-Dımeşkî olup, künyesi Ebû Hafs ve Ebû Feth’dir. Lakabı İzzeddîn olup, İbn-ül-Hâcib diye tanınmıştır. 593 (m. 1196) senesinde Şam’da doğdu. 630 (m. 1233) senesi Şa’bân ayının 28’inde Perşembe günü orada vefât etti. Dedesi, Mensûr bin Mesrûr, Basra emîni (vâlisi), Emîn-üd-devle’nin hâcibi (kapıcısı; idi. Buna nisbetle, kendisine İbn-ül-Hâcib denilmiştir.
Hadîs ve fıkıh gibi naklî ilimlerle birlikte, târih ve coğrafya gibi ilimlerde de çok ileri olan İbn-ül-Hâcib, ilim öğrenmek maksadıyla birçok yerler gezdi. Şam, Bağdad, İskenderiyye, Erbil, Musul, Haleb, Mekke-i mükerreme, Medîne-i münevvere ve başka yerlerde âlimlerden okudu. Mûsâ bin Abdullah, Mûsâ bin Abdülkâdir, İbn-i Ebî Lukma, Feth bin Abdüsselâm, Abdülkavî bin Habbâb ve başka âlimlerden ilim öğrendi. Zekîyyüddîn el-Berzâlî, Ebû Mûsâ er-Ra’înî, Cemâleddîn İbn-üs-Sâbûnî ve başka âlimler de ondan ilim öğrendiler.
Ebû Muhammed el-Münzirî ( radıyallahü anh ) diyor ki: “İbn-ül-Hâcib ( radıyallahü anh ) vefât ettiğinde, kırk yaşına gelmemişti 37 yaşındaydı. Aklı, fehmi (anlayışı), dikkat ve uyanıklılığı pek fevkalâde idi. İlim öğrenmekte, öğretmekte ve yaymaktaki gayreti pek fazla idi. Bunun için ilmî toplantılar yapardı.”
Zamanında bulunan âlimler arasında pek üstün bir yeri vardı. Günlerinin çoğunu oruçla geçirirdi. Devamlı olarak dinler, dinlediklerini yazar, yemek, içmek, sanki aklına bile gelmezdi. Herkes onun bu gayretine, ilminin çokluğuna hayret ederlerdi, İlmin kıymetini bilenler kendisine gıbta ederler, imrenirlerdi. Dînin emirlerine son derece bağlı, çok hayır ve hasenat sahibi, sağlam, güvenilir bir zât idi. Çok eser yazmış olup, birkaçının isimleri şöyledir: Mu’cem-üş-şüyûh, Mu’cem-ül-bükâ vel-büldân, Zeyl-i Târih-i Dımeşk.
Bu zâtı, Şâfiye ve Kâfiye kitaplarının sahibi olan İbn-ül-Hâcib Osman bin Ömer ile karıştırmamalıdır.
Hanbelî fıkıh âlimlerinden. İsmi, Muhammed bin Meâlî bin Ganîme’dir. Künyesi Ebû Bekr olup, Lakabı İmâdüddîn’dir. İbn-i Halâvâ diye bilinir. Doğumunun 530 (m. 1135)’dan sonra olduğu söylenir. 611 (m. 1214) yılının Ramazân-ı şerîf ayının 28. Cum’a gecesi vefât etti. Cum’a namazından önce Bâb-ı Harb kapısı kabristanına defnedildi. Ebû Feth bin Kerûhî, Ebû Fadl bin Nasır, Ebû Bekr bin Zâgûnî, Sa’îd bin Benâ ve başkalarının derslerini dinledi. Ebû Feth bin Münâ’nın yanında âlim oldu. Hanbelî mezhebinde pek yükseldi. Dînin emir ve yasaklarına uymakta pek dikkatli ve titiz olup, zarûret dışında insanlardan uzak kalırdı. Ebû Zekeriyyâ Yahyâ bin Sayrafi ve başkaları ondan ilim almışlar ve hadîs-i şerîf dinlemişlerdir.
İbn-i Kati’î onun hakkında şöyle der: “Muhammed bin Meâlî, sâlih bir zât olup, şüpheli olan şeylerden çok uzak dururdu. Me’mûniyye mescidinde kalır, âhırette kendisine fâide verecek şeylerle meşgûl olurdu.”
İbn-i Kâdisî onu pekçok medhetmiş, Hanbelî mezhebinde çok ilim sahibi, fetvâ vermekte mahir olduğunu, umûmiyetle mescidinde bulunan zaviyesinde kaldığını bildirdi. Ayrıca onun için; “Allahü teâlânın emir ve yasaklarına riâyet eder, insanların arasına pek karışmazdı. Dünyâya düşkün olan kimselerin kapısına gitmezdi. Kimseden birşey kabûl etmezdi. Allahü teâlânın velî kullarından birisi idi” demiştir.
Büyük âlim Nâsıh bin Hanbelî ise; “Muhammed bin Meâlî, dünyâya rağbet etmez, ya’nî haramlardan ve haram olması muhtemel olan şeylerden uzak kalır, mübahları bile zarûret miktarı kullanırdı. O, faziletli bir âlim idi. Terzilikle uğraşır, bu arada ilim ile, sırf Allahü teâlânın rızâsı için Kur’ân-ı kerîm okutmakla meşgûl olurdu. Ben de kendisinden Kur’ân-ı kerîmden bir miktar okudum. Bana, kendisinden istifâde etmemi söylerdi. Bana Mukaddimet-ül-hıbrî adlı eserini verir, onu ezberinden okurdu. Temizdi ve temizliğe çok dikkat ederdi. Büyük âlimlerden Zâhir, babası Nasır hayatta olduğu hâlde, Muhammed bin Meâlî’nin yanına çok gider, onunla görüşürdü. Ebû Ferec Cevzî’nin, “Câmi-ül-Mesânîd” adlı eserini, fıkıh mevzûlarına göre yeniden düzenlemiştir. İbn-i Mukbîl’in “Kifâyet-ül-Müftî” isimli eserini, büyük âlim İbn-i Münâ’dan okurdu.”
Münzirî ise onun hakkında; “Muhammed bin Meâlî, vera’ sahibi, dindar, Hanbelî mezhebini iyi bilirdi. Hadîs-i şerîf rivâyetinde bulundu. Kur’ân-ı kerîm okuttu. Bir müddet imamlık yaptı. Kendisinden icâzet aldım, icâzeti bize Bağdad’dan yazıp gönderdi” demektedir.
Muhammed bin Meâlî’nin ( radıyallahü anh ) rivâyet ettiği bir hadîs-i şerîf şöyledir: İbn-i Mes’ûd ( radıyallahü anh ) anlattı: Resûlullah ( aleyhisselâm ) bir hasır üzerinde uyumuşlardı. Kalktıklarında mübârek vücûdlarında hasır izi vardı. Yâ Resûlallah! Bize emretseydiniz de, biz senin için yumuşak bir yatak te’min etseydik, dedim. Bunun üzerine Resûlullah ( aleyhisselâm ) şöyle buyurdu: “Benim dünyâ ile ne işim var. Benim dünyâdaki hâlim, bir ağaç altında gölgelenip, sonra orayı terkedip giden kimseye benzer.”
Muhammed bin Meâlî’nin “El-Münîre fî usûl” adlı eseri vardır.
Hadîs, târih ve Hanbelî mezhebi fıkıh âlimi. Künyesi, Ebü’l-Haccâc olup ismi, Yûsuf bin Halîl bin Karaca bin Abdullah’tır. 555 (m. 1160) yılında Şam’da doğdu. Doğum yerine nisbetle Dımeşkî, yerleştiği yere nisbetle Halebî denildi. Allahü teâlânın dînine hizmetlerinden dolayı Şemseddîn lakabı verildi. İbn-i Halîl diye tanındı. 648 (m. 1250) yılında Haleb’de vefât etti.
Doğumundan otuz yaşına kadar Şam’da kalan Ebü’l-Haccâc İbni Halîl, orada öncelikle fıkıh ilmi tahsil etti. Din bilgilerine yardımcı ilimler olan, Arabî ilimleri öğrendi. Hâfız Abdülganî, Yahyâ Sekafi, İbn-i Sadaka Harrânî, Huşû’î, Cetrevî, Kindî, İbn-i Mevâzînî ve İbn-i Ebî Asrûn gibi âlimlerden ilim tahsil etti. Daha sonra Bağdad, İsfehan, Mısır ve Hicaz taraflarına seyahatlerde bulundu. Gittiği yerlerde; İbn-i Kuleyb, Ebû Mensûr bin Abdüsselâm, İbn-i Hasîn, Mes’ûd Hammâl, Râzânî, Saydalânî, İbn-i Yûnus, Zâkir bin Kâmil, Kirânî, Lebbân, Abdürrahîm Kâgıdî, Ebû Ca’fer Tarsûsî, Ebû Ali İbni Haddâd’ın talebeleri, Ebü’l-Kâsım Bûsîri, İsmâil bin Yâsîn ve daha birçok âlimden (ki, bu âlimlerin sayısı beşyüzü geçmektedir) ilim öğrendi. Çok çalışıp hocalarından duyduklarını yazarak ezberledi. Allahü teâlânın dînine hizmet için gayret etti. Yüzbin hadîs-i şerîfi râvîleri ile birlikte ezberledi, ilmiyle zamanının âlimlerinin takdîrini kazandı. Âlimler onun güvenilir olduğunda ve ilminin sağlamlığında ittifâk ettiler. Allahü teâlânın kullarına olan merhametinden, onlara dinlerini öğreterek Cehennemden kurtarmak için tâliblerine ilim öğretmeye çok gayret etti. Şam ve İsfehan’da ders verdi. Haleb’e yerleşti. Haleb Câmii’nde ömrünün sonuna kadar ilim öğretti. Hanbelî mezhebine göre fetvâ verirdi. Vakitlerini, Allahü teâlânın dînini öğrenmek ve öğretmek için harcadı. Diğer zamanlarında devamlı ibâdet eder, Allahü teâlânın verdiği ni’metlere şükretmek için, elinden geleni yapmaya çalışırdı. İnsanlara sık sık nasihatlerde bulunur, i’tikâdını, Selef-i sâlihînin bildirdiklerine göre düzelterek, Allahü teâlânın emir ve yasaklarını öğrenip tatbik etmeyenin, Cehennem ateşinden kurtulamayacağını söylerdi. Devamlı ve herkese karşı tatlı dilli, güler yüzlü idi. Onun yüzünü gören, sohbetini dinleyen; “Müslüman böyle olur”, “Âlim buna denir” demekten kendisini alamazdı. Onun güzel ahlâkı, insanlara merhameti ve cömertliği, birçok kimsenin tövbe edip sâlih müslüman olmasına vesile oldu. Haram ve şüpheli şeylerden çok sakınır, mübahların birçoğunu terkederdi. Yaptığı her işi Allahü teâlânın rızâsı için yapar, söylediği her sözü O’nun rızâsı için söylerdi.
Allahü teâlânın dînine hizmet etmek ve kullarına faydalı olmak için pekçok talebe yetiştirdi. Bunların arasından pekçoğu, zamanlarının en ileri gelen âlimlerinden oldu. Hâfız Şerâfeddîn Abdülmü’min, Muhammed bin Süleymân Mukrî, Şerâfeddîn Mahmûd Tâzefî, Muhammed bin Ca’fer Mukrî, Ebü’l-Hasen Kurâfi, Nehhâs’ın oğulları Eyyûb, Muhammed ve İshâk, Kâdı Tâceddîn Sâlih Kavsî, Ebû Bekr Deşti, İbn-i Acemî’nin oğulları İsmâil, İbrâhim ve Abdürrahmân Afîfî, Âmidî, Tâhir bin Abdullah bin Acemî, İbn-i Neccâr, İbn-i Nukta, Sarîfînî, Ömer bin Hâcib, İbn-i Emâti, İbn-i Dübeysî ve daha birçok âlim İbn-i Halîl’in talebeleri arasındaydı.
Yetiştirmiş olduğu mümtaz talebeler yanında, kıymetli eserler de yazan Şemseddîn Ebü’l-Haccâc İbni Halîl’in eserlerinden ba’zıları şunlardır: “Mu’cem” (hocalarının hayatları), “Semâniyât”, “Avâlî”, “El-Fevâid-ül-avâliy-yis-sıhâh” ve “Fevâid”.
Hadîs âlimi. İsmi. Yûsuf bin Muhammed bin Ömer bin Ali bin Muhammed bin Hammûye el-Cüveynî olup, künyesi Ebü’l-Muzaffer’dir. İbn-i Hammûye diye meşhûr oldu. Lakabı Fahrüddîn’dir. 582 (m. 1186) senesinde Dımeşk’da doğdu. 647 (m. 1250) senesinde şehîd edildi. Cenâzesi Mısır’da Karâfe kabristanına defnedildi.
İbn-i Hammûye’nin ailesi aslen Nişâbûrludur. Altıncı asrın ikinci yarısından sonra Şam’a, oradan Mısır’a geldiler. Ailesi, âlim kimselerdi, İbn-i Hammûye Şam’da doğdu. Orada ilim ve edeb öğrendi. Mensûr bin Ebi’l-Hasen et-Taberî, Muhammed bin Yûsuf el-Gaznevî ve birçok âlimden hadîs-i şerîf dinledi. İlim öğrenmek için Mısır’a gitti.
İbn-i Hammûye Şam’da doğdu. Orada ilim ve edeb öğrendi. Mensûr bin Ebi’l-Hasen et-Taberî, Muhammed bin Yûsuf el-Gaznevî ve birçok âlimden hadîs-i şerîf dinledi. İlim öğrenmek için Mısır’a gitti.
İbn-i Hammûye, akl-ı selîm sahibi olup, görüşü isâbetli, cesur ve çok cömert idi. Sultan Muhammed bin Muhammed ile görüştü. Sultanın yardım istediği konularda ona yardımcı oldu. Sultan Muhammed’in yerine geçen Sultan Necmüddîn, İbn-i Hammûye’ye sıkıntı verdi ve hapsettirdi. Daha sonra onu hapisten çıkarıp özür diledi ve ordunun başına kumandan ta’yin etti. İbn-i Hammûye, aklı ve ileri görüşlülüğü ile mühim tedbirler alıp herşeyi düzene koydu. Herkesin sevgi ve i’tibârını kazandı. Haçlı ordusu Dimyat üzerine yürüyünce, İbn-i Hammûye, kumandası altındaki ordu ile memleketi müdâfaa için tedbirler aldı. İslâm ordusu ile haçlılar arasında şiddetli muharebeler oldu. İbn-i Hammûye, düşman Mensûra şehrine yönelince, seher vakti orduya hücum emri vererek, dîni için, vatanı için kahramanca çarpıştı. Aldığı kılıç yaraları yüzünden şehîd oldu.
Şöyle anlatılır: “İbn-i Hammûye, daha önce Sultan ile Dımeşk’a gelişinde, âlim ve kâmil bir zât olan el-İmâd en-Nühhâs ona; “Ey Fahrüddîn, kaç gün buradasınız?” diye sorunca. O da; “Bugün son gündür” dedi ve; “Ey Emâdüddîn! Allahü teâlânın Cennette bana, senden daha üstün dereceler vereceğini ümîd ediyorum” buyurdu. Allahü teâlâ, onu yalancı çıkarmıyarak, Mensûre’deki harpte düşmanlara karşı dîni ve vatanı için şehîd oldu.”
İbn-i Hammûye’nin yazdığı eserlerden ikisi şunlardır: “Takvîm-ün-Nedîm ve Akab-ün-Naîm vel-Mukîm”, “Dîvân-ı Şi’r”.
Hanbelî fıkıh âlimi. İsmi, Abdürrahmân bin Necm bin Abdülvehhâb bin Abdülvâhid bin Muhammed bin Ali bin Ahmed el-Ensârî, künyesi Ebü’l-Ferec, lakabı Nâsıhüddîn’dir. İbn-i Hanbelî ve İbn-i Nâsıh diye bilinir. 554 (m. 1159) senesinde Dımeşk’da, Şevval ayının onyedisinde Cum’a gecesi doğup, 634 (m. 1236) senesinde yine burada vefât etmiştir. Eshâb-ı Kirâmdan Sa’d bin Ubâde el-Ensârî’nin torunlarındandır. Aslen Şîrâzlıdır. İbn-i Hanbelî iyi bir tarihçi ve vâ’izdir.
İbn-i Hanbelî, Dımeşk’da; babasından, Kâdı Ebü’l-Fadl Muhammed bin Şehrezûrî, Ebü’l-Hasen Ali bin Necâ el-Vâ’iz, Ahmed bin Hüseyn el-Irâkî ve birçok âlimden ders dinledi. Bundan sonra ilim öğrenmek için seyahatler yaptı. Bağdad’da bir müddet ikâmet etti. Burada; Ebû Şâkir es-Saklâtûnî, Abdülhak Yûsufi, Müslim bin Sabit el-Vekîl, Îsâ es-Sedûşânî, Şühde-i Kâtibe, İbn-i Cevzî, Abdülmugîs el-Harbî ve başka âlimlerin derslerinde bulundu. İsfehan’da; Hâfız Ebû Mûsâ el-Medînî ve Ebû Abbâs et-Türk’den, Hemedan’da; Ebû Muhammed Abdülganî bin Hâfız, Ebû Ali ve başkalarından, Mekke-i mükerremedeki âlimlerden, Musul’da; Şeyh Ebû Ahmed Haddâd ez-Zâhid’den ilim öğrenmiştir.
İbn-i Hanbelî, ilim öğrenmek için çeşitli yerlere yolculuklar yaptı. Buralardaki âlimler, sâlih kişiler, kadılar ve fazilet sahibi şahsiyetlerle görüştü. Onlardan istifâde etti. Mısır’a iki defa gitti. Bağdad’da bir müddet kalıp, Ebü’l-Feth bin Mûsâ’nın yanında ilimle uğraştı. Ebü’l-Bekâ el-Ukberî’nin yanında, Sa’lebî’nin Fasîh adlı eserini, İbn-i Cinnî’nin Tasrif isimli eserinin bir kısmını okudu. Kemâl Sincârî’den, Behçet ed-Darîrî’den ve başka birçok nahiv âliminden istifâde etti. İlk önceleri va’z-u nasihatle meşgûl oldu. Va’zları pek te’sîrli idi. Herkes tarafından sevilir ve hürmet görürdü. Gitmiş olduğu memleketlerde vâ’z-u nasihat yaptı. Mısır, Haleb, Erbil ve Medîne-i münevvere ve Beyt-i Makdis bunlar arasındadır.
İbn-i Hanbelî, halk tarafından çok sevildiği gibi, başta Şam meliklerinden Eyyûboğulları olmak üzere, sultanlar yanında da kıymeti vardı, altıyüzoniki senesinde, hacca giderken Bağdad’a gelmişti. Halîfe Nasır kendisine pekçok ikramlarda bulundu. Orada va’z da yaptığı sanılmaktadır. Kudüs’ün fethinde, Selâhaddîn-i Eyyûbî ile beraber orada idi. Fetihten iki sene sonra, yine Kudüs’de Selâhaddîn-i Eyyûbî ile buluştu. Orada başka âlimler de vardı, İbn-i Hanbelî sorulan muhtelif suâllere cevap verdi. Daha sonra, Selâhaddîn-i Eyyûbî kendisine; “Aynı soydan dört nesl-i Resûlullahı görenler kimlerdir?” diye sordu. O şöyle cevap verdi: “Ebû Bekr-i Sıddîk, babası Ebû Kuhâfe, Abdurrahmân bin Ebû Bekr, Muhammed bin Abdürrahmân bin Ebû Bekr”dir. Bundan sonra Selâhaddîn-i Eyyûbî, yenecek birşey getirilmesini istedi. İstenilen şey geldi. Hep birlikte yediler. Orada bulunanlardan birisi; “İbn-i Hanbelî, bu ikram senin için oldu” dedi.
İbn-i Hanbelî, birkaç medresede ders verdi. Cidde Şeref-ül-İslâm Medresesi, Mismâriyye Medresesi bunlardandır. Burada, Ebü’l-Meâlî Es’ad bin Müncî ile beraber ders veriyordu. Sonra İbn-i Müncî azledildi. O, burada yalnız ders vermeğe başladı. Daha sonra bu medresede ders vermek işini Müncîoğulları ellerine aldılar. Bunun üzerine Râbi’a Hâtun, Cebel denen yerde onun için bir medrese yaptırdı. Medrese, Sâhibiyye Medresesi diye tanındı, İbn-i Hanbelî ( radıyallahü anh ), 625 senesinde ders vermeye başladı. İlk ders verdiği gün Cum’a idi. Orada Râbi’a Hâtun, hanımlar için ayrılan özel yerde dersi ta’kib etti.
Büyük âlim Muvaffakuddîn’den sonra, Hanbelî mezhebi ilmî reîsliği kendisine geçti. Muvaffakuddîn hayatta iken, onun ile ilmi münâzaralar yapardı. Muvaffakuddîn, onun ilmini takdîr ederdi. İbn-i Hanbelî şöyle anlatır: Muvaffakuddîn’in vefât ettiği sene, Erbil’den yanına gelmiştim. Bana dedi ki: “Senin gelmene sevindim. Çünkü sen burada yok iken vefât etseydim, Hanbelî mezhebinin zayıflaması ve talebeler arasında ihtilâfların meydana geleceğiden endişe ederdim.”
Âlimlerin hakkında buyurdukları: Hâfız Zehebî: “İbn-i Nâsıh’ın birçok hutbeleri ve va’zları, “Târîh-ül-Vu’âz” kitabı vardır. Sözü, sohbeti ve konuşması tatlı ve heybetli bir zâttır. Zamanında Dımeşk’da, Hanbelî mezhebi âlimlerinin reîsi idi.”
İbn-i Neccâr: “İbn-i Nâsıh, fakîh (fıkıh âlimi), faziletli, güzel ahlâk sahibi, edebî ilimlerde yüksek dereceye ulaşmış bir zâttır.”
Ebû Şâme: “O, iyi bir vâ’iz, mütevâzi ve her ilimden haberi olan bir âlimdir. Eser sahibidir. Cebele denilen yerde Sâhibiyye Medresesi onun için yapılmıştır.”
Münzirî: “İbn-i Nâsıh, Mısır’a iki defa geldi. Burada va’z-u nasihatlerde bulundu. Herkesten kabûl ve ikram gördü. Dımeşk, Bağdad ve başka yerlerde hadîs dersleri verdi. Va’zlar yaptı ve dersler verdi. Faziletli bir zât idi. Birçok eserleri vardır. Hadîs ve fıkıh âlimleri yetiştirmiş bir ailedendir. Kendisi, babası, dedesi ve daha yukardaki dedeleri hadîs-i şerîf rivâyetinde bulunmuşlardır. Ben de kendisiyle Dımeşk’da görüştüm. Ondan hadîs-i şerîf dinledim” dedi.
Tabakât-ı Hanâbile zeylinin müellifi İbn-i Receb de şöyle der. “Hâlid Nablûsî ve Hâfız İbn-i Neccâr ondan hadîs-i şerîf dinlemiştir. Abdüssamed bin Ebî Ceyş, Bağdad’da ondan pekçok şiirler yazmışlardır. Dımeşk’da çok kimse kendisinden hadîs-i şerîf dinlemiştir. Zeki Berzâlî, ondan hadîs-i şerîf dinlemek için bulunduğu yere geldi ve ondan rivâyette bulundu.”
İbn-i Nâsıh’ın eserlerinden ba’zıları:
1. Esbâb-ül-hadîs: Birkaç cilddir.
2. El-İstis’âd bimen lekîtü min sâlih-il-ibâdı bil-bilâd: İbn-i Recep ( radıyallahü anh ) bu kitap hakkında şöyle der: “Kendi hattıyle yazmış olduğu bu kitabı tedkîk ettim. Bu kitaptan çok nakiller yaptım.”
3. El-Encâd fil-Cihâd: Bunu Haleb’de yazdı. Bu kitap hakkında kendisi şöyle anlatır: “Bu kitabın yazma işini bitirince, rü’yâmda, kendimi otururken gördüm. Bu sırada Resûlullah ( aleyhisselâm ) yanıma teşrîf ettiler. Aramızda bir zira (50,4 cm.) mesafe vardı. Bana selâm verdiler. Ben de selâmına cevap verdim. Uyanınca pekçok sevindim. Kendi kendime; Resûlullaha Hücre-i se’âdetlerinde selâm vermeliyim, dedim. O sene bunun için hacca gittim.”
Şafiî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Abdüssamed bin Muhammed bin Ebi’l-Fadl bin Ali bin Abdülvâhid el-Ensârî el-Hazrecî el-Ubâdî es-Sa’dî ed-Dımeşkî’dir. Künyesi Ebü’l-Kâsım olup, “Kâdı Cemâleddîn” lakabı ile tanınırdı. “İbn-i Hârestânî” diye meşhûr oldu. 520 (m. 1126) senesinde Dımeşk’da (Şam’da) doğdu. Babası, aslen Dımeşk’ın yakınında “Hârestâ” adı verilen bir köydendir. O, bu köyden Şam’a gelip, Bâb-ı Tûmâ’daki evine yerleşmiş ve Mescid-i Zeynebî’de imamlık yapmıştı. Ondan sonra oğlu Cemâleddîn de, Cüveyriyye’deki meskenine geçinceye kadar orada imamlık yaptı. Şam’da, Irak’ta, İsfehan’da ve Horasan’da birçok âlimden ilim tahsil edip, onlardan hadîs-i şerîf dinledi. Bu âlimlerden birçoğu kendisine icâzet verdiler. Şam’da Kâdı’l-kudât (Temyiz mahkemesi reîsi) olarak görev yaptı. Vâlilik vazîfesi kendisine verilmek istendi ise de, bunu kabûl etmedi. Yüksek ilim sahibi bir âlim ve adâletten ayrılmayan bir kadı (hâkim) idi. Vefât edinceye kadar, câmide cemâatle namaz kılmayı hiç terk etmedi. Zühd ve vera’ sahibi bir zât olup, dünyâ malına hiç kıymet vermez, haramlardan ve şüphelilerden çok sakınır, haramlara düşmemek için mübahların çoğunu terk ederdi. 614 (m. 1217) senesi Zilhicce ayında Şam’da vefât etti. Cebel-i Kâsyûn’a defnedildi. Vefât ettiğinde 95 yaşındaydı. Şafiî mezhebinde büyük bir fıkıh âlimi olarak yetişen Cemâleddîn ibni Hârestânî, daha beş yaşında iken hadîs-i şerîf dinleyerek ilim tahsil etmeye başladı. 525 (m. 1131) yılında Şam’da Ebû Muhammed Abdülkerîm bin Hamza es-Sülemî’den, Tâhir bin Sehl el-İsferâînî’den, Mâlikî fakîhi olan Ebü’l-Hasen Ali bin Ahmed bin Mensûr’dan ve Şafiî fakîhi olan Cemâl-ül-İslâm Ebü’l-Hasen Ali bin Müslim bin Muhammed’den, Câmi-i Dımeşk’ın İmâmı Ebû Muhammed Hibetullah bin Ahmed bin Abdullah bin Ali bin Tâvus’dan ve daha başka âlimlerden hadîs-i şerîf dinleyip öğrendi. Hâfız Ebü’l-Kâsım Ali bin Hasen’in Şam’da hadîs-i şerîf dinlediği hocalarının çoğundan, o da hadîs-i şerîf dinlemiştir. Başka şehirlerdeki hadîs âlimlerinden de icâzet alarak hadîs-i şerîf öğrendi. Bir müddet Haleb’e gidip, orada Hâfız Beyhekî’nin kitaplarının çoğunu ezberleyen Hâfız Ebü’l-Hasen Ali bin Süleymân el-Murâdî’den ve başkalarından hadîs-i şerîf dinledi. Sonra Şam’a döndü ve oraya yerleşti. Abdülkerîm el-Haddâd’dan ve Cemâl-ül-İslâm’dan dinleyerek hadîs-i şerîf rivâyet eden kimselerin sonuncusu oldu. Nişâbûr âlimlerinden Ebû Abdullah el-Fürâvî, Hibetullah bin Sehl es-Seyyidî, Zâhir bin Tâhir eş-Şehâmî, Ebü’l-Meâlî el-Fârisî, Abdülmün’im bin Ebi’l-Kâsım el-Kuşeyrî, Bağdad âlimlerinden Mâristân kadısı İbn-i Semerkandî el-Enbâtî ona icâzet veren hadîs âlimlerindendir. O, kırk seneye yakın bir zamanda hadîs-i şerîf rivâyet ederek ilim tahsil edip, öğrendiklerini neşretti. Uzun zaman ders okuttu.
Onun ilim meclisleri tam bir sükûnet ve olgunluk içinde geçerdi. Kendisi, heybet ve vekâr sahibiydi. O, beş vakit namazı cemaata devam ederek, dâima câminin kıble tarafında ve ilk safta Hızır aleyhisselâmın gelip namaz kıldığı Maksurede kılardı. Namazlardan sonra burada toplanan büyük bir cemaata, dinleyip öğrendiği hadîs-i şerîfleri okur, onlara anlatırdı. Ders esnasında kimseden bir ses duyulmaz, rahatsız edici bir gürültü olmazdı. O, Şafiî mezhebinde çok yükselmiş bir fıkıh âlimiydi. Mısır’da yaşayan büyük fıkıh âlimi İzzeddîn Ebû Muhammed İzz bin Abdüsselâm şöyle anlatır: “Hakîkat şudur ki; İbn-i Hârestânî’den daha hüyük bir fakîh görmedim ve ben de ilk defa ilim öğrenmeğe onun yanında başladım. Sonra Fahrüddîn İbni Asâkir’in derslerine devam ettim, İbn-i Asâkir’e, suâl ettiğimde; İbn-i Hârestânî’ye dönmemi, onun derslerine devam etmemi tercih etti ve dedi ki: “O, İmâm-ı Gazâlî’nin “Vesît” adındaki eserini ezberlemiştir.” Şerefüddîn bin Ebî Asrûn zamanında, Şam’da kadı yardımcılığına önce İbn-i Hârestânî ta’yin edilmişti. Onun mahkemedeki bütün sicil evrakını o yazardı. Şerefüddîn’in işleri artınca yardımcılık görevine, Şerefüddîn bin Ebî Asrûn’un oğlu Muhyiddîn bin Asrûn ile beraber devam etti. Sonra bu vazîfeden alınıp, yerine Muhyiddîn bin Zekî, tek başına ta’yin edildi. Hâlbuki, Muhyiddîn bin Zekî daha genç olup, hiç yardımcılık hizmetinde bulunmamıştı. İbn-i Hârestânî, evine çekilerek ilim tedrisâtına devam etti. Bir müddet sonra, Râsif’te bulunan Mücâhidiyye Medresesi’ne müderris olarak ta’yin edildi. Orada ilim tedrisâtına devam etti. Sultan Seyfeddîn Ebu Bekr bin Eyyûb, Şam’da bulunan Kâdı’l-kudât Zekîyyüddîn Zâhir bin Muhammed bin Ali el-Kureşî’yi, 612 (m. 1215) senesinin Rebî’ul-evvel ayında Şam kadılığından azledinceye kadar Maksûre-i Hızır’da hadîs-i şerîf okutmaya devam etti. Sultan, Kâdı Zekîyyüddîn’i Azîziyye ve Takviyye medreselerindeki görevlerinden de azl etmişti. Takviyye Medresesi’ne Fahrüddîn İbni Asâkir’i ta’yin etti. Azîziyye Medresesi’ne de Şam kadılığı vazîfesi ile beraber yürütmek üzere, Cemâleddîn İbni Hârestânî’yi ta’yin etti. İbn-i Hârestânî de bu vazîfesini büyük bir i’tinâ ile, adâlet üzere yürütmeye çalıştı. Tam ve mükemmel bir şekilde vazîfesine sarıldı. Sultan kendisine çok hürmet eder, ikramlarda bulunurdu, insanların işlerini görmek ve aralarında hüküm vermek için bulunduğu mecliste, oturması ve yaslanması için ona husûsî minder ve yastık gönderdi. Çok yaşlanmış ve zayıflamış olduğundan, yastığa dayanarak oturması mümkün oluyordu. O, kadılık ve fetvâ işlerini Mücâhidiyye Medresesi’nde yürütürdü. Bu işinde, kendisine İmâmüddîn Abdülkerîm’i yardımcı ta’yin etti. O da, devamlı onun huzûrunda bulunurdu. Daha sonra onun yerine o günkü kadıların büyüklerinden Şemseddîn bin Şîrâzî’yi yardımcı olarak ta’yin etti. O, Mücâhidiyye Medresesi’nin büyük bir salonunda otururdu. Onun için, medresesinin batısında kubbeli bir zaviye yaptırıldı. Hanefî âlimlerinden Şerefüddîn bin el-Mûsulî oradaki mihrâbda oturup ders veriyordu. Cemâleddîn İbni Hârestânî, iki sene yedi aya yakın kadılık vazîfesinde bulundu. Zilhicce ayının dördüncü Cumartesi günü vefât etti. Cenâzesinde büyük bir kalabalık bulundu. Cebel-i Kâsyûn’a defnedildi. Bâb-ül-Ferâdîs kabristanındadır. Vefât ettiği gün 95 yaşındaydı. Bu ihtiyâr yaşında kadılık yapmasına herkes hayret edip, şâirler vefâtından dolayı şiirler söylediler.
Yaşının çok ilerlemesine rağmen, kadılık vazîfesine bıkıp usanmadan devam etti. Kâdılığı müddetince, dirayetli, âdil, dîn-i İslâmın hükümlerinden hiç ayrılmadan hüküm veren, giyinişinde, yeme ve içmesinde, işlerinde, iffet, şeref ve haysiyetini korumada, dînine bağlılıkta, mahkemede hüküm verme esnasında kimsenin şefaatini, aracılığını kabûl etmemek husûsunda, Selef-i sâlihînin yolunda bir hayat sürdü.”
Ebû Şâme el-Makdisî anlatır: “Bana şöyle anlatıldı: Bir kadın, Kâdı İbn-i Hârestânî’ye müracaat ederek, beyt-ül-mâl’de bir hakkı bulunduğunu ve bu hakkını da isbât etmiş olduğunu bildirdi. Hakkının, beyt-ül-mâl’den alınıp kendisine teslim edilmesi için, Cemâleddîn-i Mısrî’yi vekîl ta’yin etmişti. Kâdı, vekîl tarafından bu hakkın kadına hemen teslim edilmesini istedi. Vekîl, vaktin darlığı sebebiyle özür beyân ederek; “Güneş batmak üzeredir. Yarın ona teslim ederim” dedi. Kâdı da dedi ki: “Belki bu gece ben ölürüm ve kadının hakkı da böylece zayi olur.” Zâten hanım, iddiasında, kendi hakkının daha önceki vekîlleri tarafından el konulup alındığını da ileri sürüyordu. Bu hakkın, kadına âit olduğu mahkeme hükmü ile sabit olmuştu. Kâdı, vekîle; kadının hakkının teslim edilmesini ve ayrıca hakkın zayi olması hâlinde, o kadın hakkında şâhidlik yapmasını vekîle emretti. Vekîl, akşamın girmesi sebebiyle mühlet istedi. Daha onlar medresede iken, kandiller yanmağa başlamıştı. Kâdı dedi ki: “Ey Vekîl!
Belki, ben bu gece ölebilirim. Sen de sağ kalabilirsin. Olabilir ki, sen de o kadının hakkına göz dikerek, hâkimin yanında ondan bir delîl isteyip, malın kendine âit olduğunu ileri sürebilirsin. Hâlbuki bu hakkın delîli, benim yanımda sabit olmuştur.” Kadının hakkı alınıp, kendisine teslim edilinceye kadar işin üzerinde durdu. Sanki kendisi, kadının vekîli idi. Bu sırada kadı ayağa kalktı. Seccadesini omuzuna alıp, âdeti üzere Maksûre-i Hızır’da namazını kılmak için câmiye doğru yürüdü. Onun câmiye gelişi, akşam ezanına denk gelmişti. Kâdı İbn-i Hârestânî namazını cemâatle kılıp evine geldi. Mahkeme zabıtlarında kadının hakkının kaydedildiği defterleri getirtip, baştan sonuna kadar tekrar inceledi. Hakkın sabit olduğunu anladığından bu işi ta’kib ederek, kadının hakkının kendisine teslimini te’min etti.”
İbn-i Cevzî’nin torunu Ebü’l-Muzaffer şöyle anlatır: “Kâdı Cemâleddîn İbni Hârestânî, zühd ve iffet sahibi bir zât olup, çok ibâdet ederdi. Vera’ ve takvâ ehli idi. Nezîh bir hayat yaşardı. Kimsenin ayıplaması, onu Allah rızâsı için iş yapmaktan alıkoymazdı. Şam halkı, onun Şam Câmii’nde hiç bir vakti kaçırmadan cemâatle namaz kılmayı hiç terk etmediğini ittifâkla bildirdiler. Giyiminde ve her türlü yaşayışında iktisâda çok riâyet ederdi. Herkese karşı çok mütevâzi, alçak gönüllü davranırdı. Mahkemede görevli diğer me’mûrlarla beraber yürürken, hiçbir kimseyi ondan ayırmak mümkün olmazdı. Oğlu bana şöyle anlattı: “Kıvâm’ın oğullarından birisi, Sekere’de Melik-ül-Muazzam Îsâ adına iş ve onun malı ile ticâret yapıyordu. Kıvâm’ın oğlu vefât ettiğinde, Melik-ül-Muazzam’ın dîvânı (Beyt-ül-mâl’ın ilgili dâiresi) kimsesi olmadığı için onun terekesine el koydu, hazînenin ilgili bölümüne irâd (gelir) kaydetti. Melik, kadıya haber göndererek; “Bu ölen kişi, benim malımla adıma ticâret yapıyordu. Terekesi bana âittir. Onların teslimini istiyorum” dedi. Kâdı da, kendisine haber göndererek; “Ben, ölenin terekesinin sahibi olduğuna dâir yemîn etmedikçe, sana onları teslim etmiyorum” diye cevap yazdı. Melik-ül-Muazzam da: “Yemîn olsun ki, benim hakkım olan şeyi onun yanında bırakmam” dedi. Bunun üzerine kadı; “Allaha yemîn ederim ki, ben de, sen yemîn edinceye kadar teslim etmiyorum” dedi. Melik yemîn etmediği için, kadı da ona hiçbir şey vermedi.”
Şam’daki âlimlerden bir kısmı şöyle anlatır: “Mısır sultanlarından Melik-ül-Âdil Seyfüddîn, adamlarından birisine bir mektûp vererek, mektûba, mektûp sahibi ile biri arasındaki husûmeti hakkında yardımcı olmasını yazdı, İbn-i Hârestânî’ye gelip mektûbu verdi. O da: “Bu hangi şey hakkındadır?” diye sordu. O ise, “Benim bir işimle ilgilidir” diye cevaplandırdı. Kâdı da: “Hasmını mahkeme de hazır et!” dedi. Mektûp elinde olduğu hâlde, mahkemeye başladı. Fakat mektûbu açmadı. Adam, mektûbu getirene karşı hakkını isbât ettiğinden, onun aleyhinde hüküm verildi. Kâdı, karardan sonra mektûbu açıp okudu ve onu getirene doğru fırlatıp attı ve dedi ki: “Allahın kitabı ile hükmedildi.” Adam, Sultan’a gidip huzûrunda ağladı ve ona hâkimin söylediklerini haber verdi. Sultân Âdil de; “Elbette doğru söyledi. Allahın kitabı, benim yazdıklarımdan daha üstündür” dedi. Kâdı, Sultan’a şöyle haber gönderdi: “Ben, ancak kitâb (Kur’ân-ı kerîm) ve sünnet ile hükmederim. Ben, senden kadılık istedim. Dilersen, bu işi benden başkasına gördür.” Şems bin Haldûn anlatır: “Birgün İbn-i Hârestânî’nin oğlu Kâdı Alâüddîn, babasının huzûruna gelip, pişirdiği helva sahanını önüne koyarak; “Buyurun efendim, bundan yiyiniz!” dedi. Ona; “Bu neredendir? Benim ateşte yanmamı mı istiyorsun?” deyip yemedi. Çünkü onun, hüküm vereceği şeyin karşılığı olarak verilen bir hediye olduğunu zannetmiştir.”
Yine oğlu anlatır: “Birgün babama, Şeref bin Uneyn gelip yanına oturdu ve ona: “Sultan sana, selâm ediyor ve filân kimse hakkında da muhakemede şöyle şöyle davranılmasını tavsiye ediyor” deyince, kadı öfkelenip: “Dînimiz, bu konuda tavsiyeyi kabûl etmez. Sultan ile başkaları arasında fark gözetmez. Hak konusunda, herkese eşit davranmayı emreder” dedi. Sultan, onun bu cevâbı için; “Elbette doğru söyledi” deyip, istediğinden rücû’ ettiğini söyledi.”
Şafiî mezhebi fıkıh ve târih âlimi. İsmi, Ahmed bin Muhammed bin İbrâhim bin Ebû Bekr bin Hılligân bin Bavel bin Abdullah el-Bermekî el-İrbîlî’dir. Künyesi Ebû Abbâs olup, lakabı Şemsüddîn’dir. İrbîl’de (Dicle nehrinin doğu kıyısında bulunan Musul’un yakınında) 608 (m. 1211) târihinde doğup, yine burada 681 (m. 1282) senesinde vefât etti.
İrbîl Medresesi’nde babasının yanında okuyup, yüksek ilimleri öğrendi. Burada Ebû Muhammed bin Hibetullah bin Mükrîm Sûfî’den Sahîh-i Buhârî’yi dinledi. Müeyyed Tûsî, Abdülmu’ızz Hirevî ve Zeyneb Şa’riyye kendisine icâzet (diploma) verdi. Gençliğinde Şam’a gitti. Musul’da Kemâlüddîn bin Yûnus’dan, Haleb’de Kâdı Behâüddîn bin Şeddâd ve başkalarından ilim aldı. Mısır’a da giden İbn-i Hılligân, buranın sakinlerinden olarak bir müddet kaldı. Kâdı Bedrüddîn Sincârî’nin yerine kadı olarak geldi. Sonra, 569 (m. 1261) senesinde Zilhicce ayında Şam’a gitti ve kadılık yaptı. 669 (m. 1270) senesinde kadılıktan ayrılıp Mısır’a gitti. Yerine Kâdı İzzeddîn bin Sâib geldi. Daha sonra bu zât görevden alındı. İbn-i Hılligân, yedi sene Mısır’da kaldı, tekrar Şam’a döndü. Bu ikinci gelişinde, Şam’a, benzerine az rastlanan bir merasimle girdi. Hattâ şâirler bile onun için şiirler söylediler. Resîdüddîn Fârûkî, onun hakkında şu ma’nâdaki şiiri söyledi: Sen Şam için, Mısır’ın Yûsuf’u (aleyhisselâm) gibisin. Sa’düddîn Fârûkî onun hakkında; “Yedi sene ayrılışın ile, Şam’a kuraklığı ve kıtlığı tattırdın. Fakat bu gelişin ile bize, ellerinle Nil nehrini getirdin” dedi. İbn-i Câvan da; “Yedi senelik zor ve sıkıntılı günlerden sonra, asâlet sahibi Kâdı’l-kudât (Temyiz reîsi) Ebû Abbâs, Şam’ın kadılığını ele aldığı bu yıl insanlar ni’metlere kavuştu” dedi. Nûreddîn bin Mus’ab da dedi ki: “Bütün Şam halkının senden râzı olduğunu gördüm. Onlar, sıkıntılı günlerden sonra hayır ve iyiliklere kavuştu. Hüzünleri sevinç ve ferahlık ile yer değiştirdi. İnsanlar uzun bir gamdan sonra Kâdı’l-kudât Ebû Abbâs İbni Hılligân’ın tekrar gelip, adâletin yine meydana çıkmasıyla pekçok sevindiler. Herkes bu güzel durumdan dolayı ona teşekkürü borç bildiler.”
Daha sonra kadılıktan ayrılan İbn-i Hılligân’ın yerine İbn-i Sâig geldi. O ise, Emîniyye denilen yerde vefât edinceye kadar ders vermekle meşgûl oldu. Kâdılık yaptığı yerden ayrılırken, pekçok insan kendisini uğurladı. Kâdı’l-kudât Şemsüddîn onun bu ayrılışında, “Ey yeryüzünün kaybolan güneşi, geceler senin gibisini pek az getirir” demiştir.
Anlatılır ki; İbn-i Hılligân, Sultan Zâhir için bir târih kitabı hazırladı. Sultan Zâhir bu kitabı çok beğendi. İbn-i Hılligân için;vezîr olmaya lâyıktır, hemen kendisini çağırınız dedi. Bu emir üzerine İbn-i Hılligân çağırıldı. Fakat bu durum, İbn-i Hılligân’ı kıskanan onu hased eden İbn-i Hannâ denilen şahsa ulaşınca, bu işe mâni olmak için olanca gücü ile çalıştı. Nihâyet bunda da muvaffak oldu.
En meşhûr eseri, “Vefeyât-ül-a’yân fî ebnâi ebnâ-iz-zeman” adlı tarih kitabıdır. Bu eserin, Berlin. Gûta ve Biritanya müzesinde nüshaları mevcûttur. Dr. İhsân Abbâs, muhtelif yerlerde bulunan nüshalarından faydalanarak, bu eseri tahkîkli olarak yedi cild hâlinde bastırmıştır. Sekizinci cildi geniş bir fihrist olarak vermiştir.
Evliyânın büyüklerinden ve Şafiî mezhebi fıkıh âlimi. İsmi, Ebû Bekr bin Kavvâm bin Ali bin Kavvâm bin Mensûr bin el-Hilâlî el-Bâlisî’dir. 584 (m. 1188) senesinde Meşhed-i Sıffin’da doğdu. Limni şehrine giderek orada ilim öğrendi. İbn-i Kavvâm ismiyle meşhûr oldu. İbn-i Kavvâm, âlim, zâhid, güzel ahlâklı, edebli, vera’, takvâ, tevâzu ve haya sahibi bir zât idi. İbn-i Kavvâm, 658 (m. 1260) senesi Receb ayının altısına rastlıyan Pazartesi günü, Haleb’e yakın olan Alem köyünde vefât etti. O köye defn edildi. Vasıyyeti dolayısıyla on iki sene sonra Kaysun dağına nakil edilip oraya defnedildi. Kabri ziyâret mahallidir. Torunu Muhammed bin Ömer, İbn-i Kavvâm’ın kerâmetlerini anlatan bir kitap yazdı. Kendisi şöyle anlatır: “Edeb ve tasavvuf yolunu öğrenmeye başladığım zaman, beni bir takım hâller kapladı. Bu durumları hocama haber veriyordum. O da bu husûsta beni konuşmaktan men ediyordu. Yanında bir kamçı vardı. Bana: “Bu mevzûda konuştuğun zaman, seni bu kamçı ile döverim” buyurdu. Hocam bana, devamlı hayırlı amel işlemeyi emrediyor ve diyordu ki “Sâhib olduğun bu hâllerin hiçbirine rağbet etme.” Hocamın yanında bulunduğum müddetçe buyurduğu gibi davrandım. Ba’zı geceler hocamın yanında kalıyordum. Benim a’mâ bir annem vardı. Annemin, benden başka hizmet edecek kimsesi yok idi. Bir akşam hocamdan, annemin yanına gitmek için izin istedim. Bana izin verdi ve buyurdu ki: “Bu gece, sana hayret verici bir iş olarak. Sakın ondan korkma.” Hocamın yanından, anneme gitmek için yola çıktım. Yolda giderken birden semâ tarafından bir ses duydum. Başımı kaldırdım. Birde ne göreyim, zincir şeklinde bir nûr. Bu nûr sırtıma dokundu. Sırtımda soğukluğunu hissettim. Sonra hocamın yanına dönerek, olan biteni ona anlattım. Hocam; “Elhamdülillah” dedi ve beni alnımdan öptü. Sonra; “Yavrum, senin üzerindeki ni’met tamâm oldu. Bu nûr silsilesinin ne olduğunu biliyor musun?” buyurdu. Ben “Hayır” cevâbını verdim. Bunun üzerine; “Bu nûrdan zincir, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) sünnetidir” buyurdu. Bu hâdiseden sonra hocam, daha önce bana yasaklamış olduğu hâllerle ilgili husûsta konuşmama izin verdi.”
Yine kendisi anlatır: “Bir gece Hızır aleyhisselâm bana geldi ve; “Kalk yâ Ebâ Bekr!” dedi. Kalkıp onu ta’kib ettim. Hızır aleyhisselâm, beni Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) huzûruna götürdü. Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm ) huzûrunda; Hazreti Ebû Bekr, Hazreti Ömer, Hazreti Osman ve Hazreti Ali (r.anhüm)’de vardı.
Ben selâm verdim. Onlar selâmıma cevap verdiler. Sonra Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Ey Ebû Bekr bin Kavvâm!” Ben de; “Emret yâ Resûlallah!” dedim. Buyurdu ki: “Allahü teâlâ seni, velî (dost) kullarından eyledi. Kendi nefsin için neyi istiyorsan onu seç.” Allahü teâlâ, o anda beni cevap vermeye muvaffak kıldı ve; “Yâ Resûlallah! Sizin, kendiniz için seçtiğiniz şeyi seçiyorum” dedim. O anda şöyle diyen bir ses işittim: “Öyleyse sana dünyâda yiyeceğin gıdadan âhıretin sahibinin elinden (ya’nî Resûlullahtan) gelenden başka birşey vermeyeceğiz.” Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) bana; “Ey Ebû Bekr bin kavvâm! Bize namaz, kıldır” buyurdu. Resûlullahın, Eshâbının ve birçok evliyânın hazır bulunduğu bir mecliste öne geçmeye korktum. Kendi kendime; “İçinde Resûlullahın bulunduğu bir cemâatin önüne nasıl geçerim” diye düşündüm. Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Öne geç. Zîrâ senin öne geçmende vilâyet sırrı vardır. Böylece kendisine uyulan bir İmâm olursun.” Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) emri üzerine, öne geçip iki rek’at namaz kıldırdım, ilk rek’atta Fâtiha’dan sonra Kevser sûresini, ikinci rek’atta Fâtiha’dan sonra İhlâs sûresini okudum.”
Bulunduğu beldenin tüccârlarından biri şöyle anlatır: “Bâlis şehrinden Hama şehrine gitmek için yola çıktık. Bize yolun tehlikeli olduğunu söylediler. Bunun üzerine Ebû Bekr bin Kavvâm hazretlerine gittik. Ona; “Efendim, Hama şehrine gideceğiz. Fakat yolun tehlikeli olduğu bize söylendi. Bizi yalnız bırakmayıp, bize duâ etmenizi diliyoruz” deyince, Ebû Bekr bin Kavvâm; “İnşâallah” buyurdu. Biz yola çıktık. Ben hayvan üzerinde idim. Hama şehrine yaklaştığımız sırada beni uyku bastırdı. Tam uyuyacağım sırada yanımdaki zât elini omuzuma koyup; “Biz uyumadık ve sizi koruduk. Şimdi sen de uyuma” buyurdu. Ben gözlerimi açınca, yanımdaki böyle konuşan zâtın Ebû Bekr bin Kavvâm olduğunu gördüm. O bana selâm verdi ve beraber yola devam ettik. Hama’ya girdiğimizde yanımızdan ayrıldı.”
Temmâm bin Ebî Gânim şöyle anlatır: “İlkbahar mevsiminde, Ebû Bekr bin Kavvâm ile şehrin dışında bir yerde oturuyorduk. Etrâfımızda bir grup insan vardı. Ebû Bekr bin Kavvâm buyurdu ki: “Allahü teâlâya yemîn, ederim ki, sizin yüzünüzü gördüğüm gibi, Arş-ı a’lâ’yı görüyorum.”
Hâce Eyyûb Besmankî şöyle anlatır: “Ebû Bekr bin Kavvâm zamanında hacca gitmiş idim. Minâ’da bineğimin üzerinde otururken, Kur’ân-ı kerîmden ba’zı sûreleri okuyordum. Bu sırada birden, yanıbaşımda birisinin durduğunu hissettim. Omuzumdan tutup selâm verdi ve gitti. Bâlis’e geldiğimde, beni karşılamaya çıkanlar bana; “Seni Ebû Bekr bin Kavvâm’dan sorduk. O da; “Şu anda Minâ’da oturuyor ve şu şu sûreleri okuyor. Şu anda elim onun omuzunda idi” dedi” dediler. Ben de; “Evet, aynen buyurduğu gibi idi” dedim.”
Beldenin tüccârlarından biri anlatır: “Amcamla beraber Haleb’e gitmiştik. Daha genç idim. Arkadaşlarımdan biri, beni içki meclisine götürdü. Bana; “İç!” dedi. Ben tam kadehe uzanıp içeceğim zaman, birden karşımda Ebû Bekr bin Kavvâm’ı gördüm. Eliyle göğsüme vurarak! “Kalk ve buradan çık!” dedi. Yüksekçe bir yerde idim. Birden yüzüstü düştüm. Başımdan ve yüzümden kan akmaya başladı. Amcamın yanına döndüm. Bana; “Bunu kim yaptı?” diye sordu. Ben de olanı biteni anlattım. Amcam dedi ki: “Evliyâsını, sana yardımcı ve seni himâye edici kılan Allahü teâlâya hamd olsun.”
Ebü’l-Mecd bin Ebî Sena şöyle anlatır. “Birgün Ebû Bekr bin Kavvâm’ın yanında idim. O anda Necmüddîn Bâderânî Bağdad’dan gelmişti. Halîfe onu kadılığa ta’yin etmişti. Ebû Bekr bin Kavvâm’ın yanına geldi ve ona; “Halîfe beni Bağdad kadılığına ta’yin etti. Ben ise kadılığı istemiyorum” dedi. Ebû Bekr bin Kavvâm, Necmüddîn Bâderânî’ye; “Kalbini ferah tut. Sen orada hüküm vermiyeceksin” buyurdu. Aynen Ebû Bekr bin Kavvâm’ın dediği gibi oldu.”
Torunu şöyle anlatır: “Birgün dedem İbn-i Kavvâm hanımına; “Senin oğlun falan yere gitmiş. Fakat eşkiyalar onu ve arkadaşlarını yakalamışlar” dedi. Bunun üzerine hanımı ağlamaya başladı ve; “Eşkiyalar benim oğlumu ve arkadaşlarını öldürürler” dedi. İbn-i Kavvâm ona; “Hayır, o eşkiyalar onların canlarına zarar veremiyecekler. Ancak mallarını ellerinden alacaklar ve Allahü teâlânın izni ile yarın falan saatte buraya geleceklerdir” dedi. Sabah olunca İbn-i Kavvâm’ın dediği saatte, oğlu ve arkadaşları köye geldiler. Onlara, yolda eşkiyaların ne yaptığını sordular. Onlar da, İbn-i Kavvâm’ın dediğinin aynısını anlattılar. Ben o sırada altı yaşında idim ve 656 (m. 1258) senesi idi.”
Şemseddîn Hâbûrî şöyle anlatır: “Birgün İbn-i Kavvâm’ın ziyâretine gitmek için yola çıktım. Yolda kendi kendime; “Ebû Bekr bin Kavvâm’ın yanına vardığım zaman, ona rûhun ne olduğunu sorayım” diye düşündüm. Yanına girdiğim zaman, Ebû Bekr bin Kavvâm sohbet etmeye başladı. Çok heybetli olduğu için, heybetinden ona ne suâl soracağımı unuttum. Daha sonra İbn-i Kavvâm’ın yanından ayrıldım ve tam sefere çıkacağım zaman, Ebû Bekr bin Kavvâm’ın bir talebesi benim yanıma gelerek; “Hocamız seninle konuşmak ister” dedi. Ben de onun yanına varınca bana; “Yâ Ahmed sen Kur’ân-ı kerîmi okudun mu? diye sorunca, ben de; “Evet efendim, okudum” dedim. Bunun üzerine bana; “Ey evlâdım! İsrâ sûresi seksenbeşinci âyet-i kerîmesini oku” dedi ve âyet-i kerîmeyi okudum. Âyet-i kerîmede, Allahü teâlâ meâlen; “(Ey Resûlüm bir de sana rûhdan (ruhun hakîkatından) soruyorlar. De ki: Rûh, Rabbimin bildiği bir iştir ve size ilimden ancak az birşey verilmiştir” buyuruyor. Sonra bana dönerek; “Ey evlâdım! Bak, Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) hakkında konuşmadığı rûh hakkında ben nasıl konuşurum” buyurdu.
İbrâhim bin Ebû Tâlib Betâihî şöyle anlatır: “Birgün Ebû Bekr bin Kavvâm Haleb’e gitti. Ben de yanında idim. Oradakilere dönerek; “Vallahi ben, Yemen’in halkının ahvâlini, şark halkının ahvâlinden daha iyi tanırım. Eğer isterseniz hepsini size söyleyeyim. Fakat, biz bununla emr olunmadık. Zâten Hakkın sırrı halka açıklanmaz” buyurdu.
Mikdâd bin Hâmid bin Havle şöyle anlatır: “Bâlis beldesinde Zübeyde kanalı denilen bir kanal vardı. O kanal, Fırat nehrinden Bâlis beldesine kadar suyun gelmesini sağlardı. O beldenin halkı bu kanalın suyundan çok faydalanırdı. Bir süre sonra bu kanal tıkandı, senelerce tıkalı kaldı. Bâlis beldesinin halkı çok susuzluk çekti. Sonunda kanalın açılması için Sultan Melik Nâsır’a müracaat ettiler. Sultan Melik, kanalın açılması ve temizlenmesi için emir verdi. Fakat yarısına gelmeden çok masraflı olduğu için, Sultan Melik, kanalın temizlenme işini bıraktırdı. Bir süre sonra İbn-i Kavvâm. bu kanalın açılmasının lâzım olduğunu görerek, talebeleriyle birlikte Fırat nehrinin kenarına gitti. Bir yer göstererek: “İşte kanalın başı burasıdır” dedi ve kendisi de kanal açma işinde çalışmaya başladı. Bu durumdan haberdâr olan halk, Allah rızâsı için çalışmak üzere oraya geldiler. Birgün kanal açma çalışmalarını sürdürürken, şimşek çakıp gök gürledi. Arkasından iri taneli dolu yağmaya başladı. Bunun üzerine talebelerinden biri, “Ey efendim! Bu havada çalışılmaz” dedi. İbn-i Kavvâm talebesine: “Çalışınız ve kalbinizi ferah tutunuz” dedi. Sonra buluta işâret etti ve “Allahü teâlânın izni ile sağa sola dağıl! Allahü teâlânın bereketi sende olsun” dedi. Bulut sağa sola dağılıp güneş açtı. Oradakiler çalışmalarına devam ettiler. Beldeye su gelinceye kadar, böyle soğuk hava bir daha olmadı. Kanal temizleme çalışmaları İbn-i Kavvâm’ın bereketiyle kısa sürede tamamlandı. Şimdi o kanala, “Şeyh Ebû Bekr” kanalı denilmektedir.”
Yine İbrâhim bin Ebû Talih Betâihî şöyle anlatır: “Birgün Ebû Bekr Kavvâm hazretlerinin yanında idim. Ona, o anda bir hâl oldu. Bana dönerek; “Yâ İbrâhim! Merrâkûş şehri nerededir?” diye sordu. Ben de; “Merrâkûş batıdadır” dedim. Sonra yine “Bağdad nerededir?” diye sorunca, ben; “Bağdad doğudadır” dedim. Bunun üzerine: “Allahü teâlâ, bana şu anda öyle bir hâl verdi ki, eğer ben istesem, şu anda Bağdad’a, Merrâkûş’un yerine git ve Merrâkûş’a da Bağdad’ın yerine git desem, ikisi de birbirlerinin yerine giderlerdi” buyurdu.
Yine birgün Ebû Bekr bin Kavvâm’ın yanında idim. Orada bulunanlardan birisi; “Mütemekkin (şânı şerefi yüksek) insanın alâmeti nedir?” diye sordu, İbn-i Kavvâm’ın yanında çeşit çeşit meyvaların bulunduğu bir tabak vardı. O suâli sorana dönerek; “Mütemekkin o kimsedir ki, şu tabağa işâret ettiği an. İçinde ne varsa harekete başlar” buyurdu. Bizler tabağın içindeki meyvaların İbn-i Kavvâm’ın işâreti ile hareket etmeye başladığını gördük.”
İsmâil bin Ebû Hasen şöyle anlatır: “Bir sene, annem ve babamla hacca gitmek için yola çıktık. Hicaz topraklarına girdiğimiz zaman, daha önce Mekke’ye ulaşalım diye gece de yol alıyorduk. Annem ve babam hayvan üstünde idi. Ben ise onların arkasında yaya olarak yürüyordum. Bir ara, kulunç hastalığım olduğu için şiddetli bir sancı tuttu. “Bir kenara çekilip biraz istirahat edeyim sonra anne ve babama yetişirim” dedim. Sonra uzanıp yattım. Uyandığımda bir de ne göreyim, güneş doğmuş. Onların ne tarafa gittiklerini anlıyamadım. Onların benden başka hizmetini görecek kimse yoktu. Üzüntümden ağlamaya başladım. Bu sırada: “Sen Ebû Bekr bin Kavvâm’ın talebelerinden değil misin?” diye bir ses duydum. Ben de: “Evet, onun talebelerindenim” dedim. Bunun üzerine o ses; “Onu vesile ederek Allahü teâlâdan yardım iste” dedi. Ben de hocamı vesile ederek Hak teâlâya yalvarmaya başladım. Vallahi daha duâmı bitirmemiştim. İbn-i Kavvâm hazretlerinin yanıbaşımda olduğunu gördüm. Bana; “Niçin ağlıyorsun? Ağlanacak ne var ki” deyip, elimden tutarak hızlı bir şekilde beni anne ve babamın yanına ulaştırdı. Onların yanına vardığımda, onların da benim için ağladıklarını gördüm. Onlara başımdan geçenleri bir bir anlattım.”
Ebû Abdullah şöyle anlatır: “Emîr Ehderî birgün babama şöyle anlatıyordu: Şarka giderken. Melik Kâmil ile berâberdim. Bâlis şehrine gelince. Fahrüddîn Osman ile beraber İbn-i Kavvâm’ı ziyârete gittik. İbn-i Kavvâm, talebeleriyle oturmuş sohbet ediyordu. Biraz sonra bir asker gelip: “Efendim! Bizim bir katırımız vardı, üzerinde beşbin dirhem para vardı. O katır kayboldu. Ne kadar aradık ise bulamadık. Sizden yardım istemeye geldik” dedi. Ebû Bekr bin Kavvâm o askere; “Otur!” buyurdu ve “Allahü teâlânın izni ile inşaallah katırın kapımızın önüne gelecektir ve sen de hayvanını alır gidersin” dedi. Bir süre sonra İbn-i Kavvâm kalktı ve kapıya doğru gitti. Dışarıda bir katırın durduğunu gördük. Sahibi katırı alıp gitti. Biz de sultânın yanına geri döndük. Gördüklerimizin hepsini sultâna anlattık. Sultan onunla görüşmek istedi. Fakat İbn-i Kavvâm’ın bulunduğu beldeye giremiyordu. Onu kendi tarafına çağırmak için Fahrüddîn Osman’ı gönderdi. Fahrüddîn Osman da, İbn-i Kavvâm’a; “Efendim! Sultan sizinle görüşmek istiyor. Fakat bu beldeye girmesine müsâade edilmiyor. Sultan, “Acaba Şeyh hazretleri bize gelebilir mi? diye soruyor” dedi. Bunun üzerine İbn-i Kavvâm; “Senin, melikinin yanından ayrılıp, Rum melikinin yanına gitmen olur mu?” diye sorunca, Fahrüddîn Osman, “Hayır” cevâbını verdi. O da; “Aynen, bizim de dostlarımızı bırakıp onun yanına gitmemiz uygun değildir” buyurdu ve da’veti kabûl etmedi.”
Şemseddîn Hâbûrî şöyle anlatır: “Haleb’deki Nizâmiyye Medresesi’nde ilim tahsil ederken, orada bulunanlara Ebû Bekr bin Kavvâm’ı çok medh ederdim. Ba’zı fıkıh âlimleri; “O mübârek zâtı gidip görelim. Fıkıh, hadîs ve tefsîr ilminden ba’zı şeyler suâl edip, ondan istifâde edelim” dediler. Bunun üzerine ben, onlarla birlikte tam Bâlis’e gitmek için yola çıkacağım sırada, bir talebe geldi ve bana; “Ebû Bekr bin Kavvâm sizi çağırıyor” dedi. Ben ona, İbn-i Kavvâm’ın nerede olduğunu sordum. O da; “Ebû Feth’in dergâhındadır dedi. Ben, onu görmek isteyenleri de yanıma alarak, Ebû Feth’in dergâhına onunla görüşmeye gittim. İbn-i Kavvâm’ın huzûruna girince, fıkıh âlimlerini göstererek; “Bunların burada ne işi var?” dedi. Ben de; “Sizi ziyâret etmek ve ba’zı suâller sormak için geldiler” dedim. Bunun üzerine İbn-i Kavvâm onların hepsine birer birer baktı. Onlara çok heybetli gözüktüğünden, hiçbirinin konuşmaya cesâreti kalmadı. İbn-i Kavvâm her birinin yüzüne bakarak; “Niçin konuşmuyorsunuz? Niçin suâl sormuyorsunuz?” diye sordu. Bu soruyu birkaç kere tekrarladığı hâlde, hiç biri suâl sormaya cesâret edemedi. Bunun üzerine İbn-i Kavvâm, sırayla herbirine;
“Senin suâlin şu idi, cevâbı da şudur” diyerek, hepsinin suâllerini cevaplandırdı. Bunu gören fıkıh âlimlerinin hepsi tövbe ve istiğfar ettiler.
Yine Şemseddîn Hâbûrî anlatır: “Birgün İbn-i Kavvâm ile bir yere gittik. Hocamın yüzü bir ara acâib bir şekil aldı. Yüzü tekrar eski durumuna gelince, niye böyle olduğunu sordum. O da; “Buraya girdiğimiz zaman, köyün mevtalarının rûhları beni karşılamaya geldiler. Aralarında yüzü çok güzel olan bir genç vardı. Bana; “Ben zulmen öldürüldüm. Köyün ahâlisinden iki kardeş vardı. Ben onların çobanlığını yapıyordum. Onlardan biri, kızının yüzünden Melik Azîz zamanında beni öldürdü. Bana iftira etti. Fakat ben o iftiradan beriyim” dedi” diye sebebini anlattı. Köyde bu durumu sorunca, aynı hocamın anlattığı gibi anlattılar.”
İbrâhim bin Ebû Tâhir Betâihî anlatır: “Babam Şam’da vefât ettiği zaman, talebeleri bana; “Sen, Seyyid Ahmed hazretlerinden icâzet (diploma) getirmeden babanın yerine geçemezsin” dediler. Bunun üzerine, Seyyid Ahmed’den icâzet almak için Betâih’e gitmek üzere yola çıktım. Bâlis, yolumun üzerinde idi. Bâlis’e geldiğim zaman, Ebû Bekr bin Kavvâm’ı ziyâret ettim. Bana izzet ve ikramda bulundu ve nereden geldiğimi ve Betâih’e niçin gideceğimi söyledi. Sonra; “Oradaki Seyyid Ahmed’den icâzeti kolayca alırsın” dedi. Ben tekrar yola koyuldum. Betâih’e vardığım zaman, Seyyid Ahmed’in huzûruna çıktım. Durumu anlattım. Bana zorluk çıkarmadan, icâzetname ve birde seccade verdi. Şam’a geri dönerken, yolda kalbim İbn-i Kavvâm’ın sevgisi ile doldu. Kendi kendime; “Gidip Ebû Bekr bin Kavvâm’a talebe olayım” diye düşünerek, icâzetnamemi nehire attım ve doğruca onun dergâhına çıktım. Bir süre dersini dinledim. Bir ara bana dönerek; “Yâ İbrâhim, sen benim talebemsin” buyurdu. Orada bulunanlar sebebini sordular. O da; “Yüzüne bakın” deyince, hepsi benim yüzüme baktılar. “Ne görüyorsunuz?” diye sorunca; “İki gözünün arasında hilâlden bir nûr görüyoruz” dediler. Bunun üzerine o; “O nûr, benim talebelerimin işâretidir” buyurdu. Bundan sonra ona bağlı bir talebe oldum ve ondan ders aldım. Bir zaman sonra Irak taraflarına gitmek için İbn-i Kavvâm’dan izin istedim. Bana gitmem için izin verdiler ve üzerime bir hil’at giydirerek; “Bununla oturduğun zaman, sana gelen kimse bunun sebebi ile sana bağlanır ve sana hizmet eder” dedi. Hocamın söylediği gibi oldu. Kiminle karşılaştı isem, bana hizmette bulundu. Birgün Bağdad’a gittim. Orada ba’zı yerlere uğradım. Orada bulunan herkes, bana hizmet etmek için yarıştılar. Birgün beni bir yere da’vet ettiler. Orada bir Türk ayağa kalkarak; “Arkadaşlar, ben bu zâtın üzerindeki gibi hil’at görmedim” dedi. Ben de; “O, hocamın hediyesidir” deyince, oradakiler; “Allahü teâlânın ve onun gibilerin bereketi, bizlerin üzerine olsun” dediler.”
İsmâil bin Sâlim şöyle anlatır: “Bizim bir miktar koyunlarımız vardı. Koyunlarımızı, bir çoban her sabah otlatmaya götürür, akşamları geri getirirdi. Birgün yine koyunlarımızı otlatmak için götürdü. Fakat akşam olunca koyunlarımızı getirmedi. Biz merak içinde kaldık. Doğruca İbn-i Kavvâm’a gittim. Beni görünce, daha birşey demeden; “Koyunların mı kayboldu?” diye sordu. Ben de; “Evet” dedim. Bunun üzerine; “Senin koyunlarını oniki kişi aldı. Sizin çobanı falan yerde bağladılar. Şimdi onlar falan yerde uyuyorlar. Çünkü, Allahü teâlâya onlara derin bir uyku vermesi için duâ ettim. Sizin koyunlarınızdan biri de yavruladı, şu anda yavrusunu emziriyor” dedi. Biz hemen İbn-i Kavvâm’ın dediği yere gittik. Herşeyin, onun anlattığı gibi olduğunu gördük.”
Feleküddîn bin Huzeyme şöyle anlatır: “Bağdad’ın düşman eline geçtiği sene, ben Şam’da idim. Ailem ise Bağdad’da kalmıştı. Onların durumlarını ve hâllerini çok merak ettiğim için, Bağdad’a gitmek üzere yola çıktım. Bâlis’den geçerken. İbn-i Kavvâm hazretlerini ziyâret ettim ve durumu ona anlattım. O da bana; “Senin hanımın ve çocuklarının hepsi sağdır. Fakat kardeşin öldürülmüştür. Senin hanımına bir kimse hizmet ediyor. Onun eşkali şöyle şöyledir. Hanımın falan sokak üzerinde, bahçesinde ağaçlar olan bir evdedir” dedi. Ben bunları işitince, rahatladım ve yola çıktım. Bağdad’a girince, hiç kimseye sormadan doğruca İbn-i Kavvâm’ın ta’rîf ettiği yere gittim. Gerçekten söylediği gibi, hanımının bulunduğu evin bahçesinde çeşitli ağaçlar vardı.”
İbrâhim bin Ebî Tâlib Betâihî anlatır: “Birgün Ebû Bekr bin Kavvâm’ın yanında otururken, bir kişi gelip; “Ey Efendim! Benim, üzerinde kıymetli eşyalar bulunan bir devem kayboldu. Nerede bulabileceğimi söyler misiniz?” diye sorunca, Ebû Bekr bin Kavvâm sükût edip birşey söylemediler. O kişi, üzgün bir hâlde oradan ayrıldı. Ben; “Efendim! O kişiye niçin cevap vermediniz?” diye sordum. O da; “O kişi bana devesini söylediği an, ben devenin yularının onun elinde olduğunu gördüm. Fakat birisi gelip devenin yularını elinden kesti. Anladım ki, bu kişinin bu deveden nasîbi kesilmiştir. Fakat, ona bu cevâbı vermeye haya ettim” dedi.”
Şöyle anlatılır: “Birgün Ebû Bekr bin Kavvâm’ın bulunduğu yerde bir kişi vefât etti. Cenâze namazında, o beldenin ileri gelenleri de bulundu. Cenâze defnedilirken; vâli, kadı ve İmâm bir tarafa oturdular. Ebû Bekr bin Kavvâm ve talebeleri bir tarafa oturdular. Vâli ve kadı, evliyânın kerâmetleri hakkında konuştular. Evliyânın kerâmetleri için, hakîkat olmadığını söylediler. İmâm ise, sâlih bir kimse olduğu için, o konuda hiçbir şey söylemedi. Defin işi bittikten sonra, orada bulunanlar Ebû Bekr bin Kavvâm’ın yanına gelip selâm verdiler. O da, İmâma dönüp; “Yâ İmâm! Senin selâmına cevap vermem” dedi. O da sebebini sorunca; “Çünkü sen, evliyâ hakkında gıybeti reddetmedin ve onlara mâni olmadın” buyurdu. Sonra kadı ve vâlinin bulunduğu yere gitti ve onlara; “Siz evliyânın kerâmetlerini mi inkâr edersiniz? Sizin ayaklarınızın altında ne olduğunu biliyor musunuz?” dedi. Onlar, ne olduğunu sordular. Ebû Bekr bin Kavvâm da; “Sizin ayaklarınızın altında bir mağara var. İçinde bir kimse ile hanımı medfûndur. Onlar şimdi kalkacak ve benimle konuşacaktır. Bu kişi, bundan bin sene evvel bu beldelerin meliki idi. Kendisi, hanımıyla birlikte bir sedirin üzerinde oturmaktadır” dedi. Sonra kimsenin gitmesine izin vermedi ve orayı kazmalarını emretti. Orayı kazdıklarında, herşeyin İbn-i Kavvâm’ın söylediği gibi olduğunu gördüler. Bu olaydan sonra, vâli ve kadı, evliyânın kerâmetlerini inkâr etmedi.”
İmâm Muhyiddîn bin Nehhâs anlatır. “Bir zamanlar, Ebû Bekr bin Kavvâm, Türeyden köyüne gider gelirdi. Köyde küçük bir mescid vardı. O mescidde okunan ezanı ve ikâmeti kimse işitmezdi. Ben, evde kendi kendime; “Köyün güneyine bir câmi yaptırayım” diye düşündüm. Mescide gidince, İbn-i Kavvâm’ın yanına oturdum. Birden İbn-i Kavvâm bana dönerek; “Yâ Muhyiddîn! Sen neden büyük bir câmi yapmıyorsun?” diye sordu. Ben de; “Efendim! Ben böyle birşey yapmayı düşünüyorum” dedim. O da bana; “Câmiyi bina etmek istediğin yeri bana göstermeden câmiyi yapma” dedi. Birlikte câmi yaptırmak istediğim yere gittik. Orada biraz durduktan sonra bana dönerek; “Burada bir ev varmış, o ev yıkılmış ve içindekiler toprağa gark olmuştur” dedi. Bunun üzerine, oraya câmi yapmaktan vaz geçtim. Bir süre sonra, başka bir iş için orayı eştim. Gerçekten bir ev enkazı çıktı. İçinde, toplu hâlde ölüler vardı.” Ali bin Sa’îd Zûreyzir şöyle anlatır: “Ben, Ebû Bekr bin Kavvâm’dan ilim öğrenmeye başladığım zaman daha çok genç idim. Birgün Kudüs’e gitmek istedim. Hocam Ebû Bekr’den izin istedim. O izin vermedi. Ve; “Ey evlâdım! Çok gençsin, başına birşey gelebilir” dediyse de, ben çok ısrar edince, izin verdiler. Giderken de bana; “Benim himmetim senin üzerinedir. Seni demir kafes gibi muhafaza ederim. Şam’ın Kureyş köyüne vardığında, orada bulunan Ali bin Cemel ismindeki zâtı ziyâret et. Çünkü o, Allahü teâlânın evliyâsındandır” dedi. Ben de “Başüstüne” deyip yola koyuldum. Kureyş köyüne vardığım zaman, o zâtın evini sordum. Oradakiler o zâtın evini gösterdiler. ben de doğruca onun evine gittim. Kapıyı bir çocuğu açtı ve; “Yâ Ali! içeri gir. Babam bize, bugün Ali isminde, Ebû Bekr bin Kavvâm’ın bir talebesi gelecek diye haber verdi” dedi. Ben evde yokken gelirse, onu içeri alın, beni beklesin” dedi. Ben de, misâfir odasında Ali bin Cemel’i beklemeye başladım. Ali bin Cemel gelince benimle müsâfeha etti ve; “Biraz önce hocan geldi ve seni bize tavsiye etti.
Himmetinin senin üzerinde olduğunu söyledi” dedi. Geceyi orada geçirdim. Ertesi gün tekrar yola çıktım. Kudüs’e yaklaştığım sırada, bir gölgeliğin altında oturan bir kişi gördüm. Ona selâm verdim. O da selâmımı aldı ve bana; “Ey Genç! Benim yanıma gel, sabahtan beri seni bekliyorum” dedi. Ben, onun kötü niyetli bir kişi olacağını düşünerek yanına gitmekten çekindim. Bunu fark edince; “Yâ Ali! Hocan Ebû Bekr bin Kavvâm yanıma gelerek, seni bana tavsiye etti” dedi. Bunun üzerine onunla beraber evine gittik. Birlikte yemek yedik. Namaz vakti gelince; “Gel, Harem’de namaz kılalım dedi. Mescid-i Harem’de vakit namazlarını kılıp eve geri döndük. O zât sabaha kadar namaz kıldı. Ertesi gün ben, İbrâhim aleyhisselâmın kabrini ziyâret için onun yanından ayrıldım, İbrâhim aleyhisselâmın kabri şerîflerine yaklaşırken, karşıma dört tane soyguncu çıktı. Ben onlardan korktum. O anda yanımda beyaz elbiseli bir kişi peydah oldu ve; “Sen yoluna devam et!” dedi. Onların arasından geçerek yoluma devam ettim. Onlar bana hiçbir şey yapamadılar, İbrâhim aleyhisselâmın kabrini ziyâret ettim ve orada çok duâda bulundum. Sonra hocamın yanına döndüm. Denildi ki: “Evliyâ, seni huzûruna getiren, ondan ayrı olduğun zaman koruyan, ahlâkı ile senin ahlâkını, edebi ile senin edebini güzelleştirendir.” Dönüşümde hocamın huzûruna girince, bana seferim esnasında olanların hepsini anlattı ve; “O beyaz elbiseli zât olmasa idi, soyguncular senin elbiselerini dahî alacaklardı” dedi. Ben o beyaz elbiseli zâtın hocam olduğunu anladım.”
Zekîyyüddîn Ebû Bekr bin Eyyûb şöyle anlatır: “Moğollar Bağdad’ı istilâ ettikleri zaman, amcam ile Haleb’de idik. Amcam, Ebû Bekr bin Kavvâm’ın talebelerinden idi. Amcam beni Bâlis’e, İbn-i Kavvâm’ın yanına gönderdi ve; “Sen Ebû Bekr bin Kavvâm’ı hiç görmedin, hem onu ziyâret et, hem de Bağdad’daki akrabalarımız ve mallarımız ne hâldedir? Oğlum Hüseyn ne hâldedir? diye sor” dedi. Ben Bâlis’e varıp onun huzûruna girince, bana; “Sen, Ebû Bekr bin Eyyûb müsün?” dedi. Ben de, “Evet” deyince; “Seni amcan gönderdi.
Bağdad’daki akrabalarının, oğlu Hüseyn’in ve mallarının durumunun ne olduğunu soruyor değil mi?” dedi. Ben, “Evet” dedim. Bunun üzerine; “Akrabalarından ba’zıları esîr düştü. Ba’zıları sağ sâlim evlerinde. Bütün malları kapının altındaki kuyuya gömüldüğü için, Moğollar mallarını gasb edememişler. Oğlu Hüseyn ise onların elinde esîrdir” dedi. Bağdad’a gidip gitmeme hakkında hiçbir şey söylemedi. Sonra bana; “Sen Şatîbeyt sarayını tanır mısın?” diye sorunca, ben; “Evet tanırım. Fakat hiç içine girmedim” dedim. Bunun üzerine; “Şu anda Moğollar o sarayın mallarını talan ediyorlar” dedi. Ben hemen târihi, saati ve günü bir yere not ettim. Benim, Haleb’de sevdiğim genç ve güzel bir kadın vardı. Birgün onunla tenhâ yerde buluştuk. Beni kendi nefsi için istedi. Fakat ben onu reddettim. Bunun üzerine bana bir yüzük verdi. Ben de o yüzüğü parmağıma taktım. Bu durumu Allahü teâlâdan başka kimse bilmiyordu. Ebû, Bekr bin Kavvâm’ın yanından vedâlaşıp ayrılırken, elimi tuttu. Sonra; “Bu yüzük kimindir?” diye suâl etti. Ben utancımdan cevap veremedim. Bana; “Tövbe et oğlum, tövbe et!” buyurdu. Ben de tövbe edip Haleb’e varınca, o kadınla bir daha görüşmedim. Bir süre sonra Bağdad’a gittim. Akrabalarımızın durumunun Ebû Bekr hazretlerinin söylediği gibi olduğunu gördüm. Amcamın oğlu Moğolların elinde esîr idi. Orada birisine, sarayın Moğollar tarafından yağma edildiği günü ve saati sordum. O da; “Şu gün, şu saatte sarayı yağmaladılar” dedi. Ben de not ettiğim gün ve saatlere baktım. Ebû Bekr bin Kavvâm’ın söylediği saat ve gün olduğunu gördüm.”
İbrâhim bin Ebû Tâlib Betâihî anlatır: “Birgün Ebû Bekr bin Kavvâm’ı ziyâret etmek için yola çıktım. Yolda bir kervana rastladım ve onlarla arkadaş oldum. Onlar yol boyunca, içkiden ve içki meclislerinden bahsettiler. Bâlis’e varıp Ebû Bekr bin Kavvâm’ın huzûruna girdim. Beni görünce; “Hayırdır yâ İbrâhim bu hâlin nedir?” dedi. Ben de; “Benim hâlim nasıldır efendim?” dedim. O zaman; “Elinde içki ve âletleri var” deyince, ben de; “Yolda gelirken bir kervandakilerle yol arkadaşlığı yaptım. Onlar devamlı içkiden bahsetmişlerdi. Demekki onların bu konuşmaları bana da te’sîr etmiş” dedim. Bunun üzerine Ebû Bekr bin Kavvâm; “Evlâdım, iyi kimselerle bulun. Kötü kimselerden elinden geldiği kadar uzak dur. Çünkü onlarla sohbet, dünyâ ve âhırette yüz karasıdır” buyurdu.
Hanbelî mezhebi fıkıh, usûl ve hadîs âlimlerinden. Ebû Muhammed, Ebü’l-Ferec, İbn-i Şeyh Ebû Ömer künyeleri vardır. Lakabı Şemsüddîn’dir. 597 (m. 1200) senesi Muharrem ayında, Dımeşk’da Kâsiyûn eteklerinde doğup, Rebî’ul-âhır ayının sonunda yine Dımeşk’da 682 (m. 1283)’de vefât etti. Kâsiyûn eteklerinde bir yere defnedildi. İbn-i Kudâme ( radıyallahü anh ), babasından ve amcası büyük âlim Muvaffaküddîn’den ilim öğrendi. Amcası Şeyh-ül-İslâm Muvaffaküddîn’in yanında âlim oldu. Amcasının yazdığı Muknî’ adlı esere şerh yazdı. Bunu amcasına arz etti. Bunun üzerine amcası Muknî’ kitabını okutması, düzeltilmesi gereken yerleri düzeltmesi için kendisine izin verdi. İbn-i Kudâme bundan sonra onu on cild hâlinde şerh etti (açıkladı).
İbn-i Kudâme, daha başka birçok âlimden ilim öğrendi. Amr bin Taberzed, Ebû Yemen Kindî, Ebû Kâsım bin Hârestânî, İbn-i Mülâib, İbn-i Kâmil, Kâdı Es’ad bin Müncâ, İbn-i Bennâ, Bekrî, Celâcilî, Şems-i Buhârî bunlar arasındadır.
Saydalânî, İbn-i Cevzî ve başka birçok âlim kendisine icâzet (diploma) verdi. Bizzat kendisi, meşhûr âlim Silefî’nin ( radıyallahü anh ) talebelerinden ders aldı. Usûl ilmini Amîdî’den ( radıyallahü anh ) öğrendi. İbn-i Zebîdî, Ca’fer Hemedânî, Ziya Makdisî gibi büyük âlimlerin yanında okudu. Mekke-i mükerremede Ebü’l-Mecd Kazvînî, İbn-i Basiveyh, Medîne-i münevverede; Ebû Tâlib Abdülmuhsin, Ebü’l-Âmid Hafifî’nin ilim meclislerinde bulundu. Kendisinden de; Ebû Menâvî, Ebû Fadl bin Kudâme el-Hâkim, Hârisî, İbn-i Attâr, Müzzî, Şeyh Burhânüddîn, İsmâil Harrânî ve daha birçok âlim ilim öğrendi. Fetvâlar da veren İbn-i Kudâme, uzun müddet ilim okuttu. Herkes kendisinden istifâde etti. Yaşadığı asırda, Hanbelî mezhebi âlimleri arasında ilmî reîslik (başkanlık) kendisine verildi. Hattâ o asırda, ilmî reîslik onda idi, de denebilir. O, zamanda Kâdı’l-kudât idi.
Büyük-küçük herkesin hürmet ve saygısını kazanmıştı. Sultanlar da kendisine hürmet ederlerdi. Faziletler sahibi bir zât idi. Vera’sı pek fazla idi. Dînin emir ve yasaklarına çok riâyet ederdi. Hadîs âlimlerinden İsmâil bin Habbâz, onun tercüme-i hâlini ve onun ile ilgili haberleri ihtivâ eden bir eser yazmıştır. Bu eserini o kadar geniş yazdı ki, onun fıkıh ilmindeki üstünlüğünü, zühdü ve tevâzusu ile alâkalı yönlerini, herbiri için ayrı ayrı ve uzun delîl ve senedleri de birlikte bildirdi. Sonra hocalarına geçerek, onların tercüme-i hâllerini, sonra, Ahmed bin Hanbel’i ( radıyallahü anh ) onun hayâtını, çektiği bütün sıkıntıları, sonra Resûlullahın ( aleyhisselâm ) mübârek hayatlarını da anlatmıştır.
Âlimlerin onun hakkında buyurdukları:
Hâfız Zehebî ( radıyallahü anh ): “Hiçbir âlimin hayâtı, İbn-i Kudâme’nin hayâtından daha uzun anlatılmamıştır. O, Hanbelîlerin en büyük âlimidir. Hattâ o, Şeyh-ül-İslâm’dır. Şam’ın fakîhidir. Müslümanların rehberi, zamanının bir tanesidir. Herkes onu medh ü sena etmiştir (övmüştür). Altmış seneye yakın hadîs-i şerîf rivâyetinde bulunmuş, Ebü’l-Feth İbn-ül-Hâcib ondan hadîs-i şerîf yazmıştır. Onu büyük hadîs âlimi Muhammed bin Abdülvâhid’e sorduğumda; “O, büyük bir âlim, dînin seçkin ve mümtazlarındandır” cevâbını verdi.”
Muhyiddîn-i Nevevî: “O, hocalarımın en büyüğüdür” dedi.
İbn-i Kudâme’den ( radıyallahü anh ) yaşça büyük ve âlimler arasında sened ve güvenilir olarak bilinen Zeynüddîn Ahmed bin Abdüddâim, ondan rivâyet ve nakillerde bulunmuştur. “Târih-i Kebîr” adlı eserinde ondan bahsetmiş, tercüme-i hâlini uzun olarak anlatmış, faziletlerini ibâdete olan rağbetini, cömertliğini, herkese olan fâidesini, üç defa hacca gittiğini bildirmiştir.
Onun üçüncü defa hacca gitmesi şöyle oldu: Rü’yâsında Resûlullahı ( aleyhisselâm ) gördü. Resûlullah ( aleyhisselâm ) onun yanına gelmesini istiyordu. Bu sebeble, o yıl üçüncü defa hacca gitti. İbn-i Kudâme, bir çok fetihlere katılmış, muharebe meydanlarında bulunmuştur.
Zehebî şöyle der: “O kadar ince kalbli idi ki, ufacık bir şeyden dolayı göz yaşları akıverirdi. Ahlâkı ve tabiatı hoş bir zât idi. Allahü teâlâyı çok zikreder, gecelerini ibâdetle geçirir, kuşluk namazını terketmezdi. Akşam ile yatsı arasında da, kılabildiği kadar namaz kılardı. O, halka karşı mütevâzi, sultanlar yanında heybetli ve vekar sahibi idi. Onun meclisinde, dâima fıkıh ve hadîs âlimleri ve takvâ sahibi kimseler bulunurdu. Allahü teâlâ, onu herkese sevdirmişti. Ondan daha güzel, huşû’ ve tevâzu içerisinde namaz kılan yok idi. Kâmil bir namaz kılar, ta’dîl-i erkâna çok riâyet ederdi. Çok duâ eder, Allahü teâlâya yalvarıp yakarırdı. Özellikle, duânın kabûl olacağı bildirilen yerlerde, yatsıdan sonra câmide, şifâ âyet-i kerîmelerini okuduktan sonra duâ etmeye çok ehemmiyet verirdi. O, insanlara işlerinde yardımcı olurdu. Bir yerde hasta olduğunu bilirse, mutlaka onu ziyâret ederdi.”
Fahrüddîn Ba’lebekî de, İbn-i Kudâme’yi elli seneden beri tanıdığını, bu zaman zarfında onun kızdığını görmediğini söylemiştir.
İbn-i Kudâme oniki seneden fazla kadılık yaptı. Bu vazîfeyi istemeyerek aldı. Bunun için hiçbir ücret almadı, ömrünün sonlarına doğru kadılıktan ayrıldı. Ondan sonra, bir müddet Hanbelî kadılığı boş kaldı. Sonra oğlu Necmeddîn onun yerine kadılığa ta’yin edildi.
Ebû Şâme zeylinde şöyle der: “Bir defasında İbn-i Kudâme’ye Mısır’dan kadılık için teklif gelmişti. Fakat o bu teklifi kabûl etmedi. Bunun üzerine, kabûl etmediği takdîrde elinde bulunan vakfın alınacağına dâir bir tehdit geldi. Buna rağmen, geçimini te’min edecek kadar birşeye sahip olduğunu, kendisine, bu husûsta ısrar etmemelerini söyleyerek kabûl etmemişti.”
Mâlikî âlimlerinden, büyük hadîs âlimi, takvâ ehli bir zât olan, Ebû İshâk Levzî ise, onun için der ki: “O, bizim üstadımızdır. Büyük bir âlimdir. Müslümanların rehberidir. Dımeşk, diğer yerlere onunla övünür. Yaşadığı asır, onun ile iftihar eder. Faziletler sahibidir. Pekçok menkıbeleri vardır.”
Onun faziletlerinden bir kısmı şöyledir: O, gönüllerde yeri büyük olduğu hâlde, tevâzu gösterirdi. İhtilâf ve nefrete götüren münâzaradan sakınırdı. Bütün işlerinde orta yolu ta’kib ederdi. Sözlerinde kibir ve başkasını alçaltan ifâdeler bulunmazdı. Yürürken, kibirlenerek yürümezdi. Giyiminde gayet ölçülü idi. Meclislerde ve toplantılarda kendisine çok hürmet gösterilirdi. Kabileler ve aşiretler arasında çıkan ihtilâf ve anlaşmazlıklarda ona müracaat edilirdi. Allahü teâlâ kendisine geniş bir ilim vermişti. Merhamet ve hilm (yumuşaklık) sahibi idi. Tanıdığı olsun, yabancı olsun, geleni kabûl ederdi. Müslüman olsun, gayr-i müslim olsun, yardım istiyenin elinden tutardı. Sultan ve yüksek kademedeki devlet adamları, devamlı kendisine gelip giderlerdi. Gelenleri, köle, efendi ve sultan ayırımı yapmadan karşılardı.
İbn-i Kudâme, 664 (m. 1265) târihinde, istemediği hâlde Kâdı’l-kudât oldu. O, zamanında, Allahü teâlânın müslümanlara lütuf ve ihsânı idi. Eğer o olmasaydı, kuvvetli ve ileri gelenlerin zulmü sebebiyle, insanların malları ellerinden haksız olarak alınırdı. Adâleti yerine getirme husûsunda asla tâvizi yoktu. Bu sebeple, yüksek makamlarda bulunan bir takım kimseler ona düşman oldularahmetullahi aleyhinde çok çalıştılar. Hakkında lâyık olmayan sözler söylediler. Fakat, Allahü teâlâ ona, güzel niyetine ve ihsânına mükâfat olarak yardımını lutfeyledi.
Berzâlî de, târihinde onun hakkında şöyle der: “İbn-i Kudâme, asrının en büyük âlimi, zamanının bereketi idi. Uzun müddet, kadılık Şeyh-ül-İslâmlık yaptı. Ders vererek, hutbe okuyarak ve insanlara va’z-u nasihat ederek hizmet ederdi.”
Yünûnî de târihinde: “İbn-i Kudâme, ilim, zühd, vera’, din gayreti bakımından zamanının en yükseği idi. Kıymeti çok ve faziletler sahibi bir zât idi. Hanbelî mezhebinde, ilmî başkanlık kendisinde idi. Hadîs, usûl, nahiv ve diğer dinî ilimlerde pek derin idi. Çok ibâdet ederdi. Mütevâzi ve yumuşak huylu idi. Yakın-uzak herkese iyilik ederdi. Kâdı’l-kudâtlık vazîfesini istemiyerek kabûl etti. Buna bir müddet devam etti ise de, hüküm vermekten çekindiği için, bir müddet sonra bu vazîfeden ayrıldı. Bundan sonra kendini ibâdete, talebe okutmaya ve eser yazmaya verdi. Zamanının bir tanesi idi. Övülen huyları kendisinde bulundurmakta eşine az rastlananlardan biri idi. Çok kimse, onun hem ilminden ve hem de ahlâkından faydalandı. Her hâli ile Selef-i sâlihînin yolunu ta’kib ederdi.”
Kendisinden ders almış ve aynı zamanda büyük bir âlim olan Mecdüddîn İsmâil bin Muhammed Harrânî, İbn-i Kudâme için; “Bu gözlerimle onun gibisini görmedim” demektedir.
Zeyl-i Tabakât-ı Hanâbile sahibi İbn-i Receb; “Onun üstünlüklerini, ilmini, yüksek ahlâk ve ahvâlini kısaca ifâde etmek pek zordur. Allahü teâlâ ondan râzı olsun. Onu Cennetinde kılsın. Bizlere onun sevgisini nasîb eylesin ve bununla bizleri fâidelendirsin. Âmin!” demektedir.
İbn-i Kudâme ( radıyallahü anh ) vefât ettiği zaman, otuz civârında şâir onun için mersiye yazmışlardır. Bunlardan birisi de, talebelerinden Şihâb Mahmûd’dur.
Hadîs ve Hanbelî mezhebi fıkıh âlimi. Künyesi, Ebü’l-Abbâs olup ismi, Ahmed bin Îsâ bin Abdullah bin Ahmed Muhammed bin Kudâme’dir. Şeyhülislâm Muvaffaküddîn İbni Kudâme’nin torunudur. 605 (m. 1208) yılında Şam yakınındaki Kâsiyûn’da doğdu. Makdisî ve Sâlihî nisbet edildi. İslâmiyete hizmetlerindeki gayretinden dolayı Seyfüddîn lakabı verildi. Babasının lakabı ile birlikte söylendiğinden, Seyfüddîn İbni Mecdüddîn denilirdi. Otuzsekiz yaşında iken 643 (m. 1245) yılında Şam’da vefât etti. Kâsiyûn dağının eteğine defnedildi.
O zaman Kâsiyûn; sâdece medrese, câmi ve türbelerden meydana gelen bir beldeydi. Böyle bir yerde, ilimde, ibâdette, zühd-ve takvâda en yüksek mertebelere yaklaşan bir ailenin evlâdı olarak dünyâya gelmesi, İbn-i Kudâme’nin küçük yaşta ilim tahsiline başlamasına vesile oldu. Keskin zekâsı, üstün hafızası ile, kısa zamanda akranlarını geçti. Fıkıh, usûl, ferâiz, edebiyat, hılâf ve daha birçok ilimde âlim olan dedesi, “Kitâb-ül-Mugnî” yazarı Şeyhülislâm Muvaffaküddîn Ebû Muhammed İbni Kudâme başta olmak üzere, Şam’da; Ebü’l-Yümn Kindi, Ebü’l-Kâsım İbni Hârestânî, Ebü’l-Berekât Melâî, Ahmed bin Abdullah Attâr, Dâvûd bin Melâib, Ahmed bin Abdullah Kattân ve daha birçok âlimden ilim öğrendi. Bağdad’a gitti ve; Ebû Ali Cevâlikî, Feth bin Abdüsselâm, Ebü’l-Vakt’den ve İbn-i Nâsır’ın talebelerinden ilim öğrendi. Allahü teâlânın rızâsı için çok çalıştı. Genç yaşında, yüzbin hadîs-i şerîfi râvîleriyle birlikte ezberledi. Hadîs âlimlerinin hayatlarını ve şahsî husûsiyetlerini tek tek bilirdi. Dört mezhebin inceliklerine vâkıf idi. Hanbelî mezhebine göre fetvâ verir, müslümanların müşkillerini hâlleder, duâlarını alırdı. İlimde, ilmiyle amel etmekte, ihlâsla ibâdet etmekte, Allahü teâlânın rızâsı için dînini öğrenmekte ve öğretmekte, hakkı söylemekte çok ileri idi. İmâm-ı Zehebî onun bu husûsiyetlerini dikkate alarak; “Eğer ömrü vefa etse idi; Zamanının en âlimi ve ilmi ile ençok amel edeni olurdu” buyurmaktadır. Haram ve şüphelilerden şiddetle kaçınır, Allahü teâlânın yasak ettiği şeylerden nefret ederdi. Mübahların birçoğunu şüphelilere düşmek korkusu ile terk eder, onları zarûret miktarı kullanırdı. Gecelerini ibâdetle geçirir, gündüzleri oruç tutardı. Muşgûliyeti, hep ilim ve ibâdetle idi. Çok az konuşur, ağzından çıkan her kelime Allahü teâlânın rızâsı için olurdu. Ahlâkı çok güzel, cömertliği pek fazla idi. Kendisi için yanında mal saklamaz, eline geçeni Allahü teâlânın dîninin yayılması için ve fakirlere sadaka olarak verirdi. Başkalarını rahat ettirmek için elinden geleni yapar, kendisi sıkıntı içinde yaşardı. Allahü teâlânın kullarına karşı çok merhametli idi. Kimseyi kırmaz, herkese karşı tatlı dilli ve güler yüzlü davranırdı. Tevâzuu pekçok idi. İnsanlara sık sık nasihatlerde bulunur, onların Cehennem ateşinden kurtulup, Allahü teâlânın rızâsına kavuşmaları için gayret ederdi.
Birçok talebe yetiştirdi. Ahmed bin Muhammed Müeddib Deşti ve daha başka âlimler ondan ilim rivâyet etti. Pekçok kıymetli eserin de müellifi olan İbn-i Kudâme’nin en meşhûr eseri, İbn-i Tâhir Makdisî’nin “Simâ” hakkındaki görüşlerine yazdığı reddiyesidir. İbn-i Tâhir Makdisî’nin “Safvet-üt-tesavvuf’ adlı eserini kısaltarak “Safvetü ehl-it-tasavvuf’ adını vermiş ve bu eserinde müellifîn “sima” hakkındaki görüşlerini tenkid etmiştir. Bundan dolayı da bu muhtasar eser, İbn-i Tâhir Makdisî’ye reddiye olarak yazılmıştır. Ayrıca, “Kitâb fil-i’tikâd” ve “El-Ezher fî zikr-i Âl-i Ca’fer bin Ebî Tâlib ve fedâilihim” adlı Hazreti Ali’nin kardeşi Ca’fer-i Tayyar ve ailesi hakkında bilgi veren kıymetli eserleri de vardır.
Rivâyet ettiği hadîs-i şerîflerden birinde, Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Cennet, hoşa gitmeyen (nefsin hoşuna gitmeyen) şeylere büründü, Cehennem de nefsin istediği şeylere büründü.”
Hanbelî mezhebi fıkıh âlimlerinin büyüklerinden. İsmi, Abdullah bin Ahmed bin Muhammed bin Kudâme bin Mikdâm bin Nasr bin Abdullah’dır. Künyesi, Ebû Muhammed olup, lakabı Muvaffakuddîn’dir. 541 (m. 1146) senesinde, Şa’bân ayında, Nablus taraflarında Cemâil denilen yerde doğup, 620 (m. 1233) senesinde Dımeşk’de vefât etti. Şeyh Ebû Ömer’in kardeşidir.
Küçük yaştan i’tibâren zamanın en güzide âlimlerinin derslerine devam eden İbn-i Kudâme, Şam ve Bağdad’da ilim öğrendi. Hadîs, fıkıh, akâid, usûl, Arabî ilimler, kozmoğrafya, matematik ve diğer fen ve din ilimlerinde mütehassıs oldu. İlimde ve Resûlullahın ( aleyhisselâm ) sünnetine uymakta, zamanının bir tanesi idi. Allahü teâlânın dînini yaymakta en ileri idi. Vakitlerini, Allahü teâlânın dînini öğrenmek, öğretmek ve ibâdet etmekle geçirirdi. Güzel ahlâkı ile insanlara örnek olup, herkesin sevgisini kazandı.
Pekçok talebe yetiştirdi. Başta kardeşinin oğlu Abdurrahmân bin Ömer olmak üzere, Murâbitî, İbn-i Dübeysî, Hâfız Ziya İbn-i Halîl, Münzirî, Abdülazîz bin Tâhir bin Sabit ve daha birçok âlim onun talebeleri arasında idi.
Zamanındaki âlimler ve kendisinden sonra gelenler, ilmini ve büyüklüğünü takdîr edip, kendi eserlerinde İbn-i Kudâme’yi ( radıyallahü anh ) övdüler. Bunlardan ba’zıları şöyledir:
Sıbt İbni Cevzî: “İbn-i Kudâme, birçok ilimde İmâm derecesinde idi. Zamanında, kardeşi Ebû Ömer ve İmâd’dan daha zâhid ve verâ’ sahibi kimse yoktu. Çok haya sahibi idi. Dünyâ ve dünyâ adamlarından uzak kalırdı. Yumuşak, mütevâzi ve alçak gönüllü idi. Fakir ve yoksulları pek severdi. Ahlâkı güzeldi. Cömert idi. Sahâbe-i Kirâmın yaşayışını kendisine örnek edinmişti. Sanki yüzünden nûr saçılırdı. Çok ibâdet ederdi. Hergün Kur’ân-ı kerîmin yedide birini okurdu. Dımeşk ve Kaysûn câmilerinde dâima benim yanıma gelirdi. Ebû Ömer, kardeşi Muvaffaküddîn ve İmâd’da; Eshâb-ı Kirâmda, evliyâullahın büyüklerinde görülen hâllere şâhid oldum. Onların hâlini görmem; bana ailemi ve vatanımı unutturdu. Ondan sonra, belki âhırette de Allahü teâlâ beni beraber bulundurur ümidi. İle, dâima onlarla birlikte oldum.”
İbn-i Neccâr: “Büyük âlim Muvaffaküddîn, Hanbelîlerin en büyük âlimidir, İ’timâd edilen, sözü senet olan bir âlimdir. Fazilet ve sebat sahibi, lüzum olmadıkça sükût üzere bulunan vekar sahibi bir zâttır. Çok ibâdet eder, Selef-i sâlihînin yolu üzere bulunurdu. Nûr yüzlü ve heybetli bir görünüşü vardı. İnsanlar onun konuşmasını dinlemeden, sâdece görmekle de faydalanırlardı. Hılâf ilmine dâir pek kıymetli eserler yazdı. Her taraftan talebeler, ilim almak için ona koşuştular. İsmi her tarafta duyuldu. Hadîs-i şerîf ve Arabî ilimlerde çok yüksek bir dereceye sahipti.”
Ömer bin Hâcib el-Hâfız “Mu’cem” adlı eserinde; “O, hocalar hocasıdır. Bu ümmetin müftîsidir. Allahü teâlâ ona pek çok lütuf ve ihsânlarda bulundu. Geniş ilim verdi. Eşine az rastlanır bir âlimdir. Aklî ve naklî ilimleri kendisinde topladı. Hadîs ve fıkıh ilimlerinde mütehassıs, fetvâ vermekte pek mahir idi. Kıymetli eserleri vardır. Herkese karşı mütevâzi ve alçak gönüllü idi. Hilm ve vekar sahibi idi. Her zaman meclisinde hadîs, fıkıh ve diğer ilimlerde mütehassıs âlimler bulunurdu. Ömrünün sonunda bile, herkes onun yanına gelmek için gayret gösterirdi. Çok ibâdet eder, teheccüd namazlarına devam ederdi” diyerek, ondan sitayişle bahsetti.
Ebû Şâme: “İbn-i Kudâme, ilmi ile amel eden bir âlim olup, ilmi ile zirveye çıkmıştır. Fıkıh ve başka ilim dallarında pek kıymetli eserler yazdı. Hadîs-i şerîflerin, Eshâb-ı Kirâm ve Tabiînden gelen haberlerin ma’nâlarını çok iyi bilirdi. Onun ile ilgili olarak şöyle anlatırlar: Kardeşi Ebû Ömer’in vefâtından sonra, eğer hazır bulunursa, Muzafferi Câmii’nde imamlık yapar ve Cum’a hutbelerini okur, Dımeşk Câmii’nde Hanbelîlere âit olan mihrâbda, namaz kıldırırdı. Eğer Cebel denen yere giderse, zamanın âlimlerinden Abdülganî’nin kardeşi İmâd namazı kıldırırdı. İmâd’ın ( radıyallahü anh ) vefâtından sonra, İbn-i Kudâme’nin bulunmadığı zamanlarda, Ebû Süleymân bin Hâfız Abdülganî namaz kıldırırdı. İbn-i Kudâme ( radıyallahü anh ) akşam ile yatsı namazları arasında mihrabın hizasında namaz kılardı. Bir defasında Sultan Abdülazîz bin Adîy, İbn-i Kudâme’yi ziyârete gelmişti. Onu namaz kılarken buldu. Namazını bitirinceye kadar, ona yakın bir yerde oturdu. İbn-i Kudâme, sultan geldi diye namazını çabucak kılmak veya önceki kıldığından biraz daha eksik kılma durumuna girmedi. Namazını bitirdikten sonra, sultanla görüşüp sohbet ettiler. İbn-i Kudâme, yatsı namazını da kıldıktan sonra evine giderdi. Onun peşinden, fakirler ve yoksul kimseler de gelirdi. O da onlara yanında bulunan para ve yiyeceklerden verirdi.”
“Denilir ki; Şam’a, İmâm-ı Evzâî’den sonra, İbn-i Kudâme’den daha âlim birisi girmemiştir. Büyük hadîs âlimlerinden Ziya ( radıyallahü anh ) İbn-i Kudâme’nin hayâtına dâir eser yazmıştır. Zehebî’nin de, sâdece İbn-i Kudâme’nin hayâtına dâir müstakil eseri vardır.
Hâfız Ziya, İbn-i Kudâme hakkında şöyle der: “İbn-i Kudâme ( radıyallahü anh ) Kur’ân-ı kerîm, tefsîr, hadîs, bunlarla ilgili zor mes’elelerde ve fıkıh, hılâf, ferâiz, usûl-i fıkıh, nahiv, hesâb, gezegenler ve bunların yörüngeleri ile ilgili husûslarda zamanının bir tanesi idi. İbn-i Kudâme, Bağdad’a geldiği zaman, meşhûr âlim Ebû Feth bin Münâ kendisine; “Burada kal, Bağdad’ın sana çok ihtiyâcı vardır. Hâlbuki sen Bağdad’dan gidiyorsun, fakat yerini dolduracak bir kimse bırakmıyorsun” dedi.”
Büyük âlim îmâd, İbn-i Kudâme’ye pekçok hürmet eder, ona duâ eder, talebenin, hocasının huzûrunda oturması gibi, İbn-i Kudâme’nin önünde edeb ve terbiye ile otururdu.
Ebû Amr bin Salâh el-Müftî ise; “İbn-i Kudâme gibi bir âlim görmedim” derdi.
Büyük âlim Abdullah Yünûnî de, onun hakkında şöyle derdi: “Gördüklerim arasında, çeşitli ilimlerdeki yüksekliği, güzel ve övülen huylardaki kemâli bakımından, İbn-i Kudâme’nin benzerine rastlamadım. O, hem zâhiren ve hem de bâtınen yüksek fazilet ve hilm (yumuşaklık) sahibi bir insandı. Zekâ ve anlayışı çoktu, İnsanlara iyi muâmele ederdi. Güleryüzlü idi. Hayası pek fazla idi. Dünyâdan ve gönlü dünyalık elde etme, makam ve mevki hırsı ile dolu olanlardan uzak dururdu.”
İlmî bir mes’elede münâzara ederken tebessüm ederdi. Hattâ, bu sebeble; “İbn-i Kudâme, tebessümü ile karşısında bulunan hasmını öldürmektedir” denmiştir.
İbn-i Kudâme, Dımeşk Câmii’nde Cum’a günleri ilim halkası kurar, namazdan sonra âlimler ile ilmî müzâkereler yapardı. Fakat ömrünün sonlarına doğru bunu bıraktı, ilim ile meşgûl olanlar, sabahleyin erken vakitten i’tibâren, güneşin yükselmesine kadar onun yanında kalırlardı, öğleden sonra, ya hadîs-i şerîf, yahut eserlerinden birisini akşama kadar okuturdu. Ba’zan derslerini akşamdan sonra verirdi. Hiç kimseye karşı bıkkınlık ve usanma göstermezdi. Ba’zan sıkıldığı ve rahatsız olduğu durumlar olurdu. Ancak o, bunu kimseye söylemez ve belli etmezdi.
Kerâmetleri: İbn-i Cevzî’nin torunu anlattı: Ebû Abdullah bin Fadl İtâkî dedi ki: Birgün kendi kendime, bir imkânım olsaydı da, İbn-i Kudâme için bir medrese yaptırsaydım ve hergün İbn-i Kudâme’ye bin dirhem verseydim, dedim. Aradan birkaç gün geçtikten sonra, İbn-i Kudâme’nin yanına gittim. Selâm verdim. Bana bakıp, tebessüm etti ve şöyle söyledi: “İnsan bir şeye niyet ettiği zaman, ona, o niyet ettiği şeyin ecir ve sevâbı verilir.”
Ebû Hasen bin Hamdân el-Cerâihî anlattı: “Ben Hanbelîlere kızardım. Birgün felç oldum. Onyedi gün, hiç hareket edemeden kaldım. Öyle ki, ölümü ister duruma geldim. Birgün akşam vaktinde, İbn-i Kudâme benim yanıma geldi ve; “Münezzilü minel-kur’ân” âyet-i kerîmesini okuyup, sırtımı sığadı. Bu sırada kendimde iyileşme hissettim. Sonra kalkıp giderken, hizmetçiye, İbn-i Kudâme’yi kapıdan uğurlaması için seslendim. O zaman İbn-i Kudâme bana; “Zahmet etmeyin, ben kendim geldiğim yerden giderim” dedi ve gözümden kayboldu. Ben de hemen abdest alıp, câmiye gittim. Sabah namazını İbn-i Kudâme’nin arkasında kıldım. Namazdan sonra yanına gidip, kendisi ile müsâfeha ettim. Bu sırada elimi sıktı ve; “Sakın bir daha Hanbelîleri kötüleyen birşey söyleme” dedi.
Dımeşk Câmii’nin görevlilerinden biri anlatır: “O, ba’zan câmide gecelerdi. Dışarıya çıkıp tekrar girerken, kapılar, onun için kendiliğinden açılır ve kapanırdı.”
Ârif Ketâib bin Ahmed bin Mehdî Banyâsî, İbn-i Kudâme’nin vefâtından birkaç gün sonra şunları anlattı: “İbn-i Kudâme’yi nehir kenarında abdest alırken gördüm. Abdest almayı bitirince, nalınlarını eline aldı ve su üzerinde yürüyerek nehrin diğer tarafına doğru geçti. Sonra nalınlarını giydi ve kardeşi Ebû Ömer’in medresesine gitti.” Bunları anlatan Ketâib; “Allahü teâlâya yemîn ederim ki, aynen anlattığım gibi gördüm. Aslı olmadığı hâlde böyle konuşmaya asla ihtiyâcım yoktur. O hayâtta iken bunu gizledim” deyince, ona; “O seni gördü mü?” diye sorulunca; “Hayır, o beni görmedi, orada kimse de yoktu. Bir öğle vakti idi” dedi. Yine ona; “İbn-i Kudâme, suda yürürken ayakları batıyor muydu?” diye sorulunca, “Hayır batmıyordu, normal yere basar gibi basıyordu” diye cevap verdi.
Büyük âlim, Muhammed Yünûnî de, İbn-i Kudâme’nin su üzerinde yürüdüğünü söylemiştir.
Muvaffakuddîn’in bir şiirinin tercümesi:
“Ey İbn-i Ahmed (Muvaffakuddîn) hâlâ gaflette misin? Ölüm yakında senin bulunduğun sokağa da uğrayacak. Geçip giden belâ ve musibetler, ölüm daha çok geç gelir diye seni aldatmasın. Çünkü ölümün nice isâbetli okları vardır. Ölüm kadehleri bizim üzerimizde dönmektedir. Kişi mutlaka ondan nasîbini alacaktır. “Yarın yaparım?” hülyası ne zamana kadar devam edecek? ihtiyârlık da mı senin gözünü açmadı? Ondan da mı ibret almadın? Hergün en yakın bir dostunun veya sevdiğin birisinin ayrılması da ibret olarak yeterli değil mi? Muhakkak ki sen de, yakında onlara katılacaksın! Ancak ölüm gelince, peşinden ağlıyanların ağlaması, seni ölümün elinden kurtarmıyacak ve sana fayda vermiyecektir.”
Başka bir şiirinin tercümesi: “Saçıma beyazlık, ak düştükten sonra da mı, kabirden başka bir evi i’mâr edeyim? Eğer böyle yaparsam ahmağım. Saçıma düşen aklar, bana ölümümün yaklaştığını bildiriyor ve doğru söylüyor. Ömrüm her gün eksilmektedir. Onu artık kim geri getirebilir. Kendimi ölmüş, na’şımı uzatılmış bir vaziyette görüyorum. Kimi suskun, kimi içi yanarak ağlıyor. Bana sesleniyorlar, cevap vermeyince, yine kendileri cevap veriyorlar, gözlerinden yaşlar dökerek ağlıyorlar. Sonra daracık bir kabre gömüyorlar beni. Lahdimin üzerine de, onu kapayacak şekilde bir kaya koyuyorlar. En güvendiğim dostum, üzerime hemen toprak doldurmaya başlıyor, bana şefkat ve merhamet sahibi olanlar, beni kabre teslim ediyorlar. Yâ Rabbî! O yalnızlık günümde, beni yalnız bırakma, bana teselli bulacağım şey neyse, onu lütfeyle. Çünkü ben, Habîbin ( aleyhisselâm ) ile bildirdiğin şeylerin hepsine inandım ve onları tasdik ettim.”
Diğer bir şiirin tercümesi: “Evine girmeni istemeyen, ben ona müdârâ etmesem, o benim işimi görmez diyen kimsenin kapısının önünde oturma. Onu bırak, herşeyin sahibi ve mâliki olan hakîkatte senin ihtiyâçlarını gideren Allahü teâlâya yönel. Eğer böyle yaparsan, o istemese de Allahü teâlâ senin ihtiyâçlarını giderir.”
Muvaffakuddîn’in vefâtı: O, Dımeşk’da Ramazân-ı şerîf bayramı günü vefât etti. Kâsiyûn eteklerindeki kabristana defnedildi. Cenâze namazı için gelenler çok kalabalıktı. Yollar insanlarla dolu idi.
Vefâtından önce görülen rü’yâlar: İbn-i Cevzî’nin torunu Ebû Muzaffer nakletti. İsmâil bin Hammâd el-Kâtib el-Bağdâdî şöyle anlattı: “Ramazân-ı şerîf bayramı günü bir rü’yâ gördüm. Sanki, Osman’ın ( radıyallahü anh ) mushafı, Dımeşk Câmii’nden semâya doğru yükseliyordu. Sonra beni şiddetli bir üzüntü kapladı. O gün Muvaffakuddîn vefât etti.”
Sâlihlerden Ahmed bin Sa’d anlattı: “Ramazân-ı şerîf bayramı günü, melekleri, topluca semâdan inerken gördüm, içlerinden biri “Sıra ile ininiz” diyordu. Ben; “Birşey mi var?” diye sorunca; “Muvaffakuddîn’in temiz rûhunu nakletmekte olduklarını” söylediler.”
Abdürrahmân bin Muhammed Ulvî anlattı: “Bir rü’yâ gördüm. Sanki Resûlullah ( aleyhisselâm ) vefât etmiş de, Ramazân-ı şerîf bayramı günü Kâsiyûn’a defnedilmişti. Biz Hilâloğulları dağında bulunuyorduk. Kâsiyûn’a bakınca, büyük bir ışık gördük. Dımeşk’ın yandığını sandık. Köylülerle birlikte merakla o tarafa doğru baktık. Bayram günü Muvaffakuddîn’in vefât haberi geldi. Kâsiyûn denilen yere defnedildi.”
Muvaffakuddîn’in ölümü sebebiyle, Şeyh Selâhaddîn Ebû Îsâ Mûsâ bin Muhammed’in söylediği kasidenin bir kısmının tercümesi şöyledir:
“Muvaffakuddîn’den sonra benim için artık hayâta bir rağbet kalmadı. O, zamanın en büyük âlimi, zühd ve takvâ sahibi idi. O, ilimler ve faziletler deryası idi. Müslümanların müşkil mes’elelerini çözer, İslâm dînini, ona muhalif olanlara karşı müdâfaa ederdi. Onun vefâtıyla sanki ağlayanlar ilim için ağlamaktadır. İlim meclisleri onun gitmesiyle artık kurulmaz oldu. Keşke o, tekrar dönüp gelse idi. Ey Muvaffak! Senden başka, insanların ilim sohbetleri dinliyebilmesi uzak bir ihtimâl oldu. Allahü teâlâ sana ne kadar geniş ilim vermişti. Her faziletten haberin vardı. Rabbinin rızâsından ayrılmayan itaatkâr bir kul idin. Ne kadar da çok ibâdet ederdin. Nice gecelerinde herkes uyurken sen ibâdet ediyordun. Gece ortasında, Davud’un (aleyhisselâm) Zebur’u okuduğu gibi, sen de Kur’ân-ı kerîmi okurdun. Senin yerine can feda etmek izni verilseydi, nice gönüller senin için feda olurdu.”
İbn-i Kudâme, fürû’, usûl, hadîs-i şerîf, lügat, zühd ve rekâik ile ilgili pek kıymetli eser yazmıştır. Usûl-i dîne (akaide) dâir yazdığı eserler gayet güzel olup, hadîs-i şerîfler ve Eshâb-ı Kirâmdan gelen haberlerle süslüdür. Aynı zamanda, bunları rivâyet eden râvîleri de bildirmiştir. Nitekim, Ahmed bin Hanbel ve hadîs âlimlerinin yolu da bu idi. Ancak akâid mevzûlarını anlatırken, cevap vermek için bile olsa, kelâm ilminin ince mes’elelerine girmemiştir. Ahmed bin Hanbel ve mütekaddimîn (önce gelen âlimler) de akâid mevzûlarını anlatırken öyle yapmışlardır. İbn-i Kudâme, gerek akâid ve gerekse başka mevzûlarda olsun, daha çok nakle tâbi olmuştur. Nakilde gelmeyen bir şeyi söylediği görülmemiştir. Allahü teâlânın sıfatları ile ilgili husûslarda, Kur’ân-ı kerîmde ve hadîs-i şerîflerde nasıl gelmiş ise, aynen kabûl edilmesini, nasıl ve ne şekilde olduğunun, keyfiyyetinin üzerinde durulmamasını söylerdi.
Onun eserlerinden, bütün müslümanlar, bilhassa Hanbelî mezhebinde olanlar pekçok istifâde etmişlerdir. İhlâsla yazması sebebiyle, eserleri her tarafta yayılıp meşhûr olmuş ve okunmuştur, özellikle “Mugnî” kitabı çok fâideli bir eser olup, âlimler bu kitabı övmüşlerdir.
Talebelerinden hadîs âlimi Ziya der ki: Ahmed bin Hanbel’i rü’yâmda gördüm. Bana fıkıh ile ilgili bir mes’ele sordu. Ben; “Bunun cevâbı Hırakî’de var” deyince; “İbn-i Kudâme, bunu Hırakî şerhinde genişçe anlattı” buyurdu.
Yine büyük âlim Tâcüddîn Abdürrahmân bin İbrâhim Kazâzî bildirdi ki: Büyük âlim İzzeddîn bin Abdüsselâm, İbn-i Arabî’nin “Mühallâ ve Mücellâ” kitabını, İbn-i Kudâme’nin “Mugnî” kitabını çok beğenirdi. Yine Yahyâ Sarsarî de, İbn-i Kudâme’yi ve kitaplarını metheden bir kaside yazmıştır.
Eserleri: Akâid ile ilgili olanlar: 1. El-Burhân fî mes’elet-il-Kur’ân, 2. Cevâbü mes’eletin veredet min sarhadin fil-Kur’ân, 3. El-İ’tikâd, 4. Mes’elet-ül-ulüvv, 5. Fedâil-üs-Sahâbe, 6. Kitâb-ül-Kader, 7. Minhâc-ül-kâsidîn fî Fadl-i hulefâ-ir-Râşidîn.
Hadîs-i şerîfle ilgili eserleri: 1. Muhtasâr-ül-ilel, 2. Meşîhât-ı Şüyûhihi.
İbn-i Kudâme Abdullah bin Ahmed Merrâkûşî, Süleymâniye Kütüphânesinin Şehîd Ali Paşa kısmı 4445 numarada kayıtlı, Hülefâ-i Râşidîn’in bu ümmete üstünlüğü ve bu ümmetin de diğer ümmetlere olan üstünlüğü hakkındaki “Fedâil-ül-Hülefâ-il-Erbe’a ve tertîbihim fil-fadl ve fadl-i hâzihil-ümmeti alâ gayrihâ min-el-ümem” adlı eserinde buyuruyor ki:
Allahü teâlâya hamd ve şükürler olsun ki, bizi ümmetler içinde en hayırlı ümmet yaptı. Bizi Muhammed aleyhisselâmın ümmeti olmakla şereflendirdi. Varlığımızın sebebi ve bütün mahlûkatın en şereflisi, onsekizbin âlemin sultânı, Sevgili Peygamberimiz Muhammed Mustafâ sallallahü aleyhi ve selleme, Ehl-i beytine ve O’nun güzel ve güzide Eshâbına (r.anhüm) salât ve selâm olsun.
Allahü teâlâ, Muhammed aleyhisselâmın ümmetini diğer ümmetlerden üstün kıldı. O’nun ümmeti arasından, O’nun Eshâbını seçti. Onları, O’na ( aleyhisselâm ) akraba ve yardımcı yaptı. Bunlar arasından bana ilk yardımcı ve yakın olanları O’nun için seçti. Bunlar arasında Aşere-i mübeşşereyi seçip, onları Cennetle müjdeledi. Diğerlerinden üstün kıldı. Cennetle müjdelenen bu on mübârek kimse arasından da dört mübârek kimseyi seçti. Onları Habîbine ( aleyhisselâm ) hayâtta iken vezîr vefâtından sonra halîfe kıldı. Bunlar arasından Hazreti Ebû Bekr ve Hazreti Ömer’i seçti. Onların halifeliklerini önce yaptı. Dînini onların vasıtasıyla kuvvetlendirdi. Onları adâlette mahlûkâtına delîl kıldı. Onlara, Sevgili Peygamberi Muhammed aleyhisselâmın yanına defnolunmayı nasîb eyledi. Hazreti Ebû Bekr’i de, Hazreti Ömer’den üstün kıldı. Onu, Resûlullahtan ( aleyhisselâm ) sonra ümmetinin en faziletlisi kıldı. Resûlullahtan ( aleyhisselâm ) sonra, O’nun minberinde ilk hutbeyi Hazreti Ebû Bekr okudu. Namazda, müslümanların işlerini görmekte, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) ilk halîfesi oldu. Allah yolunda mal sarfedenlerin, köle azâd edenlerin ilki idi. O, Resûlullahı ( aleyhisselâm ) ilk önce tasdik edenlerden, Kur’ân-ı kerîmi ilk toplayanlardandır. O, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) sünnet-i seniyyesi üzere yürüyenlerin, Resûlullahtan ( aleyhisselâm ) sonra ordular gönderip fetihler yapanların, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) yanına defnedilenlerin ilkidir.
Ben bu kitapta, Allahü teâlânın izniyle, okuyanların onlara karşı sevgilerini artırmaları ve onların kadrü kıymetlerini bilmeleri için Hulefâ-i Râşidîn’in (radıyallahü anhüm) faziletlerini ve mertebelerini anlatacağım.”
Sekiz bölümden müteşekkil olan kitabın birinci bölümü, Muhammed aleyhisselâmın ümmetinin fazileti ve diğer ümmetlerden üstünlüğü hakkındadır.
Allahü teâlâ, Muhammed aleyhisselâmın ümmeti için Âl-i İmrân sûresinin 110. âyet-i kerîmesinde meâlen; “Siz, insanlar için hayırlı bir ümmetsiniz! İyi şeyleri emreder, fenâ şeyleri men edersiniz” buyurdu. Bu âyet-i kerîmeyi tefsîr eden müfessirlerden biri de, bu âyet-i kerîmeyi; “Siz, insanlar içinde en hayırlı ümmetsiniz. Çünkü siz, iyiliği emrediyor, kötülükten men ediyorsunuz, İnsanları İslâm’a da’vet ederek, onların Cehenneme girmeyip, Cennete girmelerine vesile oluyorsunuz” şeklinde tefsîr etti.
Allahü teâlâ, Muhammed aleyhisselâmı ve ümmetini, diğer Peygamberlerin ümmetlerine tebligatta bulunduklarına dâir şâhid yaparak diğer ümmetlere üstün kıldı. Nûh kavminin kıyâmet günündeki hâli, bunun misâllerinden biridir:
Kıyâmet gününde, “Yâ Nûh!” diye bir nidâ gelip, Nûh (aleyhisselâm) huzûr-i ilâhiye çağırılır. Nûh (aleyhisselâm) titreyerek huzûr-i ilâhiye gelir. Ona hitaben; “Yâ Nûh! Cebrâil (aleyhisselâm), senin resûllerden olduğunu söylemektedir. (Sen ne dersin?) buyurulur. Nûh (aleyhisselâm); “Evet, doğrudur yâ Rabbî” diye cevap verir. “Kavminle ne iş gördün?” diye sorulur. “Yâ Rabbî! Onları gece ve gündüz îmâna da’vet eyledim. Benim da’vetim onlara fayda vermedi. Benden kaçtılar” diye cevap verir. Bunun üzerine, “Ey Nûh kavmi” diye nidâ olunup, Nûh kavmi bir grup hâlinde getirilir. Onlara, “Bu kardeşiniz Nûh, benim gönderdiklerimi size tebliğ ettiğini söylemektedir. (Siz ne dersiniz?)” buyurulur. Onlar; “Ey bizim Rabbimiz! O yalan söylüyor, bize birşey tebliğ etmedi” deyip, kendilerine gönderilen ve Nûh (aleyhisselâm) tarafından tebliğ edilen şeyleri inkâr ederler. Bunun üzerine Allahü teâlâ; “Yâ Nûh! Senin (tebliğ ettiğine dâir) şahidin var mıdır?” buyurur. Nûh (aleyhisselâm); “Yâ Rabbî! Benim şahidim, Muhammed aleyhisselâm ile ümmetidir” diye cevap verir. Allahü teâlâ; “Yâ Muhammed! Bu Nûh, benim gönderdiklerimi ümmetine tebliğ ettiğine seni şâhid kılıyor. (Sen ne dersin?)” buyurur. Peygamberimiz ( aleyhisselâm ), Hazreti Nûh’un risâletini tebliğ ettiğine şâhidlik edip, kendisine indirilen Kur’ân-ı kerîmden Nûh sûresini sonuna kadar okur. Cenâb-ı Hak, Nûh’un (aleyhisselâm) kavmine; “Sizin üzerinize azap hak oldu. Zîrâ, azap kâfirler üzerine lâyıktır” buyurur. Böylece hepsinin Cehenneme atılması emrolunur.
Ne amelleri tartılır, ne de hesapları görülür, doğru Cehenneme gönderilirler.
Sa’lebî tefsîrinde, İbn-i Abbâs’dan ( radıyallahü anh ) şöyle nakletmektedir. Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Mûsâ aleyhisselâm; “Yâ Rabbî! Benim ümmetimden daha üstün bir ümmet yarattın mı?” diye suâl eyledi. O zaman Allahü teâlâ; “Ey Mûsâ! Muhammed aleyhisselâmın ümmetinin diğer mahlûklara üstünlüğü, benim, yarattıklarıma olan üstünlüğüm, gibidir” buyurdu. Mûsâ aleyhisselâm; “Yâ Rabbî! Keşke, ben Muhammed aleyhisselâmın ümmetini görseydim” der. Allahü teâlâ da: “Sen onları göremiyeceksin. Keşke onların sözlerini işitmeyi isteseydin” buyurur. Bunun üzerine Mûsâ aleyhisselâm; “Onların sözlerini işitmek istiyorum” deyince, Allahü teâlâ; “Ey Ümmet-i Muhammed!” diye hitâb buyurdu. Biz de, babalarımızın sulbünden, analarımızın rahminden: “Lebbeyk Allahümme lebbeyk, lâ şerike leke lebbeyk, innelhamde ven-ni’mete leke vel-mülk lâ şerike lek” diye cevap verdik. Yine Allahü teâlâ; “Ey Muhammed (aleyhisselâmın) ümmeti! Benim rahmetim gazâbımı, affım cezamı geçmiştir. Ben, size istemeden verdim. Kim bana kıyâmet gününde, Allahü teâlâdan başka ilâh olmadığına, “Muhammed’in benim peygamberim ve kulum olduğuna şehâdet ederek gelirse, onun yerini Cennet yaparım. Günahları deniz köpükleri kadar çok olsa bile” buyurdu.
Yine Ebû Hüreyre’nin ( radıyallahü anh ) rivâyet ettiği şefaat hadîs-i şerîfinde, Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Ben başımı kaldırırım. “Ümmetim! Yâ Rabbî! Ümmetim! Yâ Rabbî! Ümmetim!” derim. Bunun üzerine: “Yâ Muhammed! Ümmetinden üzerlerine hesap olmıyanları, Cennetin sağ kapısından içeri koy, onlar, Cennetin diğer kapılarında da insanlara ortaktırlar” denilir. Nefsim yed-i kudretinde olan Allahü teâlâya yemîn ederim ki, Cennet kapılarının iki kanadı arası, Mekke-i mükerreme ile Himyer veya Mekke-i mükerreme ile Busrâ arası kadardır.”
Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Ümmetime merhamet edilmiştir. Ahırette onlara azap yoktur. Kıyâmette onlar yerine bedel olarak, bâtıl din ehlinden bir adam verilir.”
Âyet-i kerîme ve hadîs-i şerîflerde bu kadar çok övülen Muhammed aleyhisselâmın ümmetinin en üstünü Eshâb-ı kirâmdır (r.anhüm). Nitekim Allahü teâlâ Kur’ân-ı kerîmde meâlen buyurdu ki:
“Allah ve Resûlüne îmân edenler, vatanlarından hicret edenler ve Allah yolunda cihâd edenler (varya!) İşte onlar, Allahın rahmetini umarlar. Allahü teâlâ, (hatâ ile ihtiyâtsızlıkla işlenen günahları) mağfiret eder, Rahmetiyle kullarını Cennete kor” (Bekâra-218.).
“Fakat Resûlullah ve O’nunla birlikte olan mü’minler, (Allahü teâlânın yolunda) mallarıyla ve canlarıyla cihâd ettiler. Onlar için dünyâda nusret ve ganîmet, âhırette Cennet ve saadet vardır. Umduklarına erenler de bunlardır” (Tevbe-88).
“(Hudeybiye’de) ağaç altında sana bî’at eden mü’minlerden Allahü teâlâ râzıdır” (Feth-18).
“Muhammed, Allahü teâlânın insanlara gönderdiği Peygamberidir. O’nunla birlikte olanlar, kâfirlere karşı çok şiddetlidirler. Fakat, birbirlerine karşı merhametli, yumuşaktırlar. Bunları çok zaman rükû’da ve secdede görürsünüz. Herkese, dünyâda ve âhırette her iyiliği, üstünlüğü, Allahü teâlâdan isterler. Çok secde ettikleri, yüzlerinden belli olur. Onların hâlleri ve şerefleri, böylece Tevrat’ta ve İncîl’de bildirilmiştir, İncîl’de de bildirildiği gibi, onlar ekine benzer. İnce bir filiz yerden çıkıp kalınlaştığı, yükseldiği gibi, az ve kuvvetsiz oldukları hâlde, az zamanda etrâfa yayıldılar. Her tarafı îmân nûru ile doldurdular. Herkes filizin hâlini görüp, az zamanda nasıl büyüdü diyerek şaşırdıkları gibi, hâl ve şanları dünyâya yayılıp, görenler hayret etti ve kâfirler kızdılar” (Feth-29).
“O (Benî-Nadr yahudilerinden alınan ganîmetler) yurtlarından ve mallarından çıkarılan muhacirlerin fakirleri içindir ki, onlar ancak Allahü teâlânın fadl ve rızâsını aramışlar, Allahü teâlâya ve Resûlüne (canları ve malları ile) yardım etmişlerdi. İşte onlar, îmânlarında sâdık olanlardır” (Haşr-8).
Eshâb-ı Kirâmın (aleyhimürrıdvan) üstünlükleriyle ilgili olarak hâdis-i şerîflerde buyuruldu ki:
İmrân bin Hasîn’in ( radıyallahü anh ) bildirdiği hadîs-i şerîfte; “Ümmetimin en hayırlıları, en üstünleri, zamanımda bulunanlardır. Onlardan sonra en hayırlıları, onlardan sonra gelenlerdir. Onlardan sonra en hayırlıları, onlardan sonra gelenlerdir. Onlardan sonra öyle insanlar gelir ki, istenmeden şâhidlik ederler ve emîn olmazlar. Hâin olurlar. Adaklarını yerine getirmezler. Keyflerine, şehvetlerine düşkün olurlar” buyuruldu.
Câbir bin Abdullah’ın ( radıyallahü anh ) bildirdiği hadîs-i şerîfte; “Beni gören ve beni görenleri gören müslümanların hiçbiri Cehenneme girmez” buyuruldu.
Resûlullah (s.a.v) buyurdu ki: “Kim benim Eshâbımın (r.anhüm) hepsini sever, onlara dost olur, onlar için Allahü teâlâdan af ve mağfiret dilerse, Allahü teâlâ, o kimseyi kıyâmet gününde Cennette onlarla beraber kılar.”
Abdürrahmân İbni Sâlim ( radıyallahü anh ) rivâyet etti. Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Allahü teâlâ beni seçti. Benim için de Eshâbımı seçti. Onları bana yardımcı ve akraba kıldı. Kim ki onlara kötü söz söylerse; Allahın, meleklerin ve bütün insanların la’neti onun üzerine olsun. Kıyâmette Allahü teâlâ, böyle kimselerin ne farz ve ne de nafile ibâdetlerini kabûl etmeyecektir.”
Ebû Sa’îd ( radıyallahü anh ) rivâyet etti. Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Eshâbımın hiç birine dil uzatmayınız, lekelemeğe uğraşmayınız! Onun kudreti ile yaşamakta olduğum Allaha yemîn ederim ki, sizlerden biri Uhud dağı kadar altın sadaka verse, Eshâbımdan birinin bir müd arpa sadakasının sevâbını bulamaz.”
Abdullah bin Mugaffel Müzenî ( radıyallahü anh ) rivâyet etti. Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Eshâbıma dil uzatmakta Allahü teâlâdan korkunuz! Benden sonra onları kötü niyetlerinize hedef tutmayınız! Nefsinize uyup, kin bağlamayınız! Onları sevenler, beni sevdikleri için severler, onları sevmeyenler, beni sevmedikleri için sevmezler. Onlara el ile, dil ile eziyet edenler, gücendirenler, Allahü teâlâya eziyet etmiş olurlar ki, bunun da muâhazesi, ibret cezası gecikmez, verilir.”
Enes bin Mâlik ( radıyallahü anh ) rivâyet etti. Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Allahü teâlâ, beni bütün insanlar arasından ayırıp seçti. Bana eshâb ve akraba olarak en iyi insanları seçti. Bunlardan sonra, birçok kimse gelir ki, Eshâbıma ve akrabama dil uzatırlar. Onlara yakışmayan iftiralar söyleyerek, kötülemeğe uğraşırlar. Böyle kimselerle oturmayınız! Birlikte yiyip içmeyiniz! Bunlardan kız alıp vermeyiniz!”
Hasen ( radıyallahü anh ) rivâyet etti. Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Eshâbım, yemekteki tuz gibidir.”
Enes bin Mâlik ( radıyallahü anh ) rivâyet etti: Resûlullahtan ( aleyhisselâm ), insanların en hayırlısının kimler olduğu soruldu. “Ben ve benim ile beraber olanlar, benim ve Eshâbımın yolunda bulunanlardır” buyurdu.
İbn-i Ömer ( radıyallahü anh ) rivâyet etti. Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Eshâbıma dil uzatana, Allahü teâlâ la’net eylesin!”
“Ey Resûlüm de ki: Allahü teâlâya hamd ve O’nun seçtiği kullarına selâm olsun” meâlindeki Neml sûresi 59. âyet-i kerîmesini Abdullah İbni Abbâs tefsîr ederken buyurdu ki: “Bu âyet-i kerîmede bahsolunan; Muhammed aleyhisselâmın Eshâbıdır. Allahü teâlâ, kullarının kalbine baktı, Muhammed aleyhisselâmın kalbini, kullarının kalblerinin en hayırlısı buldu. O’nu, kendisine Peygamber olarak seçti. Sonra kulların kalblerine baktı. Eshâbının kalbini, O’nun kalbinden sonra, kullarının kalblerinin en iyisi olarak gördü. Onları, O’nun arkadaşları olarak seçti. Kim kendisine bir yol tutmak isterse, Muhammed aleyhisselâmın Eshâbının yoluna girsin, onların izinden yürüsün. Vallahi onlar, bu ümmetin en üstünleri, kalbleri en temiz olanları, ilimleri en derin olanlarıdır. Onlar öyle bir topluluktur ki, Allahü teâlâ onları Muhammed aleyhisselâma Eshâb kılmış, O’nun yüksek sohbetinde bulunmayı, dînine yardım ediciler olmayı onlara nasîb etmiştir. Öyleyse, onların faziletlerini biliniz! Onların yolunda bulununuz! Gücünüz yettiği kadar onların ahlâkını, güzel ve yüksek yaşayışlarını, kendinize nümûne ve örnek alınız! Çünkü onrar, dosdoğru yol üzeredirler.”
Eshâb-ı Kirâm (r.anhüm) arasında en üstün olanlar, Resûlullaha ( aleyhisselâm ) ilk önce îmân edenler, ya’nî Muhacir ve Ensâr’dır (r.anhüm). Nitekim Hadîd sûresinin onuncu âyet-i kerîmesinde, Allahü teâlâ meâlen; “Mekke şehri alınmadan önce, din düşmanları ile harb edenler ve mallarını Allah yolunda harc edenler ile, Mekke alındıktan sonra, bunları yapanlar, müsavî, eşit değildir. Birinciler elbette daha yüksektir. Allahü teâlâ, hepsine Hüsnâyı, ya’nî Cenneti söz verdi” buyurdu.
Feth sûresinin onsekizinci âyet-i kerîmesinde meâlen; “Sana, ağaç altında ellerini uzatarak söz verenlerden Allahü teâlâ râzı oldu. Hepsini sevdi” buyurdu.
Sehl bin Mâlik anlattı. Resûlullah ( aleyhisselâm ) Veda Haccı’ndan dönünce minbere çıktı. Allahü teâlâya hamdü senada bulundu. Ebû Bekr-i ( radıyallahü anh ) tavsiye ettikten sonra, şöyle buyurdu: “Ey insanlar! Ben, Ömer, Osman, Talhâ, Zübeyr, Abdürrahmân bin Avf, Sa’d bin Ebî Vakkâs ve ilk hicret edenlerden râzıyım, bunu biliniz. Ey insanlar! Allahü teâlâ, Bedr muharebesinde ve Hudeybiye’de bulunanları af ve mağfiret buyurdu. Ey insanlar! Müslümanlar hakkında dilinize sahip olunuz. Birisi vefât edince onun hakkında hayır söyleyiniz.”
Önce gelenler arasında en üstün olanları, dört Halîfe’dir (r.anhüm). Allahü teâlâ, onları, sevgili Peygamberine ( aleyhisselâm ) halîfe, dînine ve sevdiklerine yardımcı olarak seçti. Resûlullah ( aleyhisselâm ) mü’minlere, onların yoluna sarılmayı, onların izinden gitmeyi nasihat eyledi. Onların halifeliklerinin müddetini de beyân eyledi.
Ebû Hüreyre ( radıyallahü anh ) rivâyet etti. Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Şu dört kişinin sevgisi, ancak mü’minin kalbinde bir araya gelir. (Bu dört kişi) Ebû Bekr, Ömer, Osman ve Ali’dir (r.anhüm).”
Hulefâ-i Râşidîn içerisinden en faziletlisi Ebû Bekr ile Ömer’dir (r.anhümâ). Huzeyfe ( radıyallahü anh ) rivâyet etti. Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Aranızda ne kadar kalacağımı bilmiyorum. Benden sonra, iki kişiye uyunuz” buyurarak, Ebû Bekr ile Ömer’e ( radıyallahü anh ) işâret buyurdu.
Dahhâk, İbn-i Abbâs’dan ( radıyallahü anh ) rivâyet etti. Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Ben ilkim, Ebû Bekr ikinci, Ömer üçüncüdür.”
Ebû Ervâ Devsî ( radıyallahü anh ) anlattı. Resûlullahın ( aleyhisselâm ) yanında oturuyordum. Bu sırada Ebû Bekr ile Ömer (r.anhümâ) çıka geldiler. O zaman Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Beni ikinizle te’yîd eden Allahü teâlâya hamdolsun” buyurdu.
Ebû Bekr ile Ömer’in (r.anhümâ) faziletlerinin bir delîli de; Resûlullahın ( aleyhisselâm ) mecliste, konuşmada ve istişârede onlara öncelik vermesi, bu durumun Eshâb-ı Kirâm arasında meşhûr olmasıdır.
İsmâil bin Umeyye ( radıyallahü anh ) anlatır: “Hazreti Ebû Bekr ve Hazreti Ömer’in Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) yanındaki yerleri belli idi. Onlar Resûlullahın ( aleyhisselâm ) huzûrlarına geldikleri zaman, Hazreti Ebû Bekr, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) sağına, Hazreti Ömer sol tarafına otururdu. Onlar bulunmadıkları zaman yerlerine kimse oturmazdı.”
Enes bin Mâlik ( radıyallahü anh ) anlattı: “Resûlullah ( aleyhisselâm ) Eshâbının yanına teşrîf buyurdukları zaman, onların hepsi başları önlerinde Resûlullahın mübârek sözlerini dinlerlerdi. Yalnız, Hazreti Ebû Bekr ile Hazreti Ömer, Resûlullahın yüzüne tebessümle bakarlar, Resûlullah da onlara tebessüm buyururlardı.”
Mücâhid ( radıyallahü anh ) anlattı: “Resûlullah ( aleyhisselâm ), Eshâbı (r.anhüm) ile istişâre ettikleri zaman, Ebû Bekr’le Ömer (r.anhümâ) konuşmadan önce kimse konuşmazdı.”
İbn-i Ömer ( radıyallahü anh ) anlattı: “Bir keresinde Resûlullah ( aleyhisselâm ) birisini bir ihtiyâcı için bir yere göndermek istemişti. Bu sırada Hazreti Ebû Bekr sağ taraflarında, Hazreti Ömer de sol taraflarında bulunuyordu. Eşhes bin Kays ( radıyallahü anh ) Resûlullaha ( aleyhisselâm ), Ebû Bekr veya Ömer’den (r.anhümâ) birini gönderseydiniz demesi üzerine, Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Onları nasıl gönderirim? Başa göre, göz ve kulağın durumu ne ise, onların da dindeki durumu öyledir” buyurdular.”
Ebû Bekr ile Ömer’in (r.anhümâ) faziletlerine delâlet eden şeylerden birisi de, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) defnedildiği yere, sâdece onların defnedilmeleridir. Hârûn Reşîd, İmâm-ı Mâlik’e, Ebû Bekr ile Ömer’in (r.anhümâ) Resûlullahın ( aleyhisselâm ) yanındaki mertebelerini sorunca, onların Resûlullah efendimiz yanındaki durumları, vefâtından sonraki durumları gibidir, dedi. Onların, diğer Eshâb-ı Kirâm efendilerimize (r.anhüm) üstünlük sebeplerinden birisi de; Resûlullahın ( aleyhisselâm ) hayâtında ve vefâtından sonra İslama hizmet ve yardımcı olmakta ilk sırada yer almaları ve en önde bulunmalarıdır. Ebû Bekr ( radıyallahü anh ), ilk îmân edenlerden olup, hiç tereddüt etmeden ve duraklama göstermeden Resûlullaha ( aleyhisselâm ) îmân etmiştir. Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Her kime îmânı arzetsem, yüzünü buruşturur, tereddütle bakardı. Ancak Ebû Bekr-i Sıddîk, îmânı kabûl etmekte hiç tereddüt ve duraklama göstermedi” ve “Ey insanlar! Allahü teâlâ, beni size gönderdi. Siz beni tasdik etmeden önce, Ebû Bekr tasdik etti. Bana canı ile, malı ile yardım etti” buyurdu.
Sonra Hazreti Ebû Bekr, İslama girince, insanları İslama da’vete başladı. Resûlullah ( aleyhisselâm ) yalnız iken, kuvvetli görüş ve keskin basiret sahibi, sözü doğru, azmi kavi, malı ve ilmi çok birisine pekçok ihtiyâcı var iken, Resûlullaha ( aleyhisselâm ) çok yardımcı oldu. İlk İslama girenlerin müslüman olmalarına vesile oldu. Onlardan altı tanesi Aşere-i mübeşşere arasında yeraldı. Yine Eshâb-ı Kirâmın ileri gelenlerinden ba’zılarının İslama ilk önce girmesine de Hazreti Ebû Bekr vesile oldu. İslama girip, bu yüzden müşrikler tarafından eza ve cefâ gören müslüman köleleri satın alıp onları azâd etti. Bilâl ve Âmir bin Füheyre (r.anhümâ) bunlardandır. Malını, canını, her şeyini İslâm için, Allah için feda etti. Bu husûsta hiç kimse onun mertebesine çıkamadı. Hattâ yaklaşamadı bile.
Resûlullah ( aleyhisselâm ) husûsiyetle Ebû Bekr ve Ömer (r.anhümâ) ile istişâre ederlerdi. O ikisini. Peygamberlere ve meleklere benzetirlerdi. Ebû Bekr’i meleklerden Mikâil’e (aleyhisselâm) Peygamberlerden İbrâhim ve Îsâ’ya (aleyhisselâm) benzetirdi. Hazreti Ömer’i de kafirlere ve münâfıklara şiddetli olması bakımından Nûh ve Mûsâ aleyhimüsselâma, meleklerden de Cebrâil’e (aleyhisselâm) benzetirlerdi.
Resûlullah ( aleyhisselâm ) âhırete teşrîf buyurduktan sonra, Ebû Bekr ile Ömer (r.anhümâ) müslümanların işlerini üzerlerine aldılar. Resûlullahın ( aleyhisselâm ) sünneti seniyyesini, O’nun yolunu ve gidişatını ta’kib ettiler. Allahü teâlâ onların vasıtasıyla birçok memleketin fethini nasîb ve müyesser eyledi. Pekçok insan İslama girdi. Dîn-i İslâm onların vasıtasıyla kuvvet buldu. Fethettikleri yerlerdeki insanlar, onların vasıtasıyla İslama girdiler. Hazreti Ebû Bekr ve Ömer (r.anhümâ) için, İslama girmelerinde vâsıta oldukları kimselerin ecir ve sevâbları kıyâmete kadar devam edecektir. Hazreti Ebû Bekr ile Ömer’in (r.anhüm) bu faziletlerini inkâr mümkün değildir. Onların bu faziletleri pek meşhûrdur. Hattâ önceki ümmetlere indirilen mukaddes kitaplarda bile onların bu faziletleri yazılıdır. Ehl-i kitap, kiliselerinde onların resimlerini dahî yapmışlardır, İbn-i İshâk anlatır: “Ebû Süfyân’dan ( radıyallahü anh ) duydum, şöyle anlattı: Rum İmparatoru Herakliyus ile görüşünce bana: “Sen aranızda çıkan o Peygamberi tanıyor musun?” dedi. Ben, “Evet” dedim. Sonra beni resimlerle dolu olan bir yere götürdü. Burada; “Sizin aranızdan çıkan o zâtı tanıyabiliyor musun?” dedi. Ben de; “Evet” dedim. Fakat bir de ne göreyim, ortada Resûlullah ( aleyhisselâm ) sağında Resûlullaha yaslanmış vaziyette Hazreti Ebû Bekr, solunda Hazreti Ömer vardı. Ben; “Evet, bu Muhammed, şu Ebû Bekr, şu da Ömer bin Hattâb’a benziyor” dedim.
Bir rivâyete göre! Ebû Süfyân tanıdığını söyleyip onların isimlerini bildirince, Herakliyus; “Biz kendi mukaddes kitabımızda, bu ikisi (Hazreti Ebû Bekr ve Ömer) ile Allahü teâlânın dînini tamamlıyacağını okuyoruz” demiştir.
Süveyd bin Gafele anlattı: Bir topluluğun yanına uğramıştım. Ebû Bekr ile Ömer (r.anhümâ) hakkında lâyık olmıyan sözler sarfediyorlardı. Ben gidip, durumu Ali’ye ( radıyallahü anh ) arz ettim. Bunun üzerine Ali ( radıyallahü anh ): “Bu sözlerden Allahü teâlâya sığınırım. Allahü teâlâ, Ebû Bekr ile Ömer’e (r.anhümâ) rahmet eylesin deyip, gözleri yaşlı olarak kalktı. Elimden tutup, beni mescide götürdü. Minbere çıktı eliyle sakalına dokunarak, cemaata baktı. Sonra şu vecîz ve beliğ hutbeyi okudu: “O kimselere ne oluyor ki, Kureyş’in iki efendisi ve müslümanların büyüğü olan Ebû Bekr ile Ömer’e (r.anhümâ) dil uzatıyorlar? Vallahi! Onları sâdece takvâ sahibi mü’minler sever. Onlara yalnız, alçak ve fâcir olan kimseler buğzeder. Onlar, Resûlullahın sâdık ve vefakâr dostlarıdır. Onlar Resûlullahın vezirleri idi. Onlar, iyiliği emreder, kötülükten alıkorlardı. Onlar, yaptıkları hiçbir işte, Resûlullahın sünnet-i seniyyesinin dışına çıkmazlardı. Resûlullah ( aleyhisselâm ) onların görüşlerine çok kıymet verirdi. Resûlullah ( aleyhisselâm ) onları sevdiği kadar başka birisini sevmemiştir. Bu dünyâdan, onlardan râzı olarak ayrıldı. Onların halifelikleri zamanında müslümanlar kendilerinden râzı idiler. Resûlullah ( aleyhisselâm ), Ebû Bekr’e ( radıyallahü anh ) mü’minlere namaz kıldırmasını emir buyurdu. Resûlullah ( aleyhisselâm ) zamanında, müslümanlara dokuz gün namaz kıldırdı. Resûlullahın ( aleyhisselâm ) âhırete teşrîflerinden sonra, Allahü teâlâ Habîbinin yerine, Ebû Bekr’i ( radıyallahü anh ) seçti. Müslümanlar, hiçbir zorlama olmadan, istiyerek Hazreti Ebû Bekr’e bî’at ettiler. Ebû Bekr’den ( radıyallahü anh ) sonra hilâfeti Ömer ( radıyallahü anh ) aldı. Müslümanlar istişâre edip, Ömer’i ( radıyallahü anh ) halîfe seçtiler. Ben de onu seçenler arasında idim.”
Hulefâ-i Râşidîn’in en üstünü Hazreti Ebû Bekr’dir. Ebû Bekr ( radıyallahü anh ) Hazreti Ömer’den gerek tertîb, gerek hilâfet ve gerekse fazilet bakımından üstündür.
Hazreti Ömer, Hazreti Ebû Bekr’i kendisinden üstün tutmuştur. “Vallahi Ebû Bekr’in bir gecesi ve gündüzü, Ömer’den ve onun ailesi ve akrabalarından daha hayırlıdır”. “Cennette, keşke Ebû Bekr’i ( radıyallahü anh ) görebilecek bir yerde olsaydım”, “Vallahi Ebû Bekr, miskten daha hoştur” mübârek sözlerini Hazreti Ömer söylemiştir.
Hayseme bin Süleymân, “Fedâil-üs-Sahâbe” kitabında şöyle bildirir: Birisi. Ömer bin Hattâb’ı ( radıyallahü anh ) gördü. “Bu, Resûlullahtan ( aleyhisselâm ) sonra bu ümmetin en üstünüdür” deyince, Hazreti Ömer ona değnekle dokunup; “Ebû Bekr, benden, babamdan, senden ve senin babandan da daha hayırlıdır buyurdu.
Hazreti Ali: “Resûlullahtan ( aleyhisselâm ) sonra bu ümmetin en hayırlısı Ebû Bekr’dir” buyurdu.
Üseyd bin Safvân anlattı: Hazreti Ebû Bekr, hicretin onüçüncü yılında vefât edince, Medine’de herkes ağladı. Hazreti Ali işitince, ağlayarak geldi ve; “Hilâfet bugün tamam oldu” buyurdu. Kapı önünde durup: “Yâ Ebâ Bekr! Sen. Resûlullahın sevgilisi, arkadaşı, dert ortağı, sırdaşı ve müşaviri idin. Önce İslama gelen sensin. Senin îmânın, hepimizin îmânından daha saf oldu.
Senin yakînin daha kuvvetli, Allahtan korkun daha büyük oldu. Herkesten zengin, herkesten daha cömert sen idin. Resûlullaha en şefkatli, en yardımcı sen idin. Resûlullah ile sohbetin, hepimizin sohbetinden daha iyi idi. Hayır sahiplerinin birincisi sensin.
Senin iyiliklerin, hepimizinkinden çoktur. Her iyilikte ileridesin. Resûlullahın huzûrunda, senin derecen en yüksek oldu. O’na en yakın, sen oldun, ikramda, ihsânda, güzel huylarda, boyda, yaşda, O’na en çok benzeyen sen oldun. Allahü teâlâ, sana çok mükâfat versin ki, Resûlullaha herkes yalancı derken, sen, doğru söylüyorsun, inandım dedin. Sen, O’nun kulağı ve gözü gibi idin. Allahü teâlâ, seni Kur’ân-ı kerîmde “Sıdk” ismi ile şereflendirdi. Resûlullaha, en sıkıntılı zamanlarında yardımcı oldun. Sulhda O’nun huzûrunda, harplerde O’nun yanında idin. O’nun ümmetinin halîfesi, O’nun dîninin koruyucusu idin. Câhiller dinden çıkarken, sen İslâm dînine kuvvet verdin. Herkes şaşırdığı zaman, sen kükremiş arslan gibi ortaya çıktın. Herkes dağılırken, sen Muhammed Mustafâ’nın ( aleyhisselâm ) yolunu tuttun. Eshâbın az konuşanı ve en beliği, en edîbi sen idin. Her sözün, her buluşun doğru, her işin temizdi. Gönlün herkesten kuvvetli, yakînin hepimizden sağlam idi. Her işin sonunu, önceden görür, geri kalmışları İslâma sokarak aydınlatırdın.
Mü’minlere şefkatli ve affedici baba idin. İslâmın ağır yükünü sen taşıdın. İslâmın hakkını herkes elden kaçırırken, sen yerine getirdin. Sen rüzgârların oynatamıyacağı bir dağ gibi idin. İşin doğruluk ve ilim idi. Sözün, mertçe doğruyu bildirmek idi. Gerici düşüncelerin, bozuk inançların kökünü kazıdın. Hak dînin ağacını diktin. Güçlükleri, müslümanlara kolaylaştırdın. Küfür ve mürtedlik ateşini söndürdün. Allahın dînini sen doğrulttun. İslama, imâna sen kuvvet oldun. Göklerde, melekler arasında, senin derecen çok büyüktür. Muhacirler ve Ensâr arasında, senden ayrılık yarası çok derindir” buyurup, çok ağladı. Mübârek gözlerinden yaşlar aktı.
Sonra; “Allahü teâlânın kaza ve kaderine râzı olduk. Verdiği elemleri kabûl ettik. Yâ Ebâ Bekr! Resûlullahdan ayrılık acısından sonra, bize senin vefâtından daha acı bir musibet gelmedi. Sen mü’minlere sığınak, dayanak ve gölge idin. Münâfıklara karşı çok sert ve ateşli idin. Allahü teâlâ, seni Muhammed aleyhisselâmın huzûruna kavuştursun! Bize, senden ayrılma acısı için sabırlar ve ecirler versin! Bizleri, senden sonra, azmaktan, sapıtmaktan korusun” buyurdu. Eshâb-ı Kirâmın hepsi, sessizce Hazreti Ali’nin sözlerini dinlediler. Sonunda hepsi hüngür hüngür ağladılar.
Hazreti Ebû Bekr, Allahü teâlânın rızâsı, Habîbullahın aşkı için, seksenbin altını fakirlere sadaka verdi. Kırkbin altını gizli, kırkbini de aşikâre vermişti. Bundan sonra giyecek elbisesi bile kalmadı. Sonra keçi kılından dokunmuş eski bir elbiseyi arkasına giydi. Namaz vakitleri hâricinde göğsüne kadar tandıra girer, kıl elbiseyi arkasına alırdı. Namazları evinde kılardı. Böylece üç gün geçti. Resûlullah ( aleyhisselâm ) dördüncü gün sabah namazından sonra Eshâb-ı Kirâma dönerek; “Ebû Bekr Sıddîk üç gündür mescide gelmiyor. Acaba hasta mıdır, gidip hatırını soralım” buyurdular. O sırada Cebrâil aleyhisselâm siyah mutaf (kıl elbise) giymiş vaziyette geldi. Resûl-i ekrem, Cebrâil aleyhisselâmı görünce rengi değişti. “Ey kardeşim Cebrâil, bu ne hâldir?” diye sordular. “Yâ Resûlallah! Gökteki bütün melekler böyle giydiler” dedi. “Neden bu şekilde giydiler?” diye sorunca, “Yâ Resûlallah! Hazreti Ebû Bekr, Hak teâlânın rızâsı ve senin dînin uğruna, kırkbini gizli, kırkbini de aşikâre olarak seksenbin altın sadaka verdi. Hiç giyeceği kalmadığı için, üç gündür mescide gelemedi. Hak teâlâ sana selâm edip, Hazreti Ebû Bekr’e bir elbise gönderilmesini emir buyurdu” dedi. Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) Eshâbına; “Kimde bir fazla elbise varsa versin! Hak teâlâ ona çok sevâb verip, Firdevs Cennetinde bana komşu yapacaktır” buyurdu. Eshâb-ı Kirâmın hiçbirinin fazla elbisesi yoktu. Sonunda bir Sahâbi, başka birisinden bir elbise bulup, Hazreti Ebû Bekr’e gönderdi. Hazreti Ebû Bekr o elbiseyi giyip, Resûl-i ekremin huzûru ile şereflenmek için yola çıktı. Henüz huzûra varmadan, Cebrâil aleyhisselâm gelip; “Yâ Resûlallah! Hak teâlâ sana selâm edip, Ebû Bekr’i karşılamanı emir buyurdu” dedi. Resûlullah ( aleyhisselâm ), Hazreti Ebû Bekr’e karşı çıkıp müsâfeha etti. Bütün Eshâb-ı Kirâm da müsâfeha edip, hepsi candan Hazreti Ebû Bekr’e duâ ettiler.
Cebrâil’in (aleyhisselâm) yukarıdaki sözüne ilâveten, Hak teâlâ; “Ebû Bekr kuluma haber gönderip, bu fakir haliyle benden râzı mıdır?” diye suâl eyledi. Resûlullah ( aleyhisselâm ), Hazreti Ebû Bekr’e bu haberi gönderince, ağlayarak feryâd edip; “Ben kim oluyorum ki, Rabbimden râzı olmayayım. Ben herşeyi yaratan ve besleyen Rabbimden râzıyım, râzıyım, râzıyım” dedi.
Hazreti Ebû Bekr’in üstünlüğünü gösteren hadîs-i şerîflerden ba’zıları şöyledir:
Ebüdderdâ ( radıyallahü anh ) anlatır: Ebû Bekr’in önünde yürürken, Resûlullah ( aleyhisselâm ) beni görüp; “Ey Ebüdderdâ! Neden Ebû Bekr’in önünde yürüyorsun, onun daha üstün olduğunu bilmiyor musun? Böyle yürümek edebe aykırı değil midir?” buyurdu.
Eshâb-ı Kirâmın büyüklerinden Ebû Sa’îd-i Hudrî ( radıyallahü anh ) anlatır: Resûlullah hasta olunca, mescide geldi. Uzun bir hutbe okudu. Önce Uhud şehîdleri için duâ ve istiğfar etti. Sonra; “Allahü teâlâ, bir kulunu dünyâda kalmak ile âhırete gitmek arasında serbest bıraktı. O da, Allahü teâlânın ni’metlerine kavuşmağı istedi” buyurdu. Bu sözlerin, Resûlullahın yakında vefât edeceğini gösterdiğini yalnız Ebû Bekr ( radıyallahü anh ) anlayıp, ağladı ve; “Yâ Resûlallah, sen ölme! Senin yerine biz ölelim. Çocuklarımız ölsünler!” dedi. Ebû Bekr-i Sıddîk bizim en âlimimiz idi. Resûlullahın ( aleyhisselâm ) ona; “Ey Ebû Bekr, ağlama! Bana arkadaşlığı ve malı, Ebû Bekr’den daha bereketli olan yoktur. Eğer ümmetimden dost edinseydim. Ebû Bekr’i dost edinirdim. Fakat İslâm kardeşliği ve muhabbeti vardır” buyurdu. Hazreti Ebû Bekr’in mescide açılan kapısı hâriç, diğer bütün kapıları kapattırdı. “Onun kapısında nûr görüyorum” buyurdu.
Ebû Hüreyre ( radıyallahü anh ) rivâyet etti. Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Mi’râc gecesi uğradığım semâlarda, ismimin ve peşinden de Ebû Bekr’in isminin yazılı olduğunu gördüm” buyurdu. Resûlullah ( aleyhisselâm ), mi’râca çıkıp döndüğü gecenin sabahı, Kâ’be yanına gidip mi’râcını anlattı. İşiten kâfirler alay etti. “Muhammed aklını kaçırmış, iyice sapıtmış” dediler. Müslüman olmağa niyeti olanlar da vaz geçti. Birkaçı sevinerek Ebû Bekr’in ( radıyallahü anh ) evine geldi. Çünkü onun akılı, tecrübeli, hesaplı bir tüccâr olduğunu biliyorlardı. Kapıya çıkınca hemen sordular; “Ey Ebû Bekr! Sen çok kerre Kudüs’e gidip geldin, iyi bilirsin. Mekke’den Kudüs’e gidip-gelmek, ne kadar zaman sürer?” dediler. Ebû Bekr; “İyi biliyorum. Bir aydan fazla” dedi. Kâfirler bu söze sevindi. “Akıllı, tecrübeli adamın sözü böyle olur” dediler. Gülüp alay ederek ve Ebû Bekr’in de kendi kafalarında olduğuna sevinerek; “Senin efendin, Kudüs’e bir gecede gidip geldiğini söylüyor. Artık iyice sapıttı” diyerek, Ebû Bekr’e sevgi, saygı ve güvenç gösterdiler.
Ebû Bekr ( radıyallahü anh ) Resûlullâhın ( aleyhisselâm ) mübârek adını işitince, “Eğer O söyledi ise, inandım. Bir ânda gidip gelmiştir” deyip içeri girdi. Kâfirler neye uğradıklarını anlayamadılar. Önlerine bakıp gidiyor ve; “Vay canına! Muhammed ne yaman büyücü imiş. Ebû Bekr’e sihr yapmış” diyorlardı.
Ebû Bekr ( radıyallahü anh ) hemen giyinip, Resûlullahın yanına geldi. Büyük bir kalabalık arasında, yüksek sesle; “Yâ Resûlallah! Mi’râcınız mübârek olsun! Allahü teâlâya sonsuz şükürler ederim ki, bizleri, senin gibi büyük Peygambere, hizmetçi olmakla şereflendirdi. Parlayan yüzünü görmekle, kalbleri alan, rûhları çeken tatlı sözlerini işitmekle ni’metlendirdi. Yâ Resûlallah! Senin her sözün doğrudur. İnandım. Canım sana feda olsun!” dedi. Ebû Bekr’in sözleri, kâfirleri şaşırttı. Diyecek şey bulamayıp dağıldılar. Şüpheye düşen, îmânı zayıf birkaç kişinin de kalbine kuvvet verdi. Resûlullah ( aleyhisselâm ) o gün Ebû Bekr’e “Sıddîk” dedi. Bu adı almakla, bir kat daha yükseldi.
Kâfirler bu hâle çok kızdı. Mü’minlerin kuvvetli imânına, Peygamberin ( aleyhisselâm ) her sözüne hemen inanmalarına, onun çevresinde pervane gibi toplanmalarına dayanamadılar. Resûlullahı mahcup, mağlûb etmek için, imtihan etmeğe yeltendiler. “Yâ Muhammed (aleyhisselâm)! Kudüs’e gittim diyorsun. Söyle bakalım. Mescidin kaç kapısı, kaç penceresi var?” gibi şeyler sordular. Hepsine cevap verirken, hazret-i Ebû Bekr, “Öyledir yâ Resûlallah, öyledir yâ Resûlallah” derdi. Hâlbuki, Resûlullah ( aleyhisselâm ) edebinden, hayasından karşısındakinin yüzüne bile bakmazdı.. Buyurdu ki: “Mescid-i Aksâ’da etrâfıma bakmamıştım. Sorduklarını görmemiştim. O ânda Cebrâil (aleyhisselâm), Mescid-i Aksâ’yı gözümün önüne getirdi. (Televizyon gibi görüyor) sayıyordum. Sorularına, hemen cevap veriyordum.” Yolda, develi yolcular gördüğünü söyledi, “İnşâallah Çarşamba günü gelirler” buyurdu. Çarşamba günü güneş batarken, kervan Mekke’ye geldi. Fırtına eser gibi olduğunu, bir devenin yıkıldığını söylediler. Bu hâl mü’minlerin îmânını kuvvetlendirdi. Kâfirlerin düşmanlığını arttırdı.
Bir sohbet esnasında Hazreti Ebû Bekr’in ismi geçince. Hazreti Ömer şöyle dedi: “Ömrümdeki bütün amelimin Hazreti Ebû Bekr’in, bir gün ve gecelik ameli gibi olmasını isterdim. O’nun o mes’ûd gecesi ki, Resûlullah ( aleyhisselâm ) ile birlikte hicret ederken Hira dağındaki mağaraya gitti. Mağaraya varınca; “Allah için, yâ Resûlallah içeri girmeyin! Ben gireyim, içeride zararlı birşey varsa, bana gelsin, mübârek zâtınıza bir keder, bir elem gelmesin” dedi ve içeri girdi. İçeriyi süpürüp temizledi. Sağında solunda, irili ufaklı birçok delik gördü. Hırkasını parçalayıp, delikleri kapadı. Bir iki delik kaldı, onları da ayakları ile kapayıp, sonra Resûlullaha, içeri girmesini söyledi. Resûlullah ( aleyhisselâm ) içeri girdi ve mübârek başını Ebû Bekr’in kucağına koyup uyudu. Ayağını yılan soktu. Resûlullah uyanır korkusuyla, sabredip, hiç hareket etmedi. Gözyaşı Resûlullahın mübârek yüzüne damlayınca; “Ne oldu yâ Ebû Bekr” buyurdu. Hazreti Ebû Bekr; “Ayağım ile kapattığım delikten bir yılan ayağımı soktu. Ayağımı çekersem, çıkıp size zarar vereceğinden korkuyorum” dedi. Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Ayağını çek” buyurdular. Ayağını çekince heybetli ve zehirli bir yılan çıktı. Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Ey utanmaz yılan, benim mağara arkadaşıma, sırdaşıma eziyyet etmeğe Allahü teâlâdan korkup, benden utanmıyor musun?” buyurdu. Yılan; “Ey Allahın Habîbi, insanların ve cinlerin Peygamberi! Sana yalnız insanlar değil, hayvanlar, kuşlar, yılanlar, karıncalar, hepsi âşıktır. Hattâ bu gözü yaşlı köleniz, büyüklerimizden yüksek vasıflarınızı dinlemiş, mübârek yüzünüzü görmeğe âşık olmuştur. Bu mağarayı şereflendireceğinizi biliyordum. Onun için çok zamandan beri bu sıkıntılı mağarada gece-gündüz demeyip yolunuzu bekliyorum. Sıddîkın, bu karanlık mağaraya sabahı, siz de güneşi getirdiniz. Fakat Sıddîkın sizi görmeme mâni olunca, benden korku ve haya kalktı. Bu küstahlığa cesâret ettim” diyerek özür diledi. Resûlullah ( aleyhisselâm ) özrünü kabûl etti. Hazreti Ebû Bekr’in yarasına mübârek tükrüğünden sürdü. Hemen iyi oldu.”
Hazreti Ebû Bekr’e, Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) Peygamberliğini bildirip müslüman olmasını teklif ettiği zaman, hiç tereddüt etmeden İslâmiyeti kabûl etmişti. Babası, annesi, çocukları ve torunları da müslümanlığı kabûl etti. Peygamberimizi görüp Eshâb-ı Kirâmdan olmakla şereflendiler. Eshâb-ı Kirâmdan hiçbiri, böyle bir şerefe nail olamamıştır.
Ebû İshâk Hemedânî, Şa’bî’den ( radıyallahü anh ) Hazreti Ebû Bekr-i Sıddîk’ın müslüman olmasını şöyle nakleder:
Hazreti Ebû Bekr, İslâmiyeti kabûl etmeden yirmi sene önce şöyle bir rü’yâ görmüştü: Gökten dolunay inip, Kâ’be-i muazzamaya gelmiş ve sonra parça parça olmuş, parçalardan her biri, Mekke evlerinden biri üzerine düşmüş, sonra bu parçalar bir araya gelerek gök yüzüne yükselmişti. Ebû Bekr’in ( radıyallahü anh ) evine düşen parça ise, gökyüzüne yükselmemişti. Hâdiseyi gören Ebû Bekr ( radıyallahü anh ), hemen evin kapısını kapamış, sanki bu ay parçasının gitmesine mâni olmuştu. Ebû Bekr ( radıyallahü anh ) heyecanla rü’yâdan uyanmış, sabah olunca, hemen yahudi âlimlerinden birisine koşup rü’yâsını anlatmıştı. O âlim cevâbında: “Bu, karışık rü’yâlardan biridir, onun için ta’bir edilmez” demişti. Fakat bu rü’yâ, Ebû Bekr’in ( radıyallahü anh ) zihnini kurcalamaya devam etmiş, yahudinin cevâbı onu tatmin etmemişti. Bundan dolayı, bir zaman sonra ticâret yolculuklarından birinde, yolu rahip Bahira’nın manastırına uğramıştı. Gördüğü rü’yâsının ta’birini Bahira’dan istemişti. Bahira; “Sen neredensin?” dedi. Hazreti Ebû Bekr; “Kureyştenim” diye cevap verince, Bahira; “Mekke’de bir Peygamber ortaya çıkıp, hidâyet nûru Mekke’nin her yerine ulaşacak, sen, hayâtında O’nun veziri, vefâtından sonra da, halîfesi olacaksın” deyince, Ebû Bekr ( radıyallahü anh ) bu cevaba çok hayret etmişti. Hattâ râhib, ona şöyle demişti: “Çabuk, şimdi O’na ulaş. Şu anda vahy geldi. Mûsâ aleyhisselâmın da Rabbi olan Allah hakkı için, herkesten önce O’na îmân eyle!” Ebû Bekr ( radıyallahü anh ) daha Şam’da iken, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) insanları İslama da’vet ettiği haberi ulaştı. Hazreti Ebû Bekr buyurdu ki: “Gördüğüm bu rü’yâ, beni teşvik etti. Resûlullahın huzûrlarına gitmeyi çok arzu ediyordum.” Ebû Bekr ( radıyallahü anh ), Mekke-i mükerremeye gelince, Mekkelilerin durumunu anlayıp, bu husûsta ne dediklerini dinledikten sonra;İslâmı kabûl etmesiyle Kureyşlilerin kendisine pekçok kızacaklarını gördü. Ancak Kureyşliler, Ebû Bekr’in ( radıyallahü anh ) müslüman olacağına hiç ihtimâl vermiyorlardı. Onu kendi düşünceleri istikâmetinde, isâbetli görüş sahibi olarak biliyorlardı. Daha sonra, onlardan ayrılıp evine gitti. O gece kendisine pek uzun gelmişti. Bir an evvel Resûlullahın ( aleyhisselâm ) huzûrlarına gitmek, huzûrlarından müslüman olarak O’nun Allahın Resûlü olduğunu tasdik etmiş olarak çıkmak istiyordu. Resûlullahın ( aleyhisselâm ) huzûrlarına gitti. Resûlullah ( aleyhisselâm ) kendisine; “Seni, Allahü teâlâya kulluk etmeye, O’na itaat etmeye da’vet ediyorum. Ey Ebû Bekr! Ben Allahın Resûlüyüm. Allahü teâlâ beni kendine peygamber olarak seçti. Beni, dîni ile gönderdi. Allahü teâlânın katında bulunanlar, sizin elinizdekilerden hayırlıdır” buyurdu.
Hazreti Ebû Bekr, Peygamberlerin, peygamberliklerine delîlleri vardır, senin delîlin nedir?” diye suâl etti. Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ); “Bu nübüvvetime delîl, o rü’yâdır ki, bir yahudi âlimden ta’birini istedin. O âlim, karışık rü’yâdandır, i’tibâr edilmez dedi. Sonra Bahira râhib doğru ta’bir etti” diye cevap verip; “Ey Ebû Bekr! Seni Allaha ve Resûlüne da’vet ederim” buyurdu. Bunun üzerine Hazreti Ebû Bekr; “Şehâdet ederim ki, sen Allahü teâlânın Resûlüsün ve senin Peygamberliğin hakdır ve cihanı aydınlatan bir nûrdur” diyerek, O’nu tasdik edip müslüman oldu. Herhangi bir husûsta Resûlullah efendimizle sözü uzatmadı. Resûlullahın ( aleyhisselâm ) huzûrundan itaatkâr bir müslüman olarak ayrıldı. Kureyş kâfirleri Ebû Bekr’in ( radıyallahü anh ) durumunu merak ediyorlardı. Onun, Resûlullah efendimizin huzûrundan İslâmı kabûl etmeden çıkmasını bekliyorlardı. Ebû Bekr ( radıyallahü anh ) onların yanına gidip, orada bulunan Hazreti Osman, Hazreti Talha ve Hazreti Zübeyr’e seslendi. Onlar da ayağa kalktılar. Onları alıp götürdü. Müşrikler, onları nereye götürdüğünü bilmiyorlardı. Hazreti Ebû Bekr, onları doğru Resûlullahın ( aleyhisselâm ) mübârek huzûrlarına götürdü. Bu arada onlara gördüğü rü’yâdan ve Muhammed aleyhisselâmın Allahü teâlânın Resûlü olduğundan bahsedip, onları İslâma da’vet ediyordu. Yemîn ile onlara; “Vallahi, Muhammed aleyhisselâmın da’vâsı, rü’yâda gördüğüm nûrun karanlığa üstün gelmesi gibi, kendisine karşı olanlara üstün gelecektir” diyordu. Nihâyet Resûlullahın ( aleyhisselâm ) mübârek huzûrlarına girmekle şereflendiler. Resûlullah ( aleyhisselâm ) onları İslama da’vet etti. Onlar da, derhal bu da’vete icabet edip, müslüman oldular. Sonra dışarı çıktıklarında; Abdürrahmân bin Avf, Sa’d bin Ebî Vakkâs ve Ebû Ubeyde bin Cerrah (r.anhüm) ile karşılaştılar. Onların da ellerinden tutup Resûlullahın huzûruna götürdüler. Resûlullah ( aleyhisselâm ) onlara İslâmı teklif etti. Onlar da müslüman oldular, ertesi gün, Osman bin Maz’ûn, Ebû Seleme bin Abdülesed. Erkâm bin Ebi’l-Erkâm’ı da Resûlullahın huzûrlarına götürdü. Onlar da İslâmiyeti kabûl ettiler. Kısa zamanda Resûlullahın ( aleyhisselâm ) Eshâbının (r.anhüm) sayısı otuzüçe çıktı.
Birgün Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) müslümanlardan birkaçı ile birlikte Erkâm bin Ebi’l-Erkâm’ın ( radıyallahü anh ) Safa tepesindeki evinde sohbet ediyorlardı. Başta Hazreti Ebû Bekr olmak üzere, hepsi bu yeni dînin müşriklere açıkça teklif edilmesini arzuladıklarını bildirdiler. Henüz açıkça tebliğ edilmek emri verilmemişti. Peygamber efendimiz de, “Ey Ebû Bekr! Bizim sayımız henüz az. Bu işe yetmeyiz” buyurdu ise de, Ebû Bekr’in ve arkadaşlarının arzularının çokluğundan onları kıramadı. Hemen Mescid-i Haram’ın bir tarafına topluca oturdular. O sırada müşrikler de orada toplu hâlde bulunuyorlardı. Hazreti Ebû Bekr ayağa kalktı. Putlardan yüz çevirip, Allahü teâlâya ve O’nun Peygamberi Muhammed aleyhisselâma inanmanın lâzım olduğunu anlatmaya başladı. Müşrikler, hep birden Ebû Bekr’e ve arkadaşlarına saldırdılar. Yumruk ve tekmelerle ortalığı alt-üst ettiler. Hazreti Ebû Bekr’i fenâ hâlde tartaklayıp dövdüler. Utbe bin Rebia, demirli ayakkabılarını Ebû Bekr’in ( radıyallahü anh ) yüzüne çarpa çarpa yüzünü gözünü kanlar içinde bıraktı, tanınmaz hâle getirdi. Benî-Teym kabilesi mensûplan yetişip ayırmasaydı, öldürünceye kadar dövmeye devam edeceklerdi. Kabilesinden olan kişiler, bitkin ve perişan bir hâle gelen Hazreti Ebû Bekr’i bir çarşafın içine koyarak evine götürdüler. Hemen geri dönüp Kâ’be’ye geldiler: “Eğer Ebû Bekr ölecek olursa, yemîn olsun ki, biz de Utbe’yi gebertiriz!” dediler ve yine Hazreti Ebû Bekr’in yanına gittiler.
Hazreti Ebû Bekr, uzun bir süre kendine gelemedi. Babası ve Benî-Teymliler, onu ayıltmak için çok uğraştılar. Ancak akşama doğru kendine gelebildi. Gözlerini açar açmaz, ezik bir sesle; “Resûlullah ne yapıyor? O, ne hâldedir? O’na da dil uzatmışlar, hakaret etmişlerdi” diyebilmişti. Onun bu sözünü duyan akrabâları, “Kendi ne hâlde, kimi düşünüyor?” diye onu kınadılar. Annesi Ümm-ül-Hayr’a; “Sor bakalım, birşey yer içermi?” deyip, onları yalnız bıraktılar. Hazreti Ebû Bekr’in yemeğe ve içmeğe ne isteği vardı, ne de bir gücü. Ev tenhâlaşınca, annesi ona; “Ne yersin, ne içersin!” diye sordu. Hazreti Ebû Bekr gözlerini açtı ve; “Resûlullah ne hâldedir, ne yapıyor?” dedi. Annesi; “Vallahi arkadaşın hakkında hiçbir bilgim yok!” dedi. Ebû Bekr ( radıyallahü anh ) “Hattâb’ın kızı Ümm-i Cemil’e git, Resûlullahı ondan sor!” dedi. Annesi Ümm-ül-Hayr, kalkıp Ümm-i Cemil’in yanına gitti ve; “Oğlum Ebû Bekr, senden Abdullah’ın oğlu Muhammed’i soruyor. Acaba ne hâldedir?” dedi. Ümm-i Cemil de; “Benim ne Muhammed, ne de Ebû Bekr hakkında bir bilgim var! istersen seninle birlikte gidelim!” dedi. Ümm-ül-Hayr olur deyince, beraberce kalktılar, Hazreti Ebû Bekr’in yanına geldiler. Ümm-i Cemil, Hazreti Ebû Bekr’i böyle perişan bir vaziyette, yaralar ve bereler içinde görünce, kendini tutamıyarak çığlık kopardı ve; “Sana bunu yapan bir kavim, muhakkak azgın ve taşkındır. Allahtan dileğim. Onlardan öcünü almasıdır” dedi. Hazreti Ebû Bekr, Ümm-i Cemil’e; “Resûlullah ne yapıyor, ne haldedir?” diye sordu. Ümm-i Cemil, ona; “Burada annen var, söylediğimi işitir” dedi. Hazreti Ebû Bekr de; “Ondan sana bir zarar gelmez, sırrını yaymaz” deyince, Ümm-i Cemil; “Hayattadır, hâli iyidir” dedi. Tekrar; “Şimdi O nerededir?” diye sordu. Ümm-i Cemil; “Erkâm’ın evindedir” dedi. Hazreti Ebû Bekr; “Vallahi, Resûlullahı gidip görmedikçe, ne yemek yerim, ne de birşey içerim!” dedi. Annesi; “Sen, şimdi biraz bekle, herkes uykuya dalsın!” dedi. Herkes uyuyup, ortalık tenhâlaşınca, Hazreti Ebû Bekr, annesi ve Ümm-i Cemil’in yardımı ile, yavaş yavaş Resûlullahın yanına vardı. Âlemlere rahmet olarak gönderilen o yüce Peygambere muhabbetle sarıldı. Müslüman kardeşleriyle kucaklaştı. Ebû Bekr’in ( radıyallahü anh ) bu hâli, Peygamber efendimizi çok üzdü. Hazreti Ebû Bekr; “Yâ Resûlallah! Babam, anam sana feda olsun! O azgın adamın, yüzümü gözümü yerlere sürtüp, beni bilinmez hâle getirmesinden başka bir üzüntüm yok! Bu yanımdaki de, beni dünyâya getiren annem Selmâ’dır. Onun hakkında duâ buyurmanızı istirhâm ediyorum. Umulur ki, Allahü teâlâ, onu senin hürmetine Cehennem ateşinden kurtarır” dedi. Bunun üzerine Peygamberimiz. Selmâ’nın müslüman olması için Allahü teâlâya yalvardı. Resûlullahın ( aleyhisselâm ) duâsı kabûl olundu. Annesi de hidâyete kavuşup müslümanlığı kabûl etti. Böylece ilk müslümanlardan biri olmakla şereflendi.
Resûlullah ( aleyhisselâm ) müslümanların kuvvet bulması için, Ömer bin Hattâb ve Ebû Cehl bin Hişâm’dan birisinin de müslüman olması için duâ etmişti. Ömer ( radıyallahü anh ) müslüman oldu. Ömer ( radıyallahü anh ) müslüman olunca, Resûlullah ( aleyhisselâm ) tekbîr getirdi. Erkâm’ın evinde bulunan müslümanlar da tekbîr getirdiler. Müslümanların tekbîr sesleri Mekke semâlarında dalgalandı. Sonra Hazreti Ömer; “Kardeşlerimiz ne kadardır?” diye sordu. “Seninle kırk olduk” dediler, “Öyle ise, ne duruyoruz? Haydi çıkalım, Harem-i şerîfe gidelim açıkça Kur’ân-ı kerîm okuyalım” dedi. Resûlullah kabûl buyurdular. Önde Hazreti Ömer, sonra Hazreti Ali, ondan sonra Resûlullah, sağında, Hazreti Ebû Bekr, solunda Hazreti Hamza, arkasında öteki Sahâbiler yürüyerek Harem-i şerîfe gittiler. Müşriklerin ileri gelenleri, orada Hazreti Ömer’den müjde bekliyorlardı. “Ömer, Muhammedîleri toplamış getiriyor” dediler. Sevindiler. Ebû Cehl, zekî, cin fikirli olduğundan, bu gelişi beğenmedi, ileri varıp; “Yâ Ömer! Bu ne?” dedi. Hazret-i Ömer hiç aldırış etmeden; “Eşhedü en lâ ilahe illallah ve eşhedü enne Muhammeden Resûlullah” dedi. Ebû Cehl, ne diyeceğini şaşırdı, dona kaldı. Hazret-i Ömer bunlara dönerek; “Beni bilen bilir. Bilmeyen bilsin ki, Hattâb oğlu Ömer’im. Karısını dul, çocuklarını yetim bırakmak isteyen, yerinden kıpırdasın” dedi. Hepsi geriye çekilip dağıldılar. Ehl-i İslâm, Harem-i şerîfte saf olup, yüksek sesle tekbîr aldı. İlk olarak meydanda namaz kıldılar. Hazret-i Ömer, o günden sonra dayısı Ebû Cehl’e ve kâfirlerin ileri gelenlerine meydan okudu.
Hazreti Ömer müslüman olunca; “Ey Peygamberim, sana, Allah ve mü’minlerden senin izinde gidenler yetişir” meâlindeki Enfâl sûresinin altmışdördüncü âyet-i kerîmesi indi. Hazreti Ömer müslüman olduktan sonra, hicrete kadar Resûlullahın ( aleyhisselâm ) yanından ayrılmadı. O da, diğer müslümanlarla birlikte İslâmiyetin yayılmasına hizmet etti. Müşriklerin safha safha ilerlettikleri düşmanlıkları ve işkenceleri karşısına dikilip, kahramanca mücâdele etti.
Ebû Bekr ( radıyallahü anh ) müslüman olduktan sonra, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) yanından hiç ayrılmazdı. Resûlullaha yardımcı olurdu, İstenmiyen durumlarda Resûlullahın yanında bulunur, bütün mübârek sözlerini tasdik ederdi. Resûlullahın mi’râcını da tereddütsüz kabûl etmiş, kâfirleri sükût-i hayâle uğratmıştı.
Resûlullah ( aleyhisselâm ), Hazreti Ebû Bekr’in evine, sabah ve akşam vakitleri olmak üzere iki kere teşrîf ederdi. Bu durum, hicrete kadar devam etti. Hicrette de Resûlullah ( aleyhisselâm ) ile beraberdi. Allahü teâlâ, Ebû Bekr’i ( radıyallahü anh ) böyle bir yolculuk ile şereflendirmiş, Kurân-ı kerîmde ondan bahis buyurmuştur. Allahü teâlâ bu husûsta Tevbe sûresinin 40. âyet-i kerîmesinde meâlen; “Eğer siz (Resûlüme) yardım etmezseniz, Allahü teâlâ, O’na (Evvelce yardım ettiği gibi) yine yardım eder. Hani Mekke kâfirleri onu Mekke’den çıkardıklarında ikinin ikincisi (Ebû Bekr) (Sevr dağında) bir mağarada idiler. Peygamber, arkadaşına (Hazreti Ebû Bekr’e); “Korkma! Allah bizimle beraberdir” demişti. Allahü teâlâ ona sekînetini indirdi” buyuruldu. Âlimlerden ba’zıları; “Âyet-i kerîmede üzerine “sekînet” indirilen Hazreti Ebû Bekr’dir” buyurmuşlardır.
Ebû Bekr ( radıyallahü anh ), bu hicret sırasında Resûlullaha binek verdi. Kendilerine yol gösterecek olan delîli kiraladı, beraberinde Ebû Bekr’in ( radıyallahü anh ) azâdlısı Âmir bin Füheyre de vardı. Bu sırada Resûlullahın hizmetini bizzat Hazreti Ebû Bekr yaptı. Medîne-i münevvereye gelinceye kadar, bütün masraflarını ve koruma işlerini Hazreti Ebû Bekr üzerine aldı.
Kureyş müşrikleri, zaîf ve güçsüz mü’minleri, Mekke’nin çocuklarına teslim ediyorlar, onlara alay ettiriyorlar, kendileri de yoruluncaya kadar onlara eziyet ve işkence ediyorlardı. Onları tutuyorlar, kızgın güneş altında dövüyorlar, göğüslerine büyük taşlar koyuyorlar, “Muhammed’i ( aleyhisselâm ) inkâr edinceye kadar böyle kalacaksınız!” diyorlardı. Böyle işkenceye ma’rûz kalanlardan birisi de, Bilâl-i Habeşî ( radıyallahü anh ) idi. Canını Allah yolunda feda eden Bilâl-i Habeşî ( radıyallahü anh ), müşriklerin yaptıkları bu işkenceler esnasında sâdece “Allah bir! Allah bir!” diyordu. Bu sırada, Hazreti Ebû Bekr bu hâlde iken Bilâl-i Habeşî’yi görmüş, onu satın alıp azâd etmiş, onların elinden kurtarmıştı.
Hazreti Ebû Bekr’in Allah yolunda harcadığı şeyler, İslâmın başlangıcında, en ihtiyâç duyulan zamanda olduğu için, Eshâb-ı Kirâmın ve diğer bütün ümmetin Allah yolunda verdiklerinden daha üstün ve öndedir. Nitekim, Hadîd sûresinin onuncu âyet-i kerîmesinde meâlen; “Mekke-i mükerremenin fethinden önce malını veren ve cihâd eden kimseye, fetihden sonra malını dağıtan ve cihâd edenden daha büyük derece vardır. Allahü teâlâ hepsine Cenneti va’d etti” buyuruldu.
Eshâb-ı Kirâmın ve diğer bütün ümmetin Allah yolunda harcadığı malların hepsi bir araya toplansa, Ebû Bekr’in ( radıyallahü anh ) yaptığı yarım müdlük infakın (harcamanın) derecesine ulaşamayacağı bildirildi.
Resûlullahın âhırete teşrîflerinden sonra, Allahü teâlâ, müslümanların durumunu Hazreti Ebû Bekr ile telâfi etmiştir. Hazreti Ebû Bekr, müslümanların işlerini derleyip düzenledi.
Resûlullahın emri üzerine hazırlanan Üsâme’nin ( radıyallahü anh ) komutasındaki İslâm ordusunu, Rumlar üzerine gönderdi. Bunda pek büyük faydalar oldu. Resûlullahın ( aleyhisselâm ) âhırete teşrîfleri ile Rumlar, artık müslümanların dağılıp bozulacaklarını sanıyorlardı. Fakat Üsâme’nin ( radıyallahü anh ) ordusu üzerlerine gönderilince, Rumlar, zihinlerindeki bu yanlış zannı attılar.
Hazreti Ebû Bekr, bundan başka da ordular hazırlayıp etrâfa gönderdi. Kısa zamanda Allahü teâlâ, onun vasıtasıyla bütün Hicaz, Bahreyn ve Yemen’in büyük bir kısmının fethini nasîb eyledi. Şam ve Irak taraflarına ordular gönderdi. İran ve Rum orduları mağlup edildi. Hazreti Ebû Bekr’in vesilesiyle çok kimse İslama girdi. Bu sebeble hiç kimsenin kazanamayacağı sevâba kavuştu.
Hazreti Ebû Bekr’in yaptıklarının kıymetli olmasının sebebi, İslâmın ve müslümanların onun vasıtasıyla kuvvetlenmiş olmasıdır. Ayrıca Resûlullahın ( aleyhisselâm ) vefâtından sonra, zekâtlarını vermek istemeyenlere tavizsiz hareket etmiş, Üsâme’nin ( radıyallahü anh ) ordusunun gönderilmesi husûsunda Resûlullahın emrini aynen tatbik etmiştir. Eshâb-ı Kirâm da, Hazreti Ebû Bekr’in dediklerini kabûl etmiş, Allahü teâlâ onun vasıtasıyla fetihler nasîb etmiştir. Büyük ordular teşkil edilmiş, müslümanlar kuvvetlenmiş, şirk ve şirk orduları kırılmış, zayıflatılmıştır.
Hazreti Ebû Bekr, kendisinden sonra Hazreti Ömer’in halîfe olmasını istemiştir. Çünkü Hazreti Ebû Bekr, Hazreti Ömer’in kuvvetini ve faziletini biliyordu. Hazreti Ebû Bekr, kendisinden sonra dirayetli birisinin müslümanların halîfesi olmasını te’min etmiş, büyük bir hayra daha vesile olmuştur. Bu sebeble, Hazreti Ebû Bekr, kendi yaptıklarının sevâbına ilâveten, Hazreti Ömer’in yaptıklarının sevâbına da kavuşmuştur. Bu sebebten dolayı, Cebrâil (aleyhisselâm) Resûlullaha ( aleyhisselâm ); “Ömer, Ebû Bekr’in hasenelerinden bir hasenedir” demiştir.
Aşağıdaki hadîs-i şerîfler, âlimlerin birçoğu tarafından, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) vefâtından sonra Ebû Bekr’in ( radıyallahü anh ) halîfe olacağının delîli olarak gösterilmiştir.
Resûlullah ( aleyhisselâm ) vefâtına yakın hastalanınca, namaz vakti geldi. Resûlullah ( aleyhisselâm ) cemâate gitmek istedi. Cemâate gidecek takat bulamayınca; “Ebû Bekr’e söyleyin, namazı kıldırsın” buyurdu.
Resûlullahın mübârek ve mutahhâre zevcelerinden Hazreti Ömer’in kızı Hafsa ( radıyallahü anha ), Resûlullaha ( aleyhisselâm ); “Sen hasta olunca, Ebû Bekr’i ( radıyallahü anh ) öne geçirdin” deyince, Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Onu takdim eden ben değilim; Allahü teâlâ onu takdim etti” buyurdu.
Hazreti Âişe’nin rivâyetinde, Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Aralarında Ebû Bekr varken, bir kavme, ondan başkasının İmâm olması lâyık değildir” buyurdu.
Yine Âişe’nin ( radıyallahü anha ) rivâyetinde, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) mübârek zevcesi ve Hazreti Ebû Bekr’in kızı Aişe’ye ( radıyallahü anha ); “Babanı çağır! Babanı çağır! Bir kimsenin, “Ben daha lâyıkım” demesinden korkuyorum. Allahü teâlâ ve mü’minler, sâdece Ebû Bekr’den râzıdır” buyurdu.
Birgün Hazreti Abbâs, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) huzûrlarına girdi. Resûlullah ( aleyhisselâm ). “Ey Abbâs! Ebû Bekr Allahü teâlânın dîninde benim hâlîfemdir. Onu dinlerseniz, felah bulursunuz. Ona itaat ederseniz, doğru yolu bulursunuz” buyurdu.
İbn-i Mes’ûd ( radıyallahü anh ) anlatır: Resûlullah ( aleyhisselâm ) âhırete teşrîf buyurdukları zaman, Ensâr (r.anhüm); “Bir emîr Ensârdan, bir emîr Muhacirlerden (r.anhüm) olsun” deyince, Hazreti Ömer; “Ey Ensâr! Siz Resûlullahın ( aleyhisselâm ) insanlara namaz kıldırmak için Ebû Bekr’i ( radıyallahü anh ) öne geçirdiğini bilmiyor musunuz?” dedi. Onlar da; “Evet” deyip, bildiklerini söylediler. Bunun üzerine Hazreti Ömer; “Öyleyse, hanginiz Hazreti Ebû Bekr’in önüne geçmek ister?” dedi. Ensâr ise; “Kendimizi Ebû Bekr’e takdim etmekten Allahü teâlâya sığınırız” dediler.
Eshâb-ı Kirâm (r.anhüm), Ebû Bekr’e ( radıyallahü anh ) bî’at etmek, onun halîfe olmasını tasdik etmek, “Allahın Resûlünün halîfesi” diye isimlendirmek, ona itaat etmek, onunla beraber muharebe etmek husûsunda ittifâk etmişlerdir.
Allahü teâlâ, İslâm dînini Hazreti Ömer’le kuvvetlendirdi. Abdullah İbni Mes’ûd hazretleri bu husûsta şöyle buyurdu; “Biz, Hazreti Ömer müslüman olunca kuvvetlendik. Ömer ( radıyallahü anh ), müslüman olmadan önce Kâ’be-i muazzamaya gidip açıkça namaz kılamazdık. Hazreti Ömer müslüman olunca, müşriklerle mücâdele ederek, Kâ’be-i muazzamada serbestçe namaz kılmamızı te’min etti”
İbn-i Abbâs ( radıyallahü anh ) anlattı: “Ömer ( radıyallahü anh ), müslüman olunca, Cebrâil (aleyhisselâm) inip; “Ey Muhammed! Ömer’in ( radıyallahü anh ) müslüman olmasıyla semâdakiler sevindiler” dedi. Ömer ( radıyallahü anh ) müslüman olunca, Resûlullahın yanında, çekilmiş hazır bir kılıç oldu.”
Hazreti Ömer, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) sünnet-i seniyyesi ve Ebû Bekr’in ( radıyallahü anh ) yolu üzere yürüdü. Zayıf olan mü’minlere yardım eder, mazlûmun hakkını zâlimden alırdı. Allahü teâlâ, hakkı onun dili üzere kıldı. Bu yüzden “Fârûk” lakabı verildi. Allahü teâlâ, onun Mekke-i mükerremeden Medîne-i münevvereye hicretini dîne destek yaptı. Müslümanları sevindirdi. Münâfıkların kalbine korku verdi. Kâfirlere karşı pek şiddetli, müslümanlara karşı ise pek şefkatli idi.
İnsanların kınaması, Ömer’i ( radıyallahü anh ) Allah yolunda bulunmaktan, O’nun dızâsına uygun iş yapmaktan alıkoyamazdı.
Ebû Leylâ ( radıyallahü anh ) anlatır: Hazreti Ömer, yanında bir çubuk taşırdı. Bu çubukla, kendisini, Hazreti Ebû Bekr’den üstün tutanları, iftiracılara verilen ceza ile cezalandırırdı. Birgün, Basra ve Kûfe’den ba’zı kimseler geldi. Aralarında Hazreti Ebû Bekr’in mi üstün, yoksa Hazreti Ömer’in mi üstün olduğu hakkında sözler söylerlerdi. Hazreti Ömer, kendisini, Ebû Bekr’den ( radıyallahü anh ) üstün tutanlara yanında bulundurduğu sopa ile gerekli cezayı verdi. Akşam olunca, Mescid-i Nebevî’de minbere çıkıp şöyle buyurdu: “Dikkat ediniz! Bu ümmetin Resûlullahtan ( aleyhisselâm ) sonra en üstünü Ebû Bekr’dir ( radıyallahü anh ). Kim bugünden sonra bunun aksini söylerse, iftiracı durumuna düşer. Ona, iftiracılara verilen ceza verilir.”
Osman bin Affân’ın ( radıyallahü anh ) azâdlı kölelerinden biri şöyle anlatır: “Bir yaz günü, Aliye denen yerde, Osman bin Affân’la ( radıyallahü anh ) beraber bir evdeydik. Uzaktan, iki deveyi çekip gelen birisini gördük. Hava çok sıcaktı. Hazreti Osman; “Keşke onları ortalık serinleyince götürse idi” dedi. Yanımıza yaklaşınca, onun Hazreti Ömer olduğunu gördük. O zaman Hazreti Osman, kalkıp başını kapıdan dışarı çıkardı, tekrar içeri çekildi. Hararetin fazlalığından hâli değişti. Hazreti Ömer hizâlarına gelince, Hazreti Osman; “Ey mü’minlerin emîri bu saatte niçin dışarı çıktınız?” dedi. Hazreti Ömer; “Bunlar, zekât develeridir. Geride kalmışlardı, onları götürüyorum. Kaybolurlarsa, yarın huzûr-i ilâhîde Allahü teâlâ, onları benden sorar” dedi. Bunun üzerine Hazreti Osman; “Ey mü’minlerin emîri! Şurada gölgede biraz dinlenip su içseniz, biz onları götürürüz” dedi. Fakat Hazreti Ömer, dinlenmeden yoluna devam etti. Hazreti Ömer gidince, Osman ( radıyallahü anh ), “Kuvvetli ve emîn bir kimseye bakmak isteyen, Hazreti Ömer’e baksın” buyurdu. Hazreti Ali buyurdu ki: “Resûlullahtan sonra bu ümmetin en hayırlısı, Ebû Bekr ile Ömer’dir.”
Allahü teâlâ, Ebû Bekr ile Ömer’e (r.anhümâ), güzel ve yüksek bir hayat ve ömür nasîb etmiştir. Gerek Resûlullahın hayâtında ve gerekse âhırete teşrîflerinden sonra dîne hizmette; Hicaz, Şam, Yemen, Irak, Horasan ve fethedilen diğer yerlerde İslâmın galip gelmesine onları vesile kılmıştır. Adâletleri ile örnek olduklarından, onların izinden gidenlerin sevâblarına da kavuşmaktadırlar.
İnsanlar arasında örnek olan Hazreti Ebû Bekr ile Hazreti Ömer’in İslâmı yaşayışları ve adâletleri her tarafa yayılmış ve meşhûr olmuştur. Hattâ darb-ı mesel olmuş, “Âdil bir hayat (yaşayış) için Ömereyn’in sîreti (gidişatı)” denilmiştir. Burada Ömereyn’den maksad, Hazreti Ebû Bekr ile Hazreti Ömer’dir. Anne baba için ebeveyn dendiği gibi, Ömer ismi teleffuzda hafif olduğu için Ömereyn denmiştir.
Hazreti Ebû Bekr ile Ömer ( radıyallahü anh ), Resûlullahtan ( aleyhisselâm ) sonra, onun sîreti üzere yürümüşler, adâletli yolunu tutmuşlardı. Bu husûsta; “Ebû Bekr ile Ömer, Allahü teâlânın kullarına huccettir” denilmiştir. “Resûlullahın sünnet-i seniyyesi üzere kim yürüyebilir?” denilse, “Hazreti Ebû Bekr ile Ömer yürümüştür” denilir.
O ikisi, bu ümmetin ekserisinin İslama girmelerine, her memleketin fethine ve dolayısıyla halkının da İslâma girmelerine, kıyâmete kadar bu dînin devamına vesîle olmuşlardır. Kendi şahısları ile ilgili sevâba ilâveten, her müslümanın kazandığı sevâb kadar da sevâba nail olmaktadırlar. Onlara, bu husûsta bu ümmetten hiç kimse müsavî olmadığı gibi, onların derecelerine yaklaşamazlar bile.
İbn-i Ömer ( radıyallahü anh ) anlattı: Resûlullah ( aleyhisselâm ) bir fitneden bahsettikten sonra, Hazreti Osman’ı ( radıyallahü anh ) işâret ederek: “O fitnede, bu, mazlûm olarak katledilir” buyurdu.
Âişe ( radıyallahü anha ) rivâyet etti: Resûlullah ( aleyhisselâm ), “Bana kardeşimi çağırın!” buyurdu. “Yâ Resûlallah, kardeşin kimdir?” denilince, “Ebû Bekr’dir” buyurdu. Yine; “Bana kardeşimi çağırın!” buyurdu. Kim olduğu sorulunca, “Ömer’dir.” buyurdu. Yine; “Bana kardeşimi çağırın!” buyurdu. “Yâ Resûlallah ( aleyhisselâm ) kardeşin kimdir?” denildi. “Osman’dır” buyurdu. Hazreti Osman çağırılıp, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) yanlarına yaklaştı. “Ey Osman! Allahü teâlâ sana (hilâfet denen) bir gömlek giydirecektir. Eğer münâfıklar onu soymak isterlerse, bana kavuşasıya kadar sakın çıkarma!” buyurdu.
Hazreti Âişe buyurdu ki: Resûlullah ( aleyhisselâm ) evinde, mübârek baldırları, ya’nî topuğu ile dizi arası açık bir hâlde uzanmıştı. Hazreti Ebû Bekr kapıya gelip izin istedi. Habîb-i ekrem izin verdiler. Hâllerini değiştirmediler. Sonra Hazreti Ömer gelip izin istedi. Ona da izin verdiler ve mübârek baldırları açık olarak sohbet ediyorlardı. Hazreti Osman gelip izin isteyince, Resûl-i ekrem oturdu ve örtündü. Hepsi gittikten sonra, Server-i âleme sordum: “Babam Ebû Bekr ( radıyallahü anh ) içeri girdi. Hiç hareket etmediniz. Hazreti Ömer içeri girince, yine aynı vaziyette durdunuz. Hazreti Osman içeri girince, doğrulup oturdunuz ve elbisenizi düzelttiniz. Bunun hikmeti nedir?” Cevâbında; “Meleklerin haya ettiği bir kimseden ben haya etmez miyim?” buyurdular. Bir rivâyette ise, Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Osman, çok haya sahibi bir kimsedir. Eğer o hâlde izin verseydim, içeri girip söyleyeceğini anlatamazdı” buyurmuştur.
Hazreti Osman’ın dört halîfe içinde üstünlük sırası, halifelik sırası gibidir. Ya’nî, üçüncü mübârek kimsedir. Hazreti Ömer’in tesbit etmiş olduğu altı kişilik şu’râ ehli, onu Hazreti Ömer’den sonra halîfe seçtiler. Hazreti Osman’ın, Eshâb-ı Kirâm (r.anhüm) arasında dört mühim husûsiyeti vardı, İkisi, Resûlullah ( aleyhisselâm ) o hayatta iken, ikisi de Resûlullahın ( aleyhisselâm ) âhırete teşrîflerinden sonradır. Hazreti Osman’ın Resûlullah hayatta iken mevcût olan iki bariz husûsiyetinden biri, Allah yolunda çok mal harcaması ve müslümanlara faydasının çokluğudur. Osman ( radıyallahü anh ) Tebük Seferi’ne iştirâk eden ve sıkıntılarının çokluğundan dolayı “Ceyş-ül-Usret” (Zorluk askeri) olarak isimlendirilen İslâm ordusunu 930 deve, katır ve yetmiş at ile donattı. Resûlullaha ( aleyhisselâm ) bu yolda harcaması için 1.000 dînâr verdi. Bunun üzerine Resûlullah ( aleyhisselâm ) p; “Bugünden sonra Osman’a yaptığı şeyler zarar vermez” buyurdu. Rûme kuyusunu satın alıp herkesin ondan içmesini sağladı.
Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) Medine’ye hicret ettiği ilk günlerde, şehirde su sıkıntısı çekiliyordu. Rûme kuyusundan başka içecek su yoktu. Bu kuyu ise bir yahudiye âit olup suyunu satardı. Resûlullah ( aleyhisselâm ); Rûme kuyusunu kim satın alıp, kendi kovasını müslümanların kovası ile beraber tutarsa, Cennetteki kovası bundan hayırlı olur” buyurdular. Hazreti Osman kuyuya varıp, yahudi ile pazarlık etti. Yahudi kuyunun hepsini satmadı. Hazreti Osman da, nöbetleşe, bir gün kendisinin, bir gün yahudinin olmak üzere yarısını satın aldı. Hazreti Osman, kendi nöbet gününde kuyuyu müslümanlara serbest bırakırdı. Yahudi, nöbetinde suyu para ile satardı. Müslümanlar, Hazreti Osman’ın nöbetinde iki günlük sularını alır, yahudinin nöbetinde kuyunun yanına bile uğramazlardı. Yahudinin işi böylece bozuldu. Yahudi, işi bozulunca, yarısını onikibin dirheme sattığı kuyunun diğer yarısını sekizbin dirheme satmayı teklif etti. Hazreti Osman, diğer yarısını da alıp, kuyunun müslümanlara hergün hizmet vermesini te’min etti.
Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Kıyâmete kadar, Rûme kuyusundan içen her kimsenin her içimine karşılık, Osman için bir köle azâd etmiş sevâbı vardır” buyurdu.
Resûlullah ( aleyhisselâm ) hayatta iken mevcût olan husûsiyetlerinden biri de, Hazreti Osman’ın, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) iki mübârek kerîmeleriyle evlenmiş olmasıdır. Böyle bir üstünlük, ondan önce ve sonra kimseye nasîb olmamıştır. Bu sebeple Hazreti Osman, Zinnûreyn (iki nûr sahibi) olarak isimlendirilmiştir.
Resûlullahın ( aleyhisselâm ) âhırete teşrîflerinden sonraki iki durum ise: Hazreti Osman’ın ( radıyallahü anh ) pekçok gayr-i müslim memleketi fethetmesidir. Bu sebeble pekçok insan müslüman olmuştur. Hazreti Osman, fetihleri sebebi ile müslüman olanların sevâbları kadar sevâba sahiptir.
Hazreti Osman, Kur’ân-ı kerîmi meşhûr kırâatler üzerine cem’ etmek sûretiyle, müslümanlar arasındaki okuyuş farklılıklarını gidermiş oldu. Böyle büyük bir işin sevâbına da kavuştu.
Hammâd bin Zeyd; “Emîr-ül-mü’minîn Hazreti Osman, kırk gece muhasara altında tutulduğu zaman, karşı tarafa delîl olacak hiçbir şey konuşmadı” buyurdu.
Sa’îd bin Müseyyib anlattı: Hazreti Osman, birgün insanların yanına yaklaştı ve; “Aranızda Talhâ bin Ubeydullah var mı?” diye sordu. Orada bulunan Talhâ ( radıyallahü anh ); “Buradayım ne arzu ettiniz?” deyince, Hazreti Osman; “Allah aşkına söyle, sen Resûlullahın; “Her peygamberin Cennette bir refîki vardır. Benim Cennetteki refîkim Osman’dır” buyurduğunu duydun mu?” diye sorunca, Talhâ ( radıyallahü anh ); “Evet duydum” deyip, onu tasdik etti.
Dört halîfenin sonuncusu Hazreti Ali’dir. Resûlullah ( aleyhisselâm ) müslümanlara, onların yoluna sarılmayı emretmiştir. Hazreti Ali, Nebilerden, Resûllerden ve kendisinden önceki üç halîfeden sonra, mahlûkâtın en üstünüdür.
Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Benden sonra hilâfet otuz senedir” ve “Benden sonra, benim sünnetime ve Hulefâ-i Râşidîn’in sünnetine sarılınız” buyurmuştur.
Hazreti Ali, Resûlullaha soyca pek yakın idi. İlmi çoktu. Çok cesurdu. Resûlullah ( aleyhisselâm ) onu pekçok severdi. Onu, Hazreti Fâtıma vâlidemiz ile evlendirdi. O, Cennet gençlerinin efendileri olan Hazreti Hasen ile Hazreti Hüseyn’in (r.anhümâ) babasıdır. Resûlullah efendimizin pak ve şerefli soyu “Hazreti Hasen ve Hüseyn ile devam etmiştir. Hazreti Ali’nin zühdü ve vera’ı pekçok idi. O, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) amcasının oğludur.
İbn-i Abbâs ( radıyallahü anh ) “Resûlullah ( aleyhisselâm ) ile ilk önce namaz kılan Hazreti Ali’dir dedi. Sa’îd bin Müseyyib, Hazreti Ali’den başka Sahâbiden (r.anhüm) hiç kimse, “Bana sorunuz” dememiştir” derdi. Hazreti Ali’nin ilimdeki yüksekliğine Resûlullah efendimiz şehâdet edip, “Sizin kazayı en iyi bileniniz Ali’dir” buyurmuştur.
Hazreti Ali’nin ( radıyallahü anh ) şecâat ve kahramanlığı da, meşhûrdur. Harb meydanında, karşısına çıkan kimselerin hepsine galip geldi. Tebük harbine, Resûlullah efendimizin bulunduğu diğer bütün gazâlara katıldı. Uhud’da, müslümanların müşrikler tarafından sıkıştırıldığı sırada, müşriklerin ileri gelen cengâverlerini öldürdü. Müslümanların sancağını taşıdı. Onun hakkında Üseyd bin İyâs; “Kureyş müşrikleri onu öldürmek için teşvikte bulunuyorlar, onun kendilerine galebe çalmasından dolayı kendilerini ayıplıyorlardı” demiştir.
Câbir bin Abdullah anlatır: “Biz Cuhfe denilen yerde idik. Bu sırada Resûlullah ( aleyhisselâm ) yanımıza geldi. Ali’nin ( radıyallahü anh ) elini tutup; “Ben kimin mevlâsı isem, Ali de onun mevlâsıdır” buyurdu.
Resûlullah ( aleyhisselâm ) Hayber’in fethinde; “Bu bayrağı, Allah ve Resûlünün sevdiği birisine vereceğim” buyurup, Hazreti Ali’ye verdi.
Yine Resûlullah ( aleyhisselâm ) Hazreti Ali için; “Mûsâ’nın yanında Hârûn nasıl idi ise, sen de benim yanımda öylesin. Yalnız, şu fark var ki, benden sonra Peygamber gelmiyecektir” buyurdu. Ancak, burada bildirilen husûs, İslâma hizmet ve müslümanlara daha faydalı olmakla alâkalıdır.
Amr bin Meymûn bin Mihran’a, Hazreti Ebû Bekr ve Hazreti Ali’den hangisinin daha önce müslüman olduğu sorulunca; “Herşeyin doğrusunu Allahü teâlâ bilir ki, ilk müslüman olan Ebû Bekr’dir” dedi. Hazreti Ebû Bekr, rahip Bahira zamanında Resûlullaha îmân etti. Resûlullah ile Hazreti Hatice’nin nikâhında bulundu. Bütün bunlar, Hazreti Ali’nin doğumundan önce idi. Ancak, Hazreti Ali müslüman olduğu zaman daha çocuk idi. Resûlullahın terbiyesinde ve evinde yetişiyordu. Onun müslüman olması, sâdece kendisi için olup, çevresinde te’sîr bırakacak bir durumda değildi. Fakat Hazreti Ebû Bekr’in durumu öyle değildi. O, müslüman olması ile kendisinden başka dokuz kişinin daha müslüman olmasına vesile oldu. Müşriklerin işkencesi altında bulunan yedi müslüman köleyi satın alıp azâd etti. O dönemde, İslâmın kuvvet bulmasına yardımcı oldu.. Resûlullah efendimize pekçok yardımda bulundu.
Allahü teâlâ, dört halîfeyi, Peygamberlerden sonra mahlûkâtının en üstünü yapmıştır. Nasıl Peygamberlerini birbirine üstün kılmış ise, dört halîfeyi de birbirine üstün kılmıştır.
? Fedâil-ül-Hulefâ-il-Erbe’a Süleymâniye Kütüphânesi, Şehîd Ali Paşa kısmı, No: 4445İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ İBN-İ KURTUBÎ (Abdullah bin Hasen)
Hadîs, kırâat ve lügat âlimi, şâir, hatîb. Künyesi, Ebû Muhammed ve Ebû Bekr olup ismi, Abdullah bin Hasen bin Ahmed bin Yahyâ bin Ubeydullah’tır. 556 (m. 1161) yılında, Endülüs’ün güneyinde bir liman şehri olan Mâlaka’da doğdu. Mâlakî, Ensârî ve Kurtubî nisbet edildi 611 (m. 1214) yılında Mâlaka’da vefât etti.
Küçük yaşta babası Ebû Ali Hasen bin Ahmed Kurtubî’den ilim öğrenmeye başlayan İbn-i Kurtubî, babasından başka, Ebû Bekr İbn-i Ced, Ebü’l-Kâsım bin Habiş, Ebû Abdullah bin Zerkûn, Kâsım bin Dahmân Süheylî ve daha birçok âlimden hadîs-i şerîf öğrenip ilim tahsil etti. İbn-i Arûs, İbn-i Kevser ve İbn-i Fahhâr’dan kırâat ve Arabî ilimleri tahsil etti. Yirmi yaşlarında iken Mâlaka’da talebe okuttu. Süheylî’nin devamlı hizmetinde bulunur, ilminden istifâde ederdi. Ebü’l-Hasen bin Hâzil ve Ebû Mervân bin Kuzmân’dan icâzet aldı. Daha sonra Gırnata ve İşbiliyye, Sebte ve Mersiye şehirlerine seyahat etti. Gittiği şehirlerdeki âlimlerin ilminden istifâde edip, eksiklerini tamamladı. Allahü teâlânın dinine hizmet için çok çalıştı. Yüzbin hadîs-i şerîfi râvîleriyle birlikte ezberledi. Hadîs âlimlerinin hayatlarını çok iyi bir şekilde öğrendi. Endülüs’ün en büyük üç muhaddisinden biri oldu. Kırâat ve fıkıh ilimlerinde de zamanının en büyük âlimlerinden oldu. Güzel ahlâkı, merhameti, örnek yaşayışı ile insanlara emri ma’rûf yapıp, doğru yolu öğrenmelerine vesile oldu, Memleketi Mâlaka’ya döndü. Talebe okutmaya başladı. Mâlaka Câmii’nde hatîblik vazîfesi verildi. İnsanlar, İslâmiyete olan bağlılığından ona i’timâd edip güvendiler. Herkes ona koşup, hadîs, kırâat ve fıkıh ilimleri öğrenmek için yarış etti. İnsanlara Allahü teâlânın dînini öğretmekteki gayreti, talebesinin ve sevenlerinin çoğalmasına vesile oldu. İnsanların İbn-i Kurtubî’nin etrâfında toplanmasından rahatsız olan zamanın Mâlaka vâlisi Ebû Âmir İbn-i Hassûn’la araları açıldı. Ebû Âmir, İbn-i Kurtubîyi hatîblik vazîfesinden aldı. Ebû Âmir hatîbliği kendisi yapmaya başladı. İbn-i Kurtubî siyâsi bir da’vâ peşinde olmadığı için, hiçbir şey yapmadı. Ancak, insanlara hutbelerde söylediği birkaç nasîhata mâni olunmasına üzüldü. Yoksa, müslümanlar kırâat öğrenmek iğin yine ona geliyor, fetvâ sormak için onu arayıp buluyorlardı.
Kendisinden birçok kimse ilim öğrendi. Bunlar arasında Ebû Abdullah İbn-i Tirâz, Ebü’l-Kâsım İbni Taylesân ve daha birçok âlim vardı.
Pek kıymetli eserlerin de müellifi olduğu zannedilen İbn-i Kurtubî’nin, kırâat ve şiirle ilgili ba’zı kitapları bilinmektedir.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Tezkiret-ül-huffâz cild-4, sh. 1396
2) Tekmiletü vefeyât-in-nakile cild-4, sh. 141
3) Şezerât-üz-zeheb cild-5, sh. 48
4) Bugyet-ül-vuât cild-2, sh. 37
5) Mu’cem-ül-müellifîn cild-6, sh. 42
İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ İBN-İ LEBBÂD
Şâfiî mezhebi fıkıh, kelâm ve hadîs âlimi. Künyesi Ebû Muhammed olup ismi Abdüllatîf bin Yûsuf bin el-Mûsulî el-Bağdâdî’dir. Lakabı Muvaffakuddîn ve Tâcüddîn’dir. İbn-i Lebbâd diye meşhûr oldu. İbn-i Lebbâd, 555 (m. 1160) senesinde Bağdad’da doğdu. 628 (m. 1231) senesinde yine Bağdad’da vefât etti.
İbn-i Lebbâd, ilim öğrenmek için gittiği Haleb’de bir süre ikâmet ettikten sonra, ilim tahsilini arttırmak için Şam, Kudüs, Harran Maltiyye ve Hicaz’a gitti, İbn-i Lebbâd; İbn-ül-Battî, Ebû Zur’a el-Makdisî’den ve daha birçok âlimden ilim öğrendi. Kendisinden ise; Münzirî, el-Berzâtî, İbn-i Neccâr ve daha birçok âlim ilim öğrenip hadîs-i şerîf rivâyet etti.
İbn-i Lebbâd, Mısır’da bir süre kaldıktan sonra Kudüs’e gitti. Kudüs Câmii’nde insanlara faydalı va’zlar verdi. Sonra Dımeşk’a giderek Azîziyye’ye yerleşti. Buraya, insanlar kendisinden ilim öğrenmek için akın ettiler. Sonra Haleb’e oradan da Anadolu’ya gitti. Senelerce Sultan Alâüddîn bin Dâvûd bin Behrânî’nin hizmetinde kaldı. Onun ismine birçok eser yazdı. Daha sonra Anadolu’dan, doğum yeri olan Bağdad’a geri döndü.
İbn-i Lebbâd buyurdu ki: “Yâ Rabbi! Kötü tabiatlı olmaktan ve nefsin kötülüklerinden sana sığınırız. Bize tevfîkini ihsân et. Bizi doğru yolda bulundur. Ey körlere hidâyet veren, dalâlette olanlara ihsânınla doğru yolu gösteren, ölü kalbleri îmân nûru ile dirilten Rabbim, bizi kendi elimizle tehlikeye düşmekten ve kötü tabiatlı olmaktan bizi muhafaza et. İhlâs ve takvâ sahibi olmamızı bize ihsân eyle. Alçak olan dünyâ sevgisini kalbimizden çıkar. Sen, dünyâ ve âhıretin mâlikisin, her bakımdan ibâdet edilmeye hak sahibisin, senin nûrunla ufuklar aydınlanmaktadır. Senin verdiğin mâ’rifetle, nefsler kötülükten temizlenmekte, ya’nî parlamaktadır.”
Aynı zamanda nahiv, kelâm ve tıb âlimi olan İbn-i Lebbâd, birçok eser yazmıştır. Eserlerinden ba’zıları şunlardır. 1. Garîb-ül-hadîs, 2. El-Vâdihatü fî i’râb-il-Fâtihati, 3. Kitâb-ül-elîf vellâm, 4. Şerhu Banet Suâd, 5. Şerhu Sebîne hadîsen, 6. Şerhu Erbâ’ine hadîsen tıbbiyeten: Tıbla ilgili kırk hadîsin şerhi, 7. Er-Reddü alâ Fahrüddîn Râzî fî tefsîr-i sûret-il-İhlâs, 8. Şerh-i nakd-iş-şi’r li Kudâme bin Ca’fer, 9. Kavânîn-ül-belâga, 10. İhtisâr-ül-umde, 11. Kitâbu ahbâr-ı Mısır, 12. Makale fir-redd-i alen nasâra vel-yehûd, 13. Kitâb-ün-fi ilm-i ilâhî, 14. Şerh-ur-râhimun yerhamuhum-ur-Rahmân, 15. El-Hikmet-ül-alâiyye, 16. Tuhfet-ül-âmâl, 17. Makale fî ulûm-id-dârreti, 18. Kitâbün-fil-kıyâs: Dört cildlik bir eserdir. 19. Ahdün ilel hükemâi.
Meşhûr nahiv âlimi. İsmi, Muhammed bin Abdullah bin Abdullah bin Mâlik’dir. Künyesi Ebû Abdullah olup, lakabı Cemâlüddîn’dir.
İbn-i Mâlik diye bilinir. 600 (m. 1203) senesinde Endülüs’de, Ceyyân denilen yerde doğdu. Bu sebeble kendisine Ceyyânî denilir. Dımeşk’da 672 (m. 1273) târihinde vefât etti. Şafiî mezhebindendir. İbn-i Mâlik, nahiv, lügat ve mantık ilimlerini babasından öğrendi. Ba’lebek’de bir müddet kaldı. Sonra Dımeşk’a döndü. Dımeşk’da; Sehâvî Hasen bin Sebbâh ve bir grup âlimden ders aldı. Arabî ilimlerde hocaları pek çoktur. Haleb’de İbn-i Arûn ve başkalarının yanında kaldı. Burada Arabî ilimleri okuttu. Arabcaya vâkıf olmak için çok gayret gösterdi. Nihâyet Arab dil ve edebiyatını çok iyi öğrendi.
İbn-i Mâlik’den; oğlu Bedrüddîn, Şems bin Ebû Feth el-Ba’lî, Bedr bin Cemâa, Âlâ bin Attâr ve daha birçok âlim rivâyetlerde bulundu.
İbn-i Mâlik, aynı zamanda kırâatler ve onlarla alâkalı bilgilerde de mütehassıs idi. Lügat ilminde, en garip ve duyulmamış şeyleri bilirdi. Sarf ve nahivde zamanında bir benzeri yoktu. Nahiv ve lügat ilimlerinde şâhid olarak getirmiş olduğu şiirler için, en büyük âlimler bile, onları nereden bulup getiriyor diye hayrette kalırlar idi. En zor şiirleri çözmek ve ma’nâsını anlamak ona pek kolay gelirdi.
Bir müddet Dımeşk’da kalan İbn-i Mâlik burada kitap yazmakla ve talebe yetiştirmekle meşgûl oldu, müderrislik yaptı. Çok talebe yetiştirdi. Meşhûr ve kıymetli eserler yazdı. İbn-i Mâlik’in ilminin artmasında şahsî çalışmalarının büyük payı vardır.
İbn-i Mâlik Haleb’de İmâm iken, namazlardan sonra, Kâdı’l-kudât Şemsüddîn bin Hılligân’a hürmetinden dolayı onu evine kadar uğurlardı.
İbn-i Mâlik, nahvî bir kaide için, ekseriyetle Kur’ân-ı kerîmden şâhid getirirdi. Eğer Kur’ân-ı kerîmde bulamazsa, hadîs-i şerîflerden, onlarda da bulamazsa, Arabların şiirlerinden şâhid getirirdi. Bununla beraber çok ibâdet eder, dînin emir ve yasaklarına uymakta çok gayret gösterirdi. Heybetli ve vekar sahibi idi. Çok ibâdet ederdi. İnce kalbli idi. Konuşurken ifâdesi gayet güzel ve düzgün idi. İbn-i Mâlik, çok kolay bir şekilde, zorlanmadan şiir yazardı. Sa’düddîn bin Arabî, onu ve yazdığı “Teshîl-ül-fevâid” adlı eserini bir şiirle methetmiştir.
Eserleri: 1. El-Elfiyye: Matbûdur. En meşhûr eseridir. Nahiv ilmine dâirdir. 2. Teshîl-ül-fevâid: Matbûdur. 3. Şerh-üt-Teshîl: Yazmadır. Birinci cildi Rabat’dadır. 4. Ed-Darbu fî ma’rifet-i lisân-il-Arab, 5. El-Kâfîyet-üş-Şâfiiyye: Matbûdur. Takriben üçbin beyittir. Nahivle ilgilidir. 6. El-Kâfiyet-üş-Şâfiiyye şerhi, 7. Sebk-ül-manzûm ve Fekk-ül-Mahtûm: Yazmadır. Nahivle ilgilidir. 8. Lâmiyyet-ül-efâl: Yazmadır. 9. İddet-ül-Hâfız ve umdet-ül-lafz: Yazmadır. Bu eseri kendisi şerhetmiştir, 10. İ’caz-üt-ta’rîf: Yazmadır. Sarf ilmine dâirdir. 11. Şevâhid-üt-Tevhîd: Yazmadır. 12. İkmâl-ül-ilâm bi müselles-il-kelâm: Matbûdur. 13. Mecmû: Yazmadır. Bunda on risale vardır. 14. Tuhfet-ül-Mevdûd fil-maksûr vel-memdûd: Matbûdur, manzûm bir eserdir. 15. El-Aruz, 16. El-İ’tidâd fil-fark beyn-ez-zâi ved-dâd: Manzûm bir eserdir.
İmâm-ı Süyûtî, Bugyet-ül-vuât adlı eserinde şöyle der: Mecmûaların birisinde, talebelerinin derlediği ba’zı yazılarını gördüm. Bunları Tabakât-ı kübrâ ve Tezkire adlı eserlerimde İbn-i Mâlik’in hayâtını anlatırken naklettim.
İbn-i Mâlik’in, Teshîl’den kısalttığı Fevâid ismindeki eseri için, Sa’düddîn Muhammed bin Arabî, şu ma’nâdaki şiiri söylemiştir:
“Allahü teâlâ, büyük âlim Cemâlüddîn’i üstün kıldı. İlmi yaymaya onu lâyık eyledi. Yazdığı Fevâid adlı eseri, üzerinde düşünen akıl sahibi kimseler için çok fâideleri ihtivâ etmektedir. Bu eseri, nahiv ilmine dâir her mes’eleyi kendisinde toplamıştır. Bu eserin benzerine az rastlanır.
Hadîs ve Mâlikî mezhebi fıkıh âlimi. Künyesi Ebü’l-Hasen olup ismi, Ali bin Ebi’l-mekârim Mufaddal bin Ali bin Müferrec bin Hâtem bin Hasen bin Ca’fer’dir. İskenderiyye’de 544 (m. 1149) yılında doğdu. Aslen Kudüslü olduğu için Makdisî, doğum yerinden dolayı İskenderânî ve mensûp olduğu kabileye nisbetle de Lahmî denildi. İslâmiyete hizmetlerinden dolayı Şerefüddîn lakabı verildi. 611 (m. 1214) yılında Kâhire’de vefât edip Makattam eteklerindeki Fustat kabristanına defnedildi.
Küçük yaştan i’tibâren, İskenderiyye’de Mâlikî mezhebi fıkıh âlimlerinden ders aldı. İlk hocası, babası Kâdi-ül-Enceb Ebü’l-Mekârim Mufaddal bin Ali Makdisî idi. Temel bilgileri öğrendikten sonra, İbn-i binti Muâfi diye bilinen Ebû Tâlib Sâlih bin İsmâil’in terbiyesine verildi. Ebû Tâhir İsmâil bin Mekki, Ebû Muhammed Abdüsselâm bin Atîk Sefâkisî, Ebû Tâlib Ahmed bin Müsellem Tenûhî ve daha birçok âlimden fıkıh öğrenip hadîs-i şerîf dinledi. Başta Hâfız Ebû Tâhir Silefî olmak üzere; Ebû Muhammed Abdullah, Ebû Tâhir İsmâil, Ebû Abdürrahmân bin Yahyâ, Ebû Ubeyd Ni’metullah bin Ziyâdetillah Gıfâri, Ebü’l-Ganâim Sâlim bin İbrâhim Emevî ve daha birçok âlimden hadîs-i şerîf işitti. 574 (m. 1178) yılında Kâhire’ye gitti. Ebü’l-Kâsım Abdülmelik bin Îsâ Mârânî, Ebü’l-Hasen Ali bin Hibetullah Kâmili, İbn-i Tavîr, İbn-i Ebî Reyyân Mahzumî ve daha birçok âlimin ilminden istifâde etti. Hac için Mekke-i mükerremeye gitti, ibâdet etmek ve ilim öğrenmek için bir müddet orada kaldı. Orada; Ebû Abdullah Ahmed bin Ebi’l-Alâ Hasen Hemedânî, Ebû Muhammed Ömer bin Muhammed Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed Melencî, Ebû Sa’d Abdülvâhid Cüveynî ve Ebû Abdullah Hâmid Medînî gibi âlimlerden hadîs-i şerîf dinleyip, ilim öğrendi. Daha sonra İskenderiyye’de nâiblik yapıp, medresede ders verdi. Sonra Kâhire’de, vezîr İbn-i Şükr’ün yaptırdığı medresede ilim öğretti. Sâhibiyye adı da verilen bu medresede, vefâtına kadar ders verdi. Allahü teâlânın dînine hizmet etmek ve O’nun rızâsını kazanmak için çok çalıştı. Hocalarından yazdıklarını ezberledi. Yüzbin hadîs-i şerîfi râvîleriyle birlikte ezberden bilirdi. Hadîs rivâyet eden âlimlerin hayatlarını ve şahsî husûsiyetlerini çok güzel öğrenmişti. Mâlikî mezhebine göre fetvâ verirdi. Allahü teâlânın kullarına merhameti, cömertliği ve tevâzusu çok fazla idi. Dâima güler yüzlü ve tatlı dilli idi. Çok yumuşak tabiatlı, hoşsohbet bir zât idi. Allahü teâlânın emir ve yasaklarına tâbi olur, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) güzel ahlâkı ile ahlâklanmak için gayret ederdi. Vaktini ilim öğrenmek, ilim öğretmek ve ibâdet etmekle geçirir, sık sık insanlara nasihatlerde bulunurdu. Nasihatlerinde Allahü teâlânın dînini öğrenmenin, bildikleri ile amel etmenin ve ihlâs sahibi olmanın ehemmiyetini anlatırdı.
Birçok talebe yetiştirdi. Muhammed bin Yûsuf Berzâlî, Abdülazîm bin Abdülkavî Münzirî, Reşîd Âmidî, Abdülhak İbni Rassâs, Abdülmelik bin Nasr Fihrî, Ali bin Vehb Kuşeyrî, Şehab Kavsî, Ebû Hafs Sübkî, Necîb Sefâkisî ve daha birçok âlim İbn-i Mufaddal Makdisî’nin talebeleri arasındaydı.
Güzel şiirleri ile de meşhûr olan İbn-i Mufaddal Makdisî, bir şiirinde nefsine şöyle seslenmektedir: “Ey nefsim! Peygamberlerin en üstünü olan Muhammed aleyhisselâmdan, Eshâb-ı Kirâm (r.anhüm) ve Tâbiîn vâsıtasıyla gelen bilgileri yayarak, O’nun yoluna yapışıp, bu vesile ile Cehennem ateşinden kurtulmaya çalış.”
Talebelerinden Münzirî anlatır: “Hocam vefât ettiği zaman, kabrine koyarken, zamanın ileri gelen âlimleri; “Allahü teâlâ sana rahmet eylesin. Sen insanların ilimde bütün yükünü omuzlarında taşıyordun. Artık vefât ettin. Senin üzerindeki yük birçok kimseye taksim edilecek” diyerek, onun ilimdeki yüksekliğini hatırlattılar.”
Pekçok kıymetli eserin de müellifi olan İbn-i Mufaddal Makdisî’nin kitaplarından ba’zıları şunlardır: “Kitâb fis-sıyâm”, “Kitâb-ül-erbâ’in-il-mertebeti alâ tabakât-il-erba’în”, “Tahkîk-ül-cevâb ammen ecîz lehü mâ fâtehü min-el-kitâb” ve “Zeyl alâ Zeyl-ül-Ekfânî alâ vefeyât-in-nakile-lil-Kettânî”.
Hadîs, lügat ve târih âlimi. İsmi, Mübârek bin Ahmed bin Mübârek bin Mevhûb bin Ganime bin Gâlib el-Lahmî el-Erbilî’dir. Künyesi, Ebü’l-Berekât olup, lakabı Şerefüddîn’dir. İbn-i Müstevfâ diye bilinir. 564 (m. 1169) senesinde Erbil’de doğup, 637 (m. 1239) târihinde yine burada vefât etti. Hadîs ilminde büyük bir âlim, nahiv, lügat, arûz, kâfiye, beyân’dan ibâret edebi ilimlerde ve târih ilminde pek mahir idi. Maliye ilminde de çok yükselmişti. Kur’ân-ı kerîm ve edebî ilimleri, Muhammed bin Yûsuf el-Bahrânî ve Mekkî bin Reyyân’ın yanında okudu. İbn-i Taberzed, Hanbel bin Abdullah ve birçok âlimden hadîs-i şerîf dinledi.
İbn-i Müstevfâ, mütevâzi ve çok cömert idi. Kendisine herkes çok hürmet gösterirdi. Bilhassa Erbil halkı kendisine gereken kıymeti verdi. Erbil halkı, Erbil’e âlim ve fâdıl bir kimse geldiği zaman, hemen onun ziyâretine gider, ona gereken hürmet ve hizmeti yaparlardı. Mutlaka onun gönlünü alırlardı. Bu bakımdan Erbil halkı, İbn-i Müstevfâ’ya da lâzım gelen hürmeti gösterdi.
Vefeyât-ül-a’yân sahibi İbn-i Hılligân; “İbn-i Müstevfâ’nın bizzat kendisinden ve Erbil’e başka yerlerden gelen âlimlerin derslerinde bulunarak ilim öğrendim” demiştir.
İbn-i Müstevfâ, Dîvân işlerinde vazîfeliydi. Dîvân işlerine bakmak, bu sıralarda vezirlikten sonra gelen yüksek bir mertebe idi. Bu vazîfeden sonra, 629 (m. 1231) senesinde kendisine vezirlik verildi. Onun vezirliğinden herkes memnun idi. İbn-i Müstevfâ bu vazîfesinde, Sultan Muzafferüddîn’in vefâtına kadar kaldı, idâreyi Müstensır alınca, İbn-i Müstevfâ bu vazîfeden ayrıldı. Artık evinde oturuyor, nisanlar onun ziyâretine gidip geliyorlar idi. 634 (m. 1237) senesi Şevvâl’in yirmiyedisinde Tatarların Erbil’i almasına kadar durum böyle devam etti. Tatarlar (Moğollar) Erbil’i alınca, târih kitaplarında bildirilen acı hâdiseler meydana geldi. Fakat İbn-i Müstevfâ, bu sırada Erbil kalesine sığınıp kurtulanlar arasında idi. Tatarlar çekilince, buradan ayrılıp, Musul’a yerleşti. Yanında kıymetli kitaplar vardı. Vefât edinceye kadar, bu kitapları ile meşgûl olup, devamlı onları mütâlâa etti, insanlara ilim öğretti.
İbn-i Müstevfâ vefât edince, hakkında mersiyeler yazılmıştır.
Hadîs, târih, nahiv, tecvîd, kırâat ve Şafiî mezhebi fıkıh âlimi, tabîb. Künyesi Ebû Abdullah olup ismi, Muhammed bin Mahmûd bin Hasen bin Hibetullah bin Mehâsin’dir. 578 (m. 1182) yılında Bağdad’da doğdu. Doğum yerinden dolayı Bağdadî nisbet edildi. Muhibbüddîn lakabı verildi. İbn-i Neccâr nâmıyla meşhûr oldu. Hatîb Bağdadî’nin “Târih-i Bağdad” adlı eserine yaptığı onaltı cildlik zeyli çok meşhûr oldu. 643 (m. 1245) yılında Bağdad’da vefât etti.
Bağdad gibi bir ilim deryasında, ilim sahibi bir ailenin çocuğu olarak dünyâya gelen İbn-i Neccâr, on yaşında iken hadîs-i şerîf ilmi ile meşgûl olmaya başladı. Abdülmün’im bin Küleyb, Yahyâ bin Bevş, Zâkir bin Kâmil, Ebü’l-Ferec Abdürrahmân İbni Cevzî, Kâdı Ebû Bekr gibi âlimlerden ders aldı. Onbeş yaşında, ilimde yüksek bir dereceye ulaştı. Şam, Mısır, Hicaz, İsfehan, Merv, Hirât, Nişâbûr gibi şehir ve bölgelere gitti. Ebû rûh Hirevî, Ayn-üş-şems Sekafi, Ümm-ül-Müeyyed Zeyneb Şa’riyye ve oğlu Müeyyed Tûsî, Hâfız Ebü’l-Hasen Ali bin Mufaddal, Ebü’l-Yümn Kindî, Ebü’l-Kâsım İbni Hârestânî ve daha birçok âlimden ilim öğrendi. Allahü teâlânın dînine hizmet için çok çalışıp, yüzbin hadîs-i şerîfi râvileri ile birlikte ezberledi. Dâr-ül-Kur’ân-ı Müstensıriyye’de, Ebû Ahmed bin Sekîne’den, yedi kırâat usûlüne göre Kur’ân-ı kerîm kırâatini öğrendi. İlim öğrenmek için yirmiyedi sene seyahat etti. Üçbin âlimden ilim öğrendi. Hadîs, usûl, fıkıh, kırâat, târih ve tıb ilimlerinde âlim oldu. Şafiî mezhebine göre fetvâ verirdi. 624 (m. 1227) yılında, ilk çıkışından yirmiyedi sene sonra Bağdad’a döndü. Bütün aile efradı vefât etmişti. Zaferiyye mahallelerinde bir eve yerleşti. Orada pek kıymetli eserler yazdı. Müstensıriyye Medresesi açılınca, orada hadîs ilimleri okuttu. Parası bittiği gün vefât etti. Kimseye muhtaç olmadı. Kimseden birşey istemedi, isteklerini yalnız Allahü teâlâya arzeder, ihtiyâcını ondan isterdi. Vefât etmeden önce, kitaplarını Nizamiye Medresesi’ne vakfetti. Ömrü boyunca yalnız Allahü teâlânın dinine hizmetle meşgûl oldu. Hiç evlenmedi. Dünyâ ile meşgûliyeti olmadığı için, ilim ve ibâdetle daha çok uğraştı. Allahü teâlânın kullarına merhametinden dolayı, bir taraftan onların âhıretlerini kurtarmak için çalışırken, diğer taraftan da insanların sağlığı için tıb ilmiyle uğraştı. Pek-çok hastayı tedâvi etti. Güzel ahlâkı, tatlı dili ve güler yüzü, alçak gönüllülüğü, cömertliği, insanlara ve diğer yaratıklara merhameti ile herkesin sevgisini kazandı. Haram ve şüpheli şeylere hiç yaklaşmaz, mübahların birçoğunu da terk ederdi.
Allahü teâlânın dînine hizmet etmek ve kullarına yardımcı olmak için pekçok talebe yetiştirdi. Kendisinden; Ebû Hâmid İbn-i Sâbûnî, Ebü’l-Abbâs Fârûşî, Ebû Bekr Şerişi, Ebü’l-Hasen Garrâfi, Ebü’l-Hasen bin Bilbân, Ebû Abdullah bin Kazzâz Hadânî, Ebü’l-Abbâs İbni Zâhirî, Takıyyüddîn Hanbelî, Ebü’l-Meâlî İbni Bâlisî ve daha birçok âlim ilim öğrendi. Ba’zı âlimler de ondan icâzet aldı.
Hadîs, târih ve diğer ilimlere dâir pek kıymetli kitaplar yazan İbn-i Neccâr’ın eserlerinden ba’zıları şunlardır: “El-Kemâl fî ma’rifet-ir-ricâl”, “Zeyl-i Târih-i Bağdâd li İbn-i Hatîb”, “Ed-Dürret-üs-Semîne fî ahbâr-il-medîne”, “Nüzhet-il-verî fî ahbâr-ı ümm-ül-Kurâ”, “Nisbet-ül-muhaddisîn ilel-âbâ vel-büldân”, “Cennet-ün-nâzirîn fî ma’rifet-it-Tâbiîn”, “Menâkıb-üş-Şâfiî”, “El-Ikd-ül-fâik fî uyûn-i ahbâr-id-dünyâ ve mehâsin-il-halâik”, “El-Ezhâr fî envâr-il-eş’âr” ve “Ez-Zühr fî mehâsin şuarâ-i ehl-il-asr”.
İbn-i Neccâr’ın Ebû Hüreyre’den ( radıyallahü anh ) rivâyet ettiği bir hadîs-i şerîfte, Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Bir kimse bildiği ilmi gizlerse, kıyâmet gününde ateşten bir gemle gemlenir” buyurdu.
Ebû Hüreyre ( radıyallahü anh ) rivâyet etti. Resûlullahın ( aleyhisselâm ) huzûrlarında, biri zengin, biri fakir iki kişi hapşırdı. Zengin olan hapşırınca, “Elhamdülillah” diyerek Allahü teâlâya hamdetmedi. Resûlullah ( aleyhisselâm ) de ona “Yerhamükellah” diyerek duâ buyurmadı. Biraz sonra diğer kimse hapşırıp, “Elhamdülülah” dedi. Resûlullah da ( aleyhisselâm ) ona; “Yerhamükellah” buyurarak duâ etti. Bunun üzerine zengin olan kimse; “Huzûrunuzda hapşırdım, bana “Yerhamükellah” buyurmadığınız hâlde, diğer kimseye “Yerhamükellah” buyurdunuz” dedi. Resûlullah da ( aleyhisselâm ); “Çünkü o kimse Allahü teâlâyı andı, ben de onu andım. Sen ise Allahü teâlâyı anmayı unuttun. Tabiî ben de seni” diye cevap verdiler.
Enes ( radıyallahü anh ) rivâyet etti: Bir kimse Resûlullahın ( aleyhisselâm ) huzûrlarına gelerek: “Ey en hayırlımız! En hayırlımızın oğlu! Ey efendimiz ve efendimizin oğlu!” diye çeşitli sözlerle Resûlullaha ( aleyhisselâm ) hitâb etmeye cür’et etti. Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Ben size ne söylemişsem, onu söyleyin. Sizi şeytan saptırmasın. Bana Allahü teâlânın verdiği mevkîyi verin. Ben, Allahın kulu ve Resûlüyüm” buyurdu.
Abdullah İbni Abbâs ( radıyallahü anh ) anlattı: “Resûlullah ( aleyhisselâm ), yemeğini yerde yer, koyunun sütünü sağar, en fakir kölenin da’vetini kabûl eder, arpa ekmeği yerdi.”
Ömer bin Ebû Seleme ( radıyallahü anh ) rivâyet etti: Birgün Resûlullahın ( aleyhisselâm ) beraberinde yemek yemekle şereflenmiştim. Ben, tabağın orasından burasından yemeye başladım. Bunun üzerine Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Önünden ye!” buyurdular.
İbn-i Cebr ( radıyallahü anh ) anlattı: Resûlullah ( aleyhisselâm ), Eshâbını (r.anhüm) sadaka vermeye teşvik ettiğinde, herbiri, güçlerinin yettiği kadar ellerinde olanlardan getirdiler. Resûlullahı ( aleyhisselâm ) görmek ve sohbetlerinde bulunmakla şereflenen o mübârek insanlar arasında, Ulbe bin Zeyd isminde bir fakir kimse vardı. Sadaka olarak verebileceği hiçbir şeyi yoktu. O da, gece Allahü teâlâya münâcaat edip; “Allahım! Sadaka olarak verebileceğim hiçbir şeyim yok. Ben de sadaka olarak, kullarından şeref ve haysiyetime tecâvüzde bulunanları affettim” diye duâ etti. Sabahleyin Resûlullah ( aleyhisselâm ) mescid-i se’âdeti teşrîflerinde; “Kendisine yapılan tecâvüzleri dün akşam affeden nerede?” diye suâl eyledi. Bunun üzerine Ulbe bin Zeyd ( radıyallahü anh ) ayağa kalktı. Resûlullah da ( aleyhisselâm ) ona; “Sadakan kabûl olundu” buyurdu.
Ebû Hüreyre ( radıyallahü anh ) rivâyet etti. Birgün Resûlullahın ( aleyhisselâm ) huzûruna çölde ikâmet eden bir kimse geldi. “Ey Allahın Resûlü, kıyâmet günü mahlûkâtı kim hesaba çekecek?” diye suâl etti. Resûlullah ( aleyhisselâm ) “Allahü teâlâ” diye buyurunca, “Kâ’be’nin Rabbi aşkına biz kurtulduk!” diye sevindi. Peygamberimiz ( aleyhisselâm ) “Ey Arabî bu nasıl olur?” diye sordu. O kimse de; “Çünkü, herşeye gücü yeten Allahü teâlâ, kerîm olduğu için affeder” dedi.
Süleymân bin Âmir ( radıyallahü anh ) anlatır: Resûlullahın ( aleyhisselâm ) Eshâbı (r.anhüm) kendi aralarında; “Allahü teâlâ, bedeviler ve sordukları sorularla bizim bilgimizi arttırıyor” diye sohbet ederlerken, çöl sakinlerinden bir kimse çıkageldi. Resûlullaha ( aleyhisselâm ); “Ey Allahın Resûlü! Allahü teâlâ, Cennette sahibine zarar veren bir ağaçdan bahsediyor” dedi. Resûlullah ( aleyhisselâm ), onun ne ağacı olduğunu suâl eyleyince; “Dikenleri ile insanlara eziyet eden sedir ağacı” diye cevap verdi. Bunun üzerine Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Sen Allahın “Onlar, dikensiz sedir ağaçları altında oturacaklar” (Vâkıa-28) buyurduğunu bilmiyor musun? Allah, sedir ağacının her dikeninin yerine bir meyve yaratmıştır. Üstelik meyveler yetmişiki çeşittir. Hiçbirinin rengi diğerine benzemez” buyurdu.
Resûlullah ( aleyhisselâm ) ayakları şişinceye kadar namaz kılardı. Enes’in de ( radıyallahü anh ) bulunduğu bir sırada, Eshâbdan (r.anhüm) ba’zı kimseler; “Ey Allahın Resûlü! Ne kadar çok ibâdet yapıyorsunuz? Allahü teâlâ, sizin işlediğiniz ve işleyeceğiniz günahları affetmedi mi?” diye suâl ettiler. Resûlullah ( aleyhisselâm ), “Evet. Ama çok şükreden bir kul olmayayım mı?” buyurdu.
Ali bin Ebî Tâlib ( radıyallahü anh ) anlattı: Resûlullah ( aleyhisselâm ) bana; “Sana beşbin koyun mu vereyim? Yoksa dinine ve dünyâna yarayacak beş şey mi öğreteyim?” buyurdu. “Ey Allahın Resûlü! Her ne kadar beşbin koyun büyük bir servetse de, bana o beş cümleyi öğret” dedim. Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Allahım, günahlarımı bağışla. Ahlâkımı güzelleştir. Kazancımı helâlinden ve hayırlısından ver. Verdiğin rızıklara karşı beni kanaatkar kıl ve beni dalâlete düşürme” buyurdu.
Abdullah İbni Abbâs ( radıyallahü anh ) rivâyet etti: Resûlullah ( aleyhisselâm ) bir defasında; “Allahım, halîfelerime merhamet et!” buyurunca, biz; “Ey Allahın Resûlü! Senin halîfelerin kimlerdir?” diye sorduk. Resûlullah ( aleyhisselâm ); Benden sonra gelecek, hadîslerimi rivâyet edip, insanlara öğretecek olanlardır” buyurdu.
Hazreti Aişe anlatır: “Resûlullah ( aleyhisselâm ) yatağına girdiği zaman, iki avucunu birleştirir, İhlâs ve Felâk sûrelerini okur avuçlarına üflerdi. Sonra da başından ve yüzünden başlayarak elinin ulaşabildiği vücûdunun her yerine sürerdi. Hastalığı şiddetlendiği zaman, bunu benim yapmamı emretti”
Ebû Hüreyre ( radıyallahü anh ) anlattı: “Birgün Resûlullaha ( aleyhisselâm ); “Ey Allahın Resûlü, senin yanında iken, ihlâsımız artıyor, dünyâdan el etek çekerek âhırete yöneliyoruz” dedim. Bana; “Eğer benim yanımdan ayrıldıktan sonra da, yanımdayken olduğunuz gibi olsanız, o zaman melekler sizi ziyâret eder ve yolda sizinle müsâfeha ederler. Siz günah işlemezseniz, Allah, yaptıkları günahlar gökteki bulutlara kadar yükselen ve kendisinden af dileyen bir kavim yaratır. Onların işledikleri günahları affeder” buyurdu.
Ebû Osman Nehdî anlatır: Birgün Hazreti Ömer ( radıyallahü anh ) minberde; “Bilgili münâfıktan korkunuz?” buyurdu. Kendisine; “Bilgili münâfık nasıl olur?” diye sorulunca da; “Gerçeği söyler, zıddını yapar” buyurdu..
Hadîs, kırâat ve lügat âlimi, şâir, hatîb. Künyesi, Ebû Muhammed ve Ebû Bekr olup ismi, Abdullah bin Hasen bin Ahmed bin Yahyâ bin Ubeydullah’tır. 556 (m. 1161) yılında, Endülüs’ün güneyinde bir liman şehri olan Mâlaka’da doğdu. Mâlakî, Ensârî ve Kurtubî nisbet edildi 611 (m. 1214) yılında Mâlaka’da vefât etti.
Küçük yaşta babası Ebû Ali Hasen bin Ahmed Kurtubî’den ilim öğrenmeye başlayan İbn-i Kurtubî, babasından başka, Ebû Bekr İbn-i Ced, Ebü’l-Kâsım bin Habiş, Ebû Abdullah bin Zerkûn, Kâsım bin Dahmân Süheylî ve daha birçok âlimden hadîs-i şerîf öğrenip ilim tahsil etti. İbn-i Arûs, İbn-i Kevser ve İbn-i Fahhâr’dan kırâat ve Arabî ilimleri tahsil etti. Yirmi yaşlarında iken Mâlaka’da talebe okuttu. Süheylî’nin devamlı hizmetinde bulunur, ilminden istifâde ederdi. Ebü’l-Hasen bin Hâzil ve Ebû Mervân bin Kuzmân’dan icâzet aldı. Daha sonra Gırnata ve İşbiliyye, Sebte ve Mersiye şehirlerine seyahat etti. Gittiği şehirlerdeki âlimlerin ilminden istifâde edip, eksiklerini tamamladı. Allahü teâlânın dinine hizmet için çok çalıştı. Yüzbin hadîs-i şerîfi râvîleriyle birlikte ezberledi. Hadîs âlimlerinin hayatlarını çok iyi bir şekilde öğrendi. Endülüs’ün en büyük üç muhaddisinden biri oldu. Kırâat ve fıkıh ilimlerinde de zamanının en büyük âlimlerinden oldu. Güzel ahlâkı, merhameti, örnek yaşayışı ile insanlara emri ma’rûf yapıp, doğru yolu öğrenmelerine vesile oldu, Memleketi Mâlaka’ya döndü. Talebe okutmaya başladı. Mâlaka Câmii’nde hatîblik vazîfesi verildi. İnsanlar, İslâmiyete olan bağlılığından ona i’timâd edip güvendiler. Herkes ona koşup, hadîs, kırâat ve fıkıh ilimleri öğrenmek için yarış etti. İnsanlara Allahü teâlânın dînini öğretmekteki gayreti, talebesinin ve sevenlerinin çoğalmasına vesile oldu. İnsanların İbn-i Kurtubî’nin etrâfında toplanmasından rahatsız olan zamanın Mâlaka vâlisi Ebû Âmir İbn-i Hassûn’la araları açıldı. Ebû Âmir, İbn-i Kurtubîyi hatîblik vazîfesinden aldı. Ebû Âmir hatîbliği kendisi yapmaya başladı. İbn-i Kurtubî siyâsi bir da’vâ peşinde olmadığı için, hiçbir şey yapmadı. Ancak, insanlara hutbelerde söylediği birkaç nasîhata mâni olunmasına üzüldü. Yoksa, müslümanlar kırâat öğrenmek iğin yine ona geliyor, fetvâ sormak için onu arayıp buluyorlardı.
Kendisinden birçok kimse ilim öğrendi. Bunlar arasında Ebû Abdullah İbn-i Tirâz, Ebü’l-Kâsım İbni Taylesân ve daha birçok âlim vardı.
Pek kıymetli eserlerin de müellifi olduğu zannedilen İbn-i Kurtubî’nin, kırâat ve şiirle ilgili ba’zı kitapları bilinmektedir.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Tezkiret-ül-huffâz cild-4, sh. 1396
2) Tekmiletü vefeyât-in-nakile cild-4, sh. 141
3) Şezerât-üz-zeheb cild-5, sh. 48
4) Bugyet-ül-vuât cild-2, sh. 37
5) Mu’cem-ül-müellifîn cild-6, sh. 42
İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ İBN-İ LEBBÂD
Şâfiî mezhebi fıkıh, kelâm ve hadîs âlimi. Künyesi Ebû Muhammed olup ismi Abdüllatîf bin Yûsuf bin el-Mûsulî el-Bağdâdî’dir. Lakabı Muvaffakuddîn ve Tâcüddîn’dir. İbn-i Lebbâd diye meşhûr oldu. İbn-i Lebbâd, 555 (m. 1160) senesinde Bağdad’da doğdu. 628 (m. 1231) senesinde yine Bağdad’da vefât etti.
İbn-i Lebbâd, ilim öğrenmek için gittiği Haleb’de bir süre ikâmet ettikten sonra, ilim tahsilini arttırmak için Şam, Kudüs, Harran Maltiyye ve Hicaz’a gitti, İbn-i Lebbâd; İbn-ül-Battî, Ebû Zur’a el-Makdisî’den ve daha birçok âlimden ilim öğrendi. Kendisinden ise; Münzirî, el-Berzâtî, İbn-i Neccâr ve daha birçok âlim ilim öğrenip hadîs-i şerîf rivâyet etti.
İbn-i Lebbâd, Mısır’da bir süre kaldıktan sonra Kudüs’e gitti. Kudüs Câmii’nde insanlara faydalı va’zlar verdi. Sonra Dımeşk’a giderek Azîziyye’ye yerleşti. Buraya, insanlar kendisinden ilim öğrenmek için akın ettiler. Sonra Haleb’e oradan da Anadolu’ya gitti. Senelerce Sultan Alâüddîn bin Dâvûd bin Behrânî’nin hizmetinde kaldı. Onun ismine birçok eser yazdı. Daha sonra Anadolu’dan, doğum yeri olan Bağdad’a geri döndü.
İbn-i Lebbâd buyurdu ki: “Yâ Rabbi! Kötü tabiatlı olmaktan ve nefsin kötülüklerinden sana sığınırız. Bize tevfîkini ihsân et. Bizi doğru yolda bulundur. Ey körlere hidâyet veren, dalâlette olanlara ihsânınla doğru yolu gösteren, ölü kalbleri îmân nûru ile dirilten Rabbim, bizi kendi elimizle tehlikeye düşmekten ve kötü tabiatlı olmaktan bizi muhafaza et. İhlâs ve takvâ sahibi olmamızı bize ihsân eyle. Alçak olan dünyâ sevgisini kalbimizden çıkar. Sen, dünyâ ve âhıretin mâlikisin, her bakımdan ibâdet edilmeye hak sahibisin, senin nûrunla ufuklar aydınlanmaktadır. Senin verdiğin mâ’rifetle, nefsler kötülükten temizlenmekte, ya’nî parlamaktadır.”
Aynı zamanda nahiv, kelâm ve tıb âlimi olan İbn-i Lebbâd, birçok eser yazmıştır. Eserlerinden ba’zıları şunlardır. 1. Garîb-ül-hadîs, 2. El-Vâdihatü fî i’râb-il-Fâtihati, 3. Kitâb-ül-elîf vellâm, 4. Şerhu Banet Suâd, 5. Şerhu Sebîne hadîsen, 6. Şerhu Erbâ’ine hadîsen tıbbiyeten: Tıbla ilgili kırk hadîsin şerhi, 7. Er-Reddü alâ Fahrüddîn Râzî fî tefsîr-i sûret-il-İhlâs, 8. Şerh-i nakd-iş-şi’r li Kudâme bin Ca’fer, 9. Kavânîn-ül-belâga, 10. İhtisâr-ül-umde, 11. Kitâbu ahbâr-ı Mısır, 12. Makale fir-redd-i alen nasâra vel-yehûd, 13. Kitâb-ün-fi ilm-i ilâhî, 14. Şerh-ur-râhimun yerhamuhum-ur-Rahmân, 15. El-Hikmet-ül-alâiyye, 16. Tuhfet-ül-âmâl, 17. Makale fî ulûm-id-dârreti, 18. Kitâbün-fil-kıyâs: Dört cildlik bir eserdir. 19. Ahdün ilel hükemâi.
Meşhûr nahiv âlimi. İsmi, Muhammed bin Abdullah bin Abdullah bin Mâlik’dir. Künyesi Ebû Abdullah olup, lakabı Cemâlüddîn’dir.
İbn-i Mâlik diye bilinir. 600 (m. 1203) senesinde Endülüs’de, Ceyyân denilen yerde doğdu. Bu sebeble kendisine Ceyyânî denilir. Dımeşk’da 672 (m. 1273) târihinde vefât etti. Şafiî mezhebindendir. İbn-i Mâlik, nahiv, lügat ve mantık ilimlerini babasından öğrendi. Ba’lebek’de bir müddet kaldı. Sonra Dımeşk’a döndü. Dımeşk’da; Sehâvî Hasen bin Sebbâh ve bir grup âlimden ders aldı. Arabî ilimlerde hocaları pek çoktur. Haleb’de İbn-i Arûn ve başkalarının yanında kaldı. Burada Arabî ilimleri okuttu. Arabcaya vâkıf olmak için çok gayret gösterdi. Nihâyet Arab dil ve edebiyatını çok iyi öğrendi.
İbn-i Mâlik’den; oğlu Bedrüddîn, Şems bin Ebû Feth el-Ba’lî, Bedr bin Cemâa, Âlâ bin Attâr ve daha birçok âlim rivâyetlerde bulundu.
İbn-i Mâlik, aynı zamanda kırâatler ve onlarla alâkalı bilgilerde de mütehassıs idi. Lügat ilminde, en garip ve duyulmamış şeyleri bilirdi. Sarf ve nahivde zamanında bir benzeri yoktu. Nahiv ve lügat ilimlerinde şâhid olarak getirmiş olduğu şiirler için, en büyük âlimler bile, onları nereden bulup getiriyor diye hayrette kalırlar idi. En zor şiirleri çözmek ve ma’nâsını anlamak ona pek kolay gelirdi.
Bir müddet Dımeşk’da kalan İbn-i Mâlik burada kitap yazmakla ve talebe yetiştirmekle meşgûl oldu, müderrislik yaptı. Çok talebe yetiştirdi. Meşhûr ve kıymetli eserler yazdı. İbn-i Mâlik’in ilminin artmasında şahsî çalışmalarının büyük payı vardır.
İbn-i Mâlik Haleb’de İmâm iken, namazlardan sonra, Kâdı’l-kudât Şemsüddîn bin Hılligân’a hürmetinden dolayı onu evine kadar uğurlardı.
İbn-i Mâlik, nahvî bir kaide için, ekseriyetle Kur’ân-ı kerîmden şâhid getirirdi. Eğer Kur’ân-ı kerîmde bulamazsa, hadîs-i şerîflerden, onlarda da bulamazsa, Arabların şiirlerinden şâhid getirirdi. Bununla beraber çok ibâdet eder, dînin emir ve yasaklarına uymakta çok gayret gösterirdi. Heybetli ve vekar sahibi idi. Çok ibâdet ederdi. İnce kalbli idi. Konuşurken ifâdesi gayet güzel ve düzgün idi. İbn-i Mâlik, çok kolay bir şekilde, zorlanmadan şiir yazardı. Sa’düddîn bin Arabî, onu ve yazdığı “Teshîl-ül-fevâid” adlı eserini bir şiirle methetmiştir.
Eserleri: 1. El-Elfiyye: Matbûdur. En meşhûr eseridir. Nahiv ilmine dâirdir. 2. Teshîl-ül-fevâid: Matbûdur. 3. Şerh-üt-Teshîl: Yazmadır. Birinci cildi Rabat’dadır. 4. Ed-Darbu fî ma’rifet-i lisân-il-Arab, 5. El-Kâfîyet-üş-Şâfiiyye: Matbûdur. Takriben üçbin beyittir. Nahivle ilgilidir. 6. El-Kâfiyet-üş-Şâfiiyye şerhi, 7. Sebk-ül-manzûm ve Fekk-ül-Mahtûm: Yazmadır. Nahivle ilgilidir. 8. Lâmiyyet-ül-efâl: Yazmadır. 9. İddet-ül-Hâfız ve umdet-ül-lafz: Yazmadır. Bu eseri kendisi şerhetmiştir, 10. İ’caz-üt-ta’rîf: Yazmadır. Sarf ilmine dâirdir. 11. Şevâhid-üt-Tevhîd: Yazmadır. 12. İkmâl-ül-ilâm bi müselles-il-kelâm: Matbûdur. 13. Mecmû: Yazmadır. Bunda on risale vardır. 14. Tuhfet-ül-Mevdûd fil-maksûr vel-memdûd: Matbûdur, manzûm bir eserdir. 15. El-Aruz, 16. El-İ’tidâd fil-fark beyn-ez-zâi ved-dâd: Manzûm bir eserdir.
İmâm-ı Süyûtî, Bugyet-ül-vuât adlı eserinde şöyle der: Mecmûaların birisinde, talebelerinin derlediği ba’zı yazılarını gördüm. Bunları Tabakât-ı kübrâ ve Tezkire adlı eserlerimde İbn-i Mâlik’in hayâtını anlatırken naklettim.
İbn-i Mâlik’in, Teshîl’den kısalttığı Fevâid ismindeki eseri için, Sa’düddîn Muhammed bin Arabî, şu ma’nâdaki şiiri söylemiştir:
“Allahü teâlâ, büyük âlim Cemâlüddîn’i üstün kıldı. İlmi yaymaya onu lâyık eyledi. Yazdığı Fevâid adlı eseri, üzerinde düşünen akıl sahibi kimseler için çok fâideleri ihtivâ etmektedir. Bu eseri, nahiv ilmine dâir her mes’eleyi kendisinde toplamıştır. Bu eserin benzerine az rastlanır.
Hadîs ve Mâlikî mezhebi fıkıh âlimi. Künyesi Ebü’l-Hasen olup ismi, Ali bin Ebi’l-mekârim Mufaddal bin Ali bin Müferrec bin Hâtem bin Hasen bin Ca’fer’dir. İskenderiyye’de 544 (m. 1149) yılında doğdu. Aslen Kudüslü olduğu için Makdisî, doğum yerinden dolayı İskenderânî ve mensûp olduğu kabileye nisbetle de Lahmî denildi. İslâmiyete hizmetlerinden dolayı Şerefüddîn lakabı verildi. 611 (m. 1214) yılında Kâhire’de vefât edip Makattam eteklerindeki Fustat kabristanına defnedildi.
Küçük yaştan i’tibâren, İskenderiyye’de Mâlikî mezhebi fıkıh âlimlerinden ders aldı. İlk hocası, babası Kâdi-ül-Enceb Ebü’l-Mekârim Mufaddal bin Ali Makdisî idi. Temel bilgileri öğrendikten sonra, İbn-i binti Muâfi diye bilinen Ebû Tâlib Sâlih bin İsmâil’in terbiyesine verildi. Ebû Tâhir İsmâil bin Mekki, Ebû Muhammed Abdüsselâm bin Atîk Sefâkisî, Ebû Tâlib Ahmed bin Müsellem Tenûhî ve daha birçok âlimden fıkıh öğrenip hadîs-i şerîf dinledi. Başta Hâfız Ebû Tâhir Silefî olmak üzere; Ebû Muhammed Abdullah, Ebû Tâhir İsmâil, Ebû Abdürrahmân bin Yahyâ, Ebû Ubeyd Ni’metullah bin Ziyâdetillah Gıfâri, Ebü’l-Ganâim Sâlim bin İbrâhim Emevî ve daha birçok âlimden hadîs-i şerîf işitti. 574 (m. 1178) yılında Kâhire’ye gitti. Ebü’l-Kâsım Abdülmelik bin Îsâ Mârânî, Ebü’l-Hasen Ali bin Hibetullah Kâmili, İbn-i Tavîr, İbn-i Ebî Reyyân Mahzumî ve daha birçok âlimin ilminden istifâde etti. Hac için Mekke-i mükerremeye gitti, ibâdet etmek ve ilim öğrenmek için bir müddet orada kaldı. Orada; Ebû Abdullah Ahmed bin Ebi’l-Alâ Hasen Hemedânî, Ebû Muhammed Ömer bin Muhammed Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed Melencî, Ebû Sa’d Abdülvâhid Cüveynî ve Ebû Abdullah Hâmid Medînî gibi âlimlerden hadîs-i şerîf dinleyip, ilim öğrendi. Daha sonra İskenderiyye’de nâiblik yapıp, medresede ders verdi. Sonra Kâhire’de, vezîr İbn-i Şükr’ün yaptırdığı medresede ilim öğretti. Sâhibiyye adı da verilen bu medresede, vefâtına kadar ders verdi. Allahü teâlânın dînine hizmet etmek ve O’nun rızâsını kazanmak için çok çalıştı. Hocalarından yazdıklarını ezberledi. Yüzbin hadîs-i şerîfi râvîleriyle birlikte ezberden bilirdi. Hadîs rivâyet eden âlimlerin hayatlarını ve şahsî husûsiyetlerini çok güzel öğrenmişti. Mâlikî mezhebine göre fetvâ verirdi. Allahü teâlânın kullarına merhameti, cömertliği ve tevâzusu çok fazla idi. Dâima güler yüzlü ve tatlı dilli idi. Çok yumuşak tabiatlı, hoşsohbet bir zât idi. Allahü teâlânın emir ve yasaklarına tâbi olur, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) güzel ahlâkı ile ahlâklanmak için gayret ederdi. Vaktini ilim öğrenmek, ilim öğretmek ve ibâdet etmekle geçirir, sık sık insanlara nasihatlerde bulunurdu. Nasihatlerinde Allahü teâlânın dînini öğrenmenin, bildikleri ile amel etmenin ve ihlâs sahibi olmanın ehemmiyetini anlatırdı.
Birçok talebe yetiştirdi. Muhammed bin Yûsuf Berzâlî, Abdülazîm bin Abdülkavî Münzirî, Reşîd Âmidî, Abdülhak İbni Rassâs, Abdülmelik bin Nasr Fihrî, Ali bin Vehb Kuşeyrî, Şehab Kavsî, Ebû Hafs Sübkî, Necîb Sefâkisî ve daha birçok âlim İbn-i Mufaddal Makdisî’nin talebeleri arasındaydı.
Güzel şiirleri ile de meşhûr olan İbn-i Mufaddal Makdisî, bir şiirinde nefsine şöyle seslenmektedir: “Ey nefsim! Peygamberlerin en üstünü olan Muhammed aleyhisselâmdan, Eshâb-ı Kirâm (r.anhüm) ve Tâbiîn vâsıtasıyla gelen bilgileri yayarak, O’nun yoluna yapışıp, bu vesile ile Cehennem ateşinden kurtulmaya çalış.”
Talebelerinden Münzirî anlatır: “Hocam vefât ettiği zaman, kabrine koyarken, zamanın ileri gelen âlimleri; “Allahü teâlâ sana rahmet eylesin. Sen insanların ilimde bütün yükünü omuzlarında taşıyordun. Artık vefât ettin. Senin üzerindeki yük birçok kimseye taksim edilecek” diyerek, onun ilimdeki yüksekliğini hatırlattılar.”
Pekçok kıymetli eserin de müellifi olan İbn-i Mufaddal Makdisî’nin kitaplarından ba’zıları şunlardır: “Kitâb fis-sıyâm”, “Kitâb-ül-erbâ’in-il-mertebeti alâ tabakât-il-erba’în”, “Tahkîk-ül-cevâb ammen ecîz lehü mâ fâtehü min-el-kitâb” ve “Zeyl alâ Zeyl-ül-Ekfânî alâ vefeyât-in-nakile-lil-Kettânî”.
Hadîs, lügat ve târih âlimi. İsmi, Mübârek bin Ahmed bin Mübârek bin Mevhûb bin Ganime bin Gâlib el-Lahmî el-Erbilî’dir. Künyesi, Ebü’l-Berekât olup, lakabı Şerefüddîn’dir. İbn-i Müstevfâ diye bilinir. 564 (m. 1169) senesinde Erbil’de doğup, 637 (m. 1239) târihinde yine burada vefât etti. Hadîs ilminde büyük bir âlim, nahiv, lügat, arûz, kâfiye, beyân’dan ibâret edebi ilimlerde ve târih ilminde pek mahir idi. Maliye ilminde de çok yükselmişti. Kur’ân-ı kerîm ve edebî ilimleri, Muhammed bin Yûsuf el-Bahrânî ve Mekkî bin Reyyân’ın yanında okudu. İbn-i Taberzed, Hanbel bin Abdullah ve birçok âlimden hadîs-i şerîf dinledi.
İbn-i Müstevfâ, mütevâzi ve çok cömert idi. Kendisine herkes çok hürmet gösterirdi. Bilhassa Erbil halkı kendisine gereken kıymeti verdi. Erbil halkı, Erbil’e âlim ve fâdıl bir kimse geldiği zaman, hemen onun ziyâretine gider, ona gereken hürmet ve hizmeti yaparlardı. Mutlaka onun gönlünü alırlardı. Bu bakımdan Erbil halkı, İbn-i Müstevfâ’ya da lâzım gelen hürmeti gösterdi.
Vefeyât-ül-a’yân sahibi İbn-i Hılligân; “İbn-i Müstevfâ’nın bizzat kendisinden ve Erbil’e başka yerlerden gelen âlimlerin derslerinde bulunarak ilim öğrendim” demiştir.
İbn-i Müstevfâ, Dîvân işlerinde vazîfeliydi. Dîvân işlerine bakmak, bu sıralarda vezirlikten sonra gelen yüksek bir mertebe idi. Bu vazîfeden sonra, 629 (m. 1231) senesinde kendisine vezirlik verildi. Onun vezirliğinden herkes memnun idi. İbn-i Müstevfâ bu vazîfesinde, Sultan Muzafferüddîn’in vefâtına kadar kaldı, idâreyi Müstensır alınca, İbn-i Müstevfâ bu vazîfeden ayrıldı. Artık evinde oturuyor, nisanlar onun ziyâretine gidip geliyorlar idi. 634 (m. 1237) senesi Şevvâl’in yirmiyedisinde Tatarların Erbil’i almasına kadar durum böyle devam etti. Tatarlar (Moğollar) Erbil’i alınca, târih kitaplarında bildirilen acı hâdiseler meydana geldi. Fakat İbn-i Müstevfâ, bu sırada Erbil kalesine sığınıp kurtulanlar arasında idi. Tatarlar çekilince, buradan ayrılıp, Musul’a yerleşti. Yanında kıymetli kitaplar vardı. Vefât edinceye kadar, bu kitapları ile meşgûl olup, devamlı onları mütâlâa etti, insanlara ilim öğretti.
İbn-i Müstevfâ vefât edince, hakkında mersiyeler yazılmıştır.
Hadîs, târih, nahiv, tecvîd, kırâat ve Şafiî mezhebi fıkıh âlimi, tabîb. Künyesi Ebû Abdullah olup ismi, Muhammed bin Mahmûd bin Hasen bin Hibetullah bin Mehâsin’dir. 578 (m. 1182) yılında Bağdad’da doğdu. Doğum yerinden dolayı Bağdadî nisbet edildi. Muhibbüddîn lakabı verildi. İbn-i Neccâr nâmıyla meşhûr oldu. Hatîb Bağdadî’nin “Târih-i Bağdad” adlı eserine yaptığı onaltı cildlik zeyli çok meşhûr oldu. 643 (m. 1245) yılında Bağdad’da vefât etti.
Bağdad gibi bir ilim deryasında, ilim sahibi bir ailenin çocuğu olarak dünyâya gelen İbn-i Neccâr, on yaşında iken hadîs-i şerîf ilmi ile meşgûl olmaya başladı. Abdülmün’im bin Küleyb, Yahyâ bin Bevş, Zâkir bin Kâmil, Ebü’l-Ferec Abdürrahmân İbni Cevzî, Kâdı Ebû Bekr gibi âlimlerden ders aldı. Onbeş yaşında, ilimde yüksek bir dereceye ulaştı. Şam, Mısır, Hicaz, İsfehan, Merv, Hirât, Nişâbûr gibi şehir ve bölgelere gitti. Ebû rûh Hirevî, Ayn-üş-şems Sekafi, Ümm-ül-Müeyyed Zeyneb Şa’riyye ve oğlu Müeyyed Tûsî, Hâfız Ebü’l-Hasen Ali bin Mufaddal, Ebü’l-Yümn Kindî, Ebü’l-Kâsım İbni Hârestânî ve daha birçok âlimden ilim öğrendi. Allahü teâlânın dînine hizmet için çok çalışıp, yüzbin hadîs-i şerîfi râvileri ile birlikte ezberledi. Dâr-ül-Kur’ân-ı Müstensıriyye’de, Ebû Ahmed bin Sekîne’den, yedi kırâat usûlüne göre Kur’ân-ı kerîm kırâatini öğrendi. İlim öğrenmek için yirmiyedi sene seyahat etti. Üçbin âlimden ilim öğrendi. Hadîs, usûl, fıkıh, kırâat, târih ve tıb ilimlerinde âlim oldu. Şafiî mezhebine göre fetvâ verirdi. 624 (m. 1227) yılında, ilk çıkışından yirmiyedi sene sonra Bağdad’a döndü. Bütün aile efradı vefât etmişti. Zaferiyye mahallelerinde bir eve yerleşti. Orada pek kıymetli eserler yazdı. Müstensıriyye Medresesi açılınca, orada hadîs ilimleri okuttu. Parası bittiği gün vefât etti. Kimseye muhtaç olmadı. Kimseden birşey istemedi, isteklerini yalnız Allahü teâlâya arzeder, ihtiyâcını ondan isterdi. Vefât etmeden önce, kitaplarını Nizamiye Medresesi’ne vakfetti. Ömrü boyunca yalnız Allahü teâlânın dinine hizmetle meşgûl oldu. Hiç evlenmedi. Dünyâ ile meşgûliyeti olmadığı için, ilim ve ibâdetle daha çok uğraştı. Allahü teâlânın kullarına merhametinden dolayı, bir taraftan onların âhıretlerini kurtarmak için çalışırken, diğer taraftan da insanların sağlığı için tıb ilmiyle uğraştı. Pek-çok hastayı tedâvi etti. Güzel ahlâkı, tatlı dili ve güler yüzü, alçak gönüllülüğü, cömertliği, insanlara ve diğer yaratıklara merhameti ile herkesin sevgisini kazandı. Haram ve şüpheli şeylere hiç yaklaşmaz, mübahların birçoğunu da terk ederdi.
Allahü teâlânın dînine hizmet etmek ve kullarına yardımcı olmak için pekçok talebe yetiştirdi. Kendisinden; Ebû Hâmid İbn-i Sâbûnî, Ebü’l-Abbâs Fârûşî, Ebû Bekr Şerişi, Ebü’l-Hasen Garrâfi, Ebü’l-Hasen bin Bilbân, Ebû Abdullah bin Kazzâz Hadânî, Ebü’l-Abbâs İbni Zâhirî, Takıyyüddîn Hanbelî, Ebü’l-Meâlî İbni Bâlisî ve daha birçok âlim ilim öğrendi. Ba’zı âlimler de ondan icâzet aldı.
Hadîs, târih ve diğer ilimlere dâir pek kıymetli kitaplar yazan İbn-i Neccâr’ın eserlerinden ba’zıları şunlardır: “El-Kemâl fî ma’rifet-ir-ricâl”, “Zeyl-i Târih-i Bağdâd li İbn-i Hatîb”, “Ed-Dürret-üs-Semîne fî ahbâr-il-medîne”, “Nüzhet-il-verî fî ahbâr-ı ümm-ül-Kurâ”, “Nisbet-ül-muhaddisîn ilel-âbâ vel-büldân”, “Cennet-ün-nâzirîn fî ma’rifet-it-Tâbiîn”, “Menâkıb-üş-Şâfiî”, “El-Ikd-ül-fâik fî uyûn-i ahbâr-id-dünyâ ve mehâsin-il-halâik”, “El-Ezhâr fî envâr-il-eş’âr” ve “Ez-Zühr fî mehâsin şuarâ-i ehl-il-asr”.
İbn-i Neccâr’ın Ebû Hüreyre’den ( radıyallahü anh ) rivâyet ettiği bir hadîs-i şerîfte, Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Bir kimse bildiği ilmi gizlerse, kıyâmet gününde ateşten bir gemle gemlenir” buyurdu.
Ebû Hüreyre ( radıyallahü anh ) rivâyet etti. Resûlullahın ( aleyhisselâm ) huzûrlarında, biri zengin, biri fakir iki kişi hapşırdı. Zengin olan hapşırınca, “Elhamdülillah” diyerek Allahü teâlâya hamdetmedi. Resûlullah ( aleyhisselâm ) de ona “Yerhamükellah” diyerek duâ buyurmadı. Biraz sonra diğer kimse hapşırıp, “Elhamdülülah” dedi. Resûlullah da ( aleyhisselâm ) ona; “Yerhamükellah” buyurarak duâ etti. Bunun üzerine zengin olan kimse; “Huzûrunuzda hapşırdım, bana “Yerhamükellah” buyurmadığınız hâlde, diğer kimseye “Yerhamükellah” buyurdunuz” dedi. Resûlullah da ( aleyhisselâm ); “Çünkü o kimse Allahü teâlâyı andı, ben de onu andım. Sen ise Allahü teâlâyı anmayı unuttun. Tabiî ben de seni” diye cevap verdiler.
Enes ( radıyallahü anh ) rivâyet etti: Bir kimse Resûlullahın ( aleyhisselâm ) huzûrlarına gelerek: “Ey en hayırlımız! En hayırlımızın oğlu! Ey efendimiz ve efendimizin oğlu!” diye çeşitli sözlerle Resûlullaha ( aleyhisselâm ) hitâb etmeye cür’et etti. Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Ben size ne söylemişsem, onu söyleyin. Sizi şeytan saptırmasın. Bana Allahü teâlânın verdiği mevkîyi verin. Ben, Allahın kulu ve Resûlüyüm” buyurdu.
Abdullah İbni Abbâs ( radıyallahü anh ) anlattı: “Resûlullah ( aleyhisselâm ), yemeğini yerde yer, koyunun sütünü sağar, en fakir kölenin da’vetini kabûl eder, arpa ekmeği yerdi.”
Ömer bin Ebû Seleme ( radıyallahü anh ) rivâyet etti: Birgün Resûlullahın ( aleyhisselâm ) beraberinde yemek yemekle şereflenmiştim. Ben, tabağın orasından burasından yemeye başladım. Bunun üzerine Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Önünden ye!” buyurdular.
İbn-i Cebr ( radıyallahü anh ) anlattı: Resûlullah ( aleyhisselâm ), Eshâbını (r.anhüm) sadaka vermeye teşvik ettiğinde, herbiri, güçlerinin yettiği kadar ellerinde olanlardan getirdiler. Resûlullahı ( aleyhisselâm ) görmek ve sohbetlerinde bulunmakla şereflenen o mübârek insanlar arasında, Ulbe bin Zeyd isminde bir fakir kimse vardı. Sadaka olarak verebileceği hiçbir şeyi yoktu. O da, gece Allahü teâlâya münâcaat edip; “Allahım! Sadaka olarak verebileceğim hiçbir şeyim yok. Ben de sadaka olarak, kullarından şeref ve haysiyetime tecâvüzde bulunanları affettim” diye duâ etti. Sabahleyin Resûlullah ( aleyhisselâm ) mescid-i se’âdeti teşrîflerinde; “Kendisine yapılan tecâvüzleri dün akşam affeden nerede?” diye suâl eyledi. Bunun üzerine Ulbe bin Zeyd ( radıyallahü anh ) ayağa kalktı. Resûlullah da ( aleyhisselâm ) ona; “Sadakan kabûl olundu” buyurdu.
Ebû Hüreyre ( radıyallahü anh ) rivâyet etti. Birgün Resûlullahın ( aleyhisselâm ) huzûruna çölde ikâmet eden bir kimse geldi. “Ey Allahın Resûlü, kıyâmet günü mahlûkâtı kim hesaba çekecek?” diye suâl etti. Resûlullah ( aleyhisselâm ) “Allahü teâlâ” diye buyurunca, “Kâ’be’nin Rabbi aşkına biz kurtulduk!” diye sevindi. Peygamberimiz ( aleyhisselâm ) “Ey Arabî bu nasıl olur?” diye sordu. O kimse de; “Çünkü, herşeye gücü yeten Allahü teâlâ, kerîm olduğu için affeder” dedi.
Süleymân bin Âmir ( radıyallahü anh ) anlatır: Resûlullahın ( aleyhisselâm ) Eshâbı (r.anhüm) kendi aralarında; “Allahü teâlâ, bedeviler ve sordukları sorularla bizim bilgimizi arttırıyor” diye sohbet ederlerken, çöl sakinlerinden bir kimse çıkageldi. Resûlullaha ( aleyhisselâm ); “Ey Allahın Resûlü! Allahü teâlâ, Cennette sahibine zarar veren bir ağaçdan bahsediyor” dedi. Resûlullah ( aleyhisselâm ), onun ne ağacı olduğunu suâl eyleyince; “Dikenleri ile insanlara eziyet eden sedir ağacı” diye cevap verdi. Bunun üzerine Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Sen Allahın “Onlar, dikensiz sedir ağaçları altında oturacaklar” (Vâkıa-28) buyurduğunu bilmiyor musun? Allah, sedir ağacının her dikeninin yerine bir meyve yaratmıştır. Üstelik meyveler yetmişiki çeşittir. Hiçbirinin rengi diğerine benzemez” buyurdu.
Resûlullah ( aleyhisselâm ) ayakları şişinceye kadar namaz kılardı. Enes’in de ( radıyallahü anh ) bulunduğu bir sırada, Eshâbdan (r.anhüm) ba’zı kimseler; “Ey Allahın Resûlü! Ne kadar çok ibâdet yapıyorsunuz? Allahü teâlâ, sizin işlediğiniz ve işleyeceğiniz günahları affetmedi mi?” diye suâl ettiler. Resûlullah ( aleyhisselâm ), “Evet. Ama çok şükreden bir kul olmayayım mı?” buyurdu.
Ali bin Ebî Tâlib ( radıyallahü anh ) anlattı: Resûlullah ( aleyhisselâm ) bana; “Sana beşbin koyun mu vereyim? Yoksa dinine ve dünyâna yarayacak beş şey mi öğreteyim?” buyurdu. “Ey Allahın Resûlü! Her ne kadar beşbin koyun büyük bir servetse de, bana o beş cümleyi öğret” dedim. Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Allahım, günahlarımı bağışla. Ahlâkımı güzelleştir. Kazancımı helâlinden ve hayırlısından ver. Verdiğin rızıklara karşı beni kanaatkar kıl ve beni dalâlete düşürme” buyurdu.
Abdullah İbni Abbâs ( radıyallahü anh ) rivâyet etti: Resûlullah ( aleyhisselâm ) bir defasında; “Allahım, halîfelerime merhamet et!” buyurunca, biz; “Ey Allahın Resûlü! Senin halîfelerin kimlerdir?” diye sorduk. Resûlullah ( aleyhisselâm ); Benden sonra gelecek, hadîslerimi rivâyet edip, insanlara öğretecek olanlardır” buyurdu.
Hazreti Aişe anlatır: “Resûlullah ( aleyhisselâm ) yatağına girdiği zaman, iki avucunu birleştirir, İhlâs ve Felâk sûrelerini okur avuçlarına üflerdi. Sonra da başından ve yüzünden başlayarak elinin ulaşabildiği vücûdunun her yerine sürerdi. Hastalığı şiddetlendiği zaman, bunu benim yapmamı emretti”
Ebû Hüreyre ( radıyallahü anh ) anlattı: “Birgün Resûlullaha ( aleyhisselâm ); “Ey Allahın Resûlü, senin yanında iken, ihlâsımız artıyor, dünyâdan el etek çekerek âhırete yöneliyoruz” dedim. Bana; “Eğer benim yanımdan ayrıldıktan sonra da, yanımdayken olduğunuz gibi olsanız, o zaman melekler sizi ziyâret eder ve yolda sizinle müsâfeha ederler. Siz günah işlemezseniz, Allah, yaptıkları günahlar gökteki bulutlara kadar yükselen ve kendisinden af dileyen bir kavim yaratır. Onların işledikleri günahları affeder” buyurdu.
Ebû Osman Nehdî anlatır: Birgün Hazreti Ömer ( radıyallahü anh ) minberde; “Bilgili münâfıktan korkunuz?” buyurdu. Kendisine; “Bilgili münâfık nasıl olur?” diye sorulunca da; “Gerçeği söyler, zıddını yapar” buyurdu..
Hanbelî hadîs âlimi. İsmi, Muhammed bin Abdülgani bin Ebû Bekr bin Şücâ’ bin Ebî Nasr bin Abdullah’dır. Künyesi Ebû Bekr olup, Mu’înüddîn ve Muhibbüddîn lakabları vardır. İbn-i Nukta diye bilinir. 579 (m. 1183) senesinde Bağdad’da doğup, 629 (m. 1232)’da Safer ayında, yine burada vefât etti. Bağdad’da Yahyâ bin Bûş, Abdülvehhâb bin Sekine, Ömer bin Taberzed, İbn-i Ahder, Ahmed bin Hasen ve daha başkalarından hadîs-i şerîf dinledi. Birçok yere ilmî yolculuklar yaptı. Vâsıt’da; Ebü’l-Feth bin Mendây, İrbil’de Abdüllatîf bin Ebî Necîb Sühreverdî, İsfehan’da; Afife Fârkâniyye, Zâhir bin Ahmed, Müeyyed bin Uhuvve, Ebû Fahr bin Ravh’den, Horasan’da; Mensûr bin Abdülmün’im, Ferâvî, Müeyyed Tûsî’den, Dımeşk’da; Ebû Yümn Kindî, Ebû Kâsım bin Hârestânî, Dâvûd bin Melâib ve başkalarından, Mısır’da; Ebû Abdullah Hüseyn bin Ebû Fahr el-Kâtib, Abdülkavî bin Habbâb, Silefî’nin talebelerinden bir topluluk ve başkalarından, İskenderiyye’de; İbn-i İmâd Harrânî ve Silefî’nin talebelerinden, Mekke-i mükerremede; Yahyâ bin Yâkût’dan, Harran’da Hâfız Abdülkâdir’den, Haleb’de; iftihar el-Hâşimî’den, Musul’da; ba’zı âlimlerden ve daha başka yerlerdeki âlimlerden de hadîs-i şerîf dinledi. Münzirî, Şeyh bin Mecd. Abdülkerîm bin Mensûr el-Eserî, Ebü’l-Ferec Abdürrahmân bin Muhammed, İzzeddîn Fârûti, oğlu Leys bin Nukta ve başkaları, ondan hadîs-i şerîf rivâyet etti.
Hadîs âlimlerinden Ömer bin Hâcib, onun hakkında şöyle der: “O, zamanımızın önde gelen hadîs-i şerîf âlimlerindendir. Hadîs-i şerîf tahsili için çok memleketler dolaştı. Hadîs ilimleri ve neseblere dâir pek kıymetli kitaplar yazdı. Derin bir âlim olup, haramlardan ve şüphelilerden sakınan, dünyâya rağbet etmiyen bir âlimdir. Hadîs ilmine göre, güvenilir ve i’timâd edilir kabûl edilmektedir. Hattı gayet güzeldir. Rivâyet husûsunda titiz idi. Sözlerinde, nakillerinde, eserlerinde, yazdıklarında huccettir. Ahlâkı, yaşayışı güzel ve vekar sahibi idi. Cömert idi. Aza kanâat ederdi. Hayır ve iyilik yapmaya çok rağbetli idi.
Zeyl-i Tabakât-ı Hanâbile sahibi İbn-i Receb şöyle der: Onu İbn-i Abdülvâhid’e sorduğumda bana, onun; “Hadîs âlimi, dindar, fâidesi çok, ahlâkı güzel, konuşması tatlı, hadîs ilmine göre güvenilir olmakla meşhûr bir zât” olduğunu söyledi.
Münzirî de onun hakkında: Kendisinden hadîs-i şerîf dinlediğini, onun da kendisinden dinlediğini, hadîs-i şerîf tahsili için çok yerler dolaşması ve yazısının güzelliği ile meşhûr bir âlim olduğunu, fâideli eserler yazdığını bildirmiştir.
İbn-i Hılligân da şöyle der: Muhammed. bin Abdülganî, Horasan, Cebel, Cezire, Şam ve Mısır mıntıkasını dolaştığını, burada büyük âlimlerle görüştüğünü, onlardan çok istifâde ettiğini, çok şeyler yazdığını, kitaplar üzerine fâideli açıklamalar yaptığını söylemiştir.
Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Ahmed bin Ali bin Sa’leb’dir. “İbn-üs-Sâ’âtî” diye meşhûr oldu. Ailesi aslen Ba’lebek şehrindendir. Burası, Şam’a 12 fersah (67 km.) uzaklıkta bir beldedir. Kendisi Bağdad’da doğup büyüdü. Doğum târihi belli değildir. Babası Ali bin Sa’leb, Bağdad’da Müstensır kapısındaki meşhûr saati yapmış olup, astronomi ve nücûm (yıldızlar) ilminde derin bir âlim olarak tanınmıştı. Ayrıca saat yapma işinde de çok meşhûrdu. Onun bu oğlu, Bağdad’da yetişip ilimle meşgûl oldu. İlimde çok yüksek derecelere erişti. Birçok âlimden ders aldı. Çok kıymetli kitaplar yazdı. Aklî ve naklî ilimlerde asrının en büyük âlimleri arasında idi. Fâtıma isminde bir kızı vardı. O da, babasından fıkıh ilmini tahsil edip, büyük bir âlime olarak yetişti. İbn-i Sâ’âtî, 694 (m. 1294) senesinde vefât etti.
İbn-i Sâ’âtî, fıkıh ilmini Tâcüddîn Ali bin Sencer’den, o da “Fetâvâ-i Zâhiriyye”nin sahibi olan Zâhiruddîn Muhammed Buhârî’den, o da Hasen bin Ali Mergınânî’den, o da Burhânüddîn Abdülazîz bin Ömer bin Mâze’den, o da İmâm-ı Serahsi’den ve o da İmâm-ı Hulvânî’den öğrenmiştir. Fıkıh ilmine dâir yazdığı “Mecma’ul-Bahreyn” ve usûl-i fıkha âit “El-Bedî’” adındaki eserleri son derece güzel ve kıymetlidir. Büyük fıkıh âlimlerinden Rükneddîn Semerkandî ve Nâsıruddîn Muhammed, “Mecma’ul-Bahreyn”i ondan okumuşlardır. Kızı Fâtıma da, büyük bir fakîhe olup, o da babasından “Mecma’ul-Bahreyn” okuyup ezberledi. Kızı, babasının bu kitabına çok güzel “Ta’lîk” yazdı.
Hadîs ilminde de güvenilir, sağlam bir râvî ve Hâfız olup, bu ilmin usûl ve fürû’unda derin bir ilme sahipti. Zamanının hadîs âlimleri, bu ilim sahasında onun en ileri derecede olduğunu sözbirliği ile kabûl etmişlerdi. Hattâ Şafiî âlimlerinden ve “Mahsûl” adındaki eserin şarihi Şemseddîn-i İsfehânî, onu Şeyh Cemâleddîn İbni Hâcib’den üstün tutar ve ondan daha zekidir, derdi. Şemseddîn-i İsfehânî’nin bu şekilde övmesi, onun üstünlüğünü isbâta kâfi görüldü.
Arab dili ve edebiyatında da üstün bir yeri olan İbn-i Sâ’âti, Bağdad’daki Müstensıriyye Medresesi’nde Hanefî fıkhını okuturdu. Latifeleri çoktu. Çok güzel yazı yazardı. Çeşitli ilimlerdeki tasnifleri çok sağlamdı. Fasih bir lisâna ve güzel bir ifâde tarzına sahipti.
İmâm-ı Yâfiî, “Mir’ât-ül-cinân” ismindeki eserinde diyor ki: “İbn-i Sâ’ atî, zekâsının yüksekliğinde, sözlerinin fasih ve belîğ oluşunda ve yazısnın güzelliğinde darb-ı mesel olmuş, her yere yayılmıştı. Bağdad’da Müstensıriyye Medresesi’nde müderris idi. Sem’ânî de böyle söylemektedir.”
İbn-i Fûtî diyor ki: “Muzâfferuddîn Ebü’l-Abbâs Ahmed bin Nûreddîn Ali bin Sa’leb et-Ta’lebî el-Ba’lebekî, Bağdad’a yerleşmişti. Müstensıriyye Medresesi’nde Hanefî fıkhının müderrisi idi. O, fıkıh ve usûl-i fıkıh ilimlerinde büyük bir âlimdi. Aklî ve naklî ilimlerde mehâreti çoktu. Güzel hat ile yazı yazardı. Zabıtları sahih, sözleri fasih, beyânları çok güzeldi. Edebiyat ile de meşgûl oldu. Zâhiruddîn et-Tûcâbâdî’den hiç ayrılmazdı. Onun bütün eserlerini kendisinden okudu. O da, derslerinde onu kendisine yardımcı ta’yin etti. O, 682 (m. 1283) senesi Zilhicce ayının ortalarında Merkıfiyye Medresesi’ne müderris olarak ta’yin edildi. Onun derslerinde, büyük ve meşhûr âlimlerden birçoğu hazır bulundu. Çok güzel eserleri vardır. Bunlardan “Mecma-ül-Bahreyn” ve “Bedâyi-un-nizâm fî cevâmi’ıl-ahkâm” adındaki eserleri meşhûrdur. Ayrıca hutbeleri ve şiirleri de vardır. Müstensıriyye Câmii’nde, Mevlânâ Muhyiddîn İbni Mahya el-Abbâsî’nin vekîli olarak bayramlarda hutbe okurdu. Hocası Zâhiruddîn’in Bağdad’da çıkan fitneler, karışıklıklar sırasında oradan gittiği zaman, Hanefî’ler için müderris olarak ta’yin edildi. Aynı senenin Şevval ayında, müderrislik hil’atını giydikten sonra, Müstensıriyye Medresesi’nde ders vermeye başladı. Birçok büyük âlim derslerine devam etti. 684 (m. 1285.) senesinde Kâdı’l-kudât İzzeddîn Ahmed bin Zencârî’nin yanında bulundu. 686 (m. 1287) senesi Rebî’ul-evvel ayında ona vekîllik yaptı.”
Tabakât-ül-fukahâ kitabının haşiyesinde onun hakkında deniyor ki: “İbn-i Sâ’âtî, “Mecma’ül-Bahreyn” adındaki eserini, Bağdad’da 690 (m. 1290) senesinde, Receb ayının sekizinde tamamlamıştı. Eserleri yazarken, çok maddî sıkıntı içinde kaldı. Oradaki hâlinin sıkıntısından Mısır’a göç etti. Mısır’a gittiği zaman da, ihtiyâçlarını karşılayacak bir şey te’min edemedi. Kitaplarını satarak elde ettiği paralarla ihtiyâçlarını karşıladı.”
İbn-i Râfî, “Müntehabb-ül-muhtâr” adındaki eserinde diyor ki: “Ahmed bin Ali, aslen Ba’lebekli olup, Bağdad’da doğup büyüdü. “Makâmât” adındaki eseri, Bağdad’da bizzat eserin sahibi Allâme Ebü’n-nedâ Ma’d bin Nasrullah el-Harrânî’den okudu. O, büyük bir âlim, vera’ ve takvâ sahibi olan bir velî idi. Haramlardan sakınması çoktu. Güzel yazı yazardı. “Ed-Dürr-ül-mandûd fir-reddi alâ İbn-i Kemmûne feylesof-il-Yehûd” adındaki eserini, yahudi filozofu İbn-i Kemmûne’nin “Tenkîh-ül-ebhâs anil-milel-is-selâs” adındaki eserine reddiye olarak yazmıştır. O, Ebû Hayyân en-Nahvî’ye icâzet verdi.”
Muhyiddîn-i Kureşi “Cevâhir-ül-mudiyye” kitabında diyor ki: “Onun usûl-i fıkıh ilmine dâir yazdığı “Bedî” kitabı vardır. O, bu eserinde, Fahrulislâm Pezdevî’nin “Usûl” adındaki eseri ile Âmidî’nin “El-İhkâm” adındaki eserinde yazılı olanları topladı.”
“Bedî” adındaki eserinin önsözünde buyurdu ki: “Ey, usûl ilminde nihâyete ulaşmak isteyen tâlib! Bu kitapta, onun ma’nâsındaki ismine uygun olan bedîâtı (tabiî güzellikleri) sana bağışladım. Onu sana “Ahkâm-ül-ihkâm” kitabından telhis ettim, özetledim. Fahr-ül-İslâm Pezdevî’nin “Usûl” adlı eserinden aldığım nefis cevherlerle onu yaldızladım. Esasında bu iki eser, bütün usûl bilgilerini, şeklî ve naklî kaideleri içinde toplayan iki denizdir. Bu eser, usûl ilmine âit küllî (genel) kaideleri ile fıkıh ilmine dâir cüz’î şâhidlerle, ya’nî fıkıh ilmine dâir mes’eleleri içine almaktadır.”
“Mecma’ül-Bahreyn” adındaki eseri de, “Muhtasâr-ül-Kudûrî” ile “Menzûme-i Nesefî” adındaki eserlerden topladıklarına, kendisinin de latîf ilaveleriyle meydana gelmiştir. Çok güzel bir eser olup, tertîbinde ve ihtisarında (kısaltılmasında) değişiklikler yapmıştır. Sonra, iki cild hâlinde onu şerh etti.
Fıkıh, tefsîr, hadîs, lügat ve târih âlimi. İsmi, Ali bin Enceb bin Osman bin Abdullah bin Ubeydullah bin Abdürrahîm el-Bağdâdî olup, künyesi Ebü’l-Hasen ve Ebû Tâlib’dir. Lakabı Tâcüddîn’dir. İbn-i Sâî diye meşhûr oldu. 593 (m. 1197) senesinde Bağdad’da doğdu. 674 (m. 1275) senesi Ramazân-ı şerîfin sonunda Bağdad’da vefât etti.
İbn-i Sâî, İbn-ün-Neccâr’dan, târih ilmini öğrendi. Ebû Abdullah bin Ebil-Meâlî, İbn-üd-Debîsî, Bedrüddîn Ebi’l-Kâsım Ali bin Abdürrahmân İbni Cevzi, Muhyiddîn Yûsuf İbn-ül-Cevzî, Cemâlüddîn İbn-ül-Akûlî, Abdüsselâm bin Ebî Zekeriyyâ et-Tekritî, Ebû Tâlib Hüseyn bin Ahmed, Ebü’l-Hasen Muhammed bin el-Kati’î, Şihâbüddîn Ömer es-Sühreverdî, Nasrullah bin el-Esîr, Ebü’l-Hasen Ali bin Muhammed el-Mûsulî, Ebü’l-Kâsım Sa’îd bin Meâli ve birçok âlimden hadîs-i şerîf dinledi ve rivâyette bulundu. Sahîh-i Buhârî’yi, Mübârek bin ez-Zebîdî’nin iki oğlu olan Hasen ve Hüseyn’den dinledi. Ebü’l-Yümn el-Kindî’den icâzet aldı.
Kendisinden de; Hâfız Ebû Muhammed Abdülmü’min bin Halef ed-Dimyâtî, Ebü’l-Fadl bin el-Fûtî, Mahmûd ed-Dükûkî ve birçok âlim hadîs-i şerîf dinleyip ilim öğrendi.
İbn-i Sâî, ahlâkı güzel, yüzü nurlu, cömert huylu, anlayışı kuvvetli bir zât idi. Birçok âlim ve sâlih kimse ile görüştü. Tasavvuf erbâbının sohbetinde bulundu. Tasavvuf yolunu, Şihâbüddîn Ömer es-Sühreverdî hazretlerinden öğrendi ve insanlara ilim ve edeb öğretmeye başladı. Bilhassa târih ilminde üstün derecede idi. Herkesin takdîrini kazandı.
Moğol istilâsında Bağdad’da idi. Moğolların çoluk-çocuk, genç-ihtiyâr demeden herkesi kılıçtan geçirdikleri bir zamanda, bu katliâmdan kurtulan birkaç kişiden biri de İbn-i Sâî idi.
İbn-i Zehebî onun hakkında; “İbn-i Sâî, İmâm, Hâfız bir zât idi. Fıkıh ilminin inceliklerine vâkıf idi. Hadîs âlimi ve tarihçi idi. Târih ilminde söz sahibi idi. Aynı zamanda şâir olup, güzel şiirleri vardır. Şafiî mezhebinde idi. Arkadaşı olan Muhammed bin Saîd, Târih ilmine dâir çok kitaplar yazmıştır” dedi.
Es-Safdî ise onun için; “İbn-i Sâî, edîb, fazilet sahibi bir zât idi. Târih ilmiyle çok meşgûl oldu. Birçok eser yazdı” demektedir.
İbn-i Şühbe de; “İbn-i Sâî bütün kitaplarını Nizâmiyye Medresesi’ne vakfetti” diye bildirmektedir.
Tefsîr, hadîs ve fıkıh âlimlerinden. İsmi, Osman bin Abdürrahmân bin Osman bin Mûsâ bin Ebi’n-Nasr el-Kürdî eş-Şehrezûrî’dir. Künyesi, Ebû Amr, lakabı Takıyyüddîn olup, İbn-i Salâh ismi ile tanınmıştır. 577 (m. 1181)’de doğdu. 643 (m. 1245) senesinde vefât etti. Lügat ve edebiyat ilminde de âlim idi. Önce babasından ders alıp, fıkıh ilmini öğrendi. Babası Abdürrahmân bin Osman zamanında, âlimler arasında parmakla gösterilen meşhûr bir âlim idi. Oğluna bir müddet ders verdikten sonra, ilim öğrenmesi için Musul’a gönderdi. Musul’da İbn-üs-Semin ismiyle meşhûr Ebû Ca’fer Abdullah bin Ahmed el-Bağdâdî’den hadîs-i şerîf dinledi. Sonra Bağdad’a gitti. Orada Ebû Ahmed bin Sekine ve Amr İbni Taberzed’den hadîs-i şerîf dinledi. İlim öğrenmek için pekçok yere gitti. Hemedan’da; Ebü’l-Fadl İbn-ül-Ma’zem’den, Nişâbûr’da; Mensûr, Müeyyid, Zeyneb binti Ebi’l-Kâsım ve bunların tabakalarından, Merv’de; Ebû Muzaffer İbni Sem’ânî ve diğerlerinden, Dımeşk’da; Kâdı Cemâleddîn Abdüssamed İbni el-Hârestânî, Şeyh Muvaffakuddîn Makdisî, Şeyh Fahrüddîn İbni Asâkir’den Haleb’de; Ebû Muhammed bin Alvân’dan, Harran’da; Hâfız Abdülkâdir’den hadîs-i şerîf işitip, ilim aldı. Şafiî mezhebi âlimlerinden olup, fıkıh ilminde derin âlim idi. Gittiği her yerde insanlar ondan çok istifâde etmiştir. Kudüs’de Nâsıriyye Medresesi’nde, Eşref bin Melik-ül-âdil el-Eyyûbî’nin yaptırdığı Dâr-ül-hadîs Medresesi’nde ve eş-Şamiyet-is-sugrâ Medresesi’nde müderrislik yaptı, ders verdi.
Talebelerinden olan İbn-i Hılligân onun için şöyle demiştir: “Asrında, tefsîr, hadîs ve fıkıh ilimlerinde en meşhûr âlim idi...”
İbn-i Hâcib de “Mu’cem”inde onun için; “Büyük bir âlim, emsalini geçmiş, usûl ve fürû’ ilminde mütebahhir, çok derin bir âlim idi. İlim husûsunda çok gayretli idi. Hattâ çalışması, ibâdet ve tâatı darb-ı mesel hâline gelmiştir” dedi.
İbn-i Salâh’dan hadîs-i şerîf rivâyet eden zâtlar şunlardır: Fahrüddîn Ömer el-Kerhî, Mecdüddîn İbn-ül-muhtâr, Şeyh Tâcüddîn Abdürrahmân, Şeyh Zeynüddîn Fârûkî, Kâdı Şihâbüddîn Cevri, Hatîb Şerefüddîn Ferâvi eş-Şihâb Muhammed bin Şeref, es-Sadr Muhammed bin Hasen el-Ermevî, el-İmâd İbn-ül-Bâlisi, Şeref ibn-ül-Hatîb el-Âbâri, Nâsıruddîn Muhammed İbn-i Muhtâr, Kâdı Ebü’l-Abbâs Ahmed bin Ali Ceylî, eş-Şihâb, Ahmed bin el-Afîf ve diğerleri. Şu zâtlar da ondan fıkıh ilmini öğrenmiştir. Şemsüddîn Abdürrahmân bin Nûh, Kemâlüddîn Selâr, Takıyyüddîn bin Rezîn el-Kâdı ve diğerleri.
Fetvâları olup, ba’zı talebeleri tarafından toplanmıştır. Eserleri meşhûr olup; Ma’rifetü envai ulûmü hadîs, (Mukaddime-i İbn-i Salâh), Mecmûâtı fetâvâ, Şerhi Müslim, İşkâlât alel-Vesît, Edeb-ül-müftî vel-Müstefi, Fevâid-ür-Rıhle, Tabakât-ı fukahâ-i Şâfiiyye gibi eserleri vardır.
İbn-i Salâh, zamanının en meşhûr âlimlerinden olup, çok sevilen bir zât idi. Cenâze namazını kılmak için büyük bir kalabalık toplandı. Şam Câmii’nde iki defa cenâze namazı kılındı. Safiyye kabristanına defn edildi. Ömrümde hiç bir küçük günah işlemedim” demiştir.
İbn-i Salâh hazretlerinin yazdığı muhtasarun fî ilm-il-hadîs isimli eserinden seçmeler: (Bu kitap, Süleymâniye Kütüphânesi’nin Ayasofya kısmında, 833 numarada mevcûttur.) “Zamânımızdaki insanların farzları ve vâcibleri yapmakta gevşek davrandıklarını, sünnet ve mendublardan yüz çevirdiklerini, Allahü teâlânın râzı olmadığı işlerle uğraştıklarını görünce, ibâdetlerin faziletlerine, terkedildiklerinde verilecek ceza ve çekilecek azaplara dâir hadîs-i şerîflerden bir kısmını bir araya getirmek istedim. Belki bunları duyup, kulak veren, anlayan ve bunlarla amel eden olur ve bunlardan başkalarının da öğrenmelerine vesile olanlar çıkar. Allahü teâlâdan dileğim odur ki, hüsn-i niyetle (iyi niyetle) hazırladığım bu eseri, af ve mağfiret olunmama ve “Onlara hiç bir korku yoktur ve onlar mahzûn da olmayacaklardır.” (Bekâra-274) meâlindeki âyet-i kerîmede bildirilenlerin derecelerine yakın olmama vesile kılmasıdır.
Emîr-ül-mü’minîn Hz: Ömer bin Hattâb’ın rivâyet ettiği bir hadîs-i şerîfte buyuruldu ki; “Ameller (in sıhhati), ancak niyetlere göredir. Herkese ancak niyet ettiği (nin karşılığı) vardır.” Hazreti Ömer şöyle anlatır: “Öyle bir gün idi ki, Eshâb-ı Kirâmdan birkaçımız Resûlullah ( aleyhisselâm ) efendimizin huzûrunda ve hizmetinde bulunuyorduk. O gün, o saat, öyle şerefli, öyle kıymetli ve hiç ele geçmez bir gün idi. O gün, Resûlullahın sohbetinde, yanında bulanmakla şereflenmek, rûhlara gıda olan, canlara zevk ve safa veren cemâlini görmek nasîb olmuştu. O vakit, ay doğar gibi, bir zât yanımıza geldi. Elbisesi çok beyaz, saçları pek siyah idi. Üzerinde toz, toprak, ter gibi yolculuk alâmetleri görünmüyordu. Resûlullahın ( aleyhisselâm ) Eshâbı olan bizlerden hiçbirimiz onu tanımıyorduk. Ya’nî görüp bildiğimiz kimselerden değildi. Resûlullahın ( aleyhisselâm ) huzûrunda oturdu. Dizlerini, mübârek dizlerine yanaştırdı. Ellerini Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) efendimizin mübârek dizlerinin, üzerine koydu. Resûlullaha ( aleyhisselâm ) sorarak, “Yâ Resûlallah! Bana İslâmiyeti, müslümanlığı anlat” dedi.
Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “İslâmın şartlarından birincisi; Kelime-i şehâdet getirmektir (Eşhedü enlâ ilahe illallah ve eşhedü enne Muhammeden abdühü ve resûlühü demektir.) (İslâmın ikinci şartı) Vakti gelince, namaz kılmaktır. (Üçüncüsü) malın zekâtını vermektir. (Dördüncüsü) Ramazân-ı şerîf ayında hergün oruç tutmaktır. (Beşincisi) Gücü yetenin, ömründe bir kere hac etmesidir.”
O zât, Resûlullahtan bu cevapları işitince; “Doğru söyledin, yâ Resûlallah” dedi. Biz dinleyiciler, onun bu sözüne şaştık. Çünkü, hem soruyor, hem de verilen cevâbın doğru olduğunu tasdik ediyordu.
Bu zât yine sorarak; “Yâ Resûlallah! îmânın ne olduğunu, hakîkatini ve mâhiyetini de bana bildir” dedi. Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Îmân, önce Allahü teâlâya inanmaktır. (îmânın altı temelinden ikincisi) Allahü teâlânın meleklerine inanmaktır. (Üçüncüsü) Allahü teâlânın indirdiği kitaplarına inanmaktır. (Dördüncüsü) Allahü teâlânın Peygamberlerine inanmaktır. (Beşincisi) Âhıret gününe inanmaktır. (Altıncısı) Kadere, hayır ve şerrin Allahü teâlâdan olduğuna inanmaktır.”
Sonra o zât gitti. Ben uzun bir müddet Resûlullahın ( aleyhisselâm ) yanında kaldım. Bana buyurdu ki: “Yâ Ömer! O soranın kim olduğunu biliyor musun?” Ben; “Allah ve Resûlü bilir” dedim. Resûlullah ( aleyhisselâm ); “O, Cebrâil idi. Sizlere dininizi öğretmek için geldi” buyurdu.
Hazreti Ubâde bin Sâmit şöyle rivâyet ediyor. “Resûlullah ( aleyhisselâm ), etrâfında Eshâb-ı Kirâmdan (r.anhüm) bir cemâat olduğu hâlde buyurdu ki: “Allahü teâlâya hiç bir şeyi şerik (ortak) etmemek, sirkat (hırsızlık) etmemek, zinâ yapmamak, evlâdınızı öldürmemek (kız çocuklarını diri diri toprağa gömmemek gibi) kendiliğinizden uyduracağınız hiçbir yalanla, (kimseye) bühtan (iftira) etmemek. Hiçbir ma’rûfda isyan etmemek üzere bana bî’at ediniz (ya’nî benimle ahdediniz!). İçinizden sözünde duran olursa, ecri (mükâfatı) Allahü teâlânın fadl-ü keremindendir. Bu dediklerimden birini yapıp da ondan dolayı dünyâda bir ceza ile karşılaşırsa, bu ceza ona keffârettir. Bunlardan birini yapıp da Allahü teâlâ setrederse (gizlerse), işi Allahü teâlâya kalır. İsterse onu affeder. Dilerse onu ikâb eder (cezalandırır).” Biz de bu şartlar üzere O’na bî’at ettik.” (Bu bî’at, ilk Akabe bî’atidır.)
Buhârî’nin, Talhâ bin Ubeydullah’dan rivâyeti şöyledir: Necd ehlinden, saçı darmadağın olmuş fakir birisi, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) huzûruna geldi. Uzaktan sesini işitiyor, fakat ne söylediğini anlamıyorduk. Nihâyet yaklaştı. Meğer İslâmın ne olduğunu soruyormuş. Bu sorusuna karşılık Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ); “ (îmân ettikten sonra) bir gün bir gece içinde beş vakit namazdır” buyurdu. O kişi; “Üzerimde bu namazlardan başkası da olacak mı?” diye sorunca, Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) “Hayır! Ancak tatavvu’ edersin (nafile namaz kılarsın) buyurdu. Bundan sonra Resûlullah ( aleyhisselâm ) efendimiz; “Bir de Ramazan orucudur” buyurdu o kişi yine; “Üzerimde bundan başkası da olacak mı?” diye sordu. Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Hayır! Ancak nafile oruç tutarsın” buyurdu. Talhâ ( radıyallahü anh ) der ki, Resûlullah ( aleyhisselâm ) ona zekâtı da söyledi. O kişi yine; “Üzerimde bundan başkası da olacak mı?” diye sorunca, Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ); “Hayır! Ancak nafile olarak sadaka verirsin” buyurdu. Bunun üzerine o kişi; “Vallahi bundan ne fazla, ne de eksik birşey yapacak değilim” diyerek ve arkasını dönerek gitti. Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ); “Eğer doğru söylüyorsa felah buldu” buyurdu.
Amr bin Abese ( radıyallahü anh ) şöyle rivâyet etti: “Resûlullahın ( aleyhisselâm ) yanına geldim. “Yâ Resûlallah! İslâm nedir?” diye suâl ettim. “Hoş söz ve taam yedirmek” buyurdu. “Îmân nedir?” diye suâl ettim. “Sabır ve semahattır (vermesi lâzım ve vâcib olmayan şeyleri seve seve vermek, iyilik, cömertlik, kolay davranıştır)” buyurdu. “En faziletli müslüman kimdir?” diye suâl edince; “Müslümanların, dilinden ve elinden sâlim olduğu kimsedir” buyurdu. “Hangi hicret daha üstündür?” diye suâl ettim. “Râbbinin beğenmediği şeyleri terk etmen, onlardan ayrılmandır” buyurdu. “Îmân bakımından en üstün şey hangisidir?” diye suâl ettim. “Güzel ahlâktır” buyurdu. En faziletli ânın hangisi olduğunu sorunca da; “Gecenin son yarısıdır” buyurdu.
İbrâhim bin Meysere’nin ( radıyallahü anh ) bildirdiği bir hadîs-i şerîfte buyuruldu ki: “Bid’at sahibine hürmet eden, dîn-i İslâm’ın yıkılmasına yardım etmiş olur.”
Hazreti Mu’âviye’nin bildirdiği bir hadîs-i şerîfte buyuruldu ki: “Allahü teâlâ bir kuluna iyilik etmek isterse, onu dinde fakîh yapar.”
Ebû Hüreyre’nin ( radıyallahü anh ) bildirdiği bir hadîs-i şerîfte buyuruldu ki: “İnsan ölünce, ameli kesilir. Ancak, kendisine âit şu üç şey müstesna: 1) Sadaka-i câriye (hastahâne, mektep, mescid, çeşme köprü gibi devamlı hayırlar), 2) Faydalanılan ilim (insanların istifâde ettiği ilmî eserler), 3) Arkasından duâ eden sâlih evlât.”
Yine Ebû Hüreyre’nin ( radıyallahü anh ) bildirdiği bir hadîs-i şerîfte buyuruldu ki: “Kim bir mü’minin dünyâ sıkıntılarından bir sıkıntısını giderirse, Allahü teâlâ da onun kıyâmet günündeki sıkıntılarından bir sıkıntısını giderir. Güç durumda olana kolaylık gösteren kimseye, Allahü teâlâ dünyâ ve âhırette kolaylık gösterir. Kim bir müslümanı setrederse, Allahü teâlâ da onu dünyâ ve âhırette setreder. Kul, kardeşinin yardımında olduğu müddetçe, Allahü teâlâ da ona yardım eder. İlim aramak için yola çıkan kimseye, Allahü teâlâ Cennete giden yolu gösterir. Allahü teâlânın evlerinden bir evde (mescidlerden bir mescidde), Allahü teâlânın kitabını okumak ve onu aralarında tedârüs (öğrenmek) için biraraya gelenlerin üzerine sekînet (ma’nevî huzûr) iner, Allahü teâlânın rahmeti onları kaplar. Melekler onları kuşatır. Allahü teâlâ, onları, katında bulunanlar arasında anar.”
Ebüdderdâ’nın ( radıyallahü anh ) rivâyet ettiği bir hadîs-i şerîfte buyuruldu ki: “Göktekiler, yerdekiler ve sudaki balıklar, âlim için istiğfar ederler. Âlimin âbide (ilmi olmayıp sâdece ibâdet eden kimseye) üstünlüğü, ondördüncü gecesinde ayın, diğer yıldızlara üstünlüğü gibidir. Âlimler Peygamberlerin vârisleridir. Peygamberler miras olarak dinar ve dirhem bırakmazlar. Onlar sâdece ilmi miras bırakırlar, ilmi alan, bol nasîbi elde etmiş olur.”
Ebû Ümâme el-Bâhilî’nin ( radıyallahü anh ) rivâyet ettiği bir hadîs-i şerîfte, Resûlullah efendimiz buyurdu ki: “Âlimin âbide olan üstünlüğü, benim sizin en aşağınıza olan üstünlüğüm gibidir.”
Abdullah İbni Abbâs’ın (r.anhümâ) rivâyet ettiği bir hadîs-i şerîfte buyuruldu ki: “İlim için yola çıkan, dönünceye kadar Allah yolundadır.”
Ebû Hüreyre’nin ( radıyallahü anh ); bildirdiği bir hadîs-i şerîfte buyuruldu ki: “Bildiği birşey sorulup da onu gizleyen kimse, kıyâmet gününde ateşten bir gem ile gemlenir.”
Mu’âz bin Cebel ( radıyallahü anh ) şöyle rivâyet ediyor. “Resûlullaha ( aleyhisselâm ) îmân bakımından en üstün şeyin ne olduğunu suâl ettim. “Allah için sevmek, Allah için buğzetmek ve dilini Allahü teâlâyı anmak ile meşgûl etmektir” buyurdu. “Daha nedir yâ Resûlallah?” diye suâl ettiğimde de; “Kendin için istediğini, insanlar için de istemen. Kendin için hoş görmediğini, onlar için de hoş görmemendir” buyurdu.
Büyük günâhlar ve nifakın alâmetleri:
Ebû Hüreyre ( radıyallahü anh ) şöyle anlatır: “Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Helak edici olan yedi şeyden çekininiz!” buyurdu. Eshâb-ı Kirâm (r.anhüm); “Yâ Resûlallah! Bu yedi şey nedir?” diye suâl ettiklerinde, Resülullah efendimiz şöyle buyurdu: 1) Allahü teâlâya şirk (ortak) koşmak. 2) Sihir, 3) Haklı olarak öldürülen müstesna, Allahü teâlânın katlini haram kıldığı bir kimseyi öldürmek, 4) Faiz yemek. 5) Yetim malı yemek. 6) Düşmana hücum sırasında harbden kaçmak. 7) Zinâdan uzak, namuslu olup, bunu hatırından bile geçirmeyen mü’min kadınlara zinâ isnâd etmek.”
Abdullah bin Amr’ın ( radıyallahü anh ) rivâyet ettiği bir hadîs-i şerîfte buyuruldu ki: “Dört şey vardır, ki, (Bu dört şeyin hepsi birden) her kimde bulunursa, o kimse hâlis münâfık olur. Bir kimsede bunlardan biri bulunursa, onda da nifaktan bir huy vardır. Bunu terk etmedikçe, mü’min-i kâmil olamaz. 1) Konuşurken yalan söyler. 2) Bir şey va’d ettiğinde, va’dinde durmaz (va’dinden döner). 3) Ahdettiğinde, ahdini bozar. 4) Muhasama (husûmet) ettiğinde haktan bâtıla meyleder.”
Kitaba ve sünnete yapışmak:
Ebû Hüreyre’nin ( radıyallahü anh ) bildirdiği bir hadîs-i şerîfte buyuruldu ki: “Ümmetimin hepsi Cennete girecektir. Ancak imtina edenler girmiyecektir.” Yâ Resûlallah! Kimler imtina eder, (imtina edenler kimlerdir?; diye suâl edildiğinde; “Her kim bana itaat ederse, Cennete girecektir. Her kim de bana âsî olursa, o da (da’vetimi kabûlden ve emirlerime itaatten) imtina etmiş olur (ve Cennete giremez)” buyurdu.
Yine Ebû Hüreyre’nin ( radıyallahü anh ) bildirdiği bir hadîs-i şerîfte; “Her işittiğini söylemesi, kişiye yalan olarak kâfidir” buyuruldu.
Yine Ebû Hüreyre’nin ( radıyallahü anh ) bildirdiği bir hadîs-i şerîfte buyuruldu ki: “Bir kimse hidâyet olan bir yola da’vet etse, o yola girenlerin bütün hayırları, (diğerlerininkinden bir eksilme olmamak üzere) kendisine de yazılır. Kim de bir sapıklığa da’vet ederse, (diğerlerinin günahlarından bir eksilme olmamak üzere) ona da kendisine tâbi olanların günahlarının bir misli verilir.”
Enes bin Mâlik ( radıyallahü anh ) şöyle anlatır: “Resülullah ( aleyhisselâm ) bana buyurdu ki: “Ey oğul! Eğer hiçkimseye karşı kalbinde gışş (bir kimseye kin beslemek, hîle yapmak, aldatmak) bulunmadan sabaha ve akşama girebiliyorsan bunu yap! Ey oğul! Bu benim sünnetimdendir. Benim sünnetimi seven, beni sevmiş olur. Beni seven, Cennette benimle berâber olur.
Ebû, Hüreyre’nin ( radıyallahü anh ) bildirdiği bir hadîs-i şerîfte buyuruldu ki: “Ümmetimin bozulduğu zamanda, sünnetime yapışan için yüz şehîd sevâbı vardır.”
Mu’âz bin Cebel’in ( radıyallahü anh ) bildirdiği bir hadîs-i şerîfte buyuruldu ki:“Şeytan insanın kurdudur. Kenarda köşede kalmış, sürüden ayrılmış koyunu kurt yakaladığı gibi, şeytan da cemâatten ayrılanları yakalar. Sakın cemâatten ayrılmayın!”
Diğer hadîs-i şerîflerde buyuruldu ki: “Dikkat ediniz! insanların en kötüsü, kötü âlimler, insanların en iyisi de, iyi âlimlerdir, iyilerinde en iyisi, seçilmiş âlimlerdir.”
“Bir kimseye İslâmı ihyâ etmek niyetiyle ilim öğrenirken ölüm gelirse, Cennette onunla Peygamber arasında bir derece vardır.”
Abdullah İbni Abbâs’ın rivâyet ettiği bir hadîs-i şerîfte buyuruldu ki: “Geceleyin bir miktar ilim ile tedârüs etmek (ilim öğrenmeye çalışmak), o vakti ibâdet ve tâatle ihyâ etmekten hayırlıdır.”
Abdullah İbni Mes’ûd’un (r.anhümâ) bildirdiği bir hadîs-i şerîfte buyuruldu ki: “İlim öğreniniz. Onu insanlara öğretiniz. Ferâizi öğreniniz. Onu insanlara öğretiniz. Kur’ân-ı kerîmi öğreniniz. Onu insanlara öğretiniz. Çünkü ben vefât edince, ilim noksanlaşır, fitneler ortaya çıkar. Hattâ iki kişi bir mes’ele hakkında ihtilâf ederler de, bu husûsta aralarını bulacak birisini bulamazlar.”
Resûlullah ( aleyhisselâm ) efendimiz bir hadîs-i şerîfte buyurdu ki: “Temizlik îmânın şartıdır. Elhamdülillah (sözü), kıyâmet günü mizanı doldurur. Sübhânallahi vel-hamdülillah... Göklerle yerin arasını, doldurur. Namaz nûrdur. Sadaka burhandır.”
Hadîs, ferâiz ve Hanbelî mezhebi fıkıh âlimi. Künyesi Ebû Abdullah olup ismi, Muhammed bin Abdullah bin Hüseyn’dir. 535 (m. 1141) târihinde Bağdad yakınlarında Samarra’da doğdu. Doğum yerine nisbetle Sâmirî denildi. Nâsıruddîn lakabı verildi. 616 (m. 1219) yılında Bağdad’da vefât etti. Abdülazîz bin Dülef’in kıldırdığı cenâze namazından sonra Bâb-ı Harb’de defnedildi.
Samarra’dan Bağdad’a giden Ebû Abdullah İbni Süneyne; İbn-ül-Bettâ, Ebû Hakîm Nehrevâni, Abdüllatîf bin Ebî Sa’d ve daha birçok âlimden hadîs ilimleri tahsil etti. Ebû Hakîm Nehrevânî’den, hadîs ilimleri yanında fıkıh bilgilerini de öğrendi. Bilhassa fıkıh ve ferâiz ilminde meşhûr oldu. Samarra’ya kadı ta’yin edildi. Daha sonra Bağdad kadılığı ve Bağdad hisbeliği verildi. Kâdılıktan ayrılıp, yalnız hisbe işleriyle meşgûl oldu. Hisbe işlerine me’mûr olan kimse, şehrin belediye işlerine bakar, insanlara emr-i ma’rûf ve nehy-i münkerde bulunurdu. Hisbe; Âl-i İmrân sûresi 104. âyet-i kerîmedeki meâlen; “Sizden öyle bir cemâat bulunmalıdır ki, onlar herkesi hayra çağırsınlar, iyiliği emretsinler, kötülükten vaz geçirmeye çalışsınlar” emrine istinaden. Allahü teâlânın emir ve yasaklarına şehir içinde riâyeti te’min maksadıyla, İslâm devletlerinde teşkilât husûsiyeti kazandırılmış bir hizmet kolu idi. Böylece günah işlemeye meyilli olanlara da fırsat verilmez ve insanların huzûr içinde yaşamaları, başkası tarafından kandırılma ve zulüm yapılma gibi hâllerden muhafaza edilmiş olurdu. Bu teşkilâtın başına umûmiyetle tecrübeli bir kadı ta’yin edilirdi. Kâdı, yardımcı me’mûrları ve fahri hizmet erbâbının yardımlarıyla bu vazîfeyi kolayca yerine getirirdi. İbn-i Süneyne Muhammed Sâmirî, daha sonra Dîvân-ı zaman teftişi ile vazîfelendirildi, ömrünün sonuna doğru, memleketi Samarra’ya gitti. Tekrar Bağdad’a döndü. Bir müddet sonra da vefât etti.
Ömrü boyunca, Allahü teâlânın dînine hizmet, ilim öğrenmek ve öğretmek için çalışan Ebû Abdullah İbni Süneyne, güzel ahlâkı, güler yüzü ve tatlı dili, cömertliği ve Allahü teâlânın kullarına olan merhameti ile herkesin sevgi ve saygısını kazandı. Herkes tarafından nasihati dinlenir, sözleri herkese te’sîr ederdi. Haram ve şüpheli şeylere yaklaşmaz, mübahların birçoğunu da terk ederdi.
Birçok talebe yetiştirdi. Abdürrahîm bin Züccâc ondan ilim öğrenip icâzet alan âlimler arasındaydı.
Pekçok kıymetli eserin de müellifi olan Nasîrüddîn İbni Süneyne, “El-Mestûab”, “El-Firâk” ve El-Beyân fil-ferâiz” adlı kıymetli eserlerin yazarıdır.
Şafiî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Yûsuf bin Râfi’ bin Temim bin Utbe bin Muhammed bin Attâb’dır. Künyesi Ebü’l-Mehâsin olup, lakabı Behaüddîn’dir. Küçük yaşta iken babasını kaybetti. Şeddâd oğulları denilen dayılarının yanında yetişti. Bu sebeble İbn-i Şeddâd diye bilinir. Şeddâd, anne tarafından dedesidir. Daha önce künyesi Ebü’l-Izz idi. Kendisi bunu Ebü’l-Mehâsin diye değiştirdi. İbn-i Şeddâd, 538 (m. 1145) senesi Ramazân-ı şerîfin onunda Musul’da doğdu. 632 (m. 1234) senesi Safer ayının ondördünde Çarşamba günü Haleb’de vefât etti.
İbn-i Şeddâd, daha küçük yaşta iken Kur’ân-ı kerîmi ezberledi. Musul’a, büyük âlim Ebû Bekr Yahyâ bin Sa’dûn Kurtubî’nin yanına gitti. Onun yanında kalıp, yedi tarik ile Kur’ân-ı kerîmi okudu. Kırâatlere dâir ilmini iyice kuvvetlendirdi.
Ebü’l-Mehâsin eserlerinden birisinde kendisi şöyle anlatır: “İlk ilim aldığım hocam, Ebû Bekr Yahyâ bin Sa’dûn bin Temam bin Muhammed Kurtubî’dir. Onbir sene onun yanında kırâat ilmini okudum. Onun kırâat kitaplarından, rivâyetlerinin çoğunu ve Kur’ân-ı kerîm kırâati, hadîs-i şerîf rivâyeti ve şerhlerini ve tefsîr okudum. Hattâ benim için, yanında benden daha çok kimsenin okumadığını yazdı. Yanında okuduklarımın hepsi, yazılı olarak bende mevcûttur. Yanımda rivâyet ettiklerini fihristledim. Bunları kendisinden rivâyet ediyorum. Ondan en son rivâyetim, Ebû Ubeyd Kâsım bin Sellâm’ın “Şerh-ül-Garîb” kitabıdır. Bu kitabı onun yanında birkaç mecliste okudum.
Hocalarımdan birisi de Ebü’l-Berekât Abdullah bin Hıdır bin Hüseyn’dir. İbn-i Sîrcî diye bilinir. Onun yanında Sa’lebî’nin tefsîrinin bir kısmını dinledim. Değişik rivâyetlerle yaptığı rivâyetleri, kendisinden rivâyet etmem husûsunda bana izin verdi.
Mecdüddîn Ebü’l-Fadl Abdullah bin Ahmed bin Muhammed bin Abdülkâdir Tûsî de hocalarımdan birisidir. Kendisi Musul hatîbi idi. Rivâyetleri ile meşhûr idi. Her taraftan, yaptığı rivâyetleri dinlemek isteyenler onun yanına gelirlerdi. Onun yanında, kendi duyup işittiklerinden çok şeyler dinledim. 588 (m. 1192) senesi Receb’in yirmiyedisinde, rivâyet ettiklerini rivâyet etmem husûsunda bana izin verdi.
Bir hocam da Kâdı Fahrüddîn Ebü’r-Rıdâ Sa’îd bin Abdullah bin Kâsım Şehrazûri’dir. Ondan; İmâm-ı Şafiî hazretlerinin, Ebû Avâne’nin, Ebû Ya’lâ Mûsulî’nin müsnetlerini ve Ebû Davud’un Sünen’ini dinledim. Yine onun yanında Ebû Îsâ Tirmizî’nin Câmi’ini dinledim. Bana, rivâyet ettiklerini rivâyet etmem husûsunda icâzet verdi.
Mecdüddîn Ebû Muhammed Abdullah bin Muhammed bin Abdullah bin Ali es-Sanhâcî de hocalarımdandır. O da, bana yaptığı rivâyetleri, benim de rivâyet etmem husûsunda izin verdi.
Musul’da büyük hadîs âlimi, Sirâcüddîn Ebû Bekr Muhammed bin Ali el-Ceyyânî’nin yanında Sahîh-i Müslim’i başından sonuna kadar okudum. Ayrıca Vâhidî’nin “Vesît”ini de okudum. O da bana, 559 (m. 1164) senesinde, rivâyetlerini benim de rivâyet etmem husûsunda izin verdi.
İsimlerini zikrettiğim bu hocalarım, hatırımda bulunanlardır. Bu kitabımı derlerken hâtırıma gelmiyen daha birçok âlimin derslerini ve yaptıkları rivâyetleri dinledim. Şuhde-i Kâtibe, Ebû Mugîs, Nizâmiyye Müderrisi olan Radıyyüddîn Kazvînî bunlar arasındadır.”
Başkaları ise onun hakkında şöyle demişlerdir:
İbn-i Şeddâd büyük fıkıh âlimi Ebü’l-Berekât Abdullah bin Sîrcî’nin yanında fıkıh ilmini okudu. Ziya İbni Ebû Hâzım’ın yanında ilm-i hılâf ile meşgûl oldu. Bu ilimde pek derinleşti. Fahr Nukânî, Berevî, İmâd Nukânî, Seyf Havari gibi hılâf ilmi âlimleri ile bu ilim hakkında münâzaralarda bulundu. İlimde iyice yetiştikten sonra, Bağdad’a gitti. Bağdad’a vardıktan kısa bir müddet sonra, Nizâmiyye Medresesi’nde yardımcı hoca olarak vazîfelendirildi. Dört seneye yakın bu vazîfede kaldı. Bu sırada Nizâmiyye Medresesi’nin müderrisi Ebû Nasr Ahmed bin Abdullah bin Muhammed Şâşî idi. İbn-i Şâşî, Nizâmiyye müderrisliğine, 566 (m. 1170) senesinde getirilmişti. 569 (m. 1173) senesi Receb ayının başında bu vazîfeden alınınca, yerine Radıyyüddîn Ebü’l-Hayr Ahmed bin İsmâil Kazvînî getirildi Ebü’l-Mehâsin ise, yine yardımcılık vazîfesine devam etti. Bu sırada, Nizâmiyye Medresesi’nde bir yardımcı daha vardı. İsmi, Muhammed Selmâsî idi. Ebü’l-Mehâsin, daha sonra buradan ayrılıp, Musul’a gitti. Burada Kâdı Kemâlüddîn Ebü’l-Fadl Muhammed bin Şehrazûrî’nin yaptırdığı medresede müderris olarak vazîfelendirildi. Kendisinden pekçok kimse istifâde etti.
Ebü’l-Mehâsin “Melce-ül-Hukkâm’ınde ittibâs-il-Ahkâm” isimli eserinin baş tarafında şöyle der: “583 (m. 1187) senesinde hacca gittim. Hacdan sonra Resûlullahı ( aleyhisselâm ) ve Beyt-i Makdis’i ziyâret ettim. Sonra Şam’a gittim. Bu sırada Sultan Selâhaddîn, Kevkeb Kal’asını muhasara etmişti. Benim Şam’a geldiğimi duyan Selâhaddîn Eyyûbî, beni da’vet etti. Ben, o seneki hacda, kendisi tarafından ta’yin edilen hac emîrinin Arafat dağında öldürülmesi hâdisesini soracağını zannetmiştim. Yanına girince, beni çok iyi karşıladı, ikram ve iltifâtta bulundu. Hac yolculuğundan, bu sırada karşılaştığım ve görüştüğüm âlimlerden sordu. Benden hadîs-i şerîf okumamı istedi. Ben de kendisine, Buhârî’nin ezkârını ihtivâ eden bir parça okudum. Ben, Selâhaddîn Eyyûbî’nin yanından çıkınca, İmâdüddîn İsfehânî peşimden geldi. Bana, sultânın bir kitap yazmamı istediğini söyledi. Ben de kabûl ettim. Cihâdın faziletlerine ve Allahü teâlânın mücâhidler için hazırladığı mükâfatlara dâir bir kitap yazdım.”
Ebü’l-Mehâsin, ondan sonra Selâhaddîn Eyyûbî’nin yanında kaldı. Selâhaddîn-i Eyyûbî, daha sonra ona Kazaskerlik ve Kudüs-i şerîf kadılığını verdi.
Behâüddîn Ebü’l-Mehâsin, Selâhaddîn-i Eyyûbî’nin vefâtından sonra, oğulları arasını bulmak için gayret gösterdi. Haleb emîri Melik Zâhir’in yanında kaldı. Sultan Zâhir, kendisine Haleb kadılığını ve vakıfların mes’ûliyetini verdi. Aynı zamanda, Sultan Zâhir’e vezîr ve müsteşar oldu. Bu sırada Haleb’de medreseler ve âlimler az idi. Ebü’l-Mehâsin ( radıyallahü anh ) medrese mevzûuna ehemmiyet verdi. Âlimleri burada topladı. Onun zamanında Haleb’de pekçok medrese yapıldı. Sultan Zâhir ona, medrese ihtiyâçlarını te’min edecek imkânlar ve araziler verdi. Ebü’l-Mehâsin, Nûreddîn Zengî Medresesi’nin önünde ve Irak kapısının karşısına yakın bir yerde bir medrese yaptırdı. Sonra onun civarında hadîs-i şerîf okutulan bir yer daha yaptırdı. Bu ikisinin arasına, vefât ettiğinde içerisine defnedileceği bir türbe yaptırdı. Bu türbenin iki kapısı vardı. Kapılardan birisi medreseye, diğeri hadîs-i şerîf okutulan yere bakıyordu. Haleb, böyle medreselerle ma’mûr olmuş, medreselerle donatılmış bir hâle gelince, her taraftan âlimler oraya yöneldiler. Haleb’de ilmî çalışmalar çoğaldı, ilim öğrenmek isteyenlerin mekânı ve durağı hâline geldi.
İbn-i Hılligân, Ebü’l-Mehâsin ile alâkalı olarak şöyle der: “Babam ile Behâüddîn arasında, Musul’daki ilmî çalışmaları sırasında, aralarında sevgi ve muhabbet hâsıl olmuştu. Bu sebeple onun yanına gittim. Kardeşim ise benden daha önce gitmişti. Memleketimizin sultânı Muzafferüddîn Ebû Sa’îd, bizim için Ebü’l-Mehâsin’e hitâb eden bir mektûp yazdı. Mektûbunda şöyle yazmıştı: Bu çocuklara nelerin lâzım olduğunu biliyorsunuz. Onlar hem senin ve hem de benim kardeşimin çocuklarıdır. Onlar hakkında ayrıca bir tavsiyeye hacet görmüyorum” dedi ve bu mevzûda epeyce yazdı. Bu sebeple Ebü’l-Mehâsin bize çok ehemmiyet verdi. Bize lâzım gelen alâkayı gösterdi. Onun yanında vefâtına kadar kaldık.” Kâdı Ebü’l-Mehâsin’in elinde çok büyük imkânlar vardı. Sultânın yanında sözüne pekçok i’tibâr ediliyordu. Kimse onun yanında konuşamazdı. Sultan Ebû Muzaffer Muhammed bin Melik Zâhir’in yaşı daha küçük idi. Devlet işlerinde Ebü’l-Mehâsin’in tavsiyelerine göre idâre ediyordu. Bu sebeble, Ebü’l-Mehâsin’in bilgisi dışında herhangi bir iş yapılmıyordu.
Sultan Ebû Muzaffer zamanında âlimlerin kıymeti çok idi. Herkes onlara hürmet ediyordu. Husûsiyetle medrese câmiasına pek rağbet ve alâka gösteriliyordu. Onlar, sultânın meclislerinde bulunuyorlar, Ramazân-ı şerîf ayında sofrasında iftar ediyorlardı.
Biz hadîs-i şerîf dinlemek için Ebü’l-Mehâsin’in evine gidip gelirdik. Onun kubbeli bir yeri vardı. Yaz-kış orada kalırdı. Çünkü o zaman iyice yaşlanmış ve kuş yavrusu gibi olmuştu. Namazı ve diğer işleri için pek zor hareket ediyordu. Kışın, yanında, içerisinde ateş bulunan büyük bir mangal vardı. Üzerinde fazla elbise vardı. Namaza pek zor kalkıyordu. Namaza kalktığı zaman onun ayak bileklerine bakıyordum. Sanki etsiz, kemiksiz gibi idi. Cum’a namazından sonra, herkes ondan hadîs-i şerîf dinliyor onu çok beğeniyorlardı. Sohbeti pek hoş idi. Edebiyata ünsiyeti pekçok idi.
Behâüddîn Ebü’l-Mehâsin, Melik Kâmil’in kızını Haleb emîri Sultan Azîz’e getirmek için Mısır’a gitmek üzere hazırlık yaptı. 628 veya 627 (m. 1229) senesinin başında yola çıktı. Aynı sene Ramazân-ı şerîf ayında, Melik Kâmil’in kızını yakınları ile beraber getirdi ve nikâhını da yaptı. Ondan sonra Sultan Azîz Behâüddîn Ebü’l-Mehâsin’e alâka göstermedi. Gençlerle oturup kalkmaya başladı. Bunun üzerine Behâüddîn Ebü’l-Mehâsin vefâtına kadar evinde kaldı. Yanına, kendisinden hadîs-i şerîf dinlemek için gelirlerdi. Ancak, o kadar yaşlandı ki, yanına gelenleri tanımaz hâle geldi. Bir müddet bu hâl üzere devam etti. Bilâhare hastalandı, 632 (m. 1234) senesinde Haleb’de vefât etti.
Behâüddîn Ebü’l-Mehâsin, vârisi olmadığı için, evini tasavvuf erbâbına dergâh olarak tahsis etmişti.
Eserleri: 1. Melce-ül-Hukkâm’inde iltibâs-il-ahkâm: Hükümlerle alâkalıdır, iki cilddir. 2. Delâil-ül-ahkâm: Ahkâm hadîs-i şerîfleri ve onlar hakkındaki açıklamalardır. 3. El-Mucez-ül-Bâhir: Fıkıh ilmine dâirdir. 4. Sîretü Selâhaddîn İbni Eyyûb.
Kırâat, târih, hadîs, nahiv, lügat ve Mâlikî mezhebi fıkıh âlimi. Künyesi Ebü’l-Kâsım olup ismi, Kâsım bin Muhammed bin Ahmed bin Muhammed bin Süleymân’dır. 575 (m. 1179) yılında Endülüs şehirlerinden Kurtuba’da doğdu. Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) Medîne-i münevvereyi teşrîfinde îmân edip, İslâmiyetin yayılmasında hizmet eden Medine’deki kabilelerden Evs kabilesi mensûbu bir Sahâbinin ( radıyallahü anh ) torunu olduğu için Ensârî ve Evsî nisbet edilip, doğum yerine nisbetle de Kurtubî denildi. İbn-i Taylesân nâmiyle tanındı. 642 (m. 1244) yılında Mulaka’da vefât etti. O zamanın belli başlı ilim Merkezlerinden biri olan Kurtuba’da doğdu, İlim tahsiline, anne tarafından dedesi Ebü’l-Kâsım Şerrât’dan, dayısı Ebû Bekr bin Gâlib ve Ebû Muhammed bin Abdülhak Hazrecî’den aldığı derslerle başladı, İkiyüzden fazla âlimden kırâat ve hadîs ilimlerini öğrendi. Abdülmün’im bin Feres ve Ebü’l-Kâsım bin Semhûn’dan, Kur’ân-ı kerîm kırâat etmek ve kırâat ilmini öğretmek husûsunda icâzet aldı. Kırâat ve Arabî ilimlerle meşgûliyeti çok fazla idi. Hadîs ilimlerinde derecesi çok yüksekti. Dört mezhebin fıkıh bilgilerinin inceliklerine vâkıf oldu. Hâfızası çok kuvvetli olduğundan, duyduklarını çok iyi muhafaza ederdi. Yüzbin hadîs-i şerîfi râvileriyle birlikte ezberden bilirdi. Hadîs-i şerîf rivâyet eden âlimlerin hayat ve hâllerini tek tek bilirdi. Birçok ilimde de söz sahibi idi. Mâlikî mezhebine göre fetvâ verirdi. Kurtuba’nın, kuzeyden gelen zâlim ve gaddar Avrupa kavimlerince işgal edilip yağmalanması sırasında, Malaka’ya gitti. Orada hatîbliğe ta’yin edildi. Vefâtına kadar bu vazîfede kaldı, insanlara Allahü teâlânın emir ve yasaklarını anlatır, tâliblerine ilim öğretirdi. Güzel ahlâkı, cömertliği ve tevâzuu ile pekçok kimsenin sevgisini kazandı. Onun güzel ahlâkı, tatlı dili ve güler yüzü sebebiyle, sözleri daha çok te’sîrli oldu. Birçok kimse, onun sohbetlerinde günahlarına tövbe edip, sâlih müslümanlardan oldu.
Pekçok talebe yetiştirip kıymetli eserler yazdı. Afrikıyye’den (Tunus) İbn-i Hârûn ondan icâzet aldı. “Zühr-ül-besâtîn ve nefhât-ür-reyyâhîn fî ehbâr-ül-ulemâ-il-mesnedîn ve menâkıb-ı ehl-il-fadl”, “Bugyet-ül-vekkâd fî ta’rîf bismet-il-cihâd”, “Beyân-ül-minen alâ kâri-il-kitâb ves-sünen”, “El-Cevâhir-ül-mufaddalât fil-ehâdis-il-müselselât”, “Et-Tebeyyîn an menâkıb-i min urife bi-Kurtuba min-et-Tâbiîn vel-ulemâ ves-sâlihîn”, “Ahbâru sülehâ-il-Endülüs” ve daha birçok kitap İbn-i Taylesân’ın eserleri arasındadır.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Tezkiret-ül-huffâz cild-4, sh. 1426
2) Neyl-ül-ibtihâc sh. 221
3) Bugyet-ül-vuât cild-2, sh. 261
4) Şezerât-üz-zeheb cild-8, sh. 215
5) El-A’lâm cild-5, sh. 181
6) Mu’cem-ül-müellifîn cild-8, sh. 113İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ İBN-İ VADDÂH (Ali bin Muhammed)
Hanbelî mezhebi fıkıh âlimlerinden. Hadîs ilminde de büyük bir âlim idi. İsmi, Ali bin Muhammed bin Muhammed bin Ebî Sa’d bin Vaddâh İbni Muhammed Vaddâh eş-Şehrâbânî’dir. Künyesi Ebü’l-Hasen olup, Kemâleddîn lakabı ile tanınırdı. “İbn-i Vaddâh” diye meşhûr oldu. 571 (m. 1175) senesi Receb ayında, Bağdad’ın doğusunda Şehrâyân’da doğdu. Hadîs, fıkıh, ferâiz ve edebiyat ilimlerinde büyük bir âlim olarak yetişti. Daha Şehrâyân’da iken, Ahmed bin Muhammed bin Muhammed bin Necm-ül-Mervezî’den, “Sahîh-i Müslim” adındaki hadîs-i şerîf kitabını okudu. Zühd ve takvâ sahibi idi. Çok güzel yazı yazardı. Kıymetli eserler yazdı. 672 (m. 1273) senesi Safer ayında Bağdad’da vefât etti. Çarşıda herkes dükkânını kapatıp namazına geldi. Cenâze namazında pekçok âlimler bulundu. Ahmed bin Hanbel hazretlerinin kabrinin ayak ucuna defnedildi.
Bağdad’da; İbn-i Kati’î ve İbn-i Zerûbe’den Sahîh-i Müslim’i, Ebü’l-Vakt’ten Sahîh-i Buhârî’yi, Ömer bin Kerem’den Câmi-i Tirmizî’yi, Abdüllatîf bin Katî’î’den Sünen-i Dâre Kutnî’yi dinleyip öğrendi. Şeyhül-ârif Ali bin İdrîs el-Ya’kûbî, Kâdı Ebû Sâlih, Ebû Hafs es-Sühreverdî, Necm-ül-Mervezî, İbrâhim el-Kaşgâri ve daha başkalarından hadîs-i şerîf dinledi. Birçok yeri gezip dolaştı.-Çok hadîs-i şerîf dinliyenlerden ve kendisinden de çok kimsenin hadîs-i şerîf rivâyet ettiği âlimlerden oldu. Büyük hadîs kitaplarından ve cüz’lerinden çok şey dinledi. Birçok âlimden icâzet alıp, hadîs-i şerîf rivâyet etti. Şam’da; Muvaffakuddîn İbni Kudâme, Ebû Muhammed bin Amr bin Salâh ve daha başka âlimlerden icâzet aldı. Zamanının en yüksek Hanbelî âlimlerinden idi. Arab dili ve edebiyatı ilminde de çok derin bir ilme sahipti. Çeşitli ilimlerde mütehassıs bir âlim olarak yetişti. Birçok evliyânın sohbetinde bulundu. Bilhassa Şeyh Yahyâ es-Sarsarî’nin sâdık bir talebesi oldu.
Büyük âlim Sefiyüddîn Abdülmü’min bin Abdülhak, onun hakkında diyor ki: “O, sâlih bir zât olup, nûr yüzlü ve ahlâkı tertemiz olan bir kimseydi. Nefsinin hevâsından, kötü arzularından kurtulmuş, gayet yumuşak huylu bir kimse idi. Birçok âlimlerle ve sâlih kimselerle sohbet etti. Onlardan çok istifâde etti. Fıkıh, ferâiz ve hadîs ilimlerinde derin bir âlimdi. Bağdad’da zuhur eden vak’adan sonra Mücâhidiyye Medresesi’ne müderris olarak ta’yin edildi. Vefâtına kadar bu vazîfesine devam etti.”
O’nun “Ed-Delîl-ül-vâdıh fî iktifâ-i nehc-is-selef-is-Sâlih” ve “Er-Reddü alâ ehl-il-ilhâd” isminde iki büyük eseri ile birlikte, “Medh-ül-ulemâ ve zemm-il-agniyâ”, “El-Farku beyne ahvâl-is-sâlihîn ve ahvâl-il-ibâhiyye ve “Eklet-üd-dünyâ biddîn” adlarında birçok küçük risaleleri vardır. Ayrıca onun “Enn-el-Îmâne yezîdü ve yenkusu” adında küçük bir risalesi daha vardır. Bu eserini talâk ile yemîn eden bir kimsenin suâline cevap olarak yazmıştır.
Hadîs âlimlerinin büyüklerinden. İsmi, Muhammed bin Yûsuf bin Muhammed bin Ebî Yeddâs el-Berzâlî el-İşbilî el-Endülüsî olup, künyesi Ebû Abdullah ve lakabı Zekiyyüddîn’dir. İlmüddîn el-Berzâlî’nin oğludur. İlim tahsili için çok seyahatler yapmış olmasına nisbetle, kendisine Cevval de denilmiştir. Zamanında bulunan hadîs âlimlerinin en üstünlerinden olmasına nisbetle de, kendisine Muhaddis-üş-Şâm denilmiştir. 577 (m. 1181) senesinde doğdu. 686 (m. 1239)’da Ramazan ayının 14. günü Hama’da (Başka bir rivâyette Şam’da) vefât etti.
İbn-i Yeddâs, Endülüs’te bulunan meşhûr kabilelerden Berzâl kabilesine mensûptur. Orada yetişti. 620 (m. 1123) senesinde hacca gitti. Memleketine dönmeyip, ilim tahsili ile meşgûl oldu. Âlimlerin sohbetlerinde bulunup, onlardan dinlediklerini yazdı. Bu yolda çok seyahatler yaptı. Çok çeşitli yerlere giderek, oralarda bulunan meşhûr âlimler ile görüştü. Hicaz, Mısır, Şam, İsfehan, Horasan, Cezire, Haleb, Nişâbûr, Hirat, Hemedan, Bağdad, Harran, İrbil, Musul ve başka yerlere gidip âlimlerin sohbetlerinde bulundu. İbn-ül-Müfâddal, Zâhir bin Rüstem, Yûnus el-Hâşimî, Kindi, Abdülmu’ız el-Bezzâz ve başka âlimlerden ilim öğrendi. Ebû Hâmid bin es-Sâbûnî, Ömer bin Ya’kûb el-İrbilî, Ebü’l-Mecd, İbn-ül-Adîm, Cemâleddîn Muhammed bin Vâsıl, Ebü’l-Fadl İbni Asâkir, Muhammed bin Yûsuf ez-Zehebî ve başka âlimler de ondan ilim öğrenip rivâyette bulundu.
İbn-i Yeddâs’ın ( radıyallahü anh ) aklı ve zekâsı çok yüksek idi. İlmi pekçok idi. Bununla beraber, çok tevâzu sahibi idi. Herkese tebessüm eder, tatlı dil, güler yüz gösterirdi. Herkese faydalı olurdu. Kendisinden birşey istiyenlere fazlası ile vermeye çalışırdı. Daha çok Şam’da ikâmet etti. Orada kendisine çok alâka gösterilirdi. Fülûs Câmii’nde imamlık yaptı:
Zekiyyüddîn el-Münzirî onun için diyor ki: “Çok ilim öğrendi, öğrendiklerini yazardı. Böylece çok şey yazdı, öğrendiklerini yazmakla kalmaz, aynı zamanda ezberlerdi ve bunları çok güzel müzâkere ederdi. Biz, Kâhire’de İbn-ül-Müfaddal’ın yanında kendisiyle çok sohbet ettik. Birbirimizden çok şeyler işittik.
İbn-i Yeddâs’ın ( radıyallahü anh ), Mu’cem-ül-kebîr, Kitâb-ül-erba’în et-Tıbbiyye ve başka isimlerde kitapları vardır.
Aklî ve naklî ilimlerde büyük bir âlim. İsmi, Mûsâ bin Yûnus bin Muhammed bin Men’a, künyesi Ebû Feth, lakabı Kemâlüddîn olup, nisbeti Mûsulî’dir. 551 (m. 1156) senesinde Safer ayında Musul’da doğup, yine burada 639 (m. 1241)’da vefât etti. “Tenbîh” isimli eserin şarihi (şerh edicisi) büyük âlim Şerefüddîn Ahmed bin Mûsâ’nın babasıdır.
Babası Şeyh Radıyüddîn Yûnus’un yanında fıkıh âlimi oldu. Sonra Bağdad’a gitti. Burada, Nizamiye Medresesi’nde asistan olan Sedîd Süleymânî’nin yanında ilim ile meşgûl oldu. Arâbî ilimleri; Musul’da büyük âlim Yahyâ bin Sa’dûn, Bağdad’da Kemâl Abdürrahmân Enbârî’nin yanında okudu. Sonra Musul’a dönüp, orada yerleşti.
İbn-i Yûnus, yüksek derecede bir zekâya sahipti. Musul ve çevresi, fetvâ almak için ona müracaat ederlerdi. Talebeleri ona çok hürmet ederdi.
İbn-i Hılligân Vefeyât isimli eserinde şöyle der: “İbn-i Yûnus, babasının vefâtından sonra Erbil emîri Emîr Zeynüddîn’in yaptırdığı medresede babasının yerine ders verdi. Bu mescid, şimdi Kemâliyye Medresesi diye bilinir. Kemâlüddîn İbni Yûnus, burada uzun zaman kaldığı için böyle denmiştir. İbn-i Yûnus’un ilimdeki yüksekliği yayılınca, her taraftan fıkıh âlimleri yanına toplandılar. İbn-i Yûnus çok çeşitli ilimlerde mütehassıs olup, zamanında kimsenin elde edemediği ilimleri kendisinde topladı. Matematik ilminde söz sahibi oldu. 626 (m. 1229) senesinde, Ramazân-ı şerîf ayında onu Musul’da gördüm. Çok defalar yanına gidip geldim. Çünkü babamla onun arasında, kuvvetli ve sağlam bir dostluk ve sevgi vardı. Fakat Musul’dan erken ayrıldığı için, kendisinden çok istifâde edemedim. Musul’dan Şam’a gitti.
Fıkıh âlimleri, onun ondört ilimde tam bir mütehassıs olduğunu söylemektedirler. Mensûp olduğu Şafiî fıkhı da bunlar arasındadır. Zamanının en büyük âlimlerinden idi. Hattâ Hanefî mezhebi ile ilgili ve Hanefî fıkıh kitabı olan el-Câmi-ül-kebîr’deki müşkil (anlaşılması zor) mes’eleler kendisine sorulduğunda, onları çok kolay bir şekilde izah ederdi.
O, hılâf, usûl-i fıkıh ve kelâm ilimlerinde de çok ince bilgilere sâhib oldu. Fahruddîn-i Râzî’nin ( radıyallahü anh ) kitapları Musul’a gelince, bu kitaplardaki birçok ıstılâhları (ilimlere mahsûs özel kelimeleri ve ifâdeleri) ondan başka kimse anlamamıştı. Büyük âlim Âmidî’nin “İrşâd” adlı eserinde de aynı durum olmuş, ancak, İbn-i Yûnus onun zor yerlerini bir gecede halletmiştir. Hattâ onu, ders olarak da okutmuştur.
İlimde, ondan başka kimsenin bildirmediği metodlar ortaya koydu. Arabî ilimlerde yüksek derecede yetkili bir âlim idi. Hattâ, Sibeveyh’in meşhûr “Kitâb” isimli eserini, Ebû Ali Fârisî’nin “İzah” ve “Tekmile”sini, Zemahşerî’nin “Mufassal”ını büyük bir dirayet ve vukûf sahibi olarak okuttu. Tefsîr, hadîs ve hadîs râvîlerine dâir çok geniş bilgisi vardı. Târih’den, Arabların muharebelerinden, onların şiir ve meşhûr hutbelerinden çok şeyler ezberlemişti. Yahudi ve Hıristiyanlar bile, Tevrat ve İncîl’den bilmediklerini ona gelip sorarlar, suâllerine ondan başkasının cevap veremiyeceğini söylerlerdi. Kısaca, onun bildiği bu kadar çeşitli ilimleri kendisinde toplayan kimseler pek nâdirdir. Fıkıh âlimlerinden birisi bana şöyle anlattı: İbn-i Yûnus’a, Esîruddîn-i Ebherî’nin ilimlerdeki derecesinin ne olduğunu sordum. Bana; “Bilmiyorum” diye cevap verdi. Ben; “Efendim! Nasıl bilmezsiniz, birçok seneler sizin hizmetinizde bulunup huzûrunuzda ilim ile meşgûl oldu” dedim. O zaman bana şöyle dedi: “Evet öyledir. Fakat, ben ne söyledi isem, ne anlattıysam, hiç i’tirâz etmeden kabûl etti. Hiçbir husûsta benim ile münâzaraya girmedi. Bu durumda onun ilimdeki durumunu nasıl tanıyayım” dedi. Şüphesiz, Esîruddîn-i Ebherî’nin, derslerde İbn-i Yûnus’a hiç suâl sormaması, İbn-i Yûnus’a karşı olan edebinden idi. Bedriyye Medresesi’nde İbn-i Yûnus’un yardımcısı idi. Esîruddîn-i Ebherî der ki: “Memleketimi terketip, Musul’a, sırf İbn-i Yûnus’un yanında ilim ile meşgûl olmak için geldim.”
“İbn-i Yûnus hakkında bu söylediklerim mübalağa değildir. Onun memleketinden olup onu tanıyanlar, bu anlattıklarımda bir fazlalık olmadığını gayet iyi bilirler.”
Ebü’l-Berekât bin Müstevfî, Erbîl Târihinde; “İbn-i Yûnus, hendese, mantık ve diğer ilimlerde önde gelen âlimlerdendir. Her ilme dalmıştır” der. Yine İbn-i Müstevfî onun hakkında şöyle anlatır: “Ona Bağdad’dan ilmî mes’elelerle alâkalı suâller gelir, onları delîlleri ile kolayca cevaplandırırdı. Fıkıh ilminde ve diğer dînî ilimlerde zamanında eşsiz bir âlim idi. Musul’da birkaç medresede ders verdi. Her fende pekçok talebe yetiştirdi.”
Bana büyük din âlimi ve aynı zamanda Riyaziyeci olan Kayser bin Ebû Kâsım anlattı: Riyaziye ilimlerini. Mısır ve Dımeşk gibi memleketlerde iyice öğrenince, büyük âlim Kemâlüddîn İbni Yûnus ile görüşmeyi ve onun bu sahadaki yüksek ilmini görmeyi çok arzu ettim. Bu sebeple, Musul’a gittim. Yanına varıp, hizmetinde bulunmakla şereflenince, onu, daha önce hayatlarını kitaplardan okuduğum büyük âlimlerin hâl ve yaşayışı üzere buldum. Kendisinden ders okumak istediğimi söyledim. Altı ayda, ondan çok kitaplar okudum. Bana, anlamadığım mes’eleleri güzelce îzâh ediyordu. Onun yanında ders okuduktan sonra, bu ilimlerde onun yerini tutacak kimsenin olmadığını gördüm.”
İbn Hılligân buraya kadar anlattıktan sonra, “İbn-i Yûnus’un ilminin genişliğini çok uzattım. Fakat yemîn ederim ki, yine de kısa kestim” der.
İbn-i Yûnus, kardeşi büyük âlim İmâmüddîn Muhammed vefât edince, Alâiyye Medresesi’nde onun yerine ders vermeye başladı. Sonra, Kâhiriyye Medresesi açılınca oraya geçti. 620 (m. 1223) senesi Zilhicce ayında, Bedriyye Medresesi’nde ders vermeye başladı. Ba’zı günlerde derslerine, zamanın meşhûr âlimleri de dinlemek için geliyorlardı. Meşhûr âlim İmâd Ebû Ali Ömer bin Abdünnûr da bunlar arasında idi.
Eserleri: 1. Keşf-ül-müşkilât: Kur’ân-ı kerîmin tefsîridir. 2. Usûl: Usûl ilmi ile ilgili bir kitap. 3. Uyûn-ül-mantık, 4. Lügazün fil-hikmet, 5. El-Esrâr-us-sultâniyye, 6. El-Burhân alel-Mukaddimet-ül-letî ehmelehâ Arşimed fî kitâbihi: Bu eser yazmadır. 7. Şerh-ül-a’mâl-il-hendesiyye.
Hanefî mezhebi fıkıh, usûl âlimi. İsmi, Muhammed bin Ahmed bin Ömer bin Ahmed bin Ebû Şâkir Erbilî’dir. Künyesi Ebû Abdullah olup, lakabı Mecdüddîn’dir. İbn-i Zâhir diye tanınır. 602 (m. 1205) senesinin Safer ayında Erbîl’de doğup, 677 (m. 1278) senesinde yine burada vefât etti. Erbîl’de yetişti. Bağdad’da, âlimlerden ilim aldı ve hadîs-i şerîf dinledi. Dımeşk’a geldi. Burada ders okuttu. Bağdad’da; Ebû Bekr bin Hâzin Kâşgârî’den, Dımeşk’da; Sehâvî, Kerîme, Tâcüddîn bin Hameveyh, Tâcüddîn bin Ebî Ca’fer’in derslerini dinledi. Kendisinden; Ebû Şâme, Dimyatî, Ebû Hüseyn Yünûnî, Şihâbüddîn Mahmûd rivâyette bulundu.
Hanefî âlimlerinin büyüklerinden olan Muhammed bin Zâhir, Kaymaziyye Medresesi’nde ders verdi. Düşüncelerinde isâbetli idi. Aynı zamanda, edebî ilimlerde de çok yükselmişti.
İbn-i Zâhir’in şiirlerinden bir bölümün tercümesi şöyledir:
“Her canlı sonunda ölecektir. İnsan, ömrü boyunca, sür’atle ölüme doğru koştu. Ebedî kalacağı evini harâb ediyor. Onun yerine, çok kısa bir müddet içerisinde harâb olup yıkılacak olan dünyâ evleri kuruyor, onları yapmağa çalışıyor. Hergün ömür eksiliyor. Yaş ilerledikçe.vücûda ağrılar, sızılar geliyor, insanlar, zaman içerisinde bir kâfiledir. Dâima yolculuk yapmaktadırlar. Fakat bu yolculuğun dönüşü yoktur. Öyleyse, kendine azık hazırla. Çünkü takvâ en hayırlı azıktır.”
Hadîs, kırâat ve Hanefî mezhebi fıkıh âlimi. Künyesi Ebü’l-Abbâs olup ismi, Ahmed bin Muhammed bin Abdullah’dır. 626 (m. 1229) yılında Haleb’de doğdu. Babası Muhammed bin Abdullah, Eyyûbîler’in Haleb şû’besi emîri Melik-üz-zâhir Gıyâsüddîn Gâzî bin Sultan Selâhaddîn-i Eyyûbî’nin azâdlılarından olduğu için Zâhirî nisbet edildiğinden, kendisi de İbn-i Zâhirî diye tanındı. Haleb’de doğup yerleştiği için Halebî nisbet edildi. 696 (m. 1296) yılında Kâhire yakınlarında Mefs’te vefât edip, oraya defnedildi.
Sultan Selâhaddîn-i Eyyûbî’nin oğlu Melik-üz-zâhir Gâzî’nin kölesi iken müslüman olup, din ilimlerini öğrenmek için üstün bir gayret gösteren babası Muhammed bin Abdullah, küçük yaşta onu ilim öğrenmek için âlimlere teslim etti. İbn-i Lettî, Erbilî, Kerîme binti Abdülvehhâb bin Ali, İbn-i Revâha, İbn-i Yaîş, Safiyyet-ül-Hameviyye, Ziya Makdisî, İbn-i Neccâr, Takıyyüddîn Ebü’l-Kâsım Si’ridî, Şüheyb Zaferânî, Yûsuf Sâvî, Niştberi ve daha birçok âlimden ilim öğrendi. Haleb, Şam, Mekke ve Medine, Mısır, Mardin, Harran, İskenderiyye ve Humus gibi kırk tane ilim merkezini dolaştı. Dolaştığı bölge ve şehirlerin âlimlerinden birçok şeyler öğrenip kitaplara geçirdi. Allahü teâlânın dînine hizmet için çok çalıştı. Geceleri uyumaz, hocalarından duyduklarını kitaba geçirip ezberlerdi. Yüzbin hadîs-i şerîfi râvîleriyle beraber ezberden bilirdi. Haleb’i, Moğollara karşı korumak için kahramanca çarpıştı. Sayıca çok fazla olan düşmanın karşısında tutunmak mümkün değildi. Birçok müslüman alçakça şehid edildi. Bu çarpışmalar esnasında, İbn-i Zâhirî de bir kılıç darbesi ile boynundan yaralandı. Ölüler arasına düşüp kaldı. Şehrin işgal edilmesi ve savaş alanının terk edilmesi neticesinde, ölüler arasından müslümanlarca kurtarılan İbn-i Zâhiri, Mısır’a gitti. Kâhire yakınlarındaki Mefs denilen beldeye yerleşti.
Orada bir zaviye inşâ etti. Ölünceye kadar Mefs’teki zaviyesinde kalıp, tâliblerine ilim öğretti. Kıymetli eserler yazarak, Allahü teâlânın dînine hizmet için gayret etti. Vakitlerini, ilim öğrenmek, öğretmek, Kur’ân-ı kerîm okuyup, ibâdet etmekle geçirirdi. Cömertlikte, güzel ahlâkta, yumuşaklıkta, tevâzu’da, ibâdet çokluğunda, güler yüzlülük ve tatlı dilli olmakta onun gibisi nâdir bulunurdu. Örnek bir İslâm âlimi, eşsiz bir şahsiyetti. Allahü teâlânın kullarına karşı son derece merhametliydi. Mala, paraya ehemmiyet vermezdi. Eline geçen parayı Allahü teâlânın dînine hizmette kullanır, fakirlere sadaka olarak dağıtırdı. Kendisine yaşamak için zarurî olan miktarda harcama yapardı. Arzu ve isteği yalnız Allahü teâlâdandır. O’nun kullarından birşey istemekten haya ederdi. Merhametinin çokluğundan Allahü teâlânın kullarına sık sık nasihatlerde bulunur, onlardan; Selef-i sâlihînin bildirdiklerine göre i’tikâdlarını düzeltmelerini ister, Allahü teâlânın emir ve yasaklarını öğrenip riâyet etmelerinin lüzumunu anlatırdı.
Birçok talebe yetiştirdi. Başta evlâtları olmak üzere, Hâfız İlmüddîn Üzeyd, Yûsuf bin Abdürrahmân Mezzî, Halebî ve Ya’meri gibi âlimler onun talebeleri arasındaydı. “Tezkiret-ül-huffâz” yazan Zehebî de onu ziyâret edip, sohbetlerinde bulundu.
Yetiştirmiş olduğu mümtaz talebeleri yanında pek kıymetli eserler de yazan Ebü’l-Abbâs İbni Zâhirî, dolaşmış olduğu kırk beldeden, kırk hadîs-i şerîfi ihtivâ eden bir kitap yazdı. “Meşîhat-i İbn-il-Buhârî”, “El-Ahâdis-ül-avâliy-üs-sıhâh-il-müsâfehât” da onun eserleri arasındadır.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Tezkiret-ül-huffâz cild-4, sh. 1480
2) Şezerât-üz-zeheb cild-5, sh. 435
3) Mu’cem-ül-müellifîn cild-2, sh. 122
4) El-A’lâm cild-1, sh. 221
5) Keşf-üz-zünûn sh. 55İİSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ İBN-ÜL-EHDÂR (Abdülazîz bin Mahmûd)
Hadîs âlimlerinden. Irak’ta yetişen Hanbelî mezhebi âlimlerinin büyüklerindendir. İsmi. Abdülazîz bin Mahmûd bin Mübârek bin Mahmûd el-Cünâbezî el-Bağdâdî olup, künyesi Ebû Muhammed’dir. Lakabı Takıyyüddîn’dir; Daha çok İbn-ül-Ehdâr diye tanınmıştır. Aslen Nîşâbûr’un Cünâbez köyündendir. 524 (m. 1130)’de, başka bir rivâyette 526 (m. 1132) senesinde, Receb ayının 18. günü Bağdâd’da doğdu. 611 (m. 1215) senesi Şevval ayının 6. günü, akşam ile yatsı arasında orada vefât etti. Ertesi gün Câmi’ul-Kasr’da cenâze namazı kılındı. Âlimlerden, şehrin ileri gelenlerinden ve diğer insanlardan çok kalabalık bir cemâat cenâze namazında hazır bulundu. Orada dîvânı okundu. Tabutunun sür’atle taşınması men olundu. Tabut, ağır ağır, vekar ve sükûnetle taşındı. Bâb-i Harb kabristanında, Ebû Bekr el-Merzûkî’nin ( radıyallahü anh ) kabri yanına defnolundu.
İbn-ül-Ehdâr ( radıyallahü anh ), 530 (m. 1136) senesinde ilim tahsiline başladı. İlk tahsilini babasından yaptı. Ayrıca Ebü’l-Fadl el-İrmevî, Ebû Bekr İbn-üz-Zâgûnî, Sa’îd bin Bennâ, İbn-i Nasır el-Hâfız Abdülvehhâb el-Enmâtî, Ebü’l-Vakt ve başka birçok âlimden ilim öğrendi. Bilhassa hadîs ilminde çok tanındı, öğrendiklerini yazardı. Fıkıh ilmini Ebü’l-Hasen bin Bekrus’dan öğrendi. Yazısı çok güzel olduğundan, kâtiblik de yapardı. Bağdad’da Câmi’ul-Kasr’da talebelere ilim öğretir, hadîs-i şerîf okuturdu. Ali bin Adlân el-Mûsulî, Ahmed bin Hasen el-Halîlî, Yahyâ bin Sayrafî, oğlu Ali bin Abdülazîz ve başka zâtlar kendisinden ilim öğrenip rivâyetlerde bulundular. Abdürrahmân bin Abdüllatîf el-Bağdâdî, tam bir icâzetle ondan rivâyetlerde bulundu.
İbn-ün-Neccâr diyor ki: “Ebû Muhammed İbn-ül-Ehdâr hazretleri, çeşitli ilimlere dâir topladığı, öğrendiği ilimleri tasnif ederek çok güzel eserler meydana getirdi. Akrânı içinde en çok ilim öğrenen, asâlet bakımından en güzel olan idi. İlimleri anlatmakta, insanlara doğru yolu göstermekte, faydalı olmakta sanki güneş gibiydi. Kendisinden sıdk nûrları yayılıyordu. Allahü teâlâ onu, hadîs-i şerîf rivâyet etmekte, hattâ, hadîs ilmi öğretmekte mübârek kılmış idi.”
Sohbetleri uzun olurdu. Herkes dikkatle onu dinlerdi. Dükkânında, çoğunu kendisinin toplayıp yazdığı ve rivâyet ettiği büyük kitaplar ve cüzler var idi. Birçok kimse kendisinden istifâde etti. İbn-i Receb ( radıyallahü anh ) Tabakât’ında diyor ki: “Abdülazîz bin Mahmûd ( radıyallahü anh ) güzel ahlâk sahibi, sözü senet, güvenilir bir âlim idi. Hadîs-i şerîf rivâyet etmekteki usûlünün güzelliği, hafızasının kuvveti, dînin emirlerine bağlılığı, ilminin çokluğu ve ilim öğrendiği hocalarını iyi tanıması bakımından, hocalarımız içinde onun gibisini görmedim.”
Herkese karşı tatlı dilli, güler yüzlü, yumuşak davranan, ayıbları örten, Allahü teâlânın emirlerine çok bağlı olup, bunda gevşeklik göstermeyen, af, hoşgörü ve iffet sahibi, çok yüksek bir zât idi. Ahlâk bakımından insanların en güzeli, tabiat bakımından en çok iyilik ve ikramda bulunanı, en güzel ve hoş davrananı idi. Bağdad’da bulunan güzel ve zarif zâtlardan olup, kendisiyle beraber olmaktan, sohbetinde bulunmaktan usanılmayan, bıkılmayan bir zât idi.
İbn-üd-Debîsî ( radıyallahü anh ) diyor ki: “Abdülazîz bin Mahmûd ( radıyallahü anh ), çok hadîs-i şerîf topladı. Onları bâblara ayırdı, tahrîc etti, bildirdi. İşi ve sözü; doğru ve gerçeğe uygun olan, emîn, güvenilir bir zât idi. Biz kendisinden dinledik, çok fâidelendik. O ne güzel bir üstat idi:” Ebû Şâme ( radıyallahü anh ) diyor ki: “...Tasnif ettiği eserler, onun anlayışının, hıfzının ve ilminin ne kadar güzel olduğuna işârettir.”
Münzirî diyor ki: “Altmış seneden fazla bir müddet hadîs ilmi öğretti. Çok fâideli eserler tasnif etti. Kalabalık bir cemâat kendisinden istifâde etti. Biz de kendisinden icâzet aldık.”
İbn-ül-Ehdâr’ın ( radıyallahü anh ) tasnif ettiği eserlerden ba’zıları şunlardır: “Me’âlim-ül-ıtret-in-nebeviyye ve me’ârif-i ehl-il-beyt-il-Fâtımiyye”, “Tenbîh-ül-lebîb ve telkîhü fehm-ül-mürîb”, “Fî tahkîki evhâm-il-Hatîb”, “İsâbe”, “Fî zikr-is-Sahâbe”, “Maksâd-ül-erşed fî zikr-i men rüviye anil-İmâm-ı Ahmed”, “Fedâilü Şa’bân”.
İbn-ül-Ehdâr hazretlerinin Peygamber efendimize kadar olan râvîlerini zikrederek haber verdiği hadîs-i şerîflerde, Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Mü’minin, mü’mine üç günden fazla dargın durması helâl olmaz.”
“Bir kimse insanları güldürmek için yalan konuşursa, o kimseye yazıklar olsun, o kimseye yazıklar olsun, o kimseye yazıklar olsun.”
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Zeyl-i Tabakât-ı Hanâbile cild-2, sh. 79
2) Tezkiret-ül-huffâz cild-4, sh. 1383
3) Şezerât-üz-zeheb cild-5, sh. 46
4) El-Bidâye ven-nihâye cild-13, sh. 68
5) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 579
6) Mu’cem-ül-müellifîn cild-5, sh. 262
7) El-A’lâm cild-4, sh. 28
? Tabakât-ül-huffâz sh. 488
9) Zeyl-i ravdateyn sh. 88
10) Keşf-üz-zünûn sh. 1726İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ İBN-ÜL-HATÎB (Abdullah bin Muhammed)
Fıkıh âlimlerinden ve evliyânın büyüklerinden. İsmi, Abdullah bin Muhammed bin Abdullah bin Sa’îd eş-Şa’bî olup, künyesi Ebû Muhammed’dir. İbn-ül-Hatîb diye tanınmıştır. Aslen Ebîn vadisinde bulunan Turbe köyündendir. Babası o köyde hatîb idi. Buna nisbetle kendisine İbn-ül-Hatîb denilmiştir. 697 (m. 1298) senesinde vefât etti.
İbn-ül-Hatîb’in yetişmesi doğduğu köyde oldu. İsmâil-i Hadramî hazretlerinin talebesidir. Ondan çok istifâde etti. Din ve fen ilimlerini ondan öğrendi. Hocasının yüksek inâyetlerine, ma’nevî olarak birçok lütuf ve ihsânlarına kavuştu, ilmiyle âmil olan bir âlim, kâmil bir ârif, kerâmetler sahibi, çok yüksek bir zât idi. Devamlı ibâdet ederdi. Çok kerâmetleri görülmüştür.
İbn-ül-Hatîb, gençliğinde bir ara Medîne-i münevverede ikâmet etti. Bir ihtiyâcı olduğunda, çarşıda bulunan bir kimseden ihtiyâcı kadar borç alırdı. Eline para geçince, borcunu ödemek üzere o kimsenin yanına varınca, o kimse kendisine; “Borcun olan dirhemleri bir kimse ile göndermişsin. O kimse bana gelip borcunu ödedi” derdi. Hâlbuki bu zât, hiç kimseyi göndermiyordu. Borç alma ve borcunun ödenmesi işi uzun bir müddet bu hâl üzere böyle devam etti. Allahü teâlâ, kullarından dilediği kimselerin ihtiyâçlarını bu zât vasıtasıyla gönderdi. Kerâmet sahibi, çok bereketli bir zât idi. Çok defa Resülullah ( aleyhisselâm ) efendimizi görür, müşkül bir mes’ele olunca kendilerine arzederdi. Peygamberimiz de ( aleyhisselâm ) o mes’eleyi ona îzâh ederlerdi. Rivâyet edilir ki, İbn-ül-Hatîb hazretleri Aden’e geldiğinde, orada, ihtiyâr, yaşlı ve zayıf bir kimse ile karşılaştı. Bu ihtiyâr, günahkâr birisi iken, ömrünün sonunda tövbe edip sâlih ameller işlemeye başlamıştı. İbn-ül-Hatîb hazretleri bu kimse ile anlaştı. İbn-ül-Hatîb, o zâtın ihtiyâçlarını yerine getiriyor, ona yumuşaklık ile muâmele ediyordu. Bir gece rü’yâsında kendisine bildirildi ki: “İhtiyâra yumuşaklıkla yaptığın muâmele sebebiyle, Allahü teâlâdan ne dileğin varsa iste! Kabûl edilecek.” Bunun üzerine; “Ben, Allahü teâlânın atıyyesini, ihsânını arzularım” dedi. Bundan sonra kendisine, Allahü teâlânın onu, dedelerinden Sa’îd isimli zâta kadar, bütün zürriyetine şefaatçi eylediği bildirildi. İmâm-ı Yâfiî ( radıyallahü anh ), İbn-ül-Hatîb’in talebelerinden Muhammed bin Saîd en-Neccâr’ın şöyle anlattığını bildiriyor: “Zebîd şehrinde idim. Birgün yolda yürürken, birden bir evin kapısında bir kadın gördüm. Şeytan beni aldattı. O kadının yanına girdim. Bu sırada hocam İbn-ül-Hatîb, Aden’de bulunuyordu. Tam o ânda, hocamın sesini duydum. Bana; “Ey filân! Böyle mi yapıyorsun?” dedi. Şeytan benden uzaklaştı. Ben de korktum ve kaçarak oradan ayrıldım. Allahü teâlâ, hocamın bereketi ile beni muhafaza etmişti. Hocamın bulunduğu Aden ile benim bulunduğum Zebîd beldesi arasında on konaklık mesafe vardı. Bundan sonra ben de Aden’e, hocamın yanına yerleştim.”
Rivâyet edilir ki, fakîh Abdullah bin Muhammed hazretlerinin talebelerine ders verdiği mescidin yakınında bulunan birkaç evde, ba’zı uygunsuz işler yapılıyor, fakîh hazretleri, talebeleri ve diğer insanlar da bunlardan fevkalâde rahatsız oluyorlardı. Nihâyet birgün talebelerinden ba’zıları ile o evlere gidip, yapılan uygunsuz işlere mâni oldular. Böylece kendileri ve diğer insanlar rahatlamış oldular. Bu evlerde bulunanların ba’zı yerlere borçları vardı ve borçlarını, yaptıkları uygunsuz işlerden elde ettikleri paralarla ödüyorlardı. Fakîh hazretleri onların bu işlerine mâni olup son verince, bunlar vâliye gidip şikâyet ettiler. Vâli, Muhammed bin Mikâil isminde, kendini beğenmiş, dikkafalı, genç bir kimse idi ve sultânın yakınlarından idi. Hemen hizmetçilerinden birkaçını fakîh Abdullah bin Muhammed hazretlerine gönderip, kendisine kötülük yapmak istedi. Hemen o gece öyle bir sırt ağrılarına yakalandı ki, ağrısının şiddetinden ölecek hâle geldi. Ayrıca karnı da şişti. Vâli o gece rahat yatamayıp, birçok defa kalktı. Her defasında ölümü yaklaşmış gibi, ölecek gibi oluyordu. Arkadaşları kendisine; “Bu hâl, fakîh hazretlerine kötülük düşünmen sebebiyledir. Hâlini düzelt, yoksa helak olursun” dediler. Hatâsını anladı. Kendisini fakîh Ebû Muhammed hazretlerinin yanına götürmelerini istedi. Kendisini fakîhin mescidinin kapısına zor attı. Ebû Muhammed dışarı çıkıp; “Ey genç! Seni bu hâle getiren nedir?” diye sordu. Vâli; “Ey efendim! Ben Allahü teâlâya tövbe ve istiğfar ediyorum. Allahü teâlâ size rahmet eylesin! Bana acıyınız! Beni, affediniz!” diye yalvardı. Fakîh onu tuttu. Onun için Allahü teâlâya duâ etti. Hemen orada, vâlinin bütün rahatsızlıkları yok oldu. Sıhhat ve afiyet içerisinde evine döndü. O gün de vâlinin babası, Yemen’de Te’ız beldesinde sultânın yanında bulunuyordu. Aden’e geldiğinde olanları öğrendi. Oğluna kızdı ve; “Sâlihlere karşı niçin edebli davranmıyorsun?” diyerek onu azarladı. Sonra Ebû Muhammed hazretlerinin yanına gelerek, oğlunun yaptıklarından dolayı kendisinden özür diledi ve onun gönlünü etmek, rızâsını almak için çok iltifâtlarda bulundu ve çok hediyeler verdi. Böyle şeylerde gönlü olmayan fakîh hazretleri, buradan ayrılıp Mevzi şehrine yerleşti. Oranın ahâlisi kendisini çok sevdi. Çok ikram ve iltifâtta bulundular. Kendisine çok hürmet ettiler. Şânı yüce oldu. İsmi her yere yayıldı.
Ebû Muhammed Abdullah bin Muhammed hazretleri, vefâtı yaklaştığında bir Cumartesi günü talebelerine dedi ki: “Salı günü büyük bir gürültü olacak. O ne büyük bir gürültüdür.” Dinliyenler bu sözden pek birşey anlayamadılar. Üç gün sonra (Salı günü) fakîh Ebû Muhammed hazretleri vefât etti. Talebeler, hocalarının, üç gün önce vefâtını haber vermiş olduğunu anladılar.
Fıkıh ve tefsîr âlimi. İsmi, Ahmed bin Muhammed bin Mensûr bin Ebi’l-Kâsım bin Muhtâr bin Ebî Bekr el-Cüzâmî el-Cerevî el-İskenderî olup, künyesi Ebü’l-Abbâs’dır. Lakabı Nâsır-uddîn’dir. 620 (m. 1223) senesi Zilka’de ayında doğdu. 683 (m. 1284) senesi Rebî’ul-evvel ayı başında İskenderiyye’de vefât etti. Babasının yanına defnedildi.
İbn-ül-Münîr, Mâlikî mezhebi fıkıh âlimlerinden olup, kelâm, edebiyat, tefsîr ve lügat ilminde söz sahibi idi. Kırâat ilmini de iyi bilirdi. Fıkıh, kelâm ve tefsîr alanında bilgisi çok fazla olduğu için, kendisine İmâm dendi. İskenderiyye şehrinde yetişen âlimlerin en üstünü ve faziletlisi oldu. Arab dilinin inceliklerini iyi öğrendi. İskenderiyye şehrine önce vekâleten, daha sonra da asâleten kadı ta’yin oldu. Hitâbet ve belagata çok kuvvetli idi.
İbn-ül-Münîr, önce babasından, sonra Ebû Bekr Abdülvehhâb bin Ravâh et-Tûsî ve es-Silefî’den hadîs-i şerîf dinledi. Ebû Ömer bin Hâcib ve birçok âlimden fıkıh ilmini öğrendi. İbn-ül-Hâcib’in fıkıh kitabı olan Muhtasar’ı ezberledi. İbn-ül-Münîr, Câmi-ül-Cüyûşî ve başka birçok medreselerde ders okuttu.
İzzeddîn bin Abdüsselâm; “Mısır, iki kimse ile iftihar eder. Biri Kavs’da İbn-i Dakîk-ül-Iyd, diğeri İskenderiyye’de İbn-ül-Münîr’dir” demektedir.
İbn-ül-Münîr bir şiirinde şöyle demektedir: “Câhil olduğu hâlde mevkı, makam ve derece isteyen kişiye söyle ki, o mevkı ve makamlara ehli olan kimseler geçsin, sen vazgeç uzaklaş. Eğer sen buralara geçsen bile, bu işler, ilimsiz irfansız olmaz. Mutlaka işlere verilecek hükümler vardır. Onu câhil kimse yapamaz.”
İbn-ül-Münîr, faydalı ve çok güzel eserler yazdı. Eserlerinden ba’zıları şunlardır: 1. El-İntisâf minel-Keşşâf: Gençliğinde yazdığı bir eserdir. 2. El-Bahr-ül-kebîr mehâb-it-tefsîr: Kur’ân-ı kerîmin tefsîridir. 3. El-Muktefi âyet-il-İsrâ, 4. İhtisâr-ut-Tehzîb, 5. Münâsebât, 6. Ukûd-ül-Cevâhir alâ Ecyâd-il-Menâbir, 7. Menâkıb-üş-Şeyh Ebi’l-Kâsım el-Kabbâri, 8. El-İktifâ fî fedâil-il-Mustafâ aleyhisselâtü vesselâm.
Hadîs, Şafiî mezhebi fıkıh ve tıb âlimi. İsmi, Ali bin Ebü’l-Hazm el-Kureşî ed-Dımeşkî el-Mısrî eş-Şâfiî olup, lakabı Alâüddîn’dir. İbn-ün-Nefîs diye meşhûr oldu. Hadîs, fıkıh, tıb, lügat, mantık, siyer ve birçok ilimlerde söz sahibi olan İbn-ün-Nefîs, 607 (m. 1210) senesinde Türkistan’ın Karş şehrinde doğdu. Daha çok tıb ilmi alanında çalışmalar yapan İbn-ün-Nefîs’in bu alanda yazdığı kitaplar ve buluşları çok meşhûrdur. İbn-ün-Nefîs, 687 (m. 1288) senesi Zilka’de ayında Mısır’da vefât etti; Malını, mülkünü ve çok sayıda yazmış olduğu kitaplarını, Kâhire Hastahânesine vakfetti. İbn-ün-Nefîs’in kabri, Mısır’ın Rahmâniye bölgesindedir.
İbn-üd-Dahvan’dan ilim öğrenen İbn-ün-Nefîs, tıb sahasında zamanın en büyük âlimi olarak, ilk defa küçük kan dolaşımını keşf etti. Günümüzden yediyüz yıl önce, kalb, akciğer gibi zor ameliyatların yapılabileceğini ilk defa ortaya koyan İbn-ün-Nefîs’dir. Aynı zamanda Şafiî mezhebinde de yüksek ilimlere sâhib olan İbn-ün-Nefîs, tıb ilmini, yedinci asırda Nûreddîn Zengî tarafından Şam’da kurulan hastahânede öğrendi. Daha sonra Kâhire’ye yerleşen İbn-ün-Nefîs, burada Mısır tabîblerinin başkanı olarak Nasırı Hastahânesinde vazîfe yaptı. Orada birçok talebe yetiştirdi. Talebelerinden en meşhûru, cerrahî branşıyla ilgili bir eser yazan İbn-ül-Kuff’dur. İbn-ün-Nefîs, ayrıca fıkıh âlimi olarak da Kâhire Masûriye Medresesi’nde Şafiî mezhebi fıkhına göre ders verdi.
İbn-i Zehebî onun hakkında; “İbn-ün-Nefîs, tıb sahasında çok kitap yazdı. Kitâb-üş-Şâmil bunlardandır. Eserlerini ezberden yazdı, ilimlerin inceliklerini bilmesi sebebiyle, başka bir esere müracaat etmedi” demektedir.
Es-Sübkî ise onun için; “İbn-ün-Nefîs’in usûl-i fıkh, mantık ve tıbba dâir yazdığı çok kıymetli eserleri vardır. Tıb sahasında onun bir benzeri görülmedi” demektedir.
Esnevî de onun hakkında; “İbn-ün-Nefîs, fen ilimlerinde ve diğer ilimlerde zamanının büyüğü idi. Çok talebe yetiştirdi” demektedir.
Tıb târihinin en büyük keşiflerinden biri olan küçük kan dolaşımı, İbn-ün-Nefîs tarafından bulunmuştur. Tıb târihi, küçük kan dolaşımının ilk olarak onaltıncı yüzyılda Michael Servistas tarafından bulunduğunu söylerse de, yapılan araştırmalar bu kan dolaşımını bulanın, büyük din ve tıb âlimi İbn-ün-Nefîs olduğunu ortaya koymuştur. İbn-ün-Nefîs, kendisinden onüç asır önce yaşıyan meşhûr Yunanlı tabîb Galen’in eserlerini inceliyerek, onun yanlışlarını çok güzel bir biçimde düzeltti ve küçük kan dolaşımı hakkındaki görüşlerini, şöyle, açıkladı:
“Kalb, şimdiye kadar zannedildiği gibi sağ karıncığın içindeki kanla değil, aksine, bölümlerine damarlar yoluyla dağılan kan ile beslenmektedir. Kalbin sağ karıncığından pompalanan kan, akciğerleri beslemek için değil, akciğerlere temizlenmek için yayılır. Sağ karıncık ile sol karıncık arasında geçiş yoktur. Kalbin yaradılışı îcâbı, bir cismi sertlik vardır. Ba’zı bilginlerin dediği gibi, ne görünür bir geçiş ne de Galen’in inandığı gibi kanın akışını sağlayacak olan gizli bir geçit vardır. Bunun zıddına, kalbin gözenekleri ve mesanesi, kapalı ve kalındır. Sağ karıncıktan çıkan kirli kan, akciğer atar damarı yoluyla akciğer torbacıklarına geçer. Orada hava ile karşılaşarak, kan en son damlasına kadar temizlenir. Daha sonra hayâtın idâmesini sağlamak için havayla temizlenen kan, akciğer toplar damarıyla kalbin sol kulakçığına geçer.”
Çok yönlü bilgiye sahip olan İbn-ün-Nefîs, meşhûr Galen ve İbn-i Sina’nın bütün tıb ile ilgili eserlerini ezbere bilirdi. İbn-ün-Nefîs müşâhede ve tecrübeye çok önem verirdi. Ancak, deney ve gözlemlerinin neticesinde elde ettiği sağlam bilgileri kabûl ederdi. İşin gereğine varabilmek için mutlaka konunun temeline inerdi. Kesin bir sonuca vardıktan sonra, o konu hakkında eser yazardı. Kendisi; “Eserlerimin benden sonra uzun seneler yaşayacaklarını bilmeseydim, onları asla kaleme almazdım” demektedir. İbn-ün-Nefîs, peşin hükümlerden kaçınan, objektif deneylere dayanan, tıb ilminin gözbebeği bir âlimdi. Zamanın büyük tıb âlimi olan İbn-ün-Nefîs, daha çok insan organizması üzerinde etkili olan faktörleri araştırdı. Hastalıkların tedâvilerinden çok, esas sebepleri üzerinde durdu. İbn-ün-Nefîs, aynı zamanda ortopedi branşının da kurucularındandır.
İbn-ün-Nefîs, tıb, hadîs, fıkıh ve çeşitli ilim alanlarında eserler ve şerhler yazmıştır. Yazdığı eserlerden ba’zıları şunlardır: 1. Eş-Şâmil fit-Tıb: İbn-ün-Nefîs’in yazdığı en büyük tıb kitabıdır. 2. El-Mûciz: Çok meşhûr bir eseridir. İbn-i Sina’nın yazdığı tıb kitabı olan Kânun’un bir çeşit özetidir. İlk defa 1244 (m. 1328) senesinde Kalküta’da basılmıştır. Bu eserin birçok şerhi, haşiyesi ve ekleri yazılmıştır. Bu eser, ilmî ve pratik tıb, ilâçlar ve gıdalar, organlara âit hastalıklar, organlar arası hastalıklar olmak üzere dört bölümden meydana gelmiştir. Kanunî Sultan Süleymân Hân zamanında, Edirne Dârüşşifâsı baştabibi Ahmed bin Kemâl bu eseri Türkçeye çevirdi. Bir nüshası Süleymâniye Kütüphânesi Reîs-ül-Küttâb kısmı 732 numarada kayıtlıdır. 3. Kitâb-ül-Muhazzab fil-Kuhl: Göz hastalıkları ile ilgili bir eserdir. Bir nüshası Vatikan Kütüphânesi 307 numarada vardır. 4. Şerh-üt-Tenbîh liş-Şîrâzî fî fürû’ul-fıkh-ış-Şâfiî: Şîrâzî’nin yazmış olduğu Tenbîh adlı eserin şerhidir. 5. Tarîk-ül-fesâhati, 6. Bugyet-üt-Tâlibîn vel-Huccet-ül-Mütetâbibîn, 7. Şerh-ül-Külliyât, 8. Er-Risâlet-ül-Kâmiliyye fis-sîretin Nebeviyye: Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) hayâtını anlatan bir eserdir. Bir nüshası Kâhire Kütüphânesi’nde mevcûttur. 9. Muhtasar fî ilm-il-usûl-il-hadîs: Hadîs, ilminin prensiplerini anlatan bir eserdir.
12) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 490İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ İBN-ÜS-SÂBÛNÎ (Muhammed bin Ali)
Hadîs âlimlerinin büyüklerinden. İsmi, Muhammed bin İlmüddîn Ali bin Mahmûd bin Ahmed es-Sâbûnî el-Mahmûdî olup, künyesi Ebû Hâmid ve lakabı Cemâleddîn’dir. 604 (m. 1207) senesinde doğdu. 680 (m. 1282) senesi Zilka’de ayının ortalarında Şam’da vefât etti. Sıfh-i Kasyun denilen yerde defn edildi. Zamanında bulunan büyük âlimler ile görüşüp kendilerinden ilim öğrendi. Kâdı Ebü’l-Kâsım İbn-ül-Hârestânî, Ebü’l-Berekât İbni Mülâ’îb, Ebû Abdullah İbn-ül-Bennâ, İbn-i Sasrî, Muvaffak Abdüllatîf, Ali bin Râhâ ve başka âlimlerden ilim aldı, hadîs-i şerîf rivâyet etti. Kendisinden ise; Dimyâtî, Müzzî, Berzâlî, Ebü’l-Hasen İbn-ül-Attâr, Ebû İshâk ez-Zehebî ve başka zâtlar ilim öğrenip rivâyetlerde bulunmuşlardır. Bilhassa hadîs ilminde çok yüksek idi. Öğrendiklerini yazardı. Hadîs-i şerîfleri ve diğer ilimleri nakletmekteki sağlamlığı, yazısının güzelliği, kıymetli ve fâideli eserler te’lîf etmesi ile tanınmıştır.
İbn-üs-Sâbûnî’nin, Peygamber efendimize kadar olan râvîlerini zikrederek bildirdiği bir hadîs-i şerîfde buyuruldu ki: “Sizin îmânen mükemmel olanınız, ahlâken güzel olup, insanlara iyilik yapandır.”
İbn-üs-Sâbûnî’nin ( radıyallahü anh ) te’lîf ettiği kıymetli eserlerden birkaçının ismi şöyledir: Tekmilet-ül-ikmâl, Ehâdis-ül-mühtekât-ül-erba’în, Tuhfe fil-hadîs, Cüz’ü Ebî Akil.
Mısır’da yetişen hadîs ve fıkıh âlimlerinin büyüklerinden. İsmi, Abdürrahmân bin Abdül’âlâ bin Ali el-Mısrî olup, künyesi Ebü’l-Kâsım’dır. Lakabı İmâmüddîn’dir. İbn-üs-Sükkerî diye tanınmıştır.
553 (m. 1158) senesinde Mısır’da doğdu. 624 (m. 1227) senesi Şevval ayında vefât etti. Şafiî mezhebi âlimlerindendir.
Fıkıh ilmini, Şihâbüddîn-i Tûsî ve Zâfir bin Hüseyn’den öğrendi. Hadîs ilmini, İbrâhim bin Semâka, Ebü’l-Hasen Ali bin Halef el-Kâfi ve başka âlimlerden öğrendi. Ayrıca, Şeyh Kureşî ve başka âlimler ile de görüşüp sohbetlerinde bulundu. Onlardan istifâde etti. Kendisinden ise; İbn-ür-Rif’a ve başka âlimler ilim öğrenip rivâyetlerde bulunmuşlardır.
İbn-üs-Sükkeri hazretleri, sâlihleri seven, onlara iyilik ve ikramda bulunan çok yüksek bir zât idi. Onlarla birlikte olmaya, onların ihtiyâçlarını karşılamaya, onlara fâideli olmaya çok gayret eder ve bunu ihmâl etmezdi. Herkes tarafından sevilen, hürmet edilen bir zât idi.
Hadîs-i şerîf öğretti. Ders okuttu ve fetvâ verdi. Kâhire’de hatîb, aynı zamanda oranın kadısı idi. Bir ara Kâdı’l-kudât oldu. Bu vazîfede bir müddet kaldı. Birgün kendisinden, yetimlerin mallarından borç vermesi istendi. Kabûl etmedi ve kadılıktan ayrıldı. İbn-i Rif’a’nın hocası Zahîrüddîn-i Tezmentî ( radıyallahü anh ) şöyle anlatır: “Kâdı İmâdüddîn hazretlerinin vefâtından günlerce sonra, kabrini ziyârete gittim. Kabrin yanında kalender (dünyâ ile alâkasını kesmiş) bir fakir gördüm. Onu görünce bir an geri durdum. Fakir, “Yaklaş!” dedi. Ona yaklaştım. Fakir dedi ki: “Kıyâmet günü âlimler, herbirinin başında bir liva (sancak) olduğu hâlde haşredileceklerdir. Bu kadı da onlardandır.” Daha sonra fakiri aradım. Fakat bir daha bulamadım.”
Kâdı İbn-üs-Sükkerî hazretlerinin yazmış olduğu çeşitli eserlerden ba’zıları şunlardır: “Şerhu Sahîh-il-Müslim”: İmâm-ı Gazâlî hazretlerinin Vesît isimli eserine bir haşiyedir. Devir mes’elesine âit olan “Mûsânnifdir.
Hanbelî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, İbrâhim bin Ali bin Ahmed bin Fadl’dır. Künyesi Ebû İshâk’tır. “Vâsıtî” nisbeti ve “Takıyyüddîn” lakabı ile meşhûr oldu. Zühd ve takvâ sahibi olup, zamanın kutbu, Şam eyâletinin bereketi sayılan sâlih bir zât idi. 602 (m. 1205) yılında doğdu. Dımeşk’da İbn-i Hârestânî, İbn-i Bennâ, İbn-i Melâib, İbn-i Celâcilî, Şems el-Attâr es-Sülemî, Mûsâ bin Abdülkâdir, Şeyh Muvaffakuddîn, İbn-i Ebî Lakame ve başka âlimlerden hadîs-i şerîf dinledi. Büyük hadîs kitaplarından ve cüz’lerinden hadîs ilmi ile ilgili çok mes’ele öğrendi. Kendisi birçok kitapları okudu ve okuttu. İsfehanlı, Bağdadlı bir çok âlimden icâzet aldı. Bunlardan ba’zıları; Es’ad bin Ravh, Âişe binti Ma’mer, Zâhir es-Sekafî, İbn-i Taberzed, İbn-i Sekîne, İbn-i Ahdâr’dır. 692 (m. 1293) senesinin Cemâzil-âhır ayının ondördüncü Cum’a günü vefât etti. Cumartesi günü, cenâze namazı görülmemiş bir kalabalık tarafından kılındı. Âlimler, kadılar, emirler, devletin ileri gelenleri cenâze namazında hazır bulundular.
Bağdad’da; Ebü’l-Feth bin Abdüsselâm, İbn-i Cevâlikî, Dâhirî, Ömer bin Kerem, Ali bin Nûrendâz, Sühreverdî, Ebû Mensûr bin Afice, Ebû Nasr en-Nûrsî, İbn-i Zebîdî ve daha birçok âlimden hadîs-i şerîf dinledi. Haleb’de; Abdürrahmân bin Ulvân’dan, Harran’da; Ahmed bin Selâme en-Neccâr’dan, Musul’da; Mahmûd bin Ebi’l-İzz bin Şâtıbî’den ve diğerlerinden hadîs-i şerîf dinledi.
Hanbelî mezhebinin fıkıh bilgilerinde derin bir âlim idi. Medreset-üs-sâhibiyye’de 20 sene ders okuttu. Ayrıca Ebû Ömer Medresesi’nde de ders verdi. Ömrünün sonunda, Dâr-ül-hadîs-iz-zâhiriyye meşihatına (baş müderrisliğine) ta’yin edildi. Burada bir müddet hadîs okuttu. Allahü teâlânın ilim ve amel bakımından en hayırlı kullarından birisi idi.
İmâm-ı Zehebî diyor ki: “Allâme Kemâleddîn Zemlekânî’nin, el yazısıyla onun hakkında yazdıklarını gördüm. Diyordu’ ki: “Kadr-ü kıymeti yüksek, kalblere heybet veren ve gece-gündüz ibâdete devam eden, başkasının tahammül edemeyeceği sıkıntılara katlanan, nefsinin arzularına kapılmayan, kendisini inkâr edenlere aldırmayan, hastaları ziyâret eden, cenâzeleri teşyi’ eden, Allahü teâlânın kıymet verdiği şeyleri ta’zîm eden bir âlimdi, insanları Ehl-i sünnet ve cemâat i’tikâdına çağırıp, bir kimsenin i’tikâdında bir bozukluk görünce, hemen onu düzeltmeye çalışırdı. Vefât ettiğinde, cenâze namazı görülmeye değer bir şekilde kalabalık oldu.”
Berzâlî diyor ki: “Çok hadîs-i şerîf rivâyet eden, çok ibâdet eden bir zât idi.”
İbn-i Receb diyor ki: “Çok hadîs-i şerîf rivâyetinde bulundu. Kendisinden de çok kimse hadîs-i şerîf rivâyet etti.”
Zâhirî ve bâtınî ilimleri kendisinde toplayan İslâm âlimlerinden ve evliyânın büyüklerinden. İsmi, İbrâhim bin Ali bin Abdülazîz bin Abdürrahmân el-Feşlî el-Yemenî’dir. Hicrî altıncı asrın sonları ile yedinci asrın başlarında yaşadı. 613 (m. 1217) senesinde Zebîd şehrinde vefât etti. Bâb-i Sihâm Kabristanında defnedildi. Kabri orada, meşhûr kabirler arasında tanınmakta ve ziyâret edilmektedir.
Fakih İbrâhim-i Yemenî hazretleri, zamanında bulunan meşhûr âlimlerin sohbetlerinde bulunup, onlardan ilim öğrendi. Kendisinden ise; Ahmed Sayyâd el-Yemenî ve başka meşhûr zâtlar ilim öğrenip rivâyetlerde bulunmuşlardır. Ahmed Sayyâd ( radıyallahü anh ), bu zâtı çok över ve hürmet ederdi. Hocasının birçok kerâmetlerini nakletti. Bu Ahmed Sayyâd el-Yemenî şöyle anlatıyor “Fakîh İbrâhim bin Ali hazretlerine talebe oluşumun ilk zamanları idi. Bana, nefse güç gelen işleri yapmamı emrediyor, bu şekilde vazîfeler veriyordu. Ben ise buradaki inceliği anlıyamıyordum. Bir gece yalnız kaldığımda, bu hâlden şikâyetçi oldum. Yanına vardığımda, ben hiçbir şey söylemeden; “Allahü teâlâya benden şikâyetçi oldun ve şöyle şöyle söyledin değil mi?” diyerek, benim bütün söylediklerimi haber verdi. Ben, hocamın bu kerâmetini görünce, bana verdiği vazîfelerin ve nasihatlerin hep benim fâidem için olduğunu anladım. Kendisinden hiç şikâyetçi olmamaya karar verdim.
Yine ona talebe olduğumun ilk zamanlarında çok konuşurdum. Konuştuğum zamanda, düzgün konuşamazdım. Yerli yersiz, lüzumlu lüzumsuz konuşurdum. Hattâ hocamın huzûrunda bile böyle konuştum. Bu hâlimden, kendim dahî rahatsız olurdum. Fakat bir türlü terkedemiyordum. Hocam, çok defa beni bu hâlden menettiği hâlde yine terk edemedim. Nihâyet birgün yine böyle konuşurken, hocam “Yâ Rabbî! Bunun dilini bağla” buyurdu. Bundan sonra hocamın yanında tekrar konuşmak istediysem de konuşamadım. Konuşmak isteyip de konuşamadığım zaman çok sıkılır, ölecekmiş gibi olurdum. Hocamın yanında hiç konuşamayınca, sıkıntılı bir hâlde şehrin dışına çıktım. “Yâ Rabbî! Şehre geri dönünceye kadar dilimi çöz! Hocamın duâsı ile dilim bağlandı. Bu hâle dayanamıyorum” dedim. Allahü teâlâ dilime eski hâlini ihsân etti. Hocamın yanına geldiğimde, ben hiçbir şey söylemeden;
“Allahü teâlâya benden şikâyetçi olmamaya karar vermiştin. Şimdi bu hâle tekrar döndün öyle mi?” buyurdu.
Yine Ahmed Sayyâd ( radıyallahü anh ) anlatır: “Bir defasında Cebel bölgesinde bulunan büyük zâtlardan birini ziyâret için Cebel’e gitmiştim. Orası bizim bulunduğumuz yere bir günlük mesafede idi. Oraya vardığımda, beni, o zâtın talebelerinden biri karşıladı. Bana; “Sizin oralarda (Tihâme’de) bizim hocamız gibi büyük bir zât var mıdır?” dedi. Anladım ki, bunlar, hocam fakîh İbrâhim hazretlerini tanımıyorlardı. O talebeye cevaben; “Evet! Var” dedim. O talebe hocamı tanımadığı için, kendi hocasının daha üstün olduğunu söyledi. Aramızda böyle biraz konuştuktan sonra, elimden tuturak beni hocasının huzûruna götürdü. Bana birşey yapılacağından çok korktum. Ben bu hâlde iken, birden hocam fakîh İbrâhim hazretlerini yanımızda gördüm. Allahü teâlânın izni ile, aradaki bir günlük yolu bir ânda gelmişti. Bana “Filan kimseden mi korkuyorsun? Korkma!”, buyurdu. Sonra onların arasına girdi. Onlara; “Size gelen bu Sayyâd, size iyilik yapmak istiyor. Siz ise onun kalbini kırıyorsunuz” buyurdu. Sonra elimden tuttu. Oradan ayrıldık. Hocamın buna benzer kerâmetleri çoktur.”
İmâm-ı Şercî diyor ki: “Fakîh İbrâhim-i Feşlî, Zebîd ahâlisinin çok sevip, hürmet ettikleri yedi büyük zâttan birisidir. Zebîdliler, bu yedi büyük zâtı yedi gün arka arkaya ziyâret edip, onları vesile ederek duâ edenin duâsının kabûl edildiğini, ihtiyâcının hâsıl olduğuna inanırlar. Bu yedi zâttan altısının isimleri, fakîh İbrâhim-i Feşlî, Ahmed Sayyâd, Ömer bin Râşid, Merzûk bin Hasen, Ali bin Eflâh, Ali bin Mürtekî olup, yedincisinde ihtilâf olundu. Ba’zıları, Ahmed el-Mukrîd olduğunu söylediler. Doğrusunu Allahü teâlâ bilir.”
Evliyânın büyüklerinden ve Hanbelî mezhebi fıkıh âlimlerinden. Künyesi Ebû İshâk ve Ebû Muhammed olup ismi, İbrâhim bin Ali bin Muhammed bin Mübârek bin Ahmed el-Bağdâdî el-A’zeb’dir. Lakabı Şemsüddîn’dir. 557 (m. 1162) senesi Cemâzil-evvel ayının onsekizinci gününün gecesi doğdu. 610 (m. 1213) senesi Cemâzil-evvel ayının onbeşinci gecesi, Ümm-i Ubeyde köyünde vefât etti. Baba ve dedesinin bulunduğu türbeye defn edildi.
İbrâhim bin Ali doğunca, babası ona Abdürrahmân ismini koydu. Babası, o gece rü’yâsında Resûlullah efendimizi ( aleyhisselâm ) gördü. Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ); oğluna İbrâhim adını koymasını ve künyesinin de, Ebû Muhammed olmasını emretti. O da bu emri hemen yerine getirdi.
Ebû Muhammed İbrâhim, önce amcasından Kur’ân-ı kerîm öğrendi. Babasından, amcasından, Ebü’l-Feth el-Bettâ’dan ve daha birçok âlimden hadîs-i şerîf dinledi ve Hanbelî mezhebinin inceliklerini öğrendi. Mukayeseli hukuku Ebü’l-Feth İbn-i Menâ’dan öğrendi. Bunun yanında Kâdı’l-kudât İbn-üş-Şehrazûrî’nin derslerine devam etti. İlimde çok yüksek bilgilere sâhib oldu. Çeşitli konularda fetvâ verdi. 604 (m. 1207) senesinde, Bâb-ün-Nevâ’ya kadı olarak ta’yin edildi. Derb-i Iyâr Medresesi’nde de ders verdi.
Ebû Muhammed İbrâhim, ârif ve kâmil bir zât idi. Tasavvuf ilmini, Sultân-ül-evliyâ adıyla bilinen dedesi Ahmed bin Ebi’l-Hasen er-Rıfâî’den öğrendi. Çok kerâmetleri görüldü.
Sa’dullah bin Sa’dân el-Vâsıtî şöyle anlatır: Ebû Muhammed İbrâhim hazretlerinin ilim meclisinde bulundum. O esnada buyurdu ki: “Allahü teâlâ, benim yanıma gelen kimsenin üzerinde tasarruf kuvvetini verdi. İznim olmadan o kimsenin hareket etmesi mümkün değildir.” Bunun üzerine ben kendi kendime: “İşte ben kalkar otururum” diye düşündüm. Hemen bana döndüler ve “Ey Sa’d! Eğer gücün yeterse yerinden kalk” dedi. O zaman ben yerimden kıpırdıyamadım. Sanki bir iple oraya bağlanmış gibiydim. Üstelik bir tarafım da hiç tutmuyordu. O hâlim ile beni evime götürdüler. Bir ay kadar bu hâl üzere kaldım. Anladım ki, benim bu hâlim, o büyük zâta i’tirâz etmem sebebiyle olmuştu. Hatâmı anladım, tövbe ve istiğfarda bulundum. Yakınlarıma, beni Ebû Muhammed İbrâhim’in huzûruna götürmelerini istedim. Beni alıp, Ebû Muhammed İbrâhim’in huzûruna götürdüklerinde; “Efendim, özür dilerim. Beni af buyurun” derdemez, ayağa kalktılar ve tutmayan tarafıma dokunduklarında derhal ayağa kalkıp yürümeye başladım. Bir daha büyüklere i’tirâz etmedim.”
Meâli bin Hilâl el-Abedânî şöyle anlatır: “Ebû Muhammed İbrâhim hazretlerinin; “Bizim gelmesini arzu ettiklerimiz, ancak bizi ziyâret edebilir” buyurduğunu duydum ve içimden; “O istese de istemese de ben ziyâret ederim” diye geçirdim. Onun ikâmet ettiği yere doğru yola çıktım. Oraya yaklaştığımda, karşıma büyük bir arslan çıktı ve üzerime hücum etti. Korkuyla geri döndüm. Ertesi gün ve daha sonraki günlerde ne kadar gitmek istedi isem, o arslan hep karşıma çıktı. Hâlbuki benden başka herkes rahatça gidiyordu. Hiçbirine arslanın zararı dokunmuyordu. Bu hâle şaşırdım ve mes’eleyi ba’zılarına anlattım. Aklıma gelenleri de söyledim. Bana; “Bu arslanın sana yol vermemesi, o büyük zâtın sözüne küçük bir i’tirâzın sebebiyledir” dediler. Bunun üzerine istiğfar okuyup, hâlis bir niyetle tövbe ettim. Tövbekâr olarak yola çıkıp, Ebû Muhammed İbrâhim’in yanına gittim. Arslan da kalkıp onun yanına geldi.
Ebû Muhammed İbrâhim, arslanla şakalaştılar ve bana dönerek; “Hoş geldin, ey tövbekâr kişi” buyurdular. Ben de hemen ellerine sarılıp öptüm ve af diledim.”
Ebü’l-Meâli Âmir bin Mes’ûd el-Irâkî şöyle anlatır: “Birgün Ebû Muhammed İbrâhim’in huzûruna gittim. Acem memleketlerine gideceğimi bildirip, duâsını istedim. O zaman; “Yolculuk sırasında herhangi bir sıkıntıya düşersen. İsmimi söyliyerek yardım iste” buyurdu. Nihâyet veda edip yola koyuldum. Horasan taraflarında kâfilemizi eşkiyalar bastı ve mallarımızı aldılar. O zaman Ebû Muhammed hazretlerinin buyurduğu söz aklıma geldi Fakat yanımdakilerden çekinip onun ismini söyleyemedim. Zira onlar, bunun ma’nâsını anlıyacak durumda değildiler. O mübârek zâtın ismini kalbimden geçirdim. O anda, Ebû Muhammed İbrâhim’i elinde âsasıyla karşımdaki dağın üzerinde gördüm. Elindeki âsasıyla mallarımızı alan eşkiyalara bir takım işâretler yapıyordu. Çok geçmeden o kişiler mallarımızı getirip teslim ettiler ve “Buralardan hiç bir zarar ve ziyan görmeden gidebilirsiniz. Çünkü size izin vardır” dediler. Sebebini sorduğumuzda; “Şu dağın tepesinde öyle birini gördük ki, sizden aldığımız malları geri vermemizi emretti. Onun heybet ve azametinden güç ve kuvvetimiz kalmadı. Ona muhalefet etmekten çok çekindik ve korktuk. Bu yüzden mallarınızı eksiksiz olarak geri getirdik” dediler.”
Vâsıt şehrinin vâ’izi olan Ma’mer Ebü’l-Muzaffer el-Mensûr bin Mübârek şöyle anlatır: “Vücûdumda uyuz denen bir hastalık vardı. Birgün Ebû Muhammed İbrâhim hazretlerinin yanına gittim ve hastalığımı bildirip duâ istedim. O zaman bir hizmetçisini çağırdı ve; “Bu kişinin rahatsızlığını kendi üzerine almak ister misin?” buyurdu. O da; “Evet efendim!” dedi. Bunun üzerine rahatsızlığımın eserleri hizmetçide görüldü. Bende hastalıktan hiçbir şey kalmadı. Beraberce bir yere gitmek için yola çıktık. Yolda hizmetçi çok rahatsızlandı. Bir yerde bir hınzır gördük. Ebû Muhammed İbrâhim hizmetçisine dönüp; “Rahatsızlığın senden alınıp bu hınzıra verildi” dedi. O anda hizmetçide hastalıktan bir eser kalmadı, şifâ buldu.”
İmâm-ı Şa’rânî Kitâb-ül-minen’de şöyle demektedir “Ebû Muhammed İbrâhim’in Irak’da çok sayıda talebesi vardı. Birgün aklıma; “Bu kadar talebeyi nasıl terbiye ediyor? Onlara nasıl ilim ve edeb öğretiyor?” diye bir düşünce geldi. Huzûruna gittiğimde, aklımdan geçeni keşfederek; “Bu kadar talebenin terbiyesi zor değildir. Çünkü Allahü teâlâ, bütün talebelerimin kalbine elimi koymuştur” buyurdu. Sonra kalkıp kapının önüne gelerek; “Allahü teâlâ o gücü bana ihsân etti” dedi.”
Ahmed bin Ebi’l-Hasen Ali el-Betâihî anlatır: “Birgün Ebû Muhammed İbrâhim hazretlerinin yanında idim. Birisi henüz çok genç olan oğlu ile geldi ve; “Efendim, bu benim oğlumdur. Lâkin itaatsizliği çoktur” diye şikâyette bulundu. Ebû Muhammed İbrâhim, mübârek başını kaldırıp o gence baktı. O anda genç, elbiselerini yırtmaya başladı. Gökyüzüne nazar edip, oradan ayrıldı. Dağlara çıkıp, yırtıcı hayvanlarla dost oldu. Kırkgün hiçbir şey yemedi, içmedi. Oğlunun bu hâline çok üzülen babası gelip durumu arzetti. Ebû Muhammed İbrâhim ona bir hırka verip; “Bunu oğlunun yüzüne sür buyurdu. O kişi oradan ayrılıp oğlunu buldu ve Ebû Muhammed İbrâhim’in dediği gibi hırkayı oğlunun yüzüne gözüne sürdü. Gencin hâli hemen değişti. Babasının elini öptü ve doğruca Ebû Muhammed İbrâhim’in yanına gelerek talebeleri arasına katıldı.”
Ebû Muhammed İbrâhim buyurdu ki: “Cehennemden en çok korkan kimse, Cehenneme girmiş, orada Allahü teâlânın dilediği kadar kalmış, sonra oradan çıktığını kendinde hisseden, o hâli yaşayan kimsedir.”
Hanbelî mezhebi fıkıh ve hadîs âlimlerinin büyüklerinden. İsmi, İbrâhim bin Muhammed bin Ezherî bin Ahmed bin Muhammed es-Sarîfinî olup, künyesi Ebû İshâk’dır. Lakabı Takıyyüddîn’dir, 581 (m. 1185) senesinde Muharrem ayının 1. günü Bağdad köylerinden Sarîfîn’de doğdu. 582 senesinde doğduğu da bildirilmiştir. 641 (m. 1243) senesi Cemâzil-evvel ayının 15. günü Şam’da vefât etti. Cenâze namazı için çok büyük bir kalabalık toplandı. Câmi-i Dımeşk’da cenâze namazı kılınıp, Safh-i kasiyûn denilen yerde defn olundu.
Sarifinî, çocuk yaşta ilim tahsiline başladı. Babasından ve Ebü’l-Fadl Avd es-Sarîfinî’den Kur’ân-ı kerîm okudu. Biraz büyüyünce, ilim öğrenmek niyetiyle memleketinden ayrıldı. Bağdad’a geldi. İbn-ül-Ahdâr, İbn-i Taberzed’den ve Ebû Muhammed Abdullah bin Ahmed el-Bevâzihî’den ilim öğrendi. İsfehan’da Ali bin Mensûr es-Sekafi’den, Nişâbûr’da Müeyyed et-Tûsî’den, Merv’de Abdürrahîm bin Sem’ânî’den, Hirat’da Ebû Ravh el-Hirevî’den, Büşenc’de Süheyl bin Muhammed el-Büşencî’den ilim öğrendi. İlim tahsili için çeşitli yerleri gezdi. Zikredilen yerlerden başka, Kerh, Dînever, Nihâvend, Tüster, Musul, Horasan, Dımeşk (Şam) ve başka yerlerde bulunup birçok âlimden ilim öğrendi. Büyük hadîs âlimi Abdülkâdir er-Rühâvî hazretlerinin sohbetlerine devam etti. Kendilinden rivâyetlerde bulundu. Kendisinden ise; Ziyâüddîn el-Makdisî, İbn-ül-Halvâniyye, Ebü’l-Mecd İbn-ül-Adîm Tâcüddîn el-Fezârî, Zeynüddîn el-Fârikî, Ebû Ali İbn-ül-Hilâl, Fahreddîn İbni Asâkir ve başka birçok zât ilim öğrenip rivâyetlerde bulundular.
Ömer bin Hâcib diyor ki: “Takıyyüddîn İbrâhim bin Muhammed es-Sarîfinî ( radıyallahü anh ), hadîs ilminde hafız denilen çok yüksek âlimlerden biridir. O bir ilim deryası idi. Fazîlet ve ihsân sahibi, hayırsever bir zât idi. Dînin emirlerini eksiksiz yapmak husûsunda son derece gayretli idi. Her hâli doğruluk üzere idi. Emîn, güvenilir, sağlam, sözü senet bir âlim idi. Rivâyeti çok fazladır. Gayet ağırbaşlı idi. Vekar ve iffet sahibi idi. Hâl ve gidişatı pek güzel idi. İslâmiyete tam uymanın verdiği güzellik ve tatlılık yüzünde belli olurdu. Kendisi fakir olup, darlık içinde yaşardı. Fakat çok cömertlik yapardı. Başkalarını kendisine tercih eder, ihtiyâcı olduğu hâlde, yanında bulunanı, ihtiyâç sahiplerine verirdi. Böyle hayırlı amelleri yapmağa çok rağbet ederdi. Çok yolculuk yaptı, ilim talebindeki gayret ve çalışkanlığı sebebiyle, memleketinden uzakta, başka memleketlerde dolaştı. Çok ilim öğrendi. İlme âit çok şeyler yazdı. Öğrendiği ilimleri okuttu (başkalarına da öğretti), insanlara çok fâideli oldu. İlminin, evliyâlık yolundaki derecesinin yüksek olmasına rağmen, çok tevâzu sahibi idi. Alçak gönüllü idi. Kalbi (gönlü) ma’nevî kirlerden arınmış, tertemiz idi. Haramlardan, şüphelilerden, dünyâya düşkün olmaktan çok uzak, kendi hâlinde, gönlü hep Allahü teâlâ ile meşgûl olan çok yüksek bir zât idi.”
Şam’da hadîs ilimlerinin okutulduğu Menbic Medresesi’nde müderris idi. Daha sonra Haleb şehrine gidip orayı vatan edindi, orada yerleşti. İbn-i Şeddâd hazretlerinin ders verdiği medresede ilim öğretmeye başladı. Orada hadîs-i şerîf okuttu, hadîs ve fıkıh ilimlerini öğretti. Zeyl-i Tabakât-ı Hanâbile sahibi İbn-i Receb diyor ki: “Nâsıhüddîn İbn-ül-Hanbelî’nin, kendi el yazısıyla yazdığı bir yazıdan okudum ki, Takıyyüddîn Ebû İshâk hazretlerinin Şam’dan Haleb’e intikâlinin sebebi, İbn-i Şeddâd’ın rü’yâsında Resûlullah efendimizi görmesi ve Ebû İshâk’ın Haleb’e intikâline işâret buyurmalarıdır.”
Hâfız Ziya diye tanınan İbn-i Abdilvâhid’e, Ebû İshâk es-Sarîfînî’den sorulduğunda buyurdu ki: “Hâfız (hadîs âlimi), güvenilir bir İmâm (büyük bir âlim) idi. Dînine çok bağlı, kendisine güvenilen, hoş sohbet bir zât idi. Fıkıh ilminde de çok yüksek idi.” Berzâlî, Münzirî, Ebû Şâme ve başka âlimler de buna benzer sözler söylemişlerdir.
Hadîs âlimlerinden. Künyesi Ebû İshâk el-Bağdâdî, el-Harbî, lakabı Burhâneddîn’dir. 546 (m. 1151)’da doğdu. 620 (m. 1223) senesinde Musul’da vefât etti. Bağdad’da; İbn-i Batî’den, Ebû Tâhir Ahmed bin Ali bin Ma’mer el-Hüseymî’den, Ebû Ali bin er-Rahbî’den, Ebû Bekr bin Nekûr’dan Nasrullah Kazzaz’dan, Fahrunnisâ Şühde binti Ahmed bin el-İbirî’den ve diğer âlimlerden hadîs-i şerîf işitti, Hanbelî mezhebi fıkıh. bilgilerini öğrendi. Ali İbni Cevzî’den va’z dersleri aldı. Musul’da İbn-i Muhâcir’in medresesinde Dâr-ül-hadîs bölümünde baş müderrislik yaptı. Musul’da ve Sincâr’da hadîs-i şerîf rivâyet etti ve va’z yaptı. Nasûh İbn-ül-Hanbel şöyle demiştir: “Ehl-i sünnet âlimlerinden olup, faziletli bir vâ’iz idi. Musul’da onun gibi hadîs-i şerîf bilen ve onun gibi vâ’iz yok idi.” Münzirî de dedi ki: “O, faziletli ve dînin emirlerine, yasaklarına titizlikle uyan bir âlim idi. Ondan icâzetimiz var.” İbn-üs-Sâî de; “Kıymetli bir zât olup, Bağdad’a defalarca gelmiştir” dedi. Güzel şiirleri olup, bunların birinin ma’nâsı şöyledir:
“Bu dünyâ, sevinecek yer değildir. Dünyânın aldatmasından ve tuzaklarından çok kork, sakın! insan, nefsi ve malı ile sevinip oyalanırken, bir taraftan da dünyalık toplar. Nihâyet ölüm gelip, onu yakalayıverir, ecel şerbetini içer. Ölüm gelip çattığı zaman, onu geri çeviremez! Ölen kimse, şayet toprak altından, mezardan konuşabilseydi derdi ki: “Ey insan, gücünün yettiği kadar güzel amel işle!”
Şafiî mezhebi fıkıh âlimi. Tabîb, şâir ve kerâmetler sahibi evliyâdır. Künyesi Ebû İshâk olup ismi, İbrâhim bin Mu’dâd bin Şeddâd bin Mâcid bin Mâlik’dir. 597 (m. 1200) yılında Ertuğrul Bey’in babası Süleymân Şah’ın kabrinin bulunduğu Suriye’deki Ca’ber kalesinde doğdu. Doğduğu yere nisbetle Ca’berî denildi. Dîn-i İslama hizmetlerinden dolayı Takıyyüddîn ve Burhânüddîn lakabları verildi. 687 (m. 1288) yılında Kâhire’de vefât edip, Bâb-ün-Nâsır’daki Hüseyniye Türbesi’ne defnedildi.
Şafiî mezhebi fıkıh bilgilerini öğrendi. Şam’da Ebü’l-Hasen Sehâvî’den hadîs ilimleri tahsil etti. Kâhire’ye gitti, ilim öğretip ders verdi. Ebü’l-Hasen Şâzilî hazretleriyle görüştü. Onun ölü kalbleri dirilten feyzlerinden istifâde etti. Kalbi aşkla dolup, Allahü teâlânın ni’metlerinden ve onlar için nasıl şükredeceğinden başka birşey düşünmez oldu. Allahü teâlânın emir ve yasaklarına riâyet ettiği gibi, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) ve Selef-i sâlihînin ( radıyallahü anh ) hâllerine aynen uymağa çalışırdı. Allahü teâlânın rızâsı için olmayan hiçbir sözü söylemez, hiçbir işe kalkışmazdı. Vakitlerini ilim öğrenmek ve öğretmek, Allahü teâlâya ibâdet edip zikr etmekle geçirirdi. Tatlı dilli, güler yüzlü ve çok cömert idi. İnsanlara merhameti çok fazlaydı. Onun işi gücü, insanlara iyilik etmekti. Haram ve şüphelileri terk eder, mübahları zarûret miktarı kullanırdı, insanlar tarafından çok sevilirdi. Kâhire’de o va’z ettiği zaman, mahşeri bir kalabalık olur, herkes onun dersine koşardı. Onun va’zını dinleyenler çok istifâde ederlerdi. Talebeleri arasında Ebû Hayyân Muhammed bin Yûsuf Nahvî ve Kemâleddîn Abdüzzâhir gibi âlimler de hazır bulunurdu. Kilometrelerce uzaklıktan onun âşıkları va’zını yanındaymış gibi dinlerlerdi. Bu, Allahü teâlânın ona bir lütfu idi. Yeri geldiğinde hakkı söylemekten çekinmezdi. Kalbi bozuk olanlar, onun celallenmesinden çok korkarlardı. Allahü teâlânın râzı olmadığı bir işi yapanı, O’nun emrine muhalefet edeni gördüğü zaman, hemen emr-i ma’rûf yapardı. Allahü teâlânın yasak ettiğini yapmaktan meneder, yapılmasını emrettiğinin yapılmasını nasihat ederdi. Allahü teâlâya ve O’nun sevdiklerine olan muhabbetini dile getiren şiirleri ihtivâ eden bir şiir dîvânı vardır.
İbrâhim Ca’berî hazretlerinin birçok kerâmetleri görüldü, ba’zıları şöyledir: ölüm hastalığında yanındakilere Bâb-ün-Nâsır’da Hüseyniye Türbesine götürmelerini rica etti. Orada defnedileceği yeri gösterip vasıyyette bulundu ve kabrine şöyle hitâb etti: “Ey kabircik! Senin eksiğin burada”. Çok geçmeden vefât edip, oraya defnedildi.
Kendisini sevenler, onun va’zını dinlemeyi arzu edip de gelemeyenler, kilometrelerce uzakta onun sesini duyar, Allahü teâlânın izniyle onun va’zından istifâde ederlerdi. Yine böyle bir va’zında, o Kâhire’de va’z ederken, kilometrelerce uzaklıktaki Esvân şehrinde bir hanım da onun va’zını dinlemekteydi. Kadın, va’zın te’sîriyle kendinden geçmiş bir hâlde iken, bir köpek gelip, yanındaki kaptan hamur yemeye başladı. Ebû İshâk Ca’berî hazretleri konuştuğuyla hiç alâkası olmayan şu meâlde bir şiir söyledi:
“Hanım kapının önünde oturuyor, Hâlbuki köpek hamuru yiyor.
Ey köpek, devam et, sana kızmayız. Artık ona kimse sahip çıkmıyor.”
Kadıncağız bu sözleri duyunca, kendine gelip yanında hamuru yemeye çalışan köpeği gördü, insanları va’z ederek ağlattığı bir sırada, sözünü kesip; “Siz deyin ki, bir ağaç parçası devrildi. Herşey Allahü teâlâ içindir” buyurdu. Biraz sonra devlet ileri gelenlerinden birinin, kale kapılarından Bâb-ı Medreç’ten düşüp öldüğü haberi geldi. Mes’ele biraz araştırılınca, ba’zı kimselerin Ebû İshâk Ca’berî hazretlerini va’zdan menetmek istedikleri ve ölen kimsenin de bu işte başı çektiği öğrenildi. Onu va’zdan menetmek isteyenler bu haberi duyunca, gelip özür dileyerek tövbe ettiler. Bunun üzerine İbrâhim Ca’berî hazretleri; “Biz Kur’ân-ı kerîme, kendi görüşümüze, kendi aklımıza göre ma’nâ vermeyiz. Büyüklerimizden naklederiz. Dalâlete düşenler, yalan söz dinlerler, bâtıl sözlere, tâbi olurlar” buyurdu.
Zamanın Mısır sultânı, Kelb-i Zevberî’ye mektûp yazıp, İbrâhim Ca’berî’den şikâyet etti. İnsanların, ona kendisinden daha çok hürmet etmesini çekemiyordu. Ba’zı âlimler de toplandılar ve sultânın hürmete daha lâyık olduğu husûsunda fetvâ verdiler. İbrâhim Ca’berî hazretlerine durumu haber verdiklerinde, onların bu hâllerine üzüldü. Allahü teâlânın bu sevgili kulunu üzmenin cezası olarak fetvâ verenlerin hepsinin ve hükümdârın idrar yolları kapandı. Doktorlar çâre bulamadılar. Çok sıkıntı çektiler. Çaresiz kalıp, Ca’berî hazretlerinin huzûruna, başta hükümdâr olmak üzere, fetvâ veren ulemâ, sıkıntılı bir şekilde geldiler. Özür dileyip, kendilerinin affedilmesini istediler. Allahü teâlânın kullarına merhamette zamanının en önde gelenlerinden olan İbrâhim Ca’beri hazretleri de onları affedip, kendi ibriğini verdi. Ondan aldıkları suyla istincâ ettiler. Hepsinin idrar yolları açıldı. Tövbe edip, Allahü teâlânın sevgili kullarına sataşmayacaklarına söz verdiler.
Bir hıristiyan vardı, İbrâhim Ca’beri hazretlerinin talebelerine sıkıntı verip eziyet ederdi. Durumu kendisine haber verdiklerinde, çok üzüldü. Hıristiyana adam gönderip onlara bir daha eziyet etmemesini tenbîh ettirdi. “Eğer yaptığında ısrar eder ve onlara bir daha eziyet etmeye kalkışırsa, Allaha yemîn ederim ki, onun kafasını şu kalemi kestiğim gibi keserim” buyurdu. O hıristiyan bu sözleri duyunca, “O, dediklerini yapamaz” diye düşündü. Eline fırsat geçtiği bir sırada yine o mübârek insanın talebelerinden birine eziyet etmeye kalkıştı. Durumdan haberdâr edilen İbrâhim Ca’berî hazretleri, cebinden çakısını çıkardı. Kalemin ucunu önceki ta’rîfi gibi tutup, kalemi açar gibi yaptı. O anda ma’sûm insanlara zulmetmekten zevk alan o zâlim kimsenin başı gövdesinden ayrıldı. Bu hâdiseden sonra kimse onun talebeleri hakkında kötü düşünemez oldu.
Fıkıh, kırâat, nahiv ve ferâiz âlimlerinden. İsmi, İbrâhim bin Abdülvâhid bin Ali bin Sürûr el-Makdisî el-İmâdî’dir. Künyesi Ebû İshâk ve lakabı İmâdüddîn’dir. 543 (m. 1148)’de Cemmâ’îl’de doğdu. 614 (m. 1218) senesi Zilka’de ayının 17. gününe rastlayan Çarşamba günü akşamı, yatsıdan sonra Şam’da vefât etti.
İmâdüddîn hazretlerinin doğduğu Cemmâ’îliyye beldesini Frenklerin işgal etmeleri sebebiyle, akrabâları ile birlikte, 551 (m. 1156) senesinde Şam’a göç etti. Orada Abdülvâhid bin Hilâl ve başka âlimlerden okudu. 567 (m. 1171) senesinde yeğeni Muvaffakuddîn bin Kudâme ile birlikte, ilim öğrenmek için Irak’a gitti. Bağdad’da, Musul’da ve başka yerlerde bulunan âlimler ile görüştü. Şühde, Abdürrahmân bin Ali el-Hırâkî Ebû Muhammed bin Hassâb Sâlih bin Rıhle, Ebü’l-Hasen el-Betâihî’den, Müsût hatîbi olan Ebü’l-Fadl-ı Tûsî ve başka âlimlerden ilim öğrendi. Muhtasâr-ı Hırâkî ve Garîb-ül-Kur’ân isimli eserleri ezberledi. Sonra Şam’a döndü. Talebelere ders okutmakla meşgûl oldu. Çok talebe yetiştirdi. Talebeleri okutmak için herhangi bir ücret almadığı gibi, okuttuğu talebelerinin ihtiyâçlarını kendisi karşılar, onlara yardım ederdi. Talebelerini ve fakirleri, yedirir, içirir, onların her ihtiyâçları ile ilgilenir, onlara fâideli olmaya çalışırdı. Devamlı bunlarla meşgûl olduğundan, eser yazmaya bile vakit bulamazdı. Çok ibâdet ederdi. Haramlardan, şüphelilerden, dünyâya düşkün olmaktan sakınması fevkalâde idi. Çok oruç tutardı. Bir gün oruçlu olur, bir gün iftar ederdi. Herkese iyilik eder, herkesin gönlünü alırdı. Yemeyi, içmeyi pek aramazdı. Mütevâzi, alçak gönüllü idi. İyilik, yumuşaklık, güzel ahlâk, kerâmetler ve faziletler sahibi idi. Hâl ve gidişatı pek güzel idi. Gündüzleri oruçlu olduğu gibi, geceleri de ibâdetle geçirirdi. Yeğeni Muvaffakuddîn İbni Kudâme diyor ki: “Yolculuğa çıktığı zamanlar hâriç, devamlı olarak kendisiyle birlikte bulundum. Allahü teâlâya isyan olan bir ma’siyeti (günahı), dînimize uygun olmayan birşeyi işlediğini görmedim. Sabahtan yatsıya kadar mescidden ayrılmazdı. Talebelere Kur’ân-ı kerîm ve diğer ilimleri öğretirdi. Talebelerin dersleri bitip, okuyacak kimse kalmayınca ayrılıp gitmez, namaz kılmakla meşgûl olurdu, insanları, dine, sünnet-i seniyyeye yapışmaya, ilim öğrenmeye teşvik ederdi. Onun, dünyâ işlerinden birine kapıldığı, o husûsta yarış ettiği görülmemiştir. Fetvâ vermekte, yanlış birşey söylemek korkusu ile çok sakınırdı. Şüpheli birşeye kat’iyyen yaklaşmazdı. Sıdk ve salâh (doğruluk) sahibi idi. Devamlı olarak, emr-i ma’rûf (iyiliği emretmek) ve nehy-i münker (kötülükten menetmek) yapardı. Bir defasında, günah işleyen ba’zı kimseleri görüp onlara mâni olmak istedi. Onlar da büyük âlim İmâdüddîn’i bayıltincaya kadar dövdüler. Şehrin vâlisi durumu anlayınca çok üzüldü, İmâdüddîn’e; “İsterseniz size eza edenleri, şiddetli bir şekilde cezalandırayım” dedi. Buna karşı buyurdu ki: “Eğer tövbe ederlerse ve namaz kılmaya devam ederlerse onlara eziyet etme! Cezalandırma! Ben onlara hakkımı helâl ettim.” Hakîkaten, o kimselerin hepsi yaptıklarına pişman olup tövbe ettiler.
Ebû İbrâhim Mehâsin bin Abdülmelik et-Tenûhî diyor ki: “İmâdüddîn, asrının cevheri idi. Çok tevâzu sahibi idi. Hep kendi nefsini kötüler; “Ben neyim? Benden ne gelir ki?” derdi.
Muvaffakuddîn İbni Kudâme şöyle anlatıyor “İmâdüddîn, dostlarımızın en hayırlılarından, insanlara fâidesi en çok olanlardandır. Kur’ân-ı kerîmi ve fıkıh ilimlerini öğretmekte çok sabırlı idi. Sünnet-i seniyyeye iyi sarılmağa, ilim öğrenmeye da’vet ederdi. İlim öğretirken fakirleri ve zayıfları ayırmazdı. Talebelerine yemek yedirirdi. Bizzat kendisi hizmet ederdi. İnsanların en çok tevâzu sahibi olanı, kendi nefsini en çok hakîr göreni ve Allahü teâlâdan en çok korkanı idi. Allahü teâlâdan, ondan daha fazla korkan birini gördüğümü hatırlamıyorum. Allahü teâlâya duâ eder, ihtiyâçlarını O’ndan isterdi. Namazda rükû’ ve secdeleri kısa kesmezdi. Namazının, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) namazı gibi olması için rükû’ ve secdeleri uzatırdı. Allahü teâlâya ibâdet ve tâat husûsunda hiç gevşek davranmaz ve kınayanların kınamasına aldırmazdı.”
Hâfız Ziya diyor ki: Muvaffakuddîn İbni Kudâme’den işittim. “İmâdüddîn”in ( radıyallahü anh ) yaptığı ibâdet ve hizmetleri yapmaya bizim gücümüz yetmez” diyordu. Herkesin sevdiği, hürmet ettiği bir zât idi. İnsanların arasını bulur, herkesle iyi geçinirdi. Onları okutur, ilim öğretirdi. Herkesle ilgilenirdi. İcâb ederse, bir kişiye bir mes’eleyi uzun uzun anlatırdı. Allahü teâlâ, kendisine çok rahmet eylesin. Kürt, Acem, Arab diye ayırım yapmaksızın, garîb ve düşkün herkese çok iltifât ve yardım ederdi. Onun talebeleri, ondan duyduklarını başkalarına da anlatırlardı. Hocalarından öğrendikleri edeb ve insanlara iyi muâmele ile hocalarını başkalarına çok güzel tanıtırlardı, insanlara kerâmetlerini, keremini (iyiliğini) güzel yaşayışını anlatırlardı. Cûd ve sehâ sahibi idi. Ya’nî cömerd idi ve parayı, malı, hayırlı, iyi yerlere dağıtmaktan lezzet alırdı. İyilikleri pekçok idi. Onun evi insanların sığınağı idi. Talebelerinden bir çoğu bu zâtın evinde kalıyordu. Evinde ne varsa talebelerine ikram ederdi.
İmâdüddîn ( radıyallahü anh ) bir an boş durmaz, Kur’ân-ı kerîm, hadîs-i şerîf, yahut da ilme âit başka birşey ile meşgûl olurdu. Bir müddet Harran’da kaldı, insanlar kendisinden çok istifâde ettiler. Kendisi dünyalık mes’elelerle ilgilenmediği gibi, yanında da böyle şeyler hiç konuşulmazdı. Hattâ böyle şeylere karışmak ihtimâli bulunduğu için, hiçbir zaman sultanın ve vâlinin yanına gitmezdi. Onlardan hiç kimseyi tanımazdı. Böyle şeylere rağbeti yoktu. Onun gönlü hep Allahü teâlâ ile idi. Devamlı mescidde bulunurdu. Mescide olan hürmet ve edebi pek fazla idi. Saçından ve sakalından bir tel düşse, onu sarığının katları içine koyardı. Kalem açsa, kırpıntıları muhafaza eder, mescidde bırakmazdı. Mescidde serili bulunan hasırları, üzerinde oturmak için dışarı çıkarmazdı. Hattâ mescidin mihrabında bulunan hasırı bile mescidin başka bir yerine serip üzerine oturmaz, herşeyin yerinde kullanılmasını bildirirdi. Hırkasının üzerinde bir toz görse, onu mescidde bulundurmazdı. Talebelerinden birine, hırkasını verip mescidin dışında bir yerde silkeleyerek getirmesini emrederdi. İnsanlık hâli, mescide girerken Besmele çekmeyi unutmuş olsa, derhal dışarı çıkar, sonra Besmele çekerek içeri girerdi.
Ebû Muhammed Abdürrezzâk bin Hibetullah ed-Dımeşkî diyor ki: “Vera’ mevzûunda bir mes’elede takıldım. Birçok âlime sorduğum hâlde tatmin edici bir cevap alamadım. Ancak İmâdüddîn ( radıyallahü anh ) bana çok güzel cevap verdi. Tatmin oldum.”
Ebû İbrâhim Mehâsin bin Abdülmelik et-Tenûhî diyor ki: “İmâdüddîn ( radıyallahü anh ) öyle bir zât idi ki, kendisiyle bir müddet sohbet eden bir daha ondan ayrılmazdı. Sohbetinde bulunanlar, hiç bir zaman kendisinde bir uygunsuzluk görmezlerdi. Sohbeti ne kadar uzun olsa, hiç kimse sohbetinden sıkılmaz ve usanmazdı. Sohbet uzadıkça, dinleyenlerin sevinçleri artar, o kadar çok hoşlanırlardı ki, sohbet bitmesin isterlerdi. Hiç kimsenin ondan yüz çevirdiği, nefret ettiği görülmemiştir. Bu ise, büyük bir şeydi ve bundan büyük kerâmet olmazdı.”
Hâfız Ziya diyor ki: “İmâdüddîn’in ( radıyallahü anh ) yanında az bir müddet oturan kimse, onun ilminden, zühdünden, mutlaka faydalanır, ahlâkından, yaptığı zikirlerden mutlaka bir şeyler öğrenirdi.”
İmâdüddîn İbrâhim-i Makdisî’nin yakınlarından birisi şöyle anlatır: “Dostluğu, güzel hasletleri kendisinde toplamak husûsunda, İmâdüddîn’den daha ileride olanı görmedim. Bununla beraber, nefsini ondan daha çok kötüleyeni de görmedim. Bir defasında yanına gitmiştim, konuşmuyordu. Tefekkür hâlinde bulunuyordu. Biraz durdum. Biraz sonra konuşmaya kendi nefsini kötüleyerek başladı. “Yâ Rabbî! Kalbimin fesadını ıslâh eyle!” diye duâ etti. Sonra nefsini kötüleyerek, “Ben şöyleyim, ben böyleyim” demeye başladı. Öyle ki, ben dayanamayıp ağlamaya başladım.”
Ebû Abdullah Yûsuf bin Abdülmün’im el-Makdisî şöyle anlatır: “Ben İmâdüddîn’den ( radıyallahü anh ) işittiklerimi yazar, not ederdim. Yazımın bir yerinde kendisinden; “Büyük İmâm, âlimlerin önderi, zühd ve vera’ sahibi” diye yazmıştım. Her nasılsa, bu yazılar onun eline geçmiş. Bu kısmı görünce, hoş karşılamadı. Bunlara lâyık olmadığını, niye böyle yazdığımı sordu. Hâlbuki bu güzel vasıflar fazlasıyla kendisinde mevcût idi. Fakat o, tevâzuunun çokluğundan, alçak gönüllü olduğundan böyle söylemişti. Arkadaşlardan birisinin bir haceti olup ona arzetse, o arkadaşın ihtiyâcını gidermek için evine gider, onun alışveriş, pazar işlerini ve diğer ihtiyâçları te’min ederdi. Bu durumlardan şikâyetçi olduğunu hiç görmedim. Çok ikram ve ihsân sahibi idi. Mübârek evine gidip de, yemek yemeden geldiğimi hiç hatırlamıyorum. Hep yemek yedirirdi. Bu âdetleri her zaman böyle devam etti. Hiç eksilmedi, insanların durumlarını inceler, araştırırdı. Devamlı onların hâllerini sorardı, ihtiyâcı olanları tesbit edince, onlara gizlice nafaka (yiyecek-giyecek) gönderirdi. Talebelerinden biri ortalıktan kaybolunca, evinin ba’zı ihtiyâçları için gelemediğini anlar, hemen ona nafaka ve başka şeyler gönderirdi. Ba’zan bunları bizzat kendisi getirirdi. Ne ihtiyâç varsa, hemen birini göndererek satın aldırır, ücretini de kendisi fazlasıyla öderdi. Bunu kimseye bildirmezdi. Her zaman, herkesi güleryüzle karşılardı.”
İmâdüddîn’in ( radıyallahü anh ) aile efradından ba’zıları şöyle anlatırlar: “İnsanlık hâli, ba’zan kendisini üzdüğümüz oluyordu. Fakat hiçbir zaman bize kızmazdı ve; “Kabahat, hatâ benimdir” derdi. Kendisine sıkıntı verene duâ ve iyilik ederdi.”
Kardeşinin oğlu İzzeddîn Ebü’l-Feth, Deyr beldesinde bulunan evinde bir müddet kalmak üzere, izin istemişti, izin verdi. Sonra da evi ona hediyye etti.
Bir defasında İmâdüddîn’in ( radıyallahü anh ) yanına bir misâfir geldi. Hikmet-i ilâhî gelen kimse hasta oldu. İmâdüddîn İbrâhim misâfire hürmeten, gece boyunca hastanın başında oturdu. Ayrılmadı. Ona Kur’ân-ı kerîm okuyup, şifâ bulması için duâ etti.
Bir kimse ile konuştuğu zaman, lüzumsuz birşey söylemezdi. Ona nasîhat eder, hayırlı amelleri yapmakla meşgûl olmaya teşvik ederdi. Sözleri çok te’sîrli idi. Dinliyen kimsenin kalbi, onun sözlerinin te’sîri, bereketi ile sanki uçar gibi olurdu.
Abbâs bin Abdüddâîm el-Mısrî el-Kenânî şöyle anlatır: “İmâdüddîn ( radıyallahü anh ) ile birlikte bir sefere çıkmıştık. Yolculuğumuz esnasında bana; “Kur’ân-ı kerîmi çok oku! Onu hiç terketme! Onu okumak, istediğin şeyleri öğrenmene sebeb olur” buyurdu. Ben buna riâyet ettim. Çok faydasını gördüm. Kur’ân-ı kerîmi çok okuduğum zaman, hadîs-i şerîf dinlemekte ve yazmakta çok kolaylık gördüm. Kur’ân-ı kerîmi bu kadar çok okumayınca, bu kolaylık görülmezdi.”
İmâdüddîn İbrâhim bin Abdülvâhid, namaz kılmak için kalktığı zaman sol tarafına üç defa üfler, kovulmuş olan şeytandan Allahü teâlâya sığınırdı. Ondan sonra namaza başlardı. Abbâs bin Abdüddâîm el-Mısrî diyor ki: “Ondan daha iyi namaz kılan birini görmedim. Tam bir gönül huzûru ve tevâzu ile namaz kılardı. Namazda kıyâmı (ayakta durmayı) rükû’u, oturmayı ve diğer hareketleri tam bir sükûnet içerisinde ağır ağır ve çok güzel yapardı.” Ebû Abdullah Muhammed bin Tarhân diyor ki: “Bir defa, İmâdüddîn’in ( radıyallahü anh ) arkasında namaz kılıyorduk. Yanımızda bulunan kimse acelesi varmış gibi bir hâlde idi. Hattâ namazdan sonra; “Bu zât, namazı ağır ağır kıldırıyor. Bir daha bunun arkasında namaz kılmam” gibi sözler söyledi. Bu sözler kendisine arzedildiğinde buyurdu ki: “Sübhânallah! Şu insanlar, sultânın huzûrunda gün boyunca dursalar usanmazlar da, Rablerinin huzûrunda birazcık durmaktan usanırlar. Ne kadar tuhaf!” İmâdüddîn ( radıyallahü anh ) bunları söylerken, insanların, namazın hakîkatini anlamaktan mahrûm ve uzak olduklarını, namazda hâsıl olan lezzetlerden haberleri olsa, namazın hiç bitmemesini istiyeceklerini düşünüyor, bunu anlayamadıklarına üzülüyordu.
Duâ ettiği zaman öyle ihlâsla ve yalvararak duâ ederdi ki, sanki kalb, onun duâsının kabûl edildiğini görür gibi olurdu. Ya’nî görenler bu duânın hemen kabûl edileceğini zannederlerdi.
Umûmiyetle şöyle duâ ederdi: “Yâ Rabbî! Bizlere sâlih ameller yapmayı nasîb eyle! Amellerimizi senin rızân ve keremin için hâlis (dosdoğru) eyle! Amellerimizde ihlâsdan başka birşey bulundurma (amellerimizi ancak ve sâdece senin rızân için yapabilmemizi nasîb eyle!) Beni, nefsimin zulümlerinden, şerlerinden koru! Bizleri zulüm yapmaktan koru! öyle ki, ölümümden sonra âhırette bir kimse gelip, kendisine zulmettiğim için benden hak taleb etmesin! Nefsimin ve kötü insanların şerlerinden korunmuş olarak, tövbe-i nasûh ile ölmemi nasîb eyle. Beni, senin yolunda öldür. Resûlünün sünneti üzere olduğum hâlde rûhumu al! Beni öyle eyle ki, geçmiş ve gelecekler hep benim iyiliğime şehâdet etsinler. Cennet ni’metleri içinde rahat edenlerden eyle! Cehenneme atılmaktan; kaynar sular içirilmekten muhafaza eyle!” İmâdüddîn’in ( radıyallahü anh ) sık sık yaptığı duâlardan biri de şudur “Yâ Rabbî! Yüce ism-i şerîfin, yüce zâtın ve kadim (ezeli) olan mülkün hakkı için, senden, Muhammed aleyhisselâma, O’nun âline (akrabalarına) salât (rahmet) ve selâm etmeni, bana, rızânı, Firdevs-i a’lâyı ve bu ikisine kavuşturan söz, amel ve niyetleri yapabilmemi nasîb etmeni dilerim. Sâlih kullarına nasîb eylediğin en güzel sonu (hüsn-i hatimeyi) ilim ve onunla amel etmeyi nasîb eyle! Hilm (yumuşaklık), hikmet, anlayış ve ezberleme kabiliyeti, insanlara muhtaç olmamayı, vesveseden kurtulmayı, şüphelerden, maddî ve ma’nevî kirlerden, borçtan, beni, senin yüce katında alçaltacak şeylerden muhafaza eyle. Allahım! Dillerimizi; yalan, gıybet ve nemîmeden (söz taşımaktan), kalblerimizi; nifaktan, kin ve düşmanlıktan, hased, kibir ve ucubdan, kendimizi beğenmekten, amellerimizi; riya, gösteriş ve şöhretten, karınlarımızı; haram ve şüphelilerden, gözlerimizi; hıyânetten temiz kıl. Çünkü sen, hâin gözleri, kalblerde gizli olanları bilirsin.”
İmâdüddîn’in ( radıyallahü anh ) talebelerinden biri şöyle anlatır: “Birgün hocam büyük bir çarşıda yürüyordu. Ben de arkalarında ta’kib ediyordum. Birden tanbur sesleri gelmeye başladı. Tanbur çalanın yanına vardığımızda, hocam; “La havle...” okudu ve elbisesinin yenini silkeledi. Bu sırada tanbur çalan kimsenin birdenbire düştüğünü ve tanburunun kırıldığını gördüm. Tanbur sahibine; “Sana ne oldu?” denildiğinde, “Bende bilmiyorum. Birdenbire böyle oldum” dedi.”
Ebû Muhammed Abdülmuhsin bin Abdülkerîm diyor ki: “Birgün, İmâdüddîn’in ( radıyallahü anh ) arkasında yürüyordum. Kendi kendime; “Bu insanlar, birbirlerini tanımıyor. Ancak dış görünüşlerini biliyorlar. Kalblerini, gizli sırlarını bilmiyorlar, diye düşündüm. Bu sırada hocam bana döndü; “İnsanlar, diğerlerinin işledikleri şerleri ve kötülükleri de bilmezler değil mi?” dedi. Ben anladım ki, hocam, Allahü teâlânın izniyle, kalbimden geçenleri anlamıştı.”
Ebû Ahmed Nasr bin Muhammed el-Merdâvî şöyle anlatır: “Birgün, İmâdüddîn ( radıyallahü anh ) yanımıza geldi. Ben de kendisine ba’zı şeyler sormak istedim. Fakat utancımdan soramıyordum. Sohbet başladı. Sohbet esnasında benim sormak isteyip de soramadığım bütün suâllerin cevaplarını verdi.”
Yine talebelerinden birisi anlatır: “Bir zaman, kalbimde bir kasvet (sertlik) hâsıl oldu. Bu hâli hocama bildirip, duâlarını istiyecektim. Bir akşam, sohbetinde bulunmak üzere mescidine geldiğimde, kasvetten (kalb hastalığından) bahsederek; “Niyet ve amel ihlâs ile olmadıkça, kalb nasıl rahat olur, yumuşar?” buyurdu ve daha buna benzer şeyler söyledi. Sanki tam bana göre konuşuyordu. Bu sözlerine çok sevindim. Bunlara uygun amel ederek, sıkıntıdan kurtuldum.”
Ebû İshâk İmâdüddîn İbrâhim bin Abdülvâhid’in evinde bulunanlar (ev halkı), şöyle anlatırlar: “Giyecek şeylerden ve iştahımızı çeken yiyeceklerden bir şeye ihtiyâcımız olsa, daha biz herhangi birşey söylemeden, İmâdüddîn hazretleri o şeyi bize gönderirdi.”
Ebû Rebî’ Süleymân bin İbrâhim es-Si’ridî şöyle anlatır: “Birgün talebeler, mescidde İmâdüddîn’in ( radıyallahü anh ) yanında bulunuyorlardı. Bir ara, orada bulunanlardan birine; “Dışarı çık! Mescidin arka kısmında bulunan erkek ile kadının yanına git! Onları oradan uzaklaştır!” buyurdu. O kimse mescidden çıkıp bildirilen yere varınca, bir erkekle bir kadının konuşmakta olduklarını gördü. Onları ikâz etti ve oradan uzaklaştırdı.”
Abdürrahmân bin Muhammed el-Makdisî şöyle anlatır: “Bir akşam namazından sonra, İmâdüddîn hazretlerinin iftar etmesi için, bir kimse bir tabak kuru üzüm getirdi. Başka bir kimse de bir tabak hurma getirdi. Fakat bu hurmaların durumu şüpheli idi. Şüpheli bir toprakta yetişmişti. İmâdüddîn ( radıyallahü anh ) namazdan sonra hurmalardan bir tanesini eline aldı. Sonra bıraktı ve kuru üzümlerden aldı. Onlarla iftar etti.”
Ebü’l-Fidâ İsmâil bin Ömer şöyle anlatır: “Birgün bir zâtın yanından, onun bir cüz’ünü (kitabını) aldım. Bana ayrıca icâzet (diploma) da verdi. Bundan sonra ben İmâdüddîn hazretlerinin yanına gittiğimde, o zâtın bana verdiği kitaba ve icâzete baktı, sonra bana; “Sana bu icâzeti kim verdi?” deyip, icâzetnameyi iptal etti. Sonra ben araştırdım ki, bana icâzet veren kimsenin, başkasına icâzet vermeye selâhiyyeti olmadığı gibi, kendisi de icâzetli değilmiş. Bu hâlin hocam İmâdüddîn’in bir kerâmeti olduğunu anladım.”
İmâdüddîn’in ( radıyallahü anh ) hanımı olan Âişe binti Half bin Râcih şöyle anlatır: “Bu gece, rü’yâmda bir ses duydum” İmâd’e söyleyiniz, size de duâ etsin! (Onun duâsını isteyiniz.) Çünkü o, yeryüzünün onlar ile kâim olduğu yedi kişiden biridir” diyordu.”
İmâdüddîn ( radıyallahü anh ), 614 (m. 1218) senesi Zilka’de ayının 17. Çarşamba günü, talebelerine ders okuttuğu câmide akşam namazını kıldırdıktan sonra evine geçti. O gün oruçlu idi. Az birşey ile iftar etti. Sonra, kıbleye döndü ve; “Yâ hayyü yâ kayyûm! Ey Allahım! Senden başka ilâh yoktur. Senden yardım ve imdâd istiyorum. Bana yardım eyle ve bana rahmet et” dedi. Sonra Kelime-i şehâdet getirdi ve rûhunu teslim etti. O gece seher vakti gasledildi (yıkandı). Ertesi günü (Perşembe günü) cenâzesi evinden çıkarılıp Dımeşk Câmii’ne götürüldüğünde çok fazla insan toplandı. Herkes bereketlenmek için İmâdüddîn hazretlerinin kefeninden parça koparmak istiyordu. Vazifeliler, kalabalığı cenâzenin yanından zorlukla uzaklaştırdılar. Cenâzenin yanında, öyle bir kalabalık meydana geldi ki, izdihamda ba’zı kimseler ezilecek gibi oldular. Daha önce orada hiç görülmemiş tanınmamış olan kadılar, hâkimler de cenâze namazında bulundular. Vazifeliler biraz serbest bıraksaydılar, herkes bereketlenmek için kefeninden bir parça koparmak için uğraşırdı ve kefen tamamen parçalanırdı. Yine, vazîfeliler biraz serbest bıraksalardı, cenâze, namazının kılındığı yerden defnolunduğu yere, o gün akşama kadar gidilemezdi. Herkes tabutu taşımak istiyordu. Fakat sıra gelmesi mümkün değildi. O kadar kalabalık vardı ki, insanlar üzerine bir iğne atılsaydı kaybolmazdı. (Yere düşmezdi.)
Sâlihlerden bir zât, vefâtından sonra İbrâhim bin Abdülvâhid hazretlerini rü’yâsında gördü. Güzel bir at üzerinde idi. “Nereye gidiyorsun?” diye sorunca, “Hoşuma giden, güzel yerleri ziyârete gidiyorum” dedi.
Başka birisi onu rü’yâda görüp; “Allahü teâlâ sana ne muâmele eyledi?” deyince, (Îsâ aleyhisselâmın elçilerine îmân eden Habîb-i Neccâr şehîd edilip, rûhuna); “Haydi Cennete gir!” denildiğinde o dedi ki: “Keşki Rabbim azze ve cellenin beni mağfiret ettiğini ve ikram olunmuşlardan kıldığını kavmim bilseydi (de küfürden tövbe edip îmâna dâhil olsalardı).” (Yâsîn: 26-27) meâlindeki âyet-i kerîmeyi okudu.
Ebû Muhammed Osman bin Hâmid el-Makdisî diyor ki: “Rü’yâmda İmâdüddîn hazretlerini gördüm. Ondördüncü gecesindeki ay gibi parlıyordu ve üzerinde de benzerini hiç görmediğim çok güzel bir elbise vardı.”
Abdülhamîd bin Muhammed bin Mâdî el-Makdisî diyor ki: Allahü teâlâ ona rahmet eylesin. İmâdüddîn’in ( radıyallahü anh ) kabrinden, çok güzel bir kokunun yayıldığını iki defa hissettim, kokladım. Salâh Mûsâ Şihâbüddîn-i Sühreverdî ( radıyallahü anh ), İmâdüddîn hazretlerinin vefâtından duyduğu derin hüzün ve teessürle şu meâlde bir şiir söylemiştir:
Gözleri yaşlı bıraktı insanları, Hasta kalblerin devası idi. Doldurulmaz bir boşluk bıraktı. Kaybettik büyük âlim İmâdüddîn’i.
Bütün geceleri ihyâ ederdi. Devamlı uykusuz idi, gözleri. Allah korkusu sarmıştı kalbini, Kaybettik büyük âlim İmâdüddîn’i.
Okur idi, tekbîr ve tehlîlleri, Vardı uzun kaldığı secdeleri, Allah korkusu ile akardı göz yaşları, Kaybettik büyük âlim İmâdüddîn’i.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-1, sh. 56
2) El-Bidâye ven-nihâye cild-13, sh. 77
3) Şezerât-üz-zeheb cild-5, sh. 57
4) Zeyl-i Tabakât-ı Hanâbile cild-2, sh. 93
İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ İMÂDÜDDÎN-İ ERBİLÎ (Muhammed bin Yûnus)
Musul’da yetişen Şafiî âlimlerinin meşhûrlarından. İsmi, Muhammed bin Yûnus Muhammed bin Mene’a bin Mâlik el-Erbilî el-Mûsulî’dir. Künyesi Ebû Hâmid olup, İmâdüddîn-i Erbilî lakab ve nisbeti ile meşhûr oldu. 535 (m. 1140) yılının başlarında Erbil kalesinde doğdu. Orada yetişti. Musul’da babasından fıkıh ilmini öğrendi. Sonra Bağdad’a gidip Yûsuf bin Bündâr ed-Dımeşkî’den ve başka âlimlerden, Nizâmiyye Medresesi’nde de Sedîd Muhammed es-Selemâsî’den bu ilmi okudu. Ayrıca orada Ebû Hâmid Muhammed bin Ebî Rebî’ el-Gırnâtî, Abdürrahmân bin Muhammed el-Küşmeyhenî ve daha başkalarından hadîs-i şerîf dinleyip ezberledi. Daha sonra Musul’a döndü. Orada bulunan Nûriyye, Zeynebiyye, Bagşiyye, Alâiyye medreselerinde ders okuttu. Şânı, şöhreti yükseldi ve adı her yerde duyuldu. Çeşitli memleketlerden fıkıh âlimleri gelip, ondan ilim tahsil ettiler. Musul emîri Şah Nûreddîn Arslan’ın yanında çok hürmet ve i’tibâr gördü. Onun tarafından, birçok defa Bağdad’da bulunan halîfeye ve Dımeşk’da bulunan Melik-ül-âdil Nûreddîn’e elçi olarak gönderildi. Sanki onun veziri gibiydi. 592 (m. 1196) senesinde, onu Musul kadılığına (hâkimliğine) ta’yin etti. Beş ay sonra bu vazîfeden ayrıldı. Sultân Nûreddîn Arslan’ın vefâtından sonra, oğlu Sultan Kahir Mes’ûd’a ders okutmak için tekrar Bağdad’a geldi. Sultan Kâhir’in yanında da çok hürmet ve saygı gördü. Birçok hediyelerle Musul’a döndü. 608 (m. 1211) senesi Cemâzil-âhır ayında Musul’da vefât etti.
İlim öğrenmek ve öğretmek için, Musul ve Bağdad arasında sayısız kerreler gidip gelen İmâdüddîn-i Erbilî, zühd ve vera’ sahibi bir zât idi. Dünyâya rağbet etmez, haramlardan son derece sakınır ve bilhassa temizliğe çok dikkat ederdi.
İbn-i Hılligân diyor ki: “O, Şafiî mezhebinin fıkıh ve usûl-i fıkıh bilgilerinde zamanının en büyük âlimi idi. Yaşadığı devirde büyük bir şöhrete sahipti. Çok vera’ sahibi olup, temizliğe pekçok dikkat ederdi. Yazı yazmak için kullanacağı kaleme, yıkamadan el sürmezdi. İlim ve faziletleri çok idi. Eserleri azdı.”
İbn-i Şühbe de diyor ki: “Sohbetleri çok tatlı, huyları yumuşak idi. Eşyalarını çok güzel kullanırdı.”
Hadîs, kırâat ve nahiv âlimi. İsmi, Îsâ bin Abdülazîz bin Îsâ bin Abdülvâhid bin Süleymân el-İskenderânî olup, künyesi Ebü’l-Kâsım’dır. Lakabı Muvaffaküddîn’dir. Aslen Şerîsli olan bu âlim, 550 (m. 1155) senesinde doğdu. 629 (m. 1231) senesinde İskenderiyye’de vefât etti.
Îsâ bin Abdülazîz, es-Silefî ve Abdülmün’im bin Yahyâ bin Halef’den ilim öğrenmek için İskenderiyye’ye gitti, ilk önceleri Abdullah bin Muhammed bin Halef ed-Dânî’den ilim öğrenen Îsâ bin Abdülazîz, Mukâtil bin Abdülazîz el-Birkî’den ilim öğrendi. Îsâ el-İskenderânî, binbeşyüz âlimden hadîs-i şerîf rivâyet etti.
Kendisinden ise; Ebû Abdullah el-Fâsî, Kâdı Abdüsselâm, Ahmed bin Abdülvâri, kardeşi Abdülkerîm es-Sa’îdi, Ebû Bekr bin Museddi, Ebû Bekr bin Ebi’d-Der, Ya’kûb bin Bedr, oğlu Abdürrahmân bin Îsâ, İbn-i Neccâr, Abdülazîm Kemâl ed-Darîr ve birçok âlim ilim öğrenip, hadîs-i şerîf dinledi. Ayrıca el-Hasen bin Abdülkerîm, kırâat ilmine dâir birçok bilgileri Îsâ bin Abdülazîz’den nakletmiştir.
Evliyânın büyüklerinden. İsmi, Îsâ el-Kürdî’dir. Lazkiye şehrinde talebe yetiştirdiği bir dergâhı vardı. 666 (m. 1267) senesinde vefât etti. Cüsâk yakınında bir yere defnedildi. Babasının ismi ve hayâtı hakkında fazla bir bilgi yoktur, Îsâ el-Kürdî, hâller ve kerâmetler sahibi bir zât idi.
Es-Sirâc, Tûhfât-ül-Ervâh adlı eserinde Îsâ el-Kürdî’nin talebelerinden şu menkıbeyi nakleder: “Birgün Îsâ el-Kürdî’nin huzûruna ağlıyarak bir kadın geldi ve oğlunun Hıristiyanlar tarafından Berc denilen yerde esîr alındığını söyledi. Kurtarılması için yardım dileğinde bulundu. Onun sağ-sâlim geri dönmesini istedi ve; “Allahü teâlânın size bu kuvvet ve kudreti verdiğine inanıyorum” dedi. Îsâ el-Kürdî ona; “Yarın buraya geliniz. İnşâallah oğlunuz da burada olur” buyurdu. Ertesi gün kadıncağız erkenden geldi. Oğlunun elleri ve ayakları bağlı olarak Îsâ el-Kürdî’nin yanında olduğunu gördü. Ayrıca, oğlunun yanında el ve ayakları bağlı başka esîrler de vardı. Onların ellerini ayaklarını çözdüler ve nasıl kurtulduklarını sordular. Onlar; “Gece yarısı zindanın kapısı açıldı. Biz öldürüleceğimizi veya Trablus taraflarına esîr olarak götürüleceğimizi zannettik ki, bu ikincisi bizim için daha büyük azâb olurdu. Biz bu düşünceler içinde iken bir baktık ki, karşımızda Îsâ el-Kürdî hazretleri duruyor. Onun yardımı ve himmetiyle buraya getirildik” diye anlattılar. Kadıncağız oğlunu alıp, teşekkür ederek oradan ayrıldı.”
Muhammed Saydah şöyle anlatır: “Îsâ el-Kürdî, yatsı namazını kıldıktan sonra dergâhından çıkar, bir yere gider, sabah ezanına yakın bir vakitte geri dönerdi. Merak ederek bir gece onu ta’kib ederek arkasından gittim. Yolda dönüp dikkatle bana baktı. O esnada geri ve ileri hareket edemeyip, o gidip gelinceye kadar olduğum yerde çakılı kaldım. Nihâyet geri döndü. O zaman dilim çözüldü, izinsiz ta’kib etmemden dolayı Îsâ el-Kürdî’den af diledim. O da beni af edince, tekrar, yürümeye başladım. Beraberce geri döndük.”
Emîr Seyfüddîn, Îsâ el-Kürdî hazretlerini çok sever ve ona çok hürmet ederdi. Vefâtına çok üzüldü, Îsâ el-Kürdî’nin cenâzesini yalın ayak ve üzüntülü bir hâlde taşıdı. Bulunduğu belde halkı da bu hâdiseye çok üzüldü.
Evliyânın büyüklerinden ve Şafiî mezhebi fıkıh âlimi. İsmi, Abdülazîz bin Abdüsselâm bin Ebi’l-Kâsım bin Hasen bin Muhammed bin Mühezzeb es-Selîmî ed-Dımeşkî olup, künyesi Ebû Muhammed’dir. Lakabı İzzeddîn ve Sultân-ül-ulemâ’dır. (âlimlerin sultânı). 577 veya 578 (m. 1182) senesinde doğdu. 660 (m. 1262) senesi Cemâzil-evvel ayının onuncu gününde Kâhire’de vefât etti. Kâhire’deki Karâfet-ül-kebîr kabristanına defn edilmiştir.
Vera’ ve takvâ sâhibi, ârif bir zât olan İzzeddîn bin Abdüsselâm, fıkıh ilmini; Fahreddîn bin Asâkir’den, usûl-i fıkhı; Seyfeddîn-i Âmidî’den, hadîs ilmini; Ebû Muhammed bin Ebû Kâsım bin Asâkir, Abdüllatîf bin İsmâil el-Bağdâdî, Ömer bin Muhammed, Hanbel bin Muhammed, Kâdı Abdüssamed bin Muhammed’den ve birçok âlimden öğrendi. Berakât bin İbrâhim’in sohbetlerine devam etti.
Kendisinden ise; İmâm Alâeddîn Ebû Hasen el-Bâcî, Tâcüddîn İbn-ül-Firkâh, Hâfız Ebû Muhammed Dimyâtî, Hâfız Ebû Bekr Muhammed bin Yûsuf bin Mesdî, İbn-i Dakîk-ül-Iyd, Ebû Ahmed Abbâs ed-Dışnâviyyû, Ebû Muhammed Hibetullah Kıftî ve birçok âlim ilim öğrenip, hadîs-i şerîf rivâyet etti.
İzzeddîn bin Abdüsselâm, ilim öğrenmek için gittiği Şam’da bir süre kaldı. Orada Gazâliye Medresesi’nde ve başka medreselerde ders verdi. Emevî Câmii’ne İmâm ve hatîb olarak ta’yin edildi, İmâm ve hatîb olduğu süre içerisinde, daha önceki İmâm ve hatîblerin yaptığı bid’atleri ortadan kaldırmaya çalıştı.
İzzeddîn bin Abdüsselâm, Dımeşk’dan ayrılarak Kâhire’ye gitti. Mısır sultânı Sâlih Necmeddîn bin Kâmil, onunla sohbet etti ve ona çok ikramda bulundu. Sultan Sâlih, İzzeddîn bin Abdüsselâm’ı önce Amr bin As ( radıyallahü anh ) Câmii’ne hatîb olarak ve daha sonra Mısır kadılığına ta’yin etti. Kâdılığı sırasında Mısır’da, vezîr Fahreddîn Osman, câminin yanına davul çalınacak bir yer inşâ edilmesini emretti. Bunu haber alan İzzeddîn bin Abdüsselâm, oranın inşâsını durdurdu. Buna râzı olmayan vezîr, derhâl İzzeddîn bin Abdüsselâmı görevinden azletti. Sultânın ağzından halîfe Mu’tasım’a bu durumu anlatan bir mektûp yazıp gönderdi. Halîfe Mu’tasım, mektûbu getirene; “Bunu sana sultan mı verdi:” diye sorunca, o da; “Hayır, vezîr Fahreddîn verdi” dedi. Bunun üzerine halîfe; “İzzeddîn bin Abdüsselâm’ın söylediği doğrudur. Hemen o câminin yanındaki davul çalınacak yeri iptal edin” dedi. Halîfenin bu emri üzerine, oraya davulhâne yapılmadı. Daha sonra Sultan Sâlih, Kâhire’de Kasreyn ile Ma’rûf arasında olan bir yere Selâhiyye Medresesi’ni inşâ ettirdi ve İzzeddîn bin Abdüsselâm’ı oraya Şafiî mezhebi fıkıh kürsüsüne müderris olarak ta’yin etti. Burada çok kimselere fıkıh bilgilerini öğretti. İzzeddîn bin Abdüsselâm. Mısır’a gelmeden önce, fıkhî konularda fetvâları sâdece Abdülazîm Münzirî verirdi. İzzeddîn bin Abdüsselâm, Mısır’a gelince, Abdülâzîm Münzirî fetvâ vermedi. Kendisinden fetvâ istiyenleri, İzzeddîn bin Abdüsselâm’a gönderdi.
El-Bâcî şöyle anlatır: “Bir bayram günü İzzeddîn bin Abdüsselâm, sultanla bayramlaşmak üzere saraya gitti. Saraya girince, bütün herkesin sultanla bayramlaşmak için hazır bulunduğunu, âmirlerin ve ulemânın, sultânın önünde yerlere kadar eğildiğini gördü, İzzeddîn bin Abdüsselâm, sultânı, bir ta’zim kelimesi olmadan ismi ile çağırarak; “Yâ Eyyûb! Allahü teâlâ kıyâmet gününde sana; “Sana bütün Mısır memleketini verdim. Ya’nî seni oraya sultan yaptım. Sen ise, hükmün altındaki topraklarda rakı satılmasına müsâade ettin derse, o zaman senin tutanağın ne olacak?” diye sordu. Sultan Eyyûb; “Sen bunu gördün mü?” diye sorunca, İzzeddîn bin Abdüsselâm; “Evet. Falan yerde, falan dükkânda içki açık olarak satılıyor ve daha başka birçok kötü işler oluyor. Sen bu memleketin sultânısın, niye bunlara mâni olmuyorsun?” dedi. Orada bulunanların hepsi bu sözleri duydu. Sultan; “Efendim! Bu şeyler, benim zamanımda olan şeyler değildir. Bunlar, benim babamın zamanında olan şeylerdir” dedi. Bunun üzerine İzzeddîn bin Abdüsselâm, “Hayır (onların aklî ve naklî hiçbir delîlleri yoktur) ancak şöyle dediler: “Biz, atalarımızı bir din üzerinde bulduk. Biz de onların izlerince giderek hidayet buluruz” meâlindeki, Zuhrûf sûresi yirmiikinci âyet-i kerîmesini okudu ve; “Kendi akıllarınca bunu tutanak olarak görürler. Hâlbuki bunlar huccet değildir. Bunlarla hiçbir zaman kurtuluşa erişilemez. Ya’nî benim zamanımda değil de, babamın zamanından beri satılıyordu, demekle kurtulunmaz” dedi. Bunun üzerine sultan, derhal o içki satılan dükkânı kapattırdı. Ben, İzzeddîn bin Abdüsselâm’a; “Nasıl oldu da siz öyle, o kadar insanın içinde sultâna o sözleri söylediniz?” diye sorunca, o; “Sultan kibirlenmesin ve gurûrlanmasın diye söyledim” cevâbını verdi. Ben tekrar; “Sultandan korkmadınız mı?” diye sordum, O da; “Allahü teâlânın bana verdiği heybetten dolayı, sultan benim yanımda küçücük kaldı” diye cevap verdi.”
Şöyle anlatılır: “Moğolların Kâhire’ye saldıracakları haberi geldiğinde Ramazân-ı şerîf ayı idi. Sultan Eyyûb, ordunun hazırlanmasını emretti. Bayramdan sonra düşmanla harb etmeyi uygun gördü. O sırada yanına İzzeddîn bin Abdüsselâm geldi ve; “Kalk! Hemen askerlerine haber ver, hiç zaman kaybetmeden harbe çıksınlar!” dedi. Sultan; “Askerler savaşa hazır değil” dedi. Bunun üzerine İzzeddîn bin Abdüsselâm; “Sen söz dinle ve askerlerinin harbe çıkmasını emret!” deyince, sultan; “Sen, Allahü teâlânın bize zafer ihsân edeceğinden emîn misin?” diye sordu, İzzeddîn bin Abdüsselâm da; “Evet” dedi. Bunun üzerine sultan, askerlerini Moğollarla harb etmeye gönderdi, İzzeddîn bin Abdüsselâm’ın dediği gibi, müslüman ordusu zafer kazandı. Moğolları Bağdad’a kadar geri çekilmeye zorladılar.”
Alâeddîn Ebû Hasen şöyle anlatır: “Ben, İzzeddîn bin Abdüsselâm’ın yanına ilim öğrenmeye gittiğim zaman, bana daha çok kibrin kötülüğünü ve ilim öğrenmenin önemini izah etti. İzzeddîn bin Abdüsselâm, bunun sebebini ise şöyle anlattı: “Ben, Şam’daki Dımeşk Câmii’nin yanındaki odalardan birinde yatıyordum. Hava çok soğuktu. Gece uyurken ihtilâm oldum. Hemen kalkıp, oradaki havuzdan gusl abdesti aldım. Tekrar odama gidip yattım ve uykuda iken yine ihtilâm oldum. Dışarı çıkıp gusl abdesti aldım, odama gelip uyudum. Rü’yâmda bir kimse bana; “Yâ İzzeddîn! Sen ilim mi istersin, yoksa amel mi istersin?” diye sordu. Ben de; “İlim isterim, zîrâ ilim beni amele götürür” dedim. Sabah olunca; “Tenbîh” kitabını aldım. Çok kısa zamanda bu kitabı ezberledim ve kendimi bütünüyle ilme verdim. Böylece ilmim çok arttı ve ilim öğrenmeye devam ettim.”
Sadreddîn Ebû Zekeriyyâ anlatır: “Abdullah-i Baltâcî isminde, Allahü teâlânın evliyâ kullarından bir zât ile, İzzeddîn bin Abdüsselâm arasında iyi bir dostluk vardı, İzzeddîn bin Abdüsselâm, Abdullah-i Baltâcî’ye her sene bir miktar hediyeler gönderirdi. Bir sene yine İbn-i Abdüsselâm, Abdullah-i Baltâcî’ye bir deve yükü hediye gönderdi. Hediyelerin arasında, içinde peynir bulunan kap vardı. Hediyeleri götüren kişi Kâhire’ye gelince, peynir kabı kırıldı ve içindeki peynirler dökülmeye başladı. O sırada kap satan bir hıristiyan oraya geldi. O kişi hıristiyandan bir kap alıp, içine kalan peynirleri koydu. Sonra Abdullah-i Baltâcî’nin evine o hediyeleri götüren kişi, kendi kendine; “Ben büyük bir mahcubiyetten kurtuldum. Bu mevzûyu ancak Allahü teâlâ ve benden başka kimse bilemez” dedi. Abdullah-i Baltâcî’nin evine gitti. Talebeleri, getirilen eşyâları açıp, bir bir baktıktan sonra, hocalarına; arkadaşınız İzzeddîn bin Abdüsselâm şu şu hediyeleri göndermiş, dediler. Bunun üzerine Abdullah-i Baltâcî onlara; “Peyniri ve kabını içeri almayın ve onları getireni bana çağırın” dedi. O kişi huzûra girince, Abdullah-i Baltâcî, “Madem ki kap yolda kırıldı ve dökülmeye başladı. Sen niye hıristiyandan bir kap alıp, kabın içinde kalan peynirleri koydun ve bize getirdin. O peynirin yapıldığı sütü, hıristiyan bir kadın sağmıştı. O kadının eli hınzıra değmişti. Ve bu yüzden necis idi. Bir de hıristiyandan aldığın kabın içine koyduğun için, peyniri ve kabı kabûl etmem. Arkadaşım İzzeddîn bin Abdüsselâm’a selâmımı ve teşekkür ettiğimi söyle” dedi.”
Bedreddîn bin Cemâa şöyle anlatır: “İzzeddîn bin Abdüsselâm Dımeşk’da olduğu zaman, büyük bir kıtlık oldu. Halk, bahçelerim ve arazilerini çok ucuz fiyata sattılar. Hanımı, İzzeddîn bin Abdüsselâm’a gerdanlığını vererek, bir bahçe almasını istedi. İzzeddîn bin Abdüsselâm, sattığı gerdanlığın parasını fakirlere sadaka olarak dağıttı. Eve gidince, hanımı ona bahçe alıp almadığını sorduğunda, o da; “Evet, onunla bir bahçe alacaktım. Fakat gördüm ki, insanlar çok zor durumdadırlar. Bunun üzerine o bahçeyi satın almayıp, parayı halka sadaka olarak dağıttım. Hanımı bu duruma hiç i’tirâz etmeden; “Allahü teâlâ, sana ondan büyük bir hayır versin” dedi.”
Şöyle anlatılır: “Fransızlar Mensûriye’ye hücum ettiklerinde, onlara karşı İzzeddîn bin Abdüsselâm da İslâm ordusunda yer aldı. Savaş sırasında şiddetli bir rüzgâr, İslâm ordusunun üzerine doğru esmeye başladı. Müslüman askerlerini bu rüzgâr zor duruma soktu. Bunu fark eden İzzeddîn bin Abdüsselâm, sesinin çıktığı kadar seslenerek; “Ey rüzgâr, düşmanların tarafına git!” dedi. Bunun üzerine rüzgâr, Allahü teâlânın izni ile düşmana doğru esmeye başladı. O kadar şiddetli esti ki, düşmanların atları yıkıldı ve onların altında kalan birçok düşman askeri öldü ve yaralandı. Sağ kalanları ise esîr alındı. Allahü teâlânın izni ile İslâm ordusu muzaffer oldu.”
Şöyle anlatılır: “Ebü’l-Hasen hacdan döndüğünde, evine gitmeden önce, doğruca büyük âlim İzzeddîn bin Abdüsselâm’ın evine gitti. Ona, Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) selâm söylediğini bildirdi.”
Yine şöyle anlatılır. “Bir şahsın İbn-i Abdüsselâm’a gelip, kendisini rü’yâda gördüğünü ve bir şiir okuduğunu söyledi. Okuduğu şiiri orada okudu. İzzeddîn bin Abdüsselâm bir müddet sustu ve şöyle dedi: “Ben 83 sene yaşarım. Çünkü bu şiir, Kusayr bin Azze’nindir. Onunla benim aramda aynı asırda yaşama bakımından ortak bir yönümüz yoktur. Ben Ehl-i sünnet ve cemâat i’tikâdı üzereyim, o ise bozuk i’tikâddadır. Ben şâir değilim, o şâirdir. Kabilelerimiz de farklıdır. Ancak tek bir ortak yönümüz var. O da, ömürlerimizin aynı olmasıdır”. Netice İbn-i Abdüsselâm’ın dediği gibi oldu ve 83 yaşında vefât etti.”
İzzeddîn bin Abdüsselâm’ın oğlu Şerefüddîn Abdüllatîf, babası ile ilgili yazmış olduğu bir eserinde şöyle anlatır: “Melik Eşref, bir mes’eleden dolayı büyük âlim İzzeddîn bin Abdüsselâm ile görüşmek istedi. İzzeddîn bin Abdüsselâm, zamanının en büyük fıkıh âlimi idi. Fakat İzzeddîn bin Abdüsselâm, Sultan Eşrefin bu isteğini kabûl etmedi. Çünkü Sultan Eşref’in çevresinde Kur’ân-ı kerîmin mahlûk olduğunu söyleyen i’tikâdları bozuk kimseler vardı. Sultan, küçüklüğünden beri böyle kimselerin arasında yetişmişti. Bu bozuk i’tikâdlı kimseler, ona da dil uzatırlardı. Bunlar, Sultan Eşrefin zihninde, kendilerinin Selef-i sâlihînin yolunda bulunduklarını, i’tikâdlarının Ahmed bin Hanbel’in ve Eshâb-ı Kirâmın i’tikâdının aynısı olduğu fikrini yerleştirmişlerdi. Bunlar, Sultan Eşref’in İzzeddîn bin Abdüsselâm’a meylettiğini görünce, onlar da ona meyleder görünüp şöyle demeye başladılar: “İzzeddîn bin Abdüsselâm Eş’arî i’tikâdındandır. Fakat bu i’tikâda aykırı işler yapar” Bunları duyan Sultan Eşref, onlara; “İzzeddîn bin Abdüsselâm’ın böyle işler yapmıyacağını, kendilerinin onun hakkında teassub sahibi olduklarını söyledi. Bunun üzerine onlar, kelâm ile alâkalı ba’zı suâlleri yazıp, İzzeddîn bin Abdüsselâm’a gönderdiler. Ondan, bu suâllerin cevaplarını istediler. Bununla, İzzeddîn bin Abdüsselâm’ın gerçek akidesinin ne olduğunu Sultan Eşref’e tanıtmak, böylece, onun i’tikâdının kendi dedikleri gibi olduğunu ortaya koymak sûretiyle sultânın gözünden düşürmek istediler. Suâller İzzeddîn bin Abdüsselâm’a ulaşınca, “Bunlar, beni imtihan etmek için yazılmış, bu mes’eleler hakkında ne dediğimi öğrenmek istiyorlar. Fakat vallahi hak ne ise onu yazacağım” dedi ve meşhûr akidesini kaleme aldı. İzzeddîn bin Abdüsselâm’in bu akâid yazısı şöyledir.
Allahü teâlâya hamd olsun ki, O, İzzet, Celâl, Kudret, Kemâl, İn’âm ve İfdâl sahibidir. O birdir, Samed’dir (Her yaratığın muhtaç bulunduğu eksiksiz bir ma’bûddur). Doğmamış ve doğurulmamıştır. O’nun benzeri yoktur. Cisim ve sınırlı değildir. Hiçbir şeye benzemez. Hiçbir şey de O’na benzemez. Mahlûkâtı ve amellerini O yaratır. Mahlûkların rızıklarını ve ecellerini O takdîr etmiştir. O’ndan gelen her ni’met, O’nun fadl ve ihsânıdır. O’nun verdiği her ceza da, adâletidir. Allahü teâlâ, bid’at ehlinin söyledikleri hâllerden beridir. Arş, Allahü teâlâyı taşımaz. Bilakis Arş da, Hamele-i Arş da (Arş’ı taşıyan melekler de) O’nun kudretinin lütfu ve ihsânı ile taşınırlar. Allahü teâlânın ilmi herşeyi kuşatmıştır. O’nun ilminin hâricinde hiçbir şey yoktur. Allahü teâlâ, herşeyi aded olarak ihsân buyurmuştur. Hatırlarda ve gönüllerde bulunan düşünceleri, zihin faaliyetlerini bilir. O Hayy’dır. İrâde edicidir. Semî’ (işitici), Basîr (görücü), Alîm, Kâdir’dir (kudret sahibidir). Harf ve ses olmadan, ezelî ve kadîm kelâmı ile konuşucudur. Kur’ân-ı kerîm yazılarına çok hürmet etmek lâzımdır. Çünkü bunlar, Allahü teâlânın kelâmına delâlet etmektedir.
Nitekim Allahü teâlânın isimlerine hürmet edilmesi de, bu isimler, O’nun zâtına delâlet ettiği içindir. Aynı şekilde, Allahü teâlânın emirleri ve yasaklarına uymayı te’min eden, Allahü teâlâyı hatırlatan kimse ve şeylerin büyüklüğüne inanmak ve O’na hürmeti gözetmek lâzımdır. Bu sebeble de Peygamberlere (aleyhimüsselâm), âbidlere, sâlihlere ve Kâ’be-i muazzamaya hürmet etmek lâzım gelmektedir.
İmâm-ı Eş’arî’nin i’tikâdı, Allahü teâlânın kitabında ve Resûlullahın ( aleyhisselâm ), sünnet-i seniyyesinde bildirilen doksandokuz İsm-i şerîfin delâlet ettiği şeylerdir. Allahü teâlânın İsm-i şerîfleri şu dört mübârek kelime içerisinde mevcûttur.
Birincisi: “Sübhânallah” kavl-i şerîfidir. Arabca dilinde tesbihin ma’nası, tenzih ve selb (soymak) demektir. Dindeki ma’nâsı ise, Allahü teâlânın zâtını ve sıfatlarını noksanlık ve kusur olan şeylerden beri (uzak) tutmaktır. Bu şekilde Allahü teâlânın isimlerinden, selb (ayıp ve kusurlardan soyma) ma’nâsını ifâde edenler de bu kelimenin ma’nâsına dâhildir. Çünkü ma’nası, her ayıptan arınmış olan demektir. Esselâm, her âfetten sâlim olan (uzak ve berî olan) demektir.
İkincisi: “Elhamdülillah” kavl-i şerîfidir. Bu mübârek kelime, her türlü kemâli, Allahü teâlânın zâtını ve sıfatlarını isbât etmektedir. Allahü teâlânın İsm-i şerîflerinden, bu şekilde bir isbât ma’nâsı ihtivâ edenler “Elhamdülillah” kelimesine dâhildir. Meselâ, Alîm, Kâdir, Semî’ ve Basîr ismi şerîfleri, ilim, kudret, işitmek ve görmek husûsundaki kemâli ma’nâyı ifâde ettikleri için, “Elhamdülillah” kelimesine dâhildirler.
Sübhânallah demek sûretiyle, düşünebildiğimiz her ayıbı ve idrâk edebildiğimiz her noksanlığı Allahü teâlâdan nefyettik. “Elhamdülillah” mübârek kelimesi ile de, bilebildiğimiz her kemâlin, idrâk edebildiğimiz her celâlin Allahü teâlâya ve sıfatlarına âit olduğunu isbât ettik. Bu nefiy ve isbâtın ötesinde ise, öyle büyük ve yüce bir şey vardır ki, biz onu bilemiyoruz, idrâk edemiyoruz. Bunu ise “Allahü ekber” kelimesi ile icmâlen (kısaca) ifâde ediyoruz. Bu üçüncü kelimedir. Bunun ma’nâsı, nefyettiğimiz ve isbât ettiğimiz şeylerden daha yücedir, demektir. Bu ise, Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ); “Sana olan senâyı saymakla bitiremem. Sen, kendini sena ettiğin gibisin” hadîs-i şerîfinin ma’nâsıdır.
A’lâ ve Müteal gibi bildiklerimiz ve idrâk ettiklerimizin de üstünde bir medhi ihtivâ eden Allahü teâlânın isimleri, Allahü ekber sözüne dâhildir, işte, Allahü teâlânın şânı bu şekilde yüce olup, O’nun benzeri olmadığını, sâdece O’nun böyle olduğunu, “La ilahe illallah” demek sûretiyle ifâde ediyoruz. Bu ise, dördüncü kelimedir. Çünkü Ulûhiyyet (ilâh olmak) ancak, ibâdet edilmeye lâyık olmağa bağlıdır, ibâdet edilmeye lâyık olmak ise, bütün bu zikrettiğimiz sıfatlarla muttasıf olmayı gerektirir. Allahü teâlânın İsm-i şerîflerinden, bütün bu sıfatlarını toptan ifâde eden Vâhid, Ehad ve Ze’l-celâli vel ikram gibi olanlar, “La ilahe illallah” Kelime-i tayyibesine dâhildir. Allahü teâlâ ibâdet edilmeye lâyıktır. O’nun Celâl sıfatı ve vasfedenlerin vasıftan ve saymaktan âciz kaldığı kemâl sıfatları vardır.
Herşey Allahü teâlâya muhtaçtır. Kur’ân-ı kerîmde Allahü teâlâ meâlen; “Yerde ve gökte bulunan herşey O’ndan ister” buyuruyor. (Rahmân-29) Bütün mahlûklar, Allahü teâlânın kudretindedir. Allahü teâlâ, Zümer sûresinin altmışyedinci âyet-i kerîmesinde meâlen; “O kâfirler, Allahü teâlâyı gerektiği gibi takdîr edemediler (büyüklüğünü anlıyamadılar). Hâlbuki kıyâmet günü, yer küresi tamamen O’nun tasarrufundadır. Gökler de onun yed-i kudretinde dürülmüşlerdir. Allah, onların ortak koştuklarından münezzehtir ve çok yücedir” buyuruyor.
Bunlardan başka, Allahü teâlânın diğer isimleri toptan bu dört kelimeden birinin içine girecek olsaydı, “Elhamdülillah” sözüne dâhil olurdu. Nitekim Hazreti Ali; “Eğer “Elhamdülillah sözünden bir katır yükü kitap yazmak isteseydim, bunu yapardım” buyurmuştur. Hamd, senadır. Sena, ba’zan kemâl sıfatlarını isbât etmek, ba’zan noksanlıktan beri kılmak, ba’zan da kemâlde tek olmaktır. Bu ise, medh ve kemâl mertebelerinin en yükseğidir. Ne bir melek, ne de bir Resûl ve Nebî, ne de hiçbir kimse bu i’tikâdın dışına çıkamaz. Bu i’tikâddan ancak nefsinin arzu ve isteklerine uyan, Rabbine isyan eden kimse çıkar. Böyle kimseler, kalb gözleri perdelenmiş, kapıdan kovulmuş ve Allahü teâlâdan uzaklaşmış olanlardır. Bu dünyâda Allahü teâlânın azamet ve celâlinden, O’nu tanımaktan mahrûm olanlar, âhırette de O’nun ikramından, cemâlini görmekten mahrûm olur. Buraya kadar anlatılanlar, İmâm-ı Eş’arî’nin. Selef-i sâlihînin, tarikat ve hakîkat ehlinin i’tikâdıdır.
Bozuk bir i’tikâda sahip olan Haşeviyye, kendilerinin Selef-i sâlihînin mezhebi üzere olduklarını iddia ediyorlar. Hâlbuki, Selef-i sâlihîn, Allahü teâlânın birliğine, hiçbir benzeri olmadığına inanıyor, fakat Haşeviyye, Allahü teâlânın cisim olduğuna ve mahlûklara benzediğine inanıyor. Âlimler, Peygamberlerin vârisleridir. Onların, Peygamberlerin yaptığı gibi gerekli açıklamalarda bulunması vâcibdir. Allahü teâlâ, Âl-i İmrân sûresinin yüzdördüncü âyet-i kerîmesinde meâlen; “İçinizde, insanları hayra çağıracak, iyiliği emredecek, kötülükten alıkoyacak bir topluluk bulunur, işte onlar, kurtuluşa erenlerdir” buyuruyor. Allahü teâlânın cisim olduğunu ve mahlûkuna benzediğini söylemek, en büyük inkârdır. En büyük iyilik ise, tevhîd ve tenzîhdir. Selef-i sâlihîn, bid’atler ortaya çıkmadan bu mevzûlarda konuşmadı. Ancak, bid’atler zuhur ettiği zaman, Selef-i sâlihîn, bid’atlere büyük darbeyi vurarak, bid’at sâhiblerine en şiddetli bir şekilde karşı koydular. Kaderiyye, Cehmiyye ve Cebriyye gibi bid’at ehli kimselere gerekli cevapları verdiler. Böylece Allah yolunda nasıl cihâd yapılması gerekiyorsa, öylece ilim ile cihâd yaptılar. Cihâd iki çeşitti. Bunlar söz ve yazı ile cihâd, kılıç ve silâh ile cihâddır.
Bu Haşeviyye denen bozuk fırkanın eline bir fırsat geçtiğinde, hemen oraya yönelirler. Hâlbuki Ahmed bin Hanbel, Eshâb-ı Kirâm ve Selef-i sâlihînden olanlar, onların nisbet ettikleri şeyleri Allahü teâlâya nisbet etmekten beridirler. Yine onlara hayret edilir ki, ekmeğin hakîkî doyurucu, suyun hakîkî susuzluğu giderici, ateşin hakîkî bir yakıcı olmadığını, bunların sâdece bir sebep olduğunu söyleyenleri kötülüyorlar. Hâlbuki doymak, susuzluğun giderilmesi ve yakmak, sonradan meydana gelen şeylerdir. Ekmek asla doymayı, su susuzluğun giderilmesini ve ateş de yakmayı meydana getirmez.. Hakîkatte bunları Allahü teâlâ yaratmaktadır. Su, ateş ve ekmek, susuzluğun giderilmesine, yakmaya ve doymaya vesile kılınmıştır. Bunun için İmâm-ı Eş’arî de; doyma, susuzluğu kandırma ve yakma işini Allahü teâlânın yarattığını, ekmeğin, ateşin ve suyun ise birer sebepten ibâret olduğunu söylemiştir. Çünkü Allahü teâlâ, Kur’ân-ı kerîminde meâlen; “Ondan başka ilâh yoktur. Herşeyin hâlıkı ancak O’dur.” (En’âm-102) ve “Ey insanlar! Allahın üzerinizdeki ni’metini hatırlayın. Size, gökten ve yerden rızk verecek Allahtan başka bir yaratıcı var mı? O’ndan başka hiçbir ilâh yoktur. O hâlde hangi yönden (îmândan küfre) çevriliyorsunuz?” (Fâtır-3) buyuruyor.
Söz bu mevzûda daha çok uzar. Eğer, dîni yanlış i’tikâdlara karşı müdâfaa etmek, bid’at ehlinin bid’atına ve özellikle Haşeviyye’nin tevhîd ve tenzih akidesine ters düşen sözlerine gerekli cevapları vermek âlimler üzerine vâcib olmasaydı, bu mevzûnun izahını bu kadar uzun yapmazdım. Allahü teâlâ bize, dînine hizmet etmeyi ve yardım etmeyi emretti. Şu kadar var ki, âlimin silâhı ilmi ve sözüdür. Sultânın silâhı ise kılınç ve mızrağıdır. Nasıl sultâna, din düşmanlarına karşı kılıçlarını kınına sokmak caiz değil ise, âlimler için de, bid’at ehli ve doğru yoldan sapmış olanlara karşı sözle ve yazı ile cihâd etmemeleri aynı şekilde caiz değildir. Kim Allah için cihâd eder, O’nun dînine yardımcı olur. O’nu doğru olarak insanlara anlatır, dînine uymayan şeylerin yanlışlığını müslümanlara bildirirse, Allahü teâlânın muhafaza ve himâyesine, azîz ve üstün kılmasına müstehâk olur. Nitekim Allahü teâlâ, Muhammed sûresinin dördüncü âyet-i kerîmesinde meâlen; “Allah yolunda ölenlerin amellerini, Allah asla boşa çıkarmaz” buyuruyor.
Daha önce, Selef-i sâlihînin yolunda olanlar bu doğru akideyi her yerde rahatlıkla söylerken, bid’at ehli, bozuk i’tikâdlarını her yerde söyliyemezlerdi. Fakat şimdi, her yerde çekinmeden söylemeye başlamışlardır.
Kısaca, hak ve doğru olan yol zaîfletilmeye çalışıldığı zaman, her âlimin, hak ve doğru olan yola yardım ve hizmet etmek için olanca gücü ile çalışması, hakkı ayakta tutmak için, kendisini hak yerine ayaklar altına atmaya tercih etmesi lâzımdır.
Kim Allahü teâlânın rızâsını, nefsinin arzu ve isteklerine tercih ederse, Allahü teâlâ da o kuldan râzı olur. Kim insanların rızâsını tercih etmek sûretiyle, Allahü teâlânın gazâbına sebep olacak şeyi yaparsa, o kimseye hem Allahü teâlâ gazâb eder ve hem de onu insanların gözünden düşürür, İslâm âlimlerinden birisi şöyle buyurmuştur: “Kim Allahü teâlânın katındaki derecesinin ne olduğunu bilmek istiyorsa, Allahü teâlânın rızâsını ne kadar gözettiğine baksın.”
“Allahım! Hakka yardım eyle. Doğruyu izhâr eyle! Bu ümmete doğru işlerinde yardım eyle. Bununla dostların azîz, düşmanların zelîl olsun. Sana itaat edilip yasaklarından sakınılsın!”
Bu cevap bid’at ehline ulaşınca, ellerine büyük bir fırsat geçtiğine, artık İzzeddîn bin Abdüsselâm’ın sonunun geldiğine kesin gözle bakıyorlardı. Derhal bu cevapları Sultan Eşrefe ulaştırdılar. Sultan Eşref, bu cevapları görünce çok kızdı ve; “Demek ki, bana onun hakkında söyledikleri doğru imiş. Biz de onu, zamanımızda ilim ve dindarlık bakımından bir tane diye biliyorduk. Şimdi onun fâsıklardan, hattâ İslâmdan bile çıktığı anlaşılmış oldu” dedi. Bu sırada Sultan Eşref, yanında memleketin her tarafından gelmiş bir grup fıkıh âlimleri ile berâber, Ramazân-ı şerîf ayında bir iftar sofrasında idiler. Orada bulunanların hiçbirisi, sultâna cevap verme cesâretinde bulunamadı. Hattâ ba’zıları ise, bozuk i’tikâdda olan kimselerin sözlerini tasvîb eder yollu sözler sarfettiler. Hattâ onların dedikleri gibi fetvâ verdiklerini ifâde ediyorlardı.
Ertesi gün, Allahü teâlâ hakkı izhâr ve te’yid için, zamanın büyük Mâlikî âlimlerinden Cemâlüddîn Ebû Ömer bin Hâcib’i vesile kıldı. Bu zât, zamanının en büyük Mâlikî âlimi olup, ilmi ile âmil idi. Sultânın yanında İzzeddîn bin Abdüsselâm hakkında konuşmuş olan kadı ve âlimlere gitti ve onlara hitaben; “Size ne kadar şaşılır. Siz hak üzeresiniz de, başkaları bâtıl üzere mi? Hakkı konuşmanız gerekirken sustunuz. Allahü teâlânın rızâsını tercih etmediniz. Konuşanlarınız da, sanki İzzeddîn bin Abdüsselâm haksızmış gibi, “Sultâna bu ayda affetmek yaraşır” dedi. Bu öyle bir sözdür ki, onun suçlu olduğu ma’nâsını ifâde eder. Çünkü ancak suçlu affolunur. Siz ise sultâna, i’tikâdınızın, İbn-i Abdüsselâm’ın söylediği şekilde olduğunu ezilerek ve korkarak söylediniz. Hâlbuki Selef-i sâlihîn ve sonra gelen âlimler bu i’tikâd üzeredir. Onlara bu husûsta ancak, bozuk i’tikâdda olanlar karşı çıktılar. Allahü teâlâ, Bekâra sûresinin kırkikinci âyet-i kerîmesinde meâlen; “Hakkı, bâtıla, karıştırıp da, bile bile gizlemeyin” buyuruyor” diyerek, hakkı gizleyip, hakka yardımcı olmadıkları için âlimleri kınadı. Daha sonra orada bulunanlara, İzzeddîn bin Abdüsselâm’ın yazdıklarının doğru olduğuna dâir muvafakat yazısı yazdırdı.
Diğer taraftan, İbn-i Abdüsselâm da sultandan, Şafiî ve Hanbelî âlimlerinden müteşekkil bir meclis kurulmasını, bu mecliste Mâlikî ve Hanefî mezhebi fıkıh âlimleri ve daha birçok İslâm âliminin de hazır bulunmasını istedi. Sultânın huzûrunda kendisinin mektûbu okunurken, kendisine muvafakat gösteren âlimlerin, ilk önce sultânın kızgınlığı sebebiyle birşey diyemediklerini, istemiyerek sultânın sözüne muvafakat gösterdiklerini de bildirdi. Ayrıca; “İnanıyoruz ki, sultana hak olan i’tikâd iyice anlatıldığında ona rücû’ edecek, kendisine yanlış ve bozuk fikirleri doğru imiş gibi söyliyenlerin cezası verilecektir. Sultana, babası Âdil’in (Allahü teâlâ ondan râzı olsun ve ona rahmet eylesin) yolundan gitmek lâyıktır. Çünkü o, bozuk i’tikâdda olan kimselere gerekli dersi verdi ve onları hor ve hakîr eyledi” dedi. İbn-i Abdüsselâm’in bu isteği sultâna ulaşınca, sultan kâğıt kalem isteyip, şunları yazdı:
“Bismilâhirrahmânirrahîm! Büyük âlim İzzeddîn bin Abdüsselâm’ın bir meclis kurulup, kadıların ve âlimlerin burada hazır bulunarak i’tikâd mes’elesini görüşmelerine dâir isteği bana ulaştı. Fetvânı tetkik ettim. Böyle bir toplantıya ihtiyâç bırakmıyor. Biz, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) haklarında; “Benim, sünnetime ve bundan sonra gelen Hulefâ-i Râşidîn’in yoluna yapışınız” buyurduğu, dört halîfenin (r.anhüm) yoluna ve dört mezheb imamının yoluna tâbiyiz. Nefsin arzu ve isteklerine hâkim ve gâlib olan, hakka tâbi olan ve bid’atlerden korunmuş kimseler için bunlara tâbi olmak kâfidir. Hadîs-i şerîfte; “Fitne uykudadır. Fitneyi uyandırana Allahü teâlâ la’net etsin” buyurulmuştur. Kim fitneyi uyandırmaya teşebbüs ederse, ona gerekli mukâbelede bulunuruz.” Mektûbu İbn-i Abdüsselâm’a gönderdi, İbn-i Abdüsselâm’a mektûp ulaşınca, okuduktan sonra şöyle bir cevap yazdı.
Bismillâhirrahmânirrahîm! Allahü teâlâ Kur’ân-ı kerîmde meâlen; “Rabbin hakkı için, biz onların hepsine muhakkak sûrette, yapmakta oldukları şeylerden soracağız (ve cezalarını vereceğiz)” buyuruyor (Hicr: 92-93). Kudreti, kelâmı yüce, rahmeti umûmî, ni’meti bol olan Allahü teâlâya hamd eder, sonra derim ki; şüphesiz Allahü teâlâ, Habîbine ( aleyhisselâm ) meâlen şöyle buyurdu: “Eğer yeryüzündeki insanların ekserisine (ki onlar câhil ve kâfirlerdir) uyarsan, seni, Allah yolundan saptırırlar. Onlar, ancak zan ardından yürürler (babalarının gittiği yolu hak zannederler) ve sâdece yalan uydururlar” (En’âm-116). Allahü teâlâ, kullarına nasihat için kitaplar indirip, Peygamberler (aleyhimüsselâm) gönderdi. Se’âdet sahibi, Allahü teâlânın emirlerine uyup, yasaklarından sakınan kimsedir. Allahü teâlâ, Hucurât sûresinin altıncı âyet-i kerîmesinde meâlen; “Ey îmân edenler! Eğer size bir fâsık, bir haber getirirse, onu araştırın (doğruluğunu anlayıncaya kadar tahkîk edin). Değilse, bilmiyerek bir kavme sataşırsınız da yaptığınıza pişman olursunuz” buyuruyor. Allahü teâlânın emirlerine uyup, yasaklarından kaçmak en başta gelen vazîfemizdir. Bir meclis kurulup, âlimlerin orada toplanmasını taleb etmem, hem sultâna, hem de müslümanlara nasîhatta bulunmak içindi. Çünkü Resûlullaha ( aleyhisselâm ) “Din nedir?” diye sorulunca, Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ); “Din, nasihattir. Din nasihattir. Din nasihattir” buyurdu. Eshâb-ı Kirâm; “Kimin için yâ Resûlallah?” deyince, O da; “Allahü teâlâ için, Kur’ân-ı kerîmi için, Resûlü için, müslümanların imamları için ve bütün müslümanlar için” buyurdu. Allahü teâlâ için nasihat; insanlara, Allahü teâlânın emirlerine uyup, yasaklarından sakınmalarını, Allahü teâlânın kitabı için nasihat; O’nun ile amel etmeyi, Resûlullah için nasihat; Sünnet-i seniyyeye uymayı, müslümanların imamları için nasihat; onlara Allahü teâlânın emir ve yasaklarına uymalarını tavsiye etmek, müslümanlar için nasihat; onlara Allahü teâlâya yaklaştıracak şeyleri göstermektir, İşte ben de, bu mes’elede üzerime düşen vazîfeyi yerine getirmiş bulunuyorum.
Bu mes’elede vermiş olduğum cevaplara, Hanefî, Şafiî, Mâlikî ve Hanbelî mezhebi fıkıh âlimleri muvafakat göstermişlerdir. Verdiğimiz bu cevaplara karşı gelenler, Allahü teâlânın kıymet vermediği alalâde kimselerdir. Verdiğimiz cevapları kabûl etmemek, dînen caiz değildir. Onun kabûl edilmemesi mümkün değildir. Eğer bu bahsettiğim âlimler, sultânın meclisinde hazır bulunsa idiler, sultan sözümüzün doğruluğunu gayet iyi anlardı. Sultan bu mevzûyu tahkîk etmeye, derinlemesine tedkîk etme imkânına herkesten daha çok muktedirdir. Cevâbım huzûrlarında okunduğu zaman, orada bulunup da sultânın kızgınlığını görünce susmayı tercih eden âlimler de. benim sözümü bizzat yazılarıyla tasdik etmiştir. Eğer sultânı o derecede bir kızgınlık hâlinde görmese idiler, muhakkak sultânın huzûrunda, bu son sözleri gibi söylerlerdi.
Bütün bunlarla beraber, benim söylediklerim ve bana bu husûsta muhalefet edenlerin sözleri yazılır. Bütün İslâm âleminde ilmî mevzûlarda kendilerine müracaat edilen, güvenilir, büyük âlimlerden bu mes’ele hakkında bilgi istenir. Ben, sultânın mes’eleye vâkıf olması için, mü’teber âlimlerin kitaplarını kaynak olarak hazırlarım. Yine bana, akideleri bozuk olan o kimselerin, sultâna İmâm-ı Eş’arî, hazretlerinin Kur’ân-ı kerîmi hafife aldığının söylendiği ulaştı. Hâlbuki İmâm-ı Eş’arî’nin yolunda gidenler ile, bütün müslüman âlimler arasında, Kur’ân-ı kerîme hürmet etmenin vâcib olduğunda hiçbir ihtilâf yoktur. Hem bize göre, Kur’ân-ı kerîmi veya O’ndan bir şeyi (âyet-i kerîme, sûre-i şerîfe) aşağılayan, onlara kıymet vermiyen kimse kâfir olur, dînî nikâhı bozulur. Cenâzesi yıkanmaz, kefenlenmez, namazı kılınmaz, müslüman mezarlığına defn edilmez, özellikle bir yere atılıp, yırtıcı hayvanların yemesine bırakılır.
Allahü teâlânın kelâmı hakkında bizim i’tikâdımız şöyledir: Allahü teâlânın kelâmı kadîmdir, ezelîdir, zâtı ile kâimdir. Yüce zâtı, hiçbir mahlûka benzemediği gibi, kelâm-ı kadîmi de hiçbir mahlûkun kelâmına benzemez. Bununla beraber, mushaflara yazılır, gönüllerde saklıdır ve dillerimiz ile okuruz. Kim böyle inanmazsa, müslümanların i’tikâdından ayrılmış olur. Böyle inanmıyan ahmak ve câhildir. Burada şunu belirtmek isterim ki, dinde olmıyan şeyleri ortaya çıkaran, i’tikâdı bozuk bid’at ehline gerekli cevapları verip, onların sözlerini delîl ve vesîkalarla çürütmek, asla fitne çıkarmak değildir. Çünkü Allahü teâlâ, bildiklerini açıklayıp, gizlememelerini âlimlere emir buyurdu. Emre uymayanları la’netledi. Kim ki, Allahü teâlânın emrine uyar, O’nun dînine yardımcı olursa, Allahü teâlâ onları la’netlemez. Aksi takdîrde bu la’nete müstehak olurlar.
İctihâd ile ilgili husûsa gelince i’tikâd mevzûunda sâdece Ehl-i sünnet ve cemâat i’tikâdındayım. Ancak âlimler arasında füru’ ile ilgili husûslarda ihtilâf vardır (Bu da müslümanlar için, rahmettir).
Bu işte sâlim olan yolun hangisi olduğunu da söyledik. Size lâyık olan, babanızın yolunu ta’kib etmektir. Babanız Sultan Melik Âdil, Allahü teâlânın dînini yükseltmek için çalıştı ve O’nun için çalışanlara yardımcı oldu.
Biz, sâdece zâhire göre hükmederiz. Herkesin içini Allahü teâlâ bilir. Allahü teâlâya hamdolsun Resûlullah efendimize ( aleyhisselâm ) ve O’nun Ehl-i beytine, Eshâbına ve O’nun yolunda gidenlere salât ve selâm olsun.”
İbn-i Abdüsselâm mektûbu yazıp-bitirince, hiç beklemeden ve tereddüt göstermeden mektûbu kapatıp mühürleyerek elçiye verdi. İzzeddîn bin Abdüsselâm bu mektûbu yazarken, yanında zamanın büyük âlimlerinden bir zât ve İbn-i Abdüsselâma mektûp yazarken sultanın yanında bulunan âlimlerinden bir kısmı da vardı. Onlar, Sultan Eşreften gelen mektûbun muhtevâsını iyi biliyorlardı. Bu mektûp gelince çok korktular ve İzzeddîn bin Abdüsselâm’ın sultâna cevap vermekten âciz kalacağını zannettiler. Fakat İbn-i Abdüsselâm’ın derhal mektûp yazdığını görünce, hepsinin önceki zanları tamamen yok oldu. Yanında bulunan büyük âlim, İbn-i Abdüsselâm’ın bu cevâbını çok beğenip, bunun, Allahü teâlâ tarafından verilen ilâhî bir yardım olduğunu söyledi.
Mektûp sultâna okununca, Sultan Eşref çok kızdı, İbn-i Abdüsselâm’a muhalif olan bid’at ehli kimseler, onun işinin bittiğine inanıyorlardı. Sultan, sarayında hocalık yapan ve İbn-i Abdüsselâm’ı çok seven Garez Halîl’i yanına çağırdı. Yazdığı mektûbu ona vererek; “Bunu doğru İzzeddîn bin Abdüsselâm’a götüreceksin ve acele olarak cevâbını getireceksin” dedi. Garez Halîl, hemen İzzeddîn bin Abdüsselâm’ın huzûruna gitti. Huzûrunda son derece sevgi ve edeble oturarak, sultânın elçisi olduğunu söyledi. Sonra; “Vallahi hakkınızda düşmanlık yapıyorlar. Sen, işin başında sultanla görüşmemen sebebiyle, kendi aleyhine, onların lehine iş yapmış oldun. Eğer sultan seni bir defa görmüş olsaydı, bunlardan hiçbiri meydana gelmezdi. Çünkü, senin sultan yanında derecen ve kıymetin çok yüksektir. Sultan bana, senin yanına gelip, sana üç şartı olduğunu söylememi istedi. Birincisi; fetvâ vermiyeceksin, ikincisi; hiç kimse ile görüşmeyeceksin, üçüncüsü; evinden ayrılmayacaksın” dedi. Bunun üzerine İzzeddîn bin Abdüsselâm; “Ey Garez! Bu şartlar, Allahü teâlânın bana olan ni’metleridir. Devamlı şükrü gerektirir. Fetvâlara gelince, ben de zâten onun ile uğraşmak istemiyordum. Ben inanıyorum ki, müftî, Cehennemin kenarındadır. Eğer Allahü teâlâ fetvâ vermeyi bana vâcib kılmamış olsaydı, bu iş ile asla meşgûl olmazdım. Şimdi ise artık ma’zurum. Bu vücub benden düştü. Hamd Allahü teâlâya mahsûstur, insanlarla görüşmemem ve evimden ayrılmamam husûsuna gelince, ben hâl-i hazırda evimde bulunuyorum. Ey Garez! Evimden ayrılmamam, kendimi Rabbime ibâdete vermem, benim için büyük bir saadettir. Sa’îd o kimsedir ki; evinden ayrılmaz, orada günahlarından dolayı gözyaşı döker. Allahü teâlâya ibâdetle meşgûl olmam, Allahü teâlânın bana bir hediyesidir. Hak teâlâ bunu bana sultânın vâsıtası ile nasîb eyledi. Ancak o kızgın, ben ise sevinçli ve rahatım. Vallahi ey Garez! Eğer yanımda hediye edilecek bir elbise olmuş olsaydı, benim için müjde durumunda olan bu mektûba karşılık, sana o elbiseyi verirdim. Fakat şu seccadeyi al, üzerinde namaz kılarsın” dedi. Garez Halîl de seccadeyi kabûl edip öptü. Sonra veda edip oradan ayrıldı. Sultânın yanına gitti ve olanları ona anlattı. Sultan orada hazır bulunanlara; “Bana ne yapacağımı söyleyin, İbn-i Abdüsselâm, cezayı ni’met gören bir zâttır. Onu kendi hâline bırakalım” dedi.
Bu şekilde üç gün geçtikten sonra, Hanefî mezhebinin en büyük âlimi Allâme Cemâlüddîn Husayrî, bir merkebe binip talebeleriyle sultânın yanına gitti. Cemâlüddîn Husayrî, ilmiyle amel eden, mübârek bir zât idi. Sultan Eşrefe, Cemâlüddîn Husayrî’nin geldiği haber verilince, adamlarını gönderip onu surların içine aldılar. Sultânın sarayına kadar merkep üzerinde gitti. Sultan, Cemâlüddîn Husayrî’yi görünce, ayağa kalkıp ona doğru yürüdü. Ona çok iltifât ederek yanına oturttu. Ramazân-ı şerîf olduğundan ve Cemâlüddîn Husayrî sultânın yanına girdiğinde iftar vakti idi. Müezzin ezan okuyunca, hep birlikte cemâatle namaz kıldılar. Namazdan sonra orucunu açması için bardakla su getirdiler. O da bu suyu Husayrî hazretlerine uzatınca, o; “Senin yiyecek ve içeceğin için buraya gelmedim” deyince, Sultan; “Emriniz başım üstünedir” dedi. Cemâlüddîn Husayrî de sultana; “Seninle İzzeddîn bin Abdüsselâm arasında ne var? O, öyle. bir kimsedir ki, eğer Hind memleketinde veya dünyânın en uzak bir köşesinde olsaydı, sultanın onun bereketinden hem kendisi ve hem de memleketi istifâde etmesi ve diğer memleketlere onunla iftihar etmesi için onu memleketine getirmesi gerekir” dedi. Bunun üzerine sultan; “Bende onun bizzat kendi eliyle yazmış olduğu ve akidesini anlatan kâğıtlar var. Sen de oku, onun hakkındaki kararını ver” deyince, Cemâlüddîn Husayrî, İbn-i Abdüsselâm’dan gelen ve Ehl-i sünnet i’tikâdını anlatan yazıları sonuna kadar okudu ve; “Bu, müslümanların i’tikâdı, sâlihlerin şiarı, mü’minlerin yakînidir. Burada yazılanların hepsi doğrudur. Bunlara karşı çıkan, yanlış yoldadır” dedi. Sultan bu sözleri duyunca, İbn-i Abdüsselâm ile arasında olanlardan dolayı Allahü teâlâdan af ve mağfiret diledi ve hatâsını telâfi etmek için İbn-i Abdüsselâm’a bir adam gönderdi. Hakkını helâl etmesini ve onunla görüşmek istediğini bildirdi. Sultan, Cemâlüddîn Husayrî ile görüşmeden önce, bid’at ehli kimselerin sözlerine göre hareket ediyordu. Bu yüzden onlar, en parlak devirlerini yaşıyorlardı. Ancak Husayrî hazretleri sultanla görüşüp, hak olan Ehl-i sünnet i’tikâdı meydana çıkınca, bid’at ehlinin bozuk akidelerini yayma çalışmalarının önüne geçilmiş oldu. Cemâlüddîn Husayrî, mücâdele ve münazaa kapısını kapatmak için, kelâm mes’eleleri üzerinde konuşmaktan sakınılmasını, bu mevzûda hiç kimsenin herhangi bir şekilde fetvâ vermemesini söyledi. Böylece uzun süre bid’at ehli sesini çıkaramadı.
Şemsüddîn İbni Cevzî, Sultan Eşrefin yanına geldi. Şemsüddîn, zamanının büyük vâ’izlerinden idi. Herkesin hürmet ve kabûlünü kazanmıştı. Va’z ederken çok te’sîrli konuşurdu. Hem kendisi ağlar, hem de cemâati ağlatırdı. Cemâat, meclisinden kendilerinden geçmiş olarak ayrılırlardı. Va’zlarını Cumartesi günleri verirdi. Şemsüddîn İbni Cevzî, sultanın huzûruna girince, sultan kendisine; “Mekâsid-üs-salât” kitabını verdi ve “Bu kitabı oku” dedi. O da okuyup, “Bu kitap çok güzeldir. Bir benzeri yazılmamıştır” dedi. Bunun üzerine Sultan, ona; “Bu kitabı, va’z meclisinde insanlara teşvik eyle” dedi.
Şemsüddîn İbni Cevzî, va’z vermek için kürsiye çıkıp, Allahü teâlâya hamd ve Resûlüne ( aleyhisselâm ) salât ve selâmdan sonra şöyle dedi: “Biliniz ki, bedenî ibâdetlerin en faziletlisi namazdır. Namaz, kişiyi Rabbine yaklaştırır.
Mekâsıd-üs-salât kitabına çok önem veriniz. Bu kitabı, büyük âlim İzzeddîn bin Abdüsselâm yazmıştır. Bu kitabı iyi anlayınız ve onu iyi ezberleyiniz.
Onu çocuklarınıza ve yakınlarınıza öğretiniz. Bu kitabın fâidesi pekçoktur.” Bundan dolayı bu kitap çok yazıldı ve herkes tarafından okundu.
Bu hâdiselerden sonra, İbn-i Abdüsselâm’ın sultanın yanında yeri çok yükseldi. Sultan ölüm hastalığında iken, yakınlarından birisine;
“İzzeddîn bin Abdüsselâm’a git. Seni çok seven Sultan-ı Âdil Ebû Bekr’in oğlu Mûsâ sana selâm söyledi. Zât-ı âlinizin gelmesini, kendisine yarın huzûr-i ilâhide faydalı olacak şeyleri anlatmanızı ve duâ etmenizi ister de!” diye bildirdi. Haberci, sultânın dediklerini aynen İzzeddîn bin Abdüsselâm’a anlattı. O da bu teklifi kabûl etti ve; “Böyle bir ziyâret, en faziletli ibâdetlerdendir. Çünkü bunda birçok fâideler vardır, inşâallah” dedi.
İbn-i Abdüsselâm kalkıp, sultânın yanına kadar gitti. Oraya varınca sultana selâm verdi. Mûsâ onu görünce çok sevindi ve hemen onun elini öptü.
Sonra “Ey İzzeddîn! Bana hakkını helâl et. Benim için Allahü teâlâya düâ et. Bana nasihatlerde bulun” dedi. O zaman İbn-i Abdüsselâm; “Ben, her gece, insanlara olan hakkımı helâl ediyorum. Ben kimsenin bende bir hakkı olmadan gecelerim. Bunun mükâfatını ve karşılığını Allahü teâlâdan bekliyorum, insanlardan asla bir karşılık beklemiyorum. Ecrimin Allahü teâlâdan olup, insanlardan olmaması bana herşeyden daha kıymetlidir. Sultâna duâ etmeme gelince, çoğunlukla ben ona duâ ediyorum. Çünkü sultânın durumu iyi olursa, İslâmın ve müslümanların durumu da iyi ve güzel olur.
Allahü teâlâ sultâna; yarın huzûr-i ilâhîde yüzünü ak edecek şeyleri görmek nasîb eylesin” dedi. Sultan bu ziyâretten ve İbn-i Abdüsselâm’ın sözlerinden memnun kalarak; “Allahü teâlâ sana hayırlar versin” dedi.
Evliyânın büyüklerinden ve Şafiî mezhebi fıkıh âlimi. İsmi, Abdülazîz bin Abdüsselâm bin Ebi’l-Kâsım bin Hasen bin Muhammed bin Mühezzeb es-Selîmî ed-Dımeşkî olup, künyesi Ebû Muhammed’dir. Lakabı İzzeddîn ve Sultân-ül-ulemâ’dır. (âlimlerin sultânı). 577 veya 578 (m. 1182) senesinde doğdu. 660 (m. 1262) senesi Cemâzil-evvel ayının onuncu gününde Kâhire’de vefât etti. Kâhire’deki Karâfet-ül-kebîr kabristanına defn edilmiştir.
Vera’ ve takvâ sâhibi, ârif bir zât olan İzzeddîn bin Abdüsselâm, fıkıh ilmini; Fahreddîn bin Asâkir’den, usûl-i fıkhı; Seyfeddîn-i Âmidî’den, hadîs ilmini; Ebû Muhammed bin Ebû Kâsım bin Asâkir, Abdüllatîf bin İsmâil el-Bağdâdî, Ömer bin Muhammed, Hanbel bin Muhammed, Kâdı Abdüssamed bin Muhammed’den ve birçok âlimden öğrendi. Berakât bin İbrâhim’in sohbetlerine devam etti.
Kendisinden ise; İmâm Alâeddîn Ebû Hasen el-Bâcî, Tâcüddîn İbn-ül-Firkâh, Hâfız Ebû Muhammed Dimyâtî, Hâfız Ebû Bekr Muhammed bin Yûsuf bin Mesdî, İbn-i Dakîk-ül-Iyd, Ebû Ahmed Abbâs ed-Dışnâviyyû, Ebû Muhammed Hibetullah Kıftî ve birçok âlim ilim öğrenip, hadîs-i şerîf rivâyet etti.
İzzeddîn bin Abdüsselâm, ilim öğrenmek için gittiği Şam’da bir süre kaldı. Orada Gazâliye Medresesi’nde ve başka medreselerde ders verdi. Emevî Câmii’ne İmâm ve hatîb olarak ta’yin edildi, İmâm ve hatîb olduğu süre içerisinde, daha önceki İmâm ve hatîblerin yaptığı bid’atleri ortadan kaldırmaya çalıştı.
İzzeddîn bin Abdüsselâm, Dımeşk’dan ayrılarak Kâhire’ye gitti. Mısır sultânı Sâlih Necmeddîn bin Kâmil, onunla sohbet etti ve ona çok ikramda bulundu. Sultan Sâlih, İzzeddîn bin Abdüsselâm’ı önce Amr bin As ( radıyallahü anh ) Câmii’ne hatîb olarak ve daha sonra Mısır kadılığına ta’yin etti. Kâdılığı sırasında Mısır’da, vezîr Fahreddîn Osman, câminin yanına davul çalınacak bir yer inşâ edilmesini emretti. Bunu haber alan İzzeddîn bin Abdüsselâm, oranın inşâsını durdurdu. Buna râzı olmayan vezîr, derhâl İzzeddîn bin Abdüsselâmı görevinden azletti. Sultânın ağzından halîfe Mu’tasım’a bu durumu anlatan bir mektûp yazıp gönderdi. Halîfe Mu’tasım, mektûbu getirene; “Bunu sana sultan mı verdi:” diye sorunca, o da; “Hayır, vezîr Fahreddîn verdi” dedi. Bunun üzerine halîfe; “İzzeddîn bin Abdüsselâm’ın söylediği doğrudur. Hemen o câminin yanındaki davul çalınacak yeri iptal edin” dedi. Halîfenin bu emri üzerine, oraya davulhâne yapılmadı. Daha sonra Sultan Sâlih, Kâhire’de Kasreyn ile Ma’rûf arasında olan bir yere Selâhiyye Medresesi’ni inşâ ettirdi ve İzzeddîn bin Abdüsselâm’ı oraya Şafiî mezhebi fıkıh kürsüsüne müderris olarak ta’yin etti. Burada çok kimselere fıkıh bilgilerini öğretti. İzzeddîn bin Abdüsselâm. Mısır’a gelmeden önce, fıkhî konularda fetvâları sâdece Abdülazîm Münzirî verirdi. İzzeddîn bin Abdüsselâm, Mısır’a gelince, Abdülâzîm Münzirî fetvâ vermedi. Kendisinden fetvâ istiyenleri, İzzeddîn bin Abdüsselâm’a gönderdi.
El-Bâcî şöyle anlatır: “Bir bayram günü İzzeddîn bin Abdüsselâm, sultanla bayramlaşmak üzere saraya gitti. Saraya girince, bütün herkesin sultanla bayramlaşmak için hazır bulunduğunu, âmirlerin ve ulemânın, sultânın önünde yerlere kadar eğildiğini gördü, İzzeddîn bin Abdüsselâm, sultânı, bir ta’zim kelimesi olmadan ismi ile çağırarak; “Yâ Eyyûb! Allahü teâlâ kıyâmet gününde sana; “Sana bütün Mısır memleketini verdim. Ya’nî seni oraya sultan yaptım. Sen ise, hükmün altındaki topraklarda rakı satılmasına müsâade ettin derse, o zaman senin tutanağın ne olacak?” diye sordu. Sultan Eyyûb; “Sen bunu gördün mü?” diye sorunca, İzzeddîn bin Abdüsselâm; “Evet. Falan yerde, falan dükkânda içki açık olarak satılıyor ve daha başka birçok kötü işler oluyor. Sen bu memleketin sultânısın, niye bunlara mâni olmuyorsun?” dedi. Orada bulunanların hepsi bu sözleri duydu. Sultan; “Efendim! Bu şeyler, benim zamanımda olan şeyler değildir. Bunlar, benim babamın zamanında olan şeylerdir” dedi. Bunun üzerine İzzeddîn bin Abdüsselâm, “Hayır (onların aklî ve naklî hiçbir delîlleri yoktur) ancak şöyle dediler: “Biz, atalarımızı bir din üzerinde bulduk. Biz de onların izlerince giderek hidayet buluruz” meâlindeki, Zuhrûf sûresi yirmiikinci âyet-i kerîmesini okudu ve; “Kendi akıllarınca bunu tutanak olarak görürler. Hâlbuki bunlar huccet değildir. Bunlarla hiçbir zaman kurtuluşa erişilemez. Ya’nî benim zamanımda değil de, babamın zamanından beri satılıyordu, demekle kurtulunmaz” dedi. Bunun üzerine sultan, derhal o içki satılan dükkânı kapattırdı. Ben, İzzeddîn bin Abdüsselâm’a; “Nasıl oldu da siz öyle, o kadar insanın içinde sultâna o sözleri söylediniz?” diye sorunca, o; “Sultan kibirlenmesin ve gurûrlanmasın diye söyledim” cevâbını verdi. Ben tekrar; “Sultandan korkmadınız mı?” diye sordum, O da; “Allahü teâlânın bana verdiği heybetten dolayı, sultan benim yanımda küçücük kaldı” diye cevap verdi.”
Şöyle anlatılır: “Moğolların Kâhire’ye saldıracakları haberi geldiğinde Ramazân-ı şerîf ayı idi. Sultan Eyyûb, ordunun hazırlanmasını emretti. Bayramdan sonra düşmanla harb etmeyi uygun gördü. O sırada yanına İzzeddîn bin Abdüsselâm geldi ve; “Kalk! Hemen askerlerine haber ver, hiç zaman kaybetmeden harbe çıksınlar!” dedi. Sultan; “Askerler savaşa hazır değil” dedi. Bunun üzerine İzzeddîn bin Abdüsselâm; “Sen söz dinle ve askerlerinin harbe çıkmasını emret!” deyince, sultan; “Sen, Allahü teâlânın bize zafer ihsân edeceğinden emîn misin?” diye sordu, İzzeddîn bin Abdüsselâm da; “Evet” dedi. Bunun üzerine sultan, askerlerini Moğollarla harb etmeye gönderdi, İzzeddîn bin Abdüsselâm’ın dediği gibi, müslüman ordusu zafer kazandı. Moğolları Bağdad’a kadar geri çekilmeye zorladılar.”
Alâeddîn Ebû Hasen şöyle anlatır: “Ben, İzzeddîn bin Abdüsselâm’ın yanına ilim öğrenmeye gittiğim zaman, bana daha çok kibrin kötülüğünü ve ilim öğrenmenin önemini izah etti. İzzeddîn bin Abdüsselâm, bunun sebebini ise şöyle anlattı: “Ben, Şam’daki Dımeşk Câmii’nin yanındaki odalardan birinde yatıyordum. Hava çok soğuktu. Gece uyurken ihtilâm oldum. Hemen kalkıp, oradaki havuzdan gusl abdesti aldım. Tekrar odama gidip yattım ve uykuda iken yine ihtilâm oldum. Dışarı çıkıp gusl abdesti aldım, odama gelip uyudum. Rü’yâmda bir kimse bana; “Yâ İzzeddîn! Sen ilim mi istersin, yoksa amel mi istersin?” diye sordu. Ben de; “İlim isterim, zîrâ ilim beni amele götürür” dedim. Sabah olunca; “Tenbîh” kitabını aldım. Çok kısa zamanda bu kitabı ezberledim ve kendimi bütünüyle ilme verdim. Böylece ilmim çok arttı ve ilim öğrenmeye devam ettim.”
Sadreddîn Ebû Zekeriyyâ anlatır: “Abdullah-i Baltâcî isminde, Allahü teâlânın evliyâ kullarından bir zât ile, İzzeddîn bin Abdüsselâm arasında iyi bir dostluk vardı, İzzeddîn bin Abdüsselâm, Abdullah-i Baltâcî’ye her sene bir miktar hediyeler gönderirdi. Bir sene yine İbn-i Abdüsselâm, Abdullah-i Baltâcî’ye bir deve yükü hediye gönderdi. Hediyelerin arasında, içinde peynir bulunan kap vardı. Hediyeleri götüren kişi Kâhire’ye gelince, peynir kabı kırıldı ve içindeki peynirler dökülmeye başladı. O sırada kap satan bir hıristiyan oraya geldi. O kişi hıristiyandan bir kap alıp, içine kalan peynirleri koydu. Sonra Abdullah-i Baltâcî’nin evine o hediyeleri götüren kişi, kendi kendine; “Ben büyük bir mahcubiyetten kurtuldum. Bu mevzûyu ancak Allahü teâlâ ve benden başka kimse bilemez” dedi. Abdullah-i Baltâcî’nin evine gitti. Talebeleri, getirilen eşyâları açıp, bir bir baktıktan sonra, hocalarına; arkadaşınız İzzeddîn bin Abdüsselâm şu şu hediyeleri göndermiş, dediler. Bunun üzerine Abdullah-i Baltâcî onlara; “Peyniri ve kabını içeri almayın ve onları getireni bana çağırın” dedi. O kişi huzûra girince, Abdullah-i Baltâcî, “Madem ki kap yolda kırıldı ve dökülmeye başladı. Sen niye hıristiyandan bir kap alıp, kabın içinde kalan peynirleri koydun ve bize getirdin. O peynirin yapıldığı sütü, hıristiyan bir kadın sağmıştı. O kadının eli hınzıra değmişti. Ve bu yüzden necis idi. Bir de hıristiyandan aldığın kabın içine koyduğun için, peyniri ve kabı kabûl etmem. Arkadaşım İzzeddîn bin Abdüsselâm’a selâmımı ve teşekkür ettiğimi söyle” dedi.”
Bedreddîn bin Cemâa şöyle anlatır: “İzzeddîn bin Abdüsselâm Dımeşk’da olduğu zaman, büyük bir kıtlık oldu. Halk, bahçelerim ve arazilerini çok ucuz fiyata sattılar. Hanımı, İzzeddîn bin Abdüsselâm’a gerdanlığını vererek, bir bahçe almasını istedi. İzzeddîn bin Abdüsselâm, sattığı gerdanlığın parasını fakirlere sadaka olarak dağıttı. Eve gidince, hanımı ona bahçe alıp almadığını sorduğunda, o da; “Evet, onunla bir bahçe alacaktım. Fakat gördüm ki, insanlar çok zor durumdadırlar. Bunun üzerine o bahçeyi satın almayıp, parayı halka sadaka olarak dağıttım. Hanımı bu duruma hiç i’tirâz etmeden; “Allahü teâlâ, sana ondan büyük bir hayır versin” dedi.”
Şöyle anlatılır: “Fransızlar Mensûriye’ye hücum ettiklerinde, onlara karşı İzzeddîn bin Abdüsselâm da İslâm ordusunda yer aldı. Savaş sırasında şiddetli bir rüzgâr, İslâm ordusunun üzerine doğru esmeye başladı. Müslüman askerlerini bu rüzgâr zor duruma soktu. Bunu fark eden İzzeddîn bin Abdüsselâm, sesinin çıktığı kadar seslenerek; “Ey rüzgâr, düşmanların tarafına git!” dedi. Bunun üzerine rüzgâr, Allahü teâlânın izni ile düşmana doğru esmeye başladı. O kadar şiddetli esti ki, düşmanların atları yıkıldı ve onların altında kalan birçok düşman askeri öldü ve yaralandı. Sağ kalanları ise esîr alındı. Allahü teâlânın izni ile İslâm ordusu muzaffer oldu.”
Şöyle anlatılır: “Ebü’l-Hasen hacdan döndüğünde, evine gitmeden önce, doğruca büyük âlim İzzeddîn bin Abdüsselâm’ın evine gitti. Ona, Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) selâm söylediğini bildirdi.”
Yine şöyle anlatılır. “Bir şahsın İbn-i Abdüsselâm’a gelip, kendisini rü’yâda gördüğünü ve bir şiir okuduğunu söyledi. Okuduğu şiiri orada okudu. İzzeddîn bin Abdüsselâm bir müddet sustu ve şöyle dedi: “Ben 83 sene yaşarım. Çünkü bu şiir, Kusayr bin Azze’nindir. Onunla benim aramda aynı asırda yaşama bakımından ortak bir yönümüz yoktur. Ben Ehl-i sünnet ve cemâat i’tikâdı üzereyim, o ise bozuk i’tikâddadır. Ben şâir değilim, o şâirdir. Kabilelerimiz de farklıdır. Ancak tek bir ortak yönümüz var. O da, ömürlerimizin aynı olmasıdır”. Netice İbn-i Abdüsselâm’ın dediği gibi oldu ve 83 yaşında vefât etti.”
İzzeddîn bin Abdüsselâm’ın oğlu Şerefüddîn Abdüllatîf, babası ile ilgili yazmış olduğu bir eserinde şöyle anlatır: “Melik Eşref, bir mes’eleden dolayı büyük âlim İzzeddîn bin Abdüsselâm ile görüşmek istedi. İzzeddîn bin Abdüsselâm, zamanının en büyük fıkıh âlimi idi. Fakat İzzeddîn bin Abdüsselâm, Sultan Eşrefin bu isteğini kabûl etmedi. Çünkü Sultan Eşref’in çevresinde Kur’ân-ı kerîmin mahlûk olduğunu söyleyen i’tikâdları bozuk kimseler vardı. Sultan, küçüklüğünden beri böyle kimselerin arasında yetişmişti. Bu bozuk i’tikâdlı kimseler, ona da dil uzatırlardı. Bunlar, Sultan Eşrefin zihninde, kendilerinin Selef-i sâlihînin yolunda bulunduklarını, i’tikâdlarının Ahmed bin Hanbel’in ve Eshâb-ı Kirâmın i’tikâdının aynısı olduğu fikrini yerleştirmişlerdi. Bunlar, Sultan Eşref’in İzzeddîn bin Abdüsselâm’a meylettiğini görünce, onlar da ona meyleder görünüp şöyle demeye başladılar: “İzzeddîn bin Abdüsselâm Eş’arî i’tikâdındandır. Fakat bu i’tikâda aykırı işler yapar” Bunları duyan Sultan Eşref, onlara; “İzzeddîn bin Abdüsselâm’ın böyle işler yapmıyacağını, kendilerinin onun hakkında teassub sahibi olduklarını söyledi. Bunun üzerine onlar, kelâm ile alâkalı ba’zı suâlleri yazıp, İzzeddîn bin Abdüsselâm’a gönderdiler. Ondan, bu suâllerin cevaplarını istediler. Bununla, İzzeddîn bin Abdüsselâm’ın gerçek akidesinin ne olduğunu Sultan Eşref’e tanıtmak, böylece, onun i’tikâdının kendi dedikleri gibi olduğunu ortaya koymak sûretiyle sultânın gözünden düşürmek istediler. Suâller İzzeddîn bin Abdüsselâm’a ulaşınca, “Bunlar, beni imtihan etmek için yazılmış, bu mes’eleler hakkında ne dediğimi öğrenmek istiyorlar. Fakat vallahi hak ne ise onu yazacağım” dedi ve meşhûr akidesini kaleme aldı. İzzeddîn bin Abdüsselâm’in bu akâid yazısı şöyledir.
Allahü teâlâya hamd olsun ki, O, İzzet, Celâl, Kudret, Kemâl, İn’âm ve İfdâl sahibidir. O birdir, Samed’dir (Her yaratığın muhtaç bulunduğu eksiksiz bir ma’bûddur). Doğmamış ve doğurulmamıştır. O’nun benzeri yoktur. Cisim ve sınırlı değildir. Hiçbir şeye benzemez. Hiçbir şey de O’na benzemez. Mahlûkâtı ve amellerini O yaratır. Mahlûkların rızıklarını ve ecellerini O takdîr etmiştir. O’ndan gelen her ni’met, O’nun fadl ve ihsânıdır. O’nun verdiği her ceza da, adâletidir. Allahü teâlâ, bid’at ehlinin söyledikleri hâllerden beridir. Arş, Allahü teâlâyı taşımaz. Bilakis Arş da, Hamele-i Arş da (Arş’ı taşıyan melekler de) O’nun kudretinin lütfu ve ihsânı ile taşınırlar. Allahü teâlânın ilmi herşeyi kuşatmıştır. O’nun ilminin hâricinde hiçbir şey yoktur. Allahü teâlâ, herşeyi aded olarak ihsân buyurmuştur. Hatırlarda ve gönüllerde bulunan düşünceleri, zihin faaliyetlerini bilir. O Hayy’dır. İrâde edicidir. Semî’ (işitici), Basîr (görücü), Alîm, Kâdir’dir (kudret sahibidir). Harf ve ses olmadan, ezelî ve kadîm kelâmı ile konuşucudur. Kur’ân-ı kerîm yazılarına çok hürmet etmek lâzımdır. Çünkü bunlar, Allahü teâlânın kelâmına delâlet etmektedir.
Nitekim Allahü teâlânın isimlerine hürmet edilmesi de, bu isimler, O’nun zâtına delâlet ettiği içindir. Aynı şekilde, Allahü teâlânın emirleri ve yasaklarına uymayı te’min eden, Allahü teâlâyı hatırlatan kimse ve şeylerin büyüklüğüne inanmak ve O’na hürmeti gözetmek lâzımdır. Bu sebeble de Peygamberlere (aleyhimüsselâm), âbidlere, sâlihlere ve Kâ’be-i muazzamaya hürmet etmek lâzım gelmektedir.
İmâm-ı Eş’arî’nin i’tikâdı, Allahü teâlânın kitabında ve Resûlullahın ( aleyhisselâm ), sünnet-i seniyyesinde bildirilen doksandokuz İsm-i şerîfin delâlet ettiği şeylerdir. Allahü teâlânın İsm-i şerîfleri şu dört mübârek kelime içerisinde mevcûttur.
Birincisi: “Sübhânallah” kavl-i şerîfidir. Arabca dilinde tesbihin ma’nası, tenzih ve selb (soymak) demektir. Dindeki ma’nâsı ise, Allahü teâlânın zâtını ve sıfatlarını noksanlık ve kusur olan şeylerden beri (uzak) tutmaktır. Bu şekilde Allahü teâlânın isimlerinden, selb (ayıp ve kusurlardan soyma) ma’nâsını ifâde edenler de bu kelimenin ma’nâsına dâhildir. Çünkü ma’nası, her ayıptan arınmış olan demektir. Esselâm, her âfetten sâlim olan (uzak ve berî olan) demektir.
İkincisi: “Elhamdülillah” kavl-i şerîfidir. Bu mübârek kelime, her türlü kemâli, Allahü teâlânın zâtını ve sıfatlarını isbât etmektedir. Allahü teâlânın İsm-i şerîflerinden, bu şekilde bir isbât ma’nâsı ihtivâ edenler “Elhamdülillah” kelimesine dâhildir. Meselâ, Alîm, Kâdir, Semî’ ve Basîr ismi şerîfleri, ilim, kudret, işitmek ve görmek husûsundaki kemâli ma’nâyı ifâde ettikleri için, “Elhamdülillah” kelimesine dâhildirler.
Sübhânallah demek sûretiyle, düşünebildiğimiz her ayıbı ve idrâk edebildiğimiz her noksanlığı Allahü teâlâdan nefyettik. “Elhamdülillah” mübârek kelimesi ile de, bilebildiğimiz her kemâlin, idrâk edebildiğimiz her celâlin Allahü teâlâya ve sıfatlarına âit olduğunu isbât ettik. Bu nefiy ve isbâtın ötesinde ise, öyle büyük ve yüce bir şey vardır ki, biz onu bilemiyoruz, idrâk edemiyoruz. Bunu ise “Allahü ekber” kelimesi ile icmâlen (kısaca) ifâde ediyoruz. Bu üçüncü kelimedir. Bunun ma’nâsı, nefyettiğimiz ve isbât ettiğimiz şeylerden daha yücedir, demektir. Bu ise, Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ); “Sana olan senâyı saymakla bitiremem. Sen, kendini sena ettiğin gibisin” hadîs-i şerîfinin ma’nâsıdır.
A’lâ ve Müteal gibi bildiklerimiz ve idrâk ettiklerimizin de üstünde bir medhi ihtivâ eden Allahü teâlânın isimleri, Allahü ekber sözüne dâhildir, işte, Allahü teâlânın şânı bu şekilde yüce olup, O’nun benzeri olmadığını, sâdece O’nun böyle olduğunu, “La ilahe illallah” demek sûretiyle ifâde ediyoruz. Bu ise, dördüncü kelimedir. Çünkü Ulûhiyyet (ilâh olmak) ancak, ibâdet edilmeye lâyık olmağa bağlıdır, ibâdet edilmeye lâyık olmak ise, bütün bu zikrettiğimiz sıfatlarla muttasıf olmayı gerektirir. Allahü teâlânın İsm-i şerîflerinden, bütün bu sıfatlarını toptan ifâde eden Vâhid, Ehad ve Ze’l-celâli vel ikram gibi olanlar, “La ilahe illallah” Kelime-i tayyibesine dâhildir. Allahü teâlâ ibâdet edilmeye lâyıktır. O’nun Celâl sıfatı ve vasfedenlerin vasıftan ve saymaktan âciz kaldığı kemâl sıfatları vardır.
Herşey Allahü teâlâya muhtaçtır. Kur’ân-ı kerîmde Allahü teâlâ meâlen; “Yerde ve gökte bulunan herşey O’ndan ister” buyuruyor. (Rahmân-29) Bütün mahlûklar, Allahü teâlânın kudretindedir. Allahü teâlâ, Zümer sûresinin altmışyedinci âyet-i kerîmesinde meâlen; “O kâfirler, Allahü teâlâyı gerektiği gibi takdîr edemediler (büyüklüğünü anlıyamadılar). Hâlbuki kıyâmet günü, yer küresi tamamen O’nun tasarrufundadır. Gökler de onun yed-i kudretinde dürülmüşlerdir. Allah, onların ortak koştuklarından münezzehtir ve çok yücedir” buyuruyor.
Bunlardan başka, Allahü teâlânın diğer isimleri toptan bu dört kelimeden birinin içine girecek olsaydı, “Elhamdülillah” sözüne dâhil olurdu. Nitekim Hazreti Ali; “Eğer “Elhamdülillah sözünden bir katır yükü kitap yazmak isteseydim, bunu yapardım” buyurmuştur. Hamd, senadır. Sena, ba’zan kemâl sıfatlarını isbât etmek, ba’zan noksanlıktan beri kılmak, ba’zan da kemâlde tek olmaktır. Bu ise, medh ve kemâl mertebelerinin en yükseğidir. Ne bir melek, ne de bir Resûl ve Nebî, ne de hiçbir kimse bu i’tikâdın dışına çıkamaz. Bu i’tikâddan ancak nefsinin arzu ve isteklerine uyan, Rabbine isyan eden kimse çıkar. Böyle kimseler, kalb gözleri perdelenmiş, kapıdan kovulmuş ve Allahü teâlâdan uzaklaşmış olanlardır. Bu dünyâda Allahü teâlânın azamet ve celâlinden, O’nu tanımaktan mahrûm olanlar, âhırette de O’nun ikramından, cemâlini görmekten mahrûm olur. Buraya kadar anlatılanlar, İmâm-ı Eş’arî’nin. Selef-i sâlihînin, tarikat ve hakîkat ehlinin i’tikâdıdır.
Bozuk bir i’tikâda sahip olan Haşeviyye, kendilerinin Selef-i sâlihînin mezhebi üzere olduklarını iddia ediyorlar. Hâlbuki, Selef-i sâlihîn, Allahü teâlânın birliğine, hiçbir benzeri olmadığına inanıyor, fakat Haşeviyye, Allahü teâlânın cisim olduğuna ve mahlûklara benzediğine inanıyor. Âlimler, Peygamberlerin vârisleridir. Onların, Peygamberlerin yaptığı gibi gerekli açıklamalarda bulunması vâcibdir. Allahü teâlâ, Âl-i İmrân sûresinin yüzdördüncü âyet-i kerîmesinde meâlen; “İçinizde, insanları hayra çağıracak, iyiliği emredecek, kötülükten alıkoyacak bir topluluk bulunur, işte onlar, kurtuluşa erenlerdir” buyuruyor. Allahü teâlânın cisim olduğunu ve mahlûkuna benzediğini söylemek, en büyük inkârdır. En büyük iyilik ise, tevhîd ve tenzîhdir. Selef-i sâlihîn, bid’atler ortaya çıkmadan bu mevzûlarda konuşmadı. Ancak, bid’atler zuhur ettiği zaman, Selef-i sâlihîn, bid’atlere büyük darbeyi vurarak, bid’at sâhiblerine en şiddetli bir şekilde karşı koydular. Kaderiyye, Cehmiyye ve Cebriyye gibi bid’at ehli kimselere gerekli cevapları verdiler. Böylece Allah yolunda nasıl cihâd yapılması gerekiyorsa, öylece ilim ile cihâd yaptılar. Cihâd iki çeşitti. Bunlar söz ve yazı ile cihâd, kılıç ve silâh ile cihâddır.
Bu Haşeviyye denen bozuk fırkanın eline bir fırsat geçtiğinde, hemen oraya yönelirler. Hâlbuki Ahmed bin Hanbel, Eshâb-ı Kirâm ve Selef-i sâlihînden olanlar, onların nisbet ettikleri şeyleri Allahü teâlâya nisbet etmekten beridirler. Yine onlara hayret edilir ki, ekmeğin hakîkî doyurucu, suyun hakîkî susuzluğu giderici, ateşin hakîkî bir yakıcı olmadığını, bunların sâdece bir sebep olduğunu söyleyenleri kötülüyorlar. Hâlbuki doymak, susuzluğun giderilmesi ve yakmak, sonradan meydana gelen şeylerdir. Ekmek asla doymayı, su susuzluğun giderilmesini ve ateş de yakmayı meydana getirmez.. Hakîkatte bunları Allahü teâlâ yaratmaktadır. Su, ateş ve ekmek, susuzluğun giderilmesine, yakmaya ve doymaya vesile kılınmıştır. Bunun için İmâm-ı Eş’arî de; doyma, susuzluğu kandırma ve yakma işini Allahü teâlânın yarattığını, ekmeğin, ateşin ve suyun ise birer sebepten ibâret olduğunu söylemiştir. Çünkü Allahü teâlâ, Kur’ân-ı kerîminde meâlen; “Ondan başka ilâh yoktur. Herşeyin hâlıkı ancak O’dur.” (En’âm-102) ve “Ey insanlar! Allahın üzerinizdeki ni’metini hatırlayın. Size, gökten ve yerden rızk verecek Allahtan başka bir yaratıcı var mı? O’ndan başka hiçbir ilâh yoktur. O hâlde hangi yönden (îmândan küfre) çevriliyorsunuz?” (Fâtır-3) buyuruyor.
Söz bu mevzûda daha çok uzar. Eğer, dîni yanlış i’tikâdlara karşı müdâfaa etmek, bid’at ehlinin bid’atına ve özellikle Haşeviyye’nin tevhîd ve tenzih akidesine ters düşen sözlerine gerekli cevapları vermek âlimler üzerine vâcib olmasaydı, bu mevzûnun izahını bu kadar uzun yapmazdım. Allahü teâlâ bize, dînine hizmet etmeyi ve yardım etmeyi emretti. Şu kadar var ki, âlimin silâhı ilmi ve sözüdür. Sultânın silâhı ise kılınç ve mızrağıdır. Nasıl sultâna, din düşmanlarına karşı kılıçlarını kınına sokmak caiz değil ise, âlimler için de, bid’at ehli ve doğru yoldan sapmış olanlara karşı sözle ve yazı ile cihâd etmemeleri aynı şekilde caiz değildir. Kim Allah için cihâd eder, O’nun dînine yardımcı olur. O’nu doğru olarak insanlara anlatır, dînine uymayan şeylerin yanlışlığını müslümanlara bildirirse, Allahü teâlânın muhafaza ve himâyesine, azîz ve üstün kılmasına müstehâk olur. Nitekim Allahü teâlâ, Muhammed sûresinin dördüncü âyet-i kerîmesinde meâlen; “Allah yolunda ölenlerin amellerini, Allah asla boşa çıkarmaz” buyuruyor.
Daha önce, Selef-i sâlihînin yolunda olanlar bu doğru akideyi her yerde rahatlıkla söylerken, bid’at ehli, bozuk i’tikâdlarını her yerde söyliyemezlerdi. Fakat şimdi, her yerde çekinmeden söylemeye başlamışlardır.
Kısaca, hak ve doğru olan yol zaîfletilmeye çalışıldığı zaman, her âlimin, hak ve doğru olan yola yardım ve hizmet etmek için olanca gücü ile çalışması, hakkı ayakta tutmak için, kendisini hak yerine ayaklar altına atmaya tercih etmesi lâzımdır.
Kim Allahü teâlânın rızâsını, nefsinin arzu ve isteklerine tercih ederse, Allahü teâlâ da o kuldan râzı olur. Kim insanların rızâsını tercih etmek sûretiyle, Allahü teâlânın gazâbına sebep olacak şeyi yaparsa, o kimseye hem Allahü teâlâ gazâb eder ve hem de onu insanların gözünden düşürür, İslâm âlimlerinden birisi şöyle buyurmuştur: “Kim Allahü teâlânın katındaki derecesinin ne olduğunu bilmek istiyorsa, Allahü teâlânın rızâsını ne kadar gözettiğine baksın.”
“Allahım! Hakka yardım eyle. Doğruyu izhâr eyle! Bu ümmete doğru işlerinde yardım eyle. Bununla dostların azîz, düşmanların zelîl olsun. Sana itaat edilip yasaklarından sakınılsın!”
Bu cevap bid’at ehline ulaşınca, ellerine büyük bir fırsat geçtiğine, artık İzzeddîn bin Abdüsselâm’ın sonunun geldiğine kesin gözle bakıyorlardı. Derhal bu cevapları Sultan Eşrefe ulaştırdılar. Sultan Eşref, bu cevapları görünce çok kızdı ve; “Demek ki, bana onun hakkında söyledikleri doğru imiş. Biz de onu, zamanımızda ilim ve dindarlık bakımından bir tane diye biliyorduk. Şimdi onun fâsıklardan, hattâ İslâmdan bile çıktığı anlaşılmış oldu” dedi. Bu sırada Sultan Eşref, yanında memleketin her tarafından gelmiş bir grup fıkıh âlimleri ile berâber, Ramazân-ı şerîf ayında bir iftar sofrasında idiler. Orada bulunanların hiçbirisi, sultâna cevap verme cesâretinde bulunamadı. Hattâ ba’zıları ise, bozuk i’tikâdda olan kimselerin sözlerini tasvîb eder yollu sözler sarfettiler. Hattâ onların dedikleri gibi fetvâ verdiklerini ifâde ediyorlardı.
Ertesi gün, Allahü teâlâ hakkı izhâr ve te’yid için, zamanın büyük Mâlikî âlimlerinden Cemâlüddîn Ebû Ömer bin Hâcib’i vesile kıldı. Bu zât, zamanının en büyük Mâlikî âlimi olup, ilmi ile âmil idi. Sultânın yanında İzzeddîn bin Abdüsselâm hakkında konuşmuş olan kadı ve âlimlere gitti ve onlara hitaben; “Size ne kadar şaşılır. Siz hak üzeresiniz de, başkaları bâtıl üzere mi? Hakkı konuşmanız gerekirken sustunuz. Allahü teâlânın rızâsını tercih etmediniz. Konuşanlarınız da, sanki İzzeddîn bin Abdüsselâm haksızmış gibi, “Sultâna bu ayda affetmek yaraşır” dedi. Bu öyle bir sözdür ki, onun suçlu olduğu ma’nâsını ifâde eder. Çünkü ancak suçlu affolunur. Siz ise sultâna, i’tikâdınızın, İbn-i Abdüsselâm’ın söylediği şekilde olduğunu ezilerek ve korkarak söylediniz. Hâlbuki Selef-i sâlihîn ve sonra gelen âlimler bu i’tikâd üzeredir. Onlara bu husûsta ancak, bozuk i’tikâdda olanlar karşı çıktılar. Allahü teâlâ, Bekâra sûresinin kırkikinci âyet-i kerîmesinde meâlen; “Hakkı, bâtıla, karıştırıp da, bile bile gizlemeyin” buyuruyor” diyerek, hakkı gizleyip, hakka yardımcı olmadıkları için âlimleri kınadı. Daha sonra orada bulunanlara, İzzeddîn bin Abdüsselâm’ın yazdıklarının doğru olduğuna dâir muvafakat yazısı yazdırdı.
Diğer taraftan, İbn-i Abdüsselâm da sultandan, Şafiî ve Hanbelî âlimlerinden müteşekkil bir meclis kurulmasını, bu mecliste Mâlikî ve Hanefî mezhebi fıkıh âlimleri ve daha birçok İslâm âliminin de hazır bulunmasını istedi. Sultânın huzûrunda kendisinin mektûbu okunurken, kendisine muvafakat gösteren âlimlerin, ilk önce sultânın kızgınlığı sebebiyle birşey diyemediklerini, istemiyerek sultânın sözüne muvafakat gösterdiklerini de bildirdi. Ayrıca; “İnanıyoruz ki, sultana hak olan i’tikâd iyice anlatıldığında ona rücû’ edecek, kendisine yanlış ve bozuk fikirleri doğru imiş gibi söyliyenlerin cezası verilecektir. Sultana, babası Âdil’in (Allahü teâlâ ondan râzı olsun ve ona rahmet eylesin) yolundan gitmek lâyıktır. Çünkü o, bozuk i’tikâdda olan kimselere gerekli dersi verdi ve onları hor ve hakîr eyledi” dedi. İbn-i Abdüsselâm’in bu isteği sultâna ulaşınca, sultan kâğıt kalem isteyip, şunları yazdı:
“Bismilâhirrahmânirrahîm! Büyük âlim İzzeddîn bin Abdüsselâm’ın bir meclis kurulup, kadıların ve âlimlerin burada hazır bulunarak i’tikâd mes’elesini görüşmelerine dâir isteği bana ulaştı. Fetvânı tetkik ettim. Böyle bir toplantıya ihtiyâç bırakmıyor. Biz, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) haklarında; “Benim, sünnetime ve bundan sonra gelen Hulefâ-i Râşidîn’in yoluna yapışınız” buyurduğu, dört halîfenin (r.anhüm) yoluna ve dört mezheb imamının yoluna tâbiyiz. Nefsin arzu ve isteklerine hâkim ve gâlib olan, hakka tâbi olan ve bid’atlerden korunmuş kimseler için bunlara tâbi olmak kâfidir. Hadîs-i şerîfte; “Fitne uykudadır. Fitneyi uyandırana Allahü teâlâ la’net etsin” buyurulmuştur. Kim fitneyi uyandırmaya teşebbüs ederse, ona gerekli mukâbelede bulunuruz.” Mektûbu İbn-i Abdüsselâm’a gönderdi, İbn-i Abdüsselâm’a mektûp ulaşınca, okuduktan sonra şöyle bir cevap yazdı.
Bismillâhirrahmânirrahîm! Allahü teâlâ Kur’ân-ı kerîmde meâlen; “Rabbin hakkı için, biz onların hepsine muhakkak sûrette, yapmakta oldukları şeylerden soracağız (ve cezalarını vereceğiz)” buyuruyor (Hicr: 92-93). Kudreti, kelâmı yüce, rahmeti umûmî, ni’meti bol olan Allahü teâlâya hamd eder, sonra derim ki; şüphesiz Allahü teâlâ, Habîbine ( aleyhisselâm ) meâlen şöyle buyurdu: “Eğer yeryüzündeki insanların ekserisine (ki onlar câhil ve kâfirlerdir) uyarsan, seni, Allah yolundan saptırırlar. Onlar, ancak zan ardından yürürler (babalarının gittiği yolu hak zannederler) ve sâdece yalan uydururlar” (En’âm-116). Allahü teâlâ, kullarına nasihat için kitaplar indirip, Peygamberler (aleyhimüsselâm) gönderdi. Se’âdet sahibi, Allahü teâlânın emirlerine uyup, yasaklarından sakınan kimsedir. Allahü teâlâ, Hucurât sûresinin altıncı âyet-i kerîmesinde meâlen; “Ey îmân edenler! Eğer size bir fâsık, bir haber getirirse, onu araştırın (doğruluğunu anlayıncaya kadar tahkîk edin). Değilse, bilmiyerek bir kavme sataşırsınız da yaptığınıza pişman olursunuz” buyuruyor. Allahü teâlânın emirlerine uyup, yasaklarından kaçmak en başta gelen vazîfemizdir. Bir meclis kurulup, âlimlerin orada toplanmasını taleb etmem, hem sultâna, hem de müslümanlara nasîhatta bulunmak içindi. Çünkü Resûlullaha ( aleyhisselâm ) “Din nedir?” diye sorulunca, Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ); “Din, nasihattir. Din nasihattir. Din nasihattir” buyurdu. Eshâb-ı Kirâm; “Kimin için yâ Resûlallah?” deyince, O da; “Allahü teâlâ için, Kur’ân-ı kerîmi için, Resûlü için, müslümanların imamları için ve bütün müslümanlar için” buyurdu. Allahü teâlâ için nasihat; insanlara, Allahü teâlânın emirlerine uyup, yasaklarından sakınmalarını, Allahü teâlânın kitabı için nasihat; O’nun ile amel etmeyi, Resûlullah için nasihat; Sünnet-i seniyyeye uymayı, müslümanların imamları için nasihat; onlara Allahü teâlânın emir ve yasaklarına uymalarını tavsiye etmek, müslümanlar için nasihat; onlara Allahü teâlâya yaklaştıracak şeyleri göstermektir, İşte ben de, bu mes’elede üzerime düşen vazîfeyi yerine getirmiş bulunuyorum.
Bu mes’elede vermiş olduğum cevaplara, Hanefî, Şafiî, Mâlikî ve Hanbelî mezhebi fıkıh âlimleri muvafakat göstermişlerdir. Verdiğimiz bu cevaplara karşı gelenler, Allahü teâlânın kıymet vermediği alalâde kimselerdir. Verdiğimiz cevapları kabûl etmemek, dînen caiz değildir. Onun kabûl edilmemesi mümkün değildir. Eğer bu bahsettiğim âlimler, sultânın meclisinde hazır bulunsa idiler, sultan sözümüzün doğruluğunu gayet iyi anlardı. Sultan bu mevzûyu tahkîk etmeye, derinlemesine tedkîk etme imkânına herkesten daha çok muktedirdir. Cevâbım huzûrlarında okunduğu zaman, orada bulunup da sultânın kızgınlığını görünce susmayı tercih eden âlimler de. benim sözümü bizzat yazılarıyla tasdik etmiştir. Eğer sultânı o derecede bir kızgınlık hâlinde görmese idiler, muhakkak sultânın huzûrunda, bu son sözleri gibi söylerlerdi.
Bütün bunlarla beraber, benim söylediklerim ve bana bu husûsta muhalefet edenlerin sözleri yazılır. Bütün İslâm âleminde ilmî mevzûlarda kendilerine müracaat edilen, güvenilir, büyük âlimlerden bu mes’ele hakkında bilgi istenir. Ben, sultânın mes’eleye vâkıf olması için, mü’teber âlimlerin kitaplarını kaynak olarak hazırlarım. Yine bana, akideleri bozuk olan o kimselerin, sultâna İmâm-ı Eş’arî, hazretlerinin Kur’ân-ı kerîmi hafife aldığının söylendiği ulaştı. Hâlbuki İmâm-ı Eş’arî’nin yolunda gidenler ile, bütün müslüman âlimler arasında, Kur’ân-ı kerîme hürmet etmenin vâcib olduğunda hiçbir ihtilâf yoktur. Hem bize göre, Kur’ân-ı kerîmi veya O’ndan bir şeyi (âyet-i kerîme, sûre-i şerîfe) aşağılayan, onlara kıymet vermiyen kimse kâfir olur, dînî nikâhı bozulur. Cenâzesi yıkanmaz, kefenlenmez, namazı kılınmaz, müslüman mezarlığına defn edilmez, özellikle bir yere atılıp, yırtıcı hayvanların yemesine bırakılır.
Allahü teâlânın kelâmı hakkında bizim i’tikâdımız şöyledir: Allahü teâlânın kelâmı kadîmdir, ezelîdir, zâtı ile kâimdir. Yüce zâtı, hiçbir mahlûka benzemediği gibi, kelâm-ı kadîmi de hiçbir mahlûkun kelâmına benzemez. Bununla beraber, mushaflara yazılır, gönüllerde saklıdır ve dillerimiz ile okuruz. Kim böyle inanmazsa, müslümanların i’tikâdından ayrılmış olur. Böyle inanmıyan ahmak ve câhildir. Burada şunu belirtmek isterim ki, dinde olmıyan şeyleri ortaya çıkaran, i’tikâdı bozuk bid’at ehline gerekli cevapları verip, onların sözlerini delîl ve vesîkalarla çürütmek, asla fitne çıkarmak değildir. Çünkü Allahü teâlâ, bildiklerini açıklayıp, gizlememelerini âlimlere emir buyurdu. Emre uymayanları la’netledi. Kim ki, Allahü teâlânın emrine uyar, O’nun dînine yardımcı olursa, Allahü teâlâ onları la’netlemez. Aksi takdîrde bu la’nete müstehak olurlar.
İctihâd ile ilgili husûsa gelince i’tikâd mevzûunda sâdece Ehl-i sünnet ve cemâat i’tikâdındayım. Ancak âlimler arasında füru’ ile ilgili husûslarda ihtilâf vardır (Bu da müslümanlar için, rahmettir).
Bu işte sâlim olan yolun hangisi olduğunu da söyledik. Size lâyık olan, babanızın yolunu ta’kib etmektir. Babanız Sultan Melik Âdil, Allahü teâlânın dînini yükseltmek için çalıştı ve O’nun için çalışanlara yardımcı oldu.
Biz, sâdece zâhire göre hükmederiz. Herkesin içini Allahü teâlâ bilir. Allahü teâlâya hamdolsun Resûlullah efendimize ( aleyhisselâm ) ve O’nun Ehl-i beytine, Eshâbına ve O’nun yolunda gidenlere salât ve selâm olsun.”
İbn-i Abdüsselâm mektûbu yazıp-bitirince, hiç beklemeden ve tereddüt göstermeden mektûbu kapatıp mühürleyerek elçiye verdi. İzzeddîn bin Abdüsselâm bu mektûbu yazarken, yanında zamanın büyük âlimlerinden bir zât ve İbn-i Abdüsselâma mektûp yazarken sultanın yanında bulunan âlimlerinden bir kısmı da vardı. Onlar, Sultan Eşreften gelen mektûbun muhtevâsını iyi biliyorlardı. Bu mektûp gelince çok korktular ve İzzeddîn bin Abdüsselâm’ın sultâna cevap vermekten âciz kalacağını zannettiler. Fakat İbn-i Abdüsselâm’ın derhal mektûp yazdığını görünce, hepsinin önceki zanları tamamen yok oldu. Yanında bulunan büyük âlim, İbn-i Abdüsselâm’ın bu cevâbını çok beğenip, bunun, Allahü teâlâ tarafından verilen ilâhî bir yardım olduğunu söyledi.
Mektûp sultâna okununca, Sultan Eşref çok kızdı, İbn-i Abdüsselâm’a muhalif olan bid’at ehli kimseler, onun işinin bittiğine inanıyorlardı. Sultan, sarayında hocalık yapan ve İbn-i Abdüsselâm’ı çok seven Garez Halîl’i yanına çağırdı. Yazdığı mektûbu ona vererek; “Bunu doğru İzzeddîn bin Abdüsselâm’a götüreceksin ve acele olarak cevâbını getireceksin” dedi. Garez Halîl, hemen İzzeddîn bin Abdüsselâm’ın huzûruna gitti. Huzûrunda son derece sevgi ve edeble oturarak, sultânın elçisi olduğunu söyledi. Sonra; “Vallahi hakkınızda düşmanlık yapıyorlar. Sen, işin başında sultanla görüşmemen sebebiyle, kendi aleyhine, onların lehine iş yapmış oldun. Eğer sultan seni bir defa görmüş olsaydı, bunlardan hiçbiri meydana gelmezdi. Çünkü, senin sultan yanında derecen ve kıymetin çok yüksektir. Sultan bana, senin yanına gelip, sana üç şartı olduğunu söylememi istedi. Birincisi; fetvâ vermiyeceksin, ikincisi; hiç kimse ile görüşmeyeceksin, üçüncüsü; evinden ayrılmayacaksın” dedi. Bunun üzerine İzzeddîn bin Abdüsselâm; “Ey Garez! Bu şartlar, Allahü teâlânın bana olan ni’metleridir. Devamlı şükrü gerektirir. Fetvâlara gelince, ben de zâten onun ile uğraşmak istemiyordum. Ben inanıyorum ki, müftî, Cehennemin kenarındadır. Eğer Allahü teâlâ fetvâ vermeyi bana vâcib kılmamış olsaydı, bu iş ile asla meşgûl olmazdım. Şimdi ise artık ma’zurum. Bu vücub benden düştü. Hamd Allahü teâlâya mahsûstur, insanlarla görüşmemem ve evimden ayrılmamam husûsuna gelince, ben hâl-i hazırda evimde bulunuyorum. Ey Garez! Evimden ayrılmamam, kendimi Rabbime ibâdete vermem, benim için büyük bir saadettir. Sa’îd o kimsedir ki; evinden ayrılmaz, orada günahlarından dolayı gözyaşı döker. Allahü teâlâya ibâdetle meşgûl olmam, Allahü teâlânın bana bir hediyesidir. Hak teâlâ bunu bana sultânın vâsıtası ile nasîb eyledi. Ancak o kızgın, ben ise sevinçli ve rahatım. Vallahi ey Garez! Eğer yanımda hediye edilecek bir elbise olmuş olsaydı, benim için müjde durumunda olan bu mektûba karşılık, sana o elbiseyi verirdim. Fakat şu seccadeyi al, üzerinde namaz kılarsın” dedi. Garez Halîl de seccadeyi kabûl edip öptü. Sonra veda edip oradan ayrıldı. Sultânın yanına gitti ve olanları ona anlattı. Sultan orada hazır bulunanlara; “Bana ne yapacağımı söyleyin, İbn-i Abdüsselâm, cezayı ni’met gören bir zâttır. Onu kendi hâline bırakalım” dedi.
Bu şekilde üç gün geçtikten sonra, Hanefî mezhebinin en büyük âlimi Allâme Cemâlüddîn Husayrî, bir merkebe binip talebeleriyle sultânın yanına gitti. Cemâlüddîn Husayrî, ilmiyle amel eden, mübârek bir zât idi. Sultan Eşrefe, Cemâlüddîn Husayrî’nin geldiği haber verilince, adamlarını gönderip onu surların içine aldılar. Sultânın sarayına kadar merkep üzerinde gitti. Sultan, Cemâlüddîn Husayrî’yi görünce, ayağa kalkıp ona doğru yürüdü. Ona çok iltifât ederek yanına oturttu. Ramazân-ı şerîf olduğundan ve Cemâlüddîn Husayrî sultânın yanına girdiğinde iftar vakti idi. Müezzin ezan okuyunca, hep birlikte cemâatle namaz kıldılar. Namazdan sonra orucunu açması için bardakla su getirdiler. O da bu suyu Husayrî hazretlerine uzatınca, o; “Senin yiyecek ve içeceğin için buraya gelmedim” deyince, Sultan; “Emriniz başım üstünedir” dedi. Cemâlüddîn Husayrî de sultana; “Seninle İzzeddîn bin Abdüsselâm arasında ne var? O, öyle. bir kimsedir ki, eğer Hind memleketinde veya dünyânın en uzak bir köşesinde olsaydı, sultanın onun bereketinden hem kendisi ve hem de memleketi istifâde etmesi ve diğer memleketlere onunla iftihar etmesi için onu memleketine getirmesi gerekir” dedi. Bunun üzerine sultan; “Bende onun bizzat kendi eliyle yazmış olduğu ve akidesini anlatan kâğıtlar var. Sen de oku, onun hakkındaki kararını ver” deyince, Cemâlüddîn Husayrî, İbn-i Abdüsselâm’dan gelen ve Ehl-i sünnet i’tikâdını anlatan yazıları sonuna kadar okudu ve; “Bu, müslümanların i’tikâdı, sâlihlerin şiarı, mü’minlerin yakînidir. Burada yazılanların hepsi doğrudur. Bunlara karşı çıkan, yanlış yoldadır” dedi. Sultan bu sözleri duyunca, İbn-i Abdüsselâm ile arasında olanlardan dolayı Allahü teâlâdan af ve mağfiret diledi ve hatâsını telâfi etmek için İbn-i Abdüsselâm’a bir adam gönderdi. Hakkını helâl etmesini ve onunla görüşmek istediğini bildirdi. Sultan, Cemâlüddîn Husayrî ile görüşmeden önce, bid’at ehli kimselerin sözlerine göre hareket ediyordu. Bu yüzden onlar, en parlak devirlerini yaşıyorlardı. Ancak Husayrî hazretleri sultanla görüşüp, hak olan Ehl-i sünnet i’tikâdı meydana çıkınca, bid’at ehlinin bozuk akidelerini yayma çalışmalarının önüne geçilmiş oldu. Cemâlüddîn Husayrî, mücâdele ve münazaa kapısını kapatmak için, kelâm mes’eleleri üzerinde konuşmaktan sakınılmasını, bu mevzûda hiç kimsenin herhangi bir şekilde fetvâ vermemesini söyledi. Böylece uzun süre bid’at ehli sesini çıkaramadı.
Şemsüddîn İbni Cevzî, Sultan Eşrefin yanına geldi. Şemsüddîn, zamanının büyük vâ’izlerinden idi. Herkesin hürmet ve kabûlünü kazanmıştı. Va’z ederken çok te’sîrli konuşurdu. Hem kendisi ağlar, hem de cemâati ağlatırdı. Cemâat, meclisinden kendilerinden geçmiş olarak ayrılırlardı. Va’zlarını Cumartesi günleri verirdi. Şemsüddîn İbni Cevzî, sultanın huzûruna girince, sultan kendisine; “Mekâsid-üs-salât” kitabını verdi ve “Bu kitabı oku” dedi. O da okuyup, “Bu kitap çok güzeldir. Bir benzeri yazılmamıştır” dedi. Bunun üzerine Sultan, ona; “Bu kitabı, va’z meclisinde insanlara teşvik eyle” dedi.
Şemsüddîn İbni Cevzî, va’z vermek için kürsiye çıkıp, Allahü teâlâya hamd ve Resûlüne ( aleyhisselâm ) salât ve selâmdan sonra şöyle dedi: “Biliniz ki, bedenî ibâdetlerin en faziletlisi namazdır. Namaz, kişiyi Rabbine yaklaştırır.
Mekâsıd-üs-salât kitabına çok önem veriniz. Bu kitabı, büyük âlim İzzeddîn bin Abdüsselâm yazmıştır. Bu kitabı iyi anlayınız ve onu iyi ezberleyiniz.
Onu çocuklarınıza ve yakınlarınıza öğretiniz. Bu kitabın fâidesi pekçoktur.” Bundan dolayı bu kitap çok yazıldı ve herkes tarafından okundu.
Bu hâdiselerden sonra, İbn-i Abdüsselâm’ın sultanın yanında yeri çok yükseldi. Sultan ölüm hastalığında iken, yakınlarından birisine;
“İzzeddîn bin Abdüsselâm’a git. Seni çok seven Sultan-ı Âdil Ebû Bekr’in oğlu Mûsâ sana selâm söyledi. Zât-ı âlinizin gelmesini, kendisine yarın huzûr-i ilâhide faydalı olacak şeyleri anlatmanızı ve duâ etmenizi ister de!” diye bildirdi. Haberci, sultânın dediklerini aynen İzzeddîn bin Abdüsselâm’a anlattı. O da bu teklifi kabûl etti ve; “Böyle bir ziyâret, en faziletli ibâdetlerdendir. Çünkü bunda birçok fâideler vardır, inşâallah” dedi.
İbn-i Abdüsselâm kalkıp, sultânın yanına kadar gitti. Oraya varınca sultana selâm verdi. Mûsâ onu görünce çok sevindi ve hemen onun elini öptü.
Sonra “Ey İzzeddîn! Bana hakkını helâl et. Benim için Allahü teâlâya düâ et. Bana nasihatlerde bulun” dedi. O zaman İbn-i Abdüsselâm; “Ben, her gece, insanlara olan hakkımı helâl ediyorum. Ben kimsenin bende bir hakkı olmadan gecelerim. Bunun mükâfatını ve karşılığını Allahü teâlâdan bekliyorum, insanlardan asla bir karşılık beklemiyorum. Ecrimin Allahü teâlâdan olup, insanlardan olmaması bana herşeyden daha kıymetlidir. Sultâna duâ etmeme gelince, çoğunlukla ben ona duâ ediyorum. Çünkü sultânın durumu iyi olursa, İslâmın ve müslümanların durumu da iyi ve güzel olur.
Allahü teâlâ sultâna; yarın huzûr-i ilâhîde yüzünü ak edecek şeyleri görmek nasîb eylesin” dedi. Sultan bu ziyâretten ve İbn-i Abdüsselâm’ın sözlerinden memnun kalarak; “Allahü teâlâ sana hayırlar versin” dedi.
Hadîs âlimi. İsmi, Muhammed bin Abdülganî bin Abdülvâhid bin Ali Sürûr el-Makdisî’dir. Künyesi Ebü’l-Feth olup, lakabı İzzeddîn’dir. 566 (m. 1170) senesinde Dımeşk’da doğup, 613 (m. 1216) târihinde vefât etti. Daha küçüklüğünde, babası onunla ilgilendi Dımeşk’da çocuk yaşta; Ebû Meâli bin Sâbir, Hıdır bin Tâvûs, Ebû Mecd Baniyâsî’den hadîs-i şerîf dinlemesini te’min etti. Ondört yaşında iken, Bağdad’a gitti. Ebû Feth bin Şâtil, Nasrullah Kazzâz ve başkalarından hadîs-i şerîf dinledi. Ebû Feth bin Munâ’dan fıkıh ilmini okudu. İsfehan’da; Ebû Fedâil Abdürrahîm bin Muhammed bin Kâğızî, Mes’ûd el-Cemâl, Ebü’l-Mekârim Lebbân’dan, Mısır’da; Ebû Kâsım Bûsîrî ve daha birçok âlimden hadîs-i şerîf rivâyet etti. Kendisinden de; iki oğlu, Takıyyüddîn Ahmed, İzzeddîn Abdürrahmân, Hâfız Ziyâüddîn, Şihâb et-Tûsî, Şemsüddîn Abdürrahmân bin Muhammed, Fahrüddîn Ali ve başka âlimler de hadîs-i şerîf rivâyet etmişlerdir.
Âlimlerin onun hakkında buyurdukları: İbn-i Neccâr “Biz onunla beraber âlimlerden çok hadîs-i şerîf dinledik. O, bizzat kendisi çok yazdı. Çok kaynak kitap satın aldı. Pekçok kitap ve risaleleri (küçük kitapları) yazarak çoğalttı, İzzeddîn bin Hâfız büyük bir âlim idi. Hadîs-i şerîfleri hem metin ve hem de senetleriyle birlikte ezberler idi. Hadîs-i şerîflerin ma’nâlarını, garîbini ve müşkilini, hadîs âlimlerinin isimlerini, künyelerini, ömürlerini, neseblerini, hadîs ilmine göre haklarında yapılan cerh ve ta’dilleri bilirdi. Hadîs ilmine göre, güvenilir, âdil ve sadûk vasıflarını hâiz olup, dinimizin emir ve yasaklarına uygun yaşayışı, ahlâkı, temiz ve güzel idi. Mürüvvet sahibi idi. Çok zeki idi. Yakınlarının hakkını gözetir, garîblere yardımcı olurdu.”
Hâfız Ziya ise; “İzzeddîn bin Hâfız, hem büyük bir hadîs âlimi ve hem de fıkıh âlimi olup, çeşitli ilimlerde de mütehassıs idi. Kırâati pek güzel idi. Okurken çok ağlardı. Pek cömert idi. Hadîs âlimlerinin yanında güvenilir ve mu’teber bir zât idi. Dımeşk’da, Dâr-ül-Batîh mescidinde her Cum’a gecesi halka hadîs-i şerîf okurdu. Herkes onun sohbet ve konuşmalarından çok istifâde ederdi. Daha sonra, bu câmiden ayrıldı. Babasının kaldığı yere gitti. Orada her Cum’a günü, Cum’a namazından sonra hadîs-i şerîf okurdu. Ahlâkı örnek, mürüvveti tam bir âlim idi” dedi.
Ebû Şâme; “İzzeddîn Hâfız, Melik-i muazzam Îsâ’dan çok hadîs-i şerîf dinledi. Hadîs ilminde Hâfız olup, dindar, haram olması ihtimâli olan şeylerden sakınan, dünyâya rağbet etmiyen mübârek bir zâttı” demektedir.
Yakınlarından birisi anlatır: “Vefât ettiği gece, onun yanında okuyorduk. Bu sırada, karnı üzerinde kandili andıran bir nûr gördüm.” Bunu, hadîs âlimlerinden Ziya anlatmıştır.
Muhammed bin Abdülganî’ye âit birçok güzel rü’yâlar, anlatılmıştır. Bunlardan birisi de şöyledir: Mes’ûd bin Ebû Bekr bin Şükr, vefâtından sonra onu rü’yâda gördü. Onun yüzü, sanki ay gibi idi. Dünyâda onun sûretinde bir kimseyi görmedim. Saçları, sarığının altından çıkmıştı. Onun saçlarının siyahlığı gibi görmedim. Ona; “Ey İzzeddîn! Nasılsın?” deyince, bana; “Sen ve ben, Cennetliğiz” dedi.
Bir başkası da onu rü’yâsında görüp; “Allah aşkına söyle, Rabbin sana ne muâmele eyledi?” dedi. O da cevaben; “Her türlü hayır ve iyilik ile karşılaştım” dedi.
Ahmed bin Muhammed bin Halef de şöyle anlattı: “İzzeddîn bin Hâfız’ı rü’yâda gördüm. Bana; Resûlullah ( aleyhisselâm ) efendimizin yanına geldiğini, bütün ihtiyâçlarını verdiğini söyledi.”
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Tekmiletün li vefeyât-in-nâkile cild-4, sh. 252
Evliyânın büyüklerinden. İsmi, İzzeddîn bin Naîm’dir. Âlim, kâmil, ârif bir zât olan İzzeddîn bin Naîm’in çok kerâmetleri görüldü. 675 (m. 1276) senesinde vefât etti. Hama şehri yakınındaki Sıla köyüne defnedildi Doğum târihi ve hayâtı hakkında bilgi yoktur.
Es-Sirâc şöyle anlatır: “Hama vâlisi, alçak tabiatlı ba’zı kimselerin sözlerine kanarak, imtihan etmek için İzzeddîn bin Naîm’in dergâhına, içinde şarap olan bir takım eşyaların götürülmesini emretti. Eşyalar götürüldüğünde, İzzeddîn bin Naîm bunlara bakıp indirilmesini emretti. Orada bulunanlar bunların şarap olduğunu söylediklerinde, o tekrar; “İndiriniz ve bu tulumları çiğneyiniz” dedi. Bunları çiğnedikten sonra, içlerini açıp baktıklarında, son derece güzel ve lezzetli bir bal olduğunu gördüler. Dergâhda bulunanların hepsi doya doya yediler. Bir kısmını da Hama vâlisine gönderdiler.”
Yine es-Sirâc anlatır. “Sultan Rükneddîn Ebü’l-Feth Beybûrûs bin Abdullah, birgün İzzeddîn bin Naîm’in ziyâretine geldi Yolda yanında olanlara; “Bugün bol etli pilavı, dergâhda İzzeddîn bin Naîm’den yiyeceğiz. O yemek ise, ateşsiz pişmiş olacak. Bize izzet ve ikram edecek gücü bulabilecek mi bakalım” diyerek büyüklendi. Oraya vardıklarında, İzzeddîn bin Naîm, meydana büyük bir kuyu kazılmasını ve içine pirinç ve et olan bir kazan konulup, üzerinin de muntazam olarak toprakla örtülmesini emretti. Aradan bir müddet geçtikten sonra, İzzeddîn bin Naîm kuyunun ağzını açtırdı. Sultan ve oradakiler kendileri için yemek olacak şeylerin ateşsiz yerde pişmemiş olmasından endişe ettiler. Nihâyet kuyu açıldı. Ateşsiz olarak, yüksek hararetteki bu kuyudan gayet güzel bir şekilde pişmiş etli pilav çıktı. O zaman İzzeddîn bin Naîm; “Afiyetle yiyiniz” buyurdu. Sultan ve yanındakiler, bu velî zâtın ikram ve ihsânının bolluğuna şaşırdılar. Sultan, karşılık olarak birşeyler vermek istedi. Fakat İzzeddîn bin Naîm, ondan hiçbir şey kabûl etmedi. Orada bulunanların îmânları ve sevgileri kuvvetlendi.”
Hindistan ulemâ ve evliyâsının büyüklerinden. İsmi, Muhammed bin Atâ olup, Hamîdüddîn lakabı ile tanındı. Nâgûrî nisbet edildi. Şam ve Bağdad’da din ilimleri tahsil etti. Şihâbüddîn Sühreverdî hazretlerinin sohbetleriyle şereflendi. Onun halifesi olarak Hindistan’a gitti. Orada Çeştî büyüklerinden Hâce Kutbüddîn Bahtiyar Kâkî’ye talebe oldu. Hem Sühreverdî, hem de Çeştî büyüklerinin yolunda ilerledi. Feridüddîn Genc-i Şeker hazretleriyle sohbet etti. Hindistan’ın çeşitli şehirlerinde kadılık yaptı. 650 (m. 1252) yılında Dehlî’de vefât etti. Hocası Kutbüddîn Bahtiyar Kâkî hazretlerinin ayak ucuna defnedildi.
Herkese iyilik eden, vaktini, Allahü teâlânın kullarına O’nun dînini öğretmekle kıymetlendiren Kâdı Hamîdüddîn Nâgûrî, insanlarla iyi geçinir, herkese iyilik ederdi. İnsanlara karşı çok merhametliydi. Onları Cehennemde ebedî azap çekmekten kurtarmak için durmadan çalışırdı. Hakka olan aşkını dile getirdiği şiirleri dilden dile dolaşır, güzel eserleri her cemiyette okunur, istifâde edilirdi.
“Fevâid-ül-füâd” adlı eserde, onun şiirleriyle ilgili bir menkıbe şöyle anlatılır. Zamanın büyüklerinden ve Kutbüddîn Bahtiyar Kâkî’nin ileri gelen halîfelerinden olan Feridüddîn Genc-i Şeker, huzûrunda kaside okunmasını emir buyurdu. Kasîde okuyacak kimse bulunamadı. Talebelerinden Bedreddîn’e emredip, Kâdı Hamîdüddîn Nâgûrî’nin gönderdiği mektûpları getirmesini söyledi. Bedreddîn, mektûp ve yazıları sakladığı çantayı getirip, önüne koydu. Eline gelen ilk mektûbu Feridüddîn hazretlerine verdi. “Ayakta oku” buyurdu. O da mektûbu okumaya başladı. Mektûpta şöyle diyordu: “Fakîr, hakîr, zaîf, nahîf Muhammed Atâ ki, dervişlerin bendesi, baş ve gözüyle onların ayaklarının tozudur.” Şeyh bu kadar dinleyince, kendine bir hâl ve zevk peyda oldu. Sonra bu mektûpta bulunan şu rubaiyi okuttu:
O akıl nerede ki, kemaline erişsin, O rûh nerededir ki, Celâline yetişsin, Farzedelim ki, yüzünden perdeyi kaldırmışsın, O göz nerededir ki, Cemâline erişsin.
Kâdı Hamîdüddîn hazretleri, zâhir ve batın ilimlerinde birçok talebe yetiştirdi. Kerâmetleri meşhûr oldu. Kıymetli eserler yazdı. “Tavâliüş-şümûs” adlı eserinde hakikât sırlarını anlattı.
Tasavvuf ve hakîkatten nasîbi olan bir azîz, bu zaîf kula anlattı: Anadoludaki hücrelerden birine girmiştim. Keskin görüşlü biri bana baktı ve hâlimden birşeyler anlayıp, beni bir yere götürdü. Huşû’ üzere duran bir dervişin yanına vardık. Yanımdaki kimse, bana dönüp; “Bu azîz, oniki senedir Celâl’in müşâhadesindedir. Da’vet gelir diye ayakta hazır beklemektedir. Her seher vakti, aniden “Hû” ismi, onun dilinden kulağımıza erişir. Hû ismini söyleyince, ağzından, yeni doğan güneş gibi bir nûr parlar” dedi.
Kâdı Hamîdüddîn bu eserinde ve diğerlerinde, vahdet ve tevhîd sırlarını, tasavvuf erbâbının gönlündeki aşk ve muhabbet nehirlerinin sızıntı ve serpintilerini dile getirip, ortaya döktü. Ama ehli kalmadı ki anlasın, kaybeden yok ki, bulunca sevinsin. Beyt:
Bilmiyenler tanıyamaz bileni O halde sözü kısa kesmeli.
İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ KÂDI İMÂDÜDDÎN (Nasr bin Abdürrezzâk)
Hanbelî mezhebi fıkıh ve hadîs âlimlerinin büyüklerinden, vâ’iz. İsmi, Nasr bin Abdürrezzâk bin Abdülkâdir-i Geylânî el-Bağdâdî olup, künyesi Ebû Sâlih, lakabı İmâdüddîn’dir. Seyyid Abdülkâdir-i Geylânî hazretlerinin torunudur. Hanbelî mezhebinde ilk Kâdı’l-kudâtdır. 564 (m. 1169) senesi Rebî’ul-âhır ayının 24. günü seher vaktinde doğdu. 633 (m. 1236) senesi Şevval ayının 16. günü vefât etti. Câmi-i Kasr’da cenâze namazı kılındı, idârecilerden, âlimlerden ve diğer insanlardan, çok kalabalık bir cemâat toplandı. Herkes, tabutunu biraz olsun taşıyabilmek için can atıyordu. İmâm-ı Ahmed bin Hanbel hazretlerinin türbesinde defnolundu.
Diğer birçok İslâm âlimi gibi, Nasr bin Abdürrezzâk hazretleri de daha çocuk yaşta ilim tahsiline başladı. İlk olarak Kur’ân-ı kerîmi öğrendi. Bundan sonra, babasından ve amcası Abdülvehhâb bin Abdülkâdir-i Geylânî hazretlerinden hadîs-i şerîf dinledi. Bunlardan başka, Ebü’l-Alâ el-Hemedânî, Silefî, Ebû Mûsâ el-Medînî ve başka âlimlerden icâzet (diploma) aldı. Ayrıca, Ebû Hâşim Îsâ bin Ahmed ed-Dûşânî, Saîd bin Safi el-Hamâlî, Ahmed bin Mübârek el-Merkı’ânî, Abdülhak bin Abdülhâlık, Müslim bin Sabit İbn-ün-Nehhâs, Abdülmuhsin bin Türeyk, Şühde ve başka âlimlerin sohbetlerinde bulunup, onlardan ilim öğrendi. Kendisinden ise; Abdüssamed bin Ebi’l-Ceyş Necîb el-Harrânî, Kemâl el-Bezzâr ve başka birçok zât ilim öğrenip rivâyetlerde bulunmuşlardır.
İlim öğrenmekteki gayret ve istidâdının çok fazla olması sebebiyle, kısa zamanda çeşitli ilimlerde yetişen Nasr bin Abdürrezzâk, bilhassa fıkıh, hadîs, kelâm, münâzara, hılâf gibi ilimlerde çok yükseldi. Dedesi Seyyid Abdülkâdir-i Geylânî hazretlerinin medresesinde ders, va’z ve fetvâ vermeye başladı. Kendisi Hanbelî mezhebi âlimlerinden idi. Bununla beraber, diğer mezheblerin bilgilerinin inceliklerine de vâkıf idi. Dînî ibâreleri çözmekte pek mahir idi. Hadîs ilmi tahsîl edenler için, ayrıca bir meclis kurdu. Ezberinden hadîs-i şerîf okurdu, insanlar da ondan duyduklarını yazarlardı. Herkes tarafından sevilip, hürmet edilen, çok yüksek bir zât idi. Tanınmaktan, şöhret sahibi, parmakla gösterilen birisi olmaktan çok uzak durur, çok sakınırdı. İbâdet ve taâtla meşgûl idi. Ağırbaşlı, vakûr ve heybetli idi. Fakat kibirli değildi. Tevâzu sahibi idi. Alçak gönüllü idi. Aklının ve zekâsının kuvveti fevkalâde idi. Lütuf, iyilik, ikram sahibi idi. Tatlı dilli ve güler yüzlü idi. İnsanlara muâmelesi çok güzel idi. Yanına gelen herkes, kendisinden memnun ayrılırdı. Aile efradına karşı olan yumuşaklık ve ikramı daha fazla idi. Allahü teâlânın râzı olduğu istikâmetten ve dosdoğru olmaktan hiç ayrılmadı.
Halîfe Nâsır’ın 622 (m. 1225) senesinde vefât etmesinden sonra yerine geçen oğlu Zâhir, âdil ve sâlih bir kimse idi. Zulme ve haksızlığa meydan vermezdi. Ahkâm-ı İslâmiyenin tam tatbik edilmesi için çok gayret etti. Hattâ İbn-ül-Esîr diyor ki: “Bir kimse; “Ömer bin Abdülazîz hazretlerinden sonra gelen devlet reîsleri içinde, adâlet, doğruluk bakımından ona en çok benziyeni Zâhir idi” dese, doğrudur.” İşte bu Zâhir, Nasr bin Abdürrezzâk hazretlerini bütün memleketin Kâdı’l-kudâtı olarak ta’yin etmek istedi. Akrabasını gözetmesine, onları ziyâret etmesine mâni olunmaması şartı ile kabûl etti. Halîfe ona dedi ki: “Her hak sahibine hakkını mutlaka ver! Sâdece Allahü teâlâdan kork! Ondan başka birşeyden korkma! Her hâlde Allahü teâlânın emrini gözet! Hiç kimse hakkında hatır için hüküm verme!” Ayrıca halîfe kendisine bin dinar para gönderdi. O da bu para ile borçlarını ödedi, İmâdüddîn Ebû Sâlih el-Geylânî hazretleri devamlı olarak ahlâk-ı hamide (güzel ahlâk) üzere idi. Kâdı’l-kudât makamında bulunması, onun sertleşmesine, kibirlenmesine sebeb olmadı. Bilakis, zühdü, takvâsı İslâmiyetin emirlerine bağlılığı her gün arttı. Bu vazîfeden ayrıldıktan sonra, tekrar ilim öğretmek ile meşgûl oldu. Her işinde çok ihtiyâtlı davranırdı, iyice araştırıp tahkîk etmedikten sonra, bir hadîs-i şerîfi rivâyet etmezdi.
Nasr bin Abdürrezzâk el-Geylânî hazretleri şöyle anlatır: “Bana her sene Receb ayında Nâsıriyye Vakfı’ndan bir miktar para verilirdi. Bir sene, o paranın dağıtıldığı günlerde, İmâm-ı Ahmed bin Hanbel hazretlerinin kabrini ziyârete gitmiştim. Geri döndüğümde, herkesin rusûmlerini (verilmekte olan o paralarını) aldıklarını öğrendim. Bana; senin paran İbn-i Tûmâ’dadır. Ondan alacaksın dediler. İbn-i Tûmâ Hıristiyan idi. İhtiyâcım için, nafakam için harcedeceğim bu paranın, bir kâfirin elinden gelmesini, parayı ondan almayı uygun bulmadım. Allahü teâlâya güvenerek, onun rızıklara kefil olduğunu, yarattığı mahlûkunun rızkını elbette vereceğini, şayet borçlanacak olsak bile, Allahü teâlânın kolaylık göstereceğini, O’nun en iyi vekîl olduğunu, kendisine sığınanlara yardım ettiğini düşünerek, O’na güvenerek ve sığınarak eve geldim. O kimse de zâten getirip parayı vermedi. Nihâyet birkaç ay sonra, parayı bana getirip teslim etmiyen hıristiyan öldürüldü. Evinde bulunan ve bana âit olduğu anlaşılan para da oradan alınıp bana teslim edildi.
Hâfız Ziya ( radıyallahü anh ), Ebû Sâlih Nasr bin Abdürrezzâk hazretlerini çok övmekte, hayırlı vasıflarını zikrederek, kendisinden kalabalık bir cemâatin fıkıh öğrenip çok fâidelendiklerini bildirmektedir.
Sarsarî de, İmâm-ı Ahmed bin Hanbel ve onun mezhebinde bulunan âlimleri anlattığı Kasîde-i lâmiyyesinde Ebû Sâlih Nasr hazretlerini çok medh etmekte, kendisinden, “Asrımızda fıkhın direği, her müşkili hâlleden Ebû Sâlih” diye bahsetmektedir.
Nasr bin Abdürrezzâk hazretlerinin ba’zı eserleri olup; İrşâd-ül-mübtediîn, Erbe’ûne hadîsen, Mecâlisün fil-hadîs bunlardandır.
Ebû Sâlih Nasr bin Abdürrezzâk’ın ( radıyallahü anh ), Peygamber efendimize ( aleyhisselâm ) kadar olan râvîlerini zikrederek rivâyet ettiği bir hadîs-i şerîfte buyuruldu ki: “Ey kadınlar topluluğu! Çok sadaka verin ve çok istiğfar edin! Şüphesiz ki, ben, Cehennem ehlinin çoğunun siz kadınlardan olduğunu gördüm.”
Mâlikî mezhebi fıkıh ve tefsîr âlimi. Künyesi Ebü’l-Abbâs olup ismi, Ahmed bin Ebi’l-Alâ İdrîs bin Abdürrahmân bin Abdullah İbni Yelin’dir. Aslen Karâfe bölgesinden olduğu için “Karâfî” diye tanınan Ahmed bin İdrîs, 626 (m. 1228) yılında Mısır’da doğdu. Mâlikî fıkhında ihtisas sahibi oldu. Bu husûsta zamanının tek âlimi olan Ahmed bin İdrîs, 684 (m. 1285) yılında Mısır’da vefât etti ve Karâfe’de defn olundu.
Ahmed bin İdrîs el-Karâfi, Sultân-ül-ulemâ diye tanınan İzzeddîn bin Abdüsselâm eş-Şâfiî, el-İmâm el-Allâme Şerefüddîn Muhammed bin İmrân (Şerîf el-Karekî diye meşhûr) ve Kâdı’l-kudât Şemsüddîn Ebû Bekr Muhammed bin İbrâhim bin Abdülvâhid İdrîsî’den ilim öğrendi. Şemsüddîn Ebû Bekr Muhammed el-İdrisî’nin “Kitâb-ül-vüsûl ve Sevâb-ül-Kur’ân” adlı eserini, ondan dinledi.
İbn-i Ferhûn onun hakkında; “Karâfî, aklî ve naklî ilimlerde kendisini yetiştirmiş, bilhassa fıkıh ilminde mesafe katetmiş bir âlimdir” demektedir.
Ebü’l-Abbâs Ahmed Karâfî, Süleymâniye Kütüphânesi’nin İ. İsmâil Hakkı kısmı 492 numarada kayıtlı “Kitâb-ül-fürûk” adlı eserinde, zühd, hased ve ucb hakkında şöyle buyurmaktadır:
Zühd, ya’nî dünyâdan el çekmek, mal ve mülkün olmaması demek değildir. Zühd; kalbin dünyâya, mala bağlılığının olmamasıdır. Çünkü zâhid, ba’zan insanların en zenginlerinden olabilir. Fakat buna rağmen o yine zâhiddir. Çünkü o, elinde bulunan mala, mülke ve servete i’tibâr etmez. Onları hatırına bile getirmez. Onun için malın varlığı ile yokluğu arasında fark yoktur. Elinde bulunanı Allah yolunda harcamak ona çok kolay gelir. Ba’zı kimseler vardır, çok fakir olmalarına rağmen zâhid değillerdir. Hattâ kalbi dünyâ sevgisi ile dolu olduğu için, çok hırslıdır. Hırsından dünyâya doymak bilmez. Bundan dolayı zühd, malın olup olmamasına bağlı olmayıp, kalbin dünyâya i’tibâr etmemesine, kıymet vermemesine bağlıdır. Haramlardan el çekmek ise, elbette lâzımdır.
Hased; Allahü teâlânın bir kuluna ihsân etdiği ni’metin ondan çıkmasını istemektir. Faydalı olmayan, zararlı olan birşeyin ondan çıkmasını istemek, hased olmaz. “Gayret” olur. İlmini, mal, mevki ele geçirmek, günah işlemek için kullanan din adamından ilmin gitmesini istemek gayret olur. Malını haramda, zulümde, İslâmiyeti yıkmakta, bid’atleri ve günahları yaymakta kullananın malının yok olmasını istemek de hased olmaz, din gayreti olur. Bir kimsenin kalbinde hased bulunur, kendisi buna üzülür, bunu istemezse, bu günah olmaz. Kalbde bulunan hâtıra, günah sayılmaz. Hâtıranın kalbe gelmesi insanın elinde değildir. Kalbinde hased bulunmasından üzülmezse veya arzusu ile hased ederse, hased olur, haram olur. Bu hasedini sözleri ile, hareketleri ile belli ederse, günahı daha çok olur. Hadîs-i şerîfte; “İnsan, üç şeyden kurtulamaz; sû-i zan, tayere, hased. Sû-i zan edince, buna uygun harekette bulunmayınız. Uğursuz zan ettiğiniz şeyi Allaha tevekkül ederek yapınız. Hased ettiğiniz kimseyi hiç incitmeyiniz” buyuruldu. Tayere, uğursuzluğa inanmaktır. Sû-i zan, bir kimseyi kötü zan etmekdir. Bu hadîs-i şerîfden anlaşılıyor ki, kalbde hased hâsıl olması, haram değildir. Bundan râzı olmak, devamını istemek, haram olur. Hadîs-i şerîfte; “Kalbe gelen kötü şey söylenmedikçe ve buna uygun hareket edilmedikçe affolur” buyuruldu. İnsanın kalbine küfre sebep olan bir düşünce gelince, bundan üzülür ve hemen red ederse, bu kısa düşünce küfr olmaz. Farzı yapmamak veya bir haramı yapmak düşüncesi de böyledir. Fakat senelerce sonra kâfir olmaya karar verirse, hattâ bunu bir şarta bağlasa dahi imansız olur. Senelerce sonra haram işlemeğe niyet ederse, karar verirse, o anda günaha girer. Fakat, haramı işlemenin günahı, işlemeğe niyet etmekten daha büyüktür.
Ucb; yaptığı ibâdetleri, iyilikleri beğenerek, bunlarla övünmektir. Yaptığı ibâdetlerin, iyiliklerin kıymetini bilerek, bunların elden gitmesini düşünerek korkmak, üzülmek ucb olmaz. Yahut, bunların Allahü teâlâdan gelen ni’metler olduğunu düşünerek sevinmek de ucb olmaz. Bunların Allahü teâlâdan gelen ni’metler olduğunu düşünmeyerek, kendi yaptığını, kazandığını sanarak sevinmek, kendini beğenmek, ucb olur. Ucbun zıddına; minnet denir. Minnet, ni’mete kendi eliyle, kendi çalışmasıyla kavuşmadığını, Allahü teâlânın lütfu ve ihsânı olduğunu düşünmektir. Böyle düşünmek, ucb tehlikesi olduğu zaman farz olur. Diğer zamanlarda ise müstehabdır. İnsanı ucba sürükleyen sebeplerin başında, cehâlet ve gaflet gelmektedir. Bu ucbdan kurtulmak için, her şeyin Allahü teâlânın dilemesi ile ve yaratması ile meydana geldiğini ve akıl, ilim, ibadet etmek, mal ve mevki gibi kıymetli ni’metlerin Allahü teâlânın lütfu ve ihsânı olduklarını düşünmek lâzımdır. “Ni’met”, insana fâideli olan, tatlı gelen şey demektir. Bütün ni’metleri gönderen Allahü teâlâdır. O’ndan başka yaratıcı ve gönderici yoktur.
Karâfî buyurdu ki: “Hased edenlerle münâzara etmeyi bırakın. Çünkü bu durumda siz öfkelenirsiniz, hased eden bundan faydalanır ve inkâr eder.”
9) Kitâb-ül-fürûkİSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ KÂSIM BİN HÜSEYN EL-HAREZMÎ
Fıkıh, nahiv ve lügat âlimi. İsmi, Kâsım bin Hüseyn bin Muhamed el-Harezmî olup, künyesi Ebû Muhammed’dir. Lakabı Sadr-ül-efâdıl’dir. Aslen Harezmli olan Kâsım bin Hüseyn, 555 (m. 1160) senesinde doğdu. Güzel ahlâk sahibi, güler yüzlü, hoş sohbet bir zât idi. 617 (m. 1220) senesinde vefât etti.
Kâsım bin Hüseyn, Ebü’l-Feth Yâsir bin Abdüsseyyid el-Mutarrizî, Burhâneddîn Nasır ve zamanının büyük âlimlerinden fıkıh ilmini tahsil etti.
Kâsım el-Harezmî, Ehl-i sünnet i’tikâdında olan âlimlerle sohbet etmiştir. Zamanında bozuk i’tikâd sahibleri çoğalmıştı. Kendisi şöyle anlatır: “Birgün ben, hareketsizce oturan, yaşlılık alâmetleri yüzünden açıkça anlaşılan bir âlime; “Mezhebin nedir?” diye sordum. O da; “Ben Hanefî mezhebindenim. Harezmli değilim. Buhârâ’da ilim tahsil ettim. Oranın büyük âlimleri ile görüştüm ve sohbetlerinde bulundum” dedi. Bunun üzerine ben onun Mu’tezilî denilen bozuk fırkadan olmadığını ve bu durumdan çok uzak kaldığını anladım.”
Kâsım bin Hüseyni fıkıh, nahiv ve lügat ilmine dâir birçok eser yazmıştır. Eserlerinden ba’zıları şunlardır: 1. Şerh-ül-Mufassal, 2. Şerhü sıkt-üz-zend, 3. Et-Tevdîh fî şerh-il-makâmat, 4. Lehcet-üş-şer’î fî şerhi el-fâzil-il-fıkh, 5. Şerh-ül-müfred vel-müellef, 6. Hulvet-ür-reyyâhin fil muhâdarât, 7. Acâib-ün-nahv, 8. Şerhü Ebniyye, 9. Ez-Zevâya vel-habâya fin-nahv, 10. El-Muhassal lil-muhassala fil-beyân.
Hanefî mezhebi fıkıh, hadîs ve târih âlimi. İsmi, Ömer bin Ahmed bin Hibetullah bin Muhammed bin Hibetullah’tır. Künyesi Ebü’l-Kâsım olup, lakabı Kemâlüddîn’dir. İbn-i Adîm diye bilinir. 588 (m. 1192) senesinde Haleb’de doğup, 660 (m. 1262) târihinde Kâhire’de vefât etti.
Dedeleri, dört nesil Şam kadılığı yapmış olan İbn-i Adîm’in babası da Şam kadısı idi. Babasından, amcası Ebû Ganem Muhammed, İbn-i Taberzed, iftihar Kindi ve Hârestâni’den hadîs-i şerîf dinledi. Yine Şam, Haleb, Kudüs, Hicaz ve Irak’da birçok âlimden ilim öğrenip hadîs-i şerîf dinledi. Din ve fen ilimlerinde mütehassıs olan Kemâlüddîn İbni Adîm, Haleb’de Şadbaht Medresesi’nde dersler verdi, kıymetli eserler yazdı. Kendisinden sorulan suâllere cevaplar verdi. Kendisine has, çok güzel bir hattı vardı. Sultanların mektûplarını yazar, onlara emr-i ma’rûfta bulunurdu. Melik Azîz ve Melik Nasır’a yakınlığı vardı. Bir ara Haleb kadılığı da yaptı. Moğolların şehri işgali üzerine Kâhire’ye gitti. Orada vefât etti. Allahü teâlânın dînine hizmet için durmadan çalıştı. Vakitlerini ilim öğrenmek, öğretmek ve kitap yazmakla geçirirdi. İnsanlara emr-i ma’rûf yapar, Allahü teâlânın emir ve yasaklarını öğrenip, onlara riâyet etmelerini söylerdi. Kemâlüddîn İbni Adîm, devamlı yazı ile meşgûl olurdu. Yolculuğa çıkacağı zaman, iki katır arasına bağlanmış bir taht-ı revana biner, oraya oturup, yolculuk boyunca yazı yazardı. Mısır’a ve Bağdad’a elçi olarak gönderildi. Kemâlüddîn İbni Adîm, fakirlere iyi muâmele eder, onlara iyilikte bulunur, ihtiyâçlarını giderirdi.
Eserleri: “Bugyet-üt-taleb fî târih-il-Haleb”: Haleb târihidir. “Def-üz-zulüm vet-tecerrî an Ebi’l-Me’arrî”, “Derârî fî zikr-iz-zerâri”: Bu eserini Sultan Zâhir için yazdı. “Dav-üs-sabâh fil-assî ales-semâh”: Melik Sultan Eşref için yazdı. “El-Ahbâr-ül-Müstefâde fî zikr-i Benî Ebî Cerâde”: Hat bilgileri, hat âdabı ve hat kalemlerini anlatır. “Tebrîd-i hareret-il-ekbâd fis-sabr alâ fakd-il-evlâd”.
İbn-i Adîm, Süleymâniye Kütüphânesi’nin Bağdadlı Vehbî kısmı 2191 numarada kayıtlı, Eyyûbî Sultanı Melik Zâhir’e, oğlu Melik Azîz’in doğum günü tebriki için yazdığı “Kitâb-üd-derârî fî zikr-iz-zerârî” adlı uzun mektûbunda, çocuk terbiyesinin ehemmiyetini ve çocuk terbiyecilerine yapılan nasihatleri anlatırken buyurdu ki:
Babanın çocuğuna karşı vazîfesi: Baba, çocuğunun terbiyesini ihmâl etmemelidir. Ona iyiyi ve kötüyü öğretmeli, iyi ve güzel ahlâkı, öğrenmeye ve edebli olmaya teşvik etmelidir. Gerekirse, herhangi bir tarafına zarar vermeden, ikâz mâhiyetinde hafifçe vurmalıdır.
Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Çocuğun baba üzerindeki hakkı, babanın çocuğuna güzel isim vermesi, yerini ve edebini güzel yapmasıdır.”
Başka bir hadîs-i şerîfte; “Çocuklarınıza ikramda bulununuz. Onlara güzel edeb ve terbiye veriniz” buyurulmuştur.
Utbî dedi ki: “Kâfi miktarda geçime sahip olduktan sonra, çocuk sahibi ol.”
Hikmet sahipleri dediler ki: “Küçük iken çocuğunu terbiye eden, çocuğu büyüyünce sevinir.”
Babanın, çocuğu hakkında hocalarını uyarması lâzımdır. Amr bin Utbe, çocuğunu terbiye eden zâta: “Ey Abdüssamed! Benim çocuğumu terbiye ve ıslâh etmeden önce, kendini ıslâh et! Onların ayıpları senin ayıbına bağlıdır. Çünkü çocuklara göre güzel, senin yaptığın; çirkin ise, yapmayıp terkettiğin şeydir. Onlara Kur’ân-ı kerîmi öğret, bunu ihmâl etme! Yoksa onlar, Kur’ân-ı kerîmden uzaklaşırlar. Onlara şiirlerin ve sözlerin, en temiz ve ahlâka en uygun olanını öğret! Kötülüğe ve fuhşa sürükliyenleri sakın öğretme! Onlara, “Edebli ve terbiyeli olmazsanız, sizi babanıza söylerim de! Gerekirse onlara, edeb ve terbiyelerine yardımcı olacak şekilde hafifçe, kendilerine zarar vermeden, ikâz mâhiyetinde vur! Onlara karşı bir tabîb gibi ol! önce onların ahlâkî hastalıklarını tesbit et! Sonra, ona göre ilâç ver, terbiye et!”
Halîfe Abdülmelik, çocuklarını terbiye etmek için Şa’bî’ye ( radıyallahü anh ) teslim ederken; “Onlara, Kur’ân-ı kerîmi öğrettiğin gibi, doğruluğu da öğret! Onları düşük ve bayağı kimselerden uzak tut” diye tavsiyede bulunurdu.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-7, sh. 275
2) El-Bidâye ven-nihâye cild-13, sh. 236
3) Şezerât-üz-zeheb cild-5, sh. 303
4) Hüsn-ül-muhâdara cild-1, sh. 265
5) Fevât-ül-vefeyât cild-3, sh. 126
6) Keşf-üz-zünûn sh. 30, 249, 291, 337, 729
7) Kitâb-üd-derârî fî zikr-iz-zerârî
İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ KEVÂŞÎ (Ahmed bin Yûsuf)
Müfessir ve Şafiî mezhebi fıkıh âlimi. Künyesi Ebü’l-Abbâs Mûsulî’dir. 590 (m. 1194) senesinde doğdu. 680 (m. 1280)’da vefât etti. Babasından ve Ebü’l-Hasen’den ve Dımeşk’a gidip, Sahâvî’den ilim öğrendi. Arab lisânında, kırâat ve tefsîr ilminde iyi yetişti. Sâlih, sâdık ve zâhid bir zât idi. Sultan onun ziyâretine gelirdi. “Tefsîr-i kebîr”, “Tefsîr-i sagîr adlı iki tefsîri ve “Tebsîrât-ül-mütezekkir”, “Keşf-ül-hakâik” gibi eserleri vardır. Kendisinden; Muhammed bin Ali bin Hârûf el-Mûsulî ve diğerleri kırâat ilmini öğrendi.
İmâm-ı Zehebî onun hakkında şöyle demiştir: Zamanının en meşhûrlarından olup, benzeri az bulunan bir âlim idi. Zâhid, sâlih, sâdık ve çok çalışkan idi. Sultan onun ziyâretine gelirdi. Keşf ve kerâmet sahibi bir zât idi. Ömrünün son on senesinde gözleri görmez oldu. Buğday ekip biçer ve elinin emeği ile elde ettiği bu buğdayı yerdi. Talebelerine de ondan yedirirdi.”
Talebelerinden Şeyh Takıyyüddîn Ebû Bekr el-Makassâti şöyle demiştir. “Bir defasında kendisinden birbuçuk sene kadar ayrı kaldım. Sonra yanına geldim. Kapıyı çaldığımda açmak için geldi. Gözleri görmediği hâlde, beni tanıyıp, bu Ebû Bekr’dir, dedi. Onun böyle kerâmetlerini çok gördüm. Vakfın çeşitlerine dâir bir eser yazıp, Medine’ye ve Kudüs’e gönderdi.”
Celâleddîn Süyûtî hazretleri şöyle demiştir: “Celâleddîn Mahallî, tefsîrinde ona isnâd yapmıştır. Ben de ona isnâd yaptım. “El-Vecîz”, “Beydâvî”, “İbn-i Kesîr” tefsîrleri üzerine yaptığım çalışmalarda ondan istifâde ettim.”
Ahmed bin Yûsuf Kevâşî’nin “Hadîs-i erbe’în” adlı eserinden ba’zı bölümler şöyledir:
1. Allahü teâlâ, hadîs-i kudsîlerde buyurdu ki:
“Ey kullarım! Benim hidâyet ettiklerim hâriç hepiniz dalâlettesiniz, öyleyse, benden hidâyet isteyiniz. Ey kullarım, benim doyurduklarım hâriç, hepiniz açsınız, öyleyse benden sizi doyurmamı isteyiniz. Ey kullarım! Benim giydirdiklerim hâriç, hepiniz çıplaksınız, öyleyse benden sizi giydirmemi isteyiniz.”
“Siz, gece gündüz hatâlar yapar, günahlar işlersiniz. Ben, sizin bütün günâhlarınızı af ve mağfiret ederim. O hâlde benden af ve mağfiret isteyiniz. Bende sizi af ve mağfiret edeyim. Ey kullarım! Siz bana elbette zarar veremezsiniz. Bana fayda da veremezsiniz.”
“Eğer sizin evveliniz ve âhiriniz, insanlarınız ve cinleriniz, sizden en takvâ sahibi birinin takvâsı üzere bulunsalardı, benim mülküme hiçbir şey ilâve etmezdi. Ey kullarım! Sizin evveliniz ve âhiriniz, insanlarınız ve cinleriniz, sizin en kötü kalbliniz gibi olsaydı, benim mülkümden hiçbir şey eksiltmezdi.”
“Ey Âdemoğlu! Sen beni niçin ziyâret etmezsin? Âdemoğlu, yâ Rabbî! Sen âlemlerin Rabbisin, ben seni nasıl ziyâret edebilirim ki der. Allahü teâlâ: Bilmiyor musun, benim falan kulum vardı. O hastalanmıştı da, sen onu ziyâret etmemiştin. Eğer sen onu ziyâret etmiş olsaydın, onun yanında beni bulacaktın.
Ey Âdemoğlu! Ben seni doyurduğum hâlde sen beni doyurmadın, buyurulur. Bunun üzerine Âdemoğlu, yâ Rabbî! Ben seni nasıl doyurabilirim. Sen âlemlerin Rabbisin. Allahü teâlâ da Âdemoğuluna eğer sen falanca kulumu doyursaydın, beni onun yanında bulacaktın.
Ey Âdemoğlu! Ben sana su verdim. Fakat sen bana su vermedin! buyurur. Âdemoğlu; yâ Rabbî! Sen âlemlerin Rabbisin, ben sana nasıl su verebilirim deyince, Allahü teâlâ: Bilmiyor musun ki, benim kulum senden su istemişti de, sen ona su vermemiştin. Eğer sen ona su vermiş olsaydın, beni onun yanında bulacaktın.”
“Kim beni zikrederse, ben de onu zikrederim. Kim beni bir cemâat içerisinde zikrederse, ben de onu ondan daha hayırlı bir cemâat içerisinde zikrederim.”
“Benim için birbirini sevenlere, benim için birbirini ziyâret edenlere, muhabbet ve sevgim vâcibdir.”
“Bana yaklaşmak istiyenler, kendilerine farz kıldıklarımdan daha sevimli birşey ile bana yaklaşamazlar. Kulum bana, yaptığı nafile ibâdetlerle durmadan yaklaşır. Nihâyet onu severim. Ben o kulu sevince, artık onun işiten kulağı, gören gözü, konuşan dili, tutan eli ve yürüyen ayağı olurum. O benimle dinler, benim ile görür, benim ile konuşur, benim ile tutar, benim ile yürür.”
“Ben, sâlih mü’min kullarım için, hiçbir gözün görmediği, hiçbir kulağın işitmediği, hiçbir beşerin kalbine gelmeyen şeyleri hazırladım.”
“Kim bana bir karış yaklaşırsa, ben ona bir zrâ’ yaklaşırım. Kim bana bir zrâ’ yaklaşırsa, ben ona bir bâ (kulaç) yaklaşırım. Kim bana yürüyerek gelirse, ben ona hervele ile (koşarak) gelirim.”
“Âdemoğlu! Eğer senin için yaptığım taksime rızâ gösterirsen, bunun ile kalbin rahatlıyacaktır. Senin için taksim ettiğim şey sana ulaşacak ve övülen bir kul olacaksın. Eğer yaptığım taksime râzı olmazsan, dünyâ sana musallat kılınır, izzetim ve celâlim hakkı için yemîn ederim ki, dünyâdan ancak sana ne ayrılmışsa ona kavuşursun.”
“Ben kalbleri kırık olanların yanındayım.”
“Kulum bana kavuşmayı isterse, ben de ona kavuşmayı isterim. Bana kavuşmayı istemezse, ben de ona kavuşmayı istemem.”
“Ben kendime ve kullarıma zulmü haram kıldım. O hâlde zulüm yapmayınız.”
“Âlimler, Peygamberlerin vârisleridir. Onlar, dirheme veya dinara (mala) vâris değildirler. Onlar sâdece ilme vâris oldular. Kim bu ilmi alırsa, bol bir nasîbi almış olur.”
“İnsanların arasına karışıp, onların eziyet ve sıkıntılarına sabreden mü’min, insanların arasına karışmayıp, onlardan gelen sıkıntılara katlanmıyan mü’minden daha kuvvetlidir.”
“Allahü teâlâya tam tevekkül etseydiniz, kuşların rızkını verdiği gibi, size de gönderirdi. Kuşlar, sabah mi’deleri boş ve aç gider. Akşam mi’deleri dolmuş, doymuş olarak döner.”
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-2, sh. 209
2) Bugyet-ül-vuât cild-1, sh. 401
3) Şezerât-üz-zeheb cild-5, sh. 365
4) Tabakât-üş-Şâfiiyye cild-8, sh. 42
5) Miftâh-üs-se’âde cild-2, sh. 103
6) El-A’lâm cild-1, sh. 274
7) Brockelmann Gal 1, sh. 416, Sup 1, sh. 737
? Tabakât-ül-müfessirîn cild-1 sh. 98
9) Hadîs-i erbeîn (Sülemâniye Kütüphânesi Lâleli kısmı No:3687-3)İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ KİLÂ’Î (Süleymân bin Mûsâ)
Endülüslü hadîs âlimi. İsmi, Süleymân bin Mûsâ bin Sâlim bin Hassan Belensî’dir. Künyesi Ebû Rebî’ olup, İbn-i Sâlim Kilâ’î diye bilinir. 565 (m. 1170) senesi Ramazân-ı şerîf ayının başında Gırnata’da doğup, 634 (m. 1237) senesi, Zilhicce’nin yirmisinde şehîd oldu. Belensiye’de Ebû Atâ bin Nezir, Ebû Haccâc bin Eyyûb’dan ve başka yerlerde de Ebû Kâsım Hubeyş, Ebû Bekr bin Ced, Ebû Abdullah bin Zergûn, Ebû Abdullah bin Fehhâr, Ebû Muhammed bin Ubeydullah, Ebû Muhammed bin Büne, Ebû Muhammed bin Fürs, Ebû Abdullah bin Arûs, Ebû Muhammed, Ebû Muhammed bin Cehûr, Necbe bin Yahyâ ve daha birçok âlimden hadîs-i şerîf rivâyet etti. Ebû Abbâs bin Medâ, Ebû Muhammed Abdülhak Ezdî ve daha başka âlimler de ona icâzet vermişlerdir. Rivâyete çok önem verirdi. Hadîs-i şerîf ilminde pek yükselmişti. Hadîs ilminde, cerh ve ta’dîl mevzûlarını çok iyi bilirdi. Râvîleri zikrederken, onların doğum ve vefâtlarını da bildirirdi. Bilhassa önce gelen ve asrındaki hadîs-i şerîf âlimleri olmak üzere, hadîs râvîlerinin ismini, onların doğum ve ölüm târihlerini ezbere bilmekte zamanının önde gelenlerinden idi. Kendisinden; Ebû Abdullah bin Hizbullah, Ebû Hüseyn bin Abdülmelik bin Mehfûz, İbn-i Ebbâr, İbn-i Gammaz, Ebû Muhammed bin Batala, Ebû Ca’fer Tandâlî, Ebû Huccâc bin Hakem ve daha pekçok âlim hadîs-i şerîf rivâyet etmiştir.
Kilâ’î, Doğu Endülüs’teki büyük âlimlerden olup, Mâlikî mezhebindeydi. Edebî ilimlerde ve hat san’atında pek yükselmişti. Belensiye Câmii’nde hatîb idi. Beliğ hutbeler okurdu. Kâdılık yaptı. Adâletiyle, bu konuda ta’viz vermemesiyle tanındı. O, cesur ve gayretli bir zâttı. Muharebelere iştirâk eder, bizzat düşmanla çarpışırdı. Son olarak, Mursiye’ye üç fersah mesafede bulunan bir yerdeki gazâda çarpışırken şehîd düştü.
İbn-i Musdî onun hakkında şöyle der: Gördüklerim arasında onun gibi faziletli ve âlim bir zâta rastlamadım. Aklî ve naklî ilimlerde, nesir ve şiirde pek mahirdi. Kur’ân-ı kerîm kırâati ve tecvîd ile ilgili ilimlerde çok derin idi. Kırâatlerini İbn-i Hûzeyl’in talebelerinden okudu. Mürsiye’de Ebû Kâsım bin Hubeyş’den pekçok istifâde etti.
Eserleri: 1. Misbâh-üz-zülâm: Hadîs-i şerîflere dâirdir. 2. El-İktifâ fî megâz-il-Mustafâ vesselâsetil-hulefâ, 3. Ma’rifet-üs-Sahâbe vet-Tâbiîn: Bu eseri tamamlayamamıştır. 4. El-İmtisal li misâl-il-mübtehic, veb-tıdâil-hükm ve ihtirâ-il-emsâl, 5. Bir şiir dîvânı.
Müfessirlerin (tefsîr âlimlerinin) büyüklerinden. İsmi, Muhammed bin Ahmed bin Ebî Bekr bin Ferh Endülüsî’dir. Künyesi Ebû Abdullah olup, Kurtubî diye bilinir. Doğum târihi kesin bilinmemektedir. Mısır’da Münyet-i Benî-Hasîb’de ikâmet etti ve 671 (m. 1272) târihinde vefât etti. Kurtubî, Endülüslü Mâlikî âlimlerinin büyüklerindendir.
İbn-i Revvâc, İbn-i Cümmeyzî, Müslim hadîs kitabının bir kısmını şerh eden Ebû Abbâs Ahmed bin Ömer Kurtubî, Ebû Ali Hüseyn bin Muhammed bin Muhammed Bekrî ve başkalarının derslerini dinledi. Oğlu Şihâbüddîn Ahmed ondan rivâyette bulundu.
Kurtubî, sâlih bir zâttı, ilmiyle amel eden bir âlimdi. Dünyâya düşkün değildi. Kendisini ilgilendiren, âhırette saadetine vesile olacak işlerle meşgûl olurdu. Zühdü çoktu. Haram ve haram olması muhtemel olan şüphelilerden sakınıp, mübahları lâzım olduğu kadariyle kullanırdı. Umûmiyetle aynı elbisesiyle dolaşırdı. Çoğunlukla vakitlerini ibâdet, Allahü teâlâya yalvarma ve kitap yazmakla geçirirdi.
Zehebî ( radıyallahü anh ), Kurtubî ( radıyallahü anh ) için şöyle der: “İlimde derya (deniz) gibi bir âlimdir. Pek kıymetli eserleri vardır. Eserleri, onun ilimdeki yüksekliğine, mes’elelere vâkıf olduğuna (iyi bildiğine) ve faziletinin yüksekliğine şâhiddir. Kurtubî hazretlerine, sizi takdîr etmiyen insanlarla nasıl iyi geçiniyorsunuz? denildiğinde; “Onlardan misk kokusu duyuyorum” cevâbını vermiştir.”
Kurtubî, tefsîr, hadîs-i şerîf ve hılâfiyyatta çok derin bir âlimdi. Tefsîrinde rivâyet cihetine önem vermiş, dirayet bakımından da muvaffakiyet göstermiştir. Bu tefsîrinin mukaddimesinde (önsözünde) Kur’ân-ı kerîmin faziletlerine, kırâatlerine, tefsîrine, i’câzına, derlenip toplanmasına ve başka husûslara dâir bilgi vermiş, müfessirlerin derecelerini bildirmiştir.
Allâme İbn-i Ferhûn, Kurtubî tefsîrini şöyle anlatır: “Bu tefsîr, en büyük ve fâideli tefsîrlerdendir. Kurtubî ( radıyallahü anh ) bu tefsîrinde, kıssa ve târihi hâdiseleri almadı. Onların yerine, Kur’ân-ı kerîmin hükümlerini ve onların delîllerinden nasıl çıkarıldığını bildirdi. Kur’ân-ı kerîmin kırâatlerini, i’râbını, nâsıh ve mensûhlarını zikretti.
Kurtubî ( radıyallahü anh ) de tefsîrinin mukaddimesinde, kendisini böyle bir tefsîr yazmaya sevkeden sebeb ile, bu tefsîrinde ta’kib ettiği usûlünü şöyle anlatır: Kur’ân-ı kerîm, gökdeki emînin (Cebrâil) yerdeki emîne (Resûlullaha) ( aleyhisselâm ) getirdiği mübârek ve mukaddes bir kitaptır. Dînî ilimlerin temeli olduğu için, hayâtım boyunca Kur’ân-ı kerîmle meşgûl olmayı, bütün gücümü ona sarfetmeyi istedim. Ve yine istedim ki, yazacağım bu tefsîr, hem veciz olsun ve hem de tefsîr ile ilgili nükteleri, lügatları, i’râb ve kırâatleri ihtivâ etsin. Akideleri bozuk olan bid’at sahiplerine ve doğru yoldan sapanlara gereken cevâbı versin. Hükümlerle alâkalı olarak pekçok hadîs-i şerîfleri, âyet-i kerîmelerin nüzûl (inme) sebeplerini, âyet-i kerîmelerin ma’nâlarını, âyet-i kerîmelerin ma’nâları ile ilgili Selef-i sâlihînin sonra gelen ve onların izinde bulunan halefin (sonra gelen âlimlerin) açıklamalarını da kendisinde toplasın. Bu kitapta üzerinde durduğum bir husûs da, sözlerin sahiplerini bildirmek, hadîs-i şerîfleri de kim derlemiş ise, onları zikretmektir. Çünkü, denilmiştir ki: “İlmin bereketi, sözü sahibine nisbet etmek, onu bildirmektir.” Çok defa fıkıh ve tefsîr kitaplarında hadîs-i şerîf mübhem (kapalı) olarak gelir. O hadîs-i şerîfi bildireni okuyan kimse bilemez. Sâdece hadîs-i şerîf kitaplarına muttali olup, vukûfu olan kimseler bitir. Bu sebeble, hadîs ilimlerine dâir bilgisi olmıyan kimse, bu hadîs-i şerîflerin, hadîs ilmine göre ne durumda olduğunu bilemez. Hadîs ilmi ise, gerçekten büyük bir ilimdir. Bir hadîs-i şerîf, onu tahrîc eden, meşhûr ve güvenilir olan İslâm âlimlerinden birisine nisbet edilmedikçe, o hadîs-i şerîf dinî hükümlerde delîl olarak getirilemez. Biz bu kitabımızda, Allahü teâlânın izni ile hadîs-i şerîfleri bu yönden de ele alacağız. Bu kitabımda, müfessirlerin tefsîrlerinde bildirdikleri kıssalardan, tarihçilerin bildirdikleri haberlerden sâdece lâzım ve mes’eleyi açıklığa kavuşturmak için zikredilmesi zarurî olanları aldım. Almadıklarımın yerine ahkâm âyetlerini mes’elelerle açıkladım. Bir, iki veya daha fazla ma’nâ ifade eden âyet-i kerîmelerin nüzûl sebeplerini, tefsîr ve hükümler gibi husûslarını da bildirdim. Hüküm ile ilgili olmıyan âyet-i kerîmelerin, sâdece tefsîr ve te’vilini bildirdim. Kur’ân-ı kerîmin hükümlerini ve sünnet-i seniyyeyi ihtivâ ettiği için; bu kitabıma, el-Câmi’u li ahkâm-il-Kur’ân ismini verdim.”
Bu tefsîri okuyan kimse, Kurtubî’nin ( radıyallahü anh ) yukarıda bahsettiği ölçülere bihakkın riâyet ettiğini görür. O, âyet-i kerîmelerin nüzûl sebeplerine, kırâatlere temas etmiş âyet-i kerîmelerin i’râbları üzerinde durmuş garîb lafızları açıklamış, lügatleri ele almıştır. Diğer taraftan, bozuk i’tikâd sahiplerinden olan, Mu’tezile ve Kaderiyye’ye, Eshâb-ı Kirâma dil uzatanlara, feylesoflara gerekli cevaplar vermiştir. İbn-i Ferhûn’un dediği gibi, kıssaları toptan terketmemiş, bilakis tefsîrinin mukaddimesinde de belirttiği gibi, kıssaların çoğunu almamış, ancak ba’zı garîb kıssaları bildirmiştir.
Kurtubî hazretleri bu kitabında, Selef-i sâlihînden, tefsîr ve hükümlerle ilgili çok nakiller yapmıştır. Naklettiği her sözün sahibini de bildirmiştir. Bilhassa bu rivâyetleri ahkâm ile ilgili kitaplar yazanlardan ve müfessirlerden nakil ile yapmıştır, İbn-i Cerîr, Taberî, İbn-i Atiyye, İbn-i Arabî, Kiyâ el-Herâsî ve Ebû Bekr el-Cessâs (r.aleyhim) bunlardandır.
Kurtubî ( radıyallahü anh ) tefsîrinde, uzaktan ve yakından âyet-i kerîme ile alâkası olan ihtilaflı mes’eleleri delîlleriyle birlikte ortaya konduğu söylenebilir.
Kısaca söylemek gerekirse, Kurtubî, tefsîr ve onunla alâkalı ilimlerde yükselmiş bir âlimdir. Kurtubî, sözlerinde, tenkidlerinde ve ilmî münâzaralarında da insaf ve adâlet çerçevesinde hareket etmiştir.
Eserleri: 1. El-Câmi’u li ahkâm-il-Kur’ân-il-kerîm, 2. Şerh-i Esmâ-il-hüsnâ, 3. Kitâb-üt-Tezkâr fî efdal-il-ezkâr, 4. Kitâb-üt-tezkire bi umûr-il-âhıreti: Kurtubî’nin bu eserini İmâm-ı Şa’rânî ( radıyallahü anh ) kısaltmıştır. 5. Kitabü Şerh-it-tekâssî, 6. Kitâbü Kamil-hırs biz-zühdî vel-kanâati, 7. Et-Takrîb li kitâb-it-temhîd.
Kurtubî, tefsîrinde, Urve bin Zübeyr’den şöyle nakleder. “Ceza veya bir farizayı ifâde eden âyet-i kerîmeler Medîne-i münevverede, geçmiş ümmetlerin durumları ve azâb ile alâkalı âyet-i kerîmeler Mekke-i mükerreme’de nâzil olmuştur.”
Tezkire bi umûr-il-âhıret adlı eserden ba’zı bölümler:
“Enes bin Mâlik’in ( radıyallahü anh ) rivâyet ettiği hadîs-i şerîfte, Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ); “Sizden biriniz, kendisine gelen herhangi bir zarardan dolayı sakın ölümü istemesin. Eğer o, muhakkak ölümü istemek zorunda bulunursa; “Ya Rabbî! Hakkımda ölmek hayırlı ise, beni öldür, yok yaşamak hayırlı ise, beni yaşat” diye duâ etsin” buyurdu.
Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ); “Âhırette olacaklardan sizin bildiklerinizi hayvanlar bilselerdi, yemek için et bulamazdınız” buyurdu.
Ölüm hâli: Dünyâdaki ölümü yaklaştığı vakit, insanın yanına dört melek gelir. Bunların biri, rûhunu sağ ayağından ve biri sol ayağından, biri sağ elinden, biri de sol elinden çekerler. Çok defa, rûhu gargara hâline gelmezden evvel, “Alemi melekûti”yi görmeye başlar. Melekleri, yaptıkları işlerin hakîkatini, âlemlerinde durdukları hâl üzere görür. Eğer dili söyler ise, onların vücûdunu haber verir. Çok defa da, gördüğü şeyleri şeytanın bir işi zan eder. Lisânı tutuluncaya kadar hareketsiz kalır. Bu hâlde, yine melâike rûhunu parmak uçlarından çekerler. Soluğu ise, sanki saka kırbasından su boşalır gibi gırıl gırıl öter. Fâcirin rûhu da yaş keçeye takılmış olan diken çekilir gibi çıkarılır ki, bunu insanların en üstünü olan Peygamberimiz ( aleyhisselâm ) haber verdi. Ölüm hâlindeki fâcir kimse, karnını diken ile dolu zan eder. Rûhunu da, sanki bir iğne deliğinden çıkıyor ve gök yere bitişiyor ve kendisi arasında kalıyor zanneder.
Rûh çekilip son bağı kopacağı zaman, kendisine birçok fitneler ârız olur. Bu, o fitnelerdir ki, İblîs, yardımcılarını özellikle o kimseye musallat eder. O hâlde iken, o insana gelirler ve onun anası, babası, kardeşi, kızkardeşi ve sevdiği kimselerden vefât etmiş olanlar sûretinde görünürler ve ona derler ki: “Ey filan! Sen ölüyorsun. Biz, bu hâlde seni geçtik. Sen yahudi dîninde olarak öl. Bu din, Allah indinde makbûl olan hak dindir.” Eğer bunların sözlerine aldanmaz, dinlemez ise, yanından giderler. Başkaları gelip, derler ki: “Sen Nasrânî (Hıristiyan) olarak öl! Zira o din, Mesih’in ya’nî Îsâ aleyhisselâmın dînidir ki, Mûsâ aleyhisselâmın dînini nesh etmiştir.” Böylece, her milletin dinlerini ona söylerler. O zamanda cenâb-ı Hakkın şaşırmasını dilediği kimse şaşırır, işte bu; “Ey bizim Rabbimiz! Dünyada iken bize îmân verdiğin gibi, ölürken de kalblerimizi şaşırtma” meâlindeki Âl-i İmrân sûresinin sekizinci âyet-i kerîmesinin haber verdiği hâldir.
Bu konu ile ilgili bir kıssa şöyledir: “Zamanın birinde yaşıyan bir râhib, sara hastalığına yakalanan kimseleri tedâvi ediyordu. Rahibin eliyle mesh edip dokunduğu kimse, Allahü teâlânın izni ile şifâ buluyordu. Birgün zamanın hükümdarının kızı hastalandı. Bunun üzerine hükümdâr, kızını o rahibin bulunduğu manastıra gönderdi. Kız manastırda tedâvi olurken, mel’ûn şeytan gelerek rahibe; “Sen bu kızla zinâ et. Çünkü bu kız şuurunu kaybetmiş” diye vesvese vererek, rahibi zinâya sürükledi. Muradına kavuşan şeytan, daha sonra rahibe yine; “Senin yaptığın bu çirkin işin kız farkına vardı. Halkın arasında seni rezîl ve rüsvâ etmesinden korkulur. En iyisi sen kızı öldür ve şu kum yığınlarının içine gömü ver. Hükümdârın adamları gelince onlara; “Hükümdârın kızı iyileşti ve gitti” dersin” diye ta’limât verdi. Râhib, şeytanın isteklerini yeise kapılarak yerine getirdi. Kızı öldürüp, şeytanın gösterdiği kum yığınının içine gömdü. Bu arada şeytân, hemen hükümdârın yanına giderek, durum böyle böyle oldu. Râhib, kızın iyileşip gitti derse, ona inanma oradaki kum yığınını kazdır. Kızının cesedini bulursun, dedi. Hükümdâr şeytanın dediklerini yapınca, kızının cesediyle karşılaştı. Rahibin öldürülmesi için emir verdi. Tam râhib idâm edileceği sırada, şeytan onun yanına gelerek; “Ey Râhib! Bana secde edersen seni bu durumdan kurtarırım” dedi. Râhib onun sözlerine kanarak şeytana secde etti. Şeytan onu kurtaramıyarak, bırakıp gitti. Râhib de kâfir olarak idâm edildi.”
Ölmek üzere olan kimsenin his duygularından en son kaybedeceği şey işitmesidir. Zîrâ rûh kalbden ayrıldığı vakit, yalnız görmesi bozulur. Fakat işitmek, rûh kabz oluncaya kadar kaybolmaz. Bunun için Fahr-i âlem ( aleyhisselâm ); “Mevtanıza şehâdeteyn-i kelimeteyn ki, “Lâ ilahe illallah Muhammedün Resûlullah”dır. Bu kelimeyi telkin ediniz!” buyurmuştur, ölüm hâlinde olanın yanında çok söz söylemekten de nehy buyurmuştur. Zîrâ o zaman insan, şiddetli sıkıntı içindedir.
İmâm-ı Ahmed’in oğlu Abdullah şöyle anlatır: “Babam, vefât edeceği zaman yaklaştığında bayıldı. Benim elimde ise, çenesini bağlamak için bir kumaş parçası vardı. Sonra babam ayılınca babam; “Hayır, defol, defol” diye bağırdı. Ve bunu tekrar tekrar söyledi. Ben de ona; “Ey Babam! Sen bu söz ile neyi kastettin?” diye sordum. Babam da; “Şeytan karşımda dikilip, bana karşı parmak uçlarını ısırarak; “Yâ Ahmed!” diye fitne vermek istiyordu. Ben de onu kovaladım” dedi.
İmâm Ebû Ca’fer-i Kurtubî’nin ölüm zamanı yaklaşınca, kendisine “La ilahe illallah” diye telkinde bulundular. Ebû Ca’fer de; “Hayır” diyordu. Nihâyet ayıldığı zaman, kendisine niye hayır dediği soruldu. O da; “Sağ yanıma ve sol yanıma iki şeytan geldi. Onlardan birisi; “Sen yahudi olarak öl. Zîrâ o, dinlerin en hayırlısıdır” diyordu, öbürü ise; “Sen Hıristiyan olarak öl. Zîrâ Hıristiyanlık, dinlerin hayırlısıdır” diyordu. Ben de onlara; “Hayır, hayır, bunu bana siz söylüyorsunuz” dedim” diye anlattı.
Eğer ölünün ağızından tükürüğü akmış, dudağı sarkmış, yüzü kararmış, gözü dönmüş ise, bilmiş ol ki, o şakidir. Âhıretteki şekâvetini görmüştür.
Eğer görür isen ki, ağızı açık, sanki gülüyor, yüzü gülümsüyor, gözü dahî kırpık gibidir. Bilmiş ol ki, o kimse âhırette kavuşacağı sürûr ile müjde olunmuştur.
Melekler, bu rûhu Cennet ipeklerinden bir ipeğe sararlar. O Saîd olan kimsenin rûhu, bal arısı kadar insan şeklindedir. Aklından ve ilminden hiçbir şey gayb etmemiştir. Dünyâda ne yapmış ise, hepsini bilir. O melekler, bu rûhla beraber semâya doğru uçarak yükselirler. Bu yükselmeyi ba’zı ölü bilir, ba’zı ölü ise bilmez. Böylece, önceki geçmiş Peygamberlerin “aleyhimüsselâm” ümmetlerini ve yeni ölmüş olanları, bir yere yayılmış olan çekirgeler gibi görerek geçerler ve birinci kat semâ olan dünyâ semâsına varırlar.
Bu meleklerin başında olan Cebrâil (aleyhisselâm), dünyâ semâsına çıkar. Kimsin? diye sorulur. Ben Cebrâilim, yanımdaki de filandır, diyerek o kimsenin güzel ve sevdiği isimleri ile haber verir.
Dünyâ semâsının bekçileri olan melekler, “Bu ne iyi bir kimsedir ki, i’tikâdı, inancı güzel idi. Ve hiç şüphesi yok idi” derler.
Bundan sonra ikinci kat semâya çıkarlar. Kimsin? denir. Cebrâil (aleyhisselâm) birinci kat semâdaki meleklere söylediği sözünü tekrar eder. İkinci kat semâdaki melekler, o sâlih rûha; “Hoş geldi, sefâ geldi Dünyâda iken namazlarını bütün farzlarına riâyet ederek eda ederdi” derler.
Sonra geçer, üçüncü kat semâya ulaşırlar. Kimsin? denir. Cebrâil (aleyhisselâm), daha önce söylediklerini tekrar eder. Bunun üzerine “Malının hakkını muhafaza edip, zekâtını, tarladan aldığı mahsûlün uşrunu emir olunan kimselere seve seve verip, hiç esirgemeyen bu zât, hoş ve sefâ geldi” denir. Oradan da geçerler.
Dördüncü kat semâya varırlar. Kimsin? denir. Daha önce söylediği gibi cevap verir. “Dünyâda, Ramazan orucunu tutup da, orucu bozan şeylerden ve yabancı kadınlarla görüşmekten ve haram yemekten kendini muhafaza eden kimse hoş ve sefâ geldi” denir.
Sonra geçerler. Beşinci kat semâya varırlar. Kimsin? denir. Daha önce söylediği gibi cevap verir. “Farz olduğu zaman haccını riyasız ve Allahü teâlâ için eda eden kimse hoş ve sefâ geldi” denir.
Sonra geçerler. Altıncı kat semâya varırlar. Kimsin? denir. Evvelce vermiş olduğu cevâbı verir. “Seher vakitlerinde çok istiğfar eden, gizli çok sadaka veren ve yetimlere yardım eden zât, hoş ve sefâ geldi” denir.
Oradan da geçerek, “Surâdikât-ı celâl” denilen celâl perdelerinin bulunduğu bir makama varırlar. Kimsin? diye sorulunca, öncekiler gibi cevap verir. Yine; “Hoş ve sefâ geldi. Çok istiğfar edip, (Çoluk çocuğuna ve sözü geçenlere) emri ma’rûf yapan, Allahü teâlânın dinini, O’nun kullarına öğreten, miskinlere (ve darda kalanlara) yardım eden sâlih kula ve güzel rûha merhabalar olsun” denir. Sonra meleklerden bir cemâate uğrarlar ki, hepsi onu Cennet ile müjdeleyip, onunla müsâfeha ederler.
Sonra “Sidret-ül-müntehâ”ya kadar giderler. Yine, “Kimdir?” diye sorulunca, öncekiler gibi cevap verir. “Hoş, sefâ geldi. Her iyiliğini Allahü teâlânın rızâsı için yapan zâta merhaba” denir. Bundan sonra ateş tabakasından geçer. Sonra nûr, zulmet, su ve kar tabakalarından geçer. Sonra soğuk denizine uğrar ve geçerler. Her tabakanın birbirine uzaklığı bin senelik yoldur.
Sonra Arş-ur-Rahmân üzerine örtülmüş olan perdeler açılır ki, seksenbin perdedir. Her perdede seksenbin şerefe vardır. Her şerefede bin kamer ya’nî ay vardır ki, Allahü teâlâyı tehlîl ve tesbih ederler. Onlardan bir kamer dünyâda görünce, nûru âlemi yakar ve herkes Allahü teâlâdan başka olarak ona ibâdet ederdi. Bu zamanda perde arkasından bir münâdi nidâ eder ki; “Bu getirdiğiniz rûh kimindir?” Cebrâil (aleyhisselâm); “Filan oğlu filandır” der. Allahü teâlâ; “Bunu yakınlaştırın. Ve sen ne güzel kulumsun” buyurur. Allahü teâlânın huzûr-i ma’neviyye-i ilâhiyyesinde durduğu vakit, ba’zı levm-ü itâb (azarlamak) ile Hak teâlâ onu utandırır. Hattâ o kul zan eder ki, hakîkaten helak oldu. Sonra cenâb-ı Hak onu affeder.
Fâcirin ya’nî kâfirin rûhu sert olarak, şiddet ile alınır ve yüzü Ebû Cehl karpuzu gibi olur. Melekler ona hitaben; “Ey habis olan rûh! Habis olan cesedden çık!” derler. O da merkeb gibi bağırır. Rûhu çıkınca, Azrail (aleyhisselâm) onu, yüzü gayet çirkin ve siyah elbiseli ve fenâ kokulu zebanîlere (ya’nî azâb yapan meleklere) teslim eder ki, ellerinde yünden yapılmış, eski kilim parçası gibi bir bez vardır. O rûhu buna sararlar. Bu zamanda rûhu, çekirge kadar insan şekline çevrilir. Bunun sebebi; kâfirin cesedi, âhırette mü’minin cisminden büyük olur. Hadîs-i şerîfte; “Cehennemde kâfirin bir azı dişi, Uhud dağı kadardır” buyuruldu.
Cebrâil (aleyhisselâm) bu kötü rûhu yükseltir ve dünyâ semâsına ulaşırlar. Sen kimsin? denir. Ben Cebrâilim der. Yanındaki kimdir? denir. Filan oğlu filan diye, kötü, çirkin ve dünyâda sevmediği fenâ isimleriyle onu zikreder. Onun için gök ve semâ kapısı açılmaz ve deve iğne deliğinden geçmedikçe, bu gibi kimseler Cennete girmezler denir.
Cebrâil (aleyhisselâm) bu sözü işitince, onu elinden bırakıverir. Rüzgâr onu uzaklara sürükler, işte bu, Hac sûresinin otuzbirinci, “Allahü teâlâya ortak koşan kimse şuna benzer ki, gökten düşüp, kendini ya kuşlar kapışır. Yahut rüzgâr onu uzak bir yere atar da orada helak olur” meâl-i şerîfindeki âyet-i kerîmenin ma’nâsıdır. O kimse yere düşünce, bir zebanî onu alıp Siccîne götürür. Siccîn, yerin altında veya Cehennemin dibinde büyük bir taştır ki, kâfir ve fâsıkların rûhu oraya götürülür.
Rûh cesede geri döndürüldüğü zaman, cesedi yıkanırken yanında bulunur ve başı ucunda gasli bitinceye, kadar durur. Allahü teâlâ iyiliğini istediği kimsenin gözünden perdeyi kaldırır ve o kimse ölünün rûhunu dünyâdaki insan sûretinde görür. Bir zât, oğlunu yıkarken, onun başı ucunda olduğunu gördü. Kendisine korku gelip, gördüğü taraftan başka tarafa geçti. Kefenine sarılıncaya kadar bu hâli gördü. Kefene sarılınca, o şahsın rûhu kefene geri döndü. Na’ş, ya’nî tabut içine koyunca da rûhu görenler oldu. Nitekim sâlihlerden birçok kimseden rivâyet olundu ki, na’ş üzerinde iken filan nerededir, rûh nerededir? diye ses işitildi. Kefen, göğüs tarafından iki yahut üç kere hareket eyledi.
İbn-i Mes’ûd’dan ( radıyallahü anh ) rivâyet olundu ki; “Yâ Resûlallah, ölü kabre konduğu vakit, ilk karşılaştığı şey nedir?” diye sordum. Peygamberimiz ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Yâ İbn-i Mes’ûd! Bunu bana senden başka kimse sormadı. Ancak sen sordun, ölü kabre konulduğu vakit, önce bir melek seslenir. O meleğin ismi Rûmân’dır. Kabirlerin arasına girer. Der ki: “Yâ Abdellah! Amelini yaz!” O kimse der ki: “Benim burada ne kalemim ne kâğıdım var. Ne yazayım?” O melek der ki: “Bu sözün kabûl edilmez. Senin kefenin kâğıdındır. Tükrüğün mürekkebindir. Parmakların kalemindir.” Melek, kefeninden bir parça kesip verir. O kul dünyâda her ne kadar yazı yazmak bilmese de, orada, sevâbını ve günâhını adetâ o bir günde işlemiş gibi yazar. Bundan sonra melek, o yazdığı kefen parçasını dürer. O ölünün boynuna asar.” Bundan sonra Resûlullah ( aleyhisselâm ) efendimiz; “Her insanın yaptığı işleri gösteren sâhîfelerîni, biz boynunda kıldık” meâlindeki İsrâ sûresinin onüçüncü âyet-i kerîmesini okudular.
Sonra gayet korkunç iki melek gelir, İnsan şeklinde görünürler. Yüzleri gayet siyah olup, dişleriyle yeri yararlar. Başlarının tüyleri yeryüzüne sarkmış görünür. Sözleri gök gürler gibi, gözleri şimşek çakar gibidir. Nefesleri de, şiddet ile esen rüzgâr gibidir. Herbirinin demir kamçıları vardır ki, insanlar ve cinler bir araya gelseler, yerden kaldıramazlar. Dağlardan daha büyük ve ağırdır. Bir kerre bir kimseye vurursa mâzallah parça parça eder. Rûh, bunları görünce hemen kaçar, ölünün burnundan göğsüne girerler. Göğsünden yukarısı dirilir, öleceği zamandaki hâli gibi olur. Hareket etmeğe kadir olamaz. Fakat ne söylenirse onu işitir ve görür. Bunlar, ona şiddet ile suâl ederler, Cefâ ederek onu üzerler. Toprak ona su gibi olmuştur. Ne vakit kımıldarsa, yer açılıp bir boşluk olur.
Bu iki melek; “Rabbin kimdir? Dinin nedir? Peygamberin kimdir? Kıblen neresidir?” gibi suâl sorarlar. Allahü teâlâ kimi muvaffak eder ve kimin kalbine hak sözü yerleşdirirse, der ki: “Sizi vekîl ederek bana kim gönderdi ise, Rabbim O’dur. Benim Rabbim Allah, Peygamberim Muhammed aleyhisselâm, dinim Dîn-i İslâmdır.” Buna ancak, ilmi ile âmil olan, hayırlı âlimler böyle cevap verir.
O zaman bunlar da der ki: “Doğru söyledi Delîlini getirdi. Bizim elimizden kurtuldu.” Bundan sonra onun üzerine kabrini büyük bir kubbe gibi yaparlar. Onun için sağ tarafına iki kapı açarlar. Sonra da kabrini güzel kokulu fesleğenlerle döşerler. Cennet kokuları, o meyyitin üzerine gelir. Dünyâda yapdığı güzel amelleri, en sevdiği dostu sûretinde gelip, onu eğlendirir ve ona güzel haberler söyler. Kabri nûr ile dolar. Kıyâmet kopuncaya kadar kabrinde neş’eli ve sevinçli olur. O kimseye, kıyâmet kopmasından daha sevgili birşey olmaz. İlmi ve ameli az olan, ilimden ve melekût esrârından haberi olmıyan mü’minlerin derecesi bundan aşağıdır ki, onun yanına, Rûmân’dan sonra güzel sûrette ve güzel kokulu ve güzel elbiseli olarak ameli gelir. “Beni bilmez misin?” der. O da der ki: “Sen kimsin ki, Allahü teâlâ seni, benim şu garîb olduğum zamanda bana ihsân eyledi” O da; “Ben, senin sâlih işlerinim. Korkma, mahzûn olma! Biraz sonra Münker ve Nekîr melekleri gelirler ve sana suâl ederler. Onlardan korkma” der.
Bundan sonra suâl meleklerine söyleyeceği şeyleri öğretirken, Münker ve Nekir melekleri gelir. Onu oturturlar. Ona; “Men Rabbüke?”, ya’nî Rabbin kimdir? derler. O da evvelki söylediği gibi söyler, “Rabbim Allahdır. Peygamberim Muhammed aleyhisselâm, imamım Kur’ân-ı kerîm, kıblem Kâ’be-i şerîf ve babam İbrâhim aleyhisselâmdır ki, onun milleti benim milletimdir” der. Onun dili hiç tutulmaz. Onlar da; “Doğru söyledin” derler, önceki melekler gibi mu’amele ederler. Fakat onun için, sol tarafından Cehennemden bir kapı açarlar. Cehennemin yılan, akrep, zincir, sıcak suyu ve zakkumu, velhâsıl ne varsa hepsini görür. O kimse, bunun üzerine pekçok feryâd eder. Ona; “Korkma, buranın dehşeti sana bir zarar vermez. Burası senin Cehennemdeki yerindir ki, Allahü teâlâ bunu senin Cennette olan yerinle değiştirdi. Uyu, sen sa’îdsin” derler. Sonra onun üzerine Cehennem kapısı kapanır. Aylarca, senelerce geçen zamanı bilmez, öylece kalır.
Birçok kimsenin, ölürken dili tutulur. Eğer i’tikâdı bozuk olursa, (Ehl-i sünnet âlimlerinin bildirdiklerine uygun olarak inanmadı, bid’at ehline uydu ise), “Rabbim Allah” diyemez. Başka söz söylemeğe başlar. Melekler bir kere vururlar, kabri ateşle dolar. Sonra söner. Birkaç gün sönük olarak durur. Sonra yine kabirde, onun üzerinde ateş hâsıl olur. Kıyâmet kopuncaya kadar, bu hâl devam eder. Birçok kimse dahi, “Dinim İslâmdır” diyemez. Bunlar, ya şüphe üzre vefât etmişlerdir. Yahut vefât ederken kendisine fitnelerden bir fitne ârız olmuştur. (Ehl-i sünnet olmıyan kimselerin sözlerine, yazılarına aldanmıştır.) Buna bir kerre vururlar. Kabri, yukarıda denildiği gibi ateşle dolar.
Ba’zı kimseler (El-Kur’ânü İmâmî) ya’nî Kur’ân-ı kerîm İmâmımdır diyemezler. Çünkü bunlar, Kur’ân-ı kerîmi okurlar, fakat ondan nasihat almazlardı ve Kur’ân-ı kerîmde olan emirlerle amel etmezler ve nehy ettiği şeylerden kaçınmazlardı. Bunlara da, öncekilere yaptıkları gibi yaparlar.
Ba’zı kimsenin de ameli korkunç şekil alır. Kabrinde günâhları kadar azâb olunur. Ahbârda vârid oldu ki, “Ba’zı insanların ameli, hunût şekline çevrilir.” Hunût, hınzır yavrusuna derler.
Ba’zı kimse de, Peygamberim Muhammed aleyhisselâmdır diyemez. Zira bu kimse, dünyâda sünnet-i nebeviyyeyi (Ya’nî İslâmiyetin emirlerini ve yasaklarını) unutmuş idi. Zamana, modaya uymuş idi. Çocuklarına Kur’ân-ı kerîm okutmamış, Allahü teâlânın emirlerini, yasaklarını öğretmemiş idi.
Ba’zı kimse kıblem Kâ’be-i şerîf diyemez. Zira, namaz kılmak için kıbleye az yönelmiş, yahut abdestinde fesâd bulunurmuş, yahut namazında başka şeylere iltifât eder, dünyâ işleri ile meşgûl olurmuş, yahut rükû’unda ve secdelerinde noksanlık olup, ta’dîl-i erkâna riâyet etmezmiş.
Fâcire, ya’nî kâfir olanlara, Münker ve Nekîr melekleri; “Men Rabbüke?” dedikleri vakit, “Lâ-edrî”, ya’nî “Ben bilmem” der. Onlar da bilmedin ve hatırlamadın derler.
Sonra onu demirden kamçı ile döverler. Tâ ki, yedinci kat yerin altına girer. Sonra yer silkelenir. Yine kabrine çıkar. Böyle yedi defa döverler. Sonra da, bunların hâlleri başka başka olur. Ba’zısının ameli köpek şekline çevrilip kıyâmete kadar onu ısırır.
Bunlar, kıyâmet ve islâmiyetin bildirdiği hususlarda şüphe edenlerdir. Kabirde bulunanların karşılaşacakları hâller çeşit çeşittir. Bu azâbın aslı şöyledir ki, bir insan dünyâda en çok neden korkarsa, kabirde onunla azâb olunur.
Meselâ, ba’zı insanlar, yırtıcı hayvan yavrusundan çok korkar. İnsanların tabî’atleri bunda muhtelifdir. Allahü teâlâdan selâmet ve nedametden evvel mağfiret isteriz.
A’rabî’den biri, rivâyet eder ki, oğluma; “Allahü teâlâ sana ne mu’âmele etdi?” diye sordum. “Zararım yok, lâkin filân fâsıkın yanına defn olunduğumdan, ona olunan azaplardan kalbime korku giriyor” dedi. Çok defa haber verilen, bunlar gibi hikayelerden açıkça anlaşılan şudur ki: Kabir ehli, kabirlerinde azap çekerler. Onun için, Peygamberimiz ( aleyhisselâm ) ölünün kemiklerini kırmakdan nehy buyurmuşlar ve bir kimseyi, kabrin bir tarafında oturduğunu gördüklerinde; “Mevtaya kabirlerinde eza etmeyiniz” ve “Diri kimseler evlerinde nasıl elemi ve azâbı duyar ve his ederlerse, mevta da kabrinde Öylece elem ve azâbı duyar, his eder” buyurmuştur.
Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Sizlerden biriniz, dünyâda bildiğiniz bir ölmüş kimsenin kabrine uğrayıp da, selâm verince, o mû’min sizi tanır ve selâmınıza cevap verir” buyurdu.
Allahü teâlâ, Sûr üfürüldükden sonra, kıyâmetin kopmasını murâd buyurduğu vakit, dağlar uçar, bulutlar gibi yürümeğe başlar. Denizlerin ba’zısı ba’zısına taşar, güneşin nûru giderek simsiyah olur. Dağlar toz hâline gelir. Alemler birbirine girer. Yıldızlar, dizili incinin kopup dağıldığı gibi olur. Gökler, gülyağı gibi erir ve değirmen döner gibi deveran eder ki, şiddetli bir şekilde hareket eder. Ba’zı kerre toplanır, ba’zı kerre de dümdüz olur. Allahü teâlâ, göklerin parça parça olmasını emreder. Yedi kat yerde ve yedi kat gökte ve kürsî’de diri olarak kimse kalmaz. Her canlı vefât etmiş olur ve eğer rûhanî ise, rûhu gitmiş olur. Allahü teâlânın varlığına ve birliğine inanan her türlü varlık ölür. Yerde taş taş üstünde kalmaz. Göklerde hiç canlı kalmaz.
Allahü teâlâ, ilâhlık makamında tecellî buyurup der ki: “Ey alçak dünyâ! Senin içinde rablık da’vâsı edenler ve ahmakların rab tanıdıkları âcizler nerededir ve senin güzellik ve letâfetinle aldatdığın ve âhıreti unutdurduğun kimseler nerededir?” Bundan sonra kahr, yok edici kuvveti ve hikmeti ile iftihar eder. Sonra, Mû’min sûresinde meâlen buyurulduğu gibi; “Mülk kimindir?” der. Hiç kimse cevap vermez. Kahhâr olan Allahü teâlâ, kendi kendine meâlen; “Vâhid ve kahhâr olan cenâb-ı Allahındır” buyurur. Sonra meâlen; “Ben azîmüşşân, Melik-i deyyânım (ya’nî kıyâmet gününün tek hâkimi ve sahibiyim). Benim verdiğim rızkı yiyip de, bana ortak koşanlar ve benden gayrı putlara ibâdet edenler nerededirler? Şol kimseler ki, benim verdiğim rızk ile kuvvetlenip de asî olurlar. Cebbar ve zâlimler nerededirler? Kibirlenen ve öğünenler nerededirler? Şimdi mülk kimindir?” buyurur. Buna cevap verecek kimse bulunmaz. Hak sübhânehü ve teâlâ, murâd etdiği bir zaman kadar bekler, sessizlik olur ki, o zaman, Arş-ı a’lâdan makâm-ı ehâdiyyete kadar, düşünen ve görünen bir nefis yoktur. Zira cenâb-ı Hak, hûrî ve gılmânın da Cennetlerinde rûhlarını kabz etmiştir.
İnsanlar kabirlerinden ve yanıp kül oldukları, çürüdükleri yerlerden kalkdıkları vakit görürler ki; dağlar, atılmış pamuk gibi, denizler susuz kalmış, yer ise, kendisinde ne eğrilik, ne de yükseklik var. Hepsi dümdüz olmuş, bir kâğıd sahîfesi gibi görünür, işte insanlar, kabrlerinin üzerine oturduktan vakit, üryan olarak, her tarafa hayret ve düşünceli bir şekilde bakarlar. Nitekim, hazret-i Peygamber ( aleyhisselâm ) sahih olan hadîste: “İnsanlar her biri elbisesiz olup, hepsi çıplak ve sünnetsiz oldukları hâlde haşr olunurlar” buyurur. Fakat gurbette elbisesiz olarak vefât etti ise, onlara Cennetden elbise getirilir ve giydirilir. Şehîdlerin ve sünnet-i seniyyeye (ya’nî ahkâm-ı İslâmiyyeye) tutunup vefât etmiş olanların iğne deliği kadar elbisesiz yeri kalmaz. Zîrâ Peygamberimiz ( aleyhisselâm ), “Ey ümmetim ve Eshâbım! Siz, ölülerinizin kefeninde mübalağa ediniz! Zîrâ, benim ümmetim kefenleriyle haşr olunurlar. Hâlbuki sâir ümmetler çıplaktırlar” buyurdu. Bu hadîs-i şerîfi Ebû Süfyân ( radıyallahü anh ) rivâyet eyledi. Yine Peygamberimiz ( aleyhisselâm ) buyurmuştur ki: “Ölüler, kefenleri ile haşr olunur.”
Herkes kabri üzerine çıkıp, ba’zısı çıplak, ba’zısı siyah, ba’zısı beyaz elbiseli, ba’zısı da nûr saçar bir hâlde oturur. Her biri başlarını eğmiş olarak, ne yapacağını bilmiyerek, bin sene kadar dururlar. Sonra magribden bir ateş zuhur eder -ki, onun gürültüsüyle halk mahşere sürülür. Bu zamanda her mahlûk dehşete düşer, insan olsun, cin olsun, vahşî hayvanlar olsun, her birini kendi ameli alıp, kalk mahşere git, der.
Ameli güzel olan kimsenin ameli, eşek, ba’zısının da katır sûretinde görünür. Amel sahibini üzerine alıp, mahşere götürür. Ba’zısının da, koç şeklinde görünür. Ba’zı kerre amel, sahibini üzerine alır götürür, ba’zan da bırakır. Her mü’minin bir nûru olur ki, önünden ve sağ yanından, o zamanki karanlık içerisinde her tarafı aydınlatır.
Sol taraflarında nûr yoktur. Belki karanlıkta hiçbir kimse hiçbir şey göremez. O karanlıkta kâfirler hayrette kalır. İmânlarında şek ve şüphe olan kimseler (ve bid’at sahibi olanlar, mezhebsizler) şaşırırlar. Ehl-i sünnet âlimlerinin ( radıyallahü anh ) bildirdiklerine uygun olarak doğru inanmış olan (Sünnî) mü’minler ise, onların zulmet ve tereddütlerine bakıp, Allahü teâlânın kendilerine hidâyet nûru verdiğine hamd ederler. Zîrâ cenâb-ı Hak, mü’minler için, azap gören şakilerin hâllerini ortaya koyar ki, bunda ba’zı fâideler vardır. Nitekim Cennet ehli ve Cehennem ehli ne yapmışlarsa hepsi belli olur. Onun için, Allahü teâlâ meâlen; “Arkadaşına nazar etti. Onu Cehennem ateşinde gördü” buyurdu. A’râf sûresinin kırkyedinci âyetinde de meâlen; “Cehennem ehline baktıkları zaman, Cennet ehli: Ey Rabbimiz! Bizi zâlim kavimlerle beraber kılma derler” buyurdu. Zira, dört şey vardır ki, kadrini, kıymetini ancak dört kimse bilir: Hayatın kadrini ancak ölü bilir. Ni’metin kadrini azap çeken bilir. Servetin kadrini fakir bilir. (Burada dördüncüsü yazılmamış. Fakat, Cennet ehlinin kadrini, Cehennem ehli bilir, demektir.)
Ba’zısının nûru, iki ayağı üzerinde ve parmakları ucunda görünür. Ba’zısının nûru, bir parlar, bir söner. Bunların nûrları îmânları kadardır. Kabrlerinden kalktıkları vakit, hareketleri de, amelleri mikdârıdır. Sahih olan bir hadîs-i şerîfte, Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ); “İki kişi bir deve üzerinde, beş kişi ve on kişi bir deve üzerinde haşr olunur” buyurdu.
Allahü teâlâ bilir, bu hadîs-i şerîfin ma’nâsı: “Bir kavim, İslâmda birbirine yardım eder, dîni, îmânı, helâli, haramı birbirlerine öğretirlerse, Allahü teâlâ onlara rahmet eder. Onların amelinden deve yaratır da, onun üzerine binerler, öylece haşr olunurlar” demektir. Bu ise, amelin zaîf olmasındandır. Çünkü bunların, kendi amelleri bir deve olamadığından, ancak bir kaçının ameli bir deve olmakta ve buna müşterek binmektedirler.
Bunlar şu insanlara benzerler ki, yolculuğa çıkmışlar. Fakat hiç kimsenin bir hayvan satın almağa vakti olmadığından, hayvan alıp gidecekleri yere gidemezler. Bunlardan iki veya üç kişi, bir hayvan satın alıp, yolda ona müşterek binerler. Bu yolda, ba’zan bir deveye on kişi binerler. Bu acizlik amellerindendir. Bunun ma’nası, malda elini kısmaktır. Ya’nî haris olmaktır. Bununla beraber, selâmete çıkarılırlar, öyle ise, bir amel işle ki, o amel sebebiyle Allahü teâlâ sana binek hayvanını nasîb etsin.
İnsanlar dünyâdaki işlerine göre haşr olunur. Ba’zıları çalgı çalmakla ve dinlemekle meşgûl olmuştur. Hayatlarında çalgı çalmağa ve dinlemeğe devam edenler, kabrinden kalkdığı vakit, sağ eliyle onu alır ve atar. O çalgıya der ki: “La’net olsun sana! Beni Allahü teâlânın zikrinden meşgûl ettin!” O çalgı gene gelir, der ki: “Allahü teâlâ, aramızda hüküm edinceye kadar, ben senin arkadaşınım. O vakte kadar ayrılamam.” Böylece dünyada alkollü içki içenler, sarhoş olarak haşr olunur. İslâmiyetin emrettiği şekilde örtünmeden sokağa çıkan kadınlar, kızlar, buralarından kanlar, irinler akarak haşr olunur, Zurnacı, zurna çalarak haşr olunur. Her kimse, böyle Allahü teâlânın yolundan ayrılırsa, o hâl üzre haşrolunur.
Bu zamanda melekler, onları, fırka fırka, cemâat cemâat sevk ederler. Herbirinin altında, kendilerine zulm edenler bulunarak haşr olunur, insan, cin ve şeytan ve yırtıcı hayvanlar ve kuşlar, bir yerde toplanırlar. O zaman yeryüzü, beyaz gümüş gibi düz olur.
Melekler, yeryüzündeki bütün canlıların etrâfında bir halka olmuşlardır. Yeryüzünde bulunanlardan on kat ziyâdedirler.
Bundan sonra, Allahü teâlâ, ikinci kat gök meleklerine emr eder ki, birinci kat gök meleklerini ve mahlûkâtı çevirirler. Bunlarda, hepsinin yirmi mislinden ziyâdedirler.
Sonra, üçüncü kat melekleri nâzil olup, hepsinin etrâfını bir halka olarak çevirirler. Bunlar da hepsinin otuz mislinden ziyâdedir.
Sonra, dördüncü kat melekleri, hepsinin etrâfını bir halka olarak çevirirler. Bunlar da hepsinin kırk mislinden ziyâdedirler.
Daha sonra beşinci kat göğün melekleri nâzil olup, bir halka olarak çevirirler. Bunlar da hepsinin elli mislinden ziyâdedirler. Daha sonra, altıncı kat gök melekleri nâzîl olup, hepsinin etrâfını bir halka olarak çevirirler. Bunlar da hepsinin altmış mislinden ziyâdedirler.
En sonra, yedinci kat gök melekleri nâzil olup, bir halka olarak hepsini çevirirler ki, bunlar, cümlesinin yetmiş mislinden ziyâdedirler.
Sonra, Allahü teâlâ tarafından nidâ olunup; “Levh-i mahfûz nerededir?” buyurur. Bu ses, akıllara hayret verecek sûrette işitilir, Allahü teâlâ; “Ey Levh! Tevrat ve İncîl ve Kur’ân-ı azîm-üş-şândan sende yazdığım şey nerededir?” der. Levh-i mahfûz der ki: “Yâ Rabb-el-âlemîn! Bunu, Cebrâil aleyhisselâmdan suâl buyur!”
Bu vakit, Cebrâil (aleyhisselâm) getirilir ki, adetâ kendisini titremek alır. Hayretinden diz üstü çöker. Cenâb-ı Hak buyurur ki: “Yâ Cebrâil! Bu levh der ki, sen benim kelâmımı ve vahyimi kullarıma nakl eylemişsin doğru mudur?” Cebrâil (aleyhisselâm); “Yâ Rabbi doğrudur” der Allahü teâlâ; “Onu nasıl yaptın?” buyurur. Cebrâil (aleyhisselâm), “Yâ Rabbî Tevrat Mûsâ aleyhisselâma, İncîl Îsâ aleyhisselâma, Kur’ân-ı kerîmi Muhammed aleylüsselâma inzal ve her bir Resûle risâleti ve her bir suhûf sahibi Peygambere de sahîfelerini ulaştırdım” der.
Daha sonra, “Yâ Nûh!” diye bir nidâ gelip, Nûh aleyhisselâm huzûr-i ilâhîye çağrılır. Nûh aleyhisselâm titriyerek huzûr-i ilâhiye gelir. Ona hitaben; “Yâ Nûh! Cebrâil senin resûllerden olduğunu söylemektedir. Sen ne dersin?” buyurulur. Nûh aleyhisselâm “Evet yâ Rabbî! Doğrudur” diye cevap verir. “Kavminle ne iş gördün?” diye sorulur. Nûh aleyhisselâm; “Yâ Rabbî! Onları, gece ve gündüz îmâna da’vet etdim. Benim da’vetim onlara bir fâide vermedi. Benden kaçtılar” diye cevap verir. Bunun üzerine; “Ey Nûh kavmi!” diye nidâ olunup, Nûh kavmi grup hâlinde getirilir. Onlara; “Bu kardeşiniz Nûh benim gönderdiklerimi size tebliğ ettiğini söylemektedir. Siz ne dersiniz? Onlar, “Ey bizim Rabbimiz, o yalan söylüyor. Bize birşey tebliğ etmedi” deyip, kendilerine gönderilen ve Nûh aleyhisselâm tarafından tebliğ edileni inkâr ederler. Allahü teâlâ; “Yâ Nûh! Senin şahidin var mıdır?” buyurur. Nûh aleyhisselâm; “Yâ Rabbi! Benim şahidim. Muhammed aleyhisselâm ile ümmetidir” diye cevap verir. Allahü teâlâ; “Yâ Muhammed! Bu Nûh, benim gönderdiklerimi ümmetine tebliğ etdiğine seni şâhid kılıyor. Sen ne dersin?” buyurur. Peygamberimiz ( aleyhisselâm ), Nûh’un (aleyhisselâm) risâleti tebliğ etdiğine şâhid olup, Hûd sûresinin yirmibeşinci âyet-i kerîmesini okur. Bu âyet-i kerîmenin meâl-i şerîfi şöyledir: “Biz Nûh’u insanlara Peygamber olarak gönderdik. Onları Allahü teâlânın azâbı ile korkuttu. Allahü teâlâdan başka şeylere ibâdet etmeyiniz dedi.” Cenâb-ı Hak, Nûh aleyhisselâmın kavmine; “Sizin üzerinize azap hak oldu. Zîrâ, azap kâfirler üzerine lâyıktır.” buyurur. Böylece, hepsinin Cehenneme atılması emrolunur. Ne amelleri tartılır, ne de hesâb olunurlar.
Bundan sonra “Âd kavmi nerededir?” diye nidâ olunur. Nûh aleyhisselâmın kavmine yapıldığı gibi, Hûd (aleyhisselâm) ile, kavmi olan Âd kavmi arasında mu’âmele cereyan eder. Peygamberimiz ( aleyhisselâm ) ile Ümmetinin hayırlıları şehâdet ederler. Peygamberimiz Şuarâ sûresinin yüzyirmiüçüncü âyet-i kerîmesini okur. Bu kavim de Cehenneme atılır. Bundan sonra “Yâ Sâlih veya Semûd” diye nidâ olunur. Sâlih aleyhisselâm ve kavmi gelirler, inkârları üzerine, hazret-i Peygamberden şehâdet taleb olunur. Peygamberimiz ( aleyhisselâm ), Şuarâ sûresinin yüzkırkbirinci Âyet-i kerîmesini okur. Onlar da, evvelkiler gibi Cehenneme atılır.
Kur’ân-ı azîm-üş-şânın haber verdiği gibi, ümmetler, birbiri arkası sıra, Allahü teâlânın huzûruna gelirler. Furkân sûresinin otuzsekizinci ve İbrâhim sûresinin sekizinci âyet-i kerîmeleri bunu haber vermekdedir. Bunda tenbih vardır ki, bunlar âsî ve azgın kavimlerdir. Barîh, Mârih, Duhâ, Esrâ kavimleri ve bunlar gibi kavimlerdir. Bunlardan sonra nida, Eshâb-ı res ve tübba’ ve İbrâhim aleyhisselâmın kavmine gelir. Bunların hiç birinde mizan kurulmaz. Ve hesâb sorulmaz. Bunlar, o gün Rablerinden mahcûbdurlar. Allahü teâlânın kelâmını onlara bir tercüman söyler. Çünkü, bir kimse kelâm-ı ilâhiye mazhar olursa, o kimse azâb olunmaz.
Bundan sonra, bir münâdi herkesi ayrı ayrı çağırır. Herkes, ayrı ayrı, hesaba çekilir. Nûr sûresi, yirmidördüncü âyetinin meâl-i şerîfidir: “Yaptıklarının hepsine, o gün dilleri ve elleri ve ayakları şehâdet eder.”
Kitâbların kırâati tamâm olduktan sonra bir nidâ gelir ki: “Ey mücrimler, şimdi sizler ayrılınız!” denir. Bu nidâ üzerine, mevkıf”, ya’nî Arasat meydanı harekete gelir. O zaman, herkesi büyük korku alır. Birbirlerine girift olurlar. Melekler cin ile ve cin insanlar ile karışır. Bundan sonra, nidâ gelir ki: “Yâ Âdem! Evlâdından Cehenneme lâyık olanı gönder!” Âdem (aleyhisselâm) ise; “Yâ Rabbî ne kadar?” diye suâl eder. Cenâb-ı Hak buyurur ki: “Binde dokuzyüzdoksandokuzu Cehenneme ve biri Cennete.” Kâfirlerden ve Ehl-i sünnetden ayrılmış mülhidlerden ve gâfillerden, çıkara çıkara, ancak Allahü teâlânın bir avuç buyurduğu kadar mü’min geride kalır. Ebû Bekr-i Sıddîk’in ( radıyallahü anh ), “Rabbimizin avuçlarından bir avuç kalır” buyurduğunun ma’nâsı budur.
Cehennemlik olanlar mahallerine gidip, Arasat meydanında yalnız, mü’minler, müslimler, hayr ve ihsân edenler, ârifler, sıddîklar, velîler, şehîdler, sâlihler ve Resûller kalır, îmânlarında şübheleri olanlar, münâfıklar, zındıklar, bid’at sahibleri (ya’nî Ehl-i sünnet i’tikâdında olmıyan mü’minler) zâten Cehenneme gönderilmişlerdir. Allahü teâlâ; “Ey insanlar! Rabbiniz kimdir?” buyurur. Onlar “Allahdır” derler. Allahü teâlâ; “Siz O’nu bilir misiniz?” buyurur. “Evet biliriz yâ Rabbî” derler. O zaman, onlara Arş-ı a’lânın sol tarafından bir melek görünür. O melek o kadar azametlidir ki, yedi deniz başparmağının ucuna konsa içine alıp, hiçbir damlası gözükmez. O melek, mahşerde bulunanlara Allahü teâlânın emri ile, imtihan cihetinden; “Ene Rabbiküm” ya’nî ben sizin rabbinizim der. Ehl-i mahşer “Senden Allahü teâlâya sığınırız” derler.
Arşın sağ tarafında bir melek görünür ki, eğer ayağının ucu ile basmış olsa, ondört deniz görünmez olurdu. Ehl-i mahşere “Ene Rabbiküm” der. Ya’nî, sizin rabbinizim der. Ona dahî; “Senden Allahü teâlâya sığınırız” derler.
Bundan sonra Allahü teâlâ, onlara istedikleri şekilde gayet yumuşak ve hoş mu’âmele buyurur. Mahşer ehlinin hepsi, secde ederler. Cenâb-ı Hak onlara; “Öyle bir yere geldiniz ki, sizin için yabancılık ve korku yoktur” buyurur.
Allahü teâlâ bütün mü’minleri sırat üzerinden geçirir. Mü’minler, derecelerine göre Cennete götürülür, insanlar güruh güruh geçerler. Önce Resûller, sonra Nebiler, sonra Sıddîklar, sonra Velîler, Ârifler, sonra hayr ve ihsân edenler, sonra şehîdler, sonra diğer mü’minler götürülür. Müslümanlardan günahları affedilmeyenler yüz üstü düşmüş, ba’zıları da A’râfda mahbus kalırlar, imânı zayıf olanlardan ba’zısı sıratı yüz senede, ba’zısı da bin senede geçerler. Bununla beraber, Cehennemde yanmazlar.
Kıyâmet gününde bir müslüman getirilir. Onun hiç hasenesi (iyiliği) yoktur ki, mizanında ağır gelsin. Allahü teâlâ, onun îmânına hürmeten, ona rahmet olarak buyurur ki: “İnsanlara git, sana hasene ve sevâb verecek bir kimse ara Onun ikramı sebebiyle Cennete giresin!” O kimse gider, insanlar arasında arzusuna kavuşduracak bir kimse arar. Hâlini anlatacak bir kimse bulamaz. Kime söyler ve sorarsa; “Benim de mizanımın hafif gelmesinden korkuyorum. Ben, senden daha çok muhtacım” der. Bu hâline çok üzülür. Yanına bir kişi gelerek, “Ne istiyorsun?” der. Bu da; “Bir haseneye (sevâba) muhtacım. Onu belki bin kişiden istedim. Her biri behâne edip esirgediler” der. Bu kişi ona der ki: “Allahü teâlânın huzûruna vardım. Sahîfemde bir sevâbtan başka sevâb bulamadım. O da beni kurtarmağa yetmez. Onu sana hibe edeyim. Benden onu al!” O kimse, ferah ve sevinçli olarak gider. Allahü teâlâ, o kulun hâlini bildiği hâlde; “Nasıl geldin?” diye suâl eder. O kişi ile olan macerayı haber verir. O hasenesini veren kulu da Allahü teâlâ huzûruna çağırır. Buyurur ki: “Îmân sahiplerine benim keremim, senin kereminden, ihsânından daha çoktur. Din kardeşinin elinden tut, Cennete gidiniz.”
Bu şekilde ümmet-i Muhammedin büyük günah işleyenleri getirilir, ihtiyâr, genç, erkek, kadın nerede ise, hepsi bir araya toplanır. Cehennemin bekçisi olan Mâlik onlara baktığı vakit der ki: “Siz, eşkiya zümresindensiniz. Amma görüyorum ki, ne eliniz bağlanmış ve ne de yüzünüz kararmış. Sizden güzel kimse Cehenneme gelmedi” Onlar da; “Yâ Mâlik! Biz, Muhammed aleyhisselâmın ümmetindeniz. Lâkin işlediğimiz günahlar Cehenneme sürükledi. Bizi bırak da günahlarımıza ağlıyalım” derler. Mâlik onlara: “Ağlayınız! Fakat şimdi size ağlamak fâide vermez!” der.
Bir ihtiyâr erkek, ellerini beyaz sakalı üzerine koyup; “Âh gençlik geçti. Elem, üzüntü arttı. Zelîl oldum, rezîl oldum” diye ağlar. Nice orta yaşlılar; “Derdlerim, sıkıntılarım arttı!” diyerek ağlarlar.
Nice kadınlar, saçlarından tutup; “Eyvah! Yüzüm kara oldu. Rezil oldum” diye ağlarlar.
Allahü teâlâ tarafından “Yâ Mâlik! Bunları birinci Cehenneme koy” diye nidâ gelir. Cehennem bunları içine alırken, “La ilahe illallah” diye bağırışırlar. Cehennem bu sözü işitince, bunlardan beşyüz senelik öteye kaçar. Yine bir nidâ gelir ki? “Ey Cehennem! Bunları içine al! Yâ Mâlik! Bunları birinci Cehenneme koy.” Bu zaman gök gürültüsü gibi bir gürültü işitilir. Cehennem bunların kalblerini yakmak isteyince, Mâlik, Cehennemi men eder. “Ey Cehennem, kendisinde Kur’ân-ı kerîm olan ve imân kabı olan kalbi yakma! Rahmân olan Allahü teâlâya secde eden alınları yakma?” der. Bu hâl üzere, Cehenneme atılırlar. Görülür ki, bir kişinin feryadı, Cehennem ehlinin seslerinden daha çoktur. Bunu Cehennemden çıkarırlar. Allahü teâlâ ona; “Sana ne oldu ki, Cehennem ehlinin en çok bağıranı sensin?” buyurur. O kişi der ki: “Yâ Rabbî! Beni hesaba çektin. Senin rahmetinden daha ümidimi kesmedim. Bilirim ki, sen beni işitirsin. Onun için çok bağırdım” der. Allahü teâlâ, Hicr sûresinin ellialtıncı âyet-i kerîmesinin: “Bir kimse Allahü teâlânın rahmetinden ümidini keserse, o kimse ehl-i dalâlettir” meâl-i şerîfi ile hitâb buyurup, “Git seni mağfiret etdim” der.
Yetmişbin (ya’nî pekçok) kimse, sıkıntılı hesâba çekilmeden Cennete girerler. Onlar için mîzân kurulmaz. Onlara verilen sahîfeler üzerinde “La ilahe illallah, Muhammedün resûlullah. Bu, filân İbni filânın Cennete girmesinin ve Cehennemden kurtulmasının berâtıdır” yazılır. Bir kulun günahtan mağfiret olduğu vakit, bir melek onu Arasat meydanına götürür. Ve nidâ ederek; “Bu, filân oğlu filândır. Allahü teâlâ, onun günâhını affeyledi. Bir daha şakî olmıyacak, saadetle sa’îd oldu” der. O kimseye bu makamdan ziyâde sevgili hiçbir makam olmaz.
Resûlullah ( aleyhisselâm ), Nebe’ sûresinin onsekizinci âyet-i kerîmesi hakkında meâlen; “Sûra üfürüleceği o gün, mezarlardan kalkıp mahşere, bölük bölük gelirsiniz” suâl edildiğinde ağladılar. Hattâ mübârek gözlerinden akan gözyaşları toprağa damladı ve buyurdular ki: “Ey bu suâli soran kişi, çok büyük bir işten sordun. Kıyâmet günü ümmetim, oniki sınıf olarak haşrolunur ve mahşer yerine gelirler.
Birinci sınıf insanlar, maymun sûretindedir. Bunlar, insanlar arasında çok fitne çıkarırlar, karışıklık ve huzûrsuzluğa sebeb olurlar. Allahü teâlânın Kur’ân-ı kerîmde meâlen; “Onların şirk (Allaha ortak) koşma fitneleri, katilden daha kötüdür” (Bekâra-191) buyurduğu kimselerdir.
İkinci sınıf insanlar, hınzır sûretinde haşrolunurlar. Onlar haram yiyenlerdir. Allahü teâlânın meâlen; “Onlar boyuna yalancılık için dinlerler; boyuna haram yerler” (Mâide-42) buyurduğu bunlardır.
Üçüncü sınıf insanlar, kör olarak haşrolurlar. Onlar hüküm vermekte haddi aşan, doğru hüküm vermeyenlerdir. Allahü teâlânın meâlen; “İnsanlar arasında hükmettiğiniz zaman adâletle hüküm vermenizi emreder. Hakîkaten Allah bununla size ne güzel öğüt veriyor. Şüphe yok ki, Allah hükümlerinizi hakkıyla işitici, emânete âit işlerinizi hakkıyla görücüdür. (Nisâ-58) âyet-i kerîmesi bu kimseleri belirtmektedir.”
Dördüncü sınıf insanlar, sağır ve dilsiz olarak haşrolunurlar. Onlar dünyâda iken kendi amellerini beğenen kimselerdir. Allahü teâlânın meâlen;“Allah, gurûrlu ve böbürlenen kimseleri sevmez” (Nisâ-36) buyurduğu kimselerdir.
Beşinci sınıf insanlar, ağızlarında irin olarak haşrolunurlar. Dillerini çiğnerler. Onlar, sözleri işlerine ve hareketlerine uymayan âlimlerdir. Allahü teâlânın meâlen; “İnsanlara iyilik emreder de, kendinizi unutur musunuz?” (Bekâra-44) buyurduğu kimseler gibi olanlardır.
Altıncı sınıf insanlar, vücutları ateşten yanmış yara içinde haşrolunurlar. Onlar, yalan yere şahitlik yapanlardır.
Yedinci sınıf insanlar, ayakları üzerine bağlanmış olarak haşrolunurlar. Onların son derece pis bir kokusu olur. Onlar şehvetlerine tâbi olan ve haramlar peşinde koşanlardır. Allahü teâlânın meâlen; “Bunlar, âhıreti dünyâ hayâtına satmış kimselerdir” (Bekâra-86) buyurulanlardır.
Sekizinci sınıf insanlar, sarhoş gibi haşrolup, sağa sola düşerler. Onlar, dünyâda iken Allahü teâlânın hakkına mâni olan kimselerdir. Allahü teâlânın hakkını yerine getirmeyenler olup, Allahü teâlâ meâlen; “Ey imân edenler, kazandıklarınızın ve sizin için yerden çıkardığımız ürünlerin (mahsûllerin) en helâl ve iyisinden Allah yolunda harcayın (zekât ve sadaka veriniz)” (Bekâra-267) buyuruyor.
Dokuzuncu sınıf insanlar, katrandan elbiseler içinde haşrolunurlar. Onlar, gıybetten sakınmayanlardır. Mü’minlerin arkalarından hoşlanmıyacakları şekilde konuşmuşlardır. Allahü teâlâ meâlen; “Müslümanların ayıp ve kusurlarını araştırmayın. Bir kısmınız bir kısmınızı, arkasından hoşlanmıyacağı sözle çekiştirmesin” (Hucurât-12) buyurdu.
Onuncu sınıf olarak haşrolunacaklar ise, dilleri kafasından sarkmış olanlardır. Bunlar, dünyâda iken söz taşıyıp, ara bozanlardır.
Onbirinci sınıf insanlar ise, sarhoş olarak haşrolunurlar. Onlar, dünyâda iken mescidlerde fuhuş ve kötü söz konuşanlardır. Onikinci sınıf insanlar ise, hınzır sûretinde haşrolunurlar. Onlar, dünyâda iken faiz yiyenlerdir.”
Diğer bir rivâyette; Muâz bin Cebel’in ( radıyallahü anh ) rivâyet ettiği üzere, Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Kıyâmet gününde, ki o gün pişmanlık ve hasret günüdür. Allahü teâlâ oniki bölük olarak ümmetimi haşreder. Birinci bölük, elsiz ve ayaksız olarak kabirlerinden haşr olacaklardır. Bu zaman, Allahü teâlâ tarafından vazîfelendirilen bir münâdi seslenir ki: “Onlar, komşularına eziyet ve sıkıntı verenlerdir. Tövbe etmeden ölmüşlerdir. İçinde bulundukları durum, kendilerine verilmiş cezadır. Dönüş yerleri de Cehennemdir.” Allahü teâlâ, Kur’ân-ı kerîmde bu kimseleri meâlen şöyle bildirir: “Yakın komşuya da, yakın arkadaşa da, yolda kalmışa da iyilik ediniz.” (Nisâ-36)
İkinci bölük insanlar, hayvan sûreti üzere kabirlerinden haşrolunurlar. Kendileri için bir ses gelir. Bunlar, namazlarında gevşek davrananlardır. Tövbe etmeden öldüler. Bu hâlleri, kendilerine verilen bir cezadır. Cehenneme atılacaklardır. Allahü teâlânın Kur’ân-ı kerîmde şöyle buyurduğu kimselerden olurlar: “Onlar, namazlarından gâfildirler” (Mâûn-5).
Ümmetimden bir bölüğü de, yüzleri ay gibi parlak bir hâlde haşrolurlar. Sıratı şimşek gibi geçerler. Allahü teâlâ katından bir münâdi şöyle der: “Bunlar, sâlih amel işleyip, günahlardan kaçınanlardır. Beş vakit namazı vaktinde ve şartlarına uygun olarak cemâatle kılarlar. Bunlar, tövbe edip öyle vefât ettiler. Allahü teâlâ, kendilerine saadet nasîb etti. Onlar, Cennete gireceklerdir. Allahü teâlâ kendilerinden râzıdır. Onlar da Allahü teâlâdan râzıdırlar. Allahü teâlâ, Kur’ân-ı kerîmde meâlen bunları şöyle bildirdi:“Gerçekten “Rabbimiz Allahü teâlâdır” deyip de sonra amellerini ihlâs ile yapanlara (ölüm ânında) melekler inecekler de şöyle diyecekler: (Gelecekten) Korkmayın ve (geçene) mahzûn olmayın! Size va’d olunan Cennetle müjdelendiniz.”
İnsanlar kabirlerinden kalktıklarında, yerlerinde kırk yıl birşey yemeden, içmeden, oturmadan, konuşmadan dururlar” Denildi ki: “Yâ Resûlallah! Din ehli, imân sahipleri kıyâmet günü nasıl bilinirler?” Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Benim ümmetim, abdest uzuvlarının pırıl pırıl parlaması nişanıyla bilinirler Kıyâmet günü Allahü teâlâ bütün mahlûkâtı kabirlerinden dirilttiğinde, melekler mü’minlerin başucuna gelirler ve başlarını mesh ederler. Biraz toprak serperler. Bu toprak, onların secde yerlerine gelir. Melekler bu yerleri mesh ederler. Oradan mesh izleri hiç gitmez. Bir ses gelir ki: Bu toprak, kabirlerinin toprağı değildir. Onların köşk ve saraylarından getirilmiş topraktır. Oraya çağırılırlar. Sıratı geçip Cennete girerler. Kendi yerlerini bilirler.”
Ebû Dücâne ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: Yatıyordum. Değirmen sesi gibi ve ağaç yapraklarının sesi gibi, ses duydum ve şimşek gibi parıltı gördüm. Başımı kaldırdım. Odanın ortasında, siyah birşeyin yükseldiğini gördüm. Elimle yokladım. Kirpi derisi gibi idi.
Yüzüme, kıvılcım gibi şeyler atmağa başladı. Hemen Resûlullaha ( aleyhisselâm ) gidip anlattım. Buyurdu ki: “Yâ Ebâ Dücâne! Allahü teâlâ, evine hayr ve bereket versin.” Kalem ve kâğıd istedi. Hazret-i Ali’ye bir mektûp yazdırdı. Mektûbu alıp, eve götürdüm.
Başımın altına koyup uyudum. Feryâd eden bir ses, beni uyandırdı. Diyordu ki: “Yâ Ebâ Dücâne! Bu mektûpla, beni yaktın. Senin sahibin, bizden elbette çok yüksektir. Bu mektûbu, bizim karşımızdan kaldırmaktan başka bizim için, kurtuluş yoktur. Artık, senin ve komşularının evine gelmiyeceğiz. Bu mektûbun bulunduğu yerlere gelmeyiz.” Ona dedim ki: “Sahibimden izin almadıkça bu mektûbu kaldırmam.” Cin ağlamasından, feryadından, o gece bana çok uzun geldi. Sabah namazını, mescidde kıldıktan sonra, cinnin sözlerini anlattım. Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “O mektûbu kaldır. Yoksa, mektûbun acısını, kıyâmete kadar çekerler.”
Hadîs ve fıkıh âlimlerinden. İsmi, Muhammed bin Ahmed bin Ali el-Kaysî’dir. Künyesi Ebû Bekr, lakabı Kutbüddîn Kastalânî’dir. Aslen Tevzerli olup, 614 (m. 1218)’de Mısır’da doğdu. 686 (m. 1287) senesinde vefât etti. Mekke’de büyüyüp, yetişti. Bağdad, Mısır, el-Cezîre ve Şam’da zamanın âlimlerinden ilim öğrendi. Ayrıca edîb olup, aynı zamanda tasavvufta da yetişmiş bir zâttır. Babasından, Şeyh Şihâbüddîn-i Sühreverdî hazretlerinden hadîs-i şerîf dinledi. Şihâbüddîn-i Sühreverdî hazretlerinden, hırka giyip icâzet almıştır. Bağdad’da pekçok âlimden ve Dımeşk’da es-Silefî’den ve İbn-i Asâkir’den rivâyette bulunan âlimlerden hadîs-i şerîf dinlemiş, hadîs derslerinde bulunmuştur. Âlim, zâhid, sâlih, çok cömert, güzel ahlâk sahibi, benzeri az bulunan bir zât idi. İlim tahsilini tamamladıktan sonra, ders ve fetvâ vermekle meşgûl oldu. Önce Mâlikî mezhebinde idi. Sonra Şafiî, mezhebine geçti.
Esnevî onun için tabakâtında şunları kaydetmiştir. “O, ilmi, ameli, heybeti, vera’yı, keremi kendinde toplamış olan bir zât idi. Mekke’de yerleşmişti. Daha sonra vefâtına kadar Kâhire’de Dâr-ül-hadîs-il-Kâmiliyye Medresesi’nde baş müderrislik yaptı.”
Yazmış olduğu eserler şunlardır: 1. El-İfsâh anil-Mu’cem minel-Gamiz-il-mübhem, 2. İktidâ-ül-Gâfil bi ihtidâ-il-âkil, 3. Tefsîru âyâtin-minel-Kur’ân-il-kerîm, 4. Lisân-ül-Beyân an i’tikâd-il-cinân, 5. Merâşid-üs-salât fî mekâsid-is-salât, 6. Medârik-ül-merâm fî meslek-is-siyâm, 7. Tekrîm-ül-meîşe bi tahrîm-il-haşîşe, 8. Tatmîm-üt-tekrîm limâ fîl-haşîş min’et-tahrim”.
Kutbüddîn Kastalânî hazretlerinin bir şiirinin tercümesi şöyledir:
“Kişinin aslı temiz olunca, nesli de temiz olur. Ne hikmettir ki, dikenli daldan gül bitiyor. Ba’zan, temiz asıldan kötü de çıkıyor. Bunlarda Allahü teâlânın nice hikmetleri vardır. Allahü teâlâ herşeye kâdirdir.”
Hindistan’da yetişen evliyânın büyüklerinden. Asıl ismi, Bahtiyâr el-Ûşî Dehlevî, lakabı Kutbüddîn’dir. Ayrıca Kutb-ül-aktâb, Kutb-ül-İslâm, Melik-ül-Meşâyih, Sultân-üt-tarikat, Bürhân-ül-hakîkat, Reîs-üs-sâlikîn, İmâm-ül-âmilîn, Sirâc-ül-evliyâ ve Tâc-ül-esfiyâ diye de tanınır. Seyyiddir. Hazreti Ali’ye kadar olan nesebi şöyledir: Hâce Kutbüddîn Bahtiyar Ûşî bin Mûsâ bin Ahmed bin Kemâleddîn bin Muhammed bin Ahmed bin İshâk Hasen bin Ma’rûf bin Ahmed Çeştî bin Radıyyüddîn bin Hüsâmeddîn bin Reşîdüddîn bin Ca’fer bin Muhammed Nakî el-Cevâd bin İmâm-ı Ali Mûsâ Rızâ bin Mûsâ Kâzım bin Ca’fer-i Sâdık bin Muhammed Bâkır bin Zeyn’el-âbidîn bin İmâm-ı Hüseyn bin Emîr-ül-mü’minîn Ali (r.anhüm). Hâce Kutbüddîn-i Bahtiyar hazretleri, 569 (m. 1173) senesinde, Mâverâünnehr’de Ûş veya Avaş denilen kasabada doğdu. 633 (m. 1235) senesinde Hindistan’da Dehlî’de vefât etti. Kabri orada bilinmekte olup, en tanınmış ziyâret yerlerindendir. Kabrini ziyâret edenler, mübârek rûhundan feyz almakta, nûr saçılan kabrinden istifâde etmektedirler.
Hâce Kutbüddîn hazretleri daha birbuçuk yaşındayken, babası Seyyid Kemâleddîn ( radıyallahü anh ) vefât etti. Bu sebeble Hâce hazretlerinin ihtimâm ile yetişmesi, sâliha ve takvâ sahibi bir hanım olan annesi tarafından yapıldı, İlim tahsiline beş yaşında iken başlayan Hâce hazretleri, ilk olarak Mevlânâ Ebû Hâfız’dan okudu. Onyedi yaşında iken bir vesile ile bulundukları şehri ziyâret eden Hâce Mu’înüddîn Hasen Çeştî hazretlerini gördü. Bu büyük velînin talebesi olmak arzusu birden bire kendisinde şiddetlenince, talebeliğe kabûlü için yalvardı. Hâce Mu’înüddîn-i Çeştî hazretleri kalb gözüyle bu genç talibin, ilim öğrenmek arzusunun ve evliyâlık yolunda yükselmek istidâdının pek fazla olduğunu görerek, onu talebeliğe kabûl etti. O büyük velînin sohbeti bereketiyle, evliyâlık yolunda üstün derecelere, yüksek makamlara kavuştu. Bir ara Bağdad’a geldi. Burada Ebü’l-Leys-i Semerkandî Câmii’nde, zamanının büyük evliyâsından, Şihâbüddîn-i Sühreverdî, Abdullah-i Kirmânî, Burhâneddîn-i Çeştî, Muhammed İsfehâni ve başka zâtların sohbetlerinde bulundu. İlimde ve evliyâlık yolunda çok yüksek mertebeye geldi. İlmini arttırmak için nice sıkıntılara katlanarak çok yerlere gitti. Irak, İran, Afganistan ve başka yerlerdeki birçok âlim ile görüşüp, onların sohbetlerinde bulundu. Kendisi de bu yolda birçok velî yetiştirdi. Bunlar içinde en meşhûrları; büyük velî, Ferîdüddîn-i Genc-i Şeker (Şeker Genç), Bedreddîn-i Gaznevî, Bürhâneddîn-i Belhî, Ziyâüddîn-i Rûmî, Sultan Şemsüddîn Altamış ve Kâdı Hamîdüddîn-i Nâgûrî’dir.
Kutbüddîn-i Bahtiyar hazretleri, ilim öğrenmek için yaptığı uzun seyahatleri sırasında gördüğü hayret verici hâllerden birini kendisi şöyle anlatır: “Gazne’ye vardığımda, ihtiyâr bir dervişle karşılaştım. Gündüz eline geçenleri gün batmadan önce, gece eline geçenleri de şafaktan önce dağıtırmış. Zengin, fakir, hiç kimse onun hânegâhından boş çevrilmezmiş. Açlar doyurulur, açıklar giydirilirmiş. Onunla konuşurken dedi ki: “Kırk yıldır nefsimle mücâdeleyi devamlı yapmakta, hep ona muhalefet etmekteyim. Fakat elime birşey geçmedi. Bunca yıldır bir nûr, bir aydınlık görmedim. Fakat, ne zaman ki uykumu azalttım, yeme içmemi asgariye indirdim, dilimi tuttum ve bütün insanlardan uzaklaştım, işte o andan i’tibâren, Allahü teâlânın izni ile yer ile gök arasındakileri görür oldum. Hattâ Arş-ı a’lâya kadar, gizli ve açıkta her ne varsa hepsini görebiliyorum”. Bunları dikkatle dinleyince, bu yolda esas olan şeyin, yenilen lokmaya dikkat etmek ve gafletten uzak, uyanık olmak olduğunu anladım.”
Yine o anlatıyor Bir keresinde deniz yolculuğunda idim. Bir limanda bir dervişle karşılaştım. Bu derviş sıkı mücâhede (açlık) yüzünden iskelete dönmüştü. Kuşluk namazından sonra mutfağa gider ve öğleden sonraya kadar aç insanlara yemek dağıtmakla meşgûl olurdu. Aç olan herkes doyurulurdu. Elbiseye ihtiyâcı olanlar için hücresine girer ve onlara yeni elbiseler çıkarırdı. Mutfaktaki herşeyi dağıttıktan sonra öğle namazını kılardı. Kendisini ziyâret için herhangi bir kimse gelse, o kimsenin hemen huzûruna çıkarılması için talebelerine kat’î emri vardı. Talebeleri de, birisi geldiğinde hemen huzûruna alırlar, hiç zaman kaybetmezlerdi. O da elini namaz seccadesinin altına sokar, eline ne geçerse gelene verirdi. Bir müddet yanında kaldım. Kendisini hep böyle fevkalâde cömertlik hâlinde buldum: Kendisi her zaman oruçlu oluyordu, iftar zamanında, görünmeyen bir kaynaktan (yerden) sâdece dört tane hurma alıyor, ikisini kendi yiyip, diğer ikisini de bana veriyordu. Birgün bana dedi ki: “Hak yolcusu; insanlardan uzaklaşmadıkça, elindekinin hepsini vermedikçe, yalnızlıkta oturmadıkça, az yemedikçe, az uyumadıkça, az konuşmadıkça, Allahü teâlâya yaklaşmak ni’metine kavuşamaz.”
Hazreti Hâce Kutbüddîn, seyahatlerinde karşılaştığı tuhaf hâdiselerden birinide şöyle anlatır: “Bir defasında en yakın arkadaşım Kâdı Hamîdüddîn Nâgûrî ile birlikte bir nehrin kenarında idik. Büyük bir akrebin, bir yöne doğru hızla ilerlediğini gördük. Arkadaşıma, “Bunun böyle gitmesinde bir hikmet olsa gerek. Ne olduğunu anlamak için akrebi ta’kib edelim” dedim. Arkadaşımla beraber akrebi ta’kib ederek, onun bir büyük ağaç dibinde, dev bir boa yılanına yaklaştığını gördük. Akrep yılanı soktu. Yılan orada öldü. Hemen yakında da bir adamın yattığını, hiçbir şeyden habersiz olarak derin bir uykuya dalmış olduğunu farkettik. Akrebin kendisine hizmet edip, onu koruduğuna göre, onun mübârek bir zât olacağını düşünerek rahatsız etmek istemedik ve uyandığında konuşuruz” dedik. Fakat, yanına yaklaştığımızda çirkin bir koku duyduk ve onun şarap içerek sızmış bir sarhoş olduğunu anladık. Onu bir yandan böyle günahkâr bir vaziyette, bir yandan da akrebin öldürdüğü dev boa yılanından koruyan Allahü teâlânın lütfuna mazhar durumda görünce, gerçekten şaşırmıştık. Biz tam olup bitenleri merak ederken, etrâfı titreten bir nidâ duyduk ki: “Eğer biz lütfumuzu sâdece mübârek ve mukaddes olanlara saklasaydık, günahkârlara kim bakardı?” diyordu. Bu nida, adamı uykudan uyandırdı. Yanında uzanan boa yılanını görünce dehşete kapıldı. Biz, şâhid olduğumuz hâdiseyi ona anlattık. O kadar pişmanlık duydu ki, sonradan duyduğumuza göre, kendini dünyâdan koparmış ve zamanının en mübârek kimselerinden biri olmuş idi. Bu zât, yaya olarak yetmiş defa hacca gitmişti.
Hâce Kutbüddîn; seyahatlerinde başından geçenleri anlatmaya devam ederek diyor ki: “Bir şehirde, sekr hâlinde kendinden geçmiş olarak, 10-20 kişinin ayakta dikildiklerini gördüm. Sâdece namaz vakitlerinde normal hâle geliyorlar, namazdan sonra aynı sekr hâline tekrar dönüyorlardı. O şehirde epeyce kalmama rağmen, bunlarla konuşma fırsatı bulamadım. Birgün bunlardan ba’zılarını normal hâllerinde yakalayıp, ne kadar zamandır bu durumda olduklarını sorabildim. “Son kırk yıldır” dediler. Sonradan öğrendiğime göre bu kimseler, İblîs’in Allahü teâlâ tarafından recm edildiğini (kovulduğunu) öğrendikten sonra ve İblîs’in, herşeye kadir olan Allahü teâlâya karşı böyle bir itaatsizliğe nasıl cesâret ettiğine çok şaştıklarından bu hâle düşmüşlerdi”
Hâce Kutbüddîn anlatır: “Bir defasında Semerkand’da devamlı sekr hâlinde bulunan (kendinden geçmiş) muhterem bir dervişle karşılaştım. Oradakilere, dervişin ne zamandan beri bu durumda bulunduğunu sordum. “Otuz senedir onu bu hâlde gördüklerini söylediler.” Uyanıklık hâlinde olduğu birgün ona durumunu sordum. Derviş şöyle cevap verdi: “Benim sevgili dostum, bir derviş ilâhî sırlara daldığı zaman, dünyâyı gözü görmez ve onu kesseniz, parçalara ayırsanız, en ufak bir acı duymaz, ilâhî aşkın yoluna çıkan kimse, hepsi hayâl olan bu dünyâdan hiçbir şey bilmez.”
Kutbüddîn-i Bahtiyar hazretleri şöyle anlatır: “Hac esnasında yakın dostum Kâdı Hamîdüddîn Nâgûrî ile beraber idik. Ebû Bekr-i Şiblî hazretlerinin soyundan olan ve Şeyh Osman diye bilinen bir zâtın peşinde Kâ’be-i muazzamayı tavaf ediyorduk. Ona ve ceddîne olan hürmet ve muhabbetimizden dolayı, o zâtın ayak izlerine basa basa yürüyorduk. Bizim böyle yaptığımızı farketti ve geri dönerek; “Benim ayak izlerime basarak beni ta’kib etmeniz, size bir fayda vermez. Eğer beni hakîkaten ta’kib etmek istiyorsanız, benim hâlimi, yolumu ta’kibe çalışınız!” dedi. “Ta’kib etmemizi istediğiniz haliniz nedir?” dedik. “Kur’ân-ı kerîmi günde bin kere hatmediyorum” buyurdu. Görünüşte inanılmaz görünen bu hâle, çok şaşırmıştık. Zira Kur’ân-ı kerîm gibi bir kitabı günde bin defa okumak insan için imkânsız idi. Mübalağa mı ediyordu veya her sûreden bir iki kelime mi okuyordu, diye düşünürken, Şeyh Osman geri döndü ve dedi ki: “İnanmıyor musunuz? Tekrar ediyorum, Kur’ân-ı kerîmi kelime kelime günde bin defa okuyorum.” Biz sustuk. Bu hâdiseyi husûsî toplantılarımızdan birinde seçilmiş dervişlerin huzûrunda naklettiğimizde, Mevlânâ Alâüddîn-i Kirmânî dedi ki: “Beşer anlayışı ve kavrayışının ilerisindeki herşey kerâmettir. Böyle bir hâl karşısında bütün beşer zekâsı başarısız kalır, insan, sâdece Peygamberlerin ve velîlerin görebileceği bu ilâhî sırları kavramaktan âcizdir.”
Kutbüddîn-i Bahtiyar, seyahatlerinden birinde, Şeyh Behâüddîn Zekeriyâ Sühreverdî tarafından da’vet edildiği Mültan şehrini ziyâret etti. Şeyh Behâüddîn, o zamanda Hindistan’da büyük bir şöhrete sahip idi. Hâce Kutbüddîn’in Mültan’daki ikâmeti sırasında, Moğollar Hindistan’a saldırıp Mültan’ı muhasara etmişlerdi. Kabaça Bey adındaki Mültan vâlisi, Moğolların hücumlarının savuşturulması için ma’nevî yardımda bulunmasını Kutbüddîn-i Bahtiyardan istirhâm etmişti. O da, düşmanın püskürtülmesi için Allahü teâlâya yalvardı. Duâlarının kabûlü neticesinde düşman kuşatmayı kaldırıp çekildi. Kutbüddîn-i Bahtiyar hazretleri, başka bir hâdiseyi şöyle anlatır: “Hocam Mu’înüddîn-i Çeştî hazretleri ile beraber hacca gitmiştik. Dönüşte yolumuzun üzerinde bulunan bir kasabada kalıyorduk. Oradaki bir mağarada, kendinden geçmiş bir hâlde yaşayan bir dervişi gördük. Allahü teâlâdan korkusu sebebiyle, kuru bir ağaç dalı gibi kalmış, iskelete dönmüştü. Hocam, bu dervişin hâlini öğrenmem için yanında kalmamı istedi. “Peki” deyip kaldım. Yanında kaldığım bir ay zarfında birgün kendine gelebildi. Kendisine hocamın ve diğer zâtların selâmlarını arzettim. Bir aydır beklediğimi öğrenince, “Sevgili dostum. Seni bu kadar beklettiğim için çok üzüldüm, özür dilerim. Ama inşâallah bunun mükâfatını görürsün” dedi. Oturmamı rica etti ve kendi hâlini şöyle anlattı:
“Ben Muhammed bin Eslem Tûsî’nin ( radıyallahü anh ) torunlarındanım ve otuz senedir kendimden geçmiş bir hâlde kovukta bulunuyorum. Ne gündüzden ne de geceden haberim var. Allahü teâlâ, bugün bana yalnız senin hürmetine kendime gelmemi nasîb etti. Beni görmek için bu kadar beklemeye ve zahmete katlandığın için seni mükâfatlandırması için Allahü teâlâya duâ ediyorum. Şimdi gidebilirsin.
Fakat, gitmeden önce sana hatırlaman icâbeden bir nasihat vereyim. Eğer dervişsen, dünyâ işlerine hiç bakma. İnsanlardan uzak kal, eline ne geçerse onu asla elinde tutma, yoksa hakiki derviş olamazsın, Allahü teâlâdan başka ve O’nun için olmayan şeylerden hiçbir şeye meyil verme!” Derviş bunları söyledikten sonra tekrar eski hâline geldi ve ben de oradan ayrıldım.”
Hâce Kutbüddîn-i Bahtiyar, Ecmir beldesinde talebeleri irşâd ile meşgûl olan hocası Mu’înüddîn-i Çeştî hazretlerinin ayrılığına tahammül edemeyip, bir zaman Ecmir’e gitmek üzere yola çıktı. Giderken yolu Dehlî’ye uğradı. Buranın emîrî (sultânı) Sultan Şemseddîn Altamış kendisine çok alâka gösterdi. Orada kaldığı birkaç gün içinde, kendisine olan hürmeti, muhabbet ve bağlılığı hergün bir kat daha artıyordu. Ayrılmasını hiç istemiyordu. Fakat Hâce hazretlerinin de, hocasının ayrılığına tahammülü kalmamıştı. O bakımdan Ecmîr’e gitti. Ecmir’den dönüşte, tekrar Dehlî’ye uğradı. Dehlî’nin hemen yakınında bulunan ve Kelû Kheri denilen yerde yerleşti. Sultan, her ne kadar onun Dehlî’de kalmasını arzu etti ise de, o Dehlî’nin dışındaki bu yere yerleşmeyi tercih etti. Sultânın, ona olan muhabbet ve bağlılığı pek fazla idi. Feyz ve bereketlerinden istifâde etmek maksadıyla, haftada iki defa hizmetine gelirdi. Sonradan Sultan, Hâce Kutbüddîn’in devamlı ve en sâdık talebelerinden oldu. Bu makamda iken de, tekrar hocasının Dehlî’ye yerleşmesini, orada kendisiyle birlikte kalmasını istedi. Çünkü kendisine daha çok hizmet edebilmek ve sohbetlerinde daha çok bulunabilmek arzusu çok fazla idi. Hem hocası Dehlî’de bulunursa, yanına gidip gelmek için harcayacağı zamanı devlet işlerine ayırabilirdi. Hâce Kutbüddîn, bu arzuyu şimdilik yerine getiremiyeceğini bildirdi. Hâce hazretleri burada kaldığı zaman içinde, bir taraftan sohbetine koşanları yetiştiriyor, bir taraftan da sultâna yol gösteriyor, doğru yolda yürümesini ve ahâlisine nasıl mu’âmele etmesi icâb ettiğini öğretiyordu. Sultan da bu nasihatlere uyarak, bildirilenleri seve seve yerine getiriyordu. Bu sırada Dehlî’de Şeyh-ül-İslâm olan Nûreddîn-i Gaznevî’nin vefâtı üzerine, Sultan, Hâce Kutbüddîn’in bu vazîfeyi almasını teklif etti ise de kabûl etmedi. Bunun üzerine, Şeyh-ül-İslâmlık makamına Necmeddîn-i Sugrâ isimli bir zât getirildi. Bu kimse, bu yolun büyüklerinden Hâce Osman Hârûnî’nin talebesi olmakla beraber, bu makama gelince, Sultânın ve diğer insanların, Hâce Kutbüddîn hazretlerine çok alâka gösterdiklerini çekemedi, kıskandı. Ne pahasına olursa olsun, onu Dehlî’den uzaklaştırmaya karar verdi. Necmeddîn-i Sugrâ isimli bu kimse, insanların teveccühüne, makam sevgisine ve benlik duygusuna kapılmakla, Allahü teâlânın bir velî kuluna karşı olmak gibi çok büyük bir felâkete düşmüştü. Bir fırsat bulup Hâce’ye iftira etmenin yollarını arıyordu.
Hâce Kutbüddîn hazretleri, yanında Sultan Şemseddîn Altamid ile beraber birgün öğle üzeri geziyorlardı. Sultânın ma’iyyeti de kendilerini ta’kib ediyordu. Aniden ağlayan, feryâd eden bir kadın ortaya çıktı. Bu kadın Sultâna yaklaşarak, çok zor durumda bulunduğunu, kendisine yardımcı olmasını, nikâhlarını kıymasını, istiyordu. Sultân, perişan vaziyetteki bu kadına kiminle nikahlanmak istediğini sorunca, kadın; (Hâce hazretlerini göstererek) “Yanınızda yürüyen bu kimse ile bizi nikahlamanızı istiyorum. Zira gayr-i meşrû bir şekilde ondan hâmile kaldım” dedi. Orada bulunanların hepsi, Hazreti Hâce’nin böyle bir fiili işlemiş olabileceğine ihtimal vermiyorlardı. Bunun için, Hâce Kutbüddîn hazretleri dâhil, orada bulunan herkes hayretler içerisinde kaldılar. Hâce hazretleri, hayâtında ilk defa karşılaştığı böyle bir hâl karşısında ne yapacağını şaşırdı. Yönünü, hocasının bulunduğu Ecmîr beldesine çevirerek, karşılaştığı bu çirkin iftira ve çok zor durum karşısında kendisine yardımcı olması için bütün kalbi ile hocası Mu’înüddîn-i Çeştî hazretlerinden yardım istedi. Bulundukları belde ile hocasının bulunduğu Ecmîr beldesinin arasındaki mesafe 258 km. idi. O anda, orada bulunan herkes Hâce Mu’înüddîn’in kendilerine doğru gelmekte olduğunu gördüler. Zâten şaşırmış vaziyette bulunan Sultan ve beraberindekilerin şaşkınlıktan, Mu’înüddîn hazretlerini görünce daha çok arttı. Hemen koşup karşıladılar. Mu’înüddîn-i Çeştî, orada bulunanlar ile müsâfeha ettikten sonra, Hâce Kutbüddîn’e dönerek; “Bizden niçin yardım istemiştin?” buyurdu. O ise, bu hâdisenin te’sîri ile birşey konuşamıyor, sâdece gözlerinden yaşlar akıyordu. Kalb gözü ile bu hâdiseyi zâten bilmekte olan Mu’înüddîn hazretleri, orada bulunan iftiracı, ahlâksız kadına döndü. “Ey bu kadının rahminde saklı bulunan çocuk! Annen olacak bu kadın, senin babanın bu Kutbüddîn olduğunu iddia ediyor. Şimdi sen konuş ve doğruyu söyle!” buyurdu. Allahü teâlânın izni ile, o fahişe kadının rahminde bulunan çocuk orada bulunanların hepsinin duyabileceği bir ses ile konuşmaya başladı ve dedi ki: “Annem olacak bu kadının sözleri, kahredici bir yalandır, iftiradır. Bu kadın edebsizin, fahişenin biridir. Hâce Kutbüddîn’e düşman olanlar, onu kıskananlar, kendisini halkın gözünden aşağılamak için bu iftirayı hazırladılar. Bunun için de, çirkin iftiralarında, zâten fahişe olan ve falan kimseden hâmile kalan bu kadını kullandılar.” Ana rahmindeki çocuğun bu sözlerini orada bulunanların hepsi duydular ve çok hayret ettiler. Kadın bu hâl karşısında, Sultânın ve orada bulunan diğer zâtların huzûrunda suçunu i’tirâf etmek mecbûriyetinde kaldı. Hakîkat anlaşılmış oldu.
Bu çirkin iftira, bu fahişenin de yardımı ile, Şeyh-ül-İslâmlık makamına getirilen Necmeddîn-i Sugrâ isimli kimse tarafından hazırlanmıştı. Sâlih kimselere, velîlere ve hattâ Peygamberlere bile böyle şeytanca tuzaklar hazırlanmış ise de, Allahü teâlâ dostlarını muhafaza etmiş, hakîkat her zaman meydana çıkmıştır.
Rivâyet edilir ki, Hâce Kutbüddîn ( radıyallahü anh ) Dehlî’den, Ecmîr’de bulunan hocası Hâce Mu’înüddîn’e, ayrılık ateşine dayanamadığını, huzûruna varıp elini öpmek, mübârek huzûrları ile şereflenmek için müsâade istediğini bildiren bir mektûp yazdı. Talebesini çok seven Hâcı Mu’înüddîn de, o günlerde Dehlî’ye doğru yola çıkmıştı. Onun geldiğini haber alan Sultan ve ahâli, kendisini karşılamak ve evlerine buyur etmek için şehrin dışına kadar çıktılar. Necmeddîn-i Sugrâ ise, Hâce Mu’înüddîn’in gelişi ile hiç alâkadar olmamıştı. Buna rağmen Hâce Mu’înüddîn, şehre geldikten sonra, Necmeddîn-i Sugrâ’yı evinde ziyâret etti. Sohbet esnasında, Necmeddîn, kendisinin Şeyh-ül-İslâmlık makamında bulunduğu hâlde, herkesin Hâce Kutbüddîn’e rağbet ettiğinden, kendisinin i’tibârının kalmadığından yakınarak ba’zı şeyler söyledi. Hâce Mu’înüddîn bu kimsenin hâline, bu ma’nâsız düşmanlığına üzülerek ve tatsızlığın ortadan kaldırılması için, talebesi Kutbüddîn’in Dehlî’den ayrılarak kendisiyle beraber Ecmîr’e gelmesini emretti. Bunu haber alan Sultan ve ahâli şaşkına döndüler. Çok üzüldüler. Nihâyet, Hâce Kutbüddîn hocası ile beraber Ecmîr’e gitmek üzere yola çıktılar. Fakat Sultan ve ahâli, Hâce Kutbüddîn’i o kadar çok seviyorlardı ki, bu ayrılığı bir türlü kabûl edemiyorlardı. Hepsi yollara döküldüler. Feryâd-ü figân ediyorlar, ağlıyarak ve sızlayarak Hâce Mu’înüddîn’e, Hâce Kutbüddîn-i götürmemesini, Dehlî’de bırakmasını istiyerek yalvarıyorlardı. Hâce Mu’înüddîn de ahâlinin Kutbüddîn-i Bahtiyâr’a olan muhabbetini anlıyarak ve ısrarlarına dayanamıyarak, Hâce Kutbüddîn’e burada kalabileceğini söyledi ve “Seni buradan alıp götürmekle, bu kadar çok insanın üzülmelerini, gönüllerinin yaralanmasını istemiyorum. Onları kendime tercih ediyorum. Kendim, senin ayrılığına tahammül etmeye çalışacağım. Sen burada kal! insanlara Muhammed aleyhisselâmın doğru yolunu anlatarak, onların ebedî felâkete gitmelerine mâni ol! Allahü teâlâ yardımcın olsun” buyurdu. Her ikisi de göz yaşları içinde ayrıldılar. Biraz önce ayrılık gözyaşları döken Sultan ve ahâli, şimdi sevinçlerinden ağlıyorlardı. Bu hâdise, onların Kutbüddîn hazretlerini daha çok sevmelerine, kendisine daha çok bağlanmalarına vesile oldu.
Hâce Mu’înüddîn-i Çeştî hazretleri, vefâtından kırk gün evvel, Dehlî’de bulunan Hâce Kutbüddîn’in acilen Ecmîr’e gelmesini istedi. Bu haber Hâce Kutbüddîn’e ulaşır ulaşmaz hemen yola çıktı. Ecmîr’e geldi. Birgün Hâce Mu’înüddîn talebelerine; “Ey dervişler! Biliniz ki ben, birkaç gün sonra bu dünyâdan ayrılırım” buyurdu. Bu söz, talebelerin ve kendisini tanıyıp sevenlerin üzerine bir üzüntü bulutu olarak çöküverdi. Yanında bulunan ve yazıcılık hizmetini gören Ali Sencerî’ ye, Hâce Kutbüddîn-i Bahtiyar Kâkî’nin Dehlî’de bulunmasını, oraya gitmesini emreden bir ferman yazdırdı. “Onu, vekîlim olarak ta’yin ettim. Bizim Çeştî hâcegânının (Çeştiyye yolu büyüklerinin) mukaddes emânetlerini (bunlara mahsûs olan ba’zı eşyayı) ona verdim” buyurdu ve Hâce Kutbüddîn’e hitaben; “Senin yerin Dehlî’dir” buyurdu. Hâce Kutbüddîn hazretleri bundan sonrasını şöyle anlatıyor “Dehlî’ye gitmek üzere Ecmîr’den ayrılacağım zaman, hocamın huzûruna çıktım. Külahını başıma koydu. Mübârek elleriyle sarığı sardı. Sonra, hocası Osman Hârûnî’nin asasını, kendi okuduğu Kur’ân-ı kerîmi, seccadesini, nalınlarını verdi ve sonra: “Bunlar, bana hocam Hâce Osman Hârûnî tarafından emânet edilen ve Çeştiyye büyüklerinin elden ele devrederek bize ulaştırdıkları mukaddes emânetleridir. Şimdi bunları sana veriyorum. Bunlara lâyık olduğunu, senden önce bu emânetleri taşıyanların yaptıkları gibi güzel hizmet ederek isbât etmelisin. Eğer bunlara lâyık olmazsan, ben, bu emânetleri lâyık olmayan birine teslim ettiğim için, kıyâmet günü Allahü teâlânın, Resûlullahın ve bu emâneti bizlere ulaştıran mübârek büyüklerimizin huzûrunda mahcûb olurum” buyurdu. Bundan sonra, Hâce Kutbüddîn bu ni’metlere şükür olarak ve çok mes’ûliyyetli olan vazîfesinde kolaylık vermesi için Allahü teâlâya niyaz ile iki rek’at namaz kılıp, gözyaşları içinde duâ etti. Daha sonra Hâce Mu’înüddîn-i Çeştî hazretleri, bu kıymetli halifesinin (vekîlinin) elini tutarak, “Kendimde bulunan bütün ilim ve hâlleri sana vererek, kendimin bulunduğu mertebeye seni yükselterek vazîfemi yapmış bulunuyorum ve seni Allahü teâlâya emânet ediyorum.
Biliniz ki, şu dört şey tasavvufun esaslarındandır: 1. Bu yolda yürümek arzusunda bulunan bir veli, aç ve fakir olsa da, hâlinden şikâyetçi olmamalı, dışarıdan, tok ve hâli, vakti yerinde olarak görünmelidir. 2. Fakirleri, maddî ve ma’nevî olarak doyurmalıdır. 3. Allahü teâlânın ihsân ettiğini ni’metlere şükredemediği, O’na lâyık ibâdet yapamadığı, akıbetinin ise nasıl olacağını bilemediği için kendi içinden dâima üzgün bir hâlde bulunmalı, fakat başkalarını üzmemek, asık suratlı imiş gibi görünmemek, onların da rızâlarını, sevgilerini kazanabilmek için dışarıdan çok neş’eli, mes’ûd ve memnun görünmelidir. 4. Kendisine eziyet ve sıkıntı verenleri affetmeli, insanlara karşı lüzumlu olan naziklik ve sevgiyi her zaman göstermelidir.” Bundan sonra Hâce Kutbüddîn hazretleri, öpmek için hocasının ayaklarına eğildi. Hocası müsâade etmeyip, hemen onu kaldırdı. Muhabbetle sarıldılar. Hâce Mu’înüddîn hazretlerinin talebelerine bir tavsiyesi de; “Büyüklerimizin bildirdiği saadet yolundan ayrılmayınız! Bu mübârek vazîfede cesur bir er olduğunuzu isbât ediniz, gösteriniz!” şeklinde idi. Bundan sonra, muhabbetin ve acı ayrılığın te’sîri ile tekrar birbirlerine sarıldılar ve gözyaşları içinde ayrıldılar. Hâce Kutbüddîn, Dehlî’ye geldikten yirmi gün sonra da, Hâce Mu’înüddîn-i Çeştî âhırete intikâl etti (r.aleyhim).
Yukarıda da zikrolunduğu gibi, Dehlî’de Sultan Şemseddîn, Hâce Kutbüddîn hazretlerine fevkalâde bağlı, önde gelen talebelerinden idi. Hâce hazretleri sözünü dinleyen herkese yaptığı gibi, sultan olan bu talebesine de, dinleyenlerin dünyâ ve âhıret saadetine kavuşacakları çok kıymetli nasihat ve tavsiyelerde bulunmuştu. Ona, Hazreti Ömer gibi ve Ömer bin Abdülazîz gibi bir sultan olmasını, âdil olmakta, mazlûmun hakkını korumakta, insanların ihtiyâçlarını gidermekte, onlar gibi olmaya gayret etmesini, geceleri uyanık kalmasını, ibâdet ve tâatle meşgûl olmasını, uyku bastıracak olursa, abdestini tazelemek sûretiyle bunu gidermesini, böylece namaz kılmaya, ibâdet ve tâat yapmaya devam etmesini söyledi. Gece, hizmetçileri dâhil hiç kimseyi uyandırmamasını, rahatsız etmemesini bildirdi. Gece karanlık bastırdığında, tebdil-i kıyâfet ederek, tanınmamak için, fakirlerin giydiği bir elbise giyerek şehri dolaşmasını, fakirlerin ve ihtiyâç sahiplerinin kapılarını çalarak onlara gizlice yardımda bulunmasını tenbîh ederdi. Câmilerin devamlı kontrol edilerek, rahatça ibâdet edilmesine mâni olan birşeyin bulunmamasını, varsa derhal yok edilerek, müslümanların gayet rahat ibâdet edebilmelerinin te’min edilmesini sultâna emrederdi. Gündüz olduğunda, sarayın, bütün sıkıntıların çâresine bakıldığı bir yer olmasını, geceyi aç geçirmiş olanların aranıp bulunmasını, saraya çağrılarak yardım edilmesini tavsiye ederdi. Nerede, kime bir sıkıntı veriliyorsa, sıkıntıyı verenin sarayın adamlarından biri dahî olsa derhal cezalandırılmasını, ahâliden dinli dinsiz hiçbir kimseye zulüm ve haksızlık yapılmamasını emrederdi. Hattâ bu gibi hâllerin derhal tesbit edilebilmesi için sarayın çatısında bir kulübe bile yapılmıştı. Allahü teâlânın huzûrunda ağırlığını taşıyamıyacağı mes’ûliyyetlerin, işitmeye tahammül edemeyeceği, izah etmeye imkân bulamıyacağı, şikâyetlerin ortaya çıkabileceği kıyâmet gününden çok korkmasını emrederdi. Sultan da, Hazreti Hâce’nin nasihatlerinden, sohbetlerinden, feyiz ve bereketlerinden çok istifâde edip, bu yolda çok ilerlemiş idi. Ahâlisinden hiçbir kimseye zulüm ve haksızlık edilmezdi. Sultan birgün Hâce Kutbüddîn hazretlerinin yanına geldi. Eteklerini tuttu. Hâce hazretleri ona bakıp, aklından geçenleri söylemesini istedi. Sultan şöyle anlattı: “Allahü teâlâ bana bir saltanat ihsân eyledi. Elbetteki kıyâmet günü bana bu ağır yükün hesabını soracak. O zor günde sizin beni terketmemeniz için yalvarıyorum.” O da bunu kabûl etti. Hâce Kutbüddîn-i Bahtiyar hazretleri, devamlı ibâdet eder, bir ân Allahü teâlâdan gâfil olmazdı. Devamlı namaz kılardı. Her gece, Resûlullah ( aleyhisselâm ) efendimize üçbin salevât-ı şerîfe okurdu. Zamanın sultânı dâhil, birçok kimse, kendisine her türlü maddî imkânı sağlamak için sâdece bir işâretini bekledikleri hâlde, Hâce hazretleri fakirlik içinde yaşamayı tercih ederdi. Birşey veren olursa, onunla iktifa ederlerdi. Zor durumda kalınca, hanımı, komşuları olan bakkâlın hanımından borç ister, bununla yiyecek birşeyler alırdı. Birgün bakkâlın hanımı, Hâce hazretlerinin hanımına; “Eğer ben sana borç vermiyecek olsam, sen ve evinizde bulunanlar açlıktan ölürsünüz” diyerek övündü. Başka ba’zı kadınlardan da buna benzer sözler işiten mübârek hâtun dayanamayıp, durumu Hâce hazretlerine arzetti. O da üzüldü. Kendi hâllerine değil, insanların dünyâlık için bir müslüman kardeşini nasıl üzebildiğine ve olmadık sözleri nasıl söyleyebildiklerine üzülüyordu. Hanımına, başkalarından birşey istememesini, yiyecek birşeye ihtiyâcı olunca, (odanın bir köşesini işâret ederek) Besmele-i şerîfe söyleyerek oraya gitmesini, orada ihtiyâcı kadar kak (kek) bulacağını, onu alarak açlıklarını gidermelerini emretti. Hanımı; “Peki efendim” diyerek bildirilen şekilde yaptı. Kendisini komşu kadınlarına mahcûb olmaktan kurtardığı için Allahü teâlâya şükrediyor, buna sebep olan efendisine de çok teşekkür ediyordu. Hâce hazretlerinin isminde bulunan Kâkî ilâvesi, bu hâdiseye nisbetle söylenmiştir. Hâce hazretleri, çok cömert ve eli açık bir zât idi. Kendisini tanıyan ve seven varlıklı kimseler tarafından dergâhına gönderilen yiyecek ve giyecek gibi ihtiyâç maddelerini, ihtiyâcı olanlara dağıtırdı. Kendisi bol bol kullanmak imkânına sahip olduğu hâlde, sıkıntı ve fakirlik içinde yaşamayı sever, başkalarını kendisine tercih ederdi. Gelenlere ikram ve ihsânda bulunmaya o kadar ehemmiyet verirdi ki, mutfakta hiçbir şey bulunmadığı zamanlar, ziyârete gelenlere hiç olmazsa su dağıtılmasını hizmetçilere emrederdi. İsteseydi fevkalâde bolluk ve şa’şaa ile yaşardı. Fakat böyle fakir olmak, kendisine daha çok sevimli idi ve bu sıkıntılara sabretmek, ma’nevî ni’metlerin gelmesine, bu yolda yükselmeye vesile oluyordu. Hâce hazretleri de fakr (yokluk) ve sıkıntı yolunu tercih ediyor, diğer taraftan (ma’nevî olarak) daha çok şeyler kazanıyordu. Kanâat ediyor, hâlinden asla şikâyetçi olmuyordu. Birgün, sarayın mâliye işlerinden mes’ûl olan vezir İftihârüddîn Aybek gelerek, ba’zı köylerin gelirlerini kendilerine tahsis etmek istediklerini bu gelirleri kendisinin ve talebelerinin ihtiyâçları için sarfedebileceğini, istediği gibi kullanabileceğini bildiren bir ferman hazırladıklarını, bunu lütfen kabûl etmesini rica etti.
Hâce hazretleri, İftihârüddîn’e yanına yaklaşmasını söyledi. Yaklaşınca, üzerinde oturmakta olduğu seccadesinin bir köşesini kaldırarak; “Ne görüyorsun? Bak bakalım” buyurdu. Vezir, orada büyük bir hazîne nehrinin akmakta olduğunu görerek gözleri kamaştı. Hayretler içinde kalmıştı. Hazreti Hâce; “Biz buna bile iltifât etmiyorken, sizin birkaç köyünüzün, birkaç kuruşluk gelirine mi iltifât edelim? Onu mu kabûl edelim? Şimdi gidiniz! Bir daha da böyle bir teklif ile dervişlerin huzûruna çıkmayınız!” buyurdu. Vezîr mahcûb bir şekilde; “Peki efendim” diyerek ayrıldı. Başka bir zaman, başka birileri tarafından buna benzer bir teklif yapıldığında da; “Büyüklerimizden birisi, sultandan veya başka birinden herhangi bir şekilde birşey kabûl etmiş olsaydı, ben de kabûl ederdim. Lâkin, bizim böyle şeylere ihtiyâcımız yoktur. Kabûl edecek olursam kıyâmet günü büyüklerimizin yüzlerine nasıl bakarım?” buyurdu. Hâce Kutbüddîn hazretleri, bütün güzel huyları kendisinde toplamıştı. Allahü teâlânın takdîrine teslim olmakta ve sabırlı olmakta da son derecede idi. Birgün kendisi bulunmadığı bir sırada, küçük çocuğu vefât etti. Cenâzesi defnedildikten sonra geldi. Hanımı, evlât acısıyla ağlayıp, sızlanıyordu. Hazreti Hâce bunun sebebini sordu. Küçük çocuğunun vefât ettiğini bildirdiler. “İnnâ lillâh...” okudu ve; “Hepimiz, Allahü teâlânın irâdesine, rızâsına, râzı ve teslim olmalıyız” diyerek hanımını teselli etti.
Allahü teâlânın yüksek evliyâsından pekçoğu gibi, bu zât da, Allahü teâlânın lutf ve ihsân ettiği bir hâl ile, insan aklının anlıyamıyacağı, kabûl edemiyeceği bir hâlde yaşardı. Görünüş i’tibâriyle imkânsız olan herşey, Allahü teâlânın sonsuz kudreti yanında gayet kolay ve basittir. Allahü teâlânın ihsânları pekçoktur. Dilediğine ihsân eder. Siyer-ül-evliyâ kitabında bildirildiğine göre, Hazreti Hâce Kutbüddîn, ömrünün son yirmi yılında hiç uyumadı. Hattâ dinlenmek için bile sırtını bir yere dayamamış idi. “Birazcık uyuklayacak olsam, kendimi hasta ve rahatsız hissederim” buyururdu. Her zaman derin murâkabede, ya’nî nefsi kontrol etmek, ondan gâfil olmamak hâlinde bulunurdu. O kadar ki, biri onu görmeye veya birşey sormaya gelse, bir müddet sonra ve güçlükle kendine gelebilirdi. Bu hâl, namazların hâricinde devamlı olurdu. Cevâmi’ul-kilem adlı eserde bildirildiğine göre; Hâce hazretleri, odasında, Allahü teâlânın ve Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) aşkı ve muhabbeti ile yanmış olarak, kırık kalb ile, dili bağlı olarak (hiçbir şey söylemiyerek) ve iç çekip ağlayarak dururdu. Kendisini görmek arzusuyla yanan âşıkları ise, dışarıda toplandıkları zaman, dışarı çıkar, bir miktar sohbet eder, Allah korkusunu ve O’na hakîkî kul olmayı, Muhammed aleyhisselâma tam tâbi olmayı, onun yoluna sımsıkı sarılmayı teşvik edici, çok güzel ve te’sîrli sözler söylerdi. Bütün saadetlerin, rahatlıkların başının, Muhammed aleyhisselâma uymak olduğunu bildirirdi. Bir defasında şöyle anlattı: “Ben, ilk zamanlarda Kur’ân-ı kerîmi ezberlemek için çok gayret etmeme rağmen muvaffak olamazdım ve ezberliyemezdim. Bir gece rü’yâmda Resûlullah ( aleyhisselâm ) efendimizi gördüm. Ayaklarına kapanıp, Kur’ân-ı kerîmi ezberlemek istediğimi, fakat çok güçlük çektiğimi arzettim. Bana acıyarak başımı kaldırmamı istediler. Başımı kaldırdığımda, Yûsuf sûresini tekrar etmemi emrettiler ve; “Bununla Kur’ân-ı kerîmi ezberlersin” buyurdular. Emîrlerini yerine getirdim ve Kurân-ı kerîmi ezberlemeye muvaffak olabildim.” Hâce hazretleri, böyle bir miktar sohbet ettikten sonra, yine odasına girer ve tekrar murâkabeye dalardı. Hattâ vefâtı da böyle aşk ve muhabbet ile kendisinden geçmiş bir hâlde iken vukû’ bulduğundan, bu sebeble kendisine Şehîd-i muhabbet (Muhabbet şehidi) denilmiştir.
Hâce hazretleri, vefâtından birkaç hafta evvel, bayram namazından dönerken bir yerden geçiyordu. Orada durdu ve yanındakilere; “Burada aşkın kokusunu duyuyorum. Buradan muhabbet kokusu geliyor” buyurdu. Hemen arazinin sahibi çağırılarak bu arazi kendisinden satın alındı. Hâce hazretlerinin kabr-i şerîfinin orada hazırlanması için çalışmalara başlandı. Vefât ettiğinde oraya defn olundu. Daha sonra kabri üzerine mükemmel bir türbe yapıldı.
Hâce hazretlerinin söylediği kıymetli şiirlerinin toplanarak kitap hâline getirildiği bir dîvânı vardır. Ayrıca, sözlerinden ve sohbetlerinden bir kısmını, talebelerinin en yükseği ve halîfesi Ferîdüddîn-i Genc-i Şeker hazretleri toplayarak kitap hâline getirdi ve Ferâid-üs-sâlikîn ismini verdi. Bu eserde, tasavvuf yolunda ilerlemek isteyen bir sâlik için lâzım olan ba’zı hassas noktalar ve başka kıymetli bilgiler bulunmaktadır. Bu kıymetli kitaptan ba’zı kısımlar, özetlenerek aşağıya yazılmıştır:
“Çok yemek yiyen, nefsinin kölesi olur. Bunun için az yemelidir. Bedeni ayakta tutacak kadar ve ibâdette kuvvetli olacak kadar yemek ile yetinmelidir. Normal ve basit giyinmeli, süsten, gösterişten uzak olmalıdır. Süslü elbiseleri gösteriş için giyen, kendini aşağılamak yolunda silâhlı bir soyguncu gibi olur. Az uyumalıdır. Değersiz ve kıymetsiz dünyâ işlerine gönül vermek şöyle dursun, bunları konuşmaktan, böyle şeylerden bahsetmekten bile çok sakınmalıdır. Böyle dünyâlık şeylerin yanında bulunmasını bile, kendisi için kusur, kabahat ve bu yolda ilerlemeye mâni bilmelidir.
Bâyezîd-i Bistâmî hazretleri şöyle anlatıyor “Uzun seneler nefsimi terbiye etmekle uğraşıp çile çektikten sonra, bir gece Allahü teâlâya yalvardım, ilham olundu ki: “Şu kırık testi ve deri aba sende oldukça sana ruhsat yoktur.” Bunun üzerine yanımda bulunan testi ve abayı terk ettim. Bundan sonra bana bildirildi ki: “Ey Bâyezîd! Nefsin hevâ ve hevesi için tuzaktaki tane misâli olan dünyâ mallarına gönül bağlayıp, sonra da Allahü teâlâya kavuşmak için yol isteyenlere de ki: “Bâyezîd, nefsin istediklerini yapmayıp, istemediklerini yapmak sûretiyle kırk yıl uğraştığı hâlde, yanında bulunan kırık bir testiyi ve eski bir abayı terk etmedikçe izin alamadı. Siz, bu hâlinizle izin verileceğini mi zannediyorsunuz? Asla izin alamazsınız. Bu yolda yürümek arzusunda olan kimse, Allahü teâlânın aşkı ile yanmalıdır. Bu yolda yükselmek iddiasında bulunan bir kimse, sıkıntı ve yoklukları ni’met bilmelidir. Bunlardan şikâyet ederse, gerçek âşık ve gerçek dost olmadığı, yalancı olduğu anlaşılır. Gerçek âşık, maşukun (Allahü teâlânın) her verdiğini, iyi de görünse, kötü de görünse, büyük ni’met ve kazanç bilmelidir. Zîrâ, Allahü teâlâ böyle acı ve sıkıntılar ile, dostlarına kendini hatırlatmakta, ya’nî hakîkatte bunların da birer ni’met oldukları anlaşılmaktadır. Hasen-i Basrî, Râbi’a-i Adviyye gibi büyük veliler, kendilerine bir sıkıntı ve üzüntü gelmediği gün, kendilerini sıkıntılı ve üzüntülü hissederlerdi.
Allahü teâlâya karşı bir hatâ ve kusur işlediklerini, o sebeple kendilerine sıkıntı ve üzüntü gelmediğini anlarlardı. Diğer insanların rahatlık ve bolluk içinde duyduğu zevki, onlar, sıkıntı ve üzüntü geldiğinde, yaşarlardı. İyice bilmeli ve bu inceliğe dikkat edip iyi anlamaya çalışmalıdır ki, bu yolda lütuf, ihsân ve iyiliklerin adı; eziyyet, sıkıntı ve yokluk demektir.
Tasavvuf yolunda ilerlerken görülen ma’nevî hâlleri, garîb ma’nâları, insanların anlıyamıyacakları şeyleri, insanların anlayamayacakları şekilde kat’iyyen söylememelidir. Zîrâ insanların anlıyamacağı bir şeyi söylemek, onların yanlış anlamasına, böyle şeyleri söyleyen zâta düşman olmalarına sebep olur.
Dinin emirlerini yerine getirmekte çok gayretli olmalıdır. Zîrâ bu olmayınca, bu yolda ilerlemek olmaz. Bir kimse hem bu yolda ilerlediğini söylüyor, hem de dinimizin emir ve yasaklarına uymakta gevşek davranıyorsa, biliniz ki o kimse yalancıdır. Bu yolda bulunanlarda bulunan hâllerden biri veya birkaçı o kimsede bulunursa, biliniz ki o hâller şeytandandır, onu aldatmaktadır.”
Bağdad’da bulunduğum zamanlar, Şihâbüddîn-i Sühreverdî hazretlerini sık sık görürdüm. Hakîkaten çok yüksek bir velî idi. Çok yerlere gittim. Çok zâtlarla karşılaştım. Fakat, Şihâbüddîn-i Sühreverdî ( radıyallahü anh ) kadar Allahü teâlâdan korkan ve onun kadar kendini Allahü teâlâya veren başka bir zât görmedim.”
Evliyânın büyüklerinden. İsmi, Ma’tûk el-Bâışkî’dir. Musul’un Bâışka köyündendir. Hicri yedinci asrın sonlarında vefât etti. Şeyh Yûnus el-Kanâ el-Mardinî’nin talebesidir. Çok kerâmetleri görüldü. Takvâ, zühd, vera’ sahibi bir zât idi. Menkıbeleri çoktur.
Şöyle anlatılır: “Moğol ordusu Bağdad’a girdiğinde, vezir, Moğol ordusunun başındaki zâlim Hülâgu’ya haber gönderip, kardeşi Menkûd’un Moğol ordusunun başında Şam taraflarına gitmesinin iyi olacağı va’diyle bir hile yapıp, orduyu oraya doğru sevketmesini istedi. Hülâgu buna kanıp, kardeşi Menkûd’u ordusuyla Şam taraflarına gönderdi. Kardeşi, Humus topraklarında mağlup olup dağılınca, Hülâgu, kendisine yapılan bu hileden dolayı, Bağdad’daki halkın büyük bir kısmını katletti. Zulmün en büyüğünü işledi. Vezir, bu durum karşısında Ma’tuk el-Bâışkî’den yardım istedi. Ma’tûk el-Bâışkî; “Allahü teâlânın hakkı için, onlardan herbiri cezasını bulacak” buyurdu. Bir süre sonra, Moğol ordusu Filistin’de Memlûklular tarafından bozguna uğratıldı.”
Şemsüddîn Muhammed bin Ahmed el-Mâlikî şöyle anlatır: “Birgün iki arkadaşım ile Ma’tûk el-Bâışkî’yi ziyâret etmek için yola çıktık. Yolda; “Bu zât nasıl olur da vezirle çok samimî olur. Onun yemeğini yer. Hâlbuki öyle bir kimsenin yiyeceği ve içeceği şüpheden uzak olmalıdır. Vezirin çok şeyleri de haramdır. Nasıl olur da bu zât haram yer” diye konuştuk. Bir süre sonra Ma’tûk el-Bâışkî’nin huzûruna vardık. O zât bize heybetle bakıp; “Evlâtlarım, siz benim hakkımda şöyle şöyle düşünmektesiniz. Allahü teâlânın velî kulları hiçbir zaman haram yemez, iyice bilmediğiniz kişi hakkında arkasından konuşmayınız. Gıybet haramdır. Kul hakkı, helâllaşılmadan ödenmez” buyurup aklımızdan geçenleri ve söylediklerimizi bir bir söyledi. Bunun üzerine biz, yaptığımızdan tövbe ettik ve ondan af ve helâllik diledik. O da hakkını helâl ederek bizleri bağışladı.”
Yine şöyle anlatılır: “Birgün şöhreti her yere yayılmış olan bir vâ’iz, Ma’tûk el-Bâışkî’yi ziyâret için yola çıktı. Ma’tûk el-Bâışkî’nin bulunduğu yere gelince, Ma’tûk el-Bâışkî’ye haber verdiler. Fakat o buna hiç önem vermedi, vâ’izi kalkıp karşılamadı. Bu hareket, orada bulunanlarca pek iyi görülmedi. Herkes, meşhûr olan bu kişinin saygı ile karşılanmasını istiyordu. Vâ’iz de bu duruma şaştı ve üzüldü. Daha sonra onu karşılamamasının sebebi sorulunca, Ma’tûk hazretleri: “Şeytanı, onu küfre sokup îmânını çalmak isterken gördüm. Az kaldı helake düşüp îmânı gidecekti. Zîrâ o, kibirlenip gurûrlanmak üzereydi. Ben onu bu hareketimle tedâvi etmek istedim. Neticede bu kibri kırılıp yok oldu. İmânı da kurtuldu” buyurdu. Bu durumu ba’zı kimseler vâ’ize anlattılar. O da; “Vallahi doğru. O an kibirlenmek üzereydim. Sonra bu hâlden kurtulup ıslâh oldum” dedi ve Ma’tûk el-Bâışkî’nin talebelerinden oldu.”
Usûl ve Hanefî mezhebi fıkıh âlimi. İsmi, Mahmûd bin Ahmed bin Abdülazîz bin Ömer bin Mâze’dir. 551 (m. 1156) yılında veya daha önce doğduğu söylenmektedir. Doğduğu ve ilim öğrenip öğrettiği yer olan Buhârâ’ya nisbetle Buhârî denildi. İslâmiyete hizmetlerinden dolayı Burhânüddîn lakabı verildi. 616 (m. 1219) yılında Buhârâ’da vefât etti.
Baba ve dedeleri de büyük âlimlerden olan Mahmûd Buhârî, küçük yaştan i’tibâren, babası Tâcüddîn Ahmed bin Abdülazîz bin Ömer’den ve amcası Sadr-üş-şehid Hüsâmeddîn Ömer bin Abdülazîz’den ilim öğrendi. Zamanındaki âlimlerin birçoğunun ilimlerinden istifâde eiti. Buhârâ ve Semerkand’da dersler verdi. Zamanın yüksek ilim sahibi âlimleri arasında yer aldı. İbn-i Kemâl Paşazâde’ye göre, Hanefî mezhebi fıkıh âlimleri arasında mes’elede müctehidlerden sayıldı. Allahü teâlânın dînine hizmet ve O’nun kullarının huzûr ve saadeti için durmadan çalıştı. Kıymetli eserler yazıp, mümtaz talebeler yetiştirdi. İnsanlara sık sık nasihatlerde bulunurdu. Allahü teâlânın emir ve yasaklarını öğrenmeyenlerin ve öğrendiklerine uygun yaşamayanların, Cehennem azâbından kurtulamayacaklarını anlatırdı. “Müslümanlar çekişdirilen, içki içilen da’vet ve meclislere gidilmez” buyururdu. Vakitlerini ilim öğrenmek, öğretmek ve ibâdet etmekle geçirirdi. Hiçbir ânını boşa geçirmek istemez, her nefesini, Allahü teâlânın dînini yaymak ve O’na ibâdet etmekle geçirmek isterdi. Haram ve şüpheli şeyleri terk eder, mübahlarla da zarûret miktârı meşgûl olurdu. Birçok talebe yetiştirdi. Oğlu Sadr-ül-İslâm Tâhir bin Mahmûd, talebelerinin ileri gelenleri arasındaydı.
Yazmış olduğu birçok eser, onun ilminin yüceliğini ve bu sahadaki yerini bariz bir şekilde göstermektedir. Eserlerinden ba’zıları şunlardır: “Kitâb-ül-Muhît”, “Şerh-ül-Câmi-il-kebîr”, “Tetimmet-ül-fetâvâ”, “Zâhirât-ül-fetâvâ”, “Kîtâbü nisâb-ül-fukahâ”, “Şerh-i Edeb-il-kazâ lil-Hassâf’, “Şerh-ül-Câmi-is-sagîr”, “Şerh-üz-ziyâdâd”, “Et-Tecvîd”, “Et-Tarîkât-ül-Burhâniyye”, “El-Vecîz fil-fetâvâ” ve “El-Vâkı’ât”.
Şafiî mezhebi fıkıh, hadîs ve tefsîr âlimlerinden. İsmi, Mahmûd bin Ahmed bin Mahmûd olup, Künyesi Ebü’l-Menâkıb’dır. 656 (m. 1258) senesinde Bağdad hâdisesinde (Moğol istilâsında) şehid düştü. Nâsır Ladînillah’dan icâzetle rivâyette bulundu. Çeşitli ilimlerle meşgûl oldu. Fetvâlar verdi. Zehebî ondan; “İlim deryasında çok derinleşmişti” diye bahsetti.
İbn-i Neccâr ise, Mahmûd Zencânî hakkında şöyle der: “Mahmûd Zencânî, Şafiî mezhebinde, hılâf ve usûl ilimlerinde geniş bir ilme sahipti. Nizâmiyye Medresesi’nde hocalık yaptı. Daha sonra oradan ayrıldı. Hoca olarak Müstensıriyye Medresesi’ne geçti.”
Dimyâtî kendisinden hadîs-i şerîf rivâyetinde bulundu. Havâdis-ül-Câmi’a isimli eserde; “Mahmûd Zencânî, Müstensır’ın halifeliği zamanında, Ebû Sâlih Nasr Cilî’den sonra Bağdad’da bir müddet kadılık yaptı. Sonra, onun yerine Kâdı olarak, Abdürrahmân bin Mukbîl el-Vâsıtî geçti. Zencânî ise, Müstensıriyye Medresesi’ne Şafiî fıkhı müderrisi olarak ta’yin edildi” diye yazmaktadır.
Mahmûd Zencânî’nin oğlu İzzeddîn Ahmed Zencânî, ilimde pek meşhûr idi. Bağdad’da kadı idi. Hüküm vermekte pek mahir idi. İbn-i Fütî de böyle söylemektedir.
Mahmûd Zencânî’nin lügat ilmi ile alâkalı eserleri vardır. Bunlardan bir kısmı şunlardır. 1. Tervîh-ül-ervâh fî tehzîb-is-Sihâh: 393 (m. 1002) senesinde vefât eden Ebû Nasr İsmâil bin Hammâd’ın yazdığı Sihâh kitabının hülâsasıdır. 2. Tehzîb-üs-Sihâh: Bu da Tervîh-ül-ervâh’ın veciz bir hâlde yazılmış şeklidir. Bundan birer nüsha Paris’te, Milli Kütüphâne’de, Berlin ve Irak Müzesi kütüphânelerinde mevcûttur.
Şafiî mezhebi fıkıh, tefsîr ve hadîs âlimi. İsmi, Mübârek bin Muhamed bin Muhammed bin Abdülkerîm Şeybânî’dir. Künyesi Ebü’s-Se’âdât olup, lakabı, Mecdüddîn’dir. İbn-i esîr Cezeri diye bilinir. 544 (m. 1149) senesinde Cezîre-tübnü Ömer denilen yerde doğup, 606 (m. 1210) senesinde, Zilhicce ayının başlarında Musul’da vefât etti.
Vefeyât-ül-a’yân isimli kitapta şöyle der: Cezîre-tübnü Ömer, Musul’un yukarısında Dicle kenarında bir yerdir. Cezire denmesi, denizin, bir kara parçasının etrâfını çevirdiği gibi, Dicle nehri de bu beldeyi kuşattığı içindir. Cezire, bugünki Mardin’in kazasıdır. İbn-i Esîr’in fazilet ve ilim sahibi iki kardeşi vardı. Birisi, Ziyâüddîn bin esîr el-Kâtib olup, vezir idi. Diğeri, İzzüddîn Ali bin Esîr’dir. Târih ve başka kitapları vardır. Dımeşk’a gelip orada dersler vermiştir.
İbn-i Esîr, Cezîre’de büyüdü. Sonra Musul’a gitti. Burada; Yahyâ bin Sa’dûn Kurtubî, Musul Hatîbi Tûsî’den, Bağdad’da; İbn-i Küleyb’den hadîs-i şerîf dinledi. Nahiv ilmini; Ebû Muhammed bin Dehhân’dan ve Ebû Harem ed-Darir Mekkî bin Reban’dan okudu. Kendisinden de; oğlu, Şihâb-ı Kûsî ve birçok kimse hadîs-i şerîf rivâyetinde bulundu. Kendisinden icâzetle rivâyette bulunanların sonuncusu Fahrüddîn bin Buhârî’dir. O zaman memleketin emîri Mücâhidüddîn Kaymaz bin Abdullah ve Musul emîri İzzeddîn Mes’ûd bin Mevdûd’un yanlarında kaldı. Onların mektûp ve yazı işlerini o yapıyordu. Vefâtına kadar bu vazîfe ile meşgûl oldu.
İbn-i esîr bir ara hastalandı. Elini ve ayaklarını hareket ettiremez ve yazı yazamaz hâle geldi. Devamlı evinde kaldı. Yanında dâima âlimler ve fazilet sahibi kimseler ve talebeleri bulunurdu. Musul’un köylerinden birisinde, “Kasr-ı Harb” denilen bir dergâh yaptırdı. Bütün mülkünü oraya vakfetti.
Kardeşi İzzeddîn Ebû Hasen Ali şöyle anlatır: “Mübârek İbni Esîr hasta olunca, Magrib’den birisi geldi. Tıb ilmini biliyordu. Onu tedâvi etmek için uğraşmaya başladı. Tedâvi etmeden hiçbir ücret almıyacağını söyledi. Yaptığı bir ma’cun ile tedâviye devam etti. Bir müddet sonra, tedâvi çalışmalarının semeresi ortaya çıktı. İbn-i Esîr’in ayakları yumuşamaya başladı. Artık onları uzatabiliyordu, iyice iyileşince, bana, kendisini tedâvi eden o Magribli zâtı râzı edecek şekilde birşey verilmesini söyledi. O şahsı birçok iyilik ve hediyelerle mükâfatlandırdı.”
İbn-i Müstevfî, Erbil târihinde, Mübârek bin esîr hakkında der ki: “O, en meşhûr âlimlerden olup, herkesin yanında kadr ü kıymeti çok idi. Fazîletli bir zât idi. İnsanlar, işleri husûsunda yanına gelip kendisi ile istişâre ederlerdi, iyilik ve ihsân sahibi olup, herkese faydası dokunurdu.”
Bütün eserlerini, hastalığında yazdı. O söylüyor, talebeleri yazıyordu. Müracaat edilecek, eserlere bakma husûsunda da kendisine talebeleri yardımcı oluyordu. Yazdığı uzun mektûpların yanında, pek kıymetli eseri de vardır. Eserleri: 1. Câmi-ül-usûl fî ehâdîs-ür-Resûl: Matbûdur. Bu kitapta Kütüb-i Sitte’deki tekrarlar çıkarılarak tek bir kitap hâline getirilmiştir. On parçadır. 2. En-Nihâye fî garîb-il-hadîs: Hadîs-i şerîflerde geçen kelimeleri izâh eden ansiklopedik bir lügattir. Matbûdur. 3. El-İnsâf fil-cemi beyn-el keşfi vel Keşşâf: Kur’ân-ı kerîm tefsîridir. Salebî ve Keşşâf tefsîrlerinden hazırlanmıştır. 4. El-Mustafâ vel-Muhtâr fil-ed’iyeti vel-ezkâr, 5. Yazma san’atıyla ilgili bir eseri, 6. El-Bedî fî şerh-il-Fusûl fin-nahvi libni Dehhân, 7. Dîvân-ı Resâil: Yazmadır. 8. Eş-Şâfiî fî şerhi müsned-i İmâm-ı Şafiî, 9. El-Murassa’ fil aba’ vel-ümmehât vel-benât. Baskısı yapılmıştır. 10. El-Muhtâr fî menâkıb-il-ahyâr Yazmadır. 11. Tecrîdü esmâ-is-Sahâbe: Yazmadır. 12. Menâl-ut-tâlib fî şerhi tıvâl-il-garâib. Bir cilddir.
Hanefî mezhebi fıkıh âlimi. Künyesi, Ebû Şücâ olup ismi Menkûbers bin Yalınkılıç Abdullah’tır. Cemâlüddîn ve Necmüddîn lakabları verildi Müstensırî nisbet edildi. 652 (m. 1254) yılında vefât etti.
Babasının isminden Türk asıllı olduğu anlaşılan Ebû Şücâ Menkûbers Müstensıri’nin hayâtı hakkında, eserlerinin üzerinde yazılan müellif isminden başka bilgiye rastlanmamaktadır. Eserlerinin hepsi de Hanefî mezhebine dâirdir. Eserlerinden: “Mukaddimet-üs-salât”, Tahâvî’nin “Muhtasar”ına yapmış olduğu “En-nûr-ül-lâmî vel-burhân-is-sâtî”si, “El-usûl-ül-i’tikâdiyye alâ mezheb-i İmâm-ı Ebû Hanîfe” adlı olanları bilinen kitapları arasındadır.
Süleymâniye Kütüphânesi İbrâhim Efendi kısmında, 372 numarada kayıtlı “El-Usûl-ül-i’tikâdiyye alâ mezheb-i İmâm-ı Ebî Hanîfe” adlı eserinin mukaddimesinde şöyle buyurmaktadır:
“Bu kitapta, i’tikâda dâir bildirdiklerim, Ebû Hanîfe Nu’mân bin Sabit, Ebû Yûsuf Ya’kûb bin İbrâhim, Muhammed bin hasen, Mâlik bin Enes, Muhammed bin İdrîs eş-Şâfiî, Ahmed bin Hanbel, Süfyân bin Uyeyne, Süfyân-ı Sevrî, Abdullah bin Mübârek, Abdürrahmân bin Ebû Leylâ, Haccâc bin Ertât, Vekî bin Cerrah, Ömer bin Mürre, Mis’âr bin Kedâm, Mâlik bin Mugavvel ve diğer din İmâmları ve âlimlerinin bildirdiği Ehl-i sünnet ve cemâat i’tikâdıdır.
Bil ki; semâ (gök), direksiz ve bir yere bağlı olmadan durmakta, bu hâli üzere muhafaza olunmaktadır. Yer, üzerindekiler için bir yatak gibi serilmiş, su buharı taşıyan bulutlar, altlarında bir direk, üstlerinde onları tutan bir ip olmadığı hâlde duruyor, ba’zan ondan bir yağmur tanesi bile damlatmadan hareket ediyor, ba’zan yağmur hâlinde aşağı iniyor. Bütün bunlar ve kâinatta canlı ve cansız varlıklarda görülen değişiklikler ve çeşitli hâller, bütün bu varlıkların, bir, kadîm, semî’ (işitici), alîm (herşeyi bilen), hakîm (hikmet sahibi), kadir (kudret sahibi) gibi kemâl sıfatları ile muttasıf ve noksan sıfatlardan münezzeh olan bir yaratıcısı olduğuna şehâdet eder.
Allahü teâlâ, emir ve yasaklarını kullarına bildirmeleri için gönderdiği Peygamberlerini (aleyhisselâm) insanları âciz bırakan, mu’cizelerle kuvvetlendirmiştir. Mûsâ’yı (aleyhisselâm) asasının hareket eden bir yılana dönüşmesi, denizin yarılması, İbrâhim aleyhisselâma, ateşin serin ve selâmet olması, Îsâ aleyhisselâma, ölüleri diriltmesi, Muhammed aleyhisselâma ayın ikiye bölünmesi, mübârek parmaklarının arasından suyun akması, terkettiği için, kuru hurma kütüğünün inlemesi, mübârek avuçlarında bulunan çakıl taşlarının tesbîh etmesi mu’cizeleri verilmiştir.
Muhammed aleyhisselâmın en büyük mu’cizesi Kur’ân-ı kerîmdir, insanlar ve cinler, onun bir sûresinin benzerini yapabilmekten âcizdirler. Çünkü Kur’ân-ı kerîm, Allahü teâlânın kelâm-ı ilâhîsidir. Onda tevhîd (Bir olan Allahü teâlâya kulluk) i’tikâdı ve kıyâmete kadar devam edecek olan ilâhî hükümler bildirilmektedir.
Bütün Peygamberler aleyhimüsselâm, Allahü teâlânın kullarına Allahü teâlâdan başka ilâh olmadığını ve Allahü teâlâya ibâdetin vâcib olduğunu bildirmek için gönderildiler.
Allahü teâlâ, Enbiyâ sûresi yirmibeşinci âyet-i kerîmede meâlen şöyle buyurdu: “Senden önce hiçbir peygamber göndermedik ki, ona şöyle vahy etmiş olmayalım: Gerçek şu ki, benden başka ilâh yoktur. Onun için bana ibâdet edin”. Yine, A’râf sûresi yüzellisekizinci âyet-i kerîmede meâlen; “(Resûlüm) de ki: “Ey insanlar!’ Gerçekten ben sizin hepinize gelen, Allahü teâlânın peygamberiyim. O Allah ki, yer ve göklerin tasarrufu O’nundur. Ondan başka hiçbir ilâh yoktur, öldürür ve diriltir. Onun için hem Allahü teâlâya, hem de bütün kelimelerine îmân getiren o ümmî peygambere, Resûlüne îmân edin ve o peygambere uyun ki, doğru yolu bulasınız” ve Bekâra sûresi yüzotuzaltıncı âyet-i kerîmede meâlen; “(Ey mü’minler, yahudi ve hıristiyanların sizi kendi dinlerine da’vetlerine karşı şöyle) deyin: “Biz Allaha ve bize indirilen Kur’âna, İbrâhim ve İsmâil ve İshâk ve Ya’kûb ve torunlarına indirilenlere, Mûsâ’ya, Îsâ’ya verilenlere (kitaplara) ve bütün peygamberlere Rableri tarafından verilen kitaplara îmân ettik. Onların hiçbirini diğerinden ayırd etmeyiz. Biz, ancak Allahü teâlâya boyun eğen müslimleriz” buyuruldu.
Resûlullah da ( aleyhisselâm ); “Kim, hâlis ve muhlis olarak “La ilahe illallah” derse Cennete girer” buyurdu.
Bir başka hadîs-i şerîfte de; “Kim “La ilahe illallah” der, bu kelâmın haddîni bilir ve hakkını eda ederse, Cenete girer” buyuruldu.
Ehl-i sünnet âlimlerinin bildirdiklerine göre, Allahü teâlânın emir ve yasaklarına muhatab olan kimse, ya’nî mükellef için hâlis i’tikâd, îmân şöyledir:
“Allahü teâlâ, kadîm olan zâtı ile vardır. O’ndan başka herşey O’nun var etmesi ile var olmuş, O’nun yaratması ile yokluktan varlığa gelmiştir. O, sonsuz olarak var idi. Kadimdir, ezelîdir. Ya’nî hep var idi. Varlığından evvel yokluk olamaz. Ondan başka herşey yok idi. Bunların hepsini, O, sonradan yarattı. Kadîm ve ezelî olan, bakî ve ebedî olur. Hadîs ve mahlûk olan, fânî ve muvakkat olur, ya’nî yok olur. Allahü teâlâ birdir. Ya’nî, varlığı lâzım olan, yalnız O’dur. İbâdete hakkı olan da, yalnız O’dur. O’ndan başka herşeyin var olmasına lüzum yoktur. Olsalar da olur, olmasalar da, O’ndan başka hiçbir şey, ibâdet olunmağa lâyık değildir.
Allahü teâlânın kâmil sıfatları vardır. Bu sıfatları: Hayât, İlm, Sem’, Basar, Kudret, İrâde, Kelâm ve Tekvîn’dir. Bu sıfatları da kadîmdir, ezelîdir. Varlıkları Allahü teâlâ iledir. Mahlûkların sonradan yaratılması ve onlarda her ân meydana gelen değişiklikler, sıfatların kadîm olmasını bozmaz. Sıfatların bağlandığı şeylerin sonradan var olması, sıfatların ezelî olmasına mâni olmaz.
Noksan sıfatlar, O’nda yoktur. Allahü teâlâ, maddelerin, cisimlerin, a’razların, ya’nî hâllerin sıfatlarından ve bunlara lâzım olan şeylerden münezzehtir, uzaktır. Allahü teâlâ, zamanlı değildir. Mekânlı değildir, cihetli değildir. Bir yerde, bir tarafta değildir. Zamanı, yerleri, cihetleri O yaratmıştır. Birşey bilmiyen bir kimse, O’nu arş’ın üstünde sanır, yukarıda bilir. Arş da, yukarısı da, aşağısı da O’nun mahlûkudur. Bunların hepsini, sonradan yaratmıştır. Sonradan yaratılan birşey kadîm olana, her zaman var olana, yer olabilir mi? Yalnız şu kadar var ki; Arş, mahlûkların en şereflisidir. Herşeyden daha saf ve daha nurludur. Bunun için, ayna gibidir. Allahü teâlânın büyüklüğü oradan görünür. Bunun içindir ki, ona “Arşullah” denir. Yoksa, Allahü teâlâya göre, Arş da, diğer eşya gibidir. Hepsi, O’nun mahlûkudur. O’ndan başka yaratıcı yoktur. O’ndan başkası yaratma kudretine ve gücüne sahip değildir. Nitekim Allahü teâlâ, En’am sûresi 102. âyet-i kerîmede meâlen; “O’ndan başka ilâh yoktur. Herşeyin hâlıkı ancak O’dur. O hâlde O’na kulluk (ibâdet) edin” buyurdu. Allahü teâlânın emrine muhatab olan mükellef kimse, Muhammed aleyhisselâmın Allahü teâlânın kulu ve Resûlü, Peygamberlerin (aleyhisselâm) en üstünü ve sonuncusu, Allahü teâlânın habîbi olduğuna inanır. Allahü teâlâ Kur’ân-ı kerîmde, Ahzab sûresi kırkıncı âyet-i kerîmede meâlen; “Muhammed (aleyhisselâm, sizden olma Zeyd gibi) erkeklerinizden hiçbirinin babası değildir; fakat O, Allahü teâlânın Resûlü ve peygamberlerin sonuncusudur” buyurdu. Muhammed aleyhisselâmdan sonra peygamberlik iddiasında bulunan kimse kâfir olur.
Mükellef olan kimse, kısaca; Allahü teâlâya, meleklerine, kitaplarına, Peygamberlerine (aleyhisselâm), Allahü teâlânın kaza ve kaderine, önce ve sonra gelenlerin diriltildiği âhıret gününe, haşr ve neşre, Cennet ve Cehenneme ve diğer bildirilen şeylere inanması lâzımdır. Kur’ân-ı kerîm Allahü teâlânın kelâmıdır. Mahlûk değildir. Kader, Allahü teâlânın mahlûkları hakkındaki sırrıdır.
Muhammed aleyhisselâmın bildirdikleri haktır ve gerçektir. O’ndan tevâtür yolu ile bildirilenler, sanki Resûlullahın ( aleyhisselâm ) bizzat kendisinden duyulmuş gibidir. Tevâtür; müslüman âlimlerin, bir şeyin varlığı hakkında ittifâk etmesidir. Havz-ı Kevser, Şefaat, Sırat, Mîzân, Münker ve Nekir’in kabirde suâl sorması, Mi’râc ya’nî Resûlullah ( aleyhisselâm ) uyanık olarak beden ve rûhen semâlara götürülmesi, kıyâmet gününde Cennetliklerin nasıl olduğu bilinmiyen bir şekilde Allahü teâlâyı görmesi haktır. Bunların hak olduğu hakkında İslâm âlimleri ittifâk etmişler, icmâ’ hâsıl olmuştur. Muhammed aleyhisselâmın ümmetinin icmâı haktır ve doğrudur. Resûlullahtan ( aleyhisselâm ) sonra insanların en üstünü, Ebû Bekr-i Sıddîk, sonra Ömer bin Hattâb, sonra Osman bin Affân, sonra Ali bin Ebî Tâlib, sonra Eshâb-ı Kirâmın (r.anhüm) ecmâin seçkin ve önde gelenleridir.
Kitâb ve sünnete uymayan herşey bâtıldır, hükümsüzdür. “La ilahe illallah” mübârek sözünün hakları pekçoktur. Başlıca iki kısma ayrılır. Birinci kısmı; farz ve vâcib olan amelleri eda etmek, yapmak, ikinci kısmı da; haram olanı terketmektir. Farz amellerden bir kısmı: İlki beş vakit namazdır. Beş vakit namaz, erkek ve kadın her müslümana farzdır. Ramazân-ı şerîfte oruç tutmak, şartlarını taşıyan kimselerin zekât vermesi ve hacca gitmesi farzdır. Bu mübârek kelimenin haklarından biri de, haramlardan kaçınmaktır. Kâfirlik alâmeti olan şeyleri yapmak, zünnâr kuşanmak, haksız yere adam öldürmek, zinâ etmek, livâta yapmak, içki içmek, iffetli kadına iftira etmek, erkeğin altın kullanması, ipek giymesi gibi haram olan şeylerden vesâir günah olan şeylerden uzak kalmak, bunları terketmek Kelime-i tevhîdin haklarındandır.
Bir kimsenin i’tikâdı doğru olunca, büyük günah işlemekle kâfir olmaz. Eğer işlediği günâhın cezasını dünyâda çekerse, işlediği günah için keffâret olur. Ancak tövbe etmeden vefât ederse, onun işi Allahü teâlâya kalmıştır. Onu Allahü teâlâ, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) veya sâlihlerden birinin şefaatiyle veya bir iyiliğinden dolayı af ve mağfiret eder. Yahut, günahı kadar azâb ettikten sonra, onu yine Cennete kor, îmânı olduğu için Cehennemde ebedî kalmaz. Çünkü Cehennemde ebedî kalmak küfrün cezasıdır ve yalnız kâfirlere mahsûstur.
Peygamberimiz ( aleyhisselâm ) bir hadîs-i şerîflerinde buyurdu ki: “Benî-İsrâil, yetmişbir fırkaya ayrılmıştı. Bunlardan yetmişi Cehenneme gidip, ancak bir fırkası kurtulmuştur. Nasârâ da, yetmişiki fırkaya ayrılmıştı. Yetmişbiri Cehenneme gitmiştir. Bir zaman sonra, benim ümmetimde yetmişüç kısma ayrılır. Bunlardan yetmişikisi Cehenneme gidip, yalnız bir fırkası kurtulur.” Eshâb-ı Kirâm, bu bir fırkanın kimler olduğunu sorunca, “Cehennemden kurtulan fırka, benim ve Eshâbımın gittiği yolda gidenlerdir” buyurdu. Resûlullahın ( aleyhisselâm ) ve Eshâb-ı Kirâmın gitmiş olduğu bu doğru yoldan kıl payı ayrılmak; dünyâ ve âhırette helak olmaya, felâkete sebep olur.
Hadîs-i şerîfte bildirilen fırkaların her biri, kendilerinin fırka-i nâciye, ya’nî, Cehennemden kurtulacağı haber verilen fırka olduklarını, söylüyorlar. Kimin fırka-i nâciye’den olduğunu tesbitte en sağlam ölçü, böyle olduklarını söyleyenlerin akidelerinin; mihenk taşı olan Eshâb-ı Kirâmın (r.anhüm) icmâına, Selef-i sâlihînin ve dört mezheb imamının bildirdiklerine uyup uymadığına bakılmasıdır. Eğer bir kimse, i’tikâdının o büyüklerin bildirdiklerine uymadığını görürse, derhal onların bildirdiklerini öğrenip, i’tikâdını ona göre düzeltsin. Bozuk i’tikâd üzere vefât ederse, fırsatı elinden kaçırmış olur. Hadîs-i şerîfte bildirilen ümmeti Muhammedin ( aleyhisselâm ) yetmişüç fırka olması, i’tikâddaki ayrılığı olup, fer’î ve amelî mes’elelerde değildir.
İ’tikâdın ve amelin düzgün olması, doğrusunu öğrenip bilmekle mümkündür. Zâten ilim öğrenmek, her müslüman erkek ve kadına farzdır. Allahü teâlânın kitabı Kur’ân-ı kerîm, baştanbaşa ilimdir. Allahü teâlâ onda kullarına hitâb buyurup, emir ve yasaklarını beyân eyledi. Kulların Kur’ân-ı kerîmde bildirilen emirleri yapıp, yasaklardan kaçınması lâzımdır. Yine Allahü teâlâ, Peygamberlerini (aleyhisselâm), kullarına kendisinin ve insanların birbirlerine karşı haklarını öğretmek, böylece ebedî saadete kavuşmalarını te’min etmek için gönderdi. Saâdet-i ebediyyeye kavuşabilmek için de, din bilgilerini doğru olarak öğrenmek lâzımdır. Bu yüzden de ilim öğrenmek, nafile oruç tutmak ve geceleri nafile ibâdet etmekten daha üstündür.
Kıyâmetin alâmetlerinden birisi de, ilmin azalıp cehâletin çoğalması, insanların, câhil kimseleri başlarına geçirmeleridir. Böyle kimseler, ilimsiz konuşurlar, kendileri doğru yoldan saptıkları gibi, başkalarını da kendi sapık yollarına sürüklerler.
Ebü’l-Kâsım Cüneyd-i Bağdâdî’ye; “Ba’zı kimseler, kendilerinin ulaşılacak son mertebeye ulaştıklarını, artık amel yapmaya ihtiyâçları olmadığını söylüyorlar, siz bunlar hakkında ne dersiniz?” diye soruldu. Cüneyd-i Bağdâdî hazretleri; “Böyle yapan kimseler, içki içen ve zinâ yapan kimselerden daha şerlidir” cevâbını verdi.
Resûlullah ( aleyhisselâm ) Mi’râc gecesi, mübârek bedeni ile uyanık olarak semâlara, oradan Allahü teâlânın dilediği yerlere götürüldü. Allahü teâlâ ona pekçok ikram ve ihsânlarda bulundu.
Şefaat haktır. Allahü teâlânın Âdem aleyhisselâm ve onun zürriyetinden aldığı ahd-ı misâk haktır. Allahü teâlâ Cennete ve Cehenneme girecek olanların adedlerini ve kimler olduğunu bilmektedir.
Kader, Allahü teâlânın mahlûku hakkında bir sırrıdır. Allahü teâlâ, kader ile ilgili bilgiyi mahlûklarından gizlemiş, onu araştırmaktan kullarını menetmiştir. Nitekim Embiyâ sûresi 23. âyet-i kerîmede meâlen; “Allahü teâlâ yaptığından suâl olunmaz. Kullar ise suâl olunurlar” buyuruldu. “Bu niçin böyle oldu?” dememelidir. Çünkü Allahü teâlâ, öyle dilemiş, öyle yaratmıştır. Mülkün sahibi O’dur. Dilediği gibi tasarruf eder. Allahü teâlânın olmasını dilediği şey mutlaka olacaktır. Allahü teâlânın dilediği birşeyin olmaması için bütün mahlûkât bir araya gelse, mâni olmaya asla güç yetiremezler. Allahü teâlânın olmasını dilemediği şeyin olması da mümkün değildir.
Mü’minler, Allahü teâlânın evliyâsı, dostlarıdır. Onların en üstünü, Allahü teâlâdan ençok korkan ve O’na en fazla itaat edendir. Büyük günah işlemiş olanlar, tövbe etmeden imanlı olarak can verirlerse, onların işi Allahü teâlâya kalmıştır. Dilerse lütuf ve ihsânı ile af ve mağfiret eder. Nitekim Nisa sûresi kırksekizinci âyet-i kerîmede meâlen; “Allahü teâlâ, şirki elbette affetmez. Dilediği kimselerin, şirkten ya’nî imansızlıktan başka günahlarını affeder.” buyurmuştur. Allahü teâlâ, dilerse günahkâr mü’mine günâhı kadar azâb eder, sonra rahmeti ile veya şefaat edenlerin şefaati ile affederek Cehennemden çıkarıp Cennete gönderir”.
Günah ve sevâblarımızı yazan Kirâmen kâtibîn meleklerine inanırız.
Allahü teâlânın bizim üzerimize muhafız olarak koyduğu, hafaza melekleri vardır.
Müstehak olan için kabir azâbı vardır. Mevta kabre konduktan sonra, Münker ve Nekîr denen iki melek meyyite; “Rabbin kim? Peygamberin kim? Dînin nedir?” gibi i’tikâdla ilgili suâller sorarlar. Kabir, müstehak olanlar için Cennet bahçelerinden bir bahçe, yine hak etmiş olanlar için Cehennem çukurlarından bir çukurdur.
Kıyâmet günü, ölmüş olan insanlar diriltilir. Amelleri tartılır, mü’minler Sırat köprüsünden geçerler, kâfirler aşağı kayıp Cehenneme düşerler. Dünyâda yaptıklarının hesabını verirler. Hesap neticesinde mükâfat veya azap görürler. Cennete veya Cehenneme gönderilirler. Cennet ve Cehennem, sonradan yaratılmışlardır. Bugün Cennet ve Cehennem vardır. Her ikisini de Allahü teâlâ, yoktan var etmiştir. Kıyâmette herşey yok edilip, tekrar yaratıldıktan sonra insanlar, ebedî olarak varlıkta kalacaklar, hiç yok olmayacaklardır. Suâl ve hesaptan sonra, mü’minler Cennete girince, burada sonsuz kalacaklar, Cennetten hiç çıkmayacaklar. Cehenneme girenler ise, ebedî olarak azap çekecekler, azapları hiç hafifletilmeyecektir. Allahü teâlâ, Bekâra sûresi 86. âyet-i kerîmede meâlen; “Onların azapları hafifletilmeyecek, onlara hiç yardım olunmayacaktır” buyurdu. Kalbinde zerre kadar îmânı bulunanı, günahlarının çokluğu sebebi ile Cehenneme soksalar da, günahları kadar azâb edip, sonunda Cehennemden çıkarırlar ve onun yüzünü siyah yapmazlar. Kâfirlerin yüzleri ise, siyah yapılır. Mü’minleri, Cehennemde zincirlere bağlamazlar. Boyunlarına tasma takmazlar. Böylece kalblerindeki zerre îmânın hürmeti, kıymeti belli olur. Kâfirleri ise, kelepçe ve zincirlere bağlarlar.
Allahü teâlâ hiçbir kimseye gücünün yetmeyeceği birşeyi teklif etmez.
Kulların işlerini de Allahü teâlâ yaratır.
Dirilerin duâlarında ve ölüler için verdikleri sadakalarda ölüler için fayda vardır.
Allahü teâlâ şartlarına uygun olarak yapılan duâ ve tövbeleri kabûl eder.
Resûlullahın ( aleyhisselâm ) bütün Eshâbını (r.anhüm) sevmek lâzımdır. Onlar hayırdan başka birşeyle anılmaz. Onları sevmek, dînin ve îmânın esâsı, onlara buğzetmek ise, Allahü teâlâya isyanın, münâfıklığın icâbıdır.
Resûlullah ( aleyhisselâm ), Eshâbından (r.anhüm) on mübârek arkadaşını hayatta iken Cennetle müjdeledi. Bunlar; Ebû Bekr, Ömer, Osman, Ali, Talhâ, Zübeyr, Sa’d, Saîd, Abdurrahmân bin Avf, Ebû Ubeyde bin Cerrah’dır (r.anhüm).
Resûlullahtan ( aleyhisselâm ) sonra bu ümmetin en üstünleri, halifelik sırasıyla; Ebû Bekr, Ömer, Osman ve Ali’dir (r.anhüm). Bu dört mübârek zâtın hepsine birden Hulefâ-i Râşidin denir.
Resûlullahın ( aleyhisselâm ) Eshâbı, mü’minlerin anneleri olan mübârek zevceleri ve mübârek soyu, ya’nî Ehl-i Beyt’i hakkında hayır söyleyen kimse, kendisini nifaktan, îmân bozukluğundan uzak tutmuş olur.
Kıyâmetin alâmetleri vardır. Deccâl çıkacak, Mehdî (aleyhisselâm) gelecek, Îsâ (aleyhisselâm) gökten inecek, Dabbet-ül-ard çıkacak, güneş batıdan doğacak, “Allah” diyen bir kişi kalmayınca kıyâmet kopacaktır.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Esmâ-ül-müellifîn, cild-2, sh. 477
2) Keşf-üz-zünûn sh. 1802
3) Mu’cem-ül-müellifîn cild-13 sh. 23
4) El-Usûl-ül-i’tikâdiyye. Süleymâniye Kütüphânesi İbrâhim Efendi kısmı, No: 372İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ MERRÂKÛŞÎ (Ebû Abdullah İbni Nu’mân Tilemsânî)
Tasavvuf büyüklerinden ve Mâlikî mezhebi fıkıh âlimi. Künyesi, Ebû Abdullah olup ismi, Muhammed bin Mûsâ bin Nu’mân’dır. 607 (m. 1210) yılında doğdu. Aslen Cezayir’deki Tilemsan şehrindendir. Tilemsânî, Merrâkûşî, İşbili, Fâsi, Mezâlî ve Hentâti nisbet edildi. Tasavvuf âlimi olduğu için Sûfî, Allahü teâlânın dînine hizmetlerinden dolayı Şemseddîn lakabı verildi. 683 (m. 1284) yılında Kâhire’de vefât edip, Kurâfe kabristanına defnedildi. Yazmış olduğu pek kıymetli eserlerinde, İbn-i Teymiyye ve onun yolunda olanların sapık fikirlerine, onlar daha ortaya çıkmadan önce cevap vermesiyle meşhûr oldu.
Genç yaşta İskenderiyye şehrine ilim tahsili için giden Ebû Abdullah Merrâkûşî, Muhammed bin Ammâd ve Faslı Safravî gibi âlimlerden ilim tahsîl etti. Mâlikî mezhebi fıkıh bilgilerinde âlim ve zamanının İmâmı oldu. Tasavvufta ince bilgilere, yüksek derecelere kavuştu. Allahü teâlânın dînine hizmet için durmadan çalıştı, öğrendiklerini insanlara öğretti. Sapık yolda olanlara doğru yolu anlatmaya, doğru yoldakileri muhafaza etmeye gayret etti. Ömrü boyunca Allahü teâlânın dînini öğrenmek, öğretmek ve yaymak onun işi oldu. Diğer zamanlarını, ibâdet etmek ve kitap yazmakla geçirirdi. Güzel ahlâkı, tatlı dili, güler yüzü, cömertliği, insanlara şefkat ve merhameti, onu herkesin sevmesine vesile oldu. Onun güzel ahlâki sebebiyle, birçok kimse elinde tövbe edip, sâlih kimselerden oldu. Sık sık insanlara nasihatlerde bulunurdu.
Pekçok talebe yetiştirip, kıymetli eserler yazdı. Bu eserlerinde, tasavvuftan ve tasavvuf büyüklerinin hâllerinden, kabir ziyâretinden ve büyüklerin kabirlerini ziyâret ederken görülen ba’zı harikulade hâllerden bahsetti. Hicri 661 (m. 1263)‘de doğup, 728 (m. 1328)’de vefât eden İbn-i Teymiyye ve milâdî onsekizinci asırda ortaya çıkan sapık fikirlere, daha onlar ortaya çıkmadan önce çok güzel cevaplar verdi. Müslümanların, onların sapık fikirlerine kanmaktan korunmalarına vesîle oldu. Bu kıymetli eserlerinden ba’zıları şunlardır: “En-Nûr-ul-vâdıh ilâ muhcet-il-münkir ales-sarîh fî vücûh-is-sâih”, “Misbâh-Üz-zulâm fil-müstegîsîn bi-hayr-il-enâm ( aleyhisselâm )”, “A’lâm-ül-ecnâd vel-ibbâd ehl-il-ictihâd bi-fadl-ir-ribât vel-cihâd”.
İmâm-ı Ebû Abdullah İbni Nu’mân Merrâkûşî Tilemsânî Mâlikî, “Misbâh-üz-zulâm fil-müstegîsîn bi-hayr-il-enâm” adındaki eserinde, Resûlullahı ( aleyhisselâm ) vesile ederek yapılan duâların kabûl olunduğunu uzun uzun anlatmaktadır. Bu şekilde duâ edip de, duâları kabûl olan müslümanların duâlarını ve neticelerini bildirmektedir.
Ebû Abdullah Tilemsânî ( radıyallahü anh ), “Misbâh-üz-zulâm” adlı eserinin mukaddimesinde, Allahü teâlâya hamd, Resûlü Muhammed aleyhisselâma, âline ve Eshâbına salât ve selâmdan sonra, eserini niçin yazdığını açıklamakta ve şöyle buyurmaktadır.
Bizden önce gelen âlimlerden birçoğu, sıkıntı ve darlıkta; Allahü teâlâya duâ edip yardım isteyenleri, Allahü teâlânın lütuf ve ihsân ederek sıkıntıdan kurtarıp dileklerine kavuşturduğuna dâir haberleri derleyip topladılar. Bu geniş mevzûda pekçok kitaplar yazıldı. Hakkın rahmet kapısının kullarına her zaman açık olduğu, O’nun lütuf ve ihsânlarının sonsuz olduğu anlatıldı. İnsanlar, yeterki istemesini bilsinler.
Ancak, Resûlullah efendimizi vesîle ederek, Allahü teâlâdan birşey istemek, Resûlullahla ( aleyhisselâm ) istigâse yapılmasına dâir yazılmış bir esere rastlamadım. Bu mevzûda birşeyler yazmayı arz edip, bunun için istihâre ettim. Bu arzum için Allahü teâlâdan hayır diledim. Bir müddet sonra, şöyle bir hâdise başımdan geçti: 637 (m. 1239) senesinde Sader kalesinden seçkin bir cemâatle beraber çıktık. Yanımızda bize kılavuzluk eden bir kimse de vardı. Bir müddet gittikten sonra, suyumuz tükendi. Durup su aramaya çıktık. Ben de bu arada ihtiyâcımı görmek için gittim. Bu sırada müthiş bir şekilde uykum geldi. Nasıl olsa giderken beni uyandırırlar deyip, başımı yere koydum. Uyandığımda kendimi çölün ortasında yapayalnız buldum. Arkadaşlarım beni unutup gitmişlerdi. Yalnızlıktan büyük bir korkuya kapıldım. Çölde sağa sola yürümeye başladım. Nerede bulunduğumu, nereye gideceğimi bilemiyordum. Her taraf dümdüz kumdu. Az sonra hava karardı. Yolculuk yaptığımız kâfilenin izi bile yoktu. Ben, gece karanlığında yapayalnızdım. Korkum daha da şiddetlendi. Telâşla daha sür’atli yürümeye başladım. Bir müddet gittikten sonra, çok susamış ve yorulmuş bir hâlde yere düştüm. Artık hayâtımdan ümidimi kesmiş, telefimin yaklaştığını hissetmeye başlamıştım. Susuzluk ve yorgunluktan, ızdırap ve elemim son haddîne varmıştı. Birden aklıma geldi. Gece karanlığında: “Yâ Muhammed! Yetiş! Senden Allahü teâlânın izniyle yardım etmeni istiyorum?” diye inledim- Sözümü bitirir bitirmez, birinin bana seslendiğini duydum. Sesin geldiği tarafa baktığımda; gece karanlığında, etrâfına ışıklar saçan, bembeyaz elbiseler giyinmiş, o zamana kadar hiç görmediğim bir kimsenin beni çağırdığını gördüm. Bana yaklaşıp, elimi tuttu. O ânda bütün yorgunluğum ve susuzluğum kayboldu. Yeniden doğmuş gibi oldum.
Ona canım birden ısınıverdi. Elele bir müddet yürüdük. Hayâtımın en tatlı anlarından birini yaşadığımı hissettim. Bir kum tepeciğini aşınca, beraber yolculuk yaptığım kâfilenin ışıklarını görüp, arkadaşlarımın seslerini duydum. Onların yanlarına doğru yaklaştık. Benim bindiğim hayvan en arkada onları ta’kib ediyordu. Birden gelip önümde durdu. Bineğimi önümde görünce, sevinç çığlıkları attım. Ben bağırınca, benimle gelen zât elini elimden çekti. Daha sonra elimden tutup bineğime bindirdi Sonra da: “Bizden birşey isteyeni ve yardım talebinde bulunan kimseyi biz boş çevirmeyiz” diyerek geri dönüp gitti. O zaman onun Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) olduğunu anladım. O, geri dönüp giderken, çevresine yaydığı nûrların gece karanlığında göğe doğru yükseldiği görülüyordu. O, gözümden kaybolunca, birden aklım başıma geldi; “Nasıl olup da ben, Resûlullah efendimizin elini ayağını öpmedim” diye çırpındım. Ama, iş işten geçmiş, fırsat elden kaçmıştı. Şiir:
“Seven, hayattan hiç tat almaz, o hayattan hoşlanmaz, lezzet alamaz.
Ne zaman dünyâyı düşünsem, ondan nasîbim olmadığını görürüm,
İnsanlar arasında sanki garîb gibiyim. Başa gelen belâ ve musibetlerin zeval vakti gelince; sıkıntıdan kurtulup rahata kavuşmak pek yakın oluyor.”
İnşâallah bu kitapta; çöllerde, denizlerde, ıssız yerlerde, başka tehlikeli ve ıssız yerlerde, Resûlullah efendimizle ( aleyhisselâm ) istigâse eden, onu vesîle ederek Allahü teâlâdan yardım isteyenlerin nasıl arzularına kavuştuklarını, sıkıntıdan nasıl kurtulduklarını, çok acıkıp veya susayıp yiyecek içecek birşey bulamayan, düşman eline esîr düşen, zâlimlerin zulmüne uğrayan ba’zı kimselerin Resûlullah efendimize ( aleyhisselâm ) hâllerini arzetmelerini, karıncaların, yağmur ve kuraklık zamanlarında Resûlullahâ sığınmalarını, deve ve ceylan gibi hayvanların Resûlullahla olan hâllerini, Mescid-i Nebevî’deki hurma kütüğünün inlemesini, Ebû Bekr-i Sıddîk’ın Hicret esnasında, Sürâka peşlerinden gelirken Resûlullah efendimizle istigâse etmesini, sıkıntı ve meşakkate düçâr olan ba’zı kimselerin Resûlullah efendimize hâllerini nasıl arz ettiklerini ve neticesinin nasıl olduğunu anlatmaya çalışacağım.
Muhammed bin Münkedir anlatır: “Bir adam, babama seksen altın emânet edip, Allahü teâlânın rızâsı için cihâda çıkan orduya iştirâk etti. Adam; “Bunları sakla. Çok muhtaç olana da yardım edebilirsin” diye söylemişti. Medine’de kıtlık oldu. Babam, altınların hepsini açlıktan bunalanlara dağıttı. Altınların sahibi cihâddan dönünce, gelip istedi. Babam; “Bir gece sonra gel” dedi. O gece Resûlullahın ( aleyhisselâm ) mescidine, Hücre-i saadete gidip sabaha kadar Resûlullahı ( aleyhisselâm ) vesîle ederek yalvardı. Gece yarısı bir adam geldi. “Uzat elini” deyip, eline bir kese altın koyarak uzaklaştı. O adamı ondan önce ve daha sonra hiç görmemişti. Babam, eve geldiğinde keseyi açıp, içindeki altınları saydı. Tam seksen tane olduğunu gördük.
Çok sevinip Allahü teâlâya şükrederek götürüp sahihine teslim etti.”
İbn-i Celâh anlatır: “Medîne-i münevvereye Resûlullahı ( aleyhisselâm ) ziyâret edip, orada ibâdet etmekle şereflenmek için gittim. Çok fakir düştüm. Yiyecek birşey bulumadım. Açlıktan kıpırdayamaz hâle geldim. Binbir güçlükle Hücre-i saadete gelip; “Yâ Resûlallâh! ( aleyhisselâm ) Bugün sana misâfir geldim. Karnım da çok açtır” dedim. Bir kenara çekilip uyudum. Resûlullah ( aleyhisselâm ), rü’yâda görünüp, elime büyük bir ekmek verdi. Çok aç olduğum için hemen yemeye başladım. Ekmeği yarıya kadar yedim. Uyanınca kalan yarısını elimde buldum.”
Ebü’l-Hayr Akta’ hazretleri anlatır: “Medine’ye gittim. Beşgün hiçbir şey yemeden durdum. Takatim kesildi. Hücre-i saadetin yanına gelip, Resûlullaha ( aleyhisselâm ) selâm verdim. Aç olduğumu arzettim. Bir kenara çekilip uyudum. Rü’yâda, sağında Ebû Bekr-i Sıddîk, solunda Ömer-ül-Fârûk ve önünde Aliyyül-Mürtezâ (r.anhüm) olduğu hâlde, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) geldiğini gördüm. Hazreti Ali gelip; “Yâ Ebe’l-Hayr! Kalk, ne yatıyorsun? Resûlullah geliyor” buyurdu. Hemen kalktım. Resûlullah ( aleyhisselâm ) gelip, büyükçe bir ekmek verdi. Çok aç olduğum için hemen yemeye başladım. Yarısını bitirince uyandım. Kalan yarısını elimde buldum.”
Ebû Abdullah Muhammed bin Ber’a hazretleri anlatır: “Babam ile Mekke’de parasız kaldık. Ebû Abdullah İbni Hafif Şîrâzî de yanımızda idi. Güç hâl ile Medine’ye geldik. Ben daha çocuk yaştaydım. Açlıktan dayanamayıp, ikide bir, “Acıktım” diyerek ağlardım. Babam çok üzüldü. Dayanamayıp, Hücre-i saadete geldi. “Yâ Resûlallah! Bu gece sana misâfiriz” dedi. Bir tarafa çekilip oturdu. Gözlerini kapadı. Biraz sonra başını kaldırıp güldü. Sonra çok ağladı. Gözünü açıp, “Resûlullah ( aleyhisselâm ) elime para verdi” dedi. Avcunu açtı, paraları gördüm. Bunları hem kullandık, hem de sadaka verdik. O paralarla; rahatça Şîrâz’daki evimize kadar geldik.”
Ebü’l-Abbâs Ahmed bin Muhammed Sûfî Vâ’iz Endülüsî anlatır:
“Hicaz çöllerinde üç ay kadar dolaştım. Hiçbir varlığım kalmadı. Güçlükle medîne-i münevvereye ulaştım. Hücre-i saadete yaklaşıp Resûlullaha ( aleyhisselâm ) selâm verdim. Bir tarafa oturup uyudum. Rü’yâmda Resûlullah ( aleyhisselâm ) görünüp; “Ahmed geldin mi? Avcunu aç!” buyurdu. Avcumu altınla doldurdu. Uyandığımda elim altın dolu idi.
Resûlullahın ( aleyhisselâm ) âşıklarının temiz kalblerinden çıkan sözler, edebe, saygıya uygunsuz görünse de, bunlara birşey dememeli, susmalıdır. Buradaki edeblerden, saygılardan biri de susmaktır. Âşıklardan biri, Kabr-i saadetin yanında her sabah ezan okur, “Namaz uykudan daha iyidir” derdi. Mescid-i Nebî hizmetçilerinden birisi, “Resûlullahın ( aleyhisselâm ) huzûrunda terbiyesizlik yapıyorsun” diyerek bunu dövdü. Bu da; “Yâ Resûlallah! Yüksek huzûrunuzda adam dövmek, sövmek edebsizlik sayılmaz mı?” dedi. Çok ağladı. Biraz sonra döven kimsenin felç olduğu, eli ayağı tutmadığı görüldü. Üç gün sonra da öldü. Bu hâdiseyi, 571 (m. 1176) yılında Şam’da vefât eden Ebü’l-Kâsım Ali İbni Asâkir, kitabında yazmaktadır.
İbn-üs-Saîd anlatır: “Arkadaşlarımla beraber, Medine’de parasız kaldık. Ödünç isteyebileceğimiz tanıdık kimse de bulamadık. Hücre-i saadeti ziyâretten sonra; “Yâ Resûlallah! Paramız bitti, yiyeceğimiz de kalmadı” diye arzedip bir kenara çekildim. Bir müddet sonra mescidin kapısından çıkarken, tanımadığım bir kimse elimden tuttu. Beni evine götürüp, ihtiyâcımızdan fazla hurma ve para verdi.”
Şerîf Ebû Muhammed Abdüsselâm Fâsî hazretleri anlatır: “Medine’de üç gün kaldım. Minber önünde iki rek’at namaz kılıp; “Ey yüce ceddim! Açlığa dayanamayacak hâle geldim!” dedim. Biraz sonra birisi gelip, bir tepsi yiyecek getirdi. Pişmiş et, tereyağı ve ekmek vardı. “Bana biri yetişir” dedim ise de; “Hepsini yiyiniz! Bunları Resûlullahın ( aleyhisselâm ) emriyle getirdim. Çocuklarım için hazırlamıştım. Rü’yâda Resûlullahı gördüm. “Bir parçasını da, mesciddeki din kardeşine götür, yesin!” buyurdu. Hemen alıp geldim” dedi.”
Şerîf Münhessir Kâsımî, Hücre-i saadetin Şam tarafındaki teheccüd mihrabı önünde uyumuştu. Ansızın kalkıp. Hücre-i saadetin önüne geldi. Gülerek geri gitti. Mescid-i Nebî hizmetçilerinin müdürü olan Şemseddîn Savâb, mihrabın yanında idi. Niçin güldüğünü sordu. “Birkaç günden beri evimde yiyecek birşey yoktu. Hazreti Fâtıma’nın makamında, yâ Resûlallah! Aç kaldım deyip, buraya gelerek uyumuştum. Rü’yâda, Yüce Ceddim bir kâse süt verdi. İçtim. Uyandığımda kâse elimde idi. Teşekkür için, Hücre-i tâhire önüne geldim. Oradaki zevkten, lezzetten güldüm, işte kâse!” dedi.
Abbasî halîfesi Ebû Ca’fer Mensûr ile İmâm-ı Mâlik ( radıyallahü anh ), Medîne-i münevverede Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) mescidinde bulunuyorlardı. Ebû Ca’fer Mensûr, yüksek sesle birşeyler söyledi. Bunun üzerine İmâm-ı Mâlik; “Ey mü’minlerin emîri! Bu mescidde sesini yükseltme! Çünkü Allahü teâlâ, Hucurât sûresi ikinci âyet-i kerîmede meâlen; “Ey îmân etmekle şereflenenler! Sesinizi, Nebiyyullahın sesinden yukarı çıkarmayınız. O’na karşı, bir birinize bağırdığınız gibi seslenmeyiniz! O’na saygısızlık gösterenin ibâdetleri yok olur” buyurarak, bir kavmi terbiye eyledi. Yine Hucurât sûresi üçüncü âyet-i kerîmede meâlen; “Resûlullahın yanında (nehye muhalefetten sakınarak, edebe riâyet eyleyerek) seslerini yavaşlatanlar o kimselerdir ki, Allahü teâlâ kalblerini takvâ için imtihan etmiştir. Onlar için mağfiret ve pek büyük ecir vardır” buyurarak da, bir kavmi medh buyurdu.
İmâm-ı Mâlik; “Vefât ettikten sonra da Resûlullaha ( aleyhisselâm ) hürmet, hayatlarındaki hürmet gibidir” buyurdu. İmâm-ı Mâlik’in bu nasihatlerini dinleyen halîfe Ebû Ca’fer Mensûr, sesini yavaşlattı, ve; “Yâ İmâm! Resûlullahın huzûrunda duâ ederken. Kıbleye mi döneyim, yoksa Resûlullaha ( aleyhisselâm ) yönelerek mi duâ edeyim?” diye sordu. İmâm-ı Mâlik; “Ey mü’minlerin emîri! Yüzünü Resûlullah efendimizden ( aleyhisselâm ) başka tarafa çevirme! Çünkü Resûlullah ( aleyhisselâm ), Allahü teâlâ katında dileklerimiz için vesîlemizdir. Bundan dolayı da, yüzünü Resûlullaha dönmeli, O’nun şefaatini istemelisin. O zaman Allahü teâlâ, O’nu sana şefaatçi kılar. Allahü teâlâ, Nisa sûresi altmışdördüncü âyet-i kerîmede meâlen; “Onlar nefslerine zulmettikten sonra, gelirler Allahü teâlâdan af dilerler, Resûlüm de onlar için istiğfar ederse, Allahü teâlâyı elbette tövbeleri kabûl edici ve merhamet edici olarak bulurlar” buyurmaktadır.
Hâfız Ebû Sa’d Sem’ânî, Hazreti Ali’den nakleder: Resûlullahın ( aleyhisselâm ) vefâtından üç gün sonra, çölden bir A’rabi geldi. Kendisini Resûlullahın ( aleyhisselâm ) Kabr-i şerîflerine attı. Oradan toprak alıp başına serpti ve; “Yâ Resûlallah! Allahü teâlâ, sana salât ve selâm eylesin! Senin mübârek sözlerini dinledik. Bize Allahü teâlânın emir ve yasaklarını öğrettin. Sana nâzil olan âyet-i kerîmelerden birisi de. Nisa sûresi altmışdördüncü âyet-i kerîmesidir. Allahü teâlâ bu âyet-i kerîmede meâlen; “Onlar nefslerine zulmettikten sonra, gelirler, Allahü teâlâdan af dilerler, Resûlüm de onlar için istiğfar ederse, Allahü teâlâyı elbette tövbeleri kabûl edici ve merhamet edici olarak bulurlar” buyurmaktadır. Yâ Resûlallah! Ben nefsime zulmettim. Onun için sana geldim. Benim için Allahü teâlâdan af ve mağfiret dilemeni istiyorum” deyip, ağlayarak yalvardı. O sırada Kabr-i şerîften bir ses gelip; “Allahü teâlâ, seni af ve mağfiret buyurdu” denildi.
Muhammed bin Ravh Rakkâşî, Muhammed bin Harb Bâhilî’den nakletti. Muhammed bin Harb şöyle anlattı: Medîne-i münevvereye gitmiş, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) Kabr-i şerîflerine gelmiştim. Bu sırada devesi ile Kabr-i şerîfe gelen bir A’rabî ile karşılaştım. Resûlullahın ( aleyhisselâm ) Kabr-i şerîflerine yaklaşınca, devesini çökertip bağladı. Resûlullahın kabrinin yanına geldi. Güzel ve âdabına uygun bir şekilde yaklaştı, selâm verip hoş duâlar yaptı. Sonra; “Babam-anam sana feda olsun yâ Resûlallah! Allahü teâlâ seni kendi vahyine mazhar kıldı. Sana gelmiş ve geleceklerin ilmini ihtivâ eden bir kitâb indirdi. Bu kitabında meâlen; “Onlar nefslerine zulmettikten sonra, gelirler, Allahü teâlâdan af dilerler, Resûlüm de onlar için istiğfar ederse, Allahü teâlâyı elbette tövbeleri kabûl edici ve merhamet edici olarak bulurlar” buyurdu.
Yâ Resûlallah! Sana çok günahla geldim. Senden Rabbinin katında şefaatini diliyorum” dedi ve sonra şu ma’nalı şiiri okudu: “Ey buraya defnedilmiş olanların en hayırlısı ve defnolunduğu yeri, toprakları da güzelleştiren. Sen, Sırat köprüsünü geçerken ayaklar kaydığı zaman şefaati umulansın. Canım, senin içerisinde bulunduğun kabre feda olsun! Afiflik de, cömertlik ve kerem de buradadır.” Bu şiiri okuduktan sonra, o zât bineğine binip gitti. Ben, o zâtın oradan mağfirete kavuşmuş olarak ayrıldığından asla şüphe etmedim.”
Muhammed bin Abdullah el-Utbe de, bu haberi bana anlatıp, şunları ilâve etti. O zâtın durumu, söylediği sözler, bana te’sîr edip, gözlerim doldu. Sonra rü’yâmda Resûlullahı ( aleyhisselâm ) gördüm. Bana; “Ey Utbe! O A’rabî’ye yetiş, Allahü teâlânın kendisini af ve mağfiret “ettiğini bildirerek onu sevindir” buyurdu. Ben de A’rabî’yi bulup, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) emrini yerine getirdim.”
Ahmed bin Hanbel’in ( radıyallahü anh ) komşuları arasında, günâhı ve kötülükleri ile meşhûr bir kimse vardı. Birgün, Ahmed bin Hanbel’in ( radıyallahü anh ) meclisine gelip selâm verdi. Orada bulunan herkes, o kimsenin, o meclise gelmesine hayret etti. bunun üzerine o şahıs; “Niçin hayret ediyorsunuz? Ben, dün gece bir rü’yâ gördüm. Sonra da sizin bildiğiniz bütün kötülüklerime tövbe ettim!” dedi. “Neyi gördün?” diye sordular. “Resûlullah efendimizi ( aleyhisselâm ) rü’yâmda gördüm. Sanki Resûlullah efendimiz yüksek bir yerde, kalabalık bir topluluk da orada oturuyordu. Onlar tek tek kalkıp; “Yâ Resûlallah! Bana duâ buyur” diyorlar. Resûlullah efendimiz de onlara duâ ediyorlardı. Orada bulunan herkes, Resûlullahtan ( aleyhisselâm ) duâ istedi. Yalnız ben kaldım. Bunun üzerine Resûlullah ( aleyhisselâm ) bana; “Ey falanca! Benden, sen duâ istemiyecek misin?” buyurdu. Ben de; “Yâ Resûlallah! Bugüne kadar çok günah işledim. İşlerimin kötülüğü yüzünden, sizden duâ istemeğe haya ettim. Benim gibi günahkâr bir kimsenin sizden duâ istemesi uygun olur mu?” dedim. Bunun üzerine! “Mademki, sen günahların sebebiyle benden haya ettin, kalk sen de benden iste, sana da duâ edeyim. Bundan sonra, Eshâbımdan (r.anhüm) kimseye dil uzatma!” buyurdu. Ben de kalktım selâm verip duâ istedim. Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) bana da duâ buyurdu. Sonra uyanmışım. Kalkıp hemen tövbe ettim. Allahü teâlâ, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) duâsı hürmetine, günah ve kötülüklerden beni uzaklaştırdı” dedi. Ahmed bin Hanbel hazretleri, komşusunun tövbe etmesine çok sevinip, onu, ilim öğretmek için talebeleri arasına kabûl etti. O günden sonra o şahıs gelince ayağa kalkar, talebelerine onun hikâyesini unutmamalarını, o hâdiseden ders almalarını tenbîh ederdi.
Enes bin Mâlik anlattı: “Ömer bin Hattab ( radıyallahü anh ), kuraklık sebebiyle kıtlık olduğu zaman, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) amcası Abbâs bin Abdülmuttalib’i ( radıyallahü anh ) vesile ederek; “Allahım! Biz kıtlığa düştüğümüz zaman Resûlullahı vesile ettiğimizde, sen bize yağmur verirdin. Şimdi Resûlullahın ( aleyhisselâm ) amcasını vesile ediyoruz, bize yağmur ver” der, Allahü teâlâ da onların bu dileklerini kabûl edip, yağmur verirdi.”
Abdullah İbni Abbâs anlattı: “Ömer bin Hattâb ( radıyallahü anh ) kuraklık senesi yağmur için Resûlullahın ( aleyhisselâm ) amcası Abbâs’ı ( radıyallahü anh ) vesile ederek; “Allahım! Bunlar senin kulların, sana geldiler, Habîbinin ( aleyhisselâm ) amcası Abbâs’ı ( radıyallahü anh ) senin yanında vesile ediniyorlar. Bize faydalı yağmur ihsân eyle! Allahım senden, Habîbinin amcası Abbâs ( radıyallahü anh ) hürmetine yağmur, istiyoruz!” diye duâ edince, Allahü teâlâ yağmur ihsân eyledi.”
İbn-i Abbâs ( radıyallahü anh ) rivâyet etti: “Kıtlık senesi, Hazreti Ömer insanlarla beraber yağmur duâsına çıktı. Resûlullahın amcası Abbâs’ın elini tuttu. Sonra; “Allahım! Peygamberinin amcasının hürmetine senden yağmur istiyoruz” dedi. Hutbede de; “Ey insanlar! Resûlullah ( aleyhisselâm ) Abbâs’ı ( radıyallahü anh ) babası gibi kabûl eder, ona hürmette bulunur, iyilik ederdi. Ey insanlar! Abbâs ( radıyallahü anh ) hakkında Resûlullaha ( aleyhisselâm ) uyunuz. Onu vesile ediniz” buyurdu.
Ebü’l-Cevrâ rivâyet etti: “Medîne-i münevverede şiddetli bir kıtlık olmuştu. Bu durumu Âişe’ye ( radıyallahü anha ) arz ettiler. Âişe ( radıyallahü anha ); “Resûlullahın Kabr-i şerîfine gidip oradan toprak alın, onu semâya atın” buyurdu. Onlar da öyle yapıp duâ ettiler. Bunun üzerine yağmur yağdı. Her taraf yeşerip, develer çok iyi beslendi.”
Ârif-i Billâh Atîk (kuddise sirruh) anlattı: “Bir hac kâfilesinde idik. Yolculuk sırasında kâfile susuzluk ile karşı karşıya kaldı. Su pek az idi. Kâfilede bulunanlar bu durumu aralarında bulunan Şeyh Ebü’n-Necd Süleymân bin Ali’ye arzettiler. Bunun üzerine o, bir ara insanların arasından uzaklaştı. Allahü teâlâya duâ etti. Resûlullahın ( aleyhisselâm ) şefaatini istedi. Ondan sonra Allahü teâlâ bol yağmur gönderdi.”
Büyük âlim Ebû Bekr Mukrî anlattı: “Ben, Taberânî ve Ebü’ş-Şeyh Mescid-i Nebevî’de bulunuyorduk. Yanımızda yiyecek birşeyimiz olmadığı için çok acıkmıştık. İki gündür birşey yiyemedik. Yatsı vakti olunca, Resûlullahın huzûruna varıp, aç olduğumuzu arz ettim. Sonra oradan ayrıldım. Ebû Kâsım ile Ebü’ş Şeyh; “Otur, çalışabilecek hâlimiz yok. Elbette Allahü teâlâ rızkımızı gönderir” dediler. Oturup bir miktar uyuduk. Az sonra bir kimse, yanında hizmetçileri ile birlikte gelip bizi uyandırdı, İki hizmetçisinin de ellerinde yiyecekler vardı. Hepsini bize bırakıp, yememizi istediler. Bu yiyecekleri, nereden akıllarına gelipde getirdiklerini sorduk. Getiren, rü’yâsında Resûlullahı ( aleyhisselâm ) gördüğünü, kendisine, bizim hâlimizi anlatıp yiyecek istediğimizi ve yemek götürmesini emir buyurmuş olduğunu söyledi.”
Yûsuf bin Ali Mücavir anlattı: “Medîne-i münevverede bulunuyordum. Bir hayli de borcum vardı. Medîne-i münevvereden çıkmayı istedim. Bu arada Resûlullaha ( aleyhisselâm ) borç durumumu arz eyledim. O anda uykum geldi. Uyuyunca rü’yâda Resûlullahı ( aleyhisselâm ) gördüm. Resûlullaha borcum olduğunu arz ettim. Bana; “Yerinde otur. Allahü teâlâ, sana borcunu ödemeyi nasîb eder” buyurdu. İki gün geçtikten sonra, bir zât gelip, bana altın dolu bir kese verdi. Ben de onunla borcumu ödedim. Gerisi yanımda kaldı. Oradan hiçbir tarafa da gitmedim.”
Anlatılır ki: Ebü’l-Gays Rebî’ Mardânî’nin okuyup yazması yoktu. Fakat Kur’ân-ı kerîme bakarak okuyordu. Ben onun daha önce okuyup yazması olmadan Kur’ân-ı kerîmi okuyabileceğini kabûl etmiyordum. Birgün Mekke-i mükerremede onun yanına gittim. Onu gayet güzel bir şekilde Kur’ân-ı kerîmi okurken buldum. Kendisine, daha önce okuyup yazması olmadığı hâlde, nasıl böyle okuyabildiğini sorunca, şöyle anlattı: “Ben, Medîne-i münevverede idim. Mescid-i Nebevî’ye geldim. Resûlullahtan ( aleyhisselâm ) Allahü teâlâ katında bana şefaatçi olmasını istedim. Orada namaz kıldım. Ve duâ ettim. Bu sırada uykum geldi. Uyuduğumda, Resûlullahı ( aleyhisselâm ) rü’yâmda gördüm. Bana; “Allahü teâlâ duânı kabûl buyurdu. Kur’ân-ı kerîmi aç ve oku!” buyurdu. Uykudan uyanınca, Kur’ân-ı kerîmi açtım ve okumaya başladım. Ne zaman yanlış okusam, rü’yâmda, bana; “Şu, şu yerleri yanlış okudun” denilip yanlışlarını düzeltiliyordu” dedi.”
Vahidî anlattı: “Ve men yettekıllahe yec’al lehû mahrecen” âyet-i kerîmesi Avf bin Mâlik Esceî hakkında nâzil olmuştur. Müşrikler, onun oğlunu esîr almışlardı, Avf bin Mâlik ( radıyallahü anh ), Resûlullaha ( aleyhisselâm ) gelip durumu arz etti. Çocuğun annesinin, pekçok üzüldüğünü bildirdi. Resûlullah ( aleyhisselâm ), Avf bin Mâlik’e; “Allahü teâlâdan kork, sabret! Sana ve ailene “Lâ havle velâ kuvvete illâ billah”ı çok söylemenizi emrediyorum.” buyurdu. Avf bin Mâlik evine döndü. Ailesine; “Resûlullah bana ve sana, Lâ havle velâ kuvvete illâ billah’ı çok söylememizi emrediyor” dedi. Hanımı; “Resûlullahın bize emir buyurdukları şeyler ne güzeldir” dedi. Avf bin Mâlik ile hanımı, bu mübârek kelâmı devamlı söylemeye başladılar, öbür tarafta müşrikler, Avf bin Mâlik’in oğlunu unuttular. Avf bin Mâlik’in oğlu, onların dörtbin koyunluk sürülerini ganîmet olarak alıp, babasına getirdi.
Ebû Muhammed Abdullah bin Muhammed Ezdî Kehhâlî Endülüsî, sâlih bir zât idi. O şöyle nakletti: “Endülüs’te, birisinin oğlu hıristiyanlar tarafından esîr alınmıştı. Bunun üzerine o zât, memleketinden ayrılıp, çocuğunun kurtulması için Resûlullah efendimizi vesile ederek Allahü teâlâya yalvarmak üzere, Medîne-i münevvereye doğru yola çıktı. Yolda ba’zı tanıdıkları ile karşılaştı. Ona, böyle nereye gittiğini sordular. O da, Resûlullaha ( aleyhisselâm ) hâlini arzetmek için gittiğini, Resûlullahın şefaatini isteyeceğini, oğlunu hıristiyanların esîr aldığını, veremiyeceği miktarda para istediklerini söyledi. O kimse, “Resûlullahtan her yerde şefaat isteyebilirsin. Senin oraya kadar gitmene hacet yok” dediyse de, o mutlaka Resûlullahın Kabr-i şerîflerine varacağını söyledi Uzun bir yolculuktan sonra, Medîne-i münevvereye vardı. Doğruca Resûlullahın Kabr-i şerîflerine gitti. Hacetini Resûlullaha ( aleyhisselâm ) arz etti. Resûlullahı vesile edip, duâlar etti. Sonra uyuyup, Resûlullahı rü’yâsında gördü. Rü’yâsında, Resûlullah ( aleyhisselâm ) ona; “Memleketine dön. Çocuğunu orada bulacaksın” buyurdu. Memleketine döndüğünde, oğlunu evinde buldu. Ona durumunu, nasıl kurtulduğunu sordu. Oğlu; “Allahü teâlâ, beni ve daha birçok kişiyi falanca gece esîrlikten kurtardı” dedi. Hesâb etti. Çocuğunun kurtulduğu gece, kendisinin Medîne-i münevvereye vardığı geceye tesadüf ediyordu.”
Ebû Muhammed Abdülazîm bin Abdülkavî Münzirî anlattı: Ebû Ali Hasen bin Abdullah bin Revâha, Resûlullahı medheden bir kaside yazdı. Mükâfatı olarak da, Allah yolunda şehîd olmayı taleb etti. O sene Akka hâdisesinde şehîd oldu.
Yûsuf bin Ali ( radıyallahü anh ) anlattı: “Mekke-i mükerremeden, Medîne-i münevvereye doğru yola çıkmıştım. Bu sırada yolu kaybettim, şaşırıp kaldım. O zaman Resûlullah efendimizden yardım istedim. Bunun üzerine birisi ile karşılaştım. Bana; “Beni ta’kib et” diye işâret etti. Onu ta’kib ederek gittim ve Medîne-i münevvereye vardım.” Ebû Abdullah Muhammed bin Ali Hazrecî anlattı: “Denize girmiştim. Bu sırada bana bir dalga vurdu. Neredeyse boğulacaktım. O zaman; “Yâ Resûlallah! Senden yardım diliyorum. Bana yardım et!” dedim. Sözümü bitirir bitirmez. Bana bir dal uzatıldı. Ona yapışarak denizden sağsâlim çıktım.” Ebû Abdullah Muhammed bin Sâlim Sicilmâsî anlattı: “Resûlullahın ( aleyhisselâm ) ziyâreti için yola çıkmıştım. Yolda, bende bir hâlsizlik hâli ortaya çıktı. Bunun üzerine; “Yâ Resûlallah! Senin için yola çıktım” deyince, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) bereketi ile, kendimde hissettiğim o hâlsizlik hâli benden geçti. Rahat bir şekilde yoluma devam ettim.”
Abdete bin Hassan, Ensârdan (r.anhüm) birisinden nakletti. Biz, Resûlullah ( aleyhisselâm ) ile beraber bir eve gitmiştik. Resûlullah ( aleyhisselâm ), birara dışarı teşrîf buyurdular. Bu sırada, bir A’rabî’nin kurmuş olduğu tuzakları gördüler. Tuzaklardan birisinde de bir geyik vardı. Geyik, Resûlullahı görünce, fasîh bir lisân ile; “Yâ Resûlallâh! Allaha yemîn ederim ki, bunlar beni üç günden beri habsettiler. Benim de şu dağda yavrularım var. Şimdi çok acıkmışlardır. Eğer bana izin verirlerse, yavrularımı doyurup geleyim” dedi. Resûlullah ( aleyhisselâm ) onu salıverdi. Geyik, yavrularını emzirip geldi. Resûlullah ( aleyhisselâm ), onu önceki gibi bağladı. Sonra A’rabî’nin yanına gitti. Resûlullah ( aleyhisselâm ); “İster misiniz bağlı duran geyiğin söylediklerini size ben anlatayım? isterseniz, siz bana ona yaptığınızı anlatın” buyurdu. Tuzak sahipleri; “Yâ Resûlallah, bize siz anlatın” dediler. Bunun üzerine, Resûlullah ( aleyhisselâm ) onlara; “Siz geyiği üç günden beri bağlamışsınız. Hâlbuki onun şu dağda iki tane yavrusu varmış. Benden, yavrularını doyurup gelmesi için onu salıvermemi istedi. Ben de onun isteğini yerine getirdim. Fakat tekrar dönüp geldi” buyurdu. O zaman onlar, “Vallahi, yâ Resûlallah! Durum, geyiğin anlattığı gibidir. Onu sana feda ettik” dediler. Resûlullah da ( aleyhisselâm ), o geyiği salıverdik. Geyik tuzaktan kurtulunca, koşmaya başladı. Dağın tepesine varınca, üç kerre; “Eşhedü enneke Resûlullah” ya’nî, muhakkak ki sen, Allahın Resûlüsün” dedi.
Sâlih Ebû Zekeriyyâ İskenderânî, Resilî’den nakletti: Medîne-i münevverede Resûlullahın hareminde idim. Bu sırada Bâb-ür-rahme’den gelen bir geyik gördüm. Tam Resûlullah efendimizin Kabr-i şerîflerinin karşısında durdu. Resûlullaha selâm verir gibi başı ile îmâ ediyor, fakat uzakta duruyordu. Gözleri yaşlarla dolmuştu. Resûlullaha hürmet ve ta’ziminden dolayı, Resûlullahın hareminden çıkıncaya kadar sırtını dönmeden geri geri gitti. Haremden çıkınca, dönüp uzaklaştı. Biz de bunu hayretle seyrettik. Bu geyiğin, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) serbest bıraktığı geyiğin soyundan olduğunu anladık.
Ebü’l-Meâlî bin Abdürrahmân, Osman bin Huneyf’den şöyle bildirdi: Bir a’mâ Resûlullaha ( aleyhisselâm ) gelerek; “Yâ Nebiyyallah! Gözümü kaybettim. Bana duâ et” dedi. O zaman Resûlullah ( aleyhisselâm ) o şahsa; “Abdest al, iki rek’at namaz kıl, sonra; “Allahümme innî es’elüke ve etevec-cehü ileyke bi-nebiyyike Muhammedin nebiyyir-rahmeti yâ Muhammed! İnnî esteşfiu bike fî reddi basarî Allahümme” de!” buyurdu. O şahıs buyurulanı yaptı. Allahü teâlâ ona gözünün görmesini tekrar ihsân etti. Resûlullah ( aleyhisselâm ) o şahsa; “Senin ihtiyâcın olursa, yine böyle yap” buyurdu.
Ebû Katâde’nin ( radıyallahü anh ) gözü, savaşta yanağı üzerine akmıştı. Resûlullaha gelip arz edince, Resûlullah ( aleyhisselâm ) gözü yerine koydu ve Ebû Katâde’nin gözü eskisinden daha iyi görmeye başladı.
Basra kadısı Ebû Hasen, bir şafak vakti kalkınca, gözünün görmediğini farketti. Namazdan sonra Resûlullahı ( aleyhisselâm ) vesile edip yardım istedi. Şaşkınlıktan uykusu gelip yattı. Rü’yâsında, Resûlullahı ( aleyhisselâm ) gördü. Resûlullah ( aleyhisselâm ), mübârek ellerini onun gözüne sürdü. Sabahleyin kalkınca, gözü görmeye başladı. Ondan sonra onun gözü herhangi bir şeyden asla zarar görmedi.
Şerîf Kâsım bin Zeyd bin Ca’fer Hüseyn ( radıyallahü anh ) çok büyük âlim idi. Sol eli kırılmış, sağ eli çıkmıştı. Geceleri uyku uyuyamaz olmuştu. Yorgunluktan bir gece kendinden geçti. Rü’yâsında üç zât gördü. Onlara kim olduklarını sorunca, içlerinden biri; “Ben Ebû Bekr’im, bu Ömer ( radıyallahü anh ), bu da Resûlullahdır ( aleyhisselâm )” dedi. Ben, şiddetli bir şekilde ağlamaya başladım. Sonra; “Yâ Resûlallah, hâlimi görüyorsun” dedim. O zaman Resûlullah ( aleyhisselâm ); kırık kolumu eline aldı. Mübârek elini, kırık elime sürdü. “Zeytinyağı ile elini yağla! Benim ile ve Ehl-i beytimle tevessül et” buyurdu. Ben; “Ne diyeyim yâ Resûlallah?” diye sordum. Resûlullah ( aleyhisselâm ); [Allahümme! innî es’elüke bi-câhi Muhammedin ve Ehl-i beytihi indeke illâ afiyeti] de!” buyurdu. Ben de öyle duâ ettim. Sabah olunca elime baktım, üzerinde sargı vardı. Sargıyı çözdüm. Resûlullahın ( aleyhisselâm ) bereketiyle elimin iyileşmiş olduğunu gördüm. Resûlullahın emrine uymuş olmak için, elime zeytinyağı sürdüm.
Anlatılır ki, Bağdad’da Kerhli bir attâr var idi. Doğruluğu, iyiliği ve güvenilirliği ile meşhûr olmuştu. Fakat bir hayli borcu vardı. Hayasından evinden çıkamaz hâle geldi. Cum’a gecesi olunca, âdeti üzere namaz kıldı. Resûlullaha ( aleyhisselâm ) salât ve selâm getirdi ve duâ edip uyudu. Rü’yâda Resûlullahı ( aleyhisselâm ) gördü. Resûlullah ( aleyhisselâm ) ona; “Vezîr Ali bin Îsâ’ya git. Ben ona, sana dörtyüz dînâr vermesi için emir verdim. Onları ondan al. Onlarla, ihtiyâclarını gider, hâlini düzelt” buyurdu. Sabah olunca, attâr, vezirin yanına gitti. Fakat muhafızlar ohu içeri almadılar. Biraz sonra, vezirin yakınlarından biri dışarı çıktı. O, attârı tanıyordu. Muhafızlara durumu anlatıp, attâra; “Vezîr, seher vaktinden beri seni bekliyor. Bana, seni ve kaldığın yeri sordu. Sen şimdi burada bekle, ben vezirin yanına gidip geleyim” dedi. O şahıs sür’atle vezirin yanına gidip geldi. Attârı alıp vezirin huzûruna götürdü. Vezîr attâra ismini sordu. O da kendisini tanıttı. Kerh ehlinden olduğunu söyledi. Bunun üzerine vezîr, attâra; “Allahü teâlâ sana iyi karşılıklar versin, dün geceden beri uyuyamadım. Dün gece Resûlullahı ( aleyhisselâm ) rü’yâmda gördüm. Bana; “Falanca attâra dörtyüz dinar ver, halini düzeltsin” buyurdu” dedi. Attâr da vezire; “Ben de dün gece Resûlullahı ( aleyhisselâm ) rü’yâmda gördüm. Bana; “Vezir Ali bin Îsâ’ya git, ona, sana dörtyüz dinar vermesini emrettim” buyurdu” dedi vezir, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) kendisinden bahsetmesinin sevincinden çok ağladı. Attâra bin dinar verilmesini emretti. Hizmetçileri bin dinar getirdiler. Attâra; “Dörtyüz dînârı, Resûlullahın emri üzerine, diğer altı yüz dînârı da, ayrıca sana hibe ediyorum” dedi. Attâr ise fazlasını kabûl etmeyip; “Resûlullahın verdiğinden ve ihsânından fazlasını istemem. Ben, Resûlullahın ihsânı olan bu dörtyüz dinardan başkasından bereket ummuyorum” dedi. Bu söz üzerine vezir, ağladı. Uygun olanı budur, nasıl istersen öyle yap” dedi. Attâr, dörtyüz dînârı aldı. Bir kısmı ile borcunu ödedi. Resûlullahın ( aleyhisselâm ) bereketi ile hâli iyileşti ve malı çoğaldı.
Abdullah Kavarîrî anlattı: Bizim kâtiblik yapan bir komşumuz vardı. Vefâtından sonra onu rü’yâda görüp, “Allahü teâlâ sana ne muâmele eyledi?” diye sordum. Bana; “Allahü teâlâ’, beni af ve mağfiret etti” dedi. “Ne yaptın da Allahü teâlâ seni af ve mağfiret etti?” deyince de; “Ben Resûlullahın ( aleyhisselâm ) ismini yazdığım zaman, sallallahü aleyhi ve sellem diye de ilâve eder, O’na salât-ü selâm yazardım. Allahü teâlâ, beni bu yüzden af ve mağfiret buyurdu” dedi.
Sâlihlerden birisi, Hasen bin Resîk’i vefâtından sonra çok güzel bir hâlde gördü. Kendisine; “Bu hâle nasıl kavuştun?” diye sorulunca; Resûlullaha ( aleyhisselâm ) çok salât-ü selâm getirirdim, onun için” dedi.
Ebû Hüseyn Yahyâ bin Hüseyn, Berşânî İsfehânî’den şöyle nakleder. “Rü’yâmda Resûlullahı ( aleyhisselâm ) gördüm. “Yâ Resûlallah! Amcamın oğlu Muhammed bin İdrîs’e (İmâm-ı Şafiî) bir yardımınız, oldu mu?” diye sordum. Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Evet oldu. Allahü teâlâdan onu hesaba çekmemesini diledim” buyurdu. “Niçin yâ Resûlallah?” deyince, “Çünkü o, bana çok güzel salât okuyordu” buyurdu. “O salât hangisidir?” diye sordum. “Allahümme salli alâ Muhammedin küllemâ zekerehüz-zâkirûn ve salli alâ Muhammedin küllemâ gafele an zikrihil-gâfilîn” buyurdu.
Allahü teâlâya Resûlullahı vesile eden kimse, huşû’ ve hudû’ üzere olmalı. Allahü teâlânın Kur’ân-ı kerîmde emrettiği şekilde Resûlullaha ( aleyhisselâm ) hayatta imiş de yüksek huzûrlarında bulunuyormuş gibi edeb üzere bulunmalıdır. Sekinet ve vekarı terketmemelidir. Çünkü Selef-i sâlihîn böyle bildirmiştir.
Mâlik bin Enes’in ( radıyallahü anh ) yanında, Resûlullah ( aleyhisselâm ) anıldığı zaman rengi değişir, iki büklüm olurdu. Yanında bulunanlar onun bu hâlini görüp sordukları zaman, onlara şöyle derdi: “Keşke siz benim gördüğümü görseydiniz. O zaman benim bu hâlime hak verirdiniz.” Kendisine ne gördüğü sorulunca, onlara şöyle anlattı: “Muhammed bin Münkedir’i ( radıyallahü anh ) gördüm. O seyyid-ül-kurrâ idi. Kimse ona Resûlullah efendimizin bir hadîs-i şerîfini sormaya cesâret edemezdi. Çünkü o, Resûlullah efendimiz yanında anılınca, pekçok ağlardı. Onun için yanında bulunanlar, ona merhametlerinden böyle bir şeyi soramazlardı. Sonra Ca’fer bin Muhammed’i gördüm. Çok mütevâzi ve devamlı güler yüzlüydü. Ancak yanında Resûlullahın ( aleyhisselâm ) mübârek isimleri anılınca, rengi sararır, hâli değişiverirdi. Abdestsiz Resûlullahtan bahsettiğini asla görmedim” dedi.
Abdürrahmân bin Kâsım’ın yanında, Resûlullah efendimizin mübârek isimleri anılıp yüzüne bakıldığında, yüzünden kanın çekilmiş, ağzında dilinin kurumuş olduğu görülürdü.
Abdullah bin Âmir Zübeyr’in yanında, Resûllullah ( aleyhisselâm ) anıldığı zaman, gözlerinden artık yaş gelmeyinceye kadar ağlardı.
Zührî’yi de gördüm. Çok nezîh bir yaşayışı vardı. Yanında Resûlullah ( aleyhisselâm ) anılınca, öyle bir hâl alırdı ki, onun o hâlini gören hiçbir kimse, “Bu Zührî’dir” diyemezdi.
Şu iyi bilinmelidir ki, Resûlullah ( aleyhisselâm ), hem hayatta iken ve hem de âhırete teşrîflerinden sonra, hem söz ve hem fiilleriyle güzel bir nümûnedir. O’nun bütün hâlleri O’na bakanlar için ibret, basiret sahipleri için bir müjdedir. Çünkü, Allahü teâlânın indinde ondan daha üstün birisi yoktur. O ( aleyhisselâm ), Allahü teâlânın habîbi, resûlü, nebîsidir.
Ömer bin Hattâb’dan ( radıyallahü anh ) rivâyet edildi. Resûlullah ( aleyhisselâm ) şöyle buyurdu: “Âdem aleyhisselâm zelleyi i’tirâf edince; “Yâ Rabbî! Muhammed aleyhisselâmın hakkı için beni bağışla” dedi. Allahü teâlâ; “Ey Âdem! Sen Muhammed aleyhisselâmı nereden biliyorsun? Ben henüz onu yaratmadım” buyurdu. Bunun üzerine Âdem aleyhisselâm; “Şuradan biliyorum ki, sen beni yed-i kudretinle yaratıp bana rûh üflediğin zaman, başımı kaldırıp, Arş üzerinde “La ilahe illallah Muhammedün Resûlullah” yazılmış olduğunu gördüm. Bildim ki, sen, şerefli ismini hiç kimseye bağlamazsın. Ancak halkın en sevgilisi olan bir kimsenin ismine bağışlarsın” dedi. Bunun üzerine Allahü teâlâ; “Ey Âdem! Doğru söyledin. O, bana halkın en sevgilisidir. Madem ki, onun hürmetine benden mağfiret istedin, gerçek olarak ben de seni affettim. Eğer Muhammed olmasaydı, seni yaratmazdım” buyurdu.
Allahü teâlâ, kıyâmet günü insanları biraraya toplar, insanlar, bu sırada büyük bir korku içindedirler. Bu büyük ahvâli görünce; “Rabbimizin yanında bize kim şefaat eder?” derler. Ba’zısı ba’zısına; “Âdem aleyhisselâma gidelim” der. Âdem aleyhisselâma varırlar: “Yâ Ebe’l-beşer! Hâlimiz pek fenâdır!” derler. Kâfirler ise; “Yâ Rab! Bize merhamet et. Bizi bu şiddet ve meşakkatten kurtar” diye yalvarırlar.
İnsanlar Âdem aleyhisselâma derler ki: “Yâ Adem! Sen şol azîz ve şerîf zâtsın ki, Allahü teâlâ seni yed-i kudreti ile yarattı. Melekleri sana secde ettirdi. Sana kendi rûhundan üfledi. Kaza ve hesaba başlaması için bize şefaat eyle ki, Allahü teâlâ ne murâd ederse onunla mahkûm olalım. Ve nereye emr ederse, herkes, oraya vâsıl olsun.”
Hazret-i Âdem buyurur ki: “Ben, Allahın yasak ettiği ağacın meyvesinden yedim. Bu zamanda Allahtan utanırım. Lâkin siz, Nûh aleyhisselâma gidiniz.” Bunun üzerine, bin sene aralarında meşveret ederek dururlar.
Sonra Nûh aleyhisselâma gidip, “Hiç dayanılmayacak bir hâldeyiz. Bizim muhakememize çabuk bakılmak için şefaat eyle! Bize şefaatiniz sebebiyle, şu mahşer cezasından kurtulalım” diye rica ederler. Hazret-i Nûh ise, onlara cevâp olarak; “Ben, Allahü teâlâya duâ eyledim. Yeryüzünde ne kadar insan varsa, o duâ sebebiyle suya garkolundu, boğuldu. Bunun için Allahü teâlâdan utanırım. Lâkin siz, İbrâhim aleyhisselâma gidiniz ki, o Halîlullahdır. Belki o size şefaat eder” der.
Yine evvelki gibi aralarında bin sene daha konuşurlar. Sonra İbrâhim aleyhisselâma gelirler. “Yâ Ebe’l-Müslimin! Sen o zâtsın ki, Allahü teâlâ, seni halîl eyledi. Bize şefaat eyle! Ümîd olunur ki, Allahü teâlâ, mahlûkât arasında, kaza ve hüküm eyleye” derler, İbrâhim aleyhisselâm onlara; “Şimdi, Allahü teâlâdan bu makamda şefaat izni istemekden utanırım. Lâkin siz Mûsâ aleyhisselâma gidiniz. Zîrâ Allahü teâlâ onunla konuştu ve kendisine ma’nevî yakınlık gösterdi. Umulur ki, sizin için şefaat eder” buyurur. Bunun üzerine yine bin sene durarak birbirleriyle müşavere ederler. Lâkin bu zamanda hâlleri gayet güçleşir. Mahşer ise ziyâde daralır. Sonra Mûsâ aleyhisselâma gelip; “Yâ İbn-i İmrân! Sen o zâtsın ki, Aiiühü teâlâ seninle konuştu. Sana Tevrâtı inzal eyledi. Hesabın başlaması için bize şefaat eyle. Zîrâ burada durmamız çok uzadı. İzdiham pek ziyâde oldu. Ayaklar birbirleri üzerine birikti” derler. Hazret-i Mûsâ, onlara der ki: “Ben, Allahü teâlâ hazretlerinden Fir’avn’ın kavminin senelerce belâlarla cezalandırılmasını isteyip, sonra gelenlere ibret olmalarını rica eyledim. Şimdi şefaat istemeğe utanırım. Lâkin cenâb-ı Hak, rahmet, mağfiret sahibidir. Siz Îsâ aleyhisselâma gidiniz. Size o şefaat eder” buyurur. Bunlar aralarında bin sene müşavere ederler. Bu arada onların hâlleri daha da kötüleşir.
Sonra Îsâ aleyhisselâma gidip; “Sen Allahü teâlânın rûhu ve kelimesisin, Allahü teâlâ senin için, “Dünyâda ve âhırette, “Vecîh” “ya’nî çok kıymetli” buyurdu. Bize Rabbinden şefaat iste!” derler. Îsâ aleyhisselâm buyurur ki “Benim kavmim, beni ve vâlidemi, Allahtan başka ilâh ittihâz eylediler. Nasıl şefaat ederim ki, bana da ibâdet ettiler. Ve bana oğul ve cenâb-ı Hakka baba dediler. Lâkin siz gördünüzmü ki, birinizin kesesi olsun da, içinde nafakası olmasın. Ve ağzı da mühürlü olsun, o mührü bozmadan o nafakaya vâsıl olsun. Seyyid-ül-mürselîn ve Hâtem-ün-nebiyyin hazretlerine gidiniz. Zîrâ O, da’vetini ve şefaatini ümmeti, için hazırladı. Çünkü, kavmi O’na çok kerre eza ettiler. Alnını yardılar. Mübârek dişini kırdılar. Kendisine delîlik isnâd ettiler. Hâlbuki, hazret-i Peygamber ( aleyhisselâm ), onların tahammül olunmıyacak eza ve cefalarına mukabil, hazret-i Yûsuf aleyhisselâmın kardeşlerine; “Şimdi sizin, başınıza kakmak yoktur. Erhamürrâhimîn olan cenâb-ı Allah size mağfiret eder” dediği gibi der idi. Hazret-i Îsâ, Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) faziletlerini, onların kulaklarından çıkmayacak derecede beyân eder. Hattâ, rûhları hazret-i Muhammed aleyhisselâma kavuşmak için can atar hâle gelirler.
Bunun üzerine hemen yürüyüverirler, Hazret-i Muhammed aleyhisselâmın minberine, gelirler ve; “Sen Habîbullahsın! Habîb ise, vâsıtaların en üstünüdür. Bize Rabbinden şefaat iste! Zira büyükbabamız, Âdem aleyhisselâma gittik, bizi Nûh aleyhisselâma havale eyledi. Nûh aleyhisselâma gittik, İbrâhim aleyhisselâma havale eyledi. İbrâhim aleyhisselâma gittik. Mûsâ aleyhisselâma havale eyledi. Mûsâ aleyhisselâma gittik, Îsâ aleyhisselâma havale etti. Îsâ aleyhisselâm ise, size havale eyledi. Yâ Resûlallah! ( aleyhisselâm ) Senden sonra gidecek bir şefaatçi yoktur” derler. Resûlullah ( aleyhisselâm ); Ben şefaat ederim. Lâkin, cenâb-ı Allah izin verirse ve râzı olursa” buyurur.
Peygamberimiz ( aleyhisselâm ), Celâl perdesine varır. Cenâb-ı Hak, Peygamber efendimize izin verir. Hicâb (örtü) kalkar. Arş-ı alaya gelir, secdeye kapanır. Bin sene secdede durur. Bundan sonra cenâb-ı Hakkı bir hamd ile hamd eder ki, hilkat-i âlemden beri, hiç kimse Allahü teâlâyı öyle methetmemiştir. Bu müddet içinde insanların meşekkat ve zahmetleri artar. Yerleri daralır. Hâlleri çok kötüleşir.
Allahü teâlâ hazretleri buyurur ki: “Yâ Muhammed, başını secdeden kaldır! Söyle, dinlenir. Şefaat et. Kabûl olunur. Bunun üzerine, hazret-i Peygamber ( aleyhisselâm ); “Yâ Rabbî! Kulların arasını kazânla fasl eyle, ya’nî iyileri ve kötüleri ayır ki, zamanları gayet uzadı. Herbiri, günahlarıyla Arasat meydanında rezîl ve rüsvâ oldular” der.
“Evet yâ Muhammed” nidası gelip, şefaati kabûl buyurulur. Cenâb-ı Hak, Cennete emr eder, her cins zîneti ile zînetlenir. Arasat meydanına getirilir. O derece güzel kokusu vardır ki, beşyüz senelik yoldan kokusu duyulur. Bu hâlden kalbler ferahlanır, Rûhlar dirilir. Lâkin kâfirler, mürtedler ve müslümanlarla alay edenler, Kur’ân-ı kerîme hakaret edenler, gençleri aldatarak îmânlarını çalanlar ve amelleri habis olanlar Cennetin kokusunu duymazlar.
Resûlullahın ( aleyhisselâm ) Cehennemdeki mü’minlere şefaat etmesi: İbn-i Abbâs ( radıyallahü anh ) şöyle anlattı: Allahü teâlâ, Cebrâil’e (aleyhisselâm); “Ey Cebrâil! Muhammed aleyhisselâmın ümmetinden günahkârları ne yaptı?” diye vahyeder. Cebrâil (aleyhisselâm); “Yâ Rabbî, sen onların durumunu daha iyi bilirsin” der. Bunun üzerine Allahü teâlâ, Cebrâil’e (aleyhisselâm); “Onların ne durumda olduklarına bak?” buyurur. Cebrâil aleyhisselâm; Cehennemin ortasında ateşten tahtına oturan Mâlik ismindeki meleğe gider. Mâlik, Cebrâil aleyhisselâmı görünce, ona olan hürmetinden dolayı ayağa kalkar. “Yâ Cebrâil, seni buraya getiren nedir?” diye sorar. Cebrâil (aleyhisselâm) Mâlik’e, “Muhammed aleyhisselâmın ümmetinden günahkârlara ne muâmele ettin?” der. Mâlik; “Onların hâlleri çok kötü, yerleri pek dardır. Cehennem onların bedenlerini yaktı. Etlerini yedi, sâdece yüzleri ile kalbleri kaldı. Onlarda îmân parıldıyor” der.
Cebrâil (aleyhisselâm); “Ey Mâlik! Kapıyı aç, onları görevim” der. Bunun üzerine Mâlik onların muhafızlarına emredip, Cehennemin kapısını açarlar, içeride yananlar, Cebrâil aleyhisselâmı ve yaratılışındaki güzelliği görünce, onun azap meleklerinden olmadığını anlarlar.
Mâlik onlara; “Bu gelen, Muhammed aleyhisselâma vahiy getiren melek Cebrâil’dir” der. Onlar, Muhammed aleyhisselâmın ismini duyar duymaz hepsi birden bağırarak; “Ey Cebrâil! Muhammed aleyhisselâma bizden selâm söyle, günahlarımız sebebiyle kendisinden ayrı kaldığımızı, çok kötü bir hâlde olduğumuzu ona bildir” derler. Cebrâil aleyhisselâm oradan ayrılır. Allahü teâlânın huzûrunda durur. Allahü teâlâ, Cebrâil aleyhisselâma; “Habîbim Muhammed’in ( aleyhisselâm ) ümmetini nasıl buldun?” buyurunca, Cebrâil (aleyhisselâm); “Yâ Rabbî! Onların hâli çok perişan ve yerleri pek dar” der. Allahü teâlâ; “Ey Cebrâil, onlar senden birşey istediler mi?” buyurunca, Cebrâil aleyhisselâm! “Yâ Rabbî! Onlar, Peygamberlerine selâm söylememi, çok perişan bir hâlde olduklarını O’na bildirmemi söylediler” diye cevap verir. Bunun üzerine; Allahü teâlâ, “Git! Ümmetinin bu isteklerini, Habîbim Muhammed’e ilet” buyurur. Cebrâil aleyhisselâm; “Esselâmü aleyke ve rahmetullahi ve berekatühü yâ Muhammed!” diye selâm verince, Resûlullah ( aleyhisselâm ), Cebrâil’in (aleyhisselâm) selâmını alır. Cebrâil aleyhisselâm; “Yâ Muhammed! Cehennemde azap gören ümmetinin âsîlerinin yanından geliyorum. Sana selâmları var” der. Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Ümmetim Cennette ni’metler içerisinde değiller mi?” diye suâl edince, Cebrâil aleyhisselâm; “Hayır! Onlar Cennette değiller” der. Bunun üzerine Resûlullahın ( aleyhisselâm ) gözü dolar ve rengi değişir.
Resûlullah ( aleyhisselâm ) birçok makamları aşarak, Arş’a kadar gelir. Burada secdeye varır. Allahü teâlâ; “Yâ Muhammed! Başını kaldır. Ne istersen sana verilecek, şefaat et, şefaatin kabûl olunacak” buyurur. Resûlullah ( aleyhisselâm ), yine ümmetini ister. Allahü teâlâ; “Ey Cebrâil! Habîbim Muhammed ile beraber gidin, ümmetini görsün” buyurur. Cebrâil (aleyhisselâm), Resûlullah ( aleyhisselâm ) ile beraber Mâlik adlı meleğin yanına kadar giderler. Mâlik, Resûlullahı ( aleyhisselâm ) görünce hürmetinden ayağa kalkar. Nereye gidiyorsunuz?” der. Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Ey Mâlik! Günahkâr ümmetimin hâli ne oldu?” der. Mâlik; “Ey Muhammed! Onların hâli pek perişan ve yerleri pek dardır” der. Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Ey Mâlik! Cehennemin kapısını aç” buyurur. Mâlik kapıyı açar. Resûlullah ( aleyhisselâm ) günahkâr mü’minlere yaklaşınca, Cehennem, Resûlullaha hürmeten onları yakmaz olur.
O zaman herkes birbirine, Cehennemin kendilerini yakmadığım söylerler. Bu arada başlarını kaldırırlar. Resûlullahı ( aleyhisselâm ) gördüklerinde; “Herhalde bu Cebrâil’dir. Herhalde bizi buradan kurtaracak” derler. Resûlullaha bakarlar. Sonra birbirlerine; “Bu Cebrâil değil, bu, Cebrâilden daha güzel” derler. Hepsi birden; “Sen kimsin? Allahü teâlâ, senin hürmetine bize lütufda bulundu. Cehennem bizi yakmıyor” derler. O zaman Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Ey Ümmetim! Ben sizin Peygamberinizim!” buyurur. Bunun üzerine, Cehennemde yanan günahkâr mü’minlerin hepsi birden; “Yâ Muhammed! Yâ Ebe’l-Kâsım! Ey Peygamberimiz! Cehennem tabakaları arasında bizi unuttun” derler. Bunun üzerine Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Sizi asla unutmuş değilim. Bugün size şefaat edeceğim” buyurur. Ve Cehennemin kenarında secdeye varır. Allahü teâlâyı hiç kimsenin yapmadığı bir şekilde sena eyler. Bunun üzerine; “Yâ Muhammed! Başını kaldır. Dile ne dilersen, verilecektir. Şefaat et, şefaatin kabûl olacaktır” diye nidâ olununca, Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Yâ Rabbî! Ümmetimi isterim” diyecektir. O zaman Allahü teâlâ; “Ey Muhammed! Kalbinde zerre miktârı îmân olan Cehennemden çıkarılacaktır, râzı oldun mu?” buyuracak. Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Evet, râzı oldum yâ Rabbî!” diyecektir. Sonra yine, “Ey Muhammed! Kalbinde dank miktarı imânı olan kimse Cehennemden çıkacaktır, râzı oldun mu?” denilecektir. Resûlullah ( aleyhisselâm ) de; “Evet, râzı oldum yâ Rabbi!” diye cevap verecektir. Yine şu nidâ gelir; “Ey Muhammed! Kalbinde imândan bir tâne olan kimse Cehennemden çıkacaktır, râzı oldun mu?” denir. Resûlullah ( aleyhisselâm ) “Evet, râzı oldum yâ Rabbi!” cevâbını verir, ömründe bir kerre dahî “La ilahe illallah Muhammedün Resûlullah” diyen kimse o gün Cehennemden çıkarılır. Cennetin kapısında bulunan nehre götürülürler. Orada yıkanıp, genç olarak çıkarlar. Onların yüzleri, ondördüncü gecedeki dolunay gibidir. Sonra Cennete girerler. Sonra Cehennemdeki müşrikler, Cehennemde yanmakta iken, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) şefaati ile oradan çıkarılmış olan günahkâr mü’minleri göremezler. Onlara, Muhammed aleyhisselâmın şefaat ettiği, tevhîde inandıkları için onların Cehennemden kurtuldukları söylenir. Bunun üzerine onlar; “Keşke biz de müslüman olsaydık” derler.
Ebû Abdullah ibnî Nu’mân Merrâkûşî ( radıyallahü anh ), Süleymâniye Kütüphânesi’ndeki “Siyer-i Ehl-is-Sülûk” adlı eserinde buyuruyor ki:
Bil ki, her iki dünyâda (dünyâ ve âhırette), soyu ile, çok ilim sahibi olmakla, çok şeyler rivâyet edip, hikmetli sözler söylemekle, kişi şerefli ve azîz olmaz! Kişi, ancak (zâhiri ile beraber) bâtının da (kalbinin de) ma’nevî kirlerden ve kötülüklerden arınması ile, himmetinin yüksekliği ile bu şerefe ve izzete sahip olur. Allahü teâlâ, Dâvud aleyhisselâma; “Ben hakîm olan kişinin hikmetli sözlerine değil onun kalbine ve himmetine bakarım” diye vahyetti. Zâhirî ilim ehline göre, insanlar iki kısımdır: Âlim ve müteâllim (talebe). Âlim, kendisine tâbi olunan, müteallim ise, tâbi olandır. Bâtın ehline göre de, insanlar iki kısımdır: Mürid ve Murâd, Murâd, sıddîkdır. Mürîd ise sâdıkdır. Sâdık olan mürîdde görülen herşey, sıddîk denilen ve kendisine tâbi olunan zâta tâbi olmanın neticesi ve meyvesidir. Sıddîk ve murâd olan zât, Ârif-i billah’dır (Allahü teâlâyı tanıyan âhıret âlimidir). Bu zât, ma’rifetler hazinesidir. Bu âlim, zâhirî ilimlerle meşgûl olup, sahifelerden nakiller yapan âlimler gibi değildir.
Birisi, büyük âlim Ebû Ya’kûb Nehrecûrî’ye; “Allahü teâlâya nasıl kavuşulur? Bu yola nasıl girilir?” diye sorduğunda; “Âlimlerle beraber olur, câhillerden uzak durur, amele ve zikre devam edersen, Allahü teâlâya kavuşursun” buyurdu.
Mekke-i mükerremede bir zât, Nehrecûrî’ye gelip; “Kalbimde bir kasvet (katılık) var. Bunun için, falan falan zât ile istişâre ettim. Onlardan biri, bana oruç tutmamı tavsiye etti. Dediği gibi yaptım, fakat bu durumdan kurtulamadım. Diğeri ile istişâre ettim, o da yolculuk yaparsam bu hâlin benden gideceğini söyledi. Onun dediği gibi de yaptım, fakat yine bu hâlimden kurtulamadım” deyince, Ebû Ya’kûb Nehrecûrî hazretleri; “Onların tavsiyeleri hatalıdır. Sen, insanlar uyuduğu zaman Mültezem’e (Hacer-ül-esved ile Kâbe-i muazzamanın kapısı arası) git. Orada, Allahü teâlâya bu hâlinin geçmesi için yalvar” dedi. O kimse de dediği gibi yaptıktan sonra, “O kasvet hâli benden geçti” dedi.
Mekke-i mükerremede, Mültezem’de bulunmayan kimse için de, her yerde Hakkın rahmet kapısı açıktır. Hakkın rahmet kapısı dâima Ehl-i İslâmın mültezemidir. Dâvûd aleyhisselâm buna işâret ederek; “İlâhî! Senin tabîblerine gittim. Hepsi de bana senin kapını gösterdiler” buyurmuştur.
Bu kapı, uzakta ve yakında olanların hepsi içindir. Ancak, bu kapıya Allahü teâlânın hâs ve yakın kulları yapışmıştır. Bu kapının uzak-yakın herkese açık olduğuna, Allahü teâlâ, Bekâra sûresi 186. âyet-i kerîmede işâret buyurmuştur. Bu âyet-i kerîmede meâlen; “(Habîbim), kullarım sana beni sordukları zaman onlara, benim yakın olduğumu ve duâ edenin duâsını kabûl edeceğimi söyle” buyuruldu.
Ebû Mervân Abdülmelik bin Ubeydullah ez-Zâhid anlatır: “Sâlihlerden bir cemâat, Fas şehri âlim ve fadıllarından birisine gelerek şöyle dediler: “Falancanın oğlu hapse düştü. Onun bırakılması husûsunda vâliye müracaat ettik, fakat o bizim bu arzumuzu kabûl etmedi. Bunun üzerine o âlim zât onlara; “Siz müracaat edilecek yerde hatâ etmişsiniz” deyip, Allahü teâlâya, o şahsın hapishâneden kurtulması için yalvarmaya başladı. Nihâyet, Allahü teâlânın izni ve inâyeti ile, o şahıs hapishâneden kurtuldu.”
Tasavvuf büyüklerinden Ebû Abbâs bin Tamettit ( radıyallahü anh ) anlattı: “Şeyh Ebû Ya’z, Fas şehrine gelmişti. Kal’a mahallesinde indi. Burada meşhûr bir mescid vardı. Bu mescid, sâlih kimselerin uğradığı bir yerdi. Ebû Ya’z hazretlerinin yanına, onu sevenlerden ba’zı kimseler geldi. Biraz vakit geçince, Ebû Ya’z, büyük âlim Ebû Hasen bin Hazm’i sordu. Orada bulunanlar da, onun hapiste olduğunu söylediler. Bunun üzerine, Şeyh Ebû Ya’z mescide gitti. Bir müddet orada kaldıktan sonra tekrar Ebû Hasen bin Hazm’i sordu. Yine onlar; “Efendim, daha evvel arz ettiğimiz gibi, o hapistedir” dediler. O zaman Şeyh Ebû Ya’z; “Allahü teâlâya onu kurtarması için yalvarmıştım da, onun için, acaba geldi mi diye sordum” dedi. O sırada Ebû Hasen de çıkageldi. Oradakiler, ona nasıl kurtulduğunu sorduklarında; “Şimdi beni çıkardılar!” dedi. Ben, Allahü teâlânın Ebû Ya’z’ın duâsı hürmetine onu hapisten kurtardığını anladım.”
Hakkın kapısına yapışmak, bütün derdlere deva, hastalıklara şifâdır. Şöyle anlatılır: “Zamanının meşhûr vâlilerinden Leys bin Rebî’, bir hastalığa yakalanmıştı. Zamanının en meşhûr tabîbleri onu tedâvi etmişler, ancak bir netice alamamışlardı. Onun hastalığı karşısında şaşırıp kalmışlardı. Vâlinin yakınları ve akrabaları da, hastalığın bu kadar uzun sürmesinden dolayı ne yapacaklarını bilemez olmuşlardı. Birgün vâli Leys bin Rebî’; “Hastalığımın tedâvisinden ve şifâ bulmamdan hiç ümid yok mu?” deyince, tabîbler; “Evet, yapacak bir şeyimiz kalmadı” dediler. Bu sırada içlerinden biri vâliye; “Efendim! Sehl bin Abdullah Tüsterî isminde sâlih bir zât vardır. Onun kerâmetleri meşhûrdur. O, size duâ ederse, şifâ bulmanız umulur. Ona birini gönderip da’vet ederseniz iyi olur” dedi.
Bunun üzerine vâli emir verip, Sehl bin Abdullah Tüsterî’yi çağırttı. Sehl bin Abdullah vâlinin yanına gelince, vâli, ona; “Efendim! Eğer benim hastalıktan kurtulup, şifâ bulmam için duâ buyurursanız, duânızın bereketiyle, sıhhat ve afiyete kavuşacağımı umuyorum” dedi. Bunun üzerine Sehl bin Abdullah Tüsterî; “Kapında bunca mazlûm varken, zâlimler yardımcıların iken sana nasıl duâ ederim? Mazlûmlara yardım et! Zâlimleri yanından uzaklaştır! O zaman Allahü teâlâ sana şifâ verir” buyurdu. Bunun üzerine vâli Leys bin Rebî’, Sehl hazretlerinin söylediklerinin derhal yerine getirilmesini emretti. Yaptığı bütün haksızlık ve zulümlerden tövbe etti. Bunun üzerine Sehl bin Abdullah Tüsterî ellerini kaldırıp, onun için şöyle duâ etti: “Allahım! Ona ma’siyetin, günahın ve kötülüğün zilletini, zulmün alçaklığını gösterdin. O bunu idrâk edip anladı. Şimdi ona, sana olan itaatin izzetini, kıymetini ve üstünlüğünü göster ve sıhhatin tadını tattır.” Duâsını bitirir bitirmez, vâli Leys bin Rebi’ ayağa kalktı. Sanki, daha önce hiç hasta değilmiş gibi oldu. Bunun üzerine vâli, Sehl bin Abdullah Tüsterî’ye bin dinar verilmesini emretti. Fakat dinarları kabûl etmeyip, vâlinin yanından ayrıldı. Yanında bulunanlardan biri ona; “Efendim! O dinarları alıp da fakirlere dağıtsanız iyi olmaz mıydı?” deyince, Sehl bin Abdullah Tüsterî eliyle deniz tarafına doğru işâret etti. İşâret ettiği yere bakanlar, denizin tamamen inci ile dolduğunu gördüler. Bunun üzerine Sehl bin Abdullah onlara şunu söyledi: “Bu kadar incilere sâhib olan kimse, hiç Leys’in altınlarına muhtaç olur mu? Tabîbler bir vâsıtadır. Şifâyı ancak Allahü teâlâ verir” buyurdu.
İşte böyle garip ve harikulade hâdiseler, Allahü teâlânın dostlarının ve velî kullarının hâlleridir. Hakîkatte, hakîkî sultan ve pâdişâh bu büyüklerdir. Kim doğru yolda bulunmak isterse, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) ve Selef-i sâlihînin yolunda giden o büyüklerin yolundan gitsin, onların izinden yürüsün!
Allahım! Hasta kalblerimize deva ve şifâ ihsân eyle. Fadlınla, rahmetinle günahlarımızı af ve mağfiret eyle! (Amin).”
Ebû Abdullah İbni Nu’mân Merrâkûşî ( radıyallahü anh ) “Gunyet-üt-tâlib” adlı risalesinde buyurdu ki:
“Mü’minlere takvâyı tavsiye ederim. Çünkü takvâ, mü’minler için en hayırlı elbisedir. Güzel amel sahibi sâlih kimselerle beraber olmak, bozuk amelli fâsık kimselerden uzaklaşmak, takvâda kolaylık sağlar. Kur’ân-ı kerîmde Zuhrûf suresi altmışyedinci âyet-i kerîmede meâlen; “(Küfürde birleşip sevişen) dostlar, o gün birbirlerine düşmandırlar. Dostlukları ve birbirlerini sevmeleri, Allahü teâlâ için olan takvâ sahipleri ise, birbirlerine şefaat ederler” buyuruldu. Hadîs-i şerîfte, sâlih ve iyi kimselerle beraber bulunmak hakkında; “Sâlih arkadaşın hâli, güzel koku satan attârın hâli gibidir. Ondan koku satın almasan da, hiç olmazsa kokusundan istifâde edersin. Kötü arkadaşın durumu ise, demircinin durumu gibidir. Ateşi elbiseni yakmasa da, kötü kokusu bulaşır” buyuruldu.
Allahü teâlâ, Resûlullah efendimize ( aleyhisselâm ) lâyık olduğu yüksek dereceleri mükâfat olarak versin. Çünkü O, bizi kötü ve bozuk kimselerle beraber olmaktan sakındırıp, iyi ve sâlih kimselerle beraber olmak için uyardı! En iyi arkadaş, beraber olmaya daha lâyık kimse, Resülullah efendimizin ( aleyhisselâm ) haber verdiği kimsedir. Resûlullaha ( aleyhisselâm ); “Yâ Resûlallah! En hayırlı, en iyi arkadaş hangisidir?” diye sorulunca; “Kendisini gördüğünüzde Allahü teâlâyı hatırladığınız, konuşması ilminizi artıran, ameli ve yaptıkları size âhıreti hatırlatan kimsedir” buyurdu.
Allahü teâlâ, Mûsâ aleyhisselâma vahyedip; “Yâ Mûsâ! Kendine dost, arkadaş ara! Sana benim rızâm için gelmeyen kimse ile dost ve arkadaş olma! Çünkü o vefasızdır” buyurdu.
Mâlik bin Enes ( radıyallahü anh ) şöyle anlattı:
Havariler, Îsâ aleyhisselâma; “Yâ Rûhullah! Kiminle arkadaş olalım?” diye sordular. Îsâ aleyhisselâm; “Görüldüğünde size Allahü teâlâyı hatırlatan, konuşması ilminizi artıran, işleri sizi âhırete teşvik eden kimse ile arkadaş olunuz” buyurdu. Mâlik bin Enes ( radıyallahü anh ) talebelerine bunu tavsiye eder, “Sözü ilmini artıran, işleri seni âhırete teşvik eden kimseyi arkadaş edin, dinine zarar getiren, işleri seni dünyâya teşvik eden kimse ile arkadaş olmaktan sakın” buyururdu.
Lokman Hakim de oğluna şöyle nasihatte bulundu: “Ey oğul! Diline sahip olmayan kimse, sonunda pişman olur. Çok münâkaşa ve münâzara yapan kimse, kötülenir. Kötü işlerin yapıldığı yerlere girenler, oralarda işlenen kötü işleri yapmakla suçlanır ve töhmet altında kalırlar. Kötü kimse ile arkadaş olan kimse, kötülükten kurtulamaz. Emîn olamaz. İyi kimse ile arkadaş olan kimse, iyi şeylere kavuşur.”
Mâlik bin Enes ( radıyallahü anh ), kendisinden nasihat isteyen bir kimseye; “Allahü teâlâdan kork! Allahü teâlânın sana lütfettiği nûru, günah işlemek sûretiyle söndürme!” buyurdu.
İmâm-ı Şafiî ( radıyallahü anh ) bir nasihatinde; “Allahü teâlânın, kalbini açmasını, nurlandırmasını isteyen kimsenin, kendisini alâkadar etmiyen mevzûlarda konuşmaması, günahları terketmesi, onlardan uzak durması lâzımdır. Kim iyi ameller işlerse, Allahü teâlâ, başkasına nasîb etmediği şeyleri o kimseye nasîb eder” buyurdu.
Allah ve Resûlü, ana-babaya itaat edip onlara teşekkür borcunu eda eden, onlara karşı gelmeyenlerden râzıdır.
İbn-i Vaddâh anlattı: Akşam ile yatsı arasında büyük zâtlardan birinin huzûruna girdim. Ona; “Bana nasihatte bulun” dedim. Bunun üzerine bana nasihatte bulunup; “Allahü teâlâdan kork! Ana-babana itaat et! Onlara iyilikte bulun! Kur’ân-ı kerîmi çok oku! Bunu hiç ihmâl etme! Mümkün mertebe insanlardan uzak kal! Çünkü, hased de, nemime de (söz taşımak) hep iki veya daha fazla insan arasında olmaktadır. Fakat, yalnız ve tek başına olan kimse, bu durumlardan nefsini korumuş olur” buyurdu.
Ben de şunu nasihat ederim: Kişinin, zâhirî ilimlerden herkesin bilmesi lâzım olan; namaz, oruç gibi farz-ı ayn olan vazîfelere dâir bilgileri öğrenmesi ve bilmesi zarurîdir. Çünkü kalblerin aydınlanması, kalblerin huzûru ve Allahü teâlânın rızâsı bunları öğrenip, yapmaktadır. Bu husûsta Mâlik bin Enes’in ( radıyallahü anh ) sözü ne güzeldir Bir kimse gelip. Mâlik bin Enes’den ( radıyallahü anh ) bâtın ilmi ile ilgili birşey sordu. Mâlik bin Enes ( radıyallahü anh ), onun bu suâlini hoş karşılamadı ve ona; “Bâtın ilmi, zâhir ilmini öğrendikten sonra öğrenilir. Zâhirî ilimleri öğrenmiş, olan, bâtın ilmini öğrenir. Zâhirî ilimleri öğrenip, onlar ile amel eden kimseye, Allahü teâlâ bâtın ilmini açar. Bâtın ilmi, ancak kalbin açık olup nurlanması ile elde edilir” buyurup, suâli soran şahsa döndü ve şöyle dedi: “Sen, açık ve zâhir olan şeylere sarıl! Bilinmeyen yollara girmekten sakın! Bildiğin şeylere yapış, bilmediklerini, anlayamadığın şeyleri bırak!” buyurdu.
Takvâ, Allahü teâlânın emirlerini yapıp, yasaklarından sakınmaktır. Bu mühim bir kaidedir. Kim gizli ve açıkta iken bu kaideyi gözetmezse, helakı ve felâketi yakın demektir. Şâirlerden biri, bir beytinde şöyle demektedir:
“Ey kardeşim! Kendine takvâyı azık edin. Çünkü takvâyı kendisine sermâye edinen kimse, pekçok hayır ve iyiliklere nail olur.”
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Hüsn-ül-muhâdara cild-1, sh. 522
2) Tabakât-ül-evliyâ sh. 488
3) Şezerât-üz-zeheb cild-5, sh. 384
4) El-A’lâm cild-7, sh. 118
5) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 134
6) Kıyâmet ve Âhıret sh. 116
7) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 406, 997
? Mu’cem-ül-müellifîn cild-12, sh. 68
9) “Siyer-i ehl-is-sülûk”. Süleymâniye Kütüphânesi. Şehid Ali Paşa kısmı, 1345 numaralı mecmûada.
10) “Gunyet-üt-tâlib”, Süleymâniye Kütüphânesi Şehid Ali Paşa kısmı. 1345 numaralı mecmûada.
11) “Misbâh-üz-zulâm, fil-müstegisî bi-hayr-il-enam Muhammed aleyhi efdalüs salâtü vesselâm fil-yakazati vel-menâm” Süleymâniye Kütüphânesi. Şehid Ali Paşa kısmı, 57 numaralı eser.İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ MERZÛK BİN HASEN BİN ALİ
Zebid şehrinde yetişen evliyânın büyüklerinden. İsmi, Merzûk bin Hasen bin Ali es-Sârifî el-Yemenî’dir. Babası, Züâl’den gelip Zebid’de yerleşmiş idi. Merzûk hazretleri orada yetişti. İbrâhim-i Çeştî hazretlerinin sohbetlerinde bulundu. 619 (m. 1222) senesinde vefât etti. Bâb-ü sihâm kabristanında defnolundu. Kabri, orada büyük âlimlerin bulunduğu meşhûr kabirler arasında ziyâret edilmekte, ziyâret edenler mübârek rûhâniyetinden istifâde etmektedirler. Ziyâret edip, onu vesile ederek Allahü teâlâya duâ edenlerin duâlarının kabûl edildiği çok görülmüştür.
Merzûk bin Hasen hazretleri, Ahmed-i Sayyâd Ebû Gays, Muhammed Hâkimî ve başka âlimlerden ilim öğrendi. Kendisi de birçok talebe yetiştirdi. Keşif ve kerâmet sahibi, evliyânın büyüklerindendir. Ümmî idi. Ya’nî okuması yazması yoktu. Fakat Allahü teâlânın inâyeti, yardımı ile çok ilim sahibi olmuştu. Her âlim ile, bildiği ilimlerle ilgili olarak konuşurdu. Ya’nî birçok ilimde söz ve ihtisas sahibi idi. Dostlarına çok fâideli olurdu. Herkes kendisinden çok istifâde ederdi. Talebelerini çok güzel yetiştirirdi. Evlâdından, soyundan çok âlim gelmiş olup, kendilerine Benî-Merzûk denilmiştir. Merzûk bin Hasen ( radıyallahü anh ), bu âlimler sülâlesinin ceddi, atasıdır. Zebid şehrinde ilim öğrenmek istiyen herkes kendisine gelip, talebe olurdu. Herkes tarafından tanınır ve sevilirdi. Torunlarından Yahyâ-i Merzûkî, Benî-Merzûk evliyâsını, âlimlerini anlatan bir kitap yazmıştır. Bu kitapta şöyle anlatıyor: “Bir defasında, zamanın sultânı, Merzûk hazretlerini bir ziyâfete da’vet etti. Maksadı, onun hâlini iyice anlamak, imtihan etmek, denemek idi. Kerâmet sahibi olduğu söyleniyor, bakalım aslı var mı?” düşüncesiyle hareket ediyordu. Bir sığır ve bir de at kestirip, etlerini ayrı ayrı pişirttirdi. Ayrı ayrı tabaklara koydurdu. Sonra Merzûk hazretlerini yemeğe da’vet ettiler. Merzûk ( radıyallahü anh ), talebelerinden ba’zıları ile gelip sofraya oturdu. Sultânın adamları da sofraya oturdular. Merzûk bin Hasen hazretleri, içinde sığır etinin bulunduğu tabakları talebelerinin önlerine dağıttı, içinde at eti bulunan tabakları da sultânın adamlarının önlerine koydu. Sultân dikkatle ta’kib ediyordu. Sığır etlerinin hepsinin Merzûk hazretleri ve talebelerine, at etlerinin de kendi adamlarına geldiğini görünce çok hayret etti. Tabaklar önceden, sâdece sultânın bileceği şekilde karıştırılmış idi. Merzûk hazretleri ise, bu tabakları hiç yanlışlık olmadan ayırıyor, sığır etlerini kendi talebelerine, at etlerini de sultânın adamlarına ayırıyordu. Sultan bir ara; “Bunların hepsi temiz ettir. Niçin ayırıyorsunuz?” deyince, Merzûk ( radıyallahü anh ); “Bu tabaktaki etler, fakirlere (bizlere) lâyıktır. Diğer tabaklardaki etler de, sultanların adamlarına, hizmetçilerine lâyıktır” buyurdu. Bunları işiten Sultan, Merzûk hazretlerinin fazilet ve yüksekliğini anlayarak, hemen yanına yaklaştı. Merzûk’un elini öptü, ondan nasihat istedi. “Lütfen bana emrediniz! Hüküm vermekte nasıl davranayım?” dedi. Merzûk hazretleri de ona nasıl davranması icâb ettiğini açıklıyarak, çok nasihatlerde bulundu.”
Rivâyet edildiğine göre, zamanın kadısı Zebid’de bir câmi yaptırmış idi. Câmi inşaatı tamamlanmış, mihrabın yerleştirilmesine sıra gelmişti. Kalabalık bir cemâat toplanmıştı. Merzûk hazretleri de cemâat arasında idi. Zaten evi de, yeni yapılan mescidin hemen yakınında idi. Mihrabın tam düzgün yerleştirilmediğini görünce, kadıya müracaat ederek durumu bildirdi. Kıble istikâmetinin tam o şekilde olmadığını, biraz daha dönülmesi icâb ettiğini bildirdi. Kâdı ise bunu kabûl etmedi ve muhalefet etti. Merzûk hazretleri, kadıya; “Kıble böyledir, inanmıyorsan bak. İşte Kâ’be-i muazzama!” buyurdu. Kâdı, Merzûk hazretlerinin bildirdiği şekilde durarak bakınca, Allahü teâlânın izni ile, Merzûk bin Hasen’in bereketi ile, tam karşısında Kâ’be-i muazzamayı gördü. Orada bulunan cemâatin hepsi de gördüler. Mihrabı da, Merzûk’un ( radıyallahü anh ) bildirdiği şekilde yerleştirdiler.”
Merzûk hazretlerinin kerâmetlerinden birisi de şöyle anlatılmaktadır “Merzûk bin Hasen’in oğullarından birinin, bir kimsede alacağı vardı. Bir zaman sonra o kimseden alacağını istedi. O kimse borcunu inkâr ettiği gibi, Merzûk’a gelerek, borcu olmadığı hâlde oğlunun kendisinden para istediğini bildirip, şikâyette bulundu. O da oğlunu çağırıp, ona; “Sen borcu, alacağı, malı boşver! Nasıl olsa öleceksiniz. Zâten ecelin geldi” buyurdu. O oğlu, o mecliste vefât etti.
Merzûk bin Hasen hazretleri vefât edince, onu saltanat ehlinin kabirleri arasına defnettiler. Kabri, Sultan Muzaffer bin Resûl’ün yanında idi. Vefâtından senelerce sonra idi. Emîrlerden (vâlilerden) İbn-i İydemir isminde birisi vefât etti. Merzûk hazretlerinin kabrinin yakınında bunu defnettiler. O zamandaki âdetlere göre, böyle birisi vefât edip defnedilince, kabrin üzerine bir çadır kurulur, ölen kimsenin yakınlarından bir grup kimse o gece o çadırda yatardı. Bu ölen kimse için kurulan çadırda da, amcasının oğlu ve bir grup kimse yattılar. Ölen kimsenin amcasının oğlu olan kimse, o gece çadır da uyurken rü’yâsında gördü ki, bir grup melek, deveyi andıran bir ateş (ateşten bir deve) getirdiler. Üzerinde de ateşten bir mahmil (sandık) vardı. O gün vefât etmiş olan amcasının oğlunu, kabrinden çıkardılar ve getirdikleri ateşten sandığa koymak istediler. O ise ateşin şiddetinden, kendisine gelen bu sıkıntıdan dolayı feryâd ediyor, imdâd istiyordu. Bu sırada, Merzûk bin Hasen hazretleri kabrinden çıkıp oraya geldi ve meleklere; “Onu bırakınız!” buyurdu. Melekler onu görünce çok hürmet ettiler ve; “Ey efendimiz! Biz buna böyle yapmakla emrolunduk” dediler. O da; “Rabbim beni bu kimseye ve yakınımdaki kabirlerde bulunanlara şefaatçi eyledi” buyurdu. Bunun üzerine melekler onu bırakıp gittiler. Sabah olunca, rü’yâyı gören kimse rü’yâsını insanlara anlattı. O çadırı oradan kaldırdılar. O sırada, Merzûk hazretlerinin yerinde, insanları irşâd etmekle meşgûl olan zât, torunu, Muhammed bin Hasen bin Merzûk idi. Rü’yâyı gören kimse, rü’yâsını ona da anlattı. Bu da, dedesi ve babası gibi evliyâ zâtlardan idi.
Hindistan’da yetişen evliyânın büyüklerinden. İsmi, Hasen bin Gıyâsüddîn Hüseyn el-Hüseynî’dir. Mu’înüddîn lakabı olup, bu isimle tanınmıştır. 531 (m. 1136) senesinde doğdu. 634 (m. 1236) senesinde Ecmîr’de vefât etti. Kabri oradadır. Soyu Peygamber efendimize ulaşmakta olup, seyyiddir. Babası Gıyâsüddîn Hasen, aslen Senceristanlı, sâlih ve son derece müttekî (haramlardan sakınan) bir zât idi.
Mu’înüddîn-i Çeştî, Horasan’da büyüyüp yetişmiştir. Onbir yaşında iken babası vefât etti. Babasının vefâtından sonra kalan miras üç kardeş arasında taksim edilmişti. Bu taksimde, Mu’înüddîn-i Çeştî hazretlerine babasından miras olarak bir bağ düşmüştü. Bu bağıyla meşgûl oluyordu. Birgün bağında bulunduğu sırada, İbrâhim Kandûzî adında bir meczub evliyâ yanından geçerken, ayağa kalkıp ona hürmet gösterdi ve elini öptü. Sonra bağına da’vet edip, bir ağacın gölgesine oturttu. Bir tabağa üzüm doldurup, ikram etti. Fakat o zât üzüme rağbet etmeyip, koynundan bir parça kuru ekmek çıkardı. Bu ekmekten dişi ile biraz koparıp, Mu’îhüddîn-i Çeştî’nin ağzına koydu. O da yedi. Bu kuru ekmek parçasını yer yemez, kalbinde birdenbire bir nûr tecellî etti. Dünyâya olan bütün bağlılıklarından tamamen soğudu. Kalbinde büyük bir zevk ve muhabbet-i ilâhî hâsıl oldu. Bu hâlinden sonra, babasından kalan bağı ve diğer malları fakirlere sadaka olarak verdi. İlim öğrenmek için seyahatlere çıktı. Önce Horasan’a gidip orada Kur’ân-ı kerîmi ezberledi. Aklî ilimleri öğrendi. Buradan Semerkand’a geçti. Burada fazla kalmayıp, Irak’a gitmek üzere yola çıktı. Yolu Hârûn kasabasından geçerken zamanının en meşhûr evliyâsı olan Osman Hârûnî hazretlerini tanımakla şereflendi ve ona talebe oldu.
Hocası Osman Hârûnî’nin sohbetine kavuşunca, ondan çok alâka gördü. Birgün ona; “Mu’înüddîn, abdestini tazele” buyurdu. O da, tazeledi. Sonra; “Kıbleye karşı otur, Bekâra sûresini oku” buyurdu, okudu. Sonra; “Yirmi defa salevât oku” buyurdu. O da okudu. Sonra; “Yüzünü semâya kaldırıp, Mu’înüddîn-i Çeştî hazretlerini elinden tuttu ve buyurdu ki: “Mu’înüddîn! Seni Allahü teâlânın rızâsına kavuşturdum ve makbûllerden eyledim.” Sonra başına sarık sarıp, hırka giydirdi ve buyurdu ki: “Bir gece bir gün mücâhede yap ve İhlâs sûresini bin defa oku”. Mu’înüddîn-i Çeştî hocasının bu emrini de yerine getirip, tekrar huzûruna geldi. Huzûruna gelince hocası; “Mu’înüddîn! Başını yukarı kaldır bak” buyurdu. O da kaldırıp baktı. “Ne görüyorsun?” buyurdu. “Yedi kat semâyı ve Arş’ı görüyorum” dedi. Tekrar bin İhlâs sûresi daha oku” buyurdu. İhlâs sûresini bin defa daha okudu. Sonra; “Başını semâya kaldır bak” buyurdu. Kaldırıp baktı. “Ne görüyorsun?” deyince, “Azamet perdesine kadar herşeyi görüyorum” dedi. Sonra; “Gözlerini yum” buyurdu. O da gözlerini kapattı. “Tekrar oku” buyurdu. Emri yerine getirdi. “Ne görüyorsun?” deyince, “Onsekizbin âlemi seyrediyorum” dedi. Bunun üzerine hocası; “Ey Mu’înüddîn, senin işin tamam oldu” buyurdu. Önlerinde bir kerpiç duruyordu. “Bunu al” buyurdu. Alınca, kerpiç altın oldu. “Bunu, burada bulunan dervişlere paylaştır” buyurdu. O da paylaştırdı. Yirmi sene bu hocasının hizmetinde ve sohbetinde bulunup, pekçok feyze kavuştu ve tasavvufda yükseldi.
Nakledilir ki; hocası ile birlikte Kâ’be-i muazzamayı ziyârete gitmişlerdi. Kâ’be yanında el açıp duâ ettiklerinde, “Mu’înüddîn bizim dostumuzdur” diye seslenen bir ses işitildi. Daha sonra buradan Medîne-i münevvereye, Peygamberimiz Server-i kâinatın mübârek kabr-i şerîfini ziyârete gittiler. Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) kabrinin başına vardıklarında, hocası; “Mu’înüddîn, selâm ver” buyurdu. O da selâm verdi. Kabirden; “Ve aleykesselâm ey şeyhlerin kutbu” diye ses gelip, selâmına cevap verildi. Ziyâretten sonra Bağdad’a döndüler.
Senelerce hocası Osman Hârûnî’nin derslerine ve sohbetlerine devam edip, tasavvufda yükseldi ve bu hocasının halîfesi oldu. Bundan sonra elliiki yaşında iken seyahatlere çıktı. Bağdad’a gitmek üzere yola çıktı. Yolculuğu sırasında, Sencer kasabasında büyük âlim Necmüddîn Kübrevî ile tanışıp, onunla birlikte Bağdad’a gitti. Bir müddet orada kalıp, Hemedan’a geçti. Hemedan’da Mürşid-i kâmil Yûsuf Hemedânî’yi tanıyarak sohbetlerinde bulundu ve ondan çok istifâde edip, feyz aldı. Buradan da Hirat’a ve Belh’e giden Mu’înüddîn Çeştî, ilimde ve tasavvufta çok yükselip, pekçok talebe yetiştirdi.
Yetiştirdiği talebeleri: Kutbüddîn Bahtiyar Kâkî el-Ûşî, kendi oğlu Hâce Faridüddîn, Hamîdüddîn, Nâgûri Sûfî, Şeyh Vecihüddîn Sa’d bin Zeyd, Hâce Burhâneddîn, kızı Bibi Hâfıza-i Cemâl, Şeyh Muhammed Türk, Şeyh Ali Sencerî, Hâce Yadigâr, Abdullah Beyâbânî gibi çok sayıda kıymetli zâtlardır.
Mu’înüddîn-i Çeştî hazretleri Hindistan meşâyihi arasında Çeştî tarikatının İmâmı sayılır. Çünkü onun gayreti ve hizmetleri ile Hindistan’da İslâmiyet yayılmıştır. Sohbetinde bulunan kimseleri çok kısa zamanda tasavvuf hâllerinde yükseltirdi. Bir kimse üç gün onun sohbetine devam etse, yükselir, kerâmet ve ma’rifet sahibi olmakla şereflenirdi. Mübârek nazarları nasipli olan kime tesadüf ederse, o kimse doğru yola kavuşurdu. Yedi günde bir, beş miskal (24 gr.) kuru ekmeği suya batırır ve öyle yerdi. Hırkasını yamayıp giyer, eskidikçe yine eski yamaları temizleyip, tekrar yamardı. Her gece ve gündüz bir hatim okurdu. Kur’ân-ı kerîmi hatmedince, gâibden; “Ey Mu’înüddîn, hatmin kabûl edildi” diye bir ses işitilirdi.
Mu’înüddîn-i Çeştî, gittiği her beldede kabristanları ziyâret eder, orada bir müddet kalırdı. Vardığı yerde tanınıp meşhûr olunca, orada durmazdı. Kimsenin haberi olmadan, gizlice çıkıp giderdi. Bu seyahatlerinden biri de Mekke’ye olmuştur. Mekke-i mükerremeye gidip, Kâ’be-i muazzamayı ziyâret etti. Bir müddet Mekke’de kalıp, oradan Medîne-i münevvereye gitti. Peygamberimiz server-i âlem Muhammed aleyhisselâmın kabr-i şerîfini ziyâret etti. Bir müddet de Medine’de kaldı. Birgün Mescid-i Nebî’de iken, Ravda-i mutahharadan, Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) türbesinden; “Mu’înüddîn’i çağırınız” diye bir ses işitildi. Bunun üzerine türbedâr; “Mu’înüddîn” diye bağırdı. Birkaç yerden, “Efendim” sesi işitildi. Sonra da; “Hangi Mu’înüddîn’i istiyorsunuz? Burada birçok Mu’înüddîn isimli kişi var” dediler. Bunun üzerine türbedâr geri dönüp, Ravda-i mutahharanın kapısında ayakta durdu, iki defa, “Mu’înüddîn-i Çeştî’yi çağır” diye nidâ eden bir ses işitti. Türbedâr bu emir üzerine cemâate karşı: “Mu’înüddîn-i Çeştî’yi istiyorlar” diye bağırdı. Mu’înüddîn-i Çeştî hazretleri bu sözü işitince, bambaşka bir hâle girdi. Ağlayıp, gözyaşları dökerek ve salevât okuyarak Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) türbesine yaklaştı ve edeble ayakta durdu. Bu sırada; “Ey Kutb-i meşâyıh içeriye gel” diye bir ses işitti. Bunun üzerine kendinden geçmiş bir hâlde Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) türbesine girdi ve Sevgili Peygamberimiz Muhammed aleyhisselâmı görmekle şereflendi. Peygamberimiz ( aleyhisselâm ) buyurdular ki: “Sen benim dînime hizmet edicisin. Senin Hindistan’a gitmen gerekir, Hindistan’a git. Hindistan’da Ecmîr denilen bir şehir vardır. Orada benim evlâdımdan (torunlarımdan) Seyyid Hüseyn adında biri var. Oraya cihâd ve gazâ niyetiyle gitmişti. O şu anda şehîd oldu. Orası kâfirlerin eline düşmek üzere, senin oraya gitmen sebeb ve bereketiyle, İslâmiyet orada yayılacak ve kâfirler hakîr olacaklar, güçsüz ve te’sîrsiz kalacaklar.” Sonra ona bir nar verdi ve; “Bu nara dikkatle bak ki, nereye gitmen gerekiyor görüp, anla” buyurdu. Mu’înüddîn-i Çeştî hazretleri, Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) verdiği narı alıp, emredildiği gibi baktı, şark ve garbı tamamen gördü. Gideceği Ecmîr şehrini ve dağlarını da görüp dikkatle baktı. Bundan sonra Peygamberimizi ( aleyhisselâm ) göremedi. Fâtiha okuyup, duâ etti ve yardım dileyip, Ravda-i mutahharadan (Peygamberimizin türbesinden) ayrıldı.
Mu’înüddîn-i Çeştî hazretleri bu hâdise üzerine, kendisine Hindistan’da İslâmiyete hizmet etme vazîfesinin verildiğini anlayıp, Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) emrine uyarak derhal Hindistan’ın yolunu tuttu. Mu’înüddîn-i Çeştî hazretlerini sevenlerden kırk kişi de onunla birlikte yola çıktılar. Bir müddet yolculuktan sonra Hindistan’a ulaştılar. Ecmîr’e doğru yaklaştıklarında, bölgenin Râcesi (Prensi), Mu’înüddîn-i Çeştî hazretlerinin Ecmîr’e gelmekte olduğunu öğrendi. Bunun üzerine emirler yazıp, her tarafa gönderdi. Mü’înüddîn-i Çeştî’yi ( radıyallahü anh ) ta’rîf ederek, şu kıyâfette ve şu şekilde bir kimse Ecmîr’e doğru gelmektedir. Onu gördüğünüz yerde derhâl öldürün emrini verdi.
Mu’înüddîn-i Çeştî hazretleri ise, yanında kırk kişi ile birlikte açıkça yola devam etti. Geldiklerini duyan ve öldürmek üzere Ecmîr Racesinden emir alanlar. Mu’înüddîn-i Çeştî’yi yolda gördükleri hâlde, hiçbiri kendinde onun yanına yaklaşmak cesâret ve gücünü bulamadı. Böylece Mu’înüddîn-i Çeştî yola devam edip, Ecmîr şehrine girdi. Yanındaki kırk kişi ile birlikte, şehir kenarında bir ağacın altına oturup, istirahat etti. Oturdukları bu yer, adı Mihrace olan, Ecmîr Râcesi’nin develerinin yattığı bir meydan idi. Onlar orada bir müddet oturduktan sonra, bir kervancı (deveci) geldi. Kalabalık bir cemâatin oturduğunu gördü. Ey fakirler, bu oturduğunuz yer sizin değildir. Burada Mihrâce’nin (Ecmîr Prensi’nin) develeri yatar dedi. Orada bulunanlar hiçbir karşılık vermediler. Bunun üzerine adam şiddetle yanlarına yaklaştı. Mu’înüddîn-i Çeştî hazretleri adamın bu davranışı karşısında ayağa kalktı ve “Biz buradan gidiyoruz, fakat sizin develeriniz buradan kalkamazlar” dedi. Sonra oradan, güzel bir havuzun başına gidip oturdular. Burası, Mu’înüddîn-i Çeştî hazretlerinin çok hoşuna gitti. Burada oturarak ibâdetle meşgûl olup, sohbet ediyorlardı. Onlar burada iken, ilk oturdukları yerden kalkmalarını söyleyen deve bakıcısı yanlarına geldi. Mu’înüddîn-i Çeştî’ye dedi ki: “Sizi kaldırdığımız yere akşam develer bırakıldı. Sabah olunca, kervancı develeri kaldırmak için çok uğraştı. Fakat develeri bir türlü kaldıramadı. Develer asla kalkmıyor.” Mu’înüddîn-i Çeştî’yi ( radıyallahü anh ) ilk oturduğu yerden kaldırmaları sebebiyle bu iş başlarına gelmişti.
Mu’înüddîn-i Çeştî, ikâmet ettiği havuz başında iken, bir şahıs ona; “Ey muhterem zât, bu oturduğumuz yer, Mîr Seyyid Hüseyn’in ( radıyallahü anh ) makamıdır. Zamanında bu diyar onun emrinde idi” dedi. Mu’înüddîn-i Çeştî bunu öğrenince; “Allahü teâlâya hamd olsun ki, kardeşimin mülkünde bulunuyorum” dedi ve; “Ecmîr şehrinde putperestlere âit pekçok puthâne vardır. İnşâallah Peygamberimiz Muhammed aleyhisselâmın yardımı ile bu puthâneleri yıkacağım” buyurdu.
Mu’înüddîn-i Çeştî yerleştiği yerde oturuyordu, Hizmetçileri arada bir, bir inek satın alıp kesiyorlar ve onu yiyorlardı. Bu durum, ineğe tapanlar ve putperestler tarafından öğrenilince, şiddetli bir kızgınlık ve düşmanlıkla kıvranmaya başladılar. Toplanıp, Mu’înüddîn-i Çeştî ve talebelerini oradan çıkarmayı kararlaştırdılar. Nihâyet putperestler, büyük bir kalabalık hâlinde, ellerinde taş, sopa ve silâhlar olduğu hâlde üzerlerine saldırdılar. Putperestler yanlarına geldikleri sırada, Mu’înüddîn-i Çeştî namaz kılıyordu. O namazda iken, kocaman bir değirmen taşını üzerine yuvarladılar. Taş üzerine gelmek üzere iken talebeleri haber verdiler. Bunun üzerine Mu’înüddîn-i Çeştî selâm verip namazdan çıktı. Ayağa kalktı ve yerden bir avuç toprak aldı. Âyet-el-Kürsî’yi okuyup avcundaki toprağı gelen putperestlere doğru attı. Atılan toprağın isâbet ettiği her putperest, olduğu yerde kaskatı kesilip, hareket edemez hâlde kaldı. Böylece hepsi ne yapacaklarını şaşırdılar ve perişan oldular.
Mu’înüddîn-i Çeştî hazretlerinin kerâmetleri karşısında tutunamayan putperestler savaşmaktan vazgeçtiler. Dönüp puthânelerine gittiler. Orada bir cinleri bulunuyordu. Bu cinlerinin önüne gidip, ağlaşarak yardım istediler. Cin bir müddet susup, sonra; “Ey dostlarım, sizin o karşılaştığınız kimse, kendi dîninde kemâlâta ulaşmış bir kimsedir. Onu ancak sihir ve efsun yaparak yenerim” dedi. Bildiği bütün sihirleri yeniden tâlim etti. Okudu. Sonra putperestlerin önüne düştü. Mu’înüddîn-i Çeştî’nin bulunduğu yere doğru yürüdüler. Mu’înüddîn-i Çeştî’ye durum bildirilince; “Onun sihri bâtıl bir iştir, hiç te’sîri olmaz. İnşâallah onların cini doğru yola girecek” buyurdu. Sonra namaza durdu. Yanlarına geldiklerinde, onun namaz kıldığını gördüler ve hiçbirinin yürümeye gücü, takati kalmadı. Oldukları yerde donup kaldılar, yaklaşamadılar. Mu’înüddîn-i Çeştî namazını bitirince dönüp, onlara doğru baktı. Önlerine düşüp gelen cinleri Mu’înüddîn-i Çeştî hazretlerinin mübârek yüzünü görünce, söğüt yaprağı gibi titremeye başladı Bu hâlden kurtulmak için her ne kadar putlarının ismini söylemek, Râm, Râm demek istediyse de, ağzından hep Rahîm, Rahîm diye ses çıkıyor. Allahü teâlânın ismini söylüyordu. Toplayıp getirdiği kâfirler onun bu hâline şaşıp, sen ne yapıyorsun? diyerek, şaşkınlıklarını bildirip, onu kınıyorlardı. Cin ise onların bu sözleri karşısında, eline taş, sopa ne geçerse, alıp üzerlerine saldırıp vurmaya başladı. Çoğunu helak edip, hepsini dağıttı. Mu’înüddîn-i Çeştî, sihirbaz cinin kâfirlere karşı yaptığı bu hareketten çok memnun olup, ona aferin sana dedi. Sonra hizmetçilerinden birine bir bardak su verip, cine vermesini söyledi. O da alıp cine verdi. Cin, verilen suyu alıp şevkle içti. İçer içmez gönlü temizlenip, küfür zulmetinden kurtuldu ve hemen Mu’înüddîn-i Çeştî hazretlerinin ayaklarına kapanarak müslüman oldu. Sonra; “Ey mübârek zât, bu dîne girmekle son derece şâduman (sevinçli, mutlu oldum)” dedi. Mu’înüddîn-i Çeştî, müslüman olan bu cine; “Bundan sonra senin ismini Şâdî Cin (mutlu olan cin) koydum” buyurdu.
Nihâyet putperestler perişan olup, çâresiz kaldılar. Mihrâceye (prense) gidip, olup biten hâdiselerin hepsini anlattılar, Râce; “Sakın ona karşı başka bir hareket yapmayınız. Böyle kimseler ile başa çıkmak kolay değildir” dedi. Bu sırada Râce’nin develerine bakan kimse, onların önce develerin kaldığı gölgeliğe oturduklarını ve oradan onları kaldırıp develeri götürdüğünü, fakat develeri oraya yatırdıktan sonra ne yaptılarsa bir türlü kaldıramadıklarını söyledi. Râce, develerine bakan kimseye dedi ki: “O bahsettiğin kimseye git yalvar, develerin kalkmadığını söyle” dedi. O da Mu’înüddîn-i Çeştî’nin huzûruna gidip durumunu anlattı. Gelen deve bakıcısına, Mu’înüddîn-i Çeştî hazretleri; “Git develerin kalkmış olacak” buyurdu. Gidip baktığında, gerçekten develer kalkmışlardı. Deve bakıcısı, bu hâdiseyi de gidip Râce’ye anlattı. Râce, bütün olanları hayretle ta’kib ediyor ve bir taraftan da endişeleniyordu.
Ecmîr Râcesi, bu hâdiselerden sonra, Mu’înüddîn-i Çeştî hazretlerine karşı, beldesinde bulunan ve Hindistan’ın en meşhûr sihirbazı ve tılsımcısı olan Ecîpâl adında bir cûkiyi çıkardı. Cûkî Ecipâl’ın binbeşyüz sihirbaz talebesi vardı. Bunlardan yediyüzü bu işte ileri seviyede idi. Ecipal bu husûsta Hindistan’da bir benzeri daha olmayan biriydi. Râce, Cûkî Ecîpâle son derece güveniyordu. Bu bakımdan, onu yanına çağırttı. Ecîpâl ile görüştü. Çünkü, Ecîpâl kendine son derece güveniyor ve neş’e ile hep sihirbazlığından bahsediyordu. Râce onu dinledikçe, doğru söylüyorsun diyerek tasdik ediyor ve ona çok güveniyordu. Nihâyet Râce ve sihirbaz Ecîpâl, bütün şehir halkını toplayıp, büyük bir kızgınlık ve kin ile Mu’înüddîn-i Çeştî hazretlerine ve yanında bulunan talebelerine doğru yürüdüler. Sihirbaz Ecîpâl, bir ceylan derisi üzerine oturup, havada uçarak talebelerinin ve kalabalığın önünde gidiyor, gürültüleri her tarafa yayılıyordu. Sihirbaz Ecîpâl, Mu’înüddîn-i Çeştî hazretlerine doğru giderken, yapmak istediği bir sihiri düşünüp hazırlanmak istiyor, fakat aklına gelen sihiri o anda unutuyordu. Bir başka sinirini yapmaya hazırlanıyor, fakat onu da unutuyordu. Defalarca böyle oldu. Bir türlü zihnini toplayıp, sihir yapma gücünü kendinde bulamadı.
Hind cûkîlerinin, putperestlerin büyük bir kalabalık hâlinde üzerlerine gelmekte oldukları Mu’înüddîn-i Çeştî’ye ( radıyallahü anh ) haber verildi. Bu haber üzerine, gayet sakin bir hâlde kalkıp, tam bir abdest aldı. Sonra etrâflarına, yere geniş bir dâire çizdi. Talebelerine, bu dâireden dışarı çıkmamalarını tenbîh etti. Bu arada üzerlerine gelmekte olan putperestler, yanlarına iyice yaklaştılar. Ne kadar sihir yapdılarsa da, Mu’înüddîn-i Çeştî hazretlerinin çizdiği dâireden içeri giremediler. Bütün çabalarına ve uğraşmalarına rağmen, çizgiden bir adım bile içeri geçemediler. Meşhûr sihirbazların sihirleri bozuldu. Gelenler, önceden kendileri ile birlikte olan Şâdî Cin’in. Mu’înüddîn-i Çeştî hazretlerinin huzûrunda edeble durduğunu görüp, müslüman olduğunu anladılar. Ona: “Ey bizim cinimiz, biz sana senelerce hizmet ettik. Senin için nice masraflar yaptık. Sen ise bizi bırakıp müslüman oldun” dediler. Şadî Cin onların bu sözlerine hiç kulak asmadı. Kalabalık hâlindeki putperestler, bağırıp çağırarak gürültü yaparken, sihirbazlar da bir taraftan sihir yapmak için uğraşıyordu. Mu’înüddîn-i Çeştî hazretleri ortalığı gürültüye boğan kalabalığa karşı dönüp; “Ey bedbaht insanlar, ne kıvranıp duruyor ve ne bağırışıyorsunuz?” dedi. Onlar; “Biz, senelerden beri kendisine taptığımız cinimize nasihat ediyoruz, bizi bırakıp müslüman olmasını kınıyoruz” dediler. Cûkî Ecîpâl ve putperestler, Şâdî Çin’e her ne kadar yumuşak söyleyip, kendilerine dönmesini istediler ise de, Şâdî Cin onların yumuşak sözlerine, va’dlerine ve yalvarmalarına hiç aldırmadı.
Mu’înüddîn-i Çeştî, putperestlerin daha önce tapındığı, şimdi ise müslüman olan Şâdî Cin adını alan cini; “Şâdî Cin!”, diyerek çağırdı. O da hemen: “Buyurun efendim” dedi. Gelenler ise, Şâdî Cin’in Mu’înüddîn-i Çeştî hazretlerine karşı sevgisini, bağlılığını ve edebini görüp, hayretle bakakaldılar. Mu’înüddîn-i Çeştî hazretleri, Şâdî Cin’e elinde tuttuğu bir su bardağını verip; “Ey Şâdî Cin, şu bardağı al, şu güzel havuzdan doldur. Doldururken Allahü teâlânın isimlerinden “Bedûh” ismini söyle, “Yâ Bedûh” de!” buyurdu. Şâdî Cin bardağı alıp, havuzun başına gitti. “Yâ Bedûh” diyerek, bardağı içi su dolu kocaman havuza daldırdı. Bardak doldu, havuzda hiç su kalmadı. Az önce içi su ile dolu olan koca havuz, kupkuru kaldı. Şâdî Cin, doldurduğu bardağı Mu’înüddîn-i Çeştî’ye ( radıyallahü anh ) götürdü. Sihirbaz Ecîpâl, sihirde meşhûr talebeleri ve yanlarında bulunan putperest halk bu hâdiseyi görüp, son derece şaşırdılar, hayrette kaldılar. Sihirbazlar, Mu’înüddîn-i Çeştî hazretlerinin kerâmeti karşısında, şaşkınlıklarından ne yapacaklarını bilemediler. Noksan akılları bu işe ermedi.
Bu hâdiseyi gören sihirbazlar, Mu’înüddîn-i Çeştî hazretlerinin yanında, bütün uğraşmalarına rağmen bir türlü sihir yapamadılar. Nihâyet iş o hâle vardı ki, sihirbazlar, oradan uzaklaşmak sûretiyle sihir yapmaya karar verdiler. Sihir ile, dağdan yüzbinlerce yılanı Mu’înüddîn-i Çeştî ve talebelerinin üzerine gönderdiler. Yılanlar, onlara doğru her tarafı kaplayarak su gibi akıp yaklaştılar. Fakat, Mu’înüddîn-i Çeştî hazretlerinin sihirbazlar gelirken çizdiği dâireden içeri giremediler. Yılanlar çizginin kenarında durup, sürü hâlinde her tarafı kapladılar. Mu’înüddîn-i Çeştî hazretleri talebelerine; “Bu yılanlardan korkmayınız. Tutup, dağa doğru fırlatınız” buyurdu. Talebeleri derhal emrine uyup, yılanları tutup tutup dağa doğru attılar. Attıkları yılanlar, düştüğü yerde birer ağaç fidanı oldu.
Sihirbazlar bu işte de âciz kalınca, başka bir sihir yapmaya karar verdiler. Bu sefer sihir ile üzerlerine ateş yağdırmaya başladılar. Fakat sihirleri te’sîrsiz kalıp, Mu’înüddîn-i Çeştî hazretlerinin daha önce dâire çizerek ayırdığı yere bir ateş kıvılcımı bile düşüremediler. Mu’înüddîn-i Çeştî’nin ( radıyallahü anh ) kerâmeti karşısında bu sihirleri de tutmadı. Putperestler, sihirbazlarının âciz kaldıklarını görerek, birşey yapamayacaklarını anladılar ve çaresiz, perişan bir hâlde dönüp gittiler. Âciz ve çaresiz kalındığını gören sihirbaz Ecîpâl, Ecmîr şehrinin râcesine gidip şöyle dedi: “Bütün sihirbazlar âciz kaldılar. Fakat bu iş benim işimdir. Ancak ben bu işi tek başıma başarırım” dedi. Ceylan derisi üzerinde havada oturduğu hâlde, Mu’înüddîn-i Çeştî hazretlerinin yanına doğru yaklaşıp çirkin sözler söyledi. Mu’înüddîn-i Çeştî ( radıyallahü anh ) bir müddet sustu. Sonra talebelerine dönüp; “Bunun hâli, âciz kalmış bir köpeğin havlamasına benzemektedir” buyurdu. Sihirbaz Ecîpâl daha da ileri gidip, pek çirkin sözler söylemeye başladı. Kendi kendine tehditler savurdu. Mu’înüddîn-i Çeştî hazretleri tebessüm ederek; “Sen yerde ne yaptın ki, havada ne yapabilirsin?” dedi. Bu sözleri işiten sihirbaz Ecîpâl, bu sözden iyice etkilenip, havada, üzerinde oturduğu ceylan derisi üstünde olduğu hâlde yükselmeye başladı. Semâda o kadar yükseldi ki, artık gözden kaybolup, görünmez oldu. Bunun üzerine Mu’înüddîn-i Çeştî hazretleri buyurdu ki: “Ey ayakkabılarım, gidin, saadetten mahrûm bu bedbahd kâfirin başına vura vura yere indirin” buyurdu. Sonra talebelerinden birine işâret etti. Talebesi ayakkabısını çıkardı. Ayakkabılar, sihirbaz Ecîpâl’e doğru yükselip yanına ulaştı. Başına tak tak, vura vura Ecîpâl’i yere indirdiler. Sihirbaz Ecîpâl, ayakkabılardan darbe yiye yiye yere inince, acizliğini ve yanlış bir yolda olduğunu anladı. Yaptığı işlere pişman olup, koşarak Mu’înüddîn-i Çeştî hazretlerinin ayaklarına kapandı. Bunun üzerine, Mu’înüddîn-i Çeştî hazretleri Ecîpâl’e bir bardak su verdi. Ecîpâl suyu alıp, hemen içti. Suyu içer içmez birdenbire değişiverdi. Gönlü aydınlanıp, küfür ve sapıklıktan dönüp, Kelime-i şehâdeti söyleyerek müslüman oldu. Mu’înûddîn-i Çeştî ( radıyallahü anh ) onu yanına yaklaştırıp, eliyle başını okşayarak; “Ey Ecîpâl, şu anda hatırına ne geliyorsa söyle, dilediğini iste” buyurdu. Bunun üzerine Ecîpâl, fevkalâde bir hürmet ve edeble şöyle dedi: “Hakkı arayanlar, uzun müddet çalışarak, riyâzet ve mücâhede ile ve belli bir müddet bir rehberin sohbetinde bulunup ona tâbi olmak sûretiyle yüksek makamlar, üstün dereceler ve hâller kazanırlar.” Mu’înüddîn-i Çeştî ( radıyallahü anh ); “Doğrudur” buyurunca, Ecîpâl; “İşte ben de o makamlara kavuşmayı arzu ediyorum” diyerek, evliyâlık makamına kavuşmak istediğini bildirdi. Mu’înüddîn-i Çeştî ( radıyallahü anh ) gözlerini yumup, bir müddet murâkabeye daldı. Sonra gözlerini açıp, Ecîpâl’e teveccüh nazarlarıyla öyle bir baktı ki, Ecîpâl birden bire değişiverdi. Bir anda tasavvuf derecelerinde yükselip, bâtın ilmine kavuştu. Üstün hâlleri ve kerâmetleri ile tanınıp, hâli dillerde dolaştı hep anlatıldı.
Bütün bu hâdiseler, Ecmîr Râcesi ve Hindistan’ın diğer râceleri tarafından hayret ve şaşkınlıkla ta’kib edildi. Mu’înüddîn-i Çeştî hazretlerinin karşısında âciz ve çaresiz kaldılar. Müslüman olmakla ve Mu’înüddîn-i Çeştî hazretlerine tâbi olmakla şereflenen Şâdî Cin ve Ecîpâl, hocalarına; “Efendim, Ecmîr şehrinin ortasında bir yere yerleşmenizi ve böylece bütün halkın sizden istifâde etmesini arzu ediyoruz” dediler. Bu teklifleri kabûl edildi. Mu’înüddîn-i Çeştî, talebeleri arasından Muhammed adında bir talebesine; “Git, şehrin ortasında bizim için münâsib bir yer hazırla, oraya yerleşeceğiz” buyurdu. Talebesi gidip yerleşmeleri için bir yer buldu ve hazırladı. Mu’înüddîn-i Çeştî, hazırlanan bu yerde dergâhını kurup, talebeleriyle birlikte oraya yerleşti. Mu’înüddîn-i Çeştî hazretleri, hazırlanan yere yerleştikden sonra, talebelerinden birkaç kişiyi Râce’ye gönderdi. “Ona deyin ki, ey katı kalbli kimse, putperestliği bırak! Allahü teâlâya îmân edip, müslüman ol. Yoksa hakîr, zelîl ve çok pişman olur, âh edersin” buyurdu. Talebeleri de emir üzerine gidip, Râce ile görüştüler. Söylenilen sözleri aynen bildirdiler. Fakat Râce’nin kalbindeki zulmet kilidi açılmadı ve asla îmân etmedi, müslüman olmaktan mahrûm kaldı. Gelenleri geri çevirdi. Fârisî beyt tercümesi:
“Bahtı kara olan kimsenin, yüzkarasını, Kevser çeşmesinin suyu da beyazlatmaz.”
Râce’yi İslama da’vet etmek için giden talebeler, Râce’nin kabûl etmemesi üzerine gelip, durumu Mu’înüddîn-i Çeştî’ye ( radıyallahü anh ) bildirdiler. Bunun üzerine gözlerini yumup, bir müddet murâkabeye daldı. Sonra gözlerini açıp; “Eğer bu bedbaht kimse, Allahü teâlâya îmân etmezse, onu İslâm ordusunun askerlerine teslim ederim” buyurdu. Aradan kısa bir müddet geçti. Gerçekten İslâm ordusu Ecmîr’e geldi.
Nakledilir ki; Sultan Şihâbüddîn (bir adı da Nûreddîn Sam’dır.) Horasan’da bulunduğu sırada bir rü’yâ görmüştü. Rü’yâsında Mu’înüddîn-i Çeştî hazretlerini gördü. Onun huzûrunda edeble ayakta duruyordu. Mu’înüddîn-i Çeştî ( radıyallahü anh ) ona buyurdu ki: “Şihâbüddîn! Allahü teâlâ sana Hindistan sultanlığını ihsân etmiştir. Hemen bu tarafa doğru harekete geç! Bedbaht râceyi tutup, cezasını ver.” Sultan Şihâbüddîn uyanınca bu rü’yâdan dolayı hayrete düşüp, hemen gidip, rü’yâsını fazilet sahibi âlimlere anlatıp, ta’birini sordu. Âlimler, sana müjdeler olsun ey Sultan Şihâbüddîn, sen oraları fethedeceksin. Endişelenme, gönlünü hoş tut. Mu’înüddîn-i Çeştî hazretleri sana himmet edecek dediler. Bunun üzerine Sultan Şihâbüddîn ordusunu alıp, Hindistan’a doğru hareket etti. Hindistan’a varınca, Ecmîr Râcesi ordusuyla onun karşısına çıktı. Şiddetli savaşlar yapıldı. Neticede, Sultan Şihâbüddîn, Ecmîr Râcesi’nin ordusunu mağlup etti. Râce de yakalanıp esîr edildi. Sultan Şihâbüddîn ve ordusu, Mu’înüddîn-i Çeştî hazretlerinin himmetiyle zaferden zafere koştu. Ecmîr’den Dehlî üzerine yürüyen İslâm ordusu, orada da şiddetli bir savaştan sonra, Dehlî Râcesi Pethûrâ’nın ordusunu mağlup edip, Râce Pethûrâ’yı da esîr aldılar. Sultan Şihâbüddîn, 686 (m. 1287)’da Dehlî’de saltanat tahtına oturdu. Dört-beş sene kadar Hindistan’da kaldıktan sonra Horasan’a döndü. Böylece Mu’înüddîn-i Çeştî hazretlerinin himmet ve tasarruflarıyla, İslâmiyet Hindistan’da her tarafa yayıldı. Pekçok insan küfür bataklığından kurtulup, müslüman olmakla şereflendi. Mu’înüddîn-i Çeştî’nin ( radıyallahü anh ) talebeleri ve bunların da talebeleri, Hindistan’da asırlarca İslama hizmet ettiler.
Menkıbelerinden bir kısmı da şöyledir:
Mu’înüddîn-i Çeştî hazretlerinin evinde, hergün yemek pişirilir ve şehrin bütün fakirleri gelip yemek yerlerdi. Bu işi bir hizmetçi yürütürdü. Hergün, masrafları karşılayacak parayı almak için Mu’înüddîn-i Çeştî’nin ( radıyallahü anh ) huzûruna gelip, edeble dururdu. Namaz kıldığı köşede bir çekmece var idi. O çekmeceyi çekince, içinde çokça hazîne gözükürdü. Hizmetçiye, lâzım olduğu kadar altını oradan al buyururdu. O da o gün yetecek kadar alır, yiyecek alır, yemek pişirir ve fakirlere dağıtırdı.
Bağdad’da ateşe tapanlardan yedi kişi, çok sıkı bir riyâzet çekiyorlardı. O hâle gelmişlerdi ki, altı yada bir lokma ekmek yiyorlardı. Bu hâllerinden dolayı, halkın ekserisi onları üstün kimseler zannediyorlardı. Bu yedi mecûsî birgün Mu’înüddîn-i Çeştî hazretleri ile görüşüp konuşmak için yanına geldiler. Huzûruna girdiklerinde, Mu’înüddîn-i Çeştî hazretlerinin bakışları karşısında dehşete kapıldılar. Huzûrunda benizleri solup, titremeye başladılar ve ayaklarına kapandılar. Onlara; “Ey dinsiz kimseler! Allahü teâlâdan utanmıyor musunuz da ateşe tapıyorsunuz?” Onlar; “Biz ateşten korkuyoruz. Bizi yakmasın diye ona tapıyoruz” dediler. Bunun üzerine buyurdu ki: “Ey ahmaklar! Eğer Allahü teâlâya îmân edip, O’na kulluk yapmazsanız, ateşte yanmaktan hiç kurtulamazsınız.” Dediler ki: “Siz Allaha inanıyor ve kulluk yapıyorsunuz, eğer ateş seni yakmazsa, biz de îmân edeceğiz.” “Allahü teâlânın izni ile ateş Mu’înüddîn’i yakmaz” buyurarak, yanlarında yanmakta olan ateşi avuçladı. Ateş, elini yakmadı ve birden sönüp soğudu. Bu sırada; “Ateşin ne gücü vardı ki, senin elini yakabilsin” diye bir ses işitildi. Bu sesi, orada bulunanların hepsi işitti. Mu’înüddîn-i Çeştî hazretlerinin büyüklüğünü ve böylece İslâmiyetin hak din olduğunu anlayan ateşperestler, hemen orada müslüman oldular. Bundan sonra Mu’înüddîn-i Çeştî’ye talebe olup, sohbetinde bulundular, tasavvufda yetişip evliyâ oldular. Mu’înüddîn-i Çeştî ( radıyallahü anh ) o kadar feyz saçan bir evliyâ idi ki, yüzünü gören nice imansız kimseler müslüman olmakla şereflenmişlerdir. Hattâ onun Bağdad’da bulunduğu sırada, Bağdad’da hiç gayr-i müslim kalmamış, hepsi îmân etmişti.
Belh şehrinde bulunduğu sırada, hikmet ilmine sahip, fakat mağrur, Hakîm Ziyâüddîn adında bir kimse vardı. Evliyânın hâllerini ve üstünlüğünü kabûl etmeyen biriydi. Birgün Mu’înüddîn-i Çeştî hazretleri, bir dağ eteğinde talebeleri ile birlikte turna kuşunu kızartıp yiyecekleri sırada, Hakîm Ziyâüddîn oradan geçiyordu. Mu’înüddîn-i Çeştî kuş kebabından ona bir parça verdi. Hakîm Ziyâüddîn eti yer yemez, kendisini öyle bir hâl kapladı ki, yere düşüp bayıldı. Bir müddet öyle kaldı. Sonra kendine geldi. Bu işin Mu’înüddîn-i Çeştî hazretlerinin tasarrufu ve kerâmetiyle olduğunu anlayıp, yanlış düşüncelerinden vazgeçti. Tam bir tövbe edip, ona talebe oldu, hikmet ilminin esâsını ondan öğrendi.
Mu’înüddîn-i Çeştî hazretlerinin en başta gelen talebesi ve halîfesi Kutbüddîn Bahtiyar Kâkî şöyle anlatmıştır: “Mu’înüddîn-i Çeştî hazretlerinin hizmetinde çok bulundum. Hiç kimseye i’tirâz edip, azarladığını görmedim. Birgün hocamla birlikte bir yere gidiyorduk. Yanımızda talebelerinden Şeyh Ali Rızâ da vardı. Biz yolda giderken bir adam gelip, Şeyh Ali Rızâ’nın yakasından tutarak; senden alacağım var, borcunu ver diyerek alacağını istedi. Onun ise o anda ödeyecek durumu yoktu. Bu sebepten çok mahcûb oldu. Mu’înüddîn-i Çeştî hazretleri adama yaklaşarak, son derece yumuşak ve gayet nâzik bir hâlde birkaç gün daha mühlet vermesini söyledi. Fakat adam diretip, asla kabûl etmedi. Bunun üzerine cübbesini çıkarıp yere serdi ve cübbesinin altı altın ve gümüş ile doldu. O adama; “Alacağın ne kadarsa onu al, fazla alma” dedi. Fakat adam altınları ve gümüşleri görünce, tamahkârlık ederek alacağı olan miktardan fazla aldı. Bunun üzerine hemen eli kuruyup, tutmaz oldu. Feryâd ederek; “Tövbe ettim, bana duâ ediniz, bu hâlden kurtulayım” diyerek yalvardı. Mu’înüddîn-i Çeştî adamın bu hâline acıyıp lütfederek, kuruyan eline kendi elini sürdü. Adamın eli eski hâline geldi. Adam Mu’înüddîn-i Çeştî hazretlerinin ayaklarına kapandı. Bundan sonra ona talebe olup, ömrünü ona hizmetle geçirdi. Sohbetinden ve derslerinden ayrılmadı. Böylece saadete kavuştu.”
Birgün Mu’înüddîn-i Çeştî’nin ( radıyallahü anh ) huzûruna biri geldi. Edebli bir tavırla oturup; “Çoktanberi sizin sohbetinize kavuşmak isterdim, hamdolsun ki bugün bu büyük saadet nasîb oldu” dedi. Adamın bu sözü üzerine, Mu’înüddîn-i Çeştî ona doğru bakıp tebessüm etti. Bir müddet durduktan sonra da; “Haydi, buraya ne maksatla gelmişsen onu yapsana!” dedi. Adam bu sözü işitince, maksadının anlaşıldığının farkına varıp, şiddetle titremeye başladı. Başını yerlere koyup durmadan yalvarıyordu. Sonra şöyle dedi: “Ey efendim. Beni bir kimse buraya sizi öldürmem için gönderdi. Siz onu da kerâmetinizle bilirsiniz. Benim, aslında size bir kastım ve düşmanlığım yok idi” dedi. Sonra elini koynuna sokup bir bıçak çıkardı ve orada bulunanların önüne attı. Ortaya çıkıp, Mu’înüddîn-i Çeştî hazretlerinin ayaklarına kapandı ve; “Bana dilediğiniz cezayı verin!” dedi. Bunun üzerine Mu’înüddîn-i Çeştî ( radıyallahü anh ); “Bizim yolumuzda, bize kötülük yapana biz iyilik yaparız!” buyurdu. Sonra yerde perişan bir hâlde ezilip, büzülen, pişmanlığından ne yapacağını şaşıran adamı tutup kaldırdı, “Seni buraya gönderen kimsenin de ismini açıklama” buyurdu. Sonra; “Ey yüce Allahım! Bu kuluna iyilikler ve muvaffakiyet ihsân eyle” diyerek, ona duâ etti. Bu adam, tövbe edip Mu’înüddîn-i Çeştî hazretlerinin duâsını aldıktan sonra ona talebe oldu. Aldığı duânın bereketiyle, çok ni’metlere kavuştu. Kendisine kırkbeş defa hac yapmak nasîb oldu. Nihâyet Kâ’be’nin civârında vefât etti ve Mekke-i mükerremede mücavirlerin defn edildiği kabristana defn edildi.
Mu’înüddîn-i Çeştî ( radıyallahü anh ), bir defasında Şeyh Evhadüddîn Kirmanî ve Şihâbüddîn Ömer Sühreverdî ( radıyallahü anh ) ile birlikte oturmuş sohbet ediyorlardı. Bu sırada, henüz o zaman küçük yaşta olan Sultan Şemsüddîn Türkmânî, elinde ok ve yay olduğu hâlde ava gidiyordu. Yanlarından geçti. Mu’înüddîn-i Çeştî hazretleri ona dikkatle baktı. Sonra birden şöyle buyurdu: “Ey dostlar, bana keşf olundu ki, şu küçük çocuk Dehlî şahı olacak ve Dehlî sultanlığı yapmadan bu dünyâdan göçmeyecek” buyurdu. Neticede işâret ettiği gibi Şemseddîn Türkmânî bir müddet Dehlî sultanlığı yaptı.
Mu’înüddîn-i Çeştî hazretlerinin “Enîs-ül-ervâh” adlı bir eseri vardır. Bu eserinde hocasının sohbetlerini yazmıştır. Hocası ona şöyle buyurmuştur: “Dostun yolu çok ince ve tehlikelidir. Herkese nasihat et ve tehlikeyi bildir.”
Hâce Mu’înüddîn-i Çeştî hazretleri, vefâtından kırk gün evvel, Dehlî’de bulunan talebesi Hâce Kutbüddîn’in acilen Ecmîr’e gelmesini istedi. Bu haber Hâce Kutbüddîn’e ulaşır ulaşmaz hemen yola çıktı. Ecmîr’e geldi. Birgün talebelerine; “Ey dervişler! Biliniz ki ben bir müddet sonra bu dünyâdan ayrılırım” buyurdu. Bu söz talebelerin ve onu tanıyıp sevenlerin üzerine bir üzüntü bulutu olarak çöküverdi. Yanında bulunan ve yazıcılık hizmetini gören Ali Senceri’ye, Hâce Kutbüddîn-i Bahtiyar Kâkî’nin Dehlî’de bulunmasını, oraya gitmesini emreden bir ferman yazdırdı. “Onu, benim vekîlim olarak ta’yin ettim. Bizim Çeştî hâcegâhının (Çeştiyye yolu büyüklerinin) mukaddes emânetlerini (bunlara mahsûs olan ba’zı eşyayı) ona verdim” buyurdu ve Hâce Kutbüddîn’e hitaben; “Senin yerin Dehlî’dir” buyurdu. Hâce Kutbüddîn hazretleri bundan sonrasını şöyle anlatıyor: “Dehlî’ye gitmek üzere Ecmîr’den ayrılacağım zaman hocamın huzûruna çıktım. Külahını başıma koydu. Mübârek elleriyle sarığı sardı. Sonra, hocası Osman Hârûnî’nin asasını, kendi okuduğu Kur’ân-ı kerîmi, seccadesini, nalınlarını verdi ve sonra: “Bunlar, bana hocam Hâce Osman Hârûnî tarafından emânet edilen ve Çeştiyye büyüklerinin elden ele devrederek bize ulaştırdıkları mukaddes emânetlerdir. Şimdi bunları sana veriyorum. Bunlara lâyık olduğunu, senden önce bu emânetleri taşıyanların yaptıkları gibi güzel hizmet ederek isbât etmelisin. Eğer bunlara lâyık olmazsan, ben, bu emânetleri lâyık olmayan birine teslim ettiğim için kıyâmet günü Allahü teâlânın, Resûlullahın ve bu emâneti bizlere ulaştıran mübârek büyüklerimizin huzûrunda mahcûb olurum” buyurdu. Bundan sonra, Hâce Kutbüddîn bu ni’metlere şükür olarak ve çok mes’ûliyetli olan vazîfesinde kolaylık vermesi için Allahü teâlâya niyaz ile iki rek’at namaz kılıp göz yaşları içinde duâ etti. Daha sonra Hâce Mu’înüddîn-i Çeştî hazretleri, bu kıymetli halîfesinin (vekîlinin elini tutarak) “Kendimde bulunan bütün ilim ve hâlleri sana vererek, bulunduğum mertebeye seni yükselterek vazîfemi yapmış bulunuyorum ve seni Allahü teâlâya emânet ediyorum” dedi. Sonra şöyle buyurdu: Biliniz ki, şu dört şey tasavvufun esâslarındandır: 1. Bu yolda yürümek arzusunda bulunan bir sâlik, aç ve fakir olsa da, hâlinden şikâyetçi olmamalı, dışarıdan tok ve hâli vakti yerinde olarak görünmelidir. 2. Fakirleri maddî ve ma’nevî olarak doyurmalıdır. 3. Allahü teâlânın ihsân ettiği ni’metlere şükredemediği, O’na lâyık ibâdet yapamadığı, akıbetinin ise nasıl olacağını bilemediği için kendi içinden dâima üzgün bir hâlde bulunmalı, fakat başkalarını üzmemek, asık suratlı imiş gibi görünmemek için, dışarıdan çok neş’eli, mes’ûd ve memnun görünmelidir. 4. Kendisine eziyet ve sıkıntı verenleri, insanlara karşı lüzumlu olan nezâket ve sevgiyi her zaman göstermelidir.” Bundan sonra, Hâce Kutbüddîn hazretleri, öpmek için hocasının ayaklarına eğildi. Hocası müsâade etmeyip, hemen onu kaldırdı. Muhabbetle sarıldılar, Hâce Mu’înüddîn hazretlerinin talebelerine bir tavsiyesi de; “Büyüklerimizin bildirdiği saadet yolundan ayrılmayınız! Bu mübârek vazîfede cesur bir er olduğunuzu isbât ediniz, gösteriniz!” şeklinde idi. Bundan sonra, muhabbetin ve acı ayrılığın te’sîri ile tekrar birbirlerine sarıldılar ve gözyaşları içinde ayrıldılar. Hâce Kutbüddîn Dehlî’ye geldikten yirmi gün sonra da, Hâce Mu’înüddîn-i Çeştî hazretleri vefât etti.
Hâce Mu’înüddîn-i Çeştî hazretleri, vefât edecekleri gece, yatsı namazından sonra odasının kapısını kapayıp, içeriye hiç kimseyi, hattâ husûsî eshâbını bile almadı. Ancak ba’zı talebeleri kapının önünde durmuşlardı. Bütün gece odadan sesler geldi. Sabah namazı vaktinde ses kesildi. Sabah namazına kaldırmak için, kapısına ne kadar vurdularsa da, kapı açılmadı. Kapıyı açıp içeri girdiklerinde, Mu’înüddîn-i Çeştî hazretlerinin vefât edip, Hakka kavuşmuş olduğunu gördüler. O gece orada bulunan birçok evliyâ, Resûlullah ( aleyhisselâm ) efendimizi rü’yâda görmüşler ve Sevgili Peygamberimiz onlara; “Biz bugün, Allahın sevgili kulu Şeyh Mu’înüddîn’i karşılamağa geldik” buyurmuştur. Vefâtında, gaibden alnına şu ibâre yazılmıştı: “Habîbullah mâtefî hubbillah” (Allahü teâlânın sevgili kulu, Allah sevgisi ile vefât etti.)
Ecmîr’de dergâhının bulunduğu yerde defn edildi. Kabri önce kerpiçden, daha sonra taştan yapıldı, önce Hâce Hasen Nakûri tarafından tamir ettirildi. Daha sonra Şihâbüddîn Muhammed Şah Cihan tarafından, türbesi yanına mermerden gayet güzel bir mescid yaptırılmıştır. Mu’înüddîn-i Çeştî hazretlerinden dört asır sonra Hindistan’da yetişen ve ikinci bin yılının müceddidi olan, İslâmiyeti Hindistan’a ve diğer beldelere yayan İmâm-ı Rabbânî hazretleri, 1033 (m. 1623) senesinde Ecmîr’e gittiğinde, Mu’înüddîn-i Çeştî hazretlerinin türbesini ziyâret etmiş ve şöyle buyurmuştur: “Hâce hazretleri merhamet eyledi. İhsânda bulundu. Husûsî bereketlerinden ziyâfetler verdi. Çok konuştuk, esrâr (sırlar) açıldı.”
İmâm-ı Rabbânî hazretleri onun kabrini ziyâret ettiği sırada, türbesine hizmet eden türbedarlar, kabri üzerindeki örtüyü ona hediye verdiler. İmâm-ı Rabbânî hazretleri de kabûl ederek; “Hâce hazretleri, en yakın elbisesini bize ihsân etti. Bunu kefenim olması için saklayalım” buyurdu. Bir sene sonra vefât edince, o örtüyü kefen yaptılar.
Mu’înüddîn-i Çeştî hazretleri buyurdu ki: “Sâdık talebe, bağlı olduğu hocasının, rehberinin söylediği sözleri, onun nasihat ve tavsiyelerini can kulağı ile dinler. Onun sözünden dışarı çıkmaz. Riyâzet ve mücâhede yapar (nefsin istemediği şeyleri yapar, nefsin istediği şeyleri yapmaz, nefsine uymaz), büyük âlimlerin yoluna uyup, çalışır ve gayret gösterir. Bizim yolumuzun büyükleri, ondört şeyi usûl edinmişler ve yapmışlardır. Maksada kavuşmakta bunu zarurî görmüşler ve bunları yapanlar maksada kavuşmuşlardır. Bu ondört makam şunlardır:
1. Tövbe, tövbekârlar makamıdır. Bu, Âdem aleyhisselâmın makamına işârettir.
2. İbâdet makamı. Bu makam, İdrîs aleyhisselâmın makamıdır.
3. Zâhidlik, dünyâya ve dünyalığa düşkün olmamak. Bu makam, Îsâ aleyhisselâmın makamıdır.
5. Kanaatkârlık. Bu makam, Ya’kûb aleyhisselâmın makamıdır.
6. Cehd, gayret ve nefsin isteklerine uymamak. Bu makam, Yûnus aleyhisselâmın makamıdır.
7. Sıddîklık makamı. Bu makam, Yûsuf aleyhisselâmın makamıdır.
8. Tefekkür makamı. Bu makam, Şuayb aleyhisselâmın makamıdır.
9. İrşâd makamı. Bu makam, Şist aleyhisselâmın makamıdır.
10. Sâlihler makamı. Bu makam, Dâvûd aleyhisselâmın makamıdır.
11. Muhlisler makamı. Bu makam, Nûh aleyhisselâmın makamıdır.
12. Ârifler makamı. Bu makam, Hızır aleyhisselâmın makamıdır.
13. Şükredenler makamı. Bu makam, İbrâhim aleyhisselâmın makamıdır.
14. Makâm-ı Muhibbandır (muhabbet makamıdır). Bu makam, Peygamberlerin en üstünü olan Sevgili Peygamberimiz Muhammed Mustafâ’nın ( aleyhisselâm ) makamıdır.
Buyurdular ki: Ahlâk ilminde (tasavvufda) yükselmek isteyenlerin şu on şarta uyması lâzımdır:
1. Hakkı aramak. 2. Bir mürşid-i kâmile, yetişmiş ve yetiştirebilen bir rehbere tâbi olmak. 3. Edeb. 4. Rızâ (kadere râzı olmak). 5. Muhabbet ve fuzûlî şeyleri terk etmek. 6. Takvâ (haramlardan sakınmak). 7. İstikâmet (dînin emirlerine tam uymak). 8. Az yemek ve az uyumak. 9. Uzlet. 10. Çok namaz kılmak ve çok oruç tutmak.
“Hakîkat ehli olmak için şu on şarta uymak lâzımdır:
1. Tam bir ma’rifete sahip olup, Allahü teâlânın rızâsına kavuşmak. 2. Hiç kimseyi incitmemek ve hiç kimse hakkında kötülük düşünmemek. 3. Dâima hak yolu gösterip, insanlarla hep fâideli şeyler konuşmak. 4. Tevâzu sahibi olmak. 5. Uzlet. 6. Bütün müslümanları iyi bilip, kendini herkesten aşağı görmek. 7. Rızâ, kadere râzı olmak ve teslimiyet. 8. Sabır ve tahammül. 9. Yanıp erimek, acz ve niyaz içinde olmak. 10. Kanâat ve tevekkül üzere olmak.
Yine buyurdu ki: “Rabbini tanıyıp seven kimse, her ân O’nun aşkıyla kendinden geçer. Ancak Allahü teâlânın zikri ile ayakta durur ve yürüyebilir. Çünkü o, Allahü teâlânın azameti karşısında kendini unutmuş, kaybetmiştir.
“Allahü teâlâyı tanımanın alâmeti, halkı bırakmak ve ma’rifeti açmamaktır.”
Fakr ismine müstehak olmak için, ölmeden önce ölmek gerekir.”
Tövbekâr mürîd kime denir? diye sorulunca; “Şu hâle gelen kimsedir ki, amelleri yazan melekler, onun hiç günahını bulup yazmazlar. Hiç günah işlemezler. Hocam Osman Hârûnî’den işittim, buyurdu ki: Bir kimsede şu üç haslet bulunursa, o kimse Allahü teâlânın dostudur, sevgili kuludur. Birincisi; cömertliktir, çünkü cömertlik bir deryadır, ikincisi; şefkattir. Şefkat güneş gibi aydınlatıcıdır. Üçüncüsü; tevâzudur. Tevâzu, toprak gibidir (toprakta gül biter).”
“Derviş o kimsedir ki, kendisine ihtiyâcını söyleyen hiç kimseyi mahrûm etmez, ihtiyâçlarını karşılar.”
“Senelerce ilim ve ma’rifet taleb edip, dergâhda kaldım. Neticede, hayret ve heybet buldum. Böylece kurb (Allahü teâlâya yakınlık) menziline ulaştım. Dünyâ ehlini, dünyâya düşkün olanları, dünyâ ile meşgûl buldum. Âhıreti düşünen âhıret ehlini mahcûb buldum. Tasavvuf ehli ve takvâ sahibi olduğunu iddia eden sahtekâr kimselerden ise uzak durdum, yüz çevirdim.”
“Kurtuluş; sâlihlerin, büyüklerin sohbetindedir. Bir kimse her ne kadar kötü de olsa, büyüklerin sohbetinde bulunmak onu kurtarır ve yükseltir. Sâlihlerin sohbetine devam eden kimse iyi bir kişi ise, kısa zamanda olgunlaşıp yükselir.”
Allahü teâlânın aşkı ile dolmuş, evliyânın büyüklerinden olan Hazreti Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî’nin babası. Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) birinci halifesi olanı Hazreti Ebû Bekr-i Sıddîkın ( radıyallahü anh ) soyundan gelmektedir. Belh şehrinde Hâtiboğulları sülâlesindendir. Babası Hüseyn Hatîbi, dedesinin ismi de Ahmed Hatîbî’dir. 545 (m. 1151)’de doğdu. 625 (m. 1228)’de veya 628 (m. 1231)’de Konya’da vefât etti. Annesi, Harzemşah sultanlarından Alâüddîn Muhammed Harzemşah’ın kızıdır.
Behâüddîn Veled’in annesi ile babasının evlenmeleri şöyle olmuştur: Sultan Alâüddîn birgün vezirine, kızının evlenme çağına geldiğini, bu sebeble kiminle evlenmesinin münâsip olduğunu sordu. Vezîr de tereddüt etmeden; “Sultânım! Kerîmenizi, ilim ve irfan sahibi bir kimseye vermelisiniz” deyince, sultan tekrar, “Bu kimse sizce kimdir?” diye sordu. Vezîr, “Âlimler arasında kızınıza en lâyık olan Hüseyn Hatîbî’dir” dedi. Sultânın gönlünden geçen kimse de bu olduğu için, vezirinin bu cevâbına memnun oldu. O gece rü’yâsında Peygamber efendimizi ( aleyhisselâm ) gördü. Ona Peygamberimiz buyurdular ki; “Ey Alâüddîn! Kerîmenizi Hüseyn Hatîbi ve nikâh ediniz. Onu kendinize dâmâd ediniz.” Bu rü’yâ üzerine, kızı Emetullah hâtunu, Hüseyn Hatîbi ile evlendirdi. Bu evlilikten, Muhammed Behâüddîn isminde bir evlâtları oldu. Muhammed Behâüddîn iki yaşında iken, babası Hüseyn Hatîbi otuzüç yaşlarında olduğu hâlde vefât etti.
Emetullah hâtun, oğlu Behâüddîn’in büyümesi ve iyi bir tahsil ile yetişmesi için büyük bir titizlik ve i’tinâ gösterdi. Efendisi (beyi) Hüseyn Hatîbî’den kalan kitapların bulunduğu odaya oğlunu sık sık götürür, “Evlâdım, Behâüddînim! Bu kitaplar, rahmetlik babandan kaldı. Muhterem baban bu kitapları dâima okur, hiç elinden bırakmazdı. Bu kitaplara çok değer verir, herşeyden üstün tutardı. Onun vefâtından sonra pekçok âlim bu kitapları almak için bize geldiler. Fakat hiçbirine vermedim, bunları senin için muhafaza ediyorum. Sen de ilim öğrenerek babanın kitaplarını anlamaya muvaffak ol ve babanın yerini tut” der idi. Bu sözler Behâüddîn’e çok te’sîr eder, büyüyünce okuyup âlim olacağını söylerdi. Emetullah hâtun, oğlunu, okuma çağına gelince ilim tahsiline verdi. Behâüddîn, derslerine çok çalışır, devamlı kitapları ile meşgûl olurdu. Keskin zekâsı, hâdiselere karşı sür’at-i intikâlinin çok fazla olması ve Allahü teâlânın yardımıyla kısa zamanda hocalarının takdîrini kazandı. Pekçok zâhirî ilimleri öğrendi. Dolayısıyla, halk arasında da tanındı, onların muhabbetlerini kazandı. Büyük Velî Necmeddîn-i Kübrâ’dan tasavvufu öğrenerek, onun dertlere deva olan feyiz ve bereketlerine kavuştu. Bâtınî ilimlerde ilerliyerek, Necmeddîn-i Kübrâ hazretlerinin en önde gelen talebeleri arasına girdi. Muhammed Behâüddîn, hocasının teveccühleri ile iyice olgunlaşarak, zamanının en büyük âlimlerinden ve velîlerinden oldu.
Muhammed Behâüddîn evlenme çağına gelince annesi, Harzem Sultânı Rükneddîn’in kerîmesi olan Mü’mine hâtun ile evlendirdi. Onların bu evliliklerinden de Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî hazretleri doğdu.
Muhammed Behâüddîn hazretleri, zâhirî ve bâtınî ilimlerde öyle yüksek derecelere vâsıl oldu ki, iki cihanın güneşi, hürmetine yaratıldığımız Server-i âlem Sevgili Peygamberimiz ( aleyhisselâm ) ona rü’yâsında “Sultân-ül-ulemâ=Âlimlerin sultânı” lakabını verdi. Rivâyete göre, bu hâdise şöyle anlatılır: Zamanının büyük âlimlerinden üçyüz kadar müftî ve müderris, bir gece Peygamber efendimizi ( aleyhisselâm ) rü’yâlarında gördüler. Resûlullah efendimiz büyük bir kürsî üzerine oturmuşlardı. Etrâflarında da binlerce evliyâ ve âlim bulunuyor, Resûlullah efendimizi ( aleyhisselâm ) huşû’ içinde dinliyorlardı. Orada Muhammed Behâüddîn, güzel elbiseler giyinmiş bir hâlde, Peygamber efendimizin hemen yanı başlarında ve sağ taraflarında oturmuş idi. Peygamberimiz, orada bulunanlara Muhammed Behâüddîn-i Veled’i göstererek; “Ey insanlar! Bugünden sonra Muhammed Behâüddîn’e “Sultân-ül-ulemâ” denilecek ve imzasına “Sultân-ül-ulemâ” yazılacaktır” buyurdu. Sabah olunca rü’yâlarını anlatmaya gelenlere, daha onlar bu müjdeyi vermeden o; “Ey kardeşlerim! Bu gece Sevgili Peygamberimizin bize ihsân buyurduğu lakabı bana müjde için geldiniz değil mi?” diyerek, onların rü’yâlarını keşfettiğini belirtince, cümlesi hayran kalarak dediler ki, “Allahü teâlâ ve Resûlü ( aleyhisselâm ) şâhiddir ve biz de şahidiz ki, sen Sultân-ül-ulemâ’sın. Bundan böyle bu isimle tanınacaksın.” Muhammed Behâüddîn’e karşı muhabbetleri ziyâde olup, ona talebe olmak istediklerini bildirdiler. O da, gelen bu âlimleri talebeliğe kabûl etti. İmza olarak da Sultân-ül-ulemâ lakabını kullanmaya başladı.
Âlimler, rü’yâlarını yakınlarına söyleyince, hâdise herkes tarafından işitildi. Her taraftan ziyâretçiler gelmeye başladılar. Şânı her yerde duyuldu. Halkın yanında i’tibârı pek ziyâde yükseldi. Herkes huzûruna koşar, hizmetiyle şereflenmek için çalışır ve hasta kalblere şifâ olan mübârek sözlerini dinlemek için can atarlardı. O civarda olanlar, Sultân-ül-ulemâ’ya sabırsızlıkla koşarak, talebesi olmakla şereflenmek istediler ve murâdlarına kavuştular. Birçok müşkili olanlar Belh’e kadar gelip, aldıkları cevaplarla dertlerine derman buldular.
Behâüddîn Veled hazretlerinin zâhirî ve bâtınî mertebeleri yükselince, başta annesi, talebeleri ve akrabaları kendisine; “Başımıza pâdişâh ol. Seni korumak, emirlerini yerine getirmek için hazırız” dedilerse de, onlara; “Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ); “Ben fakirlikle iftihar ederim” buyurdu. Zâhirî saltanat tâcını giymek bize yakışmaz. Bizim yolumuz, Peygamberimize tâbi olmak ve sünnet-i şerîflerine uymaktır” buyurdu.
Behâüddîn-i Veled, bundan sonra riyâzet ve mücâhede (nefsin isteklerini yapmamak, istemediklerini yapmak) ile uğraştı. Bu şekilde ma’nevî bakımdan pek yüksek derecelere kavuştu. Ne zaman va’z-ü nasihat etmeye başlasa, etrâfında binlerce insan toplanır, feyiz ve bereketlerinden istifâde ederlerdi.
Behâüddîn-i Veled, sabah namazından sonra ikindi vaktine kadar talebelerine ilim öğretir, ikindiden sonra medresesine gelenlere ma’rifetullahdan (Allahü teâlâyı tanımakdan) bahsederek irşâd ederdi. Nasihatlerinde Ehl-i sünnet i’tikâdını anlatır, bozuk fırkaların inanışlarını izah ederdi. İnsanların, dalâlet fırkalarına düşmemeleri, Cehennemde yanmamaları için çok gayret sarfederdi.
Bid’at fırkasına mensûp ba’zı âlimler, aralarında ittifâk ederek, Behâüddîn-i Veled’i, sultâna şikâyet ettiler. Dediler ki: “Sultânımız! Muhammed Behâüddîn-i Veled, size zâlimdir, âlimlerinize de câhildir diyor. Halkın büyük bir kısmı onun etrâfında toplandı. Vakitlerinin çoğunu onunla geçiriyorlar. Birgün sizi tamâmiyle bırakıp, ona tâbi olacakları muhakkaktır. Eğer böyle bir şey vâki olacak olursa, sizin saltanatınıza ziyan gelir ki, bizim için de yüz karasıdır. Biz, size gördüğümüzü söylüyoruz. Vazifemiz sizi uyarmaktır, gerisini siz bilirsiniz.” Bunları işiten sultan çok üzüldü. Çünkü Sultân-ül-ulemâ’ya muhabbeti çok fazla idi. Fakat bu âlimlerin söyledikleri de yabana atılır şeyler değildi. Bu işin tahkîki için yakınlarından bir kimseyi Sultân-ül-ulemâ’ya göndererek; “Bütün beldelerde olan hâdiseler sizce keşfolunmakta, bütün memleketlerdekiler de tasarruflarınız altındadır. Ülkemizde bir pâdişâh var iken, ikincisinin de hükümet kurması uygun değildir. Neticede, bendenizi bir memlekete ta’yin buyurursanız memnun oluruz” gibi, kahırlı, uygun olmayan sözler sarfetti. Bunları Sultân-ül-ulemâ’ya söylediklerinde, buyurdu ki: “Hasedcilerin zulümlerinden hicret etmek dedelerimizin sünnetleridir. Madem ki böyledir, biz de sefer eder, başka ülkelere gideriz. Biz buradan ayrılınca, bu memleketin başına felâketler gelir, bu ülkeyi dinsiz tatarlar (Hülâgü’nün ordusu) istilâ ederler” buyurdu. Akraba ve talebelerine sefer hazırlıklarına başlamalarını söyledikten sonra, sultânın adamına dönerek; “Sultânınıza gidip benden selâm söyleyiniz. Ona; “Biz fânî dünyânın şöhretlerine talip değiliz. Dünyâ sultanlığında, tacında da gözümüz yoktur. O, bu dünyâdaki saltanatına devam etsin” deyiniz” buyurdu.
Haber etrâfa çabucak yayıldı. Behâüddîn-i Veled hazretlerinin hicretini işiten herkes, malını mülkünü toplayıp, bu memleketten ayrılmaya, Behâüddîn-i Veled ile beraber gitmeye karar verdiler. Bütün bu olanları ta’kib eden sultan, daha çok üzüldü. Sultân-ül-ulemâ’ya şefâatçılar göndererek af diledi. Hicret etmekten vazgeçmesini istirhâm etti. Sultân-ül-ulemâ hazretleri, pâdişâhın teklifini red etti. Fitne çıkarmadan, halkı galeyana getirmeden şehirden ayrılmak istiyordu. Bunun için de, Cum’a günü Belhlilerin bir câmide toplanmalarını arzu etti. Herkes o gün câmide toplanıp, mahşerî bir kalabalık hâlini aldı. Behâüddîn-i Veled, onlara nasihat etti, tesellide bulundu ve onlarla vedâlaştı, helâlleşti. Orada bulunanlar çok ağladılar. Kürsîden inip kapıya doğru ilerleyince, kürsî, Sultân-ül-ulemâ hazretlerinin arkasından yedi adım kadar yürüdü. Câmide bulunan bütün taşlar ve ağaçtan yapılmış eşyalar, hep birden; “Ey Sultân-ül-Muhakkıkîn! Bizi garîb bırakarak nereye gidiyorsunuz?” diye feryâd ettiler. Bu hayret dolu manzarayı, orada bulunanların hepsi dehşetle seyretti. Sultân-ül-ulemâ, oradan yakın akrabalarıyla, talebeleriyle beraber ayrıldı.
Nişâbûr’a geldiklerinde, Feridüddîn-i Attâr hazretleri onları karşıladı. Onlara izzet ve ikramlarda bulundu. O sırada beş yaşlarında bulunan Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî, Nişâbûr’da bir rü’yâ gördü. Rü’yâsında nûr yüzlü bir ihtiyâr, kendisine, altı tane dalı olan bir gül verdi. Rü’yâsını babasına anlattığında, Sultân-ül-ulemâ şöyle ta’bir etti: “Altı tane dalı olan gül, senin altı cildlik bir kitap yazacağına işârettir.” Orada bulunan Feridüddîn-i Attâr da; “Altı dallı güle kavuşuncaya kadar bu kitap ile meşgûl olursunuz” diyerek, “Mantık-ut-Tayr” isimli kitabı Mevlânâ’ya hediye etti. Meğer rü’yâda görülen ve kendisine gül veren kimse Feridüddîn hazretleri imiş.
Nişâbûr’dan ayrılıp Bağdad’a doğru yola çıktılar. Bağdad’a giderken, yol üzerindeki bütün şehirlerin sakinleri onları çok iyi karşılayıp, evlerine götürerek çok ikram ve ta’zimde bulundular. Bağdad’a yaklaştıkları zaman, kendilerine rastlayan bir cemâat; “Sizler kimlersiniz? Nereden gelip, nereye gidiyorsunuz?” diye suâl edince, Behâüddîn-i Veled; “Allahdan geliyoruz, Allaha gidiyoruz, Lâ havle velâ kuvvete illâ billah” cevâbını verdi. O cemâat, bu cevâbın muhabbeti ile hayretler içinde kaldılar. Bu haber, Şeyh Şihâbüddîn Sühreverdî hazretlerine bildirildi. O da; “Böyle bir zât, Behâüddîn-i Veled’den başkası olamaz” buyurdu. Bunun üzerine Sühreverdî hazretleri de, talebeleri ile birlikte onu karşılamaya çıktılar. Buluştukları zaman, Sühreverdî hemen atından inip, Hazreti Behâüddîn’in ellerini öptü ve onları kendi hânesine da’vet etti. Behâüddîn-i Veled, maiyetinin kalabalık olduğunu söyliyerek, özür diledi ve Müstensıriyye Medresesi’ne yerleşti.
Bağdad’dan kâfilesiyle ayrılan Sultân-ül-ulemâ, Kûfe yoluyla Kâ’be-i muazzamaya geldi. Zilhicce ayının ortalarına kadar orada ibâdet ile meşgûl oldu. Haccını îfâ ettikten sonra, Medîne-i münevvereye gelip, hasretiyle yandığı Sevgili Peygamberimize ( aleyhisselâm ) misâfir oldu. Orada günlerce gözyaşları içinde ibâdet eyleyip, Resûlullah efendimizin feyiz ve bereketleriyle şereflendi. Bir müddet orada Cennet hayâtı yaşadıktan sonra, ma’nevî bir işâret üzerine Peygamber efendimize ( aleyhisselâm ) veda edip, gözlerinden yaşlar dökerek oradan ayrıldı. Medîne-i münevvereden ayrılıp günlerce yol aldıktan sonra, Şam’a geldi. Oradaki âlimler Şam’da kalması için çok ısrar ettilerse de, onlara nâzik bir cevâb ile Rum diyârına gitmek istediğini bildirdi. Oradan ayrılan Sultân-ül-ulemâ, Konya’nın bugünkü Karaman ilinin yerinde bulunan Lârende kasabasına geldi.
Konya’da bulunan Sultan Alâüddîn, beylerinden Emîr Mûsâ’yı Lârende’ye bey ta’yin etmişti. Emîr Mûsâ, Muhammed Behâüddîn-i Veled hazretlerine çok saygı gösterdi. Onun talebesi olmakla şereflendi. Hocası Sultân-ül-ulemâ’ya bir medrese yaptırarak, yedi sene hizmetiyle şereflendi. Behâüddîn-i Veled, oğlu Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî’yi, Seyyid Şerâfeddîn Semerkandî Lala hazretlerinin kerîmesi Gevher hanımla evlendirdi. Vefât eden, hanımı Mü’mine hâtun ile oğlu Alâüddîn’i Lârende’ye defnetti.
Emîr Mûsâ’yı çekemeyenler, Konya Sultânı Alâüddîn-i Keykûbâd’a; “Lârende Beyi Emîr Mûsâ, Sultân-ül-ulemâ’yı çok sevip, onun talebesi oldu. Ona olan aşırı muhabbetinden sizi unuttu. İsminizi bile ağzına almaz oldu” gibi pekçok iftiralarda bulundular. Alâüddîn-i Keykûbâd, Emîr Mûsâ’ya bir mektûp yazarak huzûruna çağırdı. Emîr Mûsâ da durumu hocasına bildirdiğinde, Sultân-ül-ulemâ; “Sultan Alâüddîn’e gidiniz, selâmımı söyleyiniz. Sorduklarına doğru cevab veriniz” buyurdu. Emîr Mûsâ derhal yola çıkıp, Konya’da Alâüddîn-i Keykûbâd’ın huzûruna çıktı. Sultânın; “Ey Mûsâ! işittiğime göre Sultân-ül-ulemâ’nın emrinden dışarı çıkmaz imişsin. Bizi ziyârete hiç gelmiyorsun. Yoksa bizi unuttun mu?” diye sitem edince, Emîr Mûsâ, Sultân-ül-ulemâ Muhammed Behâüddîn-i Veled hazretlerinin üstünlüğünü, keşif ve kerâmetlerini, ilimdeki yüksekliğini uzun uzun anlattı. Âlimlere karşı aşırı sevgisi ve hürmeti olan Alâüddîn-i Keykûbâd bu sözleri hayranlıkla dinledi ve; “Ey Mûsâ! Sultân-ül-ulemâ böyle büyük bir âlim ve evliyâ bir zât idi de, bize daha önce niçin bildirmedin? Onu Konya’ya da’vet ediyorum. Bizler de feyiz ve bereketlerine kavuşup, mübârek elini öpmekle şereflenelim. Lütfen gidiniz, bana vekâleten kusurumuzun affını isteyip, muhabbetimizin çokluğunu kendilerine arzediniz. Lütfedip Konya’yı da şereflendirmelerini istirhâm ettiğimi zât-ı âlîlerine bildiriniz” diye emir verdi. Emîr Mûsâ Lârende’ye gelip, hocasına durumu bildirdi. Sultân-ül-ulemâ; “Müslümanın da’vetine icabet etmek lâzımdır” emri gereğince, bu da’veti kabûl edip hazırlandı. Konya’ya doğru yola çıktı. Sultan Alâüddîn de, yanında vezirleri, kadıları, âlimleri ve ileri gelen devlet erkânıyla, Behâüddîn’i Veled’i istikbâl etmeye, karşılamaya çıktılar. Behâüddîn-i Veled hazretlerine yaklaştıklarında, atlarından inip yaya olarak huzûrlarına vardılar. Büyük bir sevgiyle onu karşıladılar. El öpüp, hürmetle hâl hatır sordular. Büyük bir tevâzu ile Behâüddîn-i Veled’den af dilediler. Hep birlikte Konya’ya dönmeye başladılar. Bugünkü Mevlânâ hazretlerinin türbesinin olduğu yere geldiklerinde, Sultân-ül-ulemâ; “Buradan nesebimizin güzel kokuları geliyor” buyurarak, oradaki bir bahçeyi işâret etti. Bunu işiten Alâüddîn-i Keykûbâd, Sultân-ül-ulemâ’ya o bahçeyi hediye etti. Bahâüddîn-i Veled, Konya’da bir medreseye yerleşti. Orada va’z ve nasihat ederek, insanların kurtulması, iki cihan saadetine kavuşması için çok çalıştı.
Alâüddîn-i Keykûbâd, birgün Sultân-ül-ulemâ Muhammed Behâüddîn-i Veled hazretlerinin bütün halka va’z ve nasîhat vermesi için rica etti. Kaniî denilen yerde bir kürsî kuruldu. Bu yerin etrâfında mezarlık bulunmakta idi. İnsanlar kürsînin etrâfında toplandılar. Kârîler (Kur’ân-ı kerîmi ezberliyenler) Yâsîn-i şerîfi okuduktan sonra, Sultân-ül-ulemâ hazretleri bu sûreyi tefsîr etmeye başladı. Kıyâmetin kopmasını, kabirden kalkmayı, mahşer meydanına toplanmayı, güneşin bir mızrak boyu yaklaşmasını, insanların grup grup ayrılmasını, defterlerin uçarak ele gelmesini, mizan terazisini, sırat köprüsünü, ceza ve mükâfatı uzun uzun anlattı. Bunları inkâr edenlerin Cehenneme, kabûl edipde, Ehl-i sünnet i’tikâdına uygun inanıp amel edenlerin, Cennete gideceğini bildirdi. Öyle anlattı ki, orada bulunanlar içinde ağlamadık kimse kalmadı. O kabristanda yatan ba’zı kimseler, Allahü teâlânın emriyle kefenleri boynunda olduğu hâlde kabirlerinden çıktılar ve; “Eşhedü en lâ ilahe illallah ve eşhedü enne Muhammeden abdühû ve resûlühü” dedikten sonra; “Ey Allahın velî kulu! Senin bu anlattıklarının hepsi doğrudur. Biz bu hâlleri burada yaşıyoruz, hepimiz şahidiz” dediler ve tekrar mezarlarına girdiler. Duâ edilirken de, her kabirden iki el akmış olduğu hâlde âmîn diyen sesler duyuldu. Bu olanları, orada bulunan herkes hayretle gördü ve işitti.
Bir kimse bir günah işleyip, tövbe etmeden Sultân-ül-ulemâ’nın huzûruna çıksa, gelenin durumunu hemen keşfederek; “Allahü teâlânın veli kullarının huzûruna temiz olmayan kalb ile gelmeyiniz. Bu kötü hâlleri bırakın, güzel bir tövbe ederek göz yaşları akıtın ki, günah kirleri yıkansın. Evliyânın huzûruna, günahlarınıza tövbe ve istiğfar etmiş olarak girip, onların yüzlerine Allahü teâlânın rızâsı için muhabbetle bakınız ki, onların feyz ve bereketlerinden istifâde edesiniz” buyururdu. Bu şekilde nasihat ederek, onların işlediği günahları söylemeden, yüzlerine vurmadan nasihat ederdi.
Sultân-ül-ulemâ Muhammed Behâüddîn-i Veled hazretleri, takdîr-i ilâhî hasta olup, yattı. Alâüddîn-i Keykûbâd onun ziyâretine gelip; “Efendim! İnşâallah tez zamanda sıhhate kavuşur da devletimizin başına geçip tahta oturursunuz. O zaman zât-ı âlinizin hizmetiyle şereflenip, her ne murâd ederseniz, bütün gücümüzle size yardımcı olmaya çalışırız. Böylece Rabbimizin ihsân edeceği nice ikramlara ve gizli sırların keşfine nail oluruz inşâallah” deyince, Sultân-ül-ulemâ; “Biz artık bu hastalık sebebiyle bu fâni dünyâdan hakikî âleme göç ederiz. Fakat arkamızdan kısa zaman sonra, siz de bize kavuşursunuz, işte orada sizinle beraber oluruz” dedi. Bundan sonra helâlleştiler. Bundan üç gün sonra bir Cum’a günü, öğleye doğru Kelime-i şehâdet getirerek çok sevdiği hakîki âleme kavuştu.
Muhammed Behâüddîn-i Veled hazretlerinin vefâtından sonra, Alâüddîn-i Keykûbâd günlerce ata binmedi, sarayında tahtına oturmadı. Kuru hasır üzerine oturarak ta’ziye için gelenleri karşıladı. Câmilerde pekçok Kur’ân-ı kerîm hatimleri yaptırıp, öksüzleri ve fakirleri doyurdu, üstlerini giydirdi. Hepsinden meydana gelen sevâbı, hocası Sultân-ül-ulemâ hazretlerine gönderdi.
Sultân-ül-ulemâ’nın ileri gelen talebelerinden Seyyid Burhâneddîn anlatır. “Rü’yâmda hocam Sultân-ül-ulemâ’nın türbesinden yeşil bir nûr yükselmeye başladı. Genişledi, genişledi, bulunduğum yere kadar geldi. O nûrun Önüne bir engel çıkmadan bütün Konya’yı kuşattı. Bu hâdise karşısında bayılıp düştüm. Sabahleyin rü’yâyı ta’bir ettirdim, Sultân-ül-ulemâ’nın neslinden çok muhterem kimselerin meydana geleceğini müjdelediler.”
Behâüddîn-i Veled’in çok sevdiği talebelerinden biri anlattı: Rü’yâmda, Sultân-ül-ulemâ’nın mübârek başını, Arş’a kadar yükselmiş gördüm. Ona; “Efendim! Hâliniz nasıldır?” dedim: “Oğlum Celâleddîn-i Rûmî’nin ilim ve amel nûruyla bu derece yükseklere ulaştım. Oğlumun mertebesine, bütün evliyâ ve melekler gıbta ediyorlar. Ondan çok memnunum” dedi.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Nefehât-ül-üns sh. 513, 514
2) Kâmûs-ül-A’lâm cild-2, sh. 1412
3) Mu’cem-ül-müellifîn cild-9, sh. 223
4) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 993İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ MUHAMMED BİN ABDÜLVEHHÂB EL-HARRÂNÎ
Hanbelî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Muhammed bin Abdülvehhâb bin Mensûr el-Harrânî’dir. Künyesi Ebû Abdullah olup, Kâdı Şemsüddîn diye tanındı. 610 (m. 1213) senesinin sonlarına doğru, Harran şehrinde doğdu. Bu şehirde, Şeyh Mecdüddîn-i Harrânî’den fıkıh ilmini okuyup öğrendi. Ondan hiç ayrılmadı. Fıkıh bilgilerinde derin bir âlim olarak yetişti. Harran’da herkes tarafından tanınırdı. Şafiî âlimlerinden Kâdı Necmeddîn bin Makdisî’den de usûl-i fıkıh ve hılâf ilimlerini tahsil etti. Bir müddet Şam’da kalarak, usûl ve Arabcanın dil ve edebiyat bilgileriyle meşgûl oldu ve Kâsım el-Kûfî’den çeşitli dînî ilimleri okuyup öğrendi. Sonra Mısır taraflarına seyahatler yaptı. Bir müddet Mısır’da kalıp, Şeyh İzzeddîn bin Abdüsselâm’ın derslerinde hazır bulundu. Mısır diyarının ba’zı bölgelerinde, Kâdı’l-kudât Tâcüddîn İbni bint-il-E’az’in nâibliğini (yardımcılığını) yaptı. Hâlbuki ayrı mezhebe mensûp idiler. Kâdı’l-kudât Tâcüddîn, faziletinin çokluğundan onu kendisine yardımcı seçti. Böylece o, bu zamanda Mısır’da hüküm veren Hanbelîlerin ilki oldu. Şeyh Şemseddîn bin Ammâd el-Hanbelî, Kâdı’l-kudâtlık vazîfesine ta’yin edilince, bir müddet onun yardımcılığını da yaptı. Sonra bu vazîfeyi bıraktı ve Şam’a döndü. Vefâtına kadar, senelerce orada kaldı. Kendisinden fıkıh öğrenmek için gelenler, câmide halka hâlinde etrâfında toplanırlardı. Onlara ders anlatır, fetvâlarını kendi eliyle yazıp verirdi. Mısır’a gitmeden evvel, Medrese-i Cevziyye’ye uzun zaman devam etmişti. Mısır’dan dönüşünde, burada imamlık yapmaya başladı. Bir müddet sonra Şam Câmii’nde Hanbelîlerin imamlığını yaptı. 675 (m. 1276) senesi Cemâzil-evvel ayının altıncı günü Şam’da vefât etti. Bâb-ı Sagîr kabristanına defnedildi.
Büyük bir fıkıh âlimi olan Muhammed Harrânî hazretleri, usûl ve hılâf ilimlerinde de derin bir bilgiye sahipti. Çok güzel yazı yazardı. Mes’eleleri tahkîk ve müzâkere etmesi çok güzeldi. Hakîkat ilimlerinde, ya’nî tasavvuf ma’rifetlerine âit ince bilgilerde de ilim sahibiydi. Allahtan çok korkar, devamlı göz yaşı dökerdi. Kalbi çok yumuşak, dînine son derece bağlı ve çok ibâdet eden bir zât idi. Anlayışı ve hüsn-i zannı (müslümanlar hakkında iyi düşünmesi) çoktu. Ondan pekçok talebe fıkıh ve usûl-i fıkıh dersi okudu.
Arab dili ve edebiyatında derin bir bilgiye sahipti. Şiir söylemede mehâret sahibiydi. Sevilen güzel şiirleri vardır.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Zeyl-i Tabakât-ı Hanâbile cild-2, sh. 288
2) Şezerât-üz-zeheb cild-5, sh. 348İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ MUHAMMED BİN AHMED EL-HAVİYYÎ (Kâdı Şihâbüddîn)
Şafiî mezhebi fıkıh âlimlerinden ve Şam’ın meşhûr kadılarından. İsmi, Muhammed bin Ahmed bin Halîl bin Se’âde bin Ca’fer bin Îsâ bin Muhammed el-Mühellebî el-Haviyyî’dir. Künyesi Ebû Abdullah olup, Şihâbüddîn lakabı ile tanınırdı. Babası Şam kadısı idi. 626 (m. 1229) senesinde Şam’da doğdu ve orada yetişti. Daha küçüklüğünde ilimle meşgûl olmaya başladı. Onbir yaşında iken babası vefât etti. Fıkıh, usûl-i fıkıh, hadîs, tefsîr, nahiv, lügat, edebiyat ve çeşitli ilimlerde büyük bir âlim olarak yetişti. Çok mes’eleyi ihtivâ eden büyük kitaplar yazdı. Kudüs’de ve Şam’da kadılık yaptı. Mısır’da ve Şam’da ders verdi. 693 (m. 1294) senesi Ramazan ayının yirmibeşinci günü Şam’da vefât etti.
Kâdı Şihâbüddîn hazretleri, daha küçük yaşında İbn-ül-Lettî, İbn-ül-Mukayyer, Sehâvî ve İbn-i Salâh’dan hâdîs-i şerîf dinledi. Babasının vefâtından sonra, evinden ayrılıp, Âdiliyye Medresesi’nde kaldı. Medresede geceleri devamlı ders çalışırdı. İsfehan, Bağdad, Mısır ve Şam’daki âlimlerden icâzet aldı. İhtiyârlığında da ilim öğrenmeye ve öğretmeye devam etti. Kendisinden de; Müzzî, Berzâlî, Nablûsî, Hıtmî ve Alâüddîn-i Makdisî ve daha başka âlimler çok hadîs-i şerîf rivâyet ettiler. Dimâgıyye Medresesi’nde ders okuttu. Sonra Kudüs kadılığına ta’yin edildi. 657 (m. 1259) senesinde Haleb kadılığına getirildi. Sonra Kâhire kadılığına nakledildi. Kâdı Şihâbüddîn bin Zekî’den sonra Şam kadılığına getirildi. Kendisinin faziletleri, üstün vasıfları çoktur. Çok çeşitli ilimlerde âlim bir zât idi. Yirmiden fazla büyük kitap yazdı. Sağlam bir i’tikâda sahipti. Selef-i sâlihînin yolundan hiç ayrılmadı. Ahlâkı ve görünüşü çok güzeldi. İbâreleri ve sözleri çok fasih idi.
Eserlerinden başlıcaları şunlardır.
1. Ekâlîm-üt-te’âlîm, 2. Şerhu füsûl-il-hamsîn: Nahiv hakkında yazılmış bir eser olup, İbn-i Mu’tî’nin eserinin şerhidir. 3. El-Cebru vel-mukâbele, 4. El-Hey’et, 5. Manzûmât, 6. El-Ferâiz, 7. El-Arûz, 8. Nazmü ulûm-il-hadîs, 9. Nazm-ül-fasîh, 10. Kifâyet-ül-mütehaffiz, 11. Şerh-ül-mülhas.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-8, sh. 258
2) Fevât-ül-vefeyât cild-3, sh. 313
3) Şezerât-üz-zeheb cild-5, sh. 423
4) El-A’lâm cild-5, sh. 324İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ MUHAMMED BİN AHMED EL-MÛSULÎ (İmâm-ı Şu’le)
Musul’da yetişen Hanbelî mezhebi fıkıh âlimlerinden. Kırâat ve Arab dili ve edebiyatı ilimlerinde de büyük bir âlimdir. İsmi, Muhammed bin Ahmed bin Hüseyn el-Mûsulî’dir, Künyesi Ebû Abdullah olup, Şemseddîn lakabı ile tanınırdı. “İmâm-ı Şu’le” diye meşhûr oldu, “İbn-i Mevkî” de denilirdi. Kırâat, fıkıh, târih ve edebiyat ilimlerinde derin bilgi sahibiydi. Nesir ve nazım olarak yazdığı eserleri vardır. 623 (m. 1226) senesinde doğdu. Kırâat ilmini Ebü’l-Hasen Ali bin Abdülazîz Erbilî’den ve başka âlimlerden okudu. Çok kitap yazdı. Şiirleri çok güzeldir. 656 (m. 1258) senesinde Musul’da vefât etti. Muhammed Şu’le, Kur’ân-ı kerîmin kırâatini (okunuşunu) kırâat-ı seb’a ile (ya’nî yedi büyük kırâat âliminin okuduğu üzere) öğrenmiş, bu ilimde büyük bir âlim olarak yetişmişti. Arabçanın lügat ve nahiv ilimlerinde derin bilgisi vardı. Kırâat ilmine dâir nazım olarak yazdığı “Kitâb-üş-Şem’a fil-kırâat-is-seb’a” adındaki eseri çok kıymetlidir.
Hâfız Zehebî diyor ki: “O, genç ve fazilet sahibi bir âlim idi. Hem kırâat âlimi, hem de muhakkık, araştırıcı idi. Parlak bir zekâsı ve anlayışı vardı. Arabçanın dil ve edebiyat bilgilerinde tam ve derin bir ilme sahipti. Şiirlerinde, edebî san’atın bütün özellikleri vardı. Fıkıh, târih ve diğer ilimlerde nazım olarak eserler yazdı. “Eş-Şem’atü fil-kırâat-is-seb’a” adındaki eserini de nazım olarak yazdı. Zekâsının çokluğu ile beraber, sâlih, zâhid ve mütevâzi bir zât idi. Bizim üstadımız Takıyy-ül-maksâtî, onun şemâlini (görünüşünü, şeklini) ve faziletlerini uzun uzun anlatırdı.”
Onu medhedenler, övenler, çoktur. Hocası Ebü’l-Hasen el-Bekrî şöyle anlatır: “Birgün Abdullah yanımda uyuyordu. Aniden uyandı. Gelip bana: “Resûlullah ( aleyhisselâm ) efendimizi rü’yâmda gördüm. Ondan ilim taleb ettim. Bana hurmalar verip yedirdi” dedi. İşte bu vakitten sonra, Allahü teâlâ onun kalbini açıp ilimle doldurdu ve insanlara bildiklerini anlatmaya başladı.
Eserlerinin başlıcaları şunlardır: 1. Eş-Şem’at-ül-mudiyye bi-nesri kırâat-is-seb’a-ül-merdıyye: Şâtıbî’nin “Manzûme-i Râiyye”sinin yarısına kadarının şerhidir. 2. Ukûdü ibni Cinnî: Arabcanın dil ve edebiyat bilgilerine dâirdir. “El-Ankûd” diye isimlendirilmiştir. 3. Nazmü ihtilâfi aded-il-ây bi-rumûz-il-cümmel, 4. En-Nâsıhu vel-mensûh fil-Kur’ân, 5. Şerhu tashîh-il-minhâc li-ibni Kâdı Aclûn, 6. Et-Telvîh bi-meânî esmâ-il-husne-el-vâride fis-sahîh, 7. El-Fethu li-muglakı hizb-il-feth, 8. Kenz-ül-meânî fî şerhi hırz-il-emânî: Matbû’ bir eserdir. 9. Fedâil-il-eimme-til-erba’a. Ayrıca birçok şiirleri de vardır.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-8, sh. 315
2) Şezerât-üz-zeheb cild-5, sh. 281
3) Zeyl-i Tabakât-ı Hanâbile cild-2, sh. 256
4) El-A’lâm cild-5, sh. 321İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ MUHAMMED BİN AHMED ES-SÂLİHÎ
Hanbelî mezhebi fıkıh âlimlerinden. Künyesi Ebû Ömer olup, İbn-i Küdâme ismiyle de tanınmıştır. 528 (m. 1134)’de doğdu. 607 (m. 1210) senesinde Dımeşk’da vefât etti. Önce Kur’ân-ı kerîmi ezberledi. Ebû Amr’dan Kur’ân-ı kerîm dersi aldı. Babasından, Ebü’l-Mekârim bin Hilâl’den, Ebû Temîm Selmân İbni Rahbi’den, Ebû Nasr Abdürrahîm bin Abdülhâlık bin Yûsuf’dan, Ebü’l-Feth Amr İbni Ali bin Hameveyh’den, Ebü’l-Meâli bin Sâbir’eden, Ebû Muhammed Abdullah bin Abdülvâhid el-Kenânî’den, Ebû Abdullah Muhammed bin Ali Harrânî’den, Ebü’l-Fehim Abdürrahmân bin Abdülazîz el-Ezdî’den, Yahyâ bin Mahmûd es-Sakafî ve Muhammed bin Hamza bin Ebi’s-Sakr’dan hadîs-i şerîf işitti. Sonra Mısır’a gidip orada da eş-Şerîf Ebü’l-Mefâhir Sa’îd bin Hasen, el-Me’mûnî, Ebû Muhammed bin Beri Nahvî’den hadîs-i şerîf dinledi. Ayrıca Hanbelî mezhebi fıkıh bilgilerini öğrendi. Mısır’da Ali İbni Beri’den de nahiv ilmini okudu. Kendi hattı (yazısı) ile çok kitabı yazıp çoğalttı. Bunlardan ba’zıları şunlardır. Ebû Nuaym İsfehânî’nin “Hilyet-ül-evliyâ” adlı eserini, “Tefsîr-i Begavî”, “El-Mugnî”, “El-İbâne”, “El-Hırakî” ve Kur’ân-ı kerîmi defalarca yazdı. Bunları yazdığından dolayı hiçbir ücret almadı. Yazısı çok serî olduğundan, bir günde formalarca yazı yazardı. Hâfız Abdülganî bin Abdülvâhid el-Makdisî onun rivâyetlerinden olan kırk hadîs-i şerîfi toplamıştır.
Hâfız ez-Ziyâ onun için şöyle demiştir: “Fıkıh, ferâiz, nahiv ilimlerini kendinde toplamış, ilmiyle amel eden, insanların ihtiyâcını karşılayan, zâhid (dünyâya düşkün olmayan) bir zât idi. İşittiği her duâyı ezberler ve yazardı. İşittiği her çeşit nafile namazı kılardı. Dîne âit ne öğrendiyse, mutlaka öğrendiği ile amel ederdi. İhtiyâr olduğu hâlde devam ettiği cemaatin en dinç olanı idi. Gençliğinden beri gece yarısı kalkıp teheccüd namazı kılmış, hiç terk etmemiştir. Bir defasında bir kâfile ile yolculuk yapmıştı. Yolculuk boyunca, geceleri namaz kılar ve kâfileye bekçilik yapardı. Vefâtı yaklaştığında, çok az yemek yemekten o kadar zayıflamıştı ki, kuru bir kemik gibi olmuştu. Hanımı şöyle demiştir: “Geceleri ibâdet için kalkardı. Uyku bastırınca, yanında bulunan bir asa ile ayaklarına vurarak uykusunu dağıtırdı.” Ebû Muzaffer Sıbt bin Cevzî şöyle demiştir: “O, orta boylu, güzel yüzlü, yüzünde ibadet nûrları parlayan ve devamlı tebessüm eden bir zât olup, çok namaz kılmaktan çok oruç tutmaktan zayıflamıştı.”
Oğlu da şöyle anlatmıştır: “Ömrünün son günlerinde, devamlı oruç tutmaya başladı. Biraz ara vermesini söylediklerinde şöyle dedi: Günlerimi oruç tutarak geçirmeyi ganîmet biliyorum, değerlendiriyorum. Belki iyice ihtiyârlayınca oruç tutamaz hâle gelirim. Ölünce de amelim kesilir. Bir cenâze olduğunu işitse, hemen namazını kılmaya, birinin hasta olduğunu duysa, hemen ziyâretine giderdi. Dîne bir hizmet olsa, mutlaka giderdi. Her gece, Kur’ân-ı kerîmin yedidebirini tertîl üzere yavaş yavaş okurdu. Gündüzleri de, öğle ile ikindi arasında Kur’ân-ı kerîmin yedidebirini okurdu. Sabah namazını kılınca, tesbihleri çektikten sonra, Kur’ân-ı kerîmden şifâ âyetleri denilen âyet-i kerîmeleri okurdu. Bunları ayrıca bir forma hâlinde de yazıp mihraba asmıştı. Uyku bastırmaması için alıp, çok defa okurdu. Sabah namazından sonra, güneş iyice yükselinceye kadar Kur’ân-ı kerîm okurdu. Sonra kuşluk namazı kılardı. Biri gece, biri de gündüz olmak üzere iki defa secde yapar, bu secdelerde uzun müddet durur, duâ ve tesbih ederdi. Öğle ezanı okununca, öğle namazından önce hergün iki rek’at namaz kılardı. Kıldığı bu namazın birinci rek’atinde Mü’minûn sûresinin baş tarafını, ikinci rek’atte Furkan sûresinin son kısmını okurdu. Akşam ile yatsı arasında da dört rek’at nafile namaz kılardı. Bu namazda Secde sûresini, Yâsîn, Tebâreke (Mülk) ve Duhân sûrelerini okurdu. Her Cum’a gecesi, akşam ile yatsı arasında uzun bir tesbîh namazı kılardı. Cum’a günleri ise, iki rek’at nafile namaz kılar, bu namazda yüz defa İhlâs sûresini okurdu. Her gece ve gündüz, yetmiş iki rek’at nafile namaz kılardı. Bundan başka çok virdleri, husûsi yaptığı duâ, zikir ve tesbihleri vardı. Her Cum’a ikindiden sonra kabirleri ziyâret ederdi. Abdestsiz uyumazdı. Uyurken okunacak duâ ve tesbihleri, Mülk sûresini ve diğer sûrelerden ba’zılarını okurdu. Sabah namazının farzı ile sünneti arasında kırk defa “Yâ Hay, Yâ Kayyûm, Lâ ilahe illâ ente” derdi. Cum’a günleri gusl abdesti almayı terketmezdi. Her Cum’a mutlaka sadaka verirdi. Beraber bulunduğu kimselerin sıkıntılarını giderir, yardım ederdi. Uzakta olanların çocuklarını sorar, ilgilenir, ihtiyâçlarını karşılar, yardım ederdi. Akrabasına ve diğer fakirlere yardım eder sadaka verirdi. Elbisesinden fazla olanları dağıtır, kendisi, zarûret miktarı ile kalırdı. Ba’zan elbisesiz ve gömleksiz kaldığı da olurdu. Kuru ekmek yer, hasır üzerinde yatardı. Çok kere kendi ihtiyâcı olan şeyleri de muhtaçlara sadaka olarak verirdi.
Bir defasında, bulunduğu belde halkından bir kısmına devamlı yiyecek vererek sıkıntılarını gidermişti. Evine birşey geldiği zaman, gelen şeyi herkese paylaştırırdı. “Sahibi ile kabre girmeyen, sahibinin kabirde faydasını görmediği ilim, ilim değildir” ve “Siz sadaka vermezseniz, size de verilmez. İsteyene siz vermezseniz, başkaları verip, sevâbını alır” derdi.
Kaymağı çok severdi. bir defasında hazırlanıp getirildiğinde yemedi. Onu çok sevdiğim için, ona düşkün olduğum için artık onu yemeyi terkettim dedi ve bir daha yemedi. İnsanlara hitâb edip konuştuğu zaman, kalbleri rikkate getirir, çok te’sîrli konuşurdu. Ba’zıları onun sohbetini dinlerken çok ağlayıp, göz yaşı dökerdi. Son derece heybetli bir zât idi. Bir talebe ondan bir mes’ele sormak istese, heybeti ve vekarı karşısında toparlanırdı. O, mescide girdiği zaman, talebeler susup, kısık sesle konuşurlardı. Yolda oynayan çocuklar onu görseler, onun heybetinden ve ona olan sevgi ve hürmetten dolayı kenara çekilirlerdi. Birşey emredince derhal yerine getirilirdi.
Vâlilere ve devlet adamlarına mektûplar yazıp, muhtaçlara yardım etmelerini isterdi. Kendisine bir muhtaç gelince, bir mektûp yazıp vâliye gönderirdi. Birgün vâlilerden biri ona; “Sen bize, yardım etmeyi arzu etmediğimiz kimseleri de gönderiyorsun, fakat senin mektûbunu geri çevirmek istemediğimizden yardım ediyoruz” deyince, vâliye şöyle dedi: “Biz, bize gelen hiçbir kimseyi geri çevirmiyoruz. Siz gönderdiğim mektûbu ya kabûl edersiniz veya hiç göndermem.” Bunun üzerine vâli; “Sizin gönderdiğiniz hiçbir mektûbu asla geri çevirmeyeceğiz” dedi.
Bir defasında insanlar kuraklık sebebiyle çaresiz kalıp, ona gelip duâ etmesini istediler. Bunun üzerine yağmur duâsına çıktı. O, yağmur duâsı yaptıktan sonra, yağmur yağmaya başladı, insanlar sıkıntıdan kurtulup, ihtiyâçlarını karşıladılar.
Bir zât şöyle anlatmıştır: “Biz bir defasında Muhammed bin Ahmed hazretlerinin huzûruna gittik. Üç kişi idik ve çok acıkmıştık, yiyecek birşeyler istedik. Bize, içi süt dolu küçük bir tabak getirdi. İçine ekmek doğranmıştı. Biz ondan yedik ve doyduk. Yerken bakıyordum, tabaktakiler hiç eksilmiyordu.”
Muhammed bin Ebî Bekr bin Amr şöyle anlatmıştır: “Bir defasında beni yanına çağırdı. Ben rahatsızdım. Perhiz yapıyordum. Beni yemeğe başlattı ve bir kimse yemekten önce “Şehidallahü ennehü lâ ilahe illâhü” (Âl-i İmrân-18) âyet-i kerîmesini ve “Kureyş” sûresini okursa ve sonra yerse, o yemek ona zarar vermez” buyurdu.
Ebû Bekr Abdullah bin Hasen bin Nühhâs şöyle anlatmıştır: “Babam onu çok severdi. Bir Cum’a günü bana, Cum’a namazını onun arkasında kılacağım dedi. Ben de onunla beraber aynı câmiye gittim. Benim mezhebimde Fâtiha’dan önce Besmele çekilir. Onun tâbi olduğu mezhebde çekilmez. Acaba bundan namazıma bir zarar gelir mi diye düşünmüştüm. Mescide vardık. Muhammed bin Ahmed hazretleri orada idi. Babama selâm verip, sarıldı. Sonra buyurdu ki: Kardeşim namazını kıl, kalbini hoş tut. Çünkü ben, insanlara İmâm olduğum günden beri her namazda Fâtiha’dan önce Besmele çekiyorum. Babam bana dönüp, bunu unutma! dedi.”
Bir kimse her sene ona bir miktar dînâr (para) gönderirdi. O kabûl ederdi. Bir defasında gönderdiğini kabûl etmeyip geri çevirdi. Gönderen kimse buna çok üzüldü. Acaba neden geri çevirdi? diye düşündü. Sonra anladı ki, o paranın bir kısmı helâlden değilmiş, şüpheli para karışmıştı. Bunun üzerine tekrar başka parasından gönderdi. Onu kabûl etti.
Kabir ziyâreti için veya başka bir sebeble bulunduğu dağlık bölgeden indiği zaman, hurma toplayıp götürür, kimsesizlere ve yetimlere dağıtırdı. Geceleri kim olduğu bilinmeyen, tanınmayan kimseler ona para ve un getirirdi. Kimseyi azarlamaz geri çevirmez ve hiç kimsenin kalbini kırmaz, incitmezdi. Haramlardan son derece sakınırdı.
Sultan Selâhaddîn Kudüs’e geldiğinde, onu ziyâret etmek için yanına gitmişti. O sırada namazda idi. Namazını ve duâsını tamamlamadıkça sultan ile ilgilenmedi. Sultan Selâhaddîn ile savaşlara katıldı, cihâd etti.
Kardeşi el-Muvaffak, onun için şöyle demiştir: “O, bizim şeyhimizdir. Bizi terbiye edip yetiştirdi. Bize çok ihsânda ve iyilikte bulundu. Bize ilim öğretti, üzerimize titredi, bizimle ilgilendi. Talebelerine ve diğerlerine karşı baba gibi idi. Birisi bir yere gitse, onun ailesi ve çocukları ile ilgilenir, yardım ederdi. Yola çıkanlara, yolda lâzım olacak şeyleri verirdi. Dünyâya düşkün olmaktan ve lüzumsuz işlerden çok uzak dururdu. Dâima, işlerde kendisine müracaat edilen bir zât idi. Onunla birlikte Bağdad’a gittik. Bağdad’da bir tekke yaptırdı. Bağdad’dan döndükten sonra beni evlendirdi. Bir ev te’min etti ve ihtiyâçlarımızı karşıladı. Bir de medrese yaptırdı. Duâsı makbûl bir zât idi. Duâsı ile çok kimse şifâya kavuşmuştur.”
Ebû Muzaffer şöyle anlatmıştır: “Bir defasında kulunç hastalığına yakalanmıştım. Ağrıların şiddetinden çok sıkıntı çektim. Birgün yanıma Ebû Amr Muhammed bin Ahmed hazretleri geldi. Elinde küçük parçalar hâline getirilmiş Harnûb (Keçi boynuzu) vardı. Bana bundan ye dedi. Yanımda bulunanlar, o kulunca zararlıdır, arttırır dediler. Ben onların sözüne aldırmayıp, alıp yedim ve hastalıktan kurtuldum.”
Nâsıh İbni Hanbelî onun için şöyle demiştir: “Fakîh, zâhid, âbid bir âlimdir. Hadîs ilminde ve Hanbelî mezhebi fıkıh kitaplarından pekçok kitabı yazıp çoğaltmıştır. Kardeşinin yazdığı “El-Mu’nî” adlı eseri de yazmıştır. Bunların yanında, çok namaz kılar, Kur’ân-ı kerîm okur, hacca ve cihâda giderdi. Sultan Nûreddîn Mahmûd Zengî ona hürmet eder, ziyâretine giderdi. Onun için ve talebeleri için bir mescid ve çeşme yaptırmıştır.
Muhammed bin Ahmed hazretlerinin Cebel denilen yerde bir medresesi vardı. Bu medreseyi Kur’ân-ı kerîmin ve fıkıh ilminin öğretilmesi için vakfetmişti. Pekçok talebe o medresede ilim öğrenip, Kur’ân-ı kerîmi ezberlemiştir.
Ehl-i sünnet i’tikâdında olup, mezheb imamlarına ve âlimlere karşı çok muhabbeti olan evliyâ bir zât idi. Bid’at ehli olan kimselerden sakınıp, sâlih kimselerin sohbetlerinde bulunmayı tavsiye ederdi. Vefâtından önce hastalanıp, günlerce hasta yattı. Bu hastalığı sırasında, önceki gibi namazlarını kıldı. Nafile ibâdetlerini, Kur’ân-ı kerîm okumayı, zikir ve duâları terk etmedi.
Vefât edeceği sırada yakınlarını yanına topladı. Kıbleye döndü. Onlara takvâyı, Allahü teâlânın emirlerine uyup yasakladıklarından sakınmalarını, Allahü teâlânın kendilerini her ân gördüğünü ve yaptıklarını bildiğini, ona göre hareket etmelerini, dosdoğru olmalarını tavsiye etti. Sonra başında Yâsîn-i şerîfi okumalarını söyledi. Son nefesinde; “Şüphe yok ki Allah, râzı olduğu İslâm dînini sizin için seçti. O hâlde ancak müslüman olarak can verin.” meâlindeki Bekâra sûresi 132. âyet-i kerîmeden bir kısmını okuyarak vefât etti. Vefâtında hiç bir malı ve parası yoktu. Cebeli Kasyun’da Sefh denilen yere defnedildi.
Abdülmevlâ bin Muhammed’den şöyle nakledilmiştir “Muhammed bin Ahmed hazretleri kabre konulunca, kabri başında Kur’ân-ı kerîm okuyordum. Bir yerinde yanlış okumuşum. Kabirden seslenip, yanlışımı düzeltti. Sesini duyunca korkup, titremeye başladım.”
Yine şöyle anlatılmıştır: “Kabri başında Kehf sûresi okunuyor, o da kabirden: “La ilahe illallah” diye sesleniyordu.”
Muhammed bin Ahmed hazretlerinin bir şiirinin tercümesi şöyledir:
“Ne zaman oyalanmaktan ve boş şeylerden vaz geçeceksin? Saçın ağardı, zayıflık, ihtiyârlık ve elem geldi (ölüm yaklaştı). Başa gelen bu işten (ve gafletten) dolayı hayâtım boyunca ağlasam ve göz yaşım bitseydi, bundan dolayı kınanmazdım!”
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Zeyl-i Tabakât-ı Hanâbile cild-2, sh. 52
2) Zeyl-i Ravdateyn sh. 71
3) El-Ridâye ven-nihâye cild-13, sh. 58
4) Şezerât-üz-zeheb cild-5, sh. 27
5) El-A’lâm cild-5, sh. 319İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ MUHAMMED BİN AHMED ES-SÂLİHÎ
Hanbelî mezhebi fıkıh âlimlerinden. Künyesi Ebû Ömer olup, İbn-i Küdâme ismiyle de tanınmıştır. 528 (m. 1134)’de doğdu. 607 (m. 1210) senesinde Dımeşk’da vefât etti. Önce Kur’ân-ı kerîmi ezberledi. Ebû Amr’dan Kur’ân-ı kerîm dersi aldı. Babasından, Ebü’l-Mekârim bin Hilâl’den, Ebû Temîm Selmân İbni Rahbi’den, Ebû Nasr Abdürrahîm bin Abdülhâlık bin Yûsuf’dan, Ebü’l-Feth Amr İbni Ali bin Hameveyh’den, Ebü’l-Meâli bin Sâbir’eden, Ebû Muhammed Abdullah bin Abdülvâhid el-Kenânî’den, Ebû Abdullah Muhammed bin Ali Harrânî’den, Ebü’l-Fehim Abdürrahmân bin Abdülazîz el-Ezdî’den, Yahyâ bin Mahmûd es-Sakafî ve Muhammed bin Hamza bin Ebi’s-Sakr’dan hadîs-i şerîf işitti. Sonra Mısır’a gidip orada da eş-Şerîf Ebü’l-Mefâhir Sa’îd bin Hasen, el-Me’mûnî, Ebû Muhammed bin Beri Nahvî’den hadîs-i şerîf dinledi. Ayrıca Hanbelî mezhebi fıkıh bilgilerini öğrendi. Mısır’da Ali İbni Beri’den de nahiv ilmini okudu. Kendi hattı (yazısı) ile çok kitabı yazıp çoğalttı. Bunlardan ba’zıları şunlardır. Ebû Nuaym İsfehânî’nin “Hilyet-ül-evliyâ” adlı eserini, “Tefsîr-i Begavî”, “El-Mugnî”, “El-İbâne”, “El-Hırakî” ve Kur’ân-ı kerîmi defalarca yazdı. Bunları yazdığından dolayı hiçbir ücret almadı. Yazısı çok serî olduğundan, bir günde formalarca yazı yazardı. Hâfız Abdülganî bin Abdülvâhid el-Makdisî onun rivâyetlerinden olan kırk hadîs-i şerîfi toplamıştır.
Hâfız ez-Ziyâ onun için şöyle demiştir: “Fıkıh, ferâiz, nahiv ilimlerini kendinde toplamış, ilmiyle amel eden, insanların ihtiyâcını karşılayan, zâhid (dünyâya düşkün olmayan) bir zât idi. İşittiği her duâyı ezberler ve yazardı. İşittiği her çeşit nafile namazı kılardı. Dîne âit ne öğrendiyse, mutlaka öğrendiği ile amel ederdi. İhtiyâr olduğu hâlde devam ettiği cemaatin en dinç olanı idi. Gençliğinden beri gece yarısı kalkıp teheccüd namazı kılmış, hiç terk etmemiştir. Bir defasında bir kâfile ile yolculuk yapmıştı. Yolculuk boyunca, geceleri namaz kılar ve kâfileye bekçilik yapardı. Vefâtı yaklaştığında, çok az yemek yemekten o kadar zayıflamıştı ki, kuru bir kemik gibi olmuştu. Hanımı şöyle demiştir: “Geceleri ibâdet için kalkardı. Uyku bastırınca, yanında bulunan bir asa ile ayaklarına vurarak uykusunu dağıtırdı.” Ebû Muzaffer Sıbt bin Cevzî şöyle demiştir: “O, orta boylu, güzel yüzlü, yüzünde ibadet nûrları parlayan ve devamlı tebessüm eden bir zât olup, çok namaz kılmaktan çok oruç tutmaktan zayıflamıştı.”
Oğlu da şöyle anlatmıştır: “Ömrünün son günlerinde, devamlı oruç tutmaya başladı. Biraz ara vermesini söylediklerinde şöyle dedi: Günlerimi oruç tutarak geçirmeyi ganîmet biliyorum, değerlendiriyorum. Belki iyice ihtiyârlayınca oruç tutamaz hâle gelirim. Ölünce de amelim kesilir. Bir cenâze olduğunu işitse, hemen namazını kılmaya, birinin hasta olduğunu duysa, hemen ziyâretine giderdi. Dîne bir hizmet olsa, mutlaka giderdi. Her gece, Kur’ân-ı kerîmin yedidebirini tertîl üzere yavaş yavaş okurdu. Gündüzleri de, öğle ile ikindi arasında Kur’ân-ı kerîmin yedidebirini okurdu. Sabah namazını kılınca, tesbihleri çektikten sonra, Kur’ân-ı kerîmden şifâ âyetleri denilen âyet-i kerîmeleri okurdu. Bunları ayrıca bir forma hâlinde de yazıp mihraba asmıştı. Uyku bastırmaması için alıp, çok defa okurdu. Sabah namazından sonra, güneş iyice yükselinceye kadar Kur’ân-ı kerîm okurdu. Sonra kuşluk namazı kılardı. Biri gece, biri de gündüz olmak üzere iki defa secde yapar, bu secdelerde uzun müddet durur, duâ ve tesbih ederdi. Öğle ezanı okununca, öğle namazından önce hergün iki rek’at namaz kılardı. Kıldığı bu namazın birinci rek’atinde Mü’minûn sûresinin baş tarafını, ikinci rek’atte Furkan sûresinin son kısmını okurdu. Akşam ile yatsı arasında da dört rek’at nafile namaz kılardı. Bu namazda Secde sûresini, Yâsîn, Tebâreke (Mülk) ve Duhân sûrelerini okurdu. Her Cum’a gecesi, akşam ile yatsı arasında uzun bir tesbîh namazı kılardı. Cum’a günleri ise, iki rek’at nafile namaz kılar, bu namazda yüz defa İhlâs sûresini okurdu. Her gece ve gündüz, yetmiş iki rek’at nafile namaz kılardı. Bundan başka çok virdleri, husûsi yaptığı duâ, zikir ve tesbihleri vardı. Her Cum’a ikindiden sonra kabirleri ziyâret ederdi. Abdestsiz uyumazdı. Uyurken okunacak duâ ve tesbihleri, Mülk sûresini ve diğer sûrelerden ba’zılarını okurdu. Sabah namazının farzı ile sünneti arasında kırk defa “Yâ Hay, Yâ Kayyûm, Lâ ilahe illâ ente” derdi. Cum’a günleri gusl abdesti almayı terketmezdi. Her Cum’a mutlaka sadaka verirdi. Beraber bulunduğu kimselerin sıkıntılarını giderir, yardım ederdi. Uzakta olanların çocuklarını sorar, ilgilenir, ihtiyâçlarını karşılar, yardım ederdi. Akrabasına ve diğer fakirlere yardım eder sadaka verirdi. Elbisesinden fazla olanları dağıtır, kendisi, zarûret miktarı ile kalırdı. Ba’zan elbisesiz ve gömleksiz kaldığı da olurdu. Kuru ekmek yer, hasır üzerinde yatardı. Çok kere kendi ihtiyâcı olan şeyleri de muhtaçlara sadaka olarak verirdi.
Bir defasında, bulunduğu belde halkından bir kısmına devamlı yiyecek vererek sıkıntılarını gidermişti. Evine birşey geldiği zaman, gelen şeyi herkese paylaştırırdı. “Sahibi ile kabre girmeyen, sahibinin kabirde faydasını görmediği ilim, ilim değildir” ve “Siz sadaka vermezseniz, size de verilmez. İsteyene siz vermezseniz, başkaları verip, sevâbını alır” derdi.
Kaymağı çok severdi. bir defasında hazırlanıp getirildiğinde yemedi. Onu çok sevdiğim için, ona düşkün olduğum için artık onu yemeyi terkettim dedi ve bir daha yemedi. İnsanlara hitâb edip konuştuğu zaman, kalbleri rikkate getirir, çok te’sîrli konuşurdu. Ba’zıları onun sohbetini dinlerken çok ağlayıp, göz yaşı dökerdi. Son derece heybetli bir zât idi. Bir talebe ondan bir mes’ele sormak istese, heybeti ve vekarı karşısında toparlanırdı. O, mescide girdiği zaman, talebeler susup, kısık sesle konuşurlardı. Yolda oynayan çocuklar onu görseler, onun heybetinden ve ona olan sevgi ve hürmetten dolayı kenara çekilirlerdi. Birşey emredince derhal yerine getirilirdi.
Vâlilere ve devlet adamlarına mektûplar yazıp, muhtaçlara yardım etmelerini isterdi. Kendisine bir muhtaç gelince, bir mektûp yazıp vâliye gönderirdi. Birgün vâlilerden biri ona; “Sen bize, yardım etmeyi arzu etmediğimiz kimseleri de gönderiyorsun, fakat senin mektûbunu geri çevirmek istemediğimizden yardım ediyoruz” deyince, vâliye şöyle dedi: “Biz, bize gelen hiçbir kimseyi geri çevirmiyoruz. Siz gönderdiğim mektûbu ya kabûl edersiniz veya hiç göndermem.” Bunun üzerine vâli; “Sizin gönderdiğiniz hiçbir mektûbu asla geri çevirmeyeceğiz” dedi.
Bir defasında insanlar kuraklık sebebiyle çaresiz kalıp, ona gelip duâ etmesini istediler. Bunun üzerine yağmur duâsına çıktı. O, yağmur duâsı yaptıktan sonra, yağmur yağmaya başladı, insanlar sıkıntıdan kurtulup, ihtiyâçlarını karşıladılar.
Bir zât şöyle anlatmıştır: “Biz bir defasında Muhammed bin Ahmed hazretlerinin huzûruna gittik. Üç kişi idik ve çok acıkmıştık, yiyecek birşeyler istedik. Bize, içi süt dolu küçük bir tabak getirdi. İçine ekmek doğranmıştı. Biz ondan yedik ve doyduk. Yerken bakıyordum, tabaktakiler hiç eksilmiyordu.”
Muhammed bin Ebî Bekr bin Amr şöyle anlatmıştır: “Bir defasında beni yanına çağırdı. Ben rahatsızdım. Perhiz yapıyordum. Beni yemeğe başlattı ve bir kimse yemekten önce “Şehidallahü ennehü lâ ilahe illâhü” (Âl-i İmrân-18) âyet-i kerîmesini ve “Kureyş” sûresini okursa ve sonra yerse, o yemek ona zarar vermez” buyurdu.
Ebû Bekr Abdullah bin Hasen bin Nühhâs şöyle anlatmıştır: “Babam onu çok severdi. Bir Cum’a günü bana, Cum’a namazını onun arkasında kılacağım dedi. Ben de onunla beraber aynı câmiye gittim. Benim mezhebimde Fâtiha’dan önce Besmele çekilir. Onun tâbi olduğu mezhebde çekilmez. Acaba bundan namazıma bir zarar gelir mi diye düşünmüştüm. Mescide vardık. Muhammed bin Ahmed hazretleri orada idi. Babama selâm verip, sarıldı. Sonra buyurdu ki: Kardeşim namazını kıl, kalbini hoş tut. Çünkü ben, insanlara İmâm olduğum günden beri her namazda Fâtiha’dan önce Besmele çekiyorum. Babam bana dönüp, bunu unutma! dedi.”
Bir kimse her sene ona bir miktar dînâr (para) gönderirdi. O kabûl ederdi. Bir defasında gönderdiğini kabûl etmeyip geri çevirdi. Gönderen kimse buna çok üzüldü. Acaba neden geri çevirdi? diye düşündü. Sonra anladı ki, o paranın bir kısmı helâlden değilmiş, şüpheli para karışmıştı. Bunun üzerine tekrar başka parasından gönderdi. Onu kabûl etti.
Kabir ziyâreti için veya başka bir sebeble bulunduğu dağlık bölgeden indiği zaman, hurma toplayıp götürür, kimsesizlere ve yetimlere dağıtırdı. Geceleri kim olduğu bilinmeyen, tanınmayan kimseler ona para ve un getirirdi. Kimseyi azarlamaz geri çevirmez ve hiç kimsenin kalbini kırmaz, incitmezdi. Haramlardan son derece sakınırdı.
Sultan Selâhaddîn Kudüs’e geldiğinde, onu ziyâret etmek için yanına gitmişti. O sırada namazda idi. Namazını ve duâsını tamamlamadıkça sultan ile ilgilenmedi. Sultan Selâhaddîn ile savaşlara katıldı, cihâd etti.
Kardeşi el-Muvaffak, onun için şöyle demiştir: “O, bizim şeyhimizdir. Bizi terbiye edip yetiştirdi. Bize çok ihsânda ve iyilikte bulundu. Bize ilim öğretti, üzerimize titredi, bizimle ilgilendi. Talebelerine ve diğerlerine karşı baba gibi idi. Birisi bir yere gitse, onun ailesi ve çocukları ile ilgilenir, yardım ederdi. Yola çıkanlara, yolda lâzım olacak şeyleri verirdi. Dünyâya düşkün olmaktan ve lüzumsuz işlerden çok uzak dururdu. Dâima, işlerde kendisine müracaat edilen bir zât idi. Onunla birlikte Bağdad’a gittik. Bağdad’da bir tekke yaptırdı. Bağdad’dan döndükten sonra beni evlendirdi. Bir ev te’min etti ve ihtiyâçlarımızı karşıladı. Bir de medrese yaptırdı. Duâsı makbûl bir zât idi. Duâsı ile çok kimse şifâya kavuşmuştur.”
Ebû Muzaffer şöyle anlatmıştır: “Bir defasında kulunç hastalığına yakalanmıştım. Ağrıların şiddetinden çok sıkıntı çektim. Birgün yanıma Ebû Amr Muhammed bin Ahmed hazretleri geldi. Elinde küçük parçalar hâline getirilmiş Harnûb (Keçi boynuzu) vardı. Bana bundan ye dedi. Yanımda bulunanlar, o kulunca zararlıdır, arttırır dediler. Ben onların sözüne aldırmayıp, alıp yedim ve hastalıktan kurtuldum.”
Nâsıh İbni Hanbelî onun için şöyle demiştir: “Fakîh, zâhid, âbid bir âlimdir. Hadîs ilminde ve Hanbelî mezhebi fıkıh kitaplarından pekçok kitabı yazıp çoğaltmıştır. Kardeşinin yazdığı “El-Mu’nî” adlı eseri de yazmıştır. Bunların yanında, çok namaz kılar, Kur’ân-ı kerîm okur, hacca ve cihâda giderdi. Sultan Nûreddîn Mahmûd Zengî ona hürmet eder, ziyâretine giderdi. Onun için ve talebeleri için bir mescid ve çeşme yaptırmıştır.
Muhammed bin Ahmed hazretlerinin Cebel denilen yerde bir medresesi vardı. Bu medreseyi Kur’ân-ı kerîmin ve fıkıh ilminin öğretilmesi için vakfetmişti. Pekçok talebe o medresede ilim öğrenip, Kur’ân-ı kerîmi ezberlemiştir.
Ehl-i sünnet i’tikâdında olup, mezheb imamlarına ve âlimlere karşı çok muhabbeti olan evliyâ bir zât idi. Bid’at ehli olan kimselerden sakınıp, sâlih kimselerin sohbetlerinde bulunmayı tavsiye ederdi. Vefâtından önce hastalanıp, günlerce hasta yattı. Bu hastalığı sırasında, önceki gibi namazlarını kıldı. Nafile ibâdetlerini, Kur’ân-ı kerîm okumayı, zikir ve duâları terk etmedi.
Vefât edeceği sırada yakınlarını yanına topladı. Kıbleye döndü. Onlara takvâyı, Allahü teâlânın emirlerine uyup yasakladıklarından sakınmalarını, Allahü teâlânın kendilerini her ân gördüğünü ve yaptıklarını bildiğini, ona göre hareket etmelerini, dosdoğru olmalarını tavsiye etti. Sonra başında Yâsîn-i şerîfi okumalarını söyledi. Son nefesinde; “Şüphe yok ki Allah, râzı olduğu İslâm dînini sizin için seçti. O hâlde ancak müslüman olarak can verin.” meâlindeki Bekâra sûresi 132. âyet-i kerîmeden bir kısmını okuyarak vefât etti. Vefâtında hiç bir malı ve parası yoktu. Cebeli Kasyun’da Sefh denilen yere defnedildi.
Abdülmevlâ bin Muhammed’den şöyle nakledilmiştir “Muhammed bin Ahmed hazretleri kabre konulunca, kabri başında Kur’ân-ı kerîm okuyordum. Bir yerinde yanlış okumuşum. Kabirden seslenip, yanlışımı düzeltti. Sesini duyunca korkup, titremeye başladım.”
Yine şöyle anlatılmıştır: “Kabri başında Kehf sûresi okunuyor, o da kabirden: “La ilahe illallah” diye sesleniyordu.”
Muhammed bin Ahmed hazretlerinin bir şiirinin tercümesi şöyledir:
“Ne zaman oyalanmaktan ve boş şeylerden vaz geçeceksin? Saçın ağardı, zayıflık, ihtiyârlık ve elem geldi (ölüm yaklaştı). Başa gelen bu işten (ve gafletten) dolayı hayâtım boyunca ağlasam ve göz yaşım bitseydi, bundan dolayı kınanmazdım!”
Hanbelî mezhebi âlim ve meşhûr vâ’izlerinden. İsmi, Muhammed bin Ali bin Nasr bin Bell ed-Dûrî’dir. Künyesi Ebü’l-Muzaffer olup, Mühezzebüddîn lakabı ile tanınırdı. “İbn-ül-Bell” diye meşhûr oldu. 516 veya 517 (m. 1123) senesinde Dûr köyünde doğdu. Bu köy, Vezîr İbn-i Hübeyre’nin Dicle’de bulunan bir yaylası idi. Orada yetişip büyüdü. Sonra gençliğinde Bağdad’a geldi. Burasını kendisine vatan edindi. Vefâtına kadar burada kaldı. Bağdad’da birçok âlimden hadîs-i şerîf dinleyip rivâyet etti. Bağdad’da vâ’izlik yapardı. Ömrünün sonuna doğru hareket edemez hâle geldi. Evinden hiç ayrılmadı. 611 (m. 1214) senesinin Şa’bân ayında vefât etti. Nehr-i Îsâ’nın üzerinde bulunan zaviyesine defnedildi.
Birçok âlimin derslerine devam etti. Onlardan yalnız olarak ders okurdu. Bağdad’da; Ebû Nasr Muzaffer bin Abdullah bin Cüheyr, Zâhid Ebü’l-Abbâs Ahmed bin Ebî Gâlib bin Talâye, Hâfız Ebü’l-Fadl Muhammed bin Nasır es-Selâmî, Ebû Bekr Muhammed bin Ubeydullah bin Zâgûnî, Ebü’l-Vakt Abdülevvel bin Îsâ ve daha başka âlimlerden hadîs-i şerîf dinleyip rivâyette bulundu.
Çok güzel şiirleri vardı. Va’z ve nasihatlerine başlarken bu şiirlerinden de okurdu. Birçok yerlerde va’z verirdi. Yüzü, Ebü’l-Ferec ibn-il-Cevzî’ye çok benzerdi. Onun va’z ettiği yerlerde, o da va’z ederdi. İkisi de, 589 (m. 1193) senesinde Halîfe Nâsır’ın annesinin türbesi yanında va’z ve nasîhatta bulundular. Çarşamba günü İbn-ül-Bell Muhammed Dûrî oturur, Cumartesi günü de, Ebü’l-Ferec oturup va’z ederlerdi.
Şeyh Ebü’l-Ferec, Vâsıt şehrinde hapse atıldığı zaman, onun va’z yeri İbn-i Cevzî için boşalmış oldu. Türbenin yanında, onun yerinde de va’z ve nasîhatta bulundu. Ebü’l-Ferec hapisten çıkıp Bağdad’a döndüğü zaman, 605 (m. 1208) senesi Cemâzil-âhır ayının ondokuzuncu Cumartesi günü şehre girdi. Müjdesi halka ulaştığında Muhammed Dûrî, onun yerinde va’z veriyordu. Onu karşılamak için hep beraber o yerden ayrılıp gittiler. Bundan sonra artık Ebü’l-Ferec de va’z etmeye devam etti.
Ebü’l-Ferec bin Hanbelî diyor ki: “Muhammed Dûrî, çok güzel va’z ederdi. Onun siması ve va’zları, Ebü’l-Ferec ibn-ül-Cevzî’ye çok benzerdi. Sözleri çok fasîh, açıktı. Şiirleri ve nesirleri vardır. Onun va’zlarını ben de dinledim.”
İbn-ül-Cevzî’nin torunu Ebü’l-Muzaffer diyor ki: “Muhammed Dûrî, devamlı va’z ve nasihat ile meşgûl olurdu. Bu işinden hiç ayrılmadı. O, dedeme çok benzerdi.”
İbn-i Nukata diyor ki: “Ben, ondan hadîs-i şerîf dinledim. O, sâlih ve çok ibâdet eden bir zât idi.”
İbn-i Receb, Zeyl-i Tabakât-ı Hanâbile kitabında diyor ki: “O, ilim meclislerinde, fıkıh âlimlerinin büyükleri ile birlikte hazır bulunurdu ve onlarla beraber fetvâ verirdi.
İbn-ül-Bell Muhammed ed-Dûrî’nin, “Muhammed” adında bir oğlu vardı. Onun künyesi Ebû Abdullah idi. Hesâb (matematik) ilimlerinin her bölümünde, mesaha (topoğrafya), ferâiz, terekenin taksîmi gibi ilimlerde derin ilim sahibiydi. Bir müddet bu ilimleri okuttu.”
Yemen evliyâsının büyüklerinden. 617 (m. 1220) senesinde vefât etti. Avâcelidir.
Muhammed bin Ebî Kîr’in ( radıyallahü anh ) kerâmetleri pekçoktur. Muhammed bin Kîr, ağacı bol olan yerlere gider. Ağaçlardan birisine eğil der, ağaç eğilir, o da o ağaçtan, insanların faydalanması için saban yapardı.
Büyük âlim Yâfiî anlattı: Muhammed bin Ebî Kîr ( radıyallahü anh ) vefât ettikten sonra, onu sevenlerden ba’zıları kabrini ziyârete gittiklerinde, kabrinden çıkıp, gelenlerle görüştü.
Yine birisi onun ba’zı hâllerini kabûl etmezdi. Birgün o şahsa başını kaldır dedi. Başını kaldırınca, Melâike-i Kirâmın havada dolaştıklarını gördü.
Hırd denilen yerden, Muhammed bin Ebî Kîr’in ( radıyallahü anh ) bulunduğu Avâce’ye iki kardeş gelmişlerdi. Avâce’ye yaklaştıklarında, insanların, Muhammed bin Ebî Kîr’in ( radıyallahü anh ) kerâmetlerinden ve yüksek hâllerinden bahsettiklerini gördüler. Fakat, bu iki kardeş, anlatılanları kabûl etmemişlerdi. Avâce’ye gelip, bir müddet burada kaldıklarında, kendilerine babalarının hasta olduğu haberi ulaştı. Bunun üzerine memleketlerine dönmeye karar verdiler. Fakat, Avâce’den ayrılmadan önce, Muhammed bin Ebî Kîr’i ( radıyallahü anh ) görüp, durumunun ne olduğunu bizzat görmek istediler. İki kardeş Muhammed bin Ebî Kîr’in ( radıyallahü anh ) yanına geldiklerinde, ona babalarının hasta olduğunu, bu sebeble memleketlerine dönmeye karar verdiklerini arz ettiler. O zaman Muhammed bin Ebî Kir ( radıyallahü anh ) şunları söyledi: “Siz, memleketinize varacaksınız. Ancak babanız hastalığından kurtulmuş olacak. Memleketinize gece sonunda gireceksiniz. Evinize gidince, babanızı, sabah namazı için abdest alırken, iki ayağından birini yıkamış, fakat daha ikincisine başlamadan bulacaksınız.” Bu sözleri dinledikten sonra, iki kardeş, Muhammed bin Ebî Kîr’e ( radıyallahü anh ) veda edip ayrıldılar. Uzun bir yolculuktan sonra, memleketlerine Muhammed bin Ebî Kîr’in ( radıyallahü anh ) söylediği vakitte girip, evlerine gidince de babalarını yine Muhammed bin Ebî Kîr’in ( radıyallahü anh ) anlattığı hâlde buldular. O günden sonra Muhammed bin Ebî Kîr’in ( radıyallahü anh ) kendilerine söylediklerini herkese anlattılar. Muhammed bin Ebî Kîr’in ( radıyallahü anh ) ismi o taraflarda yayıldı. Kerâmetleri tevâtür hâlini alıp, bereketi her tarafta görülür oldu.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Câmi’u Kerâmât-il-evliyâ cild-1, sh. 117İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ MUHAMMED BİN HÜSEYN EL-HABÎR EL-BECLÎ
Evliyânın meşhûrlarından. Doğum târihi bilinmemekte olup, 621 (m. 1224) senesinde vefât etti. Önce fıkıh âlimlerinden İbrâhim bin Zekeriyyâ’dan fıkıh ilmi öğrenmeye başladı. Fakat hastalanıp, derse devam edemedi. Memleketine döndü. Hastalığı geçince, kardeşi Ali ile birlikte tekrar hocası İbrâhim bin Zekeriyyâ’nın yanına gidip kırâat dinlediler, ders aldılar, Ders aldıkları yerde hava iyice ısınınca, bir ağacın gölgesinde otururlar, dinlenirlerdi. Birgün yine kardeşi ile birlikte gölgede dinlenirlerken, Muhammed bin Hüseyn uyudu. Bu sırada bir kuş gelip, gagasını onun ağzına yaklaştırıp, ağzına güzel kokulu birşey boşalttı. Bundan sonra kendisinde bambaşka bir hâl hâsıl oldu, ma’rifet yolu açıldı. Uykudan uyanınca, kardeşine buradan gidelim dedi. Arzusu üzerine oradan memleketlerine döndüler.
Muhammed bin Hüseyn hazretleri birara tekrar hastalandı. Bu hastalığı sırasında, hocası İbrâhim bin Zekeriyyâ yanında talebeleri ile birlikte onu ziyârete geldi. Bu ziyâreti sırasında hocası ona çeşitli fıkıh mes’elelerini sordu. Her sorduğuna tam cevap aldı. Hocası onun ilimdeki üstün hâlini görünce, bu, çalışmakla elde edilmesi mümkün olmayan bir ilimdir dedi. Muhammed bin Hüseyn’e ma’rifet yolları açılmış, ilmin inceliklerine kavuşmuştu. Kabri Avâce denilen yerde, Şeyh Muhammed el-Hakîmî’nin kabri yanındadır. Ziyâret edilmekte ve bereketlerine kavuşulmaktadır.
Bir menkıbesi şöyledir: Birgün biri ona gelip, “Öküzüm çalındı” dedi. “Öküzünü mü istiyorsun?” buyurunca, o kimse; “Evet” dedi. Öyleyse falan yere git, orada çift süren bir zât bulacaksın, o senin öküzünü bulur dedi. Bahsettiği bu zât, tasavvufda hocası, Yemen’de yetişen meşhûr evliyâdan Muhammed bin Ebî Kir el-Hükmî idi. Öküzünü arayan kimse söylendiği şekilde hareket edip, o zâtı buldu. Çift sürmekte olan o zâtı görünce, birara öküzünü onun aldığı zannına kapıldı. Fakat o zâta; “Bana öküzümü bul” dedi. Sonra, “Öküzünü benim bulacağımı kim söyledi?” deyince, Muhammed bin Hüseyn söyledi dedi. “Peki öyleyse, falan yere git, orada öküzünü bir ağaca bağlanmış olarak bulacaksın” dedi. Bahsedilen yere gidip, öküzünü bir ağaçta bağlanmış olarak buldu ve sevinerek alıp götürdü. Öküzü çalıp, oraya bağlayan hırsız ise, almak için geldiğinde bulamadı, şaşkın ve üzgün dönüp gitti.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild-1, sh. 118İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ MUHAMMED BİN ÖMER EL-EYYÛBÎ (Melik-ül-Mensûr)
Eyyûbî Devleti sultanlarından. İsmi, Muhammed bin Ömer bin Şâhinşâh bin Eyyûb’dur. Künyesi Ebü’l-Meâlî olup, Nâsıruddîn ve Melik-ül-Mensûr lakabları ile tanınırdı. 587 (m. 1191) senesinde doğdu. Selâhaddîn-i Eyyûbî’nin kardeşinin torunlarından olup, Hama sultanlığının meliki idi. Âdil ve kahraman bir devlet adamı olduğu kadar, âlim ve fazilet sahibi bir zât idi. Âlimleri çok severdi. İskenderiyye’de, Hâfız Silefî’den hadîs-i şerîf dinleyip ezberledi. Senelere göre hazırlanmış bir “Târih” kitabı vardır. Yazmış olduğu bu târih kitabı, muhtelif cildler hâlinde basılmıştır. Çok faydalı bir eserdir. 617 (m. 1220) senesinde Hama’da vefât etti. Babasının yanına defnedildi.
Hama sultânı Muhammed Eyyûbî, cesâreti ve kahramanlıkları ile meşhûr idi. 601 (m. 1204) senesinde Haçlıların hücumlarına karşı müslümanları korudu, iyi bir devlet adamlığının ve kahraman bir kumandanlığının yanında, ilim öğrenmekle de çok meşgûl oldu. Şihâbüddîn el-Kavsî diyorki: “Ben onun yanında, “Mizmâr-ül-hakâık ve sırr-ül-halâik” adındaki kitabından bir bölümünü okudum. Bu kitap, onun faziletini, üstünlüğünü gösteren büyük ve nefis bir eserdir. Onun gibi bir eser yazan olmadı. Ayrıca onun “Kitâb-üş-Şuarâ” adında on cildlik bir eseri vardır. Onun hizmetinde, fıkıh âlimlerinden edebiyatçılardan, nahivcilerden ikiyüz kişiye yaklaşan bir ilmî istişâre heyeti vardı. 617 senesinde vefât etti.”
Onun eserlerinden başlıcaları şunlardır.
1. El-Mizmâr: Târih hakkında yazılmış bir eser olup, on cilddir. 2. Tabakât-üş-Şuarâ, 3. Dürer-ül-âdâb fî mehâsini zevil-elbâb, 4. Dîvânü şi’r.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-11, sh. 83
2) El-Bidâye ven-nihâye cild-13, sh. 93
3) Fevât-ül-vefeyât cild-4, sh. 12
4) Zeyl-i Ravdateyn sh. 124
5) Şezerât-üz-zeheb cild-5, sh. 77İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ MUHAMMED BİN REZÎN (Muhammed bin Hüseyn)
Şafiî mezhebi fıkıh, tefsîr ve hadîs âlimi. İsmi, Muhammed bin Hüseyn bin Rezîn bin Mûsâ bin Îsâ Âmirî Hamevî olup, lakabı Takıyyüddîn’dir. 603 (m. 1206) senesi Şa’bân ayında Hama’da doğdu. 680 (m. 1281) senesinde Kâhire’de vefât etti. Karâfe’de defnedildi.
Büyük âlim ve hadîs hafızı olan Takıyyüddîn; Ebû Ömer, Osman bin Ali bin Abdürrahmân bin Salâh’dan fıkıh ilmini aldı. İlmî me’zûniyetini İbn-i Salâh’ın yanında yaptı. Daha o hayatta iken, ilim çevrelerinde yerini aldı. İbn-i Salâh’dan, Ebû Hasen Sehâvî’den hadîs-i şerîf dinledi. Ebû Kâsım Abdullah bin Hüseyn bin Revâha ve daha başka âlimlerden kırâat ilmini okudu.
Yine hadîs âlimlerinden Şerefüddîn Dimyâtî, Bedrüddîn Muhammed bin Cemâa’dan hadîs-i şerîf rivâyet etti. Daha küçük yaşta iken “Et-Tenbîh”, “El-Vesît” ve “Mufassal” isimli eserleri ezberledi.
Muhammed bin Rezîn’in ilim yolundaki gayreti çok fazla idi. Bu gayretinden dolayıdır ki, meşhûr “Mustasfâ” kitabını, İbn-i Hâcib’in fıkıh ve usûl ilimlerine dâir yazdığı iki kitabını ezberledi. O, tefsîr ilminde de çok yükselmişti. Muhammed bin Rezîn, hılâf, mantık, hadîs ve beyân ilimlerinde de geniş bilgiye sahiptir.
Kendi memleketi olan Hama’dan Haleb’e giden Muhammed bin Rezîn, burada büyük âlim el-Muvaffak’ın yanında ders okudu. Tekrar memleketine dönerek, talebe okutup ders vermeğe başladı. Muhammed bin Rezîn’in yanında pekçok talebe me’zûn oldu. Bedr Muhammed bin Cemâa bu talebelerinden birisidir.
Muhammed bin Rezîn, daha sonra Dımeşk’a geldi. Burada Dımeşk ve Haleb’in sultânı olan Nasır Selâhaddîn-i Eyyûbî zamanında, Beyt-ül-mâl işlerini üzerine aldı. Bu vazîfesinin yanında, burada bulunan muhtelif medreselerde dersler verdi. Sonra, Tatar tehlikesinin ortaya çıkması üzerine, 658 (m. 1255)’de Kâhire’ye gitti. Burada yerleşti. 662 (m. 1263) senesi Safer ayında, hoca kadrosunun boşalması üzerine Zâhiriyye Medresesi’nde ders vermeye başladı. 665 (m. 1267) senesi Şa’bân ayında Kâdı’l-kudât Tâcüddîn Abdülvehhâb bin binti Eaz’ın vefât etmesiyle, Kâhire ve Akdeniz taraflarının kadılığına ta’yin edildi. Mısır bölgesi kadılığında o sırada Muhyiddîn Abdullah bin Aynüddevle bulunuyordu. Daha sonra bu vazîfe ondan alınıp, bu yerlerin kadılığı da Muhammed bin Rezîn’e verildi. Böylece bütün Mısır mıntıkasının Kâdı’l-kudâtı oldu. Bu vazîfede, Sadrüddîn Ömer bin Ahdülvehhâb bin binti Eaz’ın 678 (m. 1279) senesinde yerine ta’yin edilmesine kadar kaldı. Sadreddîn Ömer bin binti Eaz’ın, 679 (m. 1280) senesi Ramazân-ı şerîfin yirmiyedinci Cumartesi günü bu vazîfeden alınması üzerine, tekrar bu vazîfeye getirildi.
Mısır’da o zaman şöyle bir âdet vardı. Bir kimseye, Mısır ve Kâhire kadılıktan verildiği zaman, Pazartesi ve Perşembe günleri Mısır’a gelir, Amr bin As ( radıyallahü anh ) Câmii’nde oturur, hükümle ilgili meseleleri hallederdi. O Mısır’da iken Mısır âlimleri yanına gelirdi.
Muhammed bin Rezîn bu sebeple Mısır’a geldikçe İbn-i Rıfâ’da onu ziyârete gelirdi. Muhammed bin Rezîn hâkimlik vazîfesinden dolayı ücret almazdı. Çok dindar ve vera’ sahibi idi. Hâkimlik vazîfesi sırasında nümûne bir insandı. Adâletten kılpayı ayrılmamıştır. Muhammed bin Rezîn, İmâm-ı Şafiî hazretlerinin Karâfe yakınındaki bir medresede, Sâlihiyye ve Zâhiriyye medreselerinde dersler verdi. Her taraftan, kendisine cevap vermesi için fetvâlar sorulur, onlara gerekli cevapları verirdi.
Eserleri: 1. Tefsîr-ül-Kur’ân, 2. El-Fetâvâ.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-9, sh. 238,
2) El-Bidâye ven-nihâye cild-13, sh. 298
3) Tezkiret-ül-huffâz cild-4, sh. 1465
4) Hüsn-ül-muhâdara cild-1, sh. 417
5) Şezerât-üz-zeheb cild-5, sh. 568
6) Tabakât-üş-Şâfiiyye (Sübkî) cild-8, sh. 46
7) Tabakât-üş-Şâfiiyye (Esnevî) sh. 115
? Tabakât-ül-müfessirîn (Dâvûdî) cild-2, sh. 133İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ MUHAMMED HULÂVÎ
Hanbelî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Muhammed bin Meâlî bin Ganîme el-Bağdâdî’dir. Künyesi Ebû Bekr, lakabı İmâdüddîn’dir. İbn-i Hulâvi ismiyle meşhûrdur. Doğum târihi bilinmemekte olup, 611 (m. 1215) senesinde Bağdad’da Ramazan ayında vefât etti. Bâb-ı Harb denilen yerde defn edildi. Ebü’l-Feth bin Kerûhî’den, Ebû Bekr bin Zâgûnî’den ve diğer hadîs âlimlerinden hadîs-i şerîf işitti. Fıkıh ilmini Ebü’l-Feth bin Menâ’dan öğrendi. Ayrıca ticâretle uğraşırdı. Kendisinden; Mecdüddîn İbni Teymiyye ve Yahyâ bin Sayrafî fıkıh ilmini öğrenmişlerdir.
İmâm-ı Zehebî onun için şöyle demiştir: “O, zamanında Bağdad’da Hanbelî mezhebinin en meşhûr âlimlerinden idi.” İbn-ül-Kâdesî de; “O, ilimde derin âlim idi. Mescidin yanındaki zaviyesinde durur, insanlar arasına az çıkardı. Bu da ancak nasîhat vermek için olurdu. Dünyâya düşkün olanlar ile görüşmez, kimseden birşey almazdı. Allahü teâlânın evliyâ (ebdâl) kullarından biri idi” demiştir. Münzîrî de şöyle demiştir: “Dînin emirlerine uyan, vera’ sahibi (şüpheli şeylerden sakınan), Hanbelî mezhebinin fıkıh bilgilerini iyi bilen bir zât idi. Hadîs-i şerîf rivâyet etti. Kur’ân-ı kerîmi okuttu ve bir müddet imamlık yaptı. Bizim ondan icâzetimiz var.”
Ebü’l-Ferec bin Cevzî’nin “Câmi-ül-Mesânîd” adlı eserini fıkıh bâblarına göre tertîb etmiştir. Kendisinin de “El-Münîrâtü fil-usûl” adlı bir eseri vardır.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-12, sh. 39
2) Şezerât-üz-zeheb cild-5, sh. 48
3) Zeyl-i Tabakât-ı Hanâbile cild-2, sh. 77İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ MUHAMMED MÜRSÎ (Muhammed bin Abdullah)
Hadîs, tefsîr, fıkıh ve beyân âlimi. İsmi, Muhammed bin Abdullah bin Muhammed bin Ebü’l-Fadl Mürsî, Endülüsî’dir. Künyesi Ebû Abdullah olup, lakabı Şerefüddîn’dir. 570 (m. 1174) senesinde Mürsiye’de doğup, 655 (m. 1257) târihinde burada vefât etti.
İbn-i Galbûn ve başka âlimlerin yanında ilim öğrendi. Nahiv ilmini; Ebû Hasen Ali bin Yûsuf bin Şureyk ed-Dânî, Tayyib bin Muhammed bin Tayyib Nahvî ve Tâc el-Kindî’den, usûl ilmini; İbrâhim bin Dekmâk ve Umeydî’den, hılâf ilmini; Mu’înüddîn Câcermî’den aldı. Vâsıt şehrinde; İbn-i Abdüssemî’, Mânidâî, Hemedân’da; bir grup hadîs âliminden, Nişâbûr’da; Sahîh-i Müslim’i, Müeyyed Tûsî’den, İbn-i Nüceyd’den, bir hadîs defterini, Mensûr bin Abdülmün’im Firâvî’den, Herat’da; İbn-i Ravh Hirevî’den, Mekke-i mükerremede; Şerîf Yûnus bin Yahyâ el-Hâşimî’den hadîs-i şerîf dinledi.
Muhammed bin Mursî, asrının edîblerindendir. Nahiv ilminde çok geniş bilgiye sahipti. Çeşitli yerlere ilim için yolculuklar yaptı. Horasan’a ve Merv’e gitti. Buralardaki büyük âlimlerden istifâde etti. Sonra, Bağdad, Haleb, Dımeşk ve Musul’a geldi. Hacca gitti. Hacdan Dımeşk’a döndü. Buradan Medîne-i münevvereye gitti. Orada dersler okuttu. Sonra 624 (m. 1227) yılında Mısır’a gitti. Kendisini ibâdete verdi. Aynı zamanda fen ilimleriyle de uğraşırdı. Bunlardan ençok Oklides’in müşkillerini (zor mes’elelerini) çözerdi. Sahîh-i Müslim’in râvîleri olmadan hadîs-i şerîf metinlerini ezberledi.
İbn-i Neccâr, Bağdad Târihi’nde şöyle der: “Muhammed Mürsî, muhtelif ilim dallarında, hadîs, kırâat, fıkıh, hılâf, nahiv ve lügat ilimlerinde söz sahibi âlimlerdendir. Parlak zekâsı, kuvvetli bir hafızası vardı. İnce ma’nâlara nüfuz ederdi. Sözü edilen bu ilimlerde eserleri, edebî kıymeti hâiz yazıları vardır. Şüphelilerden sakınır, mübahlara da fazla dalmazdı. Bunlarda bile ihtiyâtı tercih ederdi. Çok ibâdet eder, Allahü teâlânın emirlerine uyup, yasaklarından sakınmakda pek gayretli idi.”
Fâsî ise, Mekke-i mükerreme târihinde; “Muhammed Mürsî, yaşadığı asrın kendisi ile iftihar ettiği, ilmiyle amel eden, bildiklerini tatbik eden âlimlerin büyüklerinden olup, devlet büyükleri bile onunla beraber bulunmayı şeref sayarlar idi. Mes’eleleri delîlleriyle tetkik ederdi. Zamanında bulunan, okunan her ilimden rahatça konuşurdu. Küçüklüğünden i’tibâren ilimle meşgûl oldu. İlmî mevzûlarda, herkesi hayran bırakacak bilgilerden ve ilmî inceliklerden bahsederdi. Kıymetli eserleri vardır. Pekçok ilim merkezlerini dolaştı. Garb memleketlerine, Endülüs’e, Mısır, Şam, Irak ve Acem memleketlerine gitti. Gittiği yerlerde ilmî müzâkere ve görüşmelerde bulundu. Başkalarından okuduğu gibi, kendisi de çeşitli dersler okuttu. Hem istifâde etti ve hem de başkalarını ilminden faydalandırdı. Gittiği her yerde, ilmi ve fazileti takdîr edildi. Mekke-i mükerremede çok kaldı. Hadîs hâfızı âlimlerden, hadîs-i şerîf ve başka ilimlerden dinledi. Âlimler onu pekçok medh ettiler. Muhammed Mürsî’nin en son olarak kendilerinden hadîs-i şerîf rivâyet ettiği âlimler; Eyyûb Kehhâl ve Ahmed bin Ali Cevzî’dir. Eyyûb Kehhâl ondan sâdece dinleyerek, Ahmed bin Ali Cevzî ise, icâzetle ondan hadîs-i şerîf rivâyet etmiştir.”
Zehebî ise onun için şöyle der: “Muhammed Mürsî, Magrib’de hadîs hâfızı Ebû Muhammed Abdullah bin Muhammed’den Muvatta’ı dinledi. Ayrıca Abdülmün’im bin Fürs’den de dinledi. Kendisinden de; Muhib et-Taberî, Şeref el-Fezârî, Muhammed bin Yûsuf bin Muhtâr rivâyette bulunmuşlardır.
Eserleri: 1. Et-Tefsîr-ül-kebîr, Muhammed Mürsî bu eserine “Reyy-üz-zemân” ismini vermiştir. 2. Et-Tefsîr-ül-Evsat, 3. Et-Tefsîr-üs-sagîr, 4. El-Kâfî fin-nahvi, 5. El-İmlâ alel-mufassal.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-10, sh. 244
2) Tabakât-üş-Şâfiiyye cild-8, sh. 69
3) Bugyet-ül-vuât cild-1, sh. 144
4) Şezerât-üz-zeheb cild-5, sh. 269
5) Tabakât-ül-müfessirîn sh. 35
6) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 125
7) Zeyl-i Mir’at-üz-zemân cild-1, sh. 76
? Tabakât-ül-müfessirîn (Dâvûdî) cild-2, sh. 168
9) El-A’lâm cild-6, sh. 233SLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ MUHAMMED YÜNÛNÎ (Muhammed bin Ahmed)
Meşhûr Hanbelî hadîs âlimlerinden. İsmi, Muhammed bin Ahmed bin Abdullah bin Îsâ Ebû Rical, künyesi Ebû Abdullah olup, lakabı, Takıyyüddîn’dir. Yünûnî, diye bilinir. Ca’fer-i Sâdık’ın (kuddise sirruh) soyundandır. 572 (m. 1177) senesi Receb ayının altısında, Ba’lebek’in köylerinden olan Yünun’de doğup 658 (m. 1260) senesi Ramazân-ı şerîfin ondokuzunda burada vefât etti. Yünûnî, zâhid, ârif ve takvâ sahibi bir âlimdir. Aynı zamanda hadîs ilminde de hâfızdır.
Yünûnî, Dımeşk’da yetim olarak yetişti. Annesi, onu önce bir san’ata verdi. Sonra Kur’ân-ı kerîmi ezberledi. Ebû Tâhir Huşûî, Ebû Temam Kalânisî, Hanbel el-Mükebbir, Ebû Yemen Kendî, hadîs Hâfızı Abdülganî ve daha başka âlimlerden hadîs-i şerîf dinledi. Büyük âlim Muvaffakuddîn’in yanında fıkıh ilmini öğrendi. Arabî ilimleri, Ebû Yemen Kendî’den aldı. Kendisine has olan hatta (yazıda) çok yükseldi. Abdülkâdir-i Geylânî’nin (kuddise sirruh) talebesi Şeyh Abdullah Betâîhî’den tasavvuf hırkasını giydi. Hakkında Şam’ın arslanı denilen, yüksek hâller ve kerâmetler sahibi, herkesin kendisinden pekçok faydalandığı, Şeyh Abdullah Yünûnî’nin hizmetinde bulundu. Şeyh Abdullah Yünûnî’yi över, onu önde tutar, fetvâlarda ona uyardı. Hadîs ilminde pek yükseldi. Sahîh-i Müslim ve Humeydî’nin yazdığı “El-Cem’ beyn-es-Sahîhayn” gibi büyük kitapları çok sağlam bir şekilde ezberledi. Oğlu Kutbüddîn Mûsâ şöyle der: Babam, “El-Cem’ beyn-es-Sahîhayn’ı İmâm-ı Ahmed bin Hanbel’in “Müsned”inin çoğunu ezberledi. En’am sûresini bir günde, Sahîh-i Müslim’i dört ayda, meşhûr edebî bir eser olan, Makamât-ı Harîrî’den üç makamı günün bir kısmında ezberledi.
Büyük hadîs âlimlerinden Ömer bin Hâcib ondan uzun olarak bahsedip, şöyle dedi: “Yünûnî, fıkıh ve hadîs ilmi ile o kadar meşgûl oldu ki, neticede büyük bir fakîh ve hafız (hadîs âlimi) oldu. Yünûnî, güzel ahlâk sahibi olup, insanlara çok fâideli olur, kimseye sıkıntı vermezdi. “El-Cem’ beyn-es-Sahîhayn” adlı eseri ezberlemişti. Bana, Sahîh-i Müslim’i ezberlediğini söylemişti. Onu dört ayda ezberinden tekrar ederdi. O, Ahmed bin Hanbel’in Müsned’inin çoğunu ezberinden tekrar ederdi. Bir oturuşunda yetmiş hadîs-i şerîf ezberlerdi.”
Yünûnî ( radıyallahü anh ) yaşının ilerlemiş, ilminin pek yüksek olmasına rağmen, hadîs-i şerîf dinlemeyi, okumayı çok severdi. Ba’lebek halkı, Yünûnî’nin ( radıyallahü anh ), Kazvînî, Behâüddîn Makdisî, İbn-i Revâha, Hamevî ve başka büyük âlimlerin huzûrunda hadîs-i şerîf okumasını dinlerlerdi.
Yünûnî ( radıyallahü anh ), yüksek hâller ve kerâmetler sahibiydi. İbâdet ve muayyen vakitlerde okuduğu duâlara muntazam devam ederdi. Kerâmetlerini açıkça göstermezdi. Hâl sahiplerinden olan Şeyh Osman onun hakkında Yünûnî sekiz sene kutub oldu” demiştir.
Yünûnî ( radıyallahü anh ), sultanların yanında yüksek bir yeri vardı. Ona çok hürmet gösterirlerdi. Hattâ bir defasında, Dımeşk kalesinde Buhârî dinliyordu. Orada Sultan Eşref de vardı. Yünûnî ( radıyallahü anh ) abdest almak için kalktı. Bunun üzerine sultan da kalktı ve Yünûnî’ye kurulanması için veya ayağını basması için bir havlu takdim etti. Yünûnî’nin temizliğinden endişe etmemesi için, temizliği husûsunda yemîn etti.
Büyük hadîs âlimi Zehebî ( radıyallahü anh ) şöyle dedi: “Bir defa Melik Eşref Ba’lebek’e gelmişti, önce Yünûnî’nin evine geldi. Kapıyı çaldı, içeriden kimsin? denilince. İsmi ile kendisinin geldiğini söyledi.”
Melik Kâmil, kardeşi Eşrefin yanına gelmişti. Eşref, kardeşi Kâmil’e Şeyh Yünûni’nin güzel hâllerinden bahsetti. Bunun üzerine Sultan Kâmil, Yünûnî’yi görmek istedi. Yünûnî’nin gelmesi için Ba’lebek’e haber gönderdi. Yünûnî, Dımeşk’a gelince, Sultan Kâmil onunla görüştü, İlmî mevzûlarda konuştular. Sultan Kâmil ile Yünûnî arasında Sahîh-i Müslim’deki bir ibâre üzerinde ihtilâf meydana gelmişti. Sultan Kâmil, Yünûnî’ye; “Ben Sahîh-i Müslim’i muhtasar hâle getirdim. Üzerinde çalışma yaptım. Fakat senin dediğin gibi bir ibâre yok” dedi. Yünûnî, Sultan Kâmil’in söylediğinden başka diyordu. Nihâyet, Sultan Kâmil, birisini gönderip kendi yaptığı beş cildlik Sahîh-i Müslim muhtasarını getirtti. Sultan Kâmil cildlerden birisini, Eşref birisini, orada bulunan birisi, diğer cildi Yünûnî de cildlerden birisini aldı. Onlar, o ibâreyi arıyorlardı. Yünûnî, eline cildi alıp, ilk açışında aradıkları hadîs-i şerîfin ibâresini buldu. O hadîs-i şerîfin ibâresi, kendi dediği gibi idi. Sultan Kâmil, Yünûnî’nin çabucak bulmasına çok hayret etti. Görüşmeleri bitince, Sultan Kâmil, Yünûnî’yi Mısır tarafına almak istedi. Eşref, Sultan Kâmil’e; “Yünûnî, Ba’lebek’i hiçbir yere tercih etmez” dedi. Daha sonra Sultan Kâmil, ona pekçok hediyeler gönderdi.
Yünûnî’nin oğlu Kutbüddîn Mûsâ anlattı: “Babam emirlerden ve vezirlerden sâdece yenilecek hediye kabûl ederdi. Kendisine gönderilen bu hediyelerden bir kısmını tekrar onlara gönderir, onlar da teberrük ve şifâ niyetiyle alır, kabûl ederlerdi.”
Yünûnî ( radıyallahü anh ) fakirdi ve malı yoktu. Bununla beraber Ca’fer-i Sâdık’ın ( radıyallahü anh ) soyundan olduğu için sadaka kabûl etmezdi. (Çünkü Ehl-i Beyt sadaka almaz.)
Şeyh Abdullah’ın bir kızı vardı. Hanımına, kızını Yünûnî’ye vereceğini söyledi. Hanımı, Yünûnî’nin fakir olduğuriu, kızının ise, mes’ûd ve bolluk içerisinde yaşamasını istediğini, bu sebeble Yünûnî’ye vermek istemediğini söyledi. Bunun üzerine Şeyh Abdullah hanımına; “Ben Yünûnî ile kızımı öyle bir evde görüyorum ki, o evde bolluk ve bereket olacak, sultanlar Yünûnî’nin ziyâretine gidip gelecektir” dedi. Şeyh Abdullah’ın dediği, Allahü teâlânın izniyle aynen çıktı ve kızını Yünûnî ile evlendirdi.
Sultanlar ve oğulları, İbn-i Salâh, İbn-i Abdüsselâm, İbn-i Hâceb, Hasrî gibi meşhûr âlimler, İbn-i Cevzî ve daha başka tanınmış kadılar kendisine pekçok hürmet gösterirlerdi, İnsanlar, Yünûnî’nin ilminden ve güzel ahlâkından çok istifâde etmişler, onun yaşayışını ve gidişatını kendilerine, nümûne edinmişlerdir. Yünûnî ( radıyallahü anh ), heybetli, güzel sûretli ve vekar sahibi, mübârek bir zât idi. Hocası Şeyh Abdullah’a çok bağlı idi. Onun gibi, sünnet-i seniyyeye uymakta çok titiz idi.
Yünûnî, hocası Şeyh Abdullah ile ilgili şöyle anlatır. “Bir defa Harran’a gitmek üzere niyetlenmiştim. Çünkü, Harran’da ferâiz ilmini (Mîrâs taksimi) çok iyi bilen bir âlimin olduğunu duymuştum. Yolculuğa çıkacağım gecenin sabahında, bana Şeyh Abdullah Yünûnî’den bir mektûp geldi. Bana, Kudüs-i şerîfe gitmemi emrediyordu. Bunu okuyunca, bende bir hoşnudsuzluk hâsıl oldu. Bunun üzerine, Kur’ân-ı kerîmi açtım. Bir de ne göreyim. Yâsîn-i şerîfin yirmibirinci âyet-i kerîmesi çıktı: Burada meâlen şöyle buyuruluyordu; “Sizden bir ücret istemiyen kimselere uyun ki, onlar hidâyet üzeredirler.” Benim durumum ile, Kur’ân-ı kerîmi açınca karşılaştığım âyet-i kerîme arasında güzel bir muvafakat (uyum) olmuştu. Bunun üzerine Kudüs-i şerîfe doğru yola çıktım. Oraya varınca da, hayretimi gerektiren bir hâdise ile karşılaştım. Harran’a, ferâiz ilmi öğrenmek için yanına gitmek istediğim zât, Kudüs’te idi. Burada ondan ferâiz ilmini iyice öğrendiğim kanâati hâsıl oluncaya kadar, bu ilmi okudum.”
Yünûnî’den; iki oğlu olan; Ebû Hüseyn Hâfız ve Kutub el-Müverrik, bunlardan başka; Ebû Abdullah bin Ebû Feth, İbrâhim bin Hatem, Muhammed bin Muhib, Ebû Abdullah bin Zerrâd, İbrâhim bin Kureşi el-Ba’lî ve diğerleri hadîs-i şerîf rivâyet etmişlerdir. Yünûnî vefât edince, hocası Şeyh Abdullah’ın yanına defnedildi. Mi’râcla ilgili bir kitabı vardır.
Hadîs ve Şafiî mezhebi fıkıh âlimi. Künyesi Ebü’l-Abbâs olup ismi, Ahmed bin Abdullah bin Muhammed bin Ebû Bekr bin Muhammed’dir. 615 (m. 1218) yılında Mekke’de doğdu. Aslen Taberistanlı olduğu için Taberî, Mekke’de doğduğu için Mekkî nisbet edildi. İslâmiyete olan bağlılığı ve hizmetlerinden dolayı Muhibbüddîn, Mekke-i mükerremenin en büyük âlimi olduğu için Şeyh-ül-Harem lakabı verildi. 694 (m. 1295) yılında Mekke’de vefât etti.
Allahü teâlânın dînine hizmet için küçük yaşta ilim öğrenmeye başlayan Muhibbüddîn Ebü’l-Abbâs Taberî, Mekke’deki âlimlerden ve İslâm memleketlerinin çeşitli bölgelerinden akın akın Mekke’ye gelen âlimlerden ilim tahsil etti. Ebü’l-Hasen Ali İbni Mukayyer, Behâüddîn İbni Cümeyzî, Şuayb Zagferânî, Abdürrahmân bin Ebî Haremi ve daha birçok âlimden hadîs ilimleri öğrenip, hadîs-i şerîf dinledi. Takıyyüddîn İbni Dakîk’in oğlu Mecdüddîn Kuşeyrî’den Şafiî mezhebi fıkıh bilgilerini öğrendi. Allahü teâlânın dînine hizmet edip, rızâsına kavuşmak için çok çalıştı. Yüzbin hadîs-i şerîfi râvîleriyle birlikte ezberledi. Hadîs-i şerîfleri rivâyet eden âlimlerin de hayatlarını, güvenilir olup olmama durumlarını tek tek bilirdi. Birçok ilimde söz sahibi idi. Şafiî mezhebine göre fetvâ verirdi. Diğer mezheblerin de inceliklerine vâkıftı. Birçok âlimin bulunduğu Mekke’de, ilimde söz sahibi oldu. “Şeyh-ül-Harem” lakabı ile tanındı. Herkes ondan ilim öğrenmek, sohbetinde bulunmak için birbirleriyle yarış ederlerdi. Dünyâ malına değer vermemesi, alçak gönüllülüğü, insanlara karşı hoşgörü sahibi, yumuşak huylu, tatlı dilli ve güleryüzlü olması, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) sünnetine ve Selef-i sâlihînin yoluna uymak için çalışması sebebiyle herkes tarafından sevildi. İlmine ve nasihatlerine hürmet edildi. Büyük küçük herkese nasihatlerde bulundu. Pekçok talebe yetiştirdi. Eyyûbîlerden sonra Yemen’de bir Türk tarafından kurulan, gayesi Allahü teâlânın dînini yayıp, rızâsını kazanmak ve Allahü teâlânın kullarını dünyâ ve âhırette rahat ettirmek olan Resûlî Devletî’nin âdil ve sâlih hükümdârı Melik-ül-Muzaffer Şemseddîn Yûsuf, Muhibbüddîn Taberî’den ilim öğrenenler arasındaydı. Mekke kadısı olan oğlu Cemâleddîn Muhammed ve yine Mekke kadısı olan torunu Necmeddîn Ebû Hâmid, Şerâfüddîn Dimyâtî, Ebû Muhammed İbni Berzâlî, Ebü’l-Hasen İbni Attâr ve daha birçok âlim ondan ilim öğrendi.
Vakitlerini, Allahü teâlânın dînini öğrenmek, öğretmek ve ibâdet etmeğe harceden Muhibbüddîn Taberî, bunlardan artakalan zamanlarında pek kıymetli eserler yazdı. Bu eserlerin bir kısmı günümüze yetişemeden kayboldu. Bir kısmından istifâde edilerek meydana getirilen kitaplar, bugün elde mevcûttur. Mevcûtların ba’zılarının baskısı yapılarak, daha çok müslümanın istifâdesi sağlandı. Bu kıymetli eserlerinden ba’zıları şunlardır: “Kitâb-ür-riyâd-in-nadere fî menâkıb-il-aşare”; Kâhire’de 1327’de basılan bu eser. Cennetle müjdelenen on mübârek Sahâbînin (r.anhüm) menkıbe ve faziletlerini anlatmaktadır. “Kitâb-üz-zehâir-ül-ukbâ fî menâkıb-i Zev-il-kurbâ”; Kâhire’de 1356 (m. 1937) yılında basıldı. “Ehâdîs-i Müşkile”, “Safvet-ül-kirâ fî sîfat-i huccet-il-Mustafâ ve tevâfihi bi-ümm-ül-kurâ”, “Gâyet-ül-ihkâm fil-ehâdis-il-ahkâm”, “Hülâsat-üs-siyer fî ahvâl-i Seyyid-il-beşer” Hindistan’da 1345 yılında basılmıştır. “Muhtasar fil-hadîs”, “İstiksa-ül-beyân fî mes’ele-i şâzervân” “Hayr-ül-kirâ fî ziyâret-i ümmi-il-kurâ” “Erbeîn fil-hacc” “Avâtifün-Nusre fî tafdîl-it-tavâf alel-umre”, “Vecîzet-ül-me’ânî fî kavlihi: Men re’ânî fil-menâm fekad re’ânî”, “El-Mensûr fil-melik-ül-Mensûr”, “Es-Simt-üs-semîn fî menâkib-i ümmehât-il-mü’minîn”, (Haleb’de 1928’de basıldı) “Tenbîh-i Şîrâzî”, “Muhtasâr-ı Avârif-ül-me’ârif fit-tasavvuf li-Şihâbüddîn Sühreverdî”, “Umdet-ül-muharrer lil-Melik-ül-Muzaffer.”
Evliyânın büyüklerinden. Sofiyye-i âliyyedendir. Adı, künyesi ve sıfatı ile birlikte Şeyh-i Ekber Ebû Bekr-i Muhammed bin Ali’dir. Ebû Bekr İbn-i Arabî ismi ile de meşhûrdur. 560 (m. 1165)’da, Endülüs’de Mürsiye kasabasında doğdu. Müctehid idi. Nakil ettiği bilgilerin hepsi birer vesîkadır. Devlet ve mevki sahiblerinden gelen hediyelerin hepsini fakirlere dağıtırdı. Beşyüzden fazla kitap yazdı. Câhiller onun büyüklüğünü anlıyamadı. Âlimler, ârifler ise, veliy-yi kâmil olduğunu anladı. 638 (m. 1240)’de Şam’da vefât etti.
Muhyiddîn-i Arabî sekiz yaşında iken, babası, ba’zı sebepler yüzünden İşbiliyye’ye gitti. Orada, başta İbn-i Beşküval olmak üzere pekçok meşhûr âlimden ilim öğrendi. Zekâsı çok keskin, hafızası pek kuvvetli olup, fesahat ve belagat sahibi idi.
Birgün Muhyiddîn-i Arabî hastalandı. Hastalığın te’sîrinden bayıldı. Öyle ki, kendisini öldü zannettiler. Muhyiddîn-i Arabî baygın hâlde iken, kendisine, çirkin kara yüzlü ba’zı kimselerin eziyet etmek, sıkıntı vermek istediklerini gördü. Ayrıca bu kara yüzlüleri kovalamaya çalışan nûrânî yüzlü, hoş kokulu bir kimse kendisine yardım ediyordu. Nihâyet bu güzel kimse, ötekileri dağıttı. Onların şerrinden kendisini kurtardı. O şahsa kim olduğunu sorduğunda; “Yasin sûresi” cevâbını aldı. Kendisine gelip gözlerini açtığında, başında bekleyen, gözleri yaşla dolmuş olan babasını gördü. Yâsîn-i şerîfi okuyordu.
Muhyiddîn-i Arabî, 598 (m. 1201) yılında Endülüs’ten doğuya gidip, bir müddet Mekke’de kaldı. Sonra Mısır, Şam, Irak, Cezîre ve Anadolu taraflarına seyahat etti. Hadîs ilmini ve diğer ilimlerden bir kısmını; İbn-i Asâkir ve Ebü’l-Ferec İbn-il-Cevzî, İbn-i Sekîne, İbn-i Ülvan, Câbir bin Ebû Eyyûb gibi büyük âlimlerden öğrendi. Gittiği yerlerde büyük âlimler ile görüşüp, onlardan ilim öğrenmek sûretiyle, fen ve din ilimlerinde çok iyi yetişti.
Tefsîr, hadîs, fıkıh, kırâat gibi pekçok ilimlerde, büyük âlim oldu. Tasavvufda, Ebû Midyen Magribî, Cemaleddîn Yûnus bin Yahyâ, Ebû Abdullah Temim, Ebü’l-Hasen ve Seyyid Abdülkâdir-i Geylânî hazretlerinin rûhâniyetinden feyz aldı, yüksek derecelere kavuşup, meşhûr oldu.
Gavs-ül-a’zam Seyyid Abdülkâdir-i Geylânî hazretleri, birgün en önde gelen talebelerinden Cemâleddîn Yûnus bin Yahyâ’yı yanına çağırdı. Ona buyurdu ki: “Benden sonra, benim künyem olan Muhyiddîn isminde, Allahü teâlânın çok sevdiği evliyâsından bir kimse gelecektir. Bu hırkamı ona teslim edersin.” Yûnus bin Yahyâ, uzun yıllar sonra talebesi olan Muhyiddîn-i Arabî’ye hocasının vasıyyeti olan o hırkayı teslim etti. Muhyiddîn-i Arabî hazretleri, zamanında, ilminden ve feyzinden istifâde etmek için kendisine müracaat edilen bellibaşlı büyük âlimlerden oldu. Bir aralık Konya’ya gelip, Selçuklu Sultânı tarafından çok ikram ve hürmet gördü. Sultanlardan kendisine birçok tahsisat ta’yin olunduğu ve hediyeler gönderildiği hâlde, hepsini fakirlere sadaka olarak dağıtırdı. Sofiyye-i âliyyeden ve kelâm âlimlerinden olan Sadreddîn-i Konevî’nin hocası ve üvey babası oldu.
Hocasının üstadı olan Abdülkâdir-i Geylânî hazretlerinin hırkasını, üvey oğlu ve talebesi olan Sadreddîn-i Konevî’ye giydirdi.
Muhyiddîn-i Arabî, öğretmekte ve tasavvufda ilerletmekte çok kabiliyet sahibiydi. Vehhâbîlerin türeyeceğini ve yollarının bozuk olacağını tâ o zamanda kerâmet olarak haber verdiği için, Vehhâbîler Muhyiddîn-i Arabî’yi sevmez ve hakkında çirkin sözler sarf ederler. Büyük âlimler, Muhyiddîn-i Arabî’nin hâl, makam ve ilim bakımından pek yüksek olduğunu bildirmişlerdir. Evliyânın büyüklerinden Ebû Midyen Magribî ona; “Âriflerin Sultânı” demişdir. Şeyh Safiyyüddîn bin Ebû Mensûr onun hakkında; “O, şeyhdir, imamdır. Hem de tam kâmil ve hakîkati bulanlardandır. Onu üstün irfan sahiplerinin başında saymak lâzımdır, öyle açık gönül âlemi vardı ki, özüne erip, bulduğu herşeyi oradan geçirir ve bulurdu. Keşf âlemi açık ve aydınlıktı. Kavuştuğu hâllere gelince, ancak “Hârika” diye vasıflandırmak mümkündür. En tatlı feyizler onun gönlüne akardı. Hak âlemine yaklaştıran merdivenlerin en üst basamağında onun da yeri vardı. Bilhassa velâyet ahkâmına dâir tasavvuf deryasında pek uzun kulaçlar atardı. O ummanın da sür’atli bir yüzücüsü idi. Ve nihâyet o, bu yolda vaz geçilmez bir zât idi. Böyle kabûl edip, onun şânını bu şekilde yüceltmek ona lâyıktır” derdi.
Talebelerinden Sadreddîn-i Konevî şöyle anlatmıştır: “Hocam İbn-i Arabî, geçmiş peygamberlerin ve velîlerin rûhlarından istediği ile rü’yâsında veya uyanık iken görüşürdü.”
Şeyh-i Ekber Muhyiddîn-i Arabî hazretleri, Hızır aleyhisselâm ile karşılaşmasını şöyle anlatır: “Hocalarımdan Ebü’l-Abbâs hazretleri bir zâtı anlatıyordu. Ben, hocamın bu zât hakkında beslediği hüsn-i zanna hayret ettim. O kimsenin ba’zı uygun olmayan hareketlerinin olduğunu söyledim. O gün evime giderken, yolda bir kimse ile karşılaştım. O zâtın yüzü nûr ile dolu olup, ayın ondördü gibi parlıyordu. Bana selâm verdikten sonra; “Ey Muhyiddîn! Üstadın Ebü’l-Abbâs’ın o zât hakkındaki sözleri doğrudur. Onu tasdik et” buyurdu. Ben hayret etmiştim. Geriye dönüp hocama durumu anlattım. Bana; “Sana söylediğim sözün doğru olduğunu isbât etmek için Hızır aleyhisselâmdan yardım istedim” buyurdu. Bunun üzerine hocama i’tirâz şeklinde hiçbir sözde bulunmayacağıma söz verdim ve tövbe ettim.”
“Yine birgün Tunus limanında idim. Vakit gece idi. Kıyıya yanaşmış gemilerden birisinin güvertesine çıktım. Etrâfı seyretmeye başladım. Denizin üzerinde ay doğmuş, fevkalâde güzel bir manzara teşkil ediyordu. Bu manzarayı, cenâb-ı Hakkın herşeyi ne kadar güzel ve yerli yerinde yarattığını tefekkür ederken dalmıştım. Birden ürperdim. Uzaktan, uzun boylu, beyaz sakallı bir kimsenin suyun üzerinde yürüyerek geldiğini gördüm. Nihâyet yanıma geldi. Selâm verip ba’zı şeyler söyledi. Bu arada ayaklarına dikkatle baktım, ıslak değildi. Konuşmamız bittikten sonra, uzakta bir tepe üzerindeki Menare şehrine doğru yürüdü. Her adımında uzun bir mesafe katediyordu. Hem yürüyor, hem de Allahü teâlânın ismini zikrediyordu. O kadar güzel, kalbe işleyen bir zikri vardı ki, kendimden geçmiştim. Ertesi gün şehirde bir kimse yanıma yaklaşarak selâm verdi ve; “Gece gemide Hızır aleyhisselâm ile neler konuştunuz? O neler sordu, sen ne cevap verdin?” dedi. Böylece gece gemiye gelenin Hızır aleyhisselâm olduğunu anladım. Daha sonraları Hızır aleyhisselâm ile zaman zaman görüşüp sohbet ettik, ondan edeb öğrendim.
“Bir defasında uzak memleketlere seyahate çıkmıştım. Gemimiz bir şehirde mola verdi. Vakit öğle üzeriydi. Namaz kılmak için harâb olmuş bir mescide gittim. Oraya gayr-i müslim bir kimse de gelmiş etrâfı seyrediyordu. Onunla biraz konuştuk. Peygamberlerden (aleyhimüsselâm) meydana gelen mu’cizelerle, evliyâdan hâsıl olan kerâmetlere inanmıyordu. Biz konuşurken, mescide birkaç seyyah geldi. Namaza durdular, içlerinden biri, yerdeki seccadeyi alıp, havaya doğru kaldırıp yere paralel durdurdu. Sonra üzerine çıkıp namazını kıldı. Dikkatlice baktığımda, onun Hızır aleyhisselâm olduğunu anladım. Namazdan sonra bana dönerek; “Bunu, şu münkir kimse için yaptım” dedi. Mu’cize ve kerâmete inanmıyan o gayr-i müslim, bu sözleri işitince insaf edip müslüman oldu.”
Muhyiddîn-i Arabî, birgün Ebü’l-Abbâs hazretlerine yazdığı mektûbunda; “Bana duâ ve teveccüh etmenizi istirhâm ediyorum. O halde geleyim ki, kalbinizden geçirdiğiniz bir suâlin cevâbını verebileyim” diye yazdı. Bir zaman sonra Ebü’l-Abbâs’dan mektûbun cevabı geldi. Yazıyordu ki: “Evvelki gece, ma’nâ âleminde bir dâire şeklinde toplanan velîleri gördüm. Onların da ortalarında iki zât var idi. Bunlardan birisi Ebü’l-Hasen bin Sibân idi. Diğeri de Endülüslü idi. O sırada kalbime hafiften bir nidâ geldi. Bir âyet-i kerîme okundu. Bunun üzerine ikisi birden secdeye kapandılar. Yine hafiften; “Secdeden hangisi önce kalkarsa, o “Kutb” ve “Gavs” dır” denildi. Merakla bekliyorduk, önce Endülüslü başını kaldırdı. Endülüslüye dilimi oynatmadan ya’nî kalbimden bir suâl sordum. Bana dönerek bir defa üfürdü. Onun bu nefesinde sorduğum sorunun cevâbı var idi. Onun bu cevâbına, hem ben, hem de oradaki bütün velîler hayran kaldılar. Endülüslünün yüzüne dikkatle baktım, sen idin.”
Zenginlerden biri, Muhyiddîn-i Arabî hazretlerine kıymetli bir ev bağışlamıştı, İbn-i Arabî hazretleri bu evde oturuyordu. Birgün bir fakir gelip dedi ki: “Allah rızâsı için bana birşey ver.” Muhyiddîn-i Arabî hazretleri de buyurdu ki “Bu evden başka birşeyim yoktur. Al onu sana vereyim. Senin olsun.” Böyle söyleyip, evi o fakire verip orayı terketti.
Birgün sohbetine inkarcı bir felsefeci gelmişti. Bu felsefeci Peygamberlerin mu’cizelerini inkâr ediyor, filozof olduğu için herşeyi felsefe ile çözmeye kalkışıyordu. Soğuk bir kış günüydü. Ortada, içinde ateş bulunan büyük bir mangal vardı. Filozof dedi ki: “Avamdan insanlar, Hazreti İbrâhim’in (aleyhisselâm) ateşe atıldığı ve yanmadığı kanâatindedirler. Bu nasıl olur? Zîrâ ateş herşeyi yakar kavurur. Çünkü yakma özelliği vardır.” Devam edip bir takım sözler söyleyince Muhyiddîn-i Arabî hazretleri; “Allahü teâlâ, Enbiyâ sûresinin 69. âyet-i kerîmesinde meâlen; “Biz de: Ey ateş İbrâhim’e karşı serin ve selâmet ol, dedik” buyurmaktadır.” dedi. Ortada bulunan mangalı alıp, içindeki ateşi filozofun eteğine döktü ve eliyle ateşi iyice karıştırdı. Bu hâli gören filozof donup kalmıştı. Ateşin, elbisesini ve Muhyiddîn-i Arabî hazretlerinin elini yakmadığını ve tekrar mangala doldurduğunu görünce iyice şaşırmıştı. Ateşi tekrar mangala doldurup, filozofa; “Yaklaş ve ellerini ateşe sok” deyince, filozof ellerini uzatır uzatmaz, ateşin te’sîrinden hemen geri çekti. Muhyiddîn-i Arabî bunun üzerine; “Ateşin yakıp yakmaması, Allahü teâlânın dilemesiyledir” buyurdu. Filozof onun bu kerâmetini görünce, Kelime-i şehâdet getirerek müslüman oldu.
Muhyiddîn-i Arabî hazretleri, İmâm-ı Gazâlî’ye muhabbet ve bağlılığından, Şam’da Gazâliye Medresesi’nde çok oturur, İmâm-ı Gazâlî hazretlerinin eserlerini okurdu. Birgün müderris derse gelmedi. Muhyıddîn-ı Arabî orada idi. Fakîhler kendisine; “Efendim, bugün bize dersi siz veriniz deyip ısrar ettiler. O da; “Ben Mâlikî mezhebindenim. Madem ki çok ısrar ediyorsunuz akşamki dersinizi söyleyiniz” buyurdu. İmâm-ı Gazâlînin fıkha dâir (Vesît) kitabından bir yer gösterdiler. Muhyiddîn-i Arabî onlara ders verdi. Uzun uzun îzâh ve açıklamalar yaptı. Öyle ki, onlar, “Biz böyle bir üstâd görmedik” dediler.
Muhyiddîn-i Arabî hazretleri, “Fütûhât-i Mekkiyye” isimli kitabını Mekke’de yazdı, sonra Irak’a geldi. Bu kitabı kendisinden istediler. “Yazdığım nüsha Mekke’dedir” dedi. “Yanınızda olmasını ve onu okumayı çok isterdik!” dediler. Bunun üzerine, bu büyük kitabı ezberden onlara söyledi, yazdılar. Mekke’deki nüsha gelince, karşılaştırdılar, aralarında hiç fark yok idi.
Horasan’da Muhyiddîn-i Arabî hazretlerine çok dil uzatan, ona ve onu sevenlere eziyet eden bir adam vardı. Çok eziyet görenler, Muhyiddin-i Arabî’ye bunu şikâyet edip, sabra tahammülümüz kalmadı, cezasını veriniz dediler. O da; “Bana şöyle şöyle bir bıçak getirin” buyurdu. Bir kâğıdı insan şeklinde yapıp, bıçakla kesti ye; “Ey cemâat, şu anda, Horasan’daki o inatçı adamı boğazladım. Evindeki duvarın çatısındaki köprü şeklindeki kalası kaldırdım ve bıçağı onun altına koydum. Onu yirmi kişiden az insan kaldıramaz. Bıçağın üzerine, onun kanı ile, bunu Muhyiddîn-i Arabî boğazladı diye yazdım” buyurdu. Şikâyet edenlerden biri Horasan’a gitti. O evi buldu. Filân kimse, falan günde, falan saatte onu kesti dediler. Hâdise, hocalarının buyurduğu şekildeydi. Onlara vâkı’ayı anlattı. Birçokları töhmetten kurtuldu. Bildirilen kalası kaldırdılar. Bıçağı ve yazıyı, Muhyiddîn-i Arabî’nin buyurduğu hâlde buldular.
Bir kimse, Muhyiddîn-i Arabî hazretlerinin büyüklüğüne inanmaz, ona buğz ederdi. Her namazının sonunda da ona on defa la’net etmeyi kendisine büyük bir vazîfe kabûl ederdi. Aradan aylar geçti, adam öldü. Cenâzesinde Muhyiddîn-i Arabî de bulundu. Cenâzenin affedilmesi için cenâb-ı Hakka yalvardı. Definden sonra arkadaşlarından biri, Muhyiddîn-i Arabî’yi evine da’vet etti. O evde bir müddet murâkabe hâlinde bekledi. Bu arada yemekler gelmiş, soğumuştu. Ancak saatler sonra murâkabeden gülümseyerek ayrıldı ve yemeğin başına gelip buyurdu ki: “Bana hergün namazlarının sonunda on defa la’net okuyan bu kimse, af ve mağfiret edilinceye kadar Allahü teâlâya hiçbir şey yememek ve içmemek üzere ahdetmiştim. Onun için bu hâlde bekledim. Yetmişbin Kelime-i tevhîd okuyarak rûhuna bağışladım. Elhamdülillah, Rabbim dileğimi kabûl buyurdu. Artık yemek yiyebilirim.”
Şeyh-i Ekber Muhyiddîn-i Arabî Mısır’a giderken, yolda şâhid olduğu bir hâdiseyi şöyle anlatır: “Yolda, otlar arasında hayâtının otuz yılını geçiren bir kimseyle karşılaştım. Bu zâtın hâllerini çok beğendim. Yanında kaldığım üç gün zarfında hep ibâdetle meşgûl oldu. Yalnız o, günde bir defa deniz kenarına gidip üç balık tutardı. Bunlardan birini yer, birini misâfirine ikrâm eder, birini de yeniden suya bırakırdı. Ayrılacağım zaman vedâlaştık, sonra nereye gideceğimi sordu. Mısır’a gideceğimi söyleyince; “Benim üstadım da Mısır’dadır. Acaba oraya varınca hocama, benim hürmet ve selâmlarımı söyler misin? Bana nasihat buyurmasını istirhâm ediyorum” dedi. Ben de; “Peki” dedim. Fakat hayret ettim. Çünkü hocam diye bahsettiği o kimseyi tanıyordum. Dünyâya meyl etmiş zengin bir kimse idi. Nihâyet onu, Mısır’da sarayda buldum. Görünüşte büyük debdebe içinde bir hayâtı vardı. Talebesinin selâm ve hürmetini söyledikten sonra, nasihat istediğini de bildirdim.” Dedi ki: “Ona söyleyiniz, gönlünden dünyâ muhabbetini silsin.” Bu kimsenin yaşadığı hayat ile söylediği söze hayretim daha çok arttı. Dönüşümde, o talebeye hocasının sözlerini aktarınca derinden bir ah çekti ve; “Ben burada otuz senedir cenâb-ı Hakka ibâdet yapıyorsam da, hakîkatta gönlümde hâlâ dünyâ sevgisi vardır. Üstadım dünyâ ni’metleri ve zînetleri içinde yaşıyorsa da, kalbinde zerre kadar dünyâ muhabbeti yoktur, İşte aramızdaki fark budur” dedi.”
Şeyh-i Ekber anlatır. “Mısır’da âlimlerin ve velîlerin da’vet edildiği bir ziyâfete gittik, yemekten sonra duâ yapıldı. O sırada güveç yemeğinin yapıldığı çömlek, durduğu yerde parçalandı. Âlimlerden birisi; “Ey âlimler ve ma’rifet sahipleri, bu çömleğin kırılmasındaki hikmet nedir?” dedi. Ba’zıları; “Bu çömlek, hâl lisânı ile; “Allahü teâlânın sevdiği kullar benden yemek yedi. Bu şeref bana kâfidir. Eğer kırılmasam, bundan sonra benimle yine yemek pişirerek, soğanla sarımsakla kokuturlar. Bu kazandığım zevki bir daha bulamam korkusuyla kırıldım” diyor dediler. Herkes kendisine göre çömleğin kırılmasındaki hikmeti anlatırlarken bana da sordular. Ben de; “Bu çömlek, lisân-ı hâl ile; “Bir kalbin içine Allahü teâlânın muhabbeti girdikten sonra başka birşeyin muhabbeti girmemelidir. Şayet girerse, o kalb benim gibi kırılmalıdır” diyor” dedim. Bu söze orada buluhan herkes memnun oldu. Doğrusu da budur, dediler.
Muhibbüddîn-i Taberî, vâlidesinden şu hâdiseyi rivâyet etti: “Şeyh-i Ekber Muhyiddîn-i Arabî hazretleri, birgün Kâ’be-i muazzamada, Kâ’be’nin ma’nâsı hakkında bir va’z veriyordu. İçimden onun söylediklerini inkâr ettim. O gece, ma’nevî ma’nâda Kâ’be’nin Muhyiddîn-i Arabî’nin etrâfında döndüğünü, onu tavaf ettiğini gördüm.”
Şihâbüddîn Sühreverdî ile Muhyiddîn İbni Arabî yolda karşılaştılar. Bir saat kadar sonra birşey konuşmadan ayrıldılar. Daha sonra Sühreverdî’ye denildi ki: “İbn-i Arabî hakkında ne dersin?” Buyurdu ki: “Hakîkatler deryası, kutb-i kebîr ve gavs’dır.”
İbn-i Arabî’ye Sühreverdî’den sorulunca buyurdu ki: “Baştan ayağa kadar sünnet-i seniyye ile doludur.”İRûhlar ile nasıl görüşüyorsunuz?” diye sordular. Onlara verdiği cevapta; “Üç şekilde: 1) Rü’yâ yoluyla, 2) Onların rûhâniyetlerini da’vet edip görüşerek, 3) Bedenimden rûhumu ayırıp, rûhumla onların yanına giderek” buyurdu.
Muhyiddîn-i Arabî, Fütûhât-ı Mekkiyye kitabında buyuruyor ki: “Âdem aleyhisselâm, Hazreti Yahyâ, Hazreti Yûsuf, Hazreti İdrîs, Hazreti Mûsâ, Hazreti İbrâhim aleyhimüsselâm ile görüştüm. Hepsinden ma’rifete âit bilgiler öğrendim. Her biri bana iltifât ederek; “Hoş geldin yâ Vâris-i Muhammedi dediler.”
Yine Fütûhât’ın başka bir sahifesinde; “Fas’da bir câmide namaz kıldırıyordum. Mihrâbda iken bir anda vücûdumun her tarafı bir göz oldu. Her tarafımdan görüyordum. Etrâfımdaki insanları, cemâate sonradan gelenleri gördüğüm gibi, Kâ’be-i muazzamayı dahî görüyordum” buyuruyor.
Muhyiddîn-i Arabî hazretleri vasıyyetinde buyuruyor ki: “Ey nefsinin kurtuluşunu isteyen kimse. Herşeyden önce sana lâzım olan, sana kendi ayıb ve kusûrlarını gösterecek, seni nefsine itâattan kurtaracak bir üstâd (hoca) lâzımdır. Şayet böyle bir zâtı aramak için uzak memleketlere gideceksen, sana ba’zı nasihatlerde bulunayım. O zâtı bulduğun zaman, onun huzûrunda, yıkayıcının elindeki meyyit, (ölü) gibi ol. (Çünkü meyyit, yıkayıcının irâdesine göre hareket eder. Yıkayıcı onu istediği tarafa çevirir. Meyyit, yıkayıcıya asla i’tirâz etmez.) Sakın hatırına o zâta karşı i’tirâz gelmesin. Hâlini ondan gizleme ve onun yerine oturma. Elbisesini giyme. Onun huzûrunda, kölenin, efendisinin huzûrunda oturuşu gibi otur. Sana emrettiği şeyi yap. Sana emrettiği şeyi iyice anla ve iyi öğrenmeden o işin peşinde koşma. Ona bir rü’yânı veya başka bir hâlini arz ettiğin zaman, ona cevâbını sorma, ona düşman olandan Allah için uzak dur. O düşman ile beraber olma. Arkadaşlık etme. Hocanı seveni sev ve ona yardımcı ol.
O zâta, hiçbir işinde i’tirâz etme. Bunu niçin böyle yaptın? deme. Sana ne iş vermişse onu yap. Öyle otur ki, o zâtın, senin oturuşundan haberdâr olduğunu unutma. Edebi asla terketme. Yolda giderken onun önünde yürüme. Devamlı ona bakma. Çünkü böyle yapmak, hayayı azaltır, ona karşı hürmeti kalbten çıkarır. Ona olan sevgini, onun emirlerine uyup, yasak ettiklerinden sakınmak sûretiyle göster. O zâta yemek ve yiyecek takdim ettiğin zaman, diğer lâzım olan şeyler ile beraber önüne bırak, kapının yanında edeble dur. Eğer sana seslenirse cevap ver. Yoksa yemeğini yiyinceye kadar bekle. Yemeğini yiyip sana sofrayı kaldırmanı söylediği zaman hemen kaldır. Sofrada birşeyler kalıp, senin yemeni emrettiği zaman, i’tirâz etmeden ye. Başkasına verme.
O zâtın mekrinden çok sakın ve kork. Çünkü ba’zan onların, talebelerine mekirleri vardır. Onunla beraber olduğunda pek dikkatli ol. Eğer senden o zâta karşı edebe uymayan bir husûs meydana gelip, onun bundan haberi olduğu hâlde, sana müsamaha gösterdiğini, seni cezalandırmadığını görürsen, bil ki bu onun sana mekridir. O zât, bulunduğu yerden çıkıp gitmek istediği zaman ona nereye gidiyorsun? deme. Ona, işleri husûsunda sana görüşünü sormadan, görüş beyân etme. Şayet seninle istişâre ederse, ona göre muvâfık olanın, sana göre de muvafık olduğunu söyle. Haddizatında onun seninle meşveret etmesi, senin görüşüne muhtaç olduğundan değil, sana olan sevgisindendir.
Böyle bir zâtı aradığın müddet içerisinde, şunlara dikkat et: İlk yapacağın şey; tövbe etmek, üzdüğün kimseleri râzı etmek, üzerinde hakkı bulunanlara haklarını geri vermek, günah ve isyan içerisinde geçen ömrün için ağlamak, ilim ile meşgûl olmaktır. Abdestsiz olma. Abdestini şartlarına uygun al. Abdestin bozulunca, hemen abdestini al. Abdest aldığın zaman iki rek’at namaz kıl. Cemâatle beş vakit namaza ve evinde nafile namaza devam et.
Abdesti en güzel ve şartlarına uygun olarak al. Her hareket ve işine Besmele ile başladığın gibi, abdest almaya da Besmele ile başla. Ellerini, dünyâyı terk etme niyeti ile yıka. Ağzına gelince, ağzı yıkarken okunan duâları oku. Tevâzu ve huşû’ içersinde, kibir hâlinden sıyrılmış bir vaziyette burnuna su al. Yüzünü haya ederek yıka. Ellerini, dirseklere kadar tevekkül hâli üzere yıka. Başını, kendini alçaltarak, muhtaç kabûl eden kimsenin tavrı ile mesh et. Kulaklarını, en güzel ve doğru sözleri dinlemek için mesh et. Ayağını da müşâhede toprağına basmak için yıka. Sonra Allahü teâlâya hamd-ü senada bulun. Resûlullaha ( aleyhisselâm ) salât-ü selâm oku. Sonra, namaz kılarken, Allahü teâlânın huzûrunda durur gibi dur. Yüzün ile Kâ’be-i muazzamaya döndüğün gibi, kalbin ile de Allahü teâlâya dön. Kul olduğunu, Rabbine ibâdet ettiğini düşünerek, hürmetle tekbîr al. Rükû’dan kalkınca, secdede ve diğer bütün hareketlerinde, Allahü teâlânın kudreti ile yaşadığını düşün. Selâm verinceye kadar ve selâm verdikten sonra, bu düşünce üzere kal. Evine girdiğin zaman da iki rek’at namaz kıl.
Acıkmadıkca yeme. Yemeği doymadan bırak. Fazla su içme. Yemeği ihtiyâcın kadar ye. Yemek yerken, lokmayı ne büyük ne de küçük alma. Orta derecede al. Lokmayı ağzına kor iken, Besmele-i şerîfeyi oku. Lokmayı iyice çiğne, sonra yut Yemekten sonra Allahü teâlâya hamd-ü senada bulun.”
Muhyiddîn-i Arabî ( radıyallahü anh ), “Şeceret-ül-Kevn” isimli risalesinde buyuruyor ki: İbn-i Abbâs’dan ( radıyallahü anh ) nakledilen hadîs-i şerîfi, Mu’âz bin Cebel şöyle rivâyet etti: “Birgün Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) ile birlikte, Ensârdan birinin evinde toplanmıştık. Cemâat hâlinde otururken kapı vurularak; “Ey ev sahibi! İçeridekiler! İçeri girmem için bana izin verir misiniz? Benim sizden bir dileğim ve görülecek bir işim var” dedi. Bunun üzerine herkes, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) mübârek yüzüne bakmaya başladı. Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) duruma vâkıf oldu ve buyurdu ki: “Bu seslenen kimdir, bilir misiniz?” Biz hep birden; “Allahü teâlânın Resûlü daha iyi bilir” dedik. Bunun üzerine Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ); “O, la’in İblîs’tir. Allahın la’neti onun üzerine olsun” buyurdu. Bunun üzerine hemen Hazreti Ömer, “Yâ Resûlallah! izin veriniz onu öldüreyim” dedi. Peygamber efendimiz, bu izni vermeyip buyurdular ki; “Dur, yâ Ömer! Bilmiyor musun ki, ona belli bir zamana kadar mühlet verilmiştir, öldürmeyi bırak.” Sonra şöyle buyurdu: “Kapıyı ona açın gelsin. O buraya gelmek için izin almıştır. Diyeceklerini anlamaya çalışınız. Size anlatacaklarını iyi dinleyiniz!”
Kapıyı ona açtılar, içeri ihtiyâr bir kimse girdi. Gözü şaşı idi. Köse olan çenesinde, altı veya yedi kadar kıl sallanıyordu. At kılı gibiydi. Gözleri yukarı doğru açılmıştı. Dudakları, bir manda dudağına benziyordu. Sonra şöyle selâm verdi: “Selâm sana Yâ Muhammed! Selâm size ey cemâat-ı müslimîn!” Onun bu selâmına Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) şöyle mukâbele buyurdular: “Selâm Allahındır yâ la’in! Bir iş için geldiğini duydum. Nedir o iş?” Şeytan şöyle anlattı: “Benim buraya gelişim, kendi arzumla değildir. Mecbûr kaldığım için geldim.”
Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ); “Nedir o mecbûriyet?” diye sordular. Şeytan; “İzzet sahibi olan Allahın katından bana bir melek gelip dedi ki: “Allahü teâlâ sana emrediyor. Zelîl bir hâlde, tevâzu ile habîbim Muhammedin huzûruna gideceksin. Âdemoğullarını nasıl aldattığını, O’na bir bir anlatacaksın. Sonra O, sana ne sorarsa, doğrusunu söyleyeceksin. Söylediklerine bir yalan katarak doğruyu söylemezsen, seni kül ederim. Rüzgâr savunur. Düşmanlarının önünde seni rüsvâ ederim” buyurdu. “Yâ Muhammed! işte sana bunun için geldim, istediğini bana sor. Şayet bana sorduklarına doğru cevap vermezsem, düşmanlarım benimle eğlenecek. Muhakkak olan şudur ki, düşmanlarımın eğlencesi olmaktan bana daha ağır ve zor gelen birşey yoktur” dedi! Bundan sonra Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Madem ki sözlerinde doğru olacaksın, o halde bana anlat: Halk arasında en çok sevmediğin kimdir?” İblîs la’ininin cevâbı biraz gecikti. Zira Resûlullahın şahsı ile alâkalı idi. Bu konuşmaları hepimiz merakla ve sabırla dinliyorduk. Çünkü bu konuşma, ümmet-i Muhammedin geleceği ile alâkalı idi. Belki de böyle bir hâdiseye bir daha rastlıyamayacak, düşmanımızın tavrını tesbitte güçlük çekecektik. Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) sorusunu tekrarladılar “Madem ki yalan söylemeyeceksin, o hâlde bana anlat. En çok sevmediğin kimdir?” Şeytan, “Sensin Yâ Muhammed! Allahın yarattıkları arasında senden daha çok sevmediğim kimse yoktur. Sonra, senin gibi kim olabilir ki?” diye cevap verdi. Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) tekrar sordular “Benden sonra ençok kimlere buğz edip sevmezsin?” Şeytan; “Allahın emir ve yasaklarına uyan, haramlardan kaçınan, varlığını Allah yoluna veren bir gence buğz edip, onu sevmem” dedi. Bundan sonraki konuşmalar soru-cevap şeklinde şöyle devam etti: Peygamberimiz ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Sonra kimi sevmezsin?” “Din-i İslama hizmette sabırlı olup, şüpheli işlerden sakınan âlimi” “Sonra” “İhtiyâcını hiç kimseye söylemiyen ve hâlinden şikâyet etmiyen sabırlı fakiri.” “Peki, bu fakirin sabırlı olduğunu nereden bilirsin?” “Ey Muhammed! ihtiyâcını kendi gibi birisine açmaz! Her kim ihtiyâcını kendi gibi birine üç gün üst üste anlatırsa, Allah onu sabredenlerden saymaz. Sabreden kimse böyle olmaz. Dolayısıyla onun sabrını, hâlinden, tavrından ve şikâyet etmeyişinden anlarım.” “Sonra kim?” “Şükreden zengin.” “Peki o zenginin şükreden olduğunu nasıl anlarsın?” “Aldığını helâl yoldan kazanıyor ve hayırlı olan yere harcediyorsa, bilirim ki o şükreden bir zengindir.” Peygamber efendimiz mevzûu değiştirerek buyurdu ki: “Peki ümmetim namaza kalkınca senin hâlin nice olur?” “Yâ Muhammed! Beni bir sıtma tutar, titrerim.” “Neden böyle oluyorsun ey la’in?” “Çünkü, bir kul Allah için secde ederse, bir derece yükselir.” “Peki ya oruç tuttukları zaman nasıl olursun?” “Onlar iftar edinceye kadar bağlanırım.” “Ya hac yaptıkları zaman nasıl olursun?” “O zaman çıldırırım.” “Ya Kur’ân-ı kerîm okudukları zaman nasıl olursun?” “O zaman da tıpkı ateşte eriyen bir kurşun gibi eririm.” “Ya sadaka verdikleri zaman hâlin nasıl olur?” “İşte o zaman hâlim pek yaman olur. Sanki sadaka veren, testereyi eline alıp beni ikiye böler.” Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) “Neden böyle testere ile ikiye biçilirsin yâ Ebâ Mürre?” diye sebebini sordular. Bunun üzerine şeytan, “Anlatayım. Çünkü sadakada dört güzellik vardır. Bunlar: 1. Allah sadaka verenin malına bereket ihsân eder. 2. O sadaka, vereni, insanlara sevdirir. 3. Allahü teâlâ, onun verdiği sadakayı Cehennemle arasında bir perde yapar. 4. Allahü teâlâ, belâyı, sıkıntıyı ve günahları ondan def eder.”
Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) Eshâb-ı Kirâm hakkında da ba’zı sorular sordu: “Ebû Bekr için ne dersin?” Şeytan dedi ki: “O, bana câhiliyet devrinde dahî itaat etmedi, İslâma girdikten sonra bana nasıl itaat eder?” “Peki ya Ömer bin Hattâb için ne dersin?” İblîs dedi ki: “Allaha yemîn ederim ki, onu her gördüğüm yerden kaçtım.” “Peki, Osman bin Affân için ne dersin?” İblîs dedi ki: “Ondan çok utanırım. Allahü teâlânın melekleri ondan nasıl utanırlarsa, ben de öyle utanırım.” “Peki, Ali bin Ebî Talib için ne dersin?” “Onun elinden bir kurtulabilsem, benim yakamı bırakıp kendi başıma bir kalabilsem. Fakat o beni hiç bırakmaz.”
Bundan sonra Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Ümmetime saadet ihsân eden, seni de tâ belli bir zamana kadar şaki kılan Allaha hamdolsun.” Bu sözleri işiten la’in şeytan şöyle dedi: “Heyhat! Ümmetinin saadeti nerede? Ben, o belli vakte kadar diri kaldıkça, sen ümmetin için kendini nasıl rahat hissedersin. Ben, onların damarlarına girerim. Etlerine karışırım. Ama onlar, benim bu hâlimi göremez ve bilemezler. Beni yaratan ve kıyâmet kopuncaya kadar bana hayat veren Allaha yemîn ederim ki, onların hepsini azdırırım. Câhillerini ve âlimlerini, ümmîlerini ve okumuşlarını, fâcirlerini ve âbidlerini, hâsılı bunların hiçbiri elimden kurtulamaz. Ancak Allahın ihlâslı olan hâlis kullarını azdıramam.” Peygamberimiz ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Sana göre ihlâs sahibi olan muhlis kullar kimlerdir?” İblîs dedi ki: “Yâ Muhammed! Bir kimse parasının, malının ve mülkünün sevgisini kalbine koymuşsa, o ihlâs sahibi değildir. Para ve mal sevgisini kalbine koymamışsa, övülmekten ve medhedilmekten hoşlanmıyorsa, bilirim ki o ihlâs sahibidir. Hemen onu bırakıp kaçarım. Bir kimse, malı ve övülmeyi sevdiği, kalbi de dünyâ arzularına bağlı kaldığı müddetçe, bana ençok itaat edenler arasına girmiştir. Bildiğiniz gibi mal sevgisi, büyük günahların en büyüğüdür. Ayrıca baş olma sevgisi de büyük günahların arasındadır.
Yâ Muhammed! Bilmez misin ki, benim yetmişbin çocuğum var. Bunların herbirinin vazîfesi başkadır. Ayrıca herbirine yetmişbin şeytan yardımcıdır. Bunların bir kısmını, âlimlerin yoldan çıkması için vazîfelendirdim. Bir kısmını gençlere yolladım. Ba’zılarını ihtiyâr kadınlara musallat ettim. Gençlerle aramızda hiçbir anlaşmazlık yoktur. Onlarla çok iyi geçiniriz. Çocuklar ise bizimkilerle istedikleri gibi oynarlar. Çocuklarımın bir kısmını âbidlerin, bir kısmını da zâhidlerin peşine gönderdim. Onlar, bunların yanına girer, hâlden hâle sokarlar. Bir tepeden diğerine dolaştırıp dururlar. O hâle gelirler ki, sebeblerden herhangi birine sövmeye başlarlar, işte böylece onları ihlâssız hâle getiririm. Artık yaptıkları ibâdeti ihlâssız yaparlar da farkında bile olmazlar. Bilmezmisin yâ Muhammed? Râhib Bersisa, Allaha tam yetmiş yıl ihlâs ile ibâdet etti. Ona öyle ihsânlarda bulunuldu ki, her duâ ettiği hasta, onun duâsı bereketiyle şifâ buluyordu. Onun peşine takıldım, hiç bırakmadım. Zinâ etti, katil oldu. Sonunda da küfre girip kâfir oldu.”
İblîs, bundan sonra kötü huylar üzerinde durarak, bunların herbirinden nasıl istifâde ettiğini anlattı.
“Yâ Muhammed! Bilirsin ki, yalan bendendir ve ilk yalan söyleyen de benim. Kim yalan söylerse, o benim dostumdur. Kim yalan yere yemîn ederse, o da benim sevgilimdir. Âdem’e ve Havva’ya yalan yere Allah adına yemîn ettim, dedim ki: “Muhakkak, ben size nasihat ediyorum.” Bunu yaparım, çünkü yalan yere yemîn gönlümün eğlencesidir.
Gıybet ve koğuculuk, benim meyvelerim ve şenliğimdir.
Yâ Muhammed! Şimdi de namazını kılmayıp da tehir edenleri anlatayım. O, her ne zaman namaza kalkmak isterse tutar, ona vesvese veririm. Derim ki, henüz vakit var. Sen ise meşgûlsün. Şimdilik işine bak, sonra kılarsın. Böylece o, vakti çıktıktan sonra namazını kılar. Bu sebepten, onun kıldığı namazı yüzüne atılır. Şayet o kimse beni mağlup ederse, ona insan şeytanlarından birini gönderirim. Böylece onu vaktinde namaz kılmaktan alıkoyarım. O, bunda da beni mağlup ederse, bu defa onun hesabını namazda görmeye bakarım. O namazda iken, “Sağa bak, sola bak” derim. O da bakar. Bakınca, onun yüzünü okşar, alnından öperim. Sonra ona; “Sen yaramaz bir iş yaptın” diyerek huzûrunu bozarım. Şayet yine ona mağlup olursam, tek başına namaz kıldığı zaman yanına giderim. Ve, çabuk çabuk kılmasını emrederim. O da, namazını çabuk kılmaya başlar. Tıpkı horozun, gagasıyla yerden birşeyler topladığı gibi. Bu işi ona yaptıramazsam, bu defa cemâatle namaz kılarken onun yanına varırım. Başına bir gem takar, başını İmâmdan evvel secdeden ve rükû’dan kaldırırım. Yine İmâmdan evvel de secde ve rükû’ yaptırırım. O böyle yaptığı için, kıyâmet günü Allah onun başını merkep başına çevirir. O kimse beni burada da mağlup ederse, ona namazda parmaklarını çıtlatmasını emrederim. Böylece o kimse, beni tesbih edenlerden olur. Şayet bu işi ona namaz içinde yaptıramazsam, ona esneme veririm. Bu esneme esnasında elini ağzına kapamazsa, onun içine küçük bir şeytan girer. Onun dünyâ hırsını ve dünyâya olan bağlarını çoğaltır, işte bundan sonra o kimse, bize hep itaat edenlerden olur. Sözümü dinler, dediklerimi yapar.”
Şeytan konuşmasına devam ederek dedi ki: “Sen, ümmetinin saadeti için nasıl ferah duyabilirsin ki? Ben onlara ne tuzaklar kurarım, ne tuzaklar... Onların miskinlerine çaresizlerine ve zavallılarına giderim. Namazı bırakmalarını emreder, namaz size göre değildir. O Allahın afiyet ihsân ettiği ve bolluk verdiği kimseler içindir derim. Sonra hastalara gider, namaz kılmayı bırakın, derim. Çünkü Allahü teâlâ; “Hastalara zorluk yok” buyurdu. İyi olduğun zaman çokça kılarsın derim. O da böylece namazını bırakır. Hattâ küfre bile girebilir. Şayet hastalığında namazı terkederek ölüp giderse, Allahü teâlâyı gadaplı bulur.”
İblîs konuşmasına şöyle devam etti: “Yâ Muhammed! Eğer sözlerime yalan kattımsa beni akrep soksun. Eğer yalan söyledimse, Allahtan dile, beni kül eylesin. Yâ Muhammed! Sen ümmetin için nasıl ferah duyarsın? Ben onların altıdabirini dinden çıkardım.” Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Ey la’in! Senin oturma arkadaşın kimdir?” İblîs dedi ki: “Faiz yiyen.” “Dostun kim?” “Zinâ eden.” “Yatak arkadaşın kim?” “Sarhoş.” “Misâfirin kim?” “Hırsız.” “Elçin kim?” “Sihirbazlar.” “Gözünün nûru nedir?” “Hanım boşamak.” “Sevgilin kimdir?” “Cum’a namazını bırakanlar.”
Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) bu sefer başka bir mevzûya geçti. Buyurdu ki: “Ey la’in! Senin kalbini ne kırar? İblîs: “Allah yolunda cihâda giden atların kişnemesi” dedi. “Peki, senin cismini ne eritir?” “Tövbe edenlerin tövbesi.” “Ciğerini ne parçalar ve ne çürütür?” “Gece ve gündüz yapılan istiğfar.” “Yüzünü ne buruşdurur?” “Gizli verilen sadaka.” “Gözlerini kör eden nedir?” “Gece kılınan namaz.” “Başını eğdiren nedir?” “Cemâatle kılınan namaz.”
Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ), başka bir mevzûya geçerek buyurdular ki: “Ey İblîs! Seni işinden alıkoyan nedir?” “Ulemâ meclisleri” “Yemeğini nasıl yersin?” “Sol elimle ve parmağımın ucuyla.” “Peki, sam yeli esip, ortalığı sıcaklık bastığı zaman çocuklarını nerede gölgelendirirsin?” “İnsanların uzamış tırnakları arasında.”
Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) başka bir mevzûda tekrar buyurdular ki: “Ey İblîs! Rabbinden neler taleb ettin?” “On şey taleb ettim: 1. Allahtan, beni insanların malına ve evlâdına ortak etmesini istedim. Kabûl etti.
Her Besmelesiz kesilen hayvan etinden, faiz ve haram karışan yemekten de yerim. Şeytandan, Allaha sığınılmayan malın da ortağıyım. Hanımı ile cinsî yakınlık ânında, şeytandan Allaha sığınmayan kimse ile beraber olurum. Bu yakınlıktan meydana gelen çocuk, bize itaat eder, sözümüzü dinler. Her kim hayvana binerken helâl olan yere gitmeyi değil de, aksini isteyerek binerse, ben de onunla beraber binerim. Yol ve binek arkadaşı olurum. 2. Allahü teâlâdan bir ev vermesini istedim. Bana hamamları ev olarak verdi. 3. Bir mescid vermesini istedim. Pazar yerlerini bana mescid olarak verdi. 4. Okuyacağım bir kitap istedim. Bana (müstehcen) şiirleri okuma kitabı olarak verdi. 5. Benim için bir ezan vermesini istedim. Çalgı âletlerini verdi. 6. Bir yatak arkadaşı istedim. Sarhoşları verdi. 7. Bana yardımcılar vermesini istedim. Kaderiye bozuk fırkasına mensûp olanları verdi. 8. Bana kardeşler vermesini istedim. Mallarını boş yere isrâf edenleri ve parasını günah olan yerlere harcayanları verdi. Bu durum, Kur’ân-ı kerîmde İsrâ sûresinin yirmiyedinci âyet-i kerîmesinde meâlen şöyle anlatılmaktadır “Çünkü isrâf yapanlar, şeytanların kardeşleridir. Şeytan ise, Rabbine karşı çok nankör bulunuyor.” Bir ara sevgili Peygamberimiz ( aleyhisselâm ); “Eğer söylediklerini Allahü teâlânın kitabındaki âyetlerle isbât etmeseydin seni tasdik etmezdim.” buyurdular. 9. “Yâ Muhammed! Allahtan, Âdemoğulları beni görmesin, fakat ben onları göreyim istedim. Bu dileğimi de kabûl etti. 10. Âdemoğullarının damarlarını bana yol yapmasını istedim. Bu da oldu. Böylece ben, onlar arasında akıp giderim. İstediğim gibi gezerim. Bütün bu isteklerimin hepsinin bana ihsân edildiği bildirildi. İşte ben bu hâllerimle iftihar ederim. Şunu da söyleyeyim ki, benimle beraber olanlar, seninle beraber olanlardan daha çoktur. Bu şekilde, kıyâmete kadar Âdemoğullarının çoğu benimle beraberdirler.
Benim bir oğlum vardır ki, ismi Ateme’dir. Bir kimse yatsı namazını kılmadan uyursa, onun kulağına gidip bevleder. Eğer insanlar böyle olduğunu bilselerdi, imkânı yok namazını kılmadan uyumazlardı. Benim bir oğlum daha vardır ki, onun adı da Mütekazi’dir. Bunun da vazîfesi, yapılan gizli amelleri yaymağa çalışmaktır. Bir kimse gizli bir tâat işlerse, Mütekazi onu dürter. Nihâyet o gizli amelin yayılmasına ve açığa çıkarılmasına muvaffak Olur. Böylece, Allahü teâlâ o amel sahibinin yüz sevâbından doksandokuzunu imha eder, biri kalır. Çünkü bir kulun yaptığı gizli bir amel için yüz sevâb verilir. Benim Kühayl isminde bir oğlum daha vardır. Bunun da vazîfesi, insanların gözlerine sürme çekmektir. Bilhassa âlimlerin meclislerinde ve hutbe okurken bu sürme gözlere çekildi mi, uyuklamaya başlarlar. Konuşan âlimin sözlerini işitmez ve hiç sevâb alamamış olurlar.”
İblîs sözüne şöyle devam etti: “Hangi kadın olursa olsun, onun kucağına bir şeytan oturur. Kadın kalktığı zaman da, oturduğu yere bir şeytan oturur. Kadını, bakanlara güzel gösterir. Sonra kadına ba’zı emirler verir. Meselâ; elini, kolunu dışarı çıkarıp göster, der. O da bu emri yerine getirir, elini kolunu açar gösterir. Böylece o kadının haya perdesini tırnakları ile yırtar.”
İblîs, bundan sonra Peygamberimize ( aleyhisselâm ) kendi durumunu anlatmaya başladı. “Yâ Muhammed! Bir kimseyi ben kendi elimle dalâlete sürükleyemem. Ben ancak, vesvese veririm ve o şeyi güzel gösteririm. Hepsi o kadar. Eğer dalâlete sürüklemek elimde olsaydı, yeryüzünde “Allahtan başka ilâh yoktur. Muhammed, Allahın Resûlüdür” diyen herkesi, oruç tutanı ve namaz kılanı dahî hiç bırakmaz, hepsini dalâlete düşürürdüm. Nasıl ki, senin elinde hidâyet cinsinden birşey yoksa, benim de o kimseyi doğru yoldan çıkaracağıma dâir birşey yoktur. Sen, ancak Allahın Resûlüsün ve tebliğ etmeye me’mursun. Eğer hidâyet elinde olsaydı, yeryüzünde bir tek kâfir bırakmazdın. Sen, Allahın yarattığı insanlar üzerine bir huccetsin. Ben de, kendisi için ezelde şaki yazılan kimselere bir sebebim. Saîd olanlar tâ ana karnında iken sa’îddir. Şaki olan da, ana karnında iken şakidir. Se’âdet ehlinden yapan da, şekavet ehlinden yapan da Allahtır.” Bunun üzerine Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ): “Ey Ebâ Mürre! Acaba senin bir tövbe etmen ve Allahü teâlâya dönmen mümkün değil mi? Cennete girmene kefil olurum. Söz veririm” buyurdu. Bunun üzerine şeytan; “Yâ Muhammed! iş, verilen hükme göre oldu. Kıyâmete kadar takdîr edilen işler olacaktır. Seni Peygamberlerin efendisi kılan, Cennet ehlinin hatîbi eyleyen ve seni halkı içinden seçen ve onların arasında gözde yapan, beni de şakilerin efendisi kılan ve Cehennem ehlinin odunu eyleyen Allahü teâlâ, bütün noksan sıfatlardan münezzehtir. Son sözümü söylüyorum ki, bu anlattıklarımın hepsi de doğrudur.”
Şeyh-i Ekber, Tâbût-üs-Sekîne isimli kitabında buyuruyor ki: “Allahü teâlâ bana öyle ni’metler ihsân etti, bildirdi ki, istersem kıyâmete kadar gelecek bütün velileri, kutubları, isim ve nesebleriyle bildirebilirim. Fakat ba’zıları inkâr ederler de, ma’nevî kazançlarından kaybederler diye korkuyorum.”
Muhyiddîn-i Arabî ( radıyallahü anh ), kendisinden yüzlerce sene sonra keşfedilen telgrafın çalışma tekniğini haber verdi. Edison dahî Ona; “Üstadım” diye hitâb etmiştir.
Muhyiddîn-i Arabî, kerâmet göstererek, kendisinden iki asır sonra Fâtih Sultan Mehmed Hân’ın İstanbul’u feth edeceğini bildirdi.
Şeyh-i Ekber, “Şeceret-ün-Nu’mâniye fî Devlet-il-Osmâniye” isimli eserinde; “Sin, Şın’a gelince, Muhyiddîn’in kabri meydana çıkar” buyurdu. Muhyiddîn-i Arabî hazretleri, 638 (m. 1240) senesinde Şam’da, kalbi para sevgisiyle dolu bir grup kimseye; “Sizin taptığınız, benim ayağımın altındadır” dedi. Orada bulunanlar bu sözü anlıyamadılar. Rebî’ul-âhır ayının 28. Cum’a günü, yetmişsekiz yaşında iken Şam’da fâni dünyâdan âhırete irtihâl etti. Sâlihiyye’de defn olundu. Şam halkı, onun büyüklüğünü anlayamadıkları için kabrinin üzerine çöp döktüler. Osmanlı Sultânı Yavuz Selim Hân Şam’a geldiğinde; “Sin, Şın’a gelince, Muhyiddîn’in kabri meydana çıkar” sözünün ne demek olduğunu anladı. Kabrini araştırıp buldurdu. Çöpleri temizleterek, kabrin üzerine güzel bir türbe, yanına bir câmi ve imâret yaptırdı. Ayrıca Muhyiddîn-i Arabî’nin vefâtından önce ayağını yere vurarak, “Sizin taptığınız, benim ayağımın altındadır” buyurduğu yeri tesbit ettirip, orayı kazdırdı. Orada küp içinde altın çıktı. Bundan, “Siz, Allahü teâlâya değil de, paraya tapıyorsunuz” demek istediği anlaşıldı.
Muhyiddîn-i Arabî hazretlerinin, onu çok seven bir hizmetçisi vardı. Onun vefâtından sonra gece gündüz ağlardı. Bir gece hizmetçinin kapısı açıldı, içeriye Muhyiddîn-i Arabî sağlığındaki haliyle girdi. Hizmetçisine; “Ağlamayınız” diyerek onu teselli etti.
Evi, Muhyiddîn-i Arabî hazretlerinin türbesine çok yakın olan Ahmed Halebî, bizzat gözleriyle gördüğü şu kerâmeti anlattı: “Bir gece yatsı namazından sonraydı. Muhyiddîn-i Arabî hazretlerini kötüleyenlerden biri, elinde bir ateşle türbeye doğru yaklaştı. Maksadı sandukasını yakmaktı. Hemen ateşi atacağı zaman, ateş söndü ve kabr-i şerîfinin yanıbaşında, ayaklarının altında bir çukur açıldı ve adam aniden çukurun içinde kayboldu. Hâne halkı, onun kaybolduğunu anlayınca aramağa çıktılar. Ben durumu kendilerine haber verdim. Gelip gömüldüğü yeri kazmaya başladılar ve başını buldular. Çekip çıkarmak istediler. Fakat bütün uğraşmaları boşuna oldu. Zîrâ, onlar çıkarmağa çalıştıkça, o, durmadan aşağı doğru indi. Kazıldıkça indi ve çıkarmaları mümkün olmadı. Nihâyet kurtaramayacaklarını anladılar. Kazdıkları yeri tekrar toprakla doldurup, yorgun ve perişan bir hâlde, elleri boş olarak bırakıp gittiler.”
Muhyiddîn-i Arabî ( radıyallahü anh ), “Fütuhat” kitabının ellibirinci babında buyuruyor ki: “Hiçbir insan, cinden Allahü teâlâya âit bir bilgi edinmemiştir. Çünkü, cinnin din bilgileri pek azdır. Onlardan dünyâ bilgileri edineceğini sanan kimse de aldanmaktadır. Çünkü, fâidesiz şeyle vakit geçirmeğe sebep olurlar. Onlarla tanışanlar, kibirli olur. Hâlbuki, Allahü teâlâ kibirli olanı sevmez.” Molla Câmi hazretlerinin halîfesi, Abdülgafûr-i Lârî, Muhyiddîn-i Arabî’nin bir risalesinde şöyle buyurduğunu bildiriyor “Cinnin ilk babaları İblîs değildir. İblîs, cin tâifesindendir. Cinler, ateş ve havadan yaratıldığı için çok latifdirler. Çabuk hareket ederler. İnsan bunlara hafif çarpınca hemen ölürler. Bunun için ömürleri kısadır. Din bilgileri azdır. Kibirli olduklarından, birbirleri ile hep mücâdele, muharebe ederler. Ateşten müte’essir olmazlar. Cehennemlik olanları, Zemherîr’de, ya’nî soğuk Cehennemde azâb göreceklerdir. İblîs ve çocukları, hak ve sevâb olan iyi şeyleri yapmayı da hatırlatırlar. Fakat, bunları yaparken, nefsde ucb, riya hâsıl olarak veya farzın kaçırılmasına sebeb olarak, insan çok günaha girer.” (Cin ile tanışmağa özenmemeli, evliyâ-i Kirâmın rûhâniyetlerinden istifâde etmeğe çalışmalıdır. Evliyânın rûhları görünmeden de, kendi beşerî şeklinde görünerek de sevdiklerine fâide verir ve belâlardan korur. Evliyâyı tanımağa, sevmeye ve sevilmeğe uğraşmalıdır. İnsanın cin ile tanışması, arkadaş olması kıymetli birşey değildir, zararlıdır. Onlarla konuşmak, fâsık insanla arkadaşlık etmek gibidir. Onlarla tanışan kimse, fâide görmemiştir.)
Şeyh-i Ekber Muhyiddîn-i Arabî ( radıyallahü anh ) cinlerin var olduğuna, şu âyet-i kerîmeleri delîl olarak gösteriyor:
1. Zâriyat sûresinin ellialtıncı âyetinde meâlen; “İnsanları ve cinleri ancak, beni bilip, itaat ve ibâdet etmeleri için yarattım” buyuruluyor.
3. Rahmân sûresinin otuzbirinci âyetinde; “Sekalân” buyuruluyor. Ya’nî “Ey insanlar ve cinnîler” demektir. Resûl-i sekâleyn, müftîyüssekaleyn, gavsüssekaleyn (ya’nî insanların ve cinlerin Peygamberi, müftîsi, velîsi) gibi isimler de cinlerin varlığını göstermektedir.
Kitaplı kâfirlerin hepsi, ateşe tapanlar, puta tapanlar, budistler, müşrikler ve Yunan feylesoflarının çoğu ve tasavvuf büyükleri cinlerin var olduğuna inanıyor. Kur’ân-ı kerîmde zikredilen, Süleymân aleyhisselâmın vak’ası da, cinlerin varlığını göstermektedir.
Muhyiddîn-i Arabî hazretleri, “Müsâmere” adındaki kitabında diyor ki: “Eshâb-ı Kirâmdan Ebû Hüreyre ( radıyallahü anh ) hazretlerinin haber verdiği hadîs-i şerîfte; “Bir zaman gelir ki, müslümanlar birbirlerinden ayrılır, parçalanırlar. Şerî’ati bırakıp, kendi düşüncelerine, görüşlerine uyarlar. Kur’ân-ı kerîmi mizmarlardan, ya’nî çalgılardan şarkı gibi okurlar. Allah için değil, keyf için okurlar. Böyle okuyanlara ve dinleyenlere, hiç sevâb verilmez. Allahü teâlâ bunlara la’net eder. Azâb verir” buyuruldu.
Muhyiddîn-i Arabî; “İslâmiyetin emirlerinden bir emri yapmayanın ma’rifeti sahih değildir” buyurdu.
Muhyiddîn-i Arabî; “Ârifin niyeti, maksadı olmaz” buyuruyor, İslâm âlimleri bu cümleyi şöyle açıklamaktadırlar: “Allahü teâlâyı tanıyan kimse, belâdan kurtulmak için birşeye başvurmaz demektir. Çünkü, derd ve belâların sevgiliden geldiğini, O’nun dileği olduğunu bilmektedir. Dostun gönderdiği şeyden ayrılmak ister mi ve o şeyin geri gitmesini özler mi? Evet duâ ederek, gitmesini söyler. Fakat, duâ etmeğe emr olunduğu için, bu emre uymakdadır. Yoksa, gitmesini hiç istemez. O’ndan gelen herşeyi de sever, hepsi kendine tatlı gelir. Evet, çünkü sevgilinin düşmanlığı, düşmanlar içindir. Dostlarına düşmanlığı, görünüştedir. Bu ise merhametini, acımasını bildirmektedir. Böyle düşman görünmesinin, sevene nice fâideleri vardır ki, anlatılmakla bitmez. Bundan başka, dostlarına düşmanlık gibi görünen işler yapması, bunlara inanmıyanları harâb etmekte, onların belâlarına sebeb olmaktadır.”
Şeyh-i Ekber Muhyiddîn-i Arabî ( radıyallahü anh ), hadîs ilminde sâhib-i isnâd ve fıkıh ilminde ictihâd makamında idi. Buyururdu ki: “Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) “Hesaba çekilmeden evvel, hesabınızı görünüz” emri ile, ba’zı meşâyıh, hergün ve her gece yaptıkları işlerden kendilerini hesaba çekiyor. Ben, hesâbda onları geçtim ve işlediklerimle beraber, düşündüklerimde de hesabımı görüyorum.”
Muhyiddîn-i Arabî ( radıyallahü anh ), yine aynı kitabında, bir hadîs-i şerîf bildiriyor. Bu hadîs-i şerîfte, Peygamberimiz ( aleyhisselâm ); “Allahü teâlâ, yüzbin Âdem yaratmıştır” buyurmaktadır. Muhyiddîn-i Arabî, sonra âlem-i misâlden gördüğü birkaç şeyi yazıyor ve diyor ki, “Kâ’be-i muazzamayı tavaf ederken, yanımda birkaç kişi vardı. Bunları hiç tanımıyordum. Tavaf yaparken, Arabî iki beyt okudular. Bir beytin ma’nâsı şöyle idi. Nazm:
Yıllarca, biz de sizin gibi. Hepimiz tavaf ettik bu evi.
Bu beyti duyunca, bu kimselerin âlem-i misâlden olması hâtırıma geldi. Böyle düşünürken, içlerinden biri, bana bakarak; “Ben senin dediklerinden birisiyim” dedi. “Sen öleli kaç sene oldu?” dedim. “Kırkbin seneden çok” dedi. Bu sözüne şaştım ve; “Tarihçiler, İnsanların ilk babası olan Âdem’den (aleyhisselâm) bugüne kadar, yedibin sene geçmediğini söylüyor” dedim. “Sen, hangi Âdem’i diyorsun?” “Ben, yedibin seneden çok önceki zamanlarda yaşıyan Âdem’in evlâdındanım” dedi. Bunu işitince, yukarıdaki hadîs-i şerîfi hatırladım.”
İmâm-ı Rabbânî hazretleri bunu şöyle îzâh buyuruyor:
“Muhyiddîn-i Arabî’nin ( radıyallahü anh ) kırkbin sene önce ölen dedesi, âlem-i şehâdetdeki dedesinin latife ve sıfatlarından birinin âlem-i misâldeki varlığı idi. Kâ’be-i muazzamayı âlem-i misâlde tavaf etmişti. Çünkü her şey gibi, Kâ’be’nin de âlem-i misâlde sûreti, benzeri vardır. Bu fakîr çok düşünüyor araştırıyorum. Âlem-i şehâdette, bir Âdem’den başka göremiyorum, âlem-i misâldeki görünüşlerden gayrı bir şey bulamıyorum. Kırkbin sene önce yaşadığını söyleyen kimsenin, ben senin dedelerinden biriyim, demesi de gösteriyor ki, Âdem aleyhisselâmdan önce bulunan Âdemler, Âdem aleyhisselâmın latifelerinin ve sıfatlarının görünüşleridir... Âdem aleyhisselâmdan başka bir varlık değildir. Çünkü, başka Âdem’in oğulları, bu Âdem aleyhisselâmın oğullarının dedesi olamaz.”
Yûsuf Nebhânî, “Câmi’u kerâmât”ında der ki: Dört mezhebin âlim ve ârifleri, Muhyiddîn-i Arabî’yi hep medhetmişlerdir. İmâm-ı Şa’rânî “El-Yevâkit vel-cevâhir”inde ondan uzun uzun bahsetmekte, Şeyh Abdülganî Nablûsî ve ârif-i billah Seyyid Mustafâ Bekrî, onun için ayrı birer kitap yazmışlardır. Abdülganî Nablûsî’nin eseri “Er-Redd-ül-metin alâ müntakıs-il-ârif Muhyiddîn”, Seyyid Mustafâ Bekrî’nin eseri, “Es-Süyûf-ül-hıdad fî a’nâki ehl-iz-zendeka vel-ilhâd”dır. Şihâbüddîn Sühreverdî, Şeyhülislâm Zekeriyyâ, İbn-i Hacer Heytemî, Hâfız Süyûtî, Ali bin Meymûn, Celâlüddîn Devânî, Seyyid Abdülkâdir Ayderûsî, İbn-i Kemâl Paşa, Kâmûs sahibi Necmüddîn Fîrûzâbâdî hep onu medh etmişlerdir.
Osmanlı devletinin yetiştirdiği âlimlerin en büyüklerinden olan İbn-i Kemâl Paşa hazretleri, İbn-i Arabî hakkında sorulan bir suâle şöyle cevap vermiştir: “Kullarından sâlih âlimler yaratan, bu âlimleri Peygamberlerine vâris kılan Allahü teâlâya hamd olsun. Dalâlette olanlara doğru yolu göstermek için gönderilen Muhammed Mustafâ’ya, O’nun Ehl-i beytine ve dînimizin emirlerini tatbikte gayretli olan Eshâbına salât ve selâm olsun. Ey insanlar, biliniz ki; Şeyh-i a’zam âriflerin kutbu, muvahhidlerin İmâmı, Muhammed bin Ali İbni Arâbî et-Tâî el-Endülüsî, kâmil bir müctehid, fâzıl bir mürşid, hayret verici menkıbeler, garip hârikalar sahibi bir âlimdir. Çok talebesi olup, İbn-i Arabî, âlimler, fâzıllar indinde makbûldür, İbn-i Arabî’yi inkâr eden hatâ etmiştir. Hatâsında ısrar eden sapıtmıştır. Sultânın onu edeblendirmesi ve bu bozuk i’tikâddan sakındırması lâzımdır. Zîrâ, Sultan iyiliği emredip, kötülükten sakındırmak ile me’mûrdur (vazîfelidir).
İbn-i Arabî’nin birçok eseri vardır. Füsûs-i Hikem ve Fütûhât-ı Mekkiyye adlı eserlerinin ba’zı mes’eleleri lafz ve ma’nâ bakımından ma’lûm olup, emr-i ilâhîye ve şer’i Nebevî’ye uygun, ba’zı mes’eleleri ise, zâhir ehlinin idrâkından hafidir (gizlidir). Bunu ancak ehl-i keşf ve bâtın (gönül ehilleri) bilirler. Meram olan ma’nâyı anlayamayan kimsenin, bu makamda susması gerekir. Zîrâ Allahü teâlâ, Kur’ân-ı kerîmde meâlen buyuruyor ki: “Hakkında bilgi sahibi olmadığın birşeyin ardınca gitme, çünkü kulak, göz ve kalb, bunların hepsi ondan sorumludur” (İsrâ-36). Allahü teâlâ doğru yola götürendir.”
Muhyiddîn-i Arabî hazretlerinin eserlerinde yazdığı vahdeti vücûd bilgilerinin ba’zıları ve velîlere mahsûs bir hâl olan sekr (şuursuzluk) hâlinde iken söylediği sözleri, hem âlimler, hem de ârifler arasında, yaşadığı zamanda ve daha sonra tartışılmış ve onun hakkındaki sözler farklı olmuştur. Tasavvufun kıymetli hâl ve ma’rifetlerinden olan vahdet-i vücûd (varlığı bir görmek) bilgilerini açıklamakta Muhyiddîn-i Arabî hazretleri çok yüksek derecelere ulaşmış, bu sahada kendisine mahsûs bir sistem kurmuştur. Ancak bu yüksek ve ince bilgiler uzun zaman zâhir âlimlerini ve velîlerin çoğunu tereddüt içinde bırakmış, nihâyet onun hâlini ulemâ-i râsihînin reîslerinden ikinci binin müceddidi. İmâm-ı Rabbânî ile oğlu Muhammed Ma’sûm, âlimlerin ve âriflerin anlıyacağı şekilde Ehl-i sünnet i’tikâdına göre îzâh etmişler, bu husûsta şaşırmış kalmış olanlara doğru yolu göstermişler ve tereddüdlere son vermişlerdir. İmâm-ı Rabbânî hazretleri, mektûplarında Muhyiddîn-i Arabî’nin “Allahü teâlânın kudreti, âhırette görülmesi ve daha birçok sözlerinin Ehl-i sünnetin doğru sözlerine uymamasının çok şaşılacak birşey olduğunu” yazdıktan sonra onun hâlini şöyle îzâh etmektedir:
“Muhyiddîn-i Arabî’nin bu hatâları, keşfinde, ya’nî kalbe doğan bilgilerde olduğu için, belki kabahat sayılmaz, îctihâddaki hatâlar gibi, birşeyler söylenemez. Onun büyük olduğu ve hatâlarının kusur sayılmayacağını, yalnız bu fakîr söylüyorum. Onu büyük bilir ve severim. Ehl-i sünnet âlimlerinin sözlerine uymayan yazılarını yanlış ve zararlı bilirim. Sofiyyûndan bir kısmı, onu beğenmiyor ve çirkin şeyler söylüyor. Bütün ilimlerini yanlış ve bozuk biliyorlar. Bir kısmı da, ona uyarak, bütün ilimlerini, yazılarını olduğu gibi alıyor. Hepsini doğru biliyor ve doğruluklarını isbât etmeye kalkışıyor. Bu iki kısım da yanılıyor, adâletten ayrılıyor. Bir kısmı haddi aşıyor. Birisi de büsbütün mahrûm kalıyor. Evliyânın büyüklerinden olan Muhyiddîn-i Arabî, keşflerindeki hatâsından dolayı büsbütün red olunabilir mi? Fakat, Ehl-i sünnetin doğru bilgilerine uymayan, hatalı bilgilerine uyulur mu ve herşeyi de kabûl olunur mu? Burada doğru yol, cenâb-ı Hakkın bize ihsân ettiği, iki tarafa sapmayan orta yoldur. Vahdet-i vücûd bilgisinde, Sofiyyenin çoğunun Muhyiddîn-i Arabî ile beraber olduğu meydandadır. Kendisi burada da husûsî bir yol tutmuş ise de, sözün esâsında ortakdırlar. Bu bilgileri de, görünüşte, Ehl-i sünnet i’tikâdına uymuyor ise de, uydurulması kolaydır ve ikisini birleştirmek mümkündür. Bu fakîr, cenâb-ı Hakkın yardımı ile, üstadımın (Muhammed Bakî Billah hazretlerinin) “Rubâiyyât’ını açıklarken, bu bilgileri, Ehl-i sünnet i’tikâdı ile birleştirdim. Aradaki farkın yalnız sözde ve kelimelerde olduğunu göstererek, her iki tarafın şüphe ettikleri yerleri, öyle bir aydınlattık ki, okuyanların hiç şüphesi kalmaz. Görünce anlaşılır.”
İmâm-ı Süyûtî, “Tenbîh-ül-gabî” kitabında, Muhyiddîn-i Arabî hazretlerinin büyüklüğünü vesîkalarla isbât etmektedir. Ebüssuûd Efendi fetvâlarında da, ona dil uzatılamayacağı yazılıdır.
Bununla beraber, îmân, i’tikâd ve ibâdet bilgilerine tam vâkıf olmayanların ve tasavvufun inceliklerini iyi bilmeyenlerin, Muhyîddîn-i Arabî’nin kitaplarını okumaları ve sözleri üzerinde düşünmeleri, çok defa zararlı olmaktadır. Geçmiş asırlardaki velîlerin ve âlimlerin ba’zıları dahî, onun sözlerini anlamakta acze düşmüşler ve yanlış yollar tutmuşlardır. Ayrıca tasavvufta vahdet-i vücûd bilgisi ve mertebesi çok yüksek ve kıymetli olmakla beraber, nihâyetin nihâyeti değildir. Asıl maksad yanında, bu mertebe çok gerilerde kalmaktadır. (Vahdet-i Vücûd ve Muhyiddîn-i Arabî hakkında, Hakîkat Kitabevi tarafından yayınlanan Müjdeci Mektûplar ve Se’âdet-i Ebediyye kitaplarında geniş bilgiler vardır.)
Muhyiddîn-i Arabî hazretleri, 627 (m. 1230) senesinde Şam’da iken, bir gece ma’nâ âleminde Peygamber efendimizi ( aleyhisselâm ) gördü. Peygamber efendimiz elinde bir kitap tutarak; “Bu Füsûs-ül-hikem kitabıdır. Bunu al ve insanların faydalanması için muhteviyatını açıkla” buyurdu. Muhyiddîn-i Arabî de Sevgili Peygamberimizin bu ma’nevî işâretine uyarak, Peygamber efendimizden aldığı emir ve ilham ile, kitabın ihtivâ ettiği husûsları ne eksik, ne de fazla olarak yazdı. Bu kitapta kısa bir başlangıç vardır. Ve ismi bildirilen her Peygambere “aleyhimüsselâm” bir hikmet verildiği bildirilmiştir. Çok kıymetli bir kitaptır. Sonra gelen âlimler, bu kitabın kırktan fazla şerhini yapmışlardır.
Muhyiddîn-i Arabî hazretleri, evliyâ-i ârifinin en büyüklerinden olduğu gibi, zâhir âlimlerin de büyük İmâmlarındandır. Sultan Melik Muzaffer Behâüddîn Gâzî’ye icâzet (diploma) verdiği, “Câmi’u Kerâmât” isimli kitapta bildirilmektedir. Yine aynı kitapta, üstâdlarının isimleri uzun uzun yazılıdır. Bu kitapta, yazmış olduğu eserlerden ikiyüzotuzdört tanesinin ismi bildirilmekte, hepsi bu icâzette yazılmış bulunmaktadır. Eserlerinden ba’zıları şunlardır: “Fütûhât-ı Mekkiyye” 20 cild, “Et-Tedbîrât-ül-ilâhiyye”, “Tenezzülât-ül-Mevsûliyye.” “El-Ecvibet-ül-müsekkite an süâlât-il-Hakîm Tirmizî”, “Füsûs-ül-hikem”, “El-İsrâ ilâ makamil Esrâ”, “Şerhü hal’in-na’leyn”, “Tâc-ür-resâil”, “Minhâc-ül-vesâil”, “Kitâb-ül-azamet” “Kitâb-ül-beyân”, “Kitâb-üt-tecelliyât”, “Mefâtîh-ül-gayb”, “Kitâb-ül-Hak”, “Merâtibü ulûm-il-vehb”, “El-İ’lâm bi-işâreti ehl-il-ilhâm”, “El-İbâdet vel-halvet”, “El-Medhal ilâ ma’rifetil-esmâ”, “Künhü mâ lâ büdde minh”, “En-Nükabâ”, “Hilyet-ül-ebdâl”, “Esrâr-ül-halvet”, “Akîde-i Ehl-i sünnet”, “İşârât-ül-kavleyn”, “Kitâb-ül-Hüve vel-ehâdiyyet”, “El-Celâlet”, “El-Ezel”, “Anka-i Mugrib”, “Hatm-ül-evliyâ”, “Eş-Şevâhid”, “El-Yakîn”, “Tâc-üt-terâcim”, “El-Kutb”, “Risâlet-ül-intisâr”, “El-Hucb”, “Tercümân-ül-eşvâk”, “Ez-Zehâir”, “Mevâkı-un-nücûm”, “Mevâiz-ül-hasene”, “Mübeşşirât”, “El-Celâl vel-Cemâl”, “Muhâdarât-ül-ebrâr ve müsâmerât-ül-ahyâr” beş cilddir. Buhârî, Müslim, Tirmizî’nin eserlerini muhtasar hâle getirmiştir. “Sırrü esmâillah-il-husnâ”, Şifâ-ül-alîl fî îzâh-üs-sebîl”, “Cilâ-ül-kulûb”, “Et-Tahkîk fil-keşfi an sırr-is-Sıddîk”, “El-Vahy”, “El-Ma’rifet”, “El-Kadr”, “El-Vücûd”, “El-Cennet”, “El-Kasem”, “En-Nâr”, “El-A’râf”, “Mü’min, müslim ve muhsin”, “El-Arş”, “El-Vesâil”, “İ’câz-ül-lisân fî tercimeti an-il-Kur’ân”.
Evliyânın büyüklerinden. İsmi, Müferric bin Muvaffak bin Abdullah ed-Demâmînî’dir. 648 (m. 1250) senesi Cemâzil-evvel ayı onikinci Cum’a günü vefât etti. Çok kerâmetleri görüldü. Müferric bin Muvaffak, Habeşli bir köle idi. Efendisi onu sattı. Uzun zaman gittiği yerde yemedi, içmedi. Yeni efendisi kendisini mecnun zannedip çok dövdü. O buna hiç karşılık vermedi ve bu dövmeye hiç aldırış etmedi. Onu bağlayıp gittiler. Döndüklerinde, bağlarını çözülü olarak bir yanda onu, bir yanda ipleri gördüler. Sonra onun Allahü teâlânın sevgili kullarından olduğunu anlıyan yeni sahibi onu azâd etti.
Es-Safî bin Ebi’l-Mensûr onun hakkında: “Ed-Demâmînî, önceleri Allahü teâlâyı çok zikr ederdi. Allahü teâlânın zikriyle kendinden geçerdi. Daha sonra Şeyh Ebü’l-Hasen bin es-Sebbag’ın sohbetinde bulundu” demektedir.
Er-Reşîd el-Attâr, onun hakkında şöyle der: “Müferric ed-Demâmînî sâlih kimselerin en üstünü idi. Çok kerâmetleri görüldü. 90 seneye yakın bir ömür sürdü. Son zamanlarında gözleri görmez oldu.”
Şeyh Abdülkerîm ise; “Ed-Demâmînî, Ebü’l-Haccâc el-Aksarî ile görüştü” demektedir.
En-Necm Ahmed el-Kavsî, kasidesinde özetle şöyle demektedir: “İnsanlar dünyâda herhangi bir sıkıntıya düştüklerinde, şaşırdıklarında, Allahü teâlânın sevdikleri olan sâlih kimseleri vesile ederler. Allahü teâlâdan onların yüzü suyu hürmetine yardım isterler. Müferric ed-Demâmînî ve Ebü’l-Haccâc bunlardan olup, şeref sahibi üstün kimselerdir. Ebü’l-Hasen bin es-Sabbag da bunlardandır. Bütün yeryüzü çöl olsa, sığınılacak üstün bir makam vardır. O da, Muhammed aleyhisselâmın makamıdır. O makam, devamlı herkese kâfi ve üstün bir makamdır.
Müferric bin Muvaffak herkese yadım ederdi. Bir defasında Şeyh Mecdüddîn ile Kâhire’ye gitti. Onların geldiğini haber alan sultan; “Şayet peşindekiler olmasaydı. Sizi karşılardım” diye haber gönderdi. Daha sonra onlar sultânın huzûruna çıktılar. Müferric bin Muvaffak, ilk gördüğü kimseye âdeti üzere Resûlullahın ( aleyhisselâm ) şu hadîs-i şerîfini okurdu: “Birbirinizle münâsebeti kesmeyin; birbirinize arka çevirmeyin, düşmanlık etmeyin, hasedleşmeyin. Ey Allahın kulları kardeş olun.” Sultânı görünce; “Sen sultansın değil mi?” diye sorunca, sultan da; “Evet” deyince, âdeti üzere okuduğu hadîs-i şerîfi ona da okuttu. Sıkıntıda olan ba’zı kimselere yardımcı ve merhametli olmasını tenbîh etti.
Şöyle anlatılır: “Birgün Müferric bin Muvaffak bir yere misâfirliğe gitti. Orada önüne, ikram olarak pişmiş tavuk getirdiler. O zaman tavuğa; “Allahü teâlânın izniyle diril” buyurdu. Allahü teâlânın izniyle tavuk derhal canlandı ve uçup gitti.”
Müferric bin Muvaffak buyurdu ki: “Takvâ, Allahü teâlânın haram kıldığı, yasak ettiği şeylerden uzak kalmak, onlara yaklaşmamaktır.”
“İlimsiz kimsenin konuştukları, dinleyeni doğru yoldan çıkarmaktan başka birşey vermez.”
Şafiî mezhebi fıkıh âlimlerinden ve meşhûr vâ’izlerden. Künyesi Ebü’l-Fütûh olup ismi; Es’ad bin Mahmûd bin Halef bin Ahmed bin Muhammed el-Iclî’dir. Lakabı Müntecibüddîn’dir. 515 (m. 1121) senesinde doğdu. 600 (m. 1203) senesi Safer ayının yirmiikisinde vefât etti.
Müntecibüddîn Iclî; Ebü’l-Kâsım İsmâil bin Muhammed, Kâsım bin Fadl Saydalânî, İbn-i Bâtır ve birçok âlimden ilim öğrenip hadîs-i şerîf dinledi. İsmâil bin Fadl es-Serrâc’dan icâzet (diploma) aldı. Kendisinden ise; Ebû Türâb Rebia el-Yemenî, İbn-i Halîl, Ziya Muhammed ve birçok âlim ilim öğrenip hadîs-i şerîf rivâyet etti. İbn-i Ebî Hayr ve Fahreddîn Ali ise, Müntecibüddîn Iclî’den icâzet aldılar.
İbn-i Dübeysî onun hakkında: “Müntecibüddîn Iclî, zâhid, vâ’iz ve Şafiî mezhebinde derin âlim idi. Ba’zı kitapları eliyle yazarak çoğaltır, elinin emeği ile geçinirdi. İsfehan’da onun fetvâlarına i’timâd edilirdi” demektedir.
İbn-i Hılligân ise onun için: “Müntecibüddîn Iclî, fakîh, fâzıl, ilim, zühd, ibâdet, kanâat ile meşhûr idi. Elinin emeği ile geçinirdi” demektedir.
Ömrünün sonlarına doğru va’z etmeyi terk edip, birçok eserler yazdı. Yazdığı eserlerden ba’zıları şunlardır. 1. İfâd-ül-vu’az, 2. Tetimmet-üt-tetimme, 3. Şerh-i müşkilât-il-vesît vel-vecîz: İmâm-ı Gazâlî’nin yazmış olduğu Vesît vel-vecîz adlı eserinin ba’zı yerlerinin açıklamasıdır.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Tabakât-üş-Şâfiiyye (Sübkî) cild-8, sh. 126
2) Mu’cem-ül-müellifîn cild-2, sh. 248
3) El-Bidâye ven-nihâye cild-13, sh. 39
4) Şezerât-üz-zeheb cild-4, sh. 344
5) Vefeyât-ül-a’yân cild-1, sh. 208İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ NASR BİN EBÛ FEREC (Nasr bin Muhammed)
Hanbelî mezhebinde olup, hadîs âlimlerinin büyüklerindendir. İsmi, Nasr bin Muhammed bin Ali bin Abu Ferec Ahmed’dir. Künyesi Ebü’l-Fütûh olup, lakabı Burhânüddîn’dir. 536 (m. 1142) senesi Ramazân-ı şerîf ayında doğup, 619 (m. 1222) senesinde vefât etti. Kur’ân-ı kerîmi; Ebû Bekr Zâhûnî, Ebü’l-Kerem Şehrezûri, Mes’ûd bin Hüseyn, Ebü’l-Meâlî bin Semîn, Sa’dullah bin Decâcî’nin yanında okudu. Pekçok hadîs âliminden hadîs-i şerîf dinledi. Ebü’l-Vakt, Nakîb Ebû Tâlib Muhammed bin Ebû Zeyd el-Hüseynî, Hibetullah bin Şiblî, Ebû Muzaffer bin Terikî, İbn-i Mâdih, Mübârek bin Hudayr bunlar arasındadır. Kendi hattıyla çok şeyler yazdı. Devamlı okur ve başkalarından da dinlerdi. Edebî ilimler ile de meşgûl oldu. 590 (m. 1194) senesinde Bağdad’dan Mekke-i mükerremeye gitti. Burada yerleşti. Hanbelîlerin imamlığını yaptı. Nasr bin Ebû Ferec, büyük bir âlim olup, sâlih ve çok ibâdet eden bir zâttır.
Nasr bin Ebû Ferec, Bağdad’da, Mekke-i mükerremede hadîs-i şerîf rivâyetlerinde bulundu. Kendisinden; hadîs hafızları, büyük âlimler ve daha başkaları hadîs-i şerîf dinledi. İbn-i Dübeysî, İbn-i Nukta, İbn-i Neccâr, Berzâlî, İbn-i Halîl, Seyf el-Bahirzî, Tâc İbn-i Kastalânî, Mikdâd el-Kaysî ondan rivâyette bulundu. Mikdâd el-Kaysî, onun talebelerinin sonuncusudur. Mikdâd el-Kaysî, Mekke-i mükerremede Nasr bin Ebû Ferec’ten pekçok hadîs-i şerîf dinledi.
Âlimlerin hakkında buyurdukları: İbn-i Dübeysî: “Hadîs ilmini çok iyi bilirdi. Çok ibâdet ederdi. İ’timâd edilir bir zât idi.”
İbn-i Neccâr “O, büyük bir hadîs âlimi olup, birçok faziletleri kendisinde toplamıştır. Çok ibâdet eder, teheccüd namazlarını bırakmaz ve Ramazân-ı şerîf hâricinde de oruç tutardı.”
İbn-i Müsdî: “Meşhûr ve hadîs-i şerîf ezberlemekte önde gelen âlimlerden idi.”
Ebû Muzaffer es-Sıbt da şöyle demektedir: “Ondan Mekke-i mükerremede çok hadîs-i şerîf dinledim. Çok ibâdet eder, çok tavaf ederdi. Sâlih, güvenilir, i’timâd edilir bir zâttır. Sultan Muhsin Ahmed bin Nasır Selâhüddîn bana şöyle dedi: Nasr bin Muhammed Ebü’l-Fütûh’dan daha çok ibâdet eden birisini görmedim. Ramazân-ı şerîfte, gündüzün üç kerre geceleyin de üç defa umre yapardı.”
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Zeyl-i Tabakât-ı Hanâbile cild-2, sh. 130
2) Tekmiletü li-vefeyât-in-nâkile cild-5, sh. 101
3) Zeyl-i Ravdateyn sh. 133
4) El-Bidâye ven-nihâye cild-13, sh. 99
5) Şezerât-üz-zeheb cild-5, sh. 83İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ NECÎBÜDDÎN-İ ŞÎRÂZÎ (Ali bin Bergaş)
Şihâbüddîn-i Sühreverdî hazretlerinin yetiştirdiği evliyânın büyüklerinden, halîfelerinin en ileri geleni. İsmi, Ali bin Bergaş eş-Şîrâzî’dir. Babası, i’tibârlı ve zengin bir tüccâr olup, Şam’dan Şîrâz’a giderek, orada evlenip yerleşmiş idi. Bu zât, bir gece rü’yâsında Hazreti Ali’yi gördü. Birlikte yemek yediler. İmâm-ı Ali ona;
“Hak teâlâ sana necîb ve sâlih bir evlâd ihsân buyuracaktır. İsmini Ali koy!” buyurdu. Bir müddet sonra, bir erkek evlâdı dünyâya geldi. İsmini Ali, lakabını Necîbüddîn koydu. Büyük bir hassasiyet ve ihtimâm ile yetiştirdi. Necîbüddîn Ali ( radıyallahü anh ) büluğ çağına geldiğinde, ilim tahsilini tamamlayıp, büyük bir âlim olarak yetişti.
İnsanlara, bilhassa ihtiyâç sahiplerine olan merhametinin çokluğundan ve fakirleri çok sevdiğinden, babasının aldığı güzel ve kıymetli elbiseleri giymez, evlerinde pişen lezzetli yemekleri yemezdi. “Ben bunları giymem ve bu yemekleri yemem” derdi. Gayet sâde elbiseler ve yiyecekler ile yetinir, gösterişten uzak dururdu.
Bir gece şöyle bir rü’yâ gördü. Şeyh-i Kebîr Abdülkâhir Sühreverdî hazretlerinin türbesinden nûr yüzlü bir ihtiyâr zât ve onun arkasından yine onun gibi nûr yüzlü altı zât çıktı. Öndeki zât, tebessüm ederek, Necîbüddîn Ali’nin elinden tuttu, arkasında bulunan zâtlardan birine teslim ederek; “Bu sana, Allahü teâlâ tarafından bir emânettir” dedi. Necîbüddîn Ali, bu rü’yâsını babasına anlattı. O da, bu rü’yânın ta’birini İbrâhim Hıyâl hazretlerinin yapabileceğini söyleyip, kendisine bir kimse ile haber gönderdi. Böyle bir rü’yânın ta’birini kendisine bildirmesini rica etti. İbrâhim Hıyâl; “Bu rü’yâ, Necîbüddîn Ali’den başkasının rü’yâsı değildir” buyurup şöyle ta’bir etti: “Önce gördüğü nurlu ihtiyâr zât, Seyyid Ahmed-i Bedevî hazretleridir. Diğer zâtlar ise onun halîfeleridir. Necîbüddîn Ali’nin kendisine teslim edildiği zât ise, henüz hayattadır ve Necîbüddîn ondan feyz alacaktır” dedi.
Necîbüddîn Ali bu ta’bire çok sevinip, feyz alacağı zâtı merak etmeye başladı. Babasından izin alarak, o zâtı aramak üzere Hicaz’a doğru yola çıktı. Yolda Bağdad’a uğradı. Şihâbüddîn-i Sühreverdî hazretlerini tanıdı. Kendisinin emânet edildiği zâtın bu zât olduğunu anladı. Şihâbüddîn hazretleri de, onun gördüğü rü’yâyı aynen anlattı ve onu talebelerinin arasına aldı. Necîbüddîn Ali ( radıyallahü anh ), hocasının feyz ve bereketleri ile birkaç sene içinde yetişip evliyâlık yolunda kemâl mertebesine ulaştı. Hocası tarafından da me’zûn edilip, insanlara doğru yolu gösterip, onlara feyz ve bereket sunmak üzere memleketi olan Şîrâz’a gönderildi.
Necîbüddîn Ali hazretleri Şîrâz’a geldi. Orada evlendi. Bir tekke yaptırdı. Orada, ilim âşıklarına, Hak yolunu arayanlara, çok te’sîrli va’z ve nasihatler vererek fâideli olmaya çalıştı. Büyüklüğü ve kerâmetleri kısa zamanda her tarafa yayıldı. Herkes her taraftan sohbetlerine gelmeye başladı. Sohbetlerinde ve yazdığı risalelerinde, büyük velî, kerâmetler hazînesi Şihâbüddîn-i Sühreverdî hazretlerinden öğrendiği derin ilmi, ince ma’rifetleri anlattı. Pekçok kimse ondan istifâde etti. 678 (m. 1279) yılında Şîrâz’da vefât etti.
Fıkıh, tefsîr, hadîs âlimlerinden ve evliyânın büyüklerinden. Tasavvufda Kübreviyye (Zehebiyye) diye bilinen yolun mürşididir (rehberidir). İsmi, Ahmed bin Ömer bin Muhammed bin Abdullah el-Hayvekî olup, künyesi Ebü’l-Cennâb’dır. Bu künye kendisine, rü’yâda Peygamber efendimiz tarafından verilmiştir. Lakabları; Necmeddîn, Şeyh-ül-İmâm, Zâhid-ül-kebîr ve Şeyh-i Harezm’dir. Necmeddîn-i Kübrâ diye meşhûr oldu. Yaptığı bütün münâzaralarda galip geldiği için, kendisine et-Tâmmet-ül-kübrâ lakabı da verilmiştir. Ehl-i sünnet âlimlerinin büyüklerinden ve evliyânın önde gelenlerinden olan Necmeddîn-i Kübrâ hazretleri, 539 (m. 1145) senesinde, Harezm köylerinden Hayvek’te doğdu. Buna nisbetle Hayvekî denilmiştir. 618 (m. 1221) senesi Rebî’ul-evvel ayında, Harezm’de Cengiz askeri tarafından şehîd edildi.
Daha çocuk yaşta ilim tahsiline başlayan Necmeddîn-i Kübrâ hazretleri, biraz yetişince ilim öğrenmek aşkıyla çeşitli beldeleri dolaştı. İskenderiyye’de; Ebû Tâhir es-Silefî’den, İsfehan’da; Ebü’l-Mekârim, Ahmed bin Muhammed el-Lebbân, Ebû Sa’îd Halîl bin Bedr, Ebû Ca’fer Muhammed bin Ahmed es-Saydelânî, Ebû Abdullah Muhammed bin Zeyd el-Kerrânî ve Ebü’l-Hasen Mes’ûd bin Ebî Mensûr’dan, Hemedan’da; Hâfız Ebü’l-A’lâ’dan, Nişâbûr’da; Ebü’l-Meâlî el-Fürâvî’den, Mısır’da; Rûz-i Behân-ı Baklî’den (Ebû Muhammed eş-Şîrâzî’den) ve daha başka birçok âlimden ilim öğrenip, hadîs-i şerîf rivâyet etti.
İmâm Ebû Nasr Hafza’nın Tebrîz’de “Sünne” okuttuğunu duyup oraya giderek, bu kelâm âliminin derslerine devam etti. “Şeyh-üs-Sünne vel-Mesâlih” adındaki mukaddime mahiyetindeki kelâma dâir eserini bu arada yazdı. Burada Bâbâ Ferrûh Tebrîzî’nin sohbeti bereketiyle ilim tahsilini tamamlayıp, tasavvuf ilmi ile meşgûl olmaya başladı. Tasavvufda, amcası Ebû Necîb-i Sühreverdî hazretlerinden feyz alarak yetişti. İsmâil Kasrî ve Ammâr bin Yâsir’in [582 (m. 1186)]’de sohbetlerinde bulundu. Fahreddîn-i Râzî hazretleri ile görüştü. Böylece birçok ilimde yetişip, tasavvufta yüksek derecelere kavuştu. Daha sonra memleketi olan Harezm’e gidip yerleşti. Orada insanları irşâd etmeye (doğru yolu göstermeye) başladı. Kısa zamanda etrâfına yüzlerce talebe toplandı. Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî’nin babası Sultân-ül-ulemâ Behâeddîn Veled ile Feridüddîn-i Attâr’ın hocaları Mecdüddîn-i Bağdadî ve Baba Kemâl Cündî, Abdülazîz bin Hilâl, Nasır bin Mensûr, Seyfüddîn-i Baherzî, Necmüddîn-i Râzî, Radıyyeddîn Ali Lala, talebelerinin büyüklerindendir. Talebelerinin çoğu, zamanlarında insanlara doğru yolu gösteren rehberler oldular.
618 (m. 1221) yılında Harezm’e Cengiz askeri Tatarlar hücum edince, talebelerine; “Memleketinize gidiniz! Şarkdan fitne ateşi geliyor. Her tarafı yakacaktır, İslâmiyette bu kadar fitne görülmemiştir” dedi. “Duâ buyursanız da, bu belâ müslüman memleketlerinden uzaklaşsın” dediler. “Bu, Kazâ-i mübremdir. Duâ bunu gideremez” buyurdu. Talebeleri Horasan’a gitti. Kâfirler şehre girince, o da cihâda çıktı. Şehîd oldu. Şehîd olduğunda bir kâfirin saçını tutmuş idi. Şehâdetinden sonra, kimse saçı elinden alamadı. Sonunda mecbûr kalıp saçı kestiler.
Tasavvuf yolunun en tanınmışlarından ve büyüklerinden olan Necmeddîn-i Kübrâ hazretleri, zâhirî ve bâtınî ilimlerde çok derin, İslâmın güzel ahlâkı ile ahlâklanmış çok yüksek bir zât idi. İlim öğretmek yolunda çok gayretliydi. Allahü teâlâya ibâdet etmekte ve O’nun dînine hizmet etmekte kat’iyyen gevşeklik göstermez, bu yolda kınayanların kınamalarına aldırmazdı. İstisnasız bütün insanlara yardım etmeye, fâideli olmaya gayret ederdi. Onun dergâhı, fakirlerin sığınağı idi. Büyüklüğü, üstünlüğü herkes tarafından bilinir, kendisine hürmet edilirdi. Büyüklüğünü anlatan hâlleri ve kerâmetleri her tarafta anlatılmakta, dilden dile dolaşmaktadır. Kerâmetlerinin en büyüğü; her birisi, gittiği beldelerde insanları doğru yola sevkeden, etrâfına nûr ve feyz saçan çok kıymetli talebeler yetiştirmesidir. Yüzlerce talebe yetiştirdi. Allah yolunda yürümek isteyen nice kimselere rehber oldu. Talebelerinin her birini bir memlekete gönderir, o talebe orada hocasının yolunu yaymaya çalışırdı. Harezm bölgesinde, Necmeddîn-i Kübrâ hazretlerinden sonra onun gibi yüksek bir velî yetişmemiştir. O kadar yüksek idi ki, Allahü teâlânın aşkı ile kendinden geçmiş hâlde iken, bir kimseye teveccüh edince, vilâyet (evliyâlık) derecelerine yükseltirdi. Birgün bir tüccâr, gezmek maksadıyla Necmeddîn-i Kübrâ hazretlerinin hânegâhına girdi. Necmeddîn-i Kübrâ hazretleri buna teveccüh edince, tüccâr, hemen o ânda vilâyet mertebesine ulaştı. Tüccarı yanına çağırıp, talebe yetiştirmesi için izin verdi. Ve memleketine gönderdi.
Birgün Eshâb-ı Kehf hakkında sohbet ediyordu. Necmeddîn hazretlerinin talebelerinden olan Sa’düddîn-i Hamevî ( radıyallahü anh ), “Acaba bu ümmette, sohbeti köpeğe te’sîr eden bir kimse var mıdır?” diye düşündü. Necmeddîn-i Kübrâ, kalb gözü ile bu talebesinin düşüncesini anlayıp kalktı ve dergâhın kapısına doğru yürüdü. Ansızın uzaklardan bir köpek çıkageldi. Bir yerde durup kuyruğunu salladı. Necmeddîn-i Kübrâ’nın bakışı köpeğe isâbet edince, köpek derhâl değişti. Kendinden geçme hâlleri görüldü. Yüzünü şehirden çevirip kabristana gitti. Başını yerlere sürüyordu. Hattâ derler ki, nereye gitse, elli-altmış köpek devamlı onun etrâfında dolaşırdı. Fakat ulumazlar, havlamazlardı. Hiçbir şey yemezler, devamlı bakılan o köpeğe karşı hürmette bulunurlardı. Sonra bu köpek öldü.
Necmeddîn-i Kübrâ hazretlerinden ilim öğrenip rivâyetlerde bulunanlardan Abdülazîz bin Hilâl diyor ki: “Necmeddîn-i Kübrâ’nın sohbet halkasında birkaç defa bulundum. Bu birkaç defalık kısa sohbetlerin bereketi ile çok şeylere kavuştum.”
İbn-i Nukta diyor ki: “Necmeddîn-i Kübrâ, Şafiî mezhebi âlimlerinden çok yüksek bir zât idi.”
Necmeddîn-i Kübrâ, bir taraftan çok kıymetli talebeler yetiştirirken, diğer taraftan da, kendisinden sonra gelenlere fâideli olmak üzere çok kıymetli eser ve risaleler yazmıştır. Tefsîr, hadîs, tasavvuf ve diğer ilimlere dâir yazmış olduğu pek mu’teber olan eserlerinden ba’zılarının isimleri şunlardır: Ayn-ül-hayât (Kur’ân-ı kerîmin tefsîri olup 12 cilddir.) Usûl-i aşere (Tasavvufa dâir olup, çeşitli isimlerle pekçok defa intisah edilip çoğaltılmış ve birçok da şerhi yapılmıştır.) Bundan başka, Risale ilel-hâim, Fevâih-ül-Cemâl, Âdâb-üs-sûfiyye, Risâle-i Necmeddîn, Sekînet-üs-sâlihîn, Risâle-i sefîne ve daha başka eserleri ve risaleleri de vardır. Eserlerinin en önemlilerinden olan Usûl-i aşere kitabı, tasavvufa dâir olup, talebelerinin ve daha sonra gelen birçok kimsenin el kitabı olmuştur. Bu kıymetli kitaptan ba’zı kısımlar tercüme edilerek ve özetlenerek aşağıya yazılmıştır.
Allahü teâlâya kavuşmak arzusunda bulunan ve bu yolda ilerlemek isteyenlerin yollarının temeli on esas üzere kurulmuş olup, diğer şeyler teferruat olup, hepsi on esasa bağlıdır. Maksada ulaşmak için mutlaka lâzım olan bu on temel esas şunlardır: 1) Tövbe: Kulun, kendisi ile Rabbi arasında perde olan bütün günahlara pişman olup, kendi arzu ve isteğiyle Rabbine yönelmesidir. 2) Zühd: Dünyânın geçici ve aldatıcı zevklerinden, mal ve makamlarından, insanların ilgi ve iltifât göstermelerinden hoşlanmaktan yüz çevirmek, bunlara hiç meyletmemek, bunlardan uzak durmak ve bu husûslarda aynen bir ölü misâli olmaktır. Görünen bütün güzellikleriyle, dünyâyı getirip bir ölüye sunsalar, ölmüş olan o kimse, bu güzelliklere gönül vermek, meyletmek şöyle dursun, nasıl ki, göz ucuyla da olsa dönüp bakmazsa, evliyâlık yolunda ilerlemek da’vâsında bulunan bir kimse de böyle zühd sahibi olmalıdır. 3) Allahü teâlâya tevekkül: Her işinde Allahü teâlâya i’timâd etmek. O’na güvenmektir. Nitekim Allahü teâlâ, Talâk sûresinin 3. âyet-i kerîmesinde meâlen; “Bir kimse Allahü teâlâya tevekkül ederse, Allahü teâlâ ona kâfidir” buyurmaktadır. 4) Kanâat: Hayâtını devam ettirebilmek için zarurî lâzım olan ihtiyâçlardan başka bütün arzu ve isteklerden uzaklaşmak, yemek, içmek ve barınmak (ev) husûsunda elde bulunan ile yetinmek ve fazlasında gönlü ve gözü olmamakta bir ölü misâli olmaktır. 5) Uzlet: Evliyâlık yolunda ilerlemeye mâni olan insanlardan uzak olup, böyle kimselerden yüz çevirmek ve kendi hâlinde yaşamaktır. Kendisini terbiye edip yetiştiren hocasının ve bunun sâdık talebelerinin yanında onlarla birlikte bulunmak da uzletten sayılıp, insanlarla beraber olmak sayılmaz. Uzlette esas olan; bütün bedenini, uygun olmayan her insandan ve onlardan bulaşacak olan günah kirlerinden koruyup, uzak tutmaktır. His organlarını muhafaza etmektir. İnsanın esfel-i sâfilîne (en aşağı derecelere) düşmesine sebep olan nefsânî arzu ve istekler, insana, his organları vasıtasıyla girer. Uzlet sayesinde, bu büyük tehlike yok edilmiş olur. Doktorlar kendilerine gelen hastayı tedâvi etmeye başladıkları zaman, önce hastanın kendisine zararlı olan yiyeceklerden perhiz etmesini emrederler. Hastalığı meydana getiren sebeplere karşı tedbir alıp, zararlı olan herşeyden hastayı uzaklaştırırlar. Bundan sonra, vücutta bulunan zararlı maddelerin atılması için ilâç verirler. Bundan sonra hasta sıhhate kavuşur. Evliyâlık yolunda da, rûh hastalıklarının mütehassısları olan zâtlar, talebelerini bu şekilde yetiştirirler. Talebeyi, kendisine zararlı olan kimselerden uzak tutar, kendileriyle birlikte bulundururlar. Talebenin içinde bulunan zararlı hâllerin çıkıp, kalbin temizlenmesi için de, sohbetlerinde bulundurur ve her ân Allahü teâlâyı zikretmesini, hatırlamasını emreder. 6) Devamlı zikir: Allahü teâlâdan başka herşeyi unutarak, yalnızca O’nu hatırlamak, O’nu düşünmek demektir. Kalbin ve gönlün hasta olmasına, hattâ ölmesine sebeb olan, nefsi harekete, getirip azdıran kötü ahlâkın yok edilmesi, Allahü teâlâyı çok zikretmekle olur. Allahü teâlânın nazargâhı olan kalbin, bu aslî hâlinden saparak doğru yoldan kayması, Allahü teâlâyı çok zikretmekle önlenir. Eğer sen, hakîkaten gönül ehli bir kimse isen ve Allahü teâlânın da seni mağfiret etmesini istiyorsan, Allahü teâlâyı çok zikret. Nitekim Allahü teâlâ, Bekâra sûresinin 152. âyet-i kerîmesinde meâlen buyuruyor ki: “Siz beni (tâatle) zikredin ki, ben de sizi (sevâbla ve mağfiretle) zikredeyim.” 7) Teveccüh (Tamamen Allahü teâlâya yönelmek): Allahü teâlâdan başka birşeye çağıran, da’vet eden herşeyden yüz çevirmek, O’ndan başka bir isteği, arzusu ve sevgilisi olmamaktır. Biran O’ndan gâfil olmaktan çok korkmalıdır. Nitekim Cüneyd-i Bağdadî hazretleri buyurdu ki: “Bir sıddîk, binlerce sene Allahü teâlâya teveccüh hâlinde bulunsa, bundan sonra da bir ân O’ndan gâfil olsa, bu bir ânda kaybettiği, binlerce seneki kazandığından daha fazladır.” ? Sabır: Nefsin lezzet aldığı şeylerden yüz çevirmek, istediklerini yapmamaya devam etmekte sebat göstermek demektir. 9) Murâkabe: Kuvvet ve hareketi bırakıp nefsi kontrol etmek, nefsin hile ve tuzaklarına karşı her ân uyanık bulunmaktır. Murâkabe makamında bulunan kimse, Allahü teâlânın emirlerine itaat etmek ve sâlih ameller işlemekle, O’nun lütfunu, ilâhî ihsânlarını ümîd eder. O’ndan başka herşeyden yüz çevirerek, hep O’nu düşünür. O’na olan muhabbetinin ateşiyle kendinden geçmiş hâldedir. O’nun aşkıyla, O’na kavuşmak arzusuyla yanar. Bu şevk ile ağlayıp, gözyaşı döker. Yalnız Allahü teâlâya güvenir ve yalnız O’ndan yardım ister. Allahü teâlâ da buna, rahmetiyle muâmelede bulunur ve hiç kimsenin açamıyacağı azap kapılarını ona kapatır. Bu hâl, bunlara Allahü teâlânın bir lütfudur. Nitekim Allahü teâlâ, Mâide sûresinin 54. âyet-i kerîmesinde meâlen buyuruyor ki “İşte bu (anlatılan vasıflar), Allahü teâlânın, kullarından dilediğine verdiği bir lütfu, ihsânıdır. Allahü teâlânın lütfu, ihsânı çok geniştir, (Bu lütuf ve ihsânlara kimin lâyık olduğunu) çok iyi bilicidir.” 10) Rızâ: “Nefsin arzularını terkederek, Allahü teâlânın hiçbir hükmüne i’tirâz etmemek ve O’ndan gelen herşeyi seve seve karşılayıp râzı olmaktır. Böyle yaparak O’nun rızâsına kavuşmaktır. Böyle olan velîlere, Allahü teâlâ öyle bir nûr verir ki, bu firâset nûru ile insânlar arasında yürürler ve onların ma’nevî hâllerini müşâhede ederler. Bu firâset sahiplerinin derecelerinin de dört mertebe olduğunu bildirmişlerdir: 1. Îmân: Bütün mü’minlerin hâli olup, ağacın çiçeğine benzer. 2. Vilâyet: Mü’minlerden seçilmiş olanların hâlleri olup, ağacın meyvesine benzer. 3. Nübüvvet: Seçilmişlerden seçilmiş olanların (Peygamberlerin) hâli olup, meyvenin özü gibidir. 4. Risâlet: Nübüvvetten de ileri bir hâl olup, özün özü gibidir. Bunlardan ilk ikisi kesbî olup çalışmakla, mücâhede etmekle elde edilebilir ise de, son ikisi vehbîdir. Çalışmakla elde edilemez. Bu, Allahü teâlânın dilediği kullarına verdiği bir lütuftur.”
Necmeddîn-i Kübrâ hazretlerinin yazmış olduğu Risale ilel-Hâim’den seçmeler: Ey ihlâsla Allahü teâlânın yolunda bulunmak arzusunda olan sâdık talebe, zâhir ve bâtınını (dışını ve içini) temizle. Bu temizlik olmadıkça mukaddes ve ulvî yüksekliklere ulaşılamaz. Bu temizlik için aşağıdaki on esâsa mutlaka riâyet etmelisin. 1) Beden temizliği: Bundan maksad, gusül abdesti ve namaz için alınan abdesttir. Rûha sıkıntı ve rahatsızlık veren şeyler; umûmiyetle, yiyecek olarak vücûda alınan ve çoğu zaman da fazla olan toprak maddesidir. Bu toprak maddeleri, rûha sıkıntı verirler. Su da, çamuru, kiri temizleyip yıkamak için yaratılmış olduğundan, normal abdest ve gusül abdesti ile, vücut maddî ve ma’nevî kirlerden temizlenip, arınır ve nûrlar parlamaya başlar. 2) Halvet: Çeşitli ve lüzumsuz meşgûliyetlerden kurtulup, kimsenin bulunmadığı bir köşeye çekilmek ve orada, kendi hâlinde ibâdetle meşgûl olmaktır. Bundan maksad, nefsi, oyun ve eğlencelerden, kendisine zararı dokunacak kimselerden, lüzumsuz duygu, düşünce ve isteklerinden uzak tutmaktır. Böyle olunca, nefs zayıflar. Buna mukabil, kalb kuvvetlenir. Uyanık ve sağlam olur. Allahü teâlânın nûru ile aydınlanır. 3) Devamlı susmak: Çok lüzumlu olmadıkça birşey konuşmamaktır, insanlar, yalan ve münâfıklıktan, az konuşmakla kurtulabilirler. Etrâfındakileri güldürmek, onları memnun etmek ve birşeyler konuşmak için çok konuşan kimselerin, sözlerinde çoğu zaman yalan ve başka günahlar bulunur. Bir hadîs-i şerîfte buyuruldu ki: “İnsanların yüzükoyun ateşe düşmelerine sebeb olan şey, dilleriyle ekip biçtiklerinden başka birşey midir?” Bunun için büyüklerimiz devamlı susmayı tercih etmişler.
“Şayet bir kimsenin az ise sözü, Çok geçmez açılır onun kalb gözü”
demişlerdir.
4) Devamlı oruç: Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) bir hadîs-i şerîfte buyurdu ki: “Oruç, (oruçluyu beşeri kötülüklerden koruyan) bir kalkandır.” Nefs ve şeytanın hücumlarına ve attığı oklara karşı korunmak, bu kalkan ile mümkündür.
5) Devamlı zikir: Kalb huzûru içinde (kalb hazır olarak, bütün kalb ile; Allahü teâlâyı anmak, hatırlamak demektir. En faziletli zikir, “La ilahe illallah” demektir. Allahü teâlânın düşmanı olan nefs, insanın içine yerleştirilmiş olup, devamlı O’na isyan etmeye, O’na karşı gelmeye çalışmakta, hattâ ulûhiyyet (ilâhlık) iddia edecek kadar azgınlaşmaktadır. Bunun ordusu ve yardımcıları olan; şeytan, hevâ ve şehvet ise, kendisine yardım etmekte, insanı ebedî felâketlere sürüklemeye çalışmaktadırlar. İşte bunlara karşı en faziletli, en te’sîrli ve en açık kelime “La ilahe illallah”dır. Buna çok devam etmek, nefs ve ordusunu mağlup ve zelîl eder. İnsan, Allahü teâlânın izni ile bunlara galip olunca, kalbi olgunlaşır. Allahü teâlâya yakınlık makamlarına yükselir. Onun nûru ile nûrlanır. Artık bu nûr ile, gözlerin görmediğini görür, kulakların duymadığını duyar. Bu zikre devam etmekle, Allahü teâlânın dostu, Allahü teâlâ da onun dostu olur.
6) Teslimiyet: Allahü teâlânın takdîrine, kazasına râzı olmak ve O’na tam teslim olmak demektir. Âyet-i kerîmelerde meâlen buyuruldu ki: “Kim amelinde ihlâs sahibi olarak, samimiyetle kendisini Allahü teâlâya teslim ederse, muhakkak ki o, en sağlam kulpa yapışmıştır” (Lokman-22), “İyilik eden bir kimse olarak, kendisini tam bir ihlâs ile, Allahü teâlâya teslim eden kimseden, din bakımından kim daha güzel olabilir?” (Nisa-125).
7) Hâtıra birşey getirmemek: Gönlüne, Allahü teâlânın rızâsına uygun düşünceleri getirmek, şeytan ve nefsten gelen kötü düşünceleri de derhâl kalbden uzaklaştırmaktır. Âyet-i kerîmelerde meâlen buyuruldu ki: “Muhakkak ki, şeytanlar, sizinle mücâdele etmek için, kendi dostlarına mutlaka telkinde bulunurlar” (En’âm-121), “Şeytan sizi fakir olacaksınız diye korkutur. “Malını elinde tut! Eğer tasadduk edersen fakir düşersin” der. Size cimriliği ve sadaka vermemeyi emreder. Allahü teâlâ ise, lütfundan bir mağfiret ve bolluk va’dediyor” (Bekâra-268).
? Kalbin üstada (yol gösteren zâta)bağlanması: Kişinin, kendisinden edeb ve ilim öğrendiği zâtı çok sevip ona bağlanmasıdır. Tövbe sûresinin 119. âyet-i kerîmesinde meâlen buyuruldu ki: “Ey imân edenler! Allahü teâlâdan korkun (O’nun râzı olmadığı fiillerden sakının) ve sâdıklar ile beraber olun!” Mürşid, evliyâlık yolunda yürümek isteyen bu talebeyi, bu yolda karşılaşabileceği korku, tehlike ve zararlardan koruyan ve onun sür’atle ilerlemesi için ona rehberlik edip, yol gösteren büyük zâttır. Böyle bir zâtla beraber bulunmak çok büyük saadettir. Onunla beraber bulunan, mutlaka ondan istifâde eder. Nitekim bir hadîs-i şerîfte buyuruldu ki: “Sâlih kimselerin meclisi, güzel kokular satan ıtriyatçı, gibidir. Almasan bile kokusu sana ulaşır. Kötü insanların meclisi ise, demircinin ocağı gibidir. Seni yakmasa bile, dumanı ve kokusu sana ulaşır.”
9) İhtiyâç kadar uyumak: Bu yolda ilerlemek gayretinde olanlar, mümkün olduğu kadar az uyurlar, ibâdette kuvvetlenmek için uyurlar. Niyetleri sağlamdır. Bunun için uyumaları da ibâdettir. Gecenin bir miktarında uyurlar, sonra kalkıp ibâdete devam ederler. Bilhassa, seher vakti (sabaha karşı) ibâdet ve duâ etmeyi kaçırmazlar. O kıymetli vakitte uyumayı kendileri için kayıp sayarlar. Âyet-i kerîmelerde meâlen buyuruldu ki: “Onlar, geceleri pek az (bir zaman) uyurlar, seher vakitlerinde hep istiğfar ederlerdi” (Zâriyât: 17-18), “(Onlar, o kimselerdir ki, geceleyin namaz kılmak için) yataklarından kalkarlar, azâbından korkarak ve rahmetinden ümidli olarak Rablerine duâ ederler” (Secde-16). Uykunun az olması, kalb gözlerinin açılıp melekût âlemini temaşa etmeye sebeb olur.
10) Yemek ve içmekte zarûret miktarını kullanmak: Yemek ve içmek husûsunda orta hâlli olmaktır, İbâdet yapamayacak derecede zayıflayıncaya kadar aç kalmamak, ağırlık verecek, ibâdetten geri kalacak kadar da yemek yememek demektir. Zâten bu ikinci hâl de caiz değildir. Nitekim A’râf sûresinin 31. âyet-i kerîmesinde meâlen buyuruldu ki: “Yiyiniz, içiniz! Fakat isrâf etmeyiniz. Muhakkak ki, Allahü teâlâ isrâf edenleri sevmez.” Bir hadîs-i şerîfte buyuruldu ki: “Mi’denin üçte biri yemek, üçte biri su için olmalı, kalan kısmı da, nefes almak için boş kalmalıdır.” Büyüklerimiz, devamlı az yemişler, mi’deyi tıka basa doldurmanın fayda değil, bilakis zararlı olduğunu, ibâdette ağırlık ve gevşekliğe sebeb olduğunu bildirmişlerdir. Resûlullah ( aleyhisselâm ) “Bir gün yer doyar, bir gün aç kalırım” buyurdu. Başka bir hadîs-i şerîfte buyuruldu ki: “İnsanoğlu karnından daha kötü bir kab doldurmamıştır.” Büyüklerimiz, fazla yemenin kalbi katılaştırıp karartacağını, tembelliğe sebep olacağını, devamlı helaya çıkmak ihtiyâcı hâsıl olup, vakitleri zayi edeceğini, böylece çeşitli ibâdetleri ve faydalı işleri yapmaya mâni olacağını, açlığın çok faydalı olduğunu bildirmişlerdir. İmâm-ı Şiblî’ye “Yakîn nedir?” diye suâl edildiğinde; “Açlık, açlık, açlık” buyurmuştur. Evliyânın büyüklerinden olan bir zât, yemekte sâdece çorba içer, ekmek yemezdi. Böyle yapmasının sebebi sorulduğunda da; “Lokmaları çiğnerken geçecek olan zamana acıyorum. Bu sırada Kur’ân-ı kerîmden elli âyet okuyabilirim” buyurdu.
Necmeddîn-i Kübrâ hazretlerinin yazmış olduğu Fevâih-ül-cemâl adlı eserinden seçmeler:
Allahü teâlânın yolunda yürümek arzusunda bulunan sevgili dostum! Gözlerini kapat! Bakalım ne göreceksin. Eğer “Birşey göremiyorum” diyorsan, yanılıyorsun. Bu bir hatâdır. Haddizatında sen o anda görüyorsun. Fakat vücûdun ve görünüşteki varlığının karanlık olması, senin birşey görmene mâni oluyor. Eğer gözlerin kapalı olduğu hâlde göremediğin, aslında var olan şeyleri görmek istiyorsan, o karanlığı yok etmeli, kalb gözünü açmalısın. Bu karanlığa sebep olan şeyleri kendinden uzaklaştırmahsın. Bunlar; senin benliğin, nefsin ve şeytandır. Bunlardan kurtulmanın ilk şartlarından birisi; vücûdu alıştıra alıştıra vücûda alınan gıdayı azaltmaktır. Çünkü nefs ve şeytan, bundan kuvvet alarak sana saldırmaktadır, İnsanları Allahü teâlâya kavuşturan yolda rehberlik eden hakîkî bir yol göstericinin terbiyesi altında yetişip ilerlemeye çalışmak ve bu yolda bulunanların uymaları gerektiği bildirilen kaidelere uymak da elbette lâzımdır.
Vakit: Vakit, keskin bir kılıç gibidir. Eğer böyle olmasaydı, düşünüp taşınıncaya kadar sana mühlet verirdi. Böyle yapmayıp, geçip gittiğine göre, onun keskin bir kılıç olduğu anlaşılmaktadır. Tasavvuf yolunda bulunan sûfiler için İbn-ül-vakt derler. Buna sebep şudur ki; böyle bir kimse, ne geçmişe bakar, ne de geleceğe. Şu ânda içinde bulunduğu vakti değerlendirmeye gayret eder. Geçmişi ve geleceği düşünmek, şu anda içinde bulunulan vakti zayi etmek olduğundan, onlar bununla vakit geçirmezler.
Veli olan zâtın alâmetlerinden ba’zıları: Allahü teâlânın velisi (dostu) olan bir zâtın alâmetlerinden birisi; onun, Allahü teâlâ tarafından korunmuş olmasıdır. Veli olan zât, Allahü teâlânın çeşit çeşit lütuflarına kavuşmuş olarak O’nu istemekte, O’nu aramakta ve O’nun aşkıyla yanmaktadır. Onun alâmetlerinden birisi de; duâsının kabûl edilmesidir. Başka bir alâmeti de; kendisine İsm-i a’zamın verilmiş olmasıdır. Velîlerden her birine, Allahü teâlânın isimlerinden bir İsm-i a’zam (büyük isim) verilir. Velî de o isimle duâ eder ve duâsı kabûl olunur. Bir kimse Bâyezîd-i Bistâmî hazretlerine İsm-i a’zamın, Allahü teâlânın en büyük isminin ne olduğunu sordu. O da; “Bana, Allahü teâlâya âit olan bir İsm-i asgar (en küçük isim) göster. Ben de sana İsm-i a’zamı (en büyük ismi) göstereyim” buyurdu. Soran kimse bu cevaptan çok hoşlanıp; “Evet, O’nun her ismi büyüktür” dedi.
Tevekkül: Allahü teâlânın bildirdiği bütün husûslarda ve her işinde O’na güvenmek, kendisine gelmesi takdîr edilmiş olan birşey varsa, ondan kaçmanın mümkün olmadığını iyice bilip, Allahü teâlânın irâdesine teslim olmaktır. Böylece, O’ndan gelen her şeye râzı olduğu için, kendisi rahat olur. Böylece sahibini, ya’nî Allahü teâlâyı da üzmemiş olur. Eline geçen şeylerden dolayı sevinip, şımarmaz. Kendisine gelen sıkıntılardan dolayı bağırıp çağırmaz. Kendi hâlini düzeltmeye çalışır. Zerre kadar iyilik yapanın mükâfatını, zerre kadar kötülük yapanın da cezasını göreceğini bildiği için, kendisine sıkıntı verenleri, eziyet edenleri, kendisi cezalandırmaya kalkmaz. Onu affeder. Kendisine yaptığı kötülüğün karşılığı olan cezanın ölçüsünü bilemediği için, Allahü teâlâya havale eder. Kendisine iyilik edene de karşılığını vermekten âciz olduğunu düşünerek, onu da Allahü teâlâya havale eder. Bu iyiliği Allahü teâlâdan bilir. Herşeyin, Allahü teâlânın dilemesi ve takdîr etmesi ile meydana geldiğini düşünür. Hadîd sûresinin 22. ve 23. âyet-i kerîmelerinde meâlen buyuruldu ki: “(Kıtlık ve kuraklık gibi) ne yerde, ne de (hastalık ve âfet gibi) nefslerinizde bir musibet başa gelmez ki, biz onu yaratmadan önce (o) bir kitapta (Levh-i mahfûzda Allahın ilminde) yazılmış olmasın. Muhakkak ki bu, Allahü teâlâya çok kolaydır. Dünyada olacak her şey, dünyâ yaratılmadan evvel ezelde Levh-i mahfûza yazılmış, takdîr edilmiştir. Bunu size bildiriyoruz ki, hayatta kaçırdığınız fırsatlar için üzülmeyesiniz ve kavuştuğunuz kazançlardan, Allahın gönderdiği ni’metlerden mağrur olmayasınız. Allahü teâlâ kibirlileri, egoistleri sevmez.”Öleceğini ve Allahü teâlâya hesap vereceğini bilen kimse, başkasına kötülük yapmayı, kendisine kötülük yapılsa bile ona mukâbelede bulunmayı düşünebilir mi? Rivâyet edilir ki; adamın birisi, âriflerden bir zâtın sarığını alıp kaçtı. O ârif zât, tam aksi istikâmette bulunan kabristana doğru gitti. Orada kendisine dediler ki; “O adam sizin sarığınızı alıp ileriye doğru kaçtı. Siz ise, peşinden gitmediğiniz gibi, geri döndünüz. Tam aksi istikâmette bulunan bu kabristana geldiniz. Bunun sebebi nedir?” O ârif zât, bu suâle şöyle cevap verdi: “Nereye kadar kaçabilir ki? Nereye kaçarsa kaçsın. Nihâyetinde buraya gelmiyecek mi?” İnsanların dönüp dolaşıp gelecekleri yer kabir olduğu gibi, kalbler de Allahü teâlâya sığınır.
Necmeddîn-i Kübrâ hazretlerinin yazmış olduğu Risâle-i Necmüddîn adlı eserden seçmeler:
Abdullah bin Ömer’in (r.anhümâ) rivâyet ettiği bir hadîs-i şerîfte buyuruldu ki: “Rûhu gargaraya gelmedikçe, Allahü teâlâ kulun tövbesini kabûl eder.”
Sehl bin Abdullah ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Tövbede esas şudur ki; kişi yaptığı kötülüğe pişman olacak, kötü hareketlerden, iyi ve güzel işlere dönecek, helâlden yiyecek, a’zâlarını kötülüklerden, haramlardan koruyacak ve bütün bunların meydana gelebilmesi için Allahü teâlâdan yardım istiyecek.”
“Tövbe, birkaç ma’nâyı ifâde eder 1. Yapılan günâha pişman olmak. 2. O günâha bir daha dönmemeye kat’î olarak karar vermek. 3. Terk edilen farzları, kaza edip yerine getirmek. 4. Nefse günâhın lezzetini tattırdığı gibi, ona mücâdele elemini de tattırmak.”
İbn-i Atâ ( radıyallahü anh ) diyor ki: “Tövbe, inâbe ve icâbe tövbesi olmak üzere iki kısımdır, İnâbe tövbesi, ceza korkusu ile yapılan tövbedir. İcâbe tövbesi ise sırf Allah sevgisiyle yapılan tövbedir.” Zünnûn-i Mısrî ( radıyallahü anh ) buyuruyor ki: “Her a’zânın bir tövbesi vardır. Kalbin tövbesi, ma’siyeti (günâhları) terk etmek husûsunda uyanık olmasıdır. Gözün tövbesi; haramlara bakmamak, elin tövbesi; kendisinin olmayan şeyi almamak, kulağın tövbesi; bâtıl (bozuk) olan şeyleri dinlememek, karnın tövbesi; helâl yemek, avret mahallinin tövbesi de; kötü işlerden, zinâdan uzak durmaktır.”
Yine İbn-i Atâ ( radıyallahü anh ) diyor ki: “Tövbesini sâdece dil ile yapmayıp, fiili ile de tövbe ettiğini doğrulayanın tövbesi kabûl olunur.”
Vera’ (Haramlardan ve şüpheli olan şeylerden titizlikle sakınmak): Hasen-i Basrî ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Vera’nın üç alâmeti vardır: 1. Gadab (kızgınlık) hâlinde de, rızâ hâlinde de adâlet üzere bulunmak. 2. A’zâları kötülükten ve başkalarına sıkıntı vermekten muhafaza etmek. 3. Herkesle iyi geçinmek, tanıdıklara, arkadaşlara geçim işlerinde yardımcı olmak, ahdine vefa etmek ve bunlara devam etmek sûretiyle Allâhü teâlânın rızâsını kazanmaya çalışmaktır.”
Dinin özü vera’dır. Bişr bin Haris ( radıyallahü anh ) buyuruyor ki: “Amellerin en zoru üçtür: 1. Kendisinin ihtiyâcı olduğu halde cömertlik yapmak. 2. Kimsenin bulunmadığı yerde, yalnızlık hâlinde de vera’ ve takvâ sahibi olmak (kötülükten sakınmak). 3. Kendisinden korkulan veya ba’zı menfaatler ümid edilen kimsenin yanında, hak sözü söyleyebilmektir.”
Yûnus bin Ubeyd ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Vera’, bütün şüphelilerden arınıp, her an nefsi hesaba çekmektir.”
Ruveym ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Vera’, kişinin kendisini tamamen tâate vermesidir.”
Sehl bin Abdullah ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Dünyâyı terk etmek (ya’nî haram ve şüpheli şeylerden kaçıp mübahları kullanmak) vera’nın başıdır.”
Zühd (dünyâya düşkün olmamak, şüpheli olmak korkusu ile mübahların çoğunu terk etmek): Sehl es-Saîdî anlatıyor “Birisi Resûlullaha ( aleyhisselâm ) gelip; “Yâ Resûlallah! Bana öyle bir amel gösterin ki, onu yaptığım zaman, beni, hem Allâhü teâlâ, hem de insanlar sevsin” dedi. Bunun üzerine Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) şöyle buyurdular “Dünyâya rağbet etmezsen, Allâhü teâlâ seni sever. İnsanlarda bulunana rağbet etmezsen, insanlar seni sever.”
Muhalled bin Hüseyn ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Dünyâda zühd; helâlinden kazanıp yemektir.”
Abdullah-i Antâkî ( radıyallahü anh ) şöyle anlattı: “Zühd, dört şeyden ibârettir 1- İşleri Allâhü teâlâya bırakmak, 2- İnsanlardan uzak kalmak, 3- İhlâs (herşeyi Allah rızâsı için yapmak), 4- Sıkıntı ve musibetlere sabretmek.”
Yahyâ bin Mu’âz buyurdu ki: “Hakîkî zâhid, dünyâyı terki, onu istemesinden ve muhafaza etmesinden daha fazla olan kimsedir.”
Hadîd sûresinin 23. âyet-i kerîmesinde meâlen buyuruldu ki: “Dünyâda olacak her şey, dünyâ yaratılmadan evvel ezelde Levh-i mahfûza yazılmış, takdîr edilmişdir. Bunu size bildiriyoruz ki, hayatta kaçırdığınız fırsatlar için üzülmeyesiniz ve kavuştuğunuz kazançlardan, Allahın gönderdiği ni’metlerden mağrur olmayasınız. Allâhü teâlâ kibirlileri, egoistleri sevmez.”
Büyüklerden birisi buyurdu ki; “Zühdün aslı, bu âyette bildirilen şeydir.”
Yine büyüklerden birisi buyurdu ki: “Zühd; tûl-i emeli terketmek, sâlih ameli çok işlemektir.”
Büyüklerden birisi de buyurdu ki: “Zühd, mahlûkların sevgisini kalbden çıkarıp, uzleti (yalnızlığı) istemektir.”
Ebû Türâb Nahşebî ( radıyallahü anh ) şöyle anlattı: “Birisi Hâtim-i Esâm’a ( radıyallahü anh ) gelerek, zühdün evveli, ortası ve sonunun ne olduğunu sordu. Hâtim-i Esâm buna cevaben; “Zühdün evveli Allâhü teâlâya güvenmek, ortası ihlâs ve sonu sabırdır” buyurdu.
Buyuruldu ki: “Zühd, sâdece muhtaç olduğun kadar birşeyi yanında bulundurman, fazlasını terketmendir.”
Büyüklerden birisi buyurdu ki: “Elinde bulunan şeyin kimin rızkı olduğunu bilmezsin. Aradığın şeyin nerede olduğunu da bilmezsin. Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Kim dünyâya rağbet etmeyip, âhırete rağbet ederse, Allâhü teâlâ o kimsenin kalbinden dünyâ sevgisini çıkarır. Zenginliği gözünün önüne koyar. Dünyâda, o, sâdece kendisi için takdîr edilip taksim edilen şeye kavuşur.”
Hâtim-i Esâm buyurdu ki: “Zühd üç şeydir: 1- Dünyâyı terk etmek, 2- Dünyâya ehemmiyet vermemek, 3-. Başkalarını kendisine tercih etmek, isar sahibi olmak.”
Ebû Bekr-i Verrâk ( radıyallahü anh ) şöyle buyurdu: “Zühd, ze, he ve dal olmak üzere üç harftir. (Ze) dünyâ zînetini terk etmek, (he) hevâyı, nefsin arzu ve isteklerini terketmek, (dal) ise dünyâyı terk etmek demektir.”
Zâhidlerden bir zât, Ebû Yezîd-i Bistâmî’yi ( radıyallahü anh ) ziyâret için gelmişti. Karşılaştıklarında, Ebû Yezîd ona; “Hangi makamdasın?” diye sordu. “Zühd makâmındayım” dedi. “Zühdün hangi husûstadır?” deyince, “Zühdüm dünyâyadır” dedi. “Senin zühdün “La şey” hakkındadır. Çünkü dünyâ, evvelinde de, sonunda da hiçbir şey değildir. Bunun için dünyâya “La şey = Hiçbir şey değil” denir” buyurdu. Bu sözden çok hayrette kalan o kimse; “Peki siz hangi makamdasınız?” dedi. Ebû Yezîd; “Zühd makâmındayım” deyince, o kimse; “Zühdünüz hangi şeyedir?” dedi. Bunun üzerine Ebû Yezîd Bâyezîd-i Bistâmî hazretleri; “Zühdüm, kerâmetlere, hâllere ve makamlaradır (ya’nî ben, keşif ve kerâmetler sahibi olmaya rağbet ve merak etmem. Rabbimin rızâsını kazanmaya gayret ederim)” buyurdu.
Sabır (Herhangi bir belâya, musibetlere, ilim öğrenirken çekilen zahmetlere ve günah işlememeye devam etmekteki sıkıntılara tahammül etmek):
Enes bin Mâlik hazretlerinin, Resûlullah ( aleyhisselâm ) efendimizden haber verdiği bir hadîs-i kudsîde Allâhü teâlâ buyuruyor ki: “Kulumun başına bir belâ ve musibet gelir de, buna sabreder, kendisini ziyâret edenlere şikâyette bulunmazsa, ona, kendi etinden daha hayırlı bir et, kendi kanından daha hayırlı bir kan veririm (onun için yaratırım), onun hiç günahı kalmaz. Eğer vefât ederse, rahmetime kavuşur.”
Zeynel’âbidîn Ali bin Hüseyn ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Bugün tâat husûsunda sabr göstermek, yarın âhırette azâba karşı tahammül etmekten çok daha kolaydır.”
Hasen-i Basrî ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Mü’minin ahlâkı; zenginlikte iktisâd, genişlikte şükür, belâ ve musibet zamanında sabırdır.”
Sehl bin Abdullah’a ( radıyallahü anh ) sabır sorulduğunda, sabrın dört şekilde olduğunu bildirerek buyurdu ki: “1. Musibetlere sabır, 2. İbâdetleri yapmaya devâm etmekte sabır, 3. İnsanların eziyetlerine karşı sabır, 4. Fakirliğe sabretmek. Musibetlere sabrettiğin zaman ecir ve sevâba kavuşursun. Tâate (ibâdetleri yapmaya) sabrettiğin zaman, Allâhü teâlâdan yardım bulursun, insanların eziyetlerine sabrettiğin zaman, insanlar seni sever. Fakirliğe sabrettiğin zaman, Hakkın rızâsına kavuşursun. Sabır; nefsi, arzu ve isteklerinden men etmektir.”
Kazaya rızâ göstermek: Hadîs-i kudsîde Allâhü teâlâ buyurdu ki: “Kim benim kazama rızâ göstermez, verdiğim belâya sabretmez ve ni’metlerime şükretmezse, benim yerimden ve göğümden çıksın. Kendine benden başka Rab arasın.”
Hâris-i Muhasibi ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Rızâ, hüküm cereyan ederken kalbin sükûnet hâlinde bulunmasıdır.”
Hâtim-i Esâm ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Eğer Allahü teâlânın sevdiği bir kul olmak istersen, Allahü teâlânın kazasına rızâ göster! Yerde ve gökte tanınmak istersen, doğruluğa sarıl!”
Cüneyd-i Bağdadî ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Rızâ, Allahü teâlâdan gelen belâ ve musibeti ni’met olarak görmektir.”
Mûsâ aleyhisselâm, Allahü teâlâya; “Yâ Rabbî! Senin kullarının en zengini kimdir?” diye suâl edince, Allahü teâlâ; “Benim verdiğime rızâ gösteren kimsedir” buyurdu.
Tevekkül: Allahü teâlâ, Talak sûresinin üçüncü âyet-i kerîmesinde meâlen buyuruyor ki: “Bir kimse Allahü teâlâya tevekkül ederse, Allahü teâlâ ona kâfidir.”
Ömer bin Hattâb’ın ( radıyallahü anh ) bildirdiği hadîs-i şerîfte, Peygamberimiz ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Allahü teâlâya tam tevekkül etseydiniz, kuşların rızkını verdiği gibi size de gönderirdi. Kuşlar, sabahları mi’deleri boş ve aç gider. Akşam mi’deleri dolmuş, doymuş olarak döner.”
Ebû Hüreyre’nin ( radıyallahü anh ) bildirdiği bir hadîs-i şerîfte buyuruldu ki: “İbrâhim aleyhisselâmı (mancınığa koyup) ateşe atarlarken: “Hasbiyallah ve ni’mel vekîl (Bana Allahım yetişir. O ne iyi vekîl ve ne iyi yardımcıdır.) dedi.”
Sehl-i Tüsterî ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Tevekkül mertebelerinin evveli, kulun Allahü teâlâya teslimiyeti, ölünün, yıkayıcıya teslimiyeti gibi olmasıdır”
Bâyezîd-i Bistâmî ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Tevekkül, vekîl olarak Allahü teâlâdan râzı olmak, rızık için endişe duymamak, ömrünü, bugün içinde olduğu günden ibâret kabûl etmek. Tûl-i emel sahibi olmamak, vakitlerini ibâdet ve tâatle geçirmeye gayret etmektir.”
Zünnûn-i Mısrî hazretleri şöyle buyurdu: “Yakînin alâmeti; kötü âdetlere muhalefet, kendisine gelen iyilikleri insanlardan değil de, Allahü teâlâdan bilmektir.”
Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Hiçbir kimse, yakînden sonra, Allahü teâlâdan afiyetten daha büyük birşey istememiştir.”
Susmak: Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki; “Kimi selâmette olmak sevindirirse, susmak onun san’atı olsun” buyurdu.
Îsâ aleyhisselâm da şöyle buyurdu: “Allahü teâlâyı anmaktan başka herşeyde susmalıdır. Çünkü çok söz, kalbin kasavetini (katılığını) çoğaltır.
Lokman Hakim oğluna buyurdu ki: “Ey oğul! Söz gümüşse, sükût altındır. Konuştuğum için pişman oldum, fakat, sustuğum için pişman olmadım.”
Zünnûn-i Mısrî’ye, insanların en sabırlısının kim olduğu sorulunca; “Diline en çok sahip olandır” buyurdu. Eshâb-ı Kirâmdan biri, Resûlullaha gelerek; “Bana nasihatta bulunun yâ Resûlallah!” deyince, mübârek dillerine işâret ettiler. Ya’nî “Dilini muhafaza et” buyurdular.
Allahü teâlâ bir hadîs-i kudsîde buyurdu ki: “Ey Âdemoğlu! Bana duâ edip (benden isteyip) ümid ettiğin zaman, yer dolusu kadar da olsa, ben senin günâhlarını af ve mağfiret ederim.”
Hazreti Ali, oğullarından birine buyurdu ki: “Oğlum! Bütün hayır ve tâatler senin olsa, bunların seni kurtaramıyacağı korkusuyla Allahü teâlâdan kork! Dünyâdaki bütün ma’sıyetler ve günahlar senin olsa bile, Allahü teâlânın onları af ve mağfiret edeceği ümîdi ile de Allahü teâlâdan ümidli ol!”
Ebû Abdullah bin Âsım Antâkî ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Kimin Allahü teâlâ hakkındaki ümîdi samimî ve doğru olursa, Allahü teâlâdan istemekte gayretli olur. Bir kimse Allahü teâlâdan ümîd eder de taleb (istemek) için gayret göstermezse, O’na karşı cür’ette bulunmuş olur. Allahü teâlâ hakkında zannı güzel olanın ameli de güzel olur.”
Fakirlik: Ma’rûf-i Kerhî ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Allahü teâlâ bir kul için hayır murâd ettiği zaman, onu iyi işlerle meşgûl eder. Onu nefsine bırakmaz ve fakirlerin sohbeti ile rızıklandırır.”
Abdullah İbni Abbâs (r.anhümâ) buyurdu ki: “Allahü teâlâ, kendisine duâ etmesi için mü’min kuluna fakirlik verir.”
Bâyezîd-i Bistâmî’ye ( radıyallahü anh ) fakirlikten suâl edildiğinde; “Zâhirî sıkıntı, bâtınî ni’mettir” cevâbını verdi.
Açlık: Ebû Süleymân-ı Dârânî ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Açlık, ibâdetin özü, dilin muhafazası, sağlam bir kal’adır. Dünyâ sevgisi, her türlü kötülüğün başıdır. Açlığa yapış! Çünkü açlık, nefsi alçaltır. Kalbi inceltir, rakîk yapar.”
Yine Ebû Süleymân-ı Dârânî ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Helâlden bir lokma az yemeği, akşamdan sabaha kadar namaz kılmaktan daha çok severim. Çünkü, mi’de dolu olunca, kalbe gaflet basar, İnsan Rabbini unutur. Helâlin fazlası böyle yaparsa, mi’deyi haram ile dolduranların hâli acaba nasıl olur!”
Fudayl bin Iyâd ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “İki şey kalbi karartır. Çok yemek ve çok uyku.”
Yahyâ bin Zekeriyyâ (aleyhisselâm), İblîsi görüp; “Ey mel’ûn! Âdemoğlunu en rahat ne zaman yakalarsın?” diye sorunca, “Âdemoğlu doyuncaya kadar yediği ve kanıncaya kadar içtiği zaman” dedi.
Nefsin arzu ve isteklerini terk etmek: Hazreti Ali’nin rivâyet ettiği bir hadîs-i şerîfte buyuruldu ki; “Kim Cenneti çok arzu ederse, hayır olan işlere koşar. Kim Cehennemden korkarsa, şehvetlerden (nefsî arzu ve isteklerden) vaz geçer. Ölümü murâkabe eden, düşünen kimse, lezzetlerden vazgeçer.”
“Dünyâya rağbet etmeyen kimseye, musibetler hafif gelir.”
Yahyâ bin Mu’âz’a ( radıyallahü anh ) “Doğruda olmanın alâmeti nedir?” diye sorulunca; “Nefse muhalefet etmektir” buyurdu. “Nefse muhalefet etmenin alâmeti nedir?” denildiğinde; “Nefsin arzu ve isteklerini terk etmektir” buyurdu. “Günah işlemenin sebebi nedir?” denildikte; “Nefsin arzu ve istekleridir” buyurdu.
Hazreti Ali, oğlu Hazreti Hüseyn’e; Necâtın (kurtuluşun) üç şeyde olduğunu bildirerek buyurdu ki: “Doğru yolda bulunmak, takvâ sahibi olmak ve nefsin arzu ve isteklerini terk etmektir.”
Tasavvuf: Sırrî-yi Sekâti ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Sûfî, güneş gibidir. Herkes onu görür. Fâidesi herkese ulaşır. Herkes onun aydınlığından istifâde eder.”
Âyet-i kerîmelerde meâlen buyuruldu ki: “Mü’minlerden Öyle erkekler vardır ki, Allahü teâlâya verdikleri sözde sadâkat ettiler” (Ahzâb-23), “Nice adamlar vardır ki, ne bir ticâret, ne de bir alış-veriş, onları, Allahü teâlâyı anmaktan, namaz kılmaktan ve zekât vermekten alıkoyamaz” (Nûr-37)
İhlâs: Bir hadîs-i kudsîde Allahü teâlâ buyurdu ki: “İhlâs, benim sırlarımdan bir sırdır ki, onu kullarımdan sevdiğim kimsenin kalbine koyarım.”
Ubûdiyyet: Hadîs-i şerîfte buyuruldu ki: “Allahü teâlânın en çok râzı olduğu kimse, Allahü teâlâya ibâdet ile yetişen gençtir. Allahü teâlâ, meleklerine bu kimse için; “Benim gerçek bir kulumdur” buyurur.”
İbrâhim bin Edhem ( radıyallahü anh ) bir hizmetçi satın aldı. Hizmetçiye; “Sen ne yersin?” diye sordu. Hizmetçi; “Bana ne verirsen onu yerim” dedi. “Ne giyersin?” deyince, hizmetçi; “Bana ne giydirirsen onu giyerim” dedi. İbrâhim bin Edhem ( radıyallahü anh ); “İsmin nedir?” dedi. Hizmetçi: “Bana ne isim verirsen, benim ismim odur” dedi. “Sen ne iş yaparsın?” deyince; “Bana ne emredersen onu yaparım” dedi. Bunun üzerine; “Senin hiç irâden yok mudur?” dedi. Hizmetçi de; “Efendisinin yanında kölenin irâdesi olmaz” dedi. Kölenin bu cevâbı üzerine, İbrâhim bin Edhem kendi kendine; “Ey miskin, acaba sen ömür boyu Hak teâlâya böyle kul olabildin mi? Kulluğu bundan öğren” deyip, ağlayarak kendinden geçti.
Allahü teâlâya karşı edeb: Allahü teâlâ, Âl-i İmrân sûresinin 159. âyet-i kerîmesinde, Sevgili Peygamberine hitâb ederek, meâlen buyuruyor ki: “Eğer kaba (şefkatsiz, kötü ahlâk sahibi, merhametsiz), katı yürekli olsaydın, elbette muhakkak ki onlar (Eshâb-ı Kirâm), senin etrâfından dağılıp giderlerdi.”
Bir hadîs-i şerîfte buyuruldu ki: “Kişinin çocuğunu terbiye etmesi, onun için her gün yarım sa’ sadaka vermesinden daha hayırlıdır.”
Yûsuf bin Esbât ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Edebin alâmetleri; sürçme ve tugyan (taşkınlık) korkusuyla dili muhafaza etmek, kötü sözü terketmek, dostlarına ve arkadaşlarına çok ihsânda bulunmak, onlar sözünü bitirmeden sözlerini kesmemek, onlara ihtiyâçlarını giderecek kadar yardımda bulunmak, arkadaşının yanında bacak bacak üstüne atmamaktır.”
Güzel ahlâk: Allahü teâlâ, Resûlullahı ( aleyhisselâm ) medhederek, Kalem sûresinin 4. âyet-i kerîmesinde meâlen; “Şüphesiz ki sen, güzel huylu olarak yaratıldın” buyurdu.
Resûlullah ( aleyhisselâm ) bir hadîs-i şerîfte buyurdu ki: “Kıyâmet günü mizanda en ağır gelen şey güzel ahlâktır.”
Diğer bir hadîs-i şerîfte de; “Kişi, güzel ahlâkı sebebiyle, gündüz oruç tutup, gece ibâdet eden kimsenin derecesine ulaşır” buyuruldu. Hazreti Aişe vâlidemize, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) ahlâkı suâl edildiğinde; “O’nun ahlâkı, Kurân-ı kerîm ahlâkı idi” diye cevap verdi.
Yûsuf bin Esbât, güzel ahlâkın alâmetlerinden bir kısmını şöyle bildirmiştir: Az muhalefet etmek, insanların ayıplarını araştırmamak. İstenmeyen durumlara sabır göstermek. Nefsini kınamak. Kendi ayıpları ile meşgûl olmak. Büyük-küçük herkese güleryüz göstermek. Dünyâ mertebesi ne olursa olsun, herkese iyi muâmele etmek.
Ali bin Ebî Tâlib ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Güzel ahlâk üçtür 1. Mes’ûliyeti gerektirecek işlerden uzak durmak. 2. Helâlinden kazanıp, yemek. 3. Çoluk çocuğun geçimini te’min etmek.”
Cüneyd-i Bağdadî ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Kimde şu dört haslet bulunursa, bu hasletler o kimseyi yüksek derecelere kavuşturur. Hem Allahü teâlânın katında, hem de insanlar yanında kıymeti çok olur. 1. Hilm (yumuşaklık ve sabır) sahibi olmak, 2. İlim sahibi olmak, 3. Cömert olmak, 4. Güzel ahlâk sahibi olmak. Yine dört haslet vardır ki, bu hasletler de sahibini en aşağı derecelere düşürür. Allahü teâlâ katında ve insanların yanında sevilmeyen birisi olur. 1. Kibir (büyüklenmek), 2. Ucb (amellerini beğenmek), 3. Cimrilik, 4. Kötü ahlâk.”
Resûlullah ( aleyhisselâm ) bir hadîs-i şerîfte buyurdu ki: “Sizin bana en yakınınız, Allahü teâlânın katında ahlâkça en güzel olanınızdır.”
Büyüklerden birisi buyurdu ki: “Güzel ahlâk; verdiğin çok şeyi az görmen, sana verilen az şeyi çok görmendir.”
Ebû Süleymân-ı Dârânî ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Kul haya sahibi olduğu zaman, hayır ve iyi işlere yapışır. Haya kalbe yerleştiği zaman, nefsin arzu ve istekleri ondan uzaklaşır.”
Lokman Hakîm oğluna nasihat ederek buyurdu ki: “Oğlum! insanların yanında konuşmaktan çekinip utandığın şeyi kalbinden at!”
Zeyd bin Sabit ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Allahü teâlâdan haya etmiyen kimse, insanlardan da utanmaz.”
Sehl-i Tüsterî ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Âfetlerin evveli, cehâlet, sonra nefsin arzu ve isteklerine meyletmek, sonra hayayı terk etmektir.”
Ali ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Kendisini tanımayan, insanlara nasîhatta bulunmayan, mahlûklara şefkat etmeyen, Rabbinden haya etmeyen, günâhlarına pişman olmayan kimse, dünyânın belâ ve musibetlerinden ve âhıret azaplarından nasıl kurtulabilir?”
Hüsn-i zan: Büyüklerden biri buyurdu ki: “Her tüccârın bir sermâyesi vardır. Âriflerin sermâyesi de, Allahü teâlâ hakkında iyi ve güzel zan sahibi olmalarıdır.”
Hasen-i Basrî ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Sizden birisi Râbbine isyan eder, ma’siyet üzere olur. Sonra da durup; “Benim, Rabbim hakkında zannım güzeldir” der. Eğer hakîkaten Rabbi hakkında zannı güzel olsaydı, bunun te’sîri amellerinde görülürdü. Nitekim Fussilet sûresinin 23. âyet-i kerîmesinde (böyle kimseler için) meâlen; “İşte Rabbinize karşı beslediğiniz bu zannınız, sizi helake düşürdü ve ziyana uğrayanlardan oldunuz” buyurulmaktadır.”
13) Risale-i ilel-Hâim Süleymâniye Kütüphânesi. Ayasofya kısmı No: 2052
14) Risâle-i Necmüddîn. (Süleymâniye Kütüphânesi. Şehid Ali Paşa kısmı. No: 1396-486-126 a)İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ NECMEDDÎN-İ RÂZÎ
Necmeddîn-i Kübrâ hazretlerinin yetiştirdiği evliyânın büyüklerinden ve meşhûr şâirlerden. Necmeddîn-i Râzî hazretleri, Cengiz istilâsının meydana çıkacağı sırada, bu fitne henüz başlamadan, hocası Necmeddîn-i Kübrâ hazretlerinin işâreti ile Anadolu tarafına seyahat ederek Konya’ya geldi. Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî ve Sadreddîn-i Konevî ile görüştü. 654 (m. 1256) senesinde Bağdad’da vefât etti. Cüneyd-i Bağdadî hazretlerinin yakınındaki bir yere defnolundu.
Keşf-ül-hakâik ve Şerh-ud-dekâik, Bahr-ül-hakâik isimli eserleri vardır.
Diğer evliyâ âlimler gibi, bu zât da, insanlara karşı çok merhametli, onların saadete kavuşmaları için can atan, bu merhameti, kendisine zulüm ve düşmanlık edenlere de fazlasıyla gösteren, çok kıymetli, seçilmiş, yüksek bir zât idi. Allahü teâlâ, onun bedenini uygun olmayan işleri yapmaktan koruduğu gibi, kalbini de uygunsuz düşüncelerden koruyup, oraya, hep râzı olduğu, beğendiği, güzel düşünce ve niyetleri yerleştirmiş idi. Kin, düşmanlık, kötülüğe aynıyle mukâbelede bulunmak gibi kötü düşünceler yerine, kendisine iyilik edene de, kötülük edene de iyilik etmek kendisine diken atana gül sunmak düsturundan hareket eden bir zât idi. Kalbi çok saf, gönlü çok temiz olduğu için, hep güzel düşüncelere sahip idi. Bunu anlatan Fârisî şiirlerinden iki beytinin tercümesi aşağıdadır.
Şafiî âlimlerinin büyüklerinden. İsmi Yahyâ bin Şeref, lakabı Muhyiddîn, künyesi Ebû Zekeriyyâ’dır. 631 (m. 1233)’de, Muharrem ayında, Şam’ın güneyindeki Neva kasabasında doğdu. Doğduğu yere nisbetle “Nevevî” denmiştir. 676 (m. 1277) yılının Receb ayında vefât etti.
Babası anlattı: “Oğlum yedi yaşına basmıştı. Ramazân-ı şerîfin yirmiyedinci gecesi yatağında uyuyordu. Biz bu geceyi ihyâ etmek için Kur’ân-ı kerîm okuyorduk. Oğlum gece yarısına doğru uyandı ve; “Babacığım! Evimizi dolduran bu nûr nedir?” diye sordu. Biz hiçbir şey göremiyorduk. O zaman anladım ki, bu gece Kadir gecesidir, oğlum ileride Allahü teâlânın sevdiği kullarından olacaktır.”
Muhyiddîn Ebû Zekeriyyâ Yahyâ’yı, babası küçük yaşta Kur’ân-ı kerîm öğrenmesi için mektebe gönderdi. Kısa zamanda Kur’ân-ı kerîmi ezberledi.
Büyük âlimlerden Muhammed Zerkeşî anlatır: “Nevevî’ye Kur’ân-ı kerîm öğreten zâta gittim. Ona tavsiyelerde bulundum ve; “Bu çocuğun, ileride zamanın en büyük âlimi ve dünyâya hiç gönül bağlanmayan bir zâhid olacağını, bunun sebebiyle pekçok kimselerin hidâyete, doğru yola kavuşacağını ümîd ediyorum” dedim. Bunun üzerine hocası bana; “Nereden biliyorsun, sen müneccim misin?” diye sordu. Ben de; “Hayır. Ancak Allahü teâlâ beni böyle konuşturuyor. Konuşana değil, konuşturana ve söylenilene bak” dedim. Bunu babasına da söyledim ki, iyi yetiştirsin.”
Tasavvuf yolundaki hocası Yasin bin Yûsuf anlatır: “Yahyâ bin Şerefi, on yaşında iken Nevâ’da gördüm. Çocuklar onu, kendileriyle beraber oyun oynamaya zorluyordu. O ise çocuklardan kaçıyor ve ağlıyordu. Bu hâlde Kur’ân-ı kerîm okumaya devam ediyordu. Onun bu hâlini görünce, kalbime sevgisi düştü, onu çok sevdim. Babasının bir dükkânı vardı. Nevevî de dükkânda dururdu. Alış-veriş onu Kur’ân-ı kerîm okumaktan hiçbir zaman alıkoymazdı.”
Nevevî on dokuz yaşına gelince, babası onu Şam’daki Revâhiyye Medresesi’ne tahsile götürdü. Önce tıb dersleri gördü, sonra tamâmiyle din dersleri üzerinde çalıştı. Şafiî mezhebinin temel kitaplarından olan “Et-Tenbîh”i ve “Mühezzeb”in dörttebirini dörtbuçuk ayda ezberledi. Kemâleddîn Sellâr Erbilî İzzeddîn Ömer Erbilî, Kemâleddîn İshâk bin Ahmed hazretlerinin derslerine devam etti. Onlardan fıkıh ilmini öğrendi. İzzeddîn Ömer Erbilî’ye çok hizmet etti. Onun abdest ibriğinin suyunu doldururdu.. Hergün hocalarından oniki ayrı ilim okurdu.
Usûl, nahiv, lügat ve benzeri ilimlerin inceliklerine vâkıf oldu. Hadîs ilmini; Hâfız Zeyn Hâlid Nablûsî, Radî bin Bürkan, İbn-i Abdüddâim, Ebî Muhammed İsmâil bin Ebi Yusr ve birçok âlimden öğrendi. Kısa zamanda, ilimde devrinin en büyük âlimlerinden oldu. Kısa süren ömründe, insanlığın saadeti için pekçok kitap yazdı. Şafiî mezhebini kayda geçirdi. Kendisinden; Şeyh el-Mizzî, Ebü’l-Hasen Attâr ve pekçok âlim ilim tahsil ettiler.
İmâm-ı Nevevî hazretleri, geçinmede kanâat üzere olup, nefsi ve dünyevî arzu ve isteklerden geçmiş idi. Allahü teâlâdan çok korkardı. Doğru konuşur, yerinde söyler, geceleri ibâdet ve tâat ile geçirirdi. İlim tahsilinde gayretli olup, sâlih ameller yapmakta sabrı çok idi. Şam halkının yediği şeylerden yemez, memleketinden, anne-babasının yanından getirdiği, tam helâl olduğunu bildiği şeyleri yemekle kanâat ederdi. Yirmidört saatte bir defa, yatsıdan sonra yemek yerdi. Yine günde bir defa, sahur vaktinde su içerdi. O diyarın âdeti olan kar suyu içme âdetini yapmazdı. Bekâr idi. Hiç evlenmedi. Geceleri uyumaz, ibâdet eder ve kitap yazardı. Devlet reîslerine, vâlilere ve diğerlerine emr-i ma’rûf ve nehy-i münker ederdi. Allahü teâlânın emirlerini bildirir, yasaklarından sakınmak lâzım olduğunu anlatırdı. Bu işte hiç müdâhene etmez, gevşeklik göstermezdi. İki kerre hacca gitti. 665 (m. 1266) senesinde, Dâr-i hadîs-i Eşrefiyye’de ders verdi. Vefâtına kadar, bu vazîfesinin karşılığında oradan hiç para almadı. Mübârek sakalında birkaç tane beyaz vardı. Üzerinde sekine ve vekar hâli herkes tarafından görünürdü.
Aynı zamanda evliyâ-i Kirâmın büyüklerindendir. Çok kerâmetleri görülmüştür.
Şam vâlisi, Câmi-i Emevî Kütüphânesi’ndeki kitapları, İran’a nakletmek istediği zaman, ona mâni oldu. Vâli, onu ikna etmek istedi. Vâlinin evinde halı olarak kullanılan kaplan ve yırtıcı hayvan derileri vardı. Nevevî onlara işâret etti. Allahın kudreti ile dirilip, vâliye dişlerini gösterdiler. Vâli ve yanındakiler oradan kaçtılar. Sonra vâli, İmâm-ı Nevevî hazretlerinden özür diledi ve elini öptü.
Ba’zı keşf sahipleri, İmâm-ı Nevevî için, “Kutb olmayınca, ölmedi” demişlerdir. Gâibden ses işitmek, kilitli kapıyı açmak ve benzeri çok kerâmetleri görülmüştür. Bir defasında duvar yarılmış, çok güzel bir şahıs içeri girmiş, dünyâ ve âhıret işleri, evliyâ ile birlikte bulunması hakkında ona çok şeyler söylemiştir.
Birgün İbn-i Nakîb, Nevevî’ye geldi. İmâm-ı Nevevî; “Ey Kâdı’l-kudât, otur” dedi. Biraz sonra İbn-i Nakîb’i Kâdı’l-kudât ta’yin ettiler.
Barizî, Nevevî’yi rü’yâda görüp; “Dâimî oruç için ne dersiniz?” diye sordu, İmâm-ı Nevevî; “Âlimlerin bunda oniki kavli vardır” buyurdu. Uyanınca, bir sene bu mes’eleyi inceledi. Nevevî’nin dediği gibi buldu.
Ebü’l-Hasen Şam’da Nekris hastalığından yatıyordu. Nevevî ziyâretine gitti. Yanına oturup, sabırdan konuşmağa başladı. Konuştukça hastanın ağrıları azar azar geçti. Yanından kalkınca hiçbir şeyi kalmadı.
Ömrünün sonlarına doğru, üzerinde olan emânetleri sahiplerine verdi. borçlarını ödedi kitaplarını kütüphâneye verdi. Nevâ’da, doğduğu evde günlerce hasta yattı. 676 (m. 1277) yılının Receb ayında vefât etti. Türbesi ziyâret edilmekte, âşıkları mübârek rûhundan feyz almaktadır.
Pekçok âlim, İmâm-ı Nevevî hakkında; “Asrının kutblarından idi. Haramlardan şiddetle kaçar, şüpheli korkusuyla mübahların çoğunu terk eder, dünyâya hiç meyletmezdi. İlimde her sözü birer vesîka, senet idi. Eshâb-ı kirâmın yoluna tam olarak uyan, Ehl-i sünnet i’tikâdını yaymak için hayâtı boyunca çalışan mübârek bir zât idi” dediler. İmâm-ı Sübkî anlatır: “Babam 742 (m. 1341) yılında Dâr-i Hadîs-i Eşrefiyye’de ders okutuyordu. Geceleri salona çıkar, teheccüd namazı kılardı. Zaman zaman yüzünü halılara sürer; “Buraya İmâm-ı Nevevî hazretlerinin mübârek ayakları değmiştir. Bu halılara âşık olmamın, hayran kalmamın ve yüzümün en şerefli yerlerini bu yaygılara sürmemin sebebi budur” derdi.
Yazdığı eserlerin sayısı çoktur. Okuyanlar pek istifâde etmektedirler. Eserlerinden ba’zıları şunlardır: “Ravda”, fıkıh ile ilgilidir. “Riyâz-üs-sâlihin” hadîs üzerinedir. Hadîs-i şerîflerin şerhi hakkında, “Şerh-i Sahîh-i Müslim”i vardır. Hadîs ricalinin isimlerini harf sırası ile bildiren “Tehzîb-ül-esmâ” adlı büyük bir kitabı vardır. “Lügât-üt-tenbîh”, “Tıbyan”, “Minhâc” gibi eserleri de vardır.
İmâm-ı Nevevî ( radıyallahü anh ), “Yırtık ve eski olup, kullanılmıyan Mushafı yakmanın mekrûh olduğunu” buyurdu.
Müslim Şerhi adlı eserinde buyuruyor ki “Mübârek, şerefli ve temiz işleri yaparken sağdan başlamak müstehabdır. Ayakkabı, don, gömlek giyerken, baş traş ederken ve tararken, bıyık kırkarken, misvak kullanırken, tırnak keserken, el ve ayak yıkarken, mescide ve odasına girerken, heladan çıkarken, sadaka verirken, yemek yerken, su içerken sağdan başlanır. Bunların zıddı olanları yaparken, meselâ; ayakkabı, çorap, elbise çıkarırken, câmiden ve evinden ve odasından çıkarken, helaya girerken, sümkürürken, taharetlenirken, soldan başlamak müstehabdır. Bunların tersini yapmak tenzîhen mekrûh olur. Çünkü, hey’etde şekilde olan sünneti terk etmek olur.”
İmâm-ı Nevevî, “Ezkâr” kitabında diyor ki: “Gecenin oniki kısmından bir kısmını (bir saat kadar) ihyâ etmek, bütün geceyi ihyâ etmek olur. Yaz ve kış geceleri için hep böyledir.”
Buyurdu ki: “Sihr yaparken küfre sebeb olan kelime veya iş olursa, küfrdür. Böyle kelime veya iş bulunmazsa, büyük günâhtır.”
Hilyet-ül-ebrâr ismindeki kitabında diyor ki: “Abdullah İbni Zübeyr ( radıyallahü anh ) halîfe iken, tâ’ûn hastalığı oldu. Bu tâ’unda, Enes bin Mâlik’in ( radıyallahü anh ) seksen üç çocuğu öldü. Kendisi, Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) hizmetçisi idi ve bereket, bolluk için duâsını almıştı. Bu tâ’unda, Abdürrahmân bin Ebî Bekr Sıddîk’in ( radıyallahü anh ) kırk çocuğu ölmüştü.”
İmâm-ı Nevevî hazretlerinin “Riyâz-üs-sâlihîn” isimli eserinden alınan hadîs-i şerîflerden ba’zıları:
Ebû Hüreyre ( radıyallahü anh ) rivâyet etti: Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Bir insan öldüğünde, amelinin sevâbı kesilir. Amel defteri kapanır. Yalnız; sadaka-i câriyesi (çeşme, câmi yapmak, ağaç dikmek gibi), ilmî bir eseri, kendisine duâ eden hayırlı bir evlâdı olan kimsenin amel defteri kapanmaz.”
Enes bin Mâlik ( radıyallahü anh ) rivâyet etti: Peygamberimiz ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “İlim öğrenmek için sefere çıkan kimse, evine dönünceye kadar Allahü teâlânın yolundadır.”
Abdullah bin Amr İbni As (r.anhümâ) rivâyet etti: Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Allahü teâlâ ilmi, kullarının hafızasından silmek sûretiyle değil, ilim adamlarının ölmesiyle alır. Öyle ki, ortada âlim kalmayınca, halk, kendilerine bir takım câhilleri baş edinirler. Onlara dînî bir mes’ele sorulur da, bilmedikleri hâlde fetvâ vererek hem kendileri dalalete düşer, hem de fetvâ, istiyenleri dalâlete sevk ederler.”
İbn-i Mes’ûd ( radıyallahü anh ) rivâyet etti: Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Benim sözümü işitip muhafaza ettikten sonra, işittiği gibi başkalarına nakleden kimsenin, Allahü teâlâ yüzünü ağartsın. Kendisine bildirilen nice kimseler vardır ki, dinleyenlerden daha iyi anlayıp öğrenmiş olurlar.”
Ebû Hüreyre ( radıyallahü anh ) rivâyet etti: Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Allahü teâlâya hamd-ü sena ile başlanmayan her mühim işin feyzi ve bereketi olmaz.”
Ebû Mûsâ el-Eş’arî ( radıyallahü anh ) rivâyet etti: Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Bir kulun çocuğu öldüğü zaman, cenâb-ı Hak meleklerine şöyle buyurur: “Siz kulumun çocuğunu (ruhunu) kabzettiniz değil mi?” Melekler de; “Evet” derler. Cenâb-ı Hak; “Siz onun kalbinin meyvesini kabzettiniz?” buyurunca, melekler; “Evet” derler. Allahü teâlâ; “Kulum ne dedi. biliyor musunuz?” buyurur. Melekler de; “Sana hamdetti. Ve “İnnâ lillâh ve innâ ileyhi râciûn” dedi” cevâbını verirler. Cenâb-ı Hak; “Öyle ise kulum için Cennette bir ev inşâ edin. Ona Beyt-ül-hamd adını veriniz buyurur.”
Evs bin Evs ( radıyallahü anh ) rivâyet etti: Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Günlerin en faziletlisi Cum’a günüdür. O günde benim üzerime çok salevât getirin. Zirâ sizin salât ve selâmlarınız (melekler vasıtasıyla) bana arz olunur.”
Ebû Hüreyre ( radıyallahü anh ) rivâyet etti: Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Her kim günde yüz defa “Allahtan başka ilâh yoktur. Yalnız Allah vardır. O’nun eşi ve ortağı yoktur. Mülk O’nundur. Hamd O’na mahsûstur. O, her şeye kadirdir” meâlindeki “La ilahe illallahü vahdehû lâ şerike leh. Lehül mülkü ve lehül hamdü ve hüve alâ külli-şey’in kadîr” duâsını tekrar ederse, bu duâ o kimse için on köle azâd etmenin sevâbına muâdil olur. Ve ona yüz sevâb yazılır. Ondan yüz günah silinir ve o kimse için o gün akşama kadar şeytanın şerrine karşı bir sığınak olur. Ve hiçbir kimse onun bu duâyı okumasından daha faziletli bir duâ getiremez. Meğer ki, o kimse, bu duâ ve tehlili daha çok okumuş olsun” Ve yine buyurdu ki: “Her kim günde yüz defa “Sübhânallahi ve bihamdihi” derse, günahları denizin köpükleri kadar çok olsa bile affolunur.”
Hazreti Aişe vâlidemiz rivâyet etti: “Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) en çok ettiği duâ; “İlâhî! Bize dünyâda ve âhırette iyilik, güzellik ver, ateş azâbından bizi muhafaza buyur” meâlindeki “Allahümme âtinâ fid-dünyâ haseneten ve fil-âhıreti haseneten ve kına azâb-en-nâr” idi.”
Ebü’d-derdâ ( radıyallahü anh ) rivâyet etti: Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) şöyle buyururlardı: “Müslüman bir kişinin, din kardeşi için gıyabında ettiği duâ kabûl olunur. Onun başucunda me’mûr bir melek vardır ki, o müslüman, ne zaman bir din kardeşi için hayır ile duâ, ederse, o melek ona; “Duân kabûl olsun, istediğinin bir misli de senin için olsun” diye duâ eder.”
Enes bin Mâlik ( radıyallahü anh ) rivâyet etti: Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Ben mi’râca çıkarıldığımda, bir kavmin yanından geçtim. Bunlar bakırdan tırnaklarıyla yüzlerini ve göğüslerini tırmalıyorlardı. Bunun üzerine; “Yâ, Cibril! Bunlar kimlerdir” dedim. “Bunlar, insanların etini yiyenler (gıybet edenler) onların şeref ve namuslarına dokunanlardır” cevâbını verdi.”
Semûre bin Cündüb ( radıyallahü anh ) rivâyet etti: Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: Hiçbiriniz diğerine, Allahü teâlâ sana la’net etsin, Allahü teâlânın gazâbına uğra, Cehennemde yan gibi bedduâlarla la’net etmesin.”
Ebü’d-derdâ ( radıyallahü anh ) rivâyet etti: Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Bir kul herhangi birşeye la’net ederse, o la’net semâya yükselir. Fakat göklerin kapısı bu fenâ söze karşı kapanır, yere iner, onun da kapıları kapanır, Sonra sağa sola başvurur, girecek yer bulamayınca, la’nete müstehak olana gider. Eğer la’nete lâyık değilse, bu defâ la’net edene rûcû eder.”
Ebû Hüreyre ( radıyallahü anh ) rivâyet etti: Peygamber efendimiz buyurdu ki: “Sû-i zandan sakınınız! Çünkü sû-i zan, sözlerin en yalanıdır. Müslümanların ayıplarını, kusurlarını araştırmayın. Nefsânî ve dünyevî bir haz peşinde birbirinize karşı öğünmeğe kalkışmayın, birbirinize hased etmeyin. Birbirinize buğz ve düşmanlık edip dargın durmayın. Birbirinizden yüz çevirmeyin. Ey Allahü teâlânın kulları! Allahü teâlânın emrettiği gibi kardeş olunuz. Müslüman, müslümanın kardeşidir. Ona zulmetmez. Onu yardımsız bırakmaz. Ona hakaret etmez. (Resûl-i ekrem efendimiz ( aleyhisselâm ) mübârek göğüslerine işâretle); Takvâ işte buradadır. Bir kimsenin şerli olması için, müslüman kardeşini hor görmesi kâfidir. Müslümanın müslüman üzerine; kanı, ırzı, malı haramdır. Muhakkak Allahü teâlâ, sizin bedenlerinize, sûretlerinize ve hâlis olmayan amellerinize bakmaz. Ancak kalblerinize bakar.”
İbn-i Mes’ûd ( radıyallahü anh ) rivâyet etti: Nebiy-yi muhterem efendimiz ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Kalbinde zerre kadar kibir bulunan kimse Cennete giremez.” Bunun üzerine Eshâb-ı Kirâmdan (r.anhüm) biri; “Yâ Resûlallah! Bir erkek, elbisesinin ve nalınının, güzel olmasını sever. Bu da kibir sayılır mı?” dedi. Resûl-i ekrem; “Şüphe yok ki, Allahü teâlâ güzeldir, güzeli sever. Kasdedilen kibir, hakkı tanımamak ve insanları hakîr görmektir.” buyurdu.
Abdullah bin Amr İbn-il-As (r.anhümâ) rivâyet etti: Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Dört huy vardır ki, bunlar her kimde bulunursa, o kimse hâlis münâfık olur. Herhangi bir kimsede bu huylardan biri mevcûd olursa, o huyu bırakıncaya kadar kendisinde nifakdan bir huy bulunur. 1. Kendisine bir şey emânet edildiği zaman hıyânet eder. 2. Konuşurken yalan söyler. 3. Ahdettiğinde ahdini bozar. 4. Husûmet ederek (yalan yere yemîn ve bâtıl sözlerle) haktan ayrılır.”
Ebû Hüreyre ( radıyallahü anh ) rivâyet etti: Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Siz helake sebep olan yedi günahtan sakınınız.” Eshâb-ı Kirâm (r.anhüm); “Yâ Resûlallah! Bunlar hangileridir?” diye sordular. Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ); “Allahü teâlâya şirk koşmak, büyü yapmak, Allahü teâlânın katlini haram kıldığı kimseyi öldürmek, tefecilik etmek, yetim malı yemek, düşman ile muharebe yapılırken kaçmak, evli ve hiçbir şeyden haberi olmayan namuslu bir kadına zinâ isnad ve iftira etmektir” buyurdu.Ebû Hüreyre ( radıyallahü anh ) rivâyet etti: Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Kıyâmet gününde halktan ilk sorgulanacak üç kişiden biri, şehid olmuş bir kimsedir ki, huzûra getirilir. Cenâb-ı Hak ona ihsân ettiği ni’metleri sayar, o da mazhar olduğu ni’metleri ikrâr eder. Allahü teâlâ; “Bu ni’metlere mukabil ne yaptın?” buyurur. O da; “Yâ Rab! Senin uğrunda savaştım da şehid düştüm” deyince, cenâb-ı Hak; “Hayır, yalan söylüyorsun, sana cesur desinler diye savaştın. Nitekim bu söz de söylenmiştir” buyurur. Sonra verilen emir üzerine yüzü koyun sürüklene sürüklene Cehenneme atılır. İkincisi de, ilim öğrenip öğretmiş, Kur’ân-ı kerîm okumuş bir kimsedir ki, bu da huzûra getirilir. Cenâb-ı Hak ona lütuf ve ihsân buyurduğu ni’metleri sayar. O da ni’metleri ikrâr ve i’tirâf eder. Hak teâlâ; “Bu ni’metlere, mukabil ne yaptın?” buyurur. O da; “Yâ Rab! İlim öğrendim ve öğrettim, Kur’ân-ı kerîm okudum” cevâbını verince, Allahü teâlâ; “Hayır, yalan söylüyorsun, ilmi, sana âlim desinler diye öğrendin, Kur’ân-ı kerîmi sana Kâri (Kur’ân-ı kerîmi ezberliyen) desinler diye okudun. Nitekim bu söz de söylenmiştir” buyurur. Verilen emir üzerine yüzükoyun sürüklenerek ateşe atılır. Üçüncüsü de, Allahü teâlânın kendisine imkân verdiği ve her türlü servetten ihsân buyurduğu kimsedir ki, huzûra getirilir. Cenâb-ı Hak ona ihsân buyurduğu ni’metleri sayar. O da onları i’tirâf eder. Cenâb-ı Hak; “Bunlara mukabil ne yaptın?” buyurur. O da; “Yâ Rab! Servetimi sırf senin uğrunda, sevdiğin yollarda harcadım” deyince, “Hayır, yalan söylüyorsun. Riyakârsın, bunları sana cömert desinler diye yaptın. Nitekim bu söz de söylenmiştir” buyurur. Sonra emrolunup, o da sürüklene sürüklene ateşe atılır.”
Ebû Saîd el-Hudrî ( radıyallahü anh ) rivâyet ediyor Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Yollar üzerinde oturmaktan sakınınız.” Eshâb-ı Kirâm; “Yâ Resûlallah! Yol üzerinde oturmak bizim için zarurîdir. Lüzumlu olan şeyleri orada konuşuyoruz” dediler. Bunun üzerine Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ); “Yol üzerinde oturmaktan vazgeçmiyorsanız, bu yolun hakkını veriniz” buyurdu. Eshâb-ı Kirâm da; “Yâ Resûlallah! Yolun hakkı nedir?” dediler. Efendimiz de ( aleyhisselâm ); “Haram olan şeylere bakmamak, gelip geçeni rahatsız etmemek, selâm almak, yapılması lâzım olan şeyleri emr, yasaklanmış olan şeylerden de sakındırmaktır” buyurdu.
İbn-i Ömer (r.anhümâ) rivâyet etti: Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Sizden biriniz asla sol eliyle yemesin ve içmesin. Çünkü şeytan sol eli ile yer ve sol eli ile içer.”
Sâib bin Yezîd ( radıyallahü anh ) rivâyet etti: Birgün mescidde bulunuyordum. Ömer İbn-il-Hattâb ( radıyallahü anh ) mescidde imiş. Beni yanına çağırıp; “Git şu iki kimseyi bana getir” buyurdu. Ben de gidip onları hazret-i Ömer’in yanına getirdim. Hazret-i Ömer; “Siz nerelisiniz?” diye sordu. “Tâif halkındanız” dediler. Bunun üzerine; “Eğer siz Medîneli olsaydınız, muhakkak her ikinizi de incitecektim” buyurdu. Onlar sebebini sorduklarında; “Her ikiniz de Resûlullahın ( aleyhisselâm ) mescidinde seslerinizi yükseltiyorsunuz (mescidin âdabına henüz yabancı olduğunuz için sizi ma’zur gördüm)” buyurdu.
İbn-i Ömer (r.anhümâ) rivâyet etti: Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Herkim, Allahü teâlâ için size sığınırsa, onu koruyun, himâye edin. Allahü teâlâ için birşey isteyene veriniz. Da’vet edenin da’vetine icabet eyleyiniz. Her kimin size bir iyiliği geçmişse ona mukâbelede bulunun. Eğer misli ile mukâbelede bulunmağa gücünüz yetmezse, o kimseye çok duâ ediniz ki, bu sûretle kendisine duâ ile mukâbele etmek istediğinizi anlasın.”
Ebû Hüreyre ( radıyallahü anh ) rivâyet etti: Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Sizden biriniz imamdan önce başını (secdeden veya rükû’dan) kaldırdığında, Allahü teâlâ, onun başını merkep başına yahut sûretine çevirmesinden korkmaz mı?”
Ebû Bekr ( radıyallahü anh ) rivâyet etti: “Birgün Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) huzûrunda bir kimsenin ismi anılmış ve orada bulunanlardan biri, onu mübalağalı bir sûrette medhü sena etmişti. Bunun üzerine Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ); “Yazık sana! Dostunun boynunu kopardın, onu ma’nen mahvettin” buyurdu. Sonra; “Şayet biriniz diğerini mutlaka medh edecek olursa, “Öyle sanırım ki, o şöyle iyidir, böyle iyidir...” desin ve bu sözüde medh ettiği adamda bu sıfatların bulunduğunu zannederek söylesin. Onun iç yüzünü Allahü teâlâ bilir, ona göre hesaba çeker. Sizden biriniz, Allahü teâlâyı şahid tutarak hiçbir kimseye kesin olarak iyidir demesin. Allahü teâlâ onun hâlini sizden iyi bilir” buyurdu.
Huzefye ( radıyallahü anh ) rivâyet etti: Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Hâlis ipek ve atlas elbise giymeyiniz. Altın ve gümüş kapdan su vesaire içmeyiniz. Altın ve gümüş tabaklardan da yemek yemeyiniz.”
Nevvâs bin Sem’ân ( radıyallahü anh ) rivâyet etti: “Bir sabah “Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) Deccâl’den bahsederken, onu zem ve tahkir etti ve büyük bir belâ olduğunu belirtti. Öyle ki, biz onu Nahl civarında zannettik. Nihâyet O’nun yanına gidince, bizdeki hüzün ve teessürü anladı da; “Size ne oluyor?” buyurdular. Biz de; “Yâ Resûlallah! Sabahleyin Deccâl’den bahis açarak onu çok kötülediniz ve onun büyük bir belâ ve fitne olduğunu belirttiniz. Hattâ biz, onun Nahl denilen mevkide bulunduğunu zannetmiştik” dedik. Bunun üzerine; “Sizin için ençok korktuğum Deccâl’den başkalarıdır. Sizin için Deccâl’den daha çok, başka şerlilerden korkarım. Şayet Deccâl, ben sizin aranızda iken zuhur ederse, yalnız başına onu sustururum ve da’vasını iptal edebilirim. Eğer ben aranızda değil iken çıkarsa, artık herkes kendisini müdâfaa edip onun şerrinden korunmalıdır. Zâten Allahü teâlâ her müslümanı onun şerrinden himâye buyuracaktır. Deccâl, son derece kıvırcık saçlı, gözü dışına fırlamış bir gençtir. Ben onu sanki Katan oğlu Abdül-Uzzâ’ya benzetiyorum. Her kim, Deccâl’a yetişirse, ona karşı Kehf sûresinin evvelinden (ve sonundan on âyet) okusun. Deccâl, Şam ile Irak arasındaki yoldan çıkıp, sağa ve sola fesad salacaktır. Ey Allahü teâlânın kulları (îmânda) sebat ediniz” buyurdu. Biz; “Yâ Resûlallah! Deccâl yeryüzünde ne kadar kalacaktır?” dedik. “Kırk gün kalacak. Bir günü bir sene ve bir günü bir ay ve bir günü de bir Cum’a (bir hafta) kadardır. Diğer günleri de sizin günleriniz” gibi olacaktır” buyurdu. Bunun üzerine biz de, “Yâ Resûlallah! O bir sene gibi (uzun) olan günde, bir günün (beş vakit) namazı bize kâfi gelir mi?” dedik. Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ); “Hayır. Kâfi gelmez. Siz ona göre namaz vakitlerini tahmin ve takdîr ediniz (Her yirmidört saati, normal günlerdeki gibi hesâb ederek, zamanında namazlarınızı kılınız)” buyurdu. “Yâ Resûlallah! Deccâl’in yeryüzündeki sür’ati ne kadardır?” dedik. Resûl-i ekrem efendimiz ( aleyhisselâm ); “Şiddetli rüzgâr önündeki bulut sür’ati gibi mesafe kateder. Bir kavmin yanından geçer. Onları kendisinin ilâhları olduğuna inanmaya da’vet eder. Onlar da ona îmân ve icabet ederler. O da bulutlara emreder, yağmur yağar. Yere emreder (istidrâc olarak) otlar, çayırlar biter. Hayvanlar da mer’adan fevkalâde besili ve sütlü olarak dönerler. Sonra Deccâl başka bir kavme gelir, onları da kendisinin ilâh olduğuna inanmaya da’vet eder. Lâkin onlar bu da’veti kabûl etmeyip, reddederler ve İslâm dîninde sebat ederler. Deccâl onların yanından döner. (Bu defa) o kavimden yağmur kesilir, otlar kurur. (Mer’a olmadığı için, hayvanlar da ölür.) Mal nâmına ellerinde hiçbir şey kalmaz. Deccâl harâb bir yere uğrar oraya; “Definelerini, ma’denlerini çıkar!” diye emredince, bal arılarının beylerini ta’kib ettikleri gibi, defineler de sür’atle Deccâl’i ta’kib ederler. Sonra Deccâl, tam ma’nâsıyla kuvvetli bir genci (ulûhiyyetine îmân etmeğe) da’vet eder. (Kabûl etmediğinden dolayı öfkelenerek) o delikanlıya bir kılıç havale eder ki hedefe atılmış ok gibi sür’atle delikanlının vücûdunu birbirinden uzak iki parçaya böler. (Onu tekrar hayâta kavuşturup) yine ulûhiyyetine îmâna da’vet eder. Delikanlı parıldayan bir çehre ile gülerek; “Bu kimse nasıl ilâh olabilir?” der. Delikanlı bu vaziyette iken, Allahü teâlâ, Meryem’in oğlu Mesih’i gönderir, Îsâ, boyanmış iki hulleye bürünmüş, ellerini de iki meleğin kanatları üzerine koyarak, Dımeşk’da (Şam’da) Umeyye Câmii’nin minaresine iner. Başını eğince, hamamdan çıkmış gibi tertemiz bir hâlde terler, başını kaldırdığı zaman da, saçından inci taneleri gibi nûrânî damlalar iner. Onun nefesinin kokusunu koklayan bir kâfir muhakkak ölür. O nefes, göz alabildiği yere kadar uzanır. Îsâ, Deccâl’i aramağa koyulur. Nihâyet ona “Bâb-ı Lûd’da (Beyt-i Makdis’e yakın bir beldede) yetişir ve onu öldürür. Sonra Îsâ’nın yanına Deccâl’in şerrinden Allahü teâlânın muhafaza buyurduğu bir kavim gelir. Îsâ, (teberrüken onların) yüzlerini mesheder. (Onların korkularını giderir). Cennetteki derecelerini haber verir. Bu sırada Allahü teâlâ, Îsâ’ya şöyle vahyeder: “Ben, sana itaat eden bir cemâat meydana getirdim. Hiçbir kimsenin onları öldürmeğe gücü yetmez. O kullarımı Tûr dağında muhafaza et” buyurur.
Cenâb-ı Hak, Ye’cûc ve Me’cûc’ü gönderir. Bunlar, yüksek yerlerden akın edecekler, ilk kâfile Taberiyye gölüne uğrayıp oradan geçecek ve “Vaktiyle burada çok su varmış” diyecekler. Sonra Beyt-i Makdis dağına yürüyecekler ve “Yeryüzündekileri öldürdük (Şimdi sıra göklere geldi), geliniz de gök yüzündekileri de öldürelim” diyecekler ve oklarını göklere doğru atacaklar. Allahü teâlâ onların attıkları okları (İstidrâc olmak üzere veya gökteki kuşlara isâbet ettiğinden) kana boyanmış olduğu hâlde onlara iade edecek Îsâ ve Eshâbı Tûr dağında mahsur kalacaklar. Öyle ki, muhasaranın şiddetinden bir öküz başı, onlardan her biri için, bu günkü paranızla yüz dinardan daha hayırlı olacak. Bunun üzerine Nebiyyullah Îsâ ve Eshâbı, onların belâsından halâs için Allahü teâlâya yalvaracaklar. Allahü teâlâ onların duâsını kabûl edip, Ye’cûc ve Me’cûc kabilesinin enselerine, nugaf denilen küçük kurtları musallat eder. Sabahleyin hepsi de Allahü teâlânın kudretiyle tek bir nefes gibi, bir anda helak olurlar. Sonra Îsâ ve Eshâbı Tûr dağından yere inerler. Yeryüzünde onların kokmuş leşlerinin olmadığı bir karış yer bulamazlar.
Îsâ ve Eshâbı, yine Allahü teâlâya yalvarırlar da, cenâb-ı Hak, deve boynu gibi kuşlar gönderir. Onlar leşleri alıp Allahü teâlânın istediği yere atarlar. Sonra cenâb-ı Hak, pekçok yağmur indirir ki, hiçbir ev ve çadır, yağmurun inmesine engel olamaz. O yağmur, bütün yeryüzünü ayna gibi tertemiz, yemyeşil bir hâle getirir. Sonra yeryüzüne; “Meyvelerini bitir, evvelki gibi feyz ve bereket ver!” diye emrolunur. İşte o gün bir cemâat, tek nardan yiyip doydukları gibi, onun kabuğu ile de gölgelenirler. Mer’aya gönderilen deve, sığır, koyun ve keçilerin de sütleri bereketli olur. Öyle ki, sağmal devenin sütü, kalabalık bir cemâati, sığırınki bir kabileyi, koyunun sütü de yakın akrabadan bir cemâati doyurur, işte bunlar böylece bolluk içinde huzûrlu bir hayat geçirirken, Allahü teâlâ hoş bir rüzgâr gönderir. Bu latif rüzgâr onları koltuk altlarından tuttuğu hâlde, her mü’min ve müslümanın rûhları kabzolunur. Ortada en şerli insanlar kalır. O zaman da birbirleriyle boğuşurlar. Merkepler gibi halkın huzurunda alenen zinâ ederler, işte bu fenâ adamlar üzerine de kıyâmet kopar.”
Abdullah bin Amr’ın ( radıyallahü anh ) rivâyet ettiği başka bir hadîs-i şerîfte de, Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) buyuruyor ki: “.... İşte bunlar, ahlâksızlıklar içinde yüzerler ve putlara taparlarken rızıkları çoğalır, maişetleri iyileşir, sonra ansızın ölüm borusu (Sûr üflenir) çalınır. Bunu duyan herkes, onun dehşetinden boynunun bir tarafını kaldırıncaya kadar ölür. Bu ölüm borusunu ilk duyan kimse, devesinin havuzunu çamurla ta’mir ederken derhal can verir. Etrâfındakiler de ölürler. Sonra Allahü teâlâ, çisinti hâlinde hafif bir yağmur gönderir. O yağmurdan, insanların çürümüş cesetleri, kuyruk sokumundaki hurda kemikten yaratılır. Sonra ikinci defa sûra üflenir, insanlar kabirlerinden kalkıp, Allahü teâlânın emrine hazır bir hâlde beklerler. Sonra bunlara; “Ey insanlar! Haydin Rabbinize geliniz!” denir. Meleklere de; “Bunları Arasat’da hapsediniz! Çünkü bunlar sorumludurlar” buyurulur. Sonra yine meleklere; “Cehennemlikleri ayırınız!” emri verilir. Kaç tanesinin içinden kaç tane ayrılacağı sorulunca; “Her binden dokuzyüzdoksandokuzunu ayırınız denir. İşte bu hüküm, çocukları derhâl saçları ağarmış ihtiyârlara çevireceği, her hakîkatin apaçık meydana çıkacağı, hesap ve cezanın bütün dehşetiyle hüküm süreceği bir gündür.”
Ebû Sa’îd ( radıyallahü anh ) rivâyet etti: Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Dünyânın son günlerinde servet o kadar çoğalır ki, halifelerinizden bir halife, parayı iki el ile avuçlarda, verirken saymaz bile.”
Rifâa bin Râfi’ ez-Zükkî ( radıyallahü anh ) rivâyet etti: Cebrâil aleyhisselâm Resûlullah efendimize ( aleyhisselâm ) geldi de; “Yâ Resûlallah! içinizde Bedr kahramanlarını ne derece sayarsınız?” diye sordu. Resûlullah (s.a.v); Müslümanların en faziletli simaları sayarız” buyurdu. Yahut bunun benzeri olan bir söz söyledi. Cebrâil de (aleyhisselâm); “İşte biz de, meleklerden Bedr’de hazır bulunanları, böylece meleklerin hayırlısı kabûl ederiz” dedi.
Ebû Hüreyre ( radıyallahü anh ) rivâyet etti. Resûl-i ekrem efendimiz ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Şüphe yoktur ki, Allahü teâlâ paktır (zâtında ve sıfatlarında ayıp ve kusuru yoktur). Ancak pak olanları kabûl eder. Cenâb-ı Hak, Peygamberlerine neyi emrettiyse, mü’minlere de onu emretmiştir. Allahü teâlâ, Peygamberlere; “Ey Resûller! Pak ve helâl taamlardan yiyiniz, iyi ve hayırlı işler yapınız”, mü’minlere de; “Ey mü’minler! Verdiğimiz pak ve helâl şeylerden yiyiniz!” buyurmuştur.” Sonra Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) bununla ilgili olarak; “Allahü teâlânın yolunda sefer yapmış, üstü başı tozlanmış bir kimse, ellerini gökyüzüne uzatarak; “Yâ Rab! Yâ Rab!” diye yalvarıyor. Hâlbuki onun yediği haram, içtiği haram, giydiği haramdır. Böylesinin duâsı nasıl makbûl olur?” buyurdu.
Ebû Hüreyre ( radıyallahü anh ) rivâyet etti: Resûl-i ekrem efendimiz ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Allahü teâlâ, kıyâmet günü üç kimse ile konuşmayacak, hepsine çok acı azâb yapacaktır. Zinâ eden ihtiyâr, yalan söyliyen hükümet reîsi ve kibirli olan fakir.”
Şeddâd bin Evs ( radıyallahü anh ) rivâyet etti: Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “İstiğfar duâlarının en üstünü, kulun, şu yolda af ve mağfiret dilemesidir: “Allahım! Sen benim Rabbimsin, ibâdete lâyık hiçbir ilâh yoktur. Ancak sen varsın, beni sen yarattın, şüphesiz ben senin kulunum. Gücüm yettiği kadar, ezelde sana verdiğim ahd-ü mîsâk ve va’din üzerinde duruyorum. Yâ Rabbi! işlediğim günahların şerrinden sana sığınıyorum. Bana lütuf ve ihsân buyurduğun ni’metleri ikrâr ve i’tirâf ederim, günahımı da i’tirâf eylerim. Sen beni affet Allahım. Zira senden başka günahları kimse affedemez.”
İşte her kim bu seyyid-ül-istigfâr duâsını (ihlâs ile, sevâb ve faziletine inanarak) gündüz okuyup, o gün akşam olmadan ölürse, o kimse Cennetlik olur. Herkim de sevâb ve faziletine inanarak gece okur da, sabah olmadan ölürse, o kimse de Cennet ehlindendir.”
Enes bin Mâlik ( radıyallahü anh ) rivâyet ediyor Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Allahü teâlâ buyurdu ki: “Ey Âdemoğlu! Sen benden ümitli bulundukça, senden meydana gelen günahları mağfiret ederim. Ey Âdemoğlu! Senin günahların gökyüzünü dolduracak dereceyi de bulsa, benden mağfiret dilesen, seni bağışlarım. Ey Âdemoğlu! Bütün yer dolusu günahlarla gelip de, bana hiçbir şerik (ortak) koşmayarak huzûruma çıkarsan, ben seni bütün yer dolusu mağfiretle karşılarım.”
İbn-i Abbâs ( radıyallahü anh ) rivâyet ediyor: “İbrâhim aleyhisselâm, İsmâil’in anası Hâcer ve emzirmekte olduğu oğlu İsmâil ile beraber Mekke’ye geldi. Hâcer ile İsmâil’i Beyt-i şerîfin yanında yüksek bir yerde ve Zemzem Kuyusu’nun üzerinde büyük bir ağacın yanına bıraktı. Hâlbuki o târihte Mekke’de hiçbir kimse olmadığı gibi, içecek su da yoktu, işte İbrâhim aleyhisselâm, Hâcer ile oğlunu burada bıraktı. Yanlarına içi hurma dolu bir sepet ve içi su dolu bir testi bıraktı. Sonra İbrâhim Şam’a gitmek üzere oradan döndü. İsmâil’in anası Hâcer de İbrâhim’in arkasını ta’kib etti ve; “Ey İbrâhim! Görüp görüşecek bir ferd, yiyip içecek birşey bulunmayan bir vadide bizi bırakıp da nereye gidiyorsun?” dedi. Hâcer, bu sözleri tekrarlamışsa da İbrâhim ona iltifât etmeyip yoluna devam etti. Nihâyet Hâcer ona, “Bizi burada bırakmağı sana Allahü teâlâ mı emretti?” diye sordu, İbrâhim aleyhisselâm; “Evet, Allahü teâlâ emretti” diye cevap verdi. Bunun üzerine Hâcer; “Öyleyse Allahü teâlâ bizi zayi etmez, korur” dedi. Sonra oğlunun yanına döndü. İbrâhim aleyhisselâm da ayrılıp gitti. Mekke’nin üst tarafında ve Hâcer ile İsmâil’in gözlerinden kaybolduğu “Seniyye” mevkiine vardığında, yüzünü Kâ’be’ye çevirdi. Sonra ellerini kaldırarak şöyle duâ etti: “Ey Rabbimiz! Ben soyumdan bir kısmını (İsmâil ile onun zürriyetini) hürmeti vâcib olan mukaddes evinin yanına, ekin bitmez bir vadiye yerleştirdim. Ey Rabbimiz! Orada namazı dosdoğru kılsınlar diye, insanlardan bir kısmının gönüllerini onlara yönelt. Kâ’be’yi ziyârete gelsinler. Onları dışarıdan gelecek her türlü meyvelerle rızıklandır ki, sana şükretsinler.” (İbrâhim-37)
Artık İsmâil’in anası, oğlu İsmâil’i emziriyor ve testideki sudan içiyordu. Nihâyet testideki su tükenince, hem Hâcer hem de çocuğu susadı. Hâcer çocuğunu, susuzluktan toprak üstünde yuvarlandığını görünce, yavrunun bu acıklı hâline bakmaktan üzüldü, Onun yanından kalkıp, o mıntıkada Kâ’be’ye en yakın dağ olan Safâ tepesini buldu ve bunun üstüne çıktı. Sonra vadiye karşı durup, “Bir kimse görebilirmiyim diye bakıyor, fakat hiç bir kimseyi göremiyordu. Bu defa Safâ tepesinden indi. Vadiye varınca, ayağını çelmesin diye gömleğinin eteğini topladı. Sonra, çok müşkül bir işle karşılaşan bir insan azmiyle koştu. Nihâyet vadiyi geçip Merve mevkiine geldi. Orada da biraz durdu ve “Bir kimse görebilir miyim?” diye baktı, fakat hiçbir kimse göremedi. Hâcer bu sûretle Safâ ile Merve arasında yedi defa gidip geldi.”
İbn-i Abbâs rivâyet ediyor ki: Nebiy-yi muhterem ( aleyhisselâm ); “İşte bunun için halk, Safâ ile Merve arasında sa’y ederler” buyurdu.
İbn-i Abbâs rivâyetine şöyle devam etti: “Hâcer, son defa Merve üzerine çıktığında bir ses işitti ve kendi kendine hitâb ederek; “Sus, iyice dinle!” dedi. Sonra dikkatle dinleyince bu sesi evvelki gibi bir defa daha işitti. Bunun üzerine Hâcer, sesin geldiği tarafa bakıp; “Ey ses sahibi, sesini duyurdun. Eğer sen bize yardım edebilecek vaziyette isen, imdâdımıza yetiş, bize yardım et dedi ve böyle der demez (şimdiki) Zemzen Kuyusu’nun bulunduğu yerde bir melek, Cibril aleyhisselâm göründü. Topuğu ile (Veya kanadıyle ) toprağı kazıp suyu (Zemzem’i) meydana çıkardı. Hâcer de taşıp zâyi olmasın diye hemen suyun etrâfını çevirip havuz haline getiriyor bir taraftan da testisini doldurmağa çalışıyordu. Su ise, avuç avuç alındıktan sonra, yeniden fışkırıyordu.”
İbn-i Abbâs ( radıyallahü anh ) bildirdi ki: Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ); “Allahü teâlâ İsmâil’in anasına rahmet etsin! O Zemzem’i kendi hâline bırakmış olsaydı, yahut suyu avuçlamasa idi, muhakkak Zemzem akar bir ırmak olurdu” buyurdu.
İbn-i Abbâs rivâyetine şöyle devam ediyor “Hâcer, bu sudan içti, Çocuğa süt olup emzirdi. Cibril aleyhisselâm Hâcer’e; “Sakın mahvoluruz diye korkmayınız! işte şurası Beytullahın yeridir. O beyti şu çocukla babası yapacaktır. Muhakkak ki Allahü teâlâ, o beytin ehlini zayi etmez” dedi. Beytullahın mahalli, tepe gibi yerden yüksekçe idi. (Uzun zaman) seller, sağını solunu kazıp aşındırmıştı.
Hâcer bu sûretle yaşarken, günün birinde Cürhüm kabilesinden veya onların ehl-i beytinden bir cemâat, Kedâ’ yoluyla gelip Mekke’nin alt tarafına indiler. Cürhümîler, Zemzem Kuyusu’nun bulunduğu yerde bir takım kuşların dolandığını görünce; “Kuş kısmı, muhakkak bir suyun başında döner, dolaşır. Hâlbuki biz bu vadide su bulunmadığını biliyorduk; anlayalım” diyerek, oraya, ayağına çevik bir iki kişi gönderdiler. Onlar, orada Zemzem Kuyusu’nu bulunca, dönüp gelmişler, suyun mevcûd olduğunu haber vermişler. Bunun üzerine Cürhümîler de kuyunun yanına gelip, yerleşmişler.”
İbn-i Abbâs rivâyetine devamla, demiştir ki: “Cürhümîler geldiğinde, İsmâil’in anası da su başında idi. Cürhümîler ona; “Bizim de şuraya gelip, civarınızda barınmamıza müsâade eder misiniz?” dediler. Hâcer de; “Evet, inebilirsiniz ve bu sudan istifâde edebilirsiniz. Fakat bu suda mülkiyet iddia edemezsiniz” dedi. Onlar da râzı oldular.”
İbn-i Abbâs ( radıyallahü anh ) rivâyet ediyor ki: Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) sözüne şöyle devam etti: “İsmâil’in anası, kadınlarla muhabbetle sohbet etmeye muhtaç olduğu bir sırada, Cürhümîlerin gelişi onun arzusuna muvafık oldu. Cürhümîler Mekke civarına yerleştiler. Sonra diğer Cürhümîlere de haber gönderdiler, onlarda gelip Mekke’de ikâmet ettiler. Ev bark sahibi oldular.
Hâcer’in oğlu İsmâil büyüyüp, Cürhümilerden Arabca öğrenmiş, iyi halleriyle Cürhümîler arasında en sevimli bir sima olmuş, takdîrlerini celbetmişti. Sonra bülûğ çağına erişince, Cürhümîler onu kendilerinden bir kızla evlendirdiler. Günün birinde İsmâil’in anası da vefât etti. İsmâil evlendikten sonra, İbrâhim aleyhisselâm, bıraktığı Hâcer’i ve oğlunu görmeğe geldi. İsmâil o sırada evde yoktu, İsmâil’in hanımına; “Nereye gitti?” diye sordu. O da; “Rızkımızı (bir rivâyetde av eti) tedârik etmek üzere gitti” diye cevap verdi. Sonra İbrâhim ona, maişetlerinden ve durumlarından sordu.
İsmâil’in zevcesi; “Gayet fenâ bir hâldeyiz, şiddetli darlık ve sıkıntı içindeyiz” diye şikâyet etti. İbrâhim; “Kocan geldiğinde benden selâm söyle ve ona de ki, kapısının eşiğini değiştirsin.” İsmâil avdan geldiğinde, hanımına; “Evimize gelen oldu mu?” diye sordu. O da; “Evet, şu şekilde yaşlı bir adam geldi, seni sordu. Ben de ava çıktığınızı haber verdim. İdare ve maişetimizden sordu. Çok sıkıntılı bir durumda bulunduğumuzu söyledim” dedi. Bunun üzerine İsmâil; “Sana birşey tavsiye etti mi?” diye sordu. Ailesi de; “Evet sana selâm söylememi ve kapının eşiğini değiştirsin, dememi tenbîh etti” dedi. İsmâil hanımına; “O gelen ihtiyâr, babamdır. Bana, senden ayrılmamı emretmiştir. Artık sen ailenizin evine gidebilirsin” dedi ve onu boşayıp Cürhümîlerden diğer bir kadınla evlendi, İbrâhim, Allahü teâlânın dilediği bir müddet uzaklaştı da sonra yine geldi. Bu defa da İsmâil’i evde bulamadı. Bunun üzerine İbrâhim, İsmâil’in hanımının yanına geldi. Ona da, İsmâil’in nereye gittiğini sordu. O da, maişetimizi tedârik etmeğe çıktı” dedi. “Ne hâldesiniz, idâreniz, maişetiniz nasıldır?” diye sordu. “Allahü teâlâya hamd ve şükür olsun, hayır ve bolluk içinde mes’ûd yaşıyoruz” diye cevap verdi. Bunun üzerine İbrâhim: “Ne yiyor, ne içiyorsun?” diye tekrar sordu. Kadın; “Av eti yiyoruz, Zemzem içiyoruz” dedi. İbrâhim; “Allahım! Bunların etlerini ve sularını mübârek kıl, bereket ihsân buyur” diye duâ etti.”
Râvî İbn-i Abbâs diyor ki Nebiy-yi muhterem ( aleyhisselâm ); “Hazret-i İbrâhim zamanında, Mekke’de hububat nâmına birşey yoktu. Eğer olsaydı, hazret-i İbrâhim hububat için de duâ ederdi” buyurdu.
İbn-i Abbâs rivâyet ediyor ki: “İbrâhim’in bu duâsı bereketiyledir ki, et ile su, Mekke’den başka muhitlerde, Mekke’deki kadar, hiçbir kimsenin sıhhatine muvafık düşmezdi.”
Buhârî’nin bir rivâyetinde: “İbrâhim Mekke’ye geldi de; “İsmâil nerededir?” diye sordu, İsmâil’in hanımı; “Ava gitti; buyursanız da, yemek yiyip su içseniz” dedi. İbrâhim; “Yiyeceğiniz ve içeceğiniz nedir?” dedi. İsmâil’in hanımı; “Taamımız av eti, meşrûbatımız da Zemzem suyudur” dedi. İbrâhim de “İlâhî! Bunların yiyip içeceklerini mübârek kıl!” diye duâ etti” buyurulmuştur.
İbn-i Abbâs rivâyetine şöyle devam ediyor, “İbrâhim, İsmâil’in hanımına hitaben, eşiğini iyice tutsun” diye emretti ve yine Şam’a gitti, İsmâil avdan geldiğinde, haremine; “Evimize gelen oldu mu?” diye sordu. O da; “Evet, güzel yüzlü bir ihtiyâr geldi” dedi ve İbrâhim’i medh-ü sena etti. Sonra hanımı sözüne devamla; “Seni sordu. Ben de haber verdim. Geçiminiz nasıl?” dedi. Ben de; “Hayır ve saadet içindeyiz” dedim. Sonra İsmâil; “Sana bir şey tavsiye etti mi?” diye sordu. O da; “Evet, sana selâm söyledi ve kapının eşiğini iyi tutmanı emreyledi” dedi. Bunun üzerine İsmâil, hanımına; “İşte o zât, babam İbrâhim, aleyhisselâmdır. Sen de evimizin eşiğisin. Babam bana, seni hoş tutup iyi geçinmemi emreylemiş” dedi.
Sonra İbrâhim, Allahü teâlânın dilediği bir müddet daha İsmâil ve ailesinden uzakta yaşadı. Ondan sonra Mekke’ye geldi. O sırada İsmâil Zemzem kuyusunun civarında büyük bir ağacın altında okunu düzeltmekte idi. İsmâil babasını görünce, hemen kalkıp karşıladı. Her ikisi de çoktan beri hasret çeken bir babanın oğluna, bir oğlun da babasına karşı ne yapmaları lâyıksa, o sûretle sevgi ve saygıda bulundular. Sonra İbrâhim oğluna; “Yâ İsmâil! Allahü teâlâ bana şerefli bir iş emretti” dedi. İsmâil de; “Rabbin ne emretti ise o emri yerine getir” diye cevap verdi. İbrâhim; “Oğlum, bu işde sen de bana yardım edeceksin” deyince, İsmâil; “Babacığım! Ben de sana her bakımdan yardım ederim” dedi. Bunun üzerine hazret-i İbrâhim, etrâfında bulunan yüksekçe bir tepeye işâret ederek; “Allahü teâlâ burada bir beyt yapmamı emir buyurdu” dedi.
İbn-i Abbâs rivâyetine şöyle devam ediyor “Orada baba oğul, Kâ’be’nin esâsını kurup duvarlarını yükselttiler, İsmâil taş getirir, İbrâhim de bina ederdi. Nihâyet Beyt-i şerîfin binası ilerleyip duvarları epeyce yükselince, İsmâil, (Şimdi Makâm-ı İbrâhim nâmıyle ziyâretgâh olan) taşı getirdi. Hazret-i İbrâhim de onu ayağının altına (iskele olarak) koydu, üzerinde inşaata devam eyledi. İbrâhim yapar, İsmâil de taş uzatırdı. Binanın yapımı bitirildikten sonra, her ikisi de Allahü teâlâya şu meâlde duâ ve niyaz ettiler; “Ey Rabbimiz! Bizden (bu hizmeti) kabûl buyur. Şüphe yok ki, duâmızı duyan, niyetimizi bilen sensin.”
Câbir bin Abdullah ( radıyallahü anh ) rivâyet etti: Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Cennetlikler Cennette (ihtiyâçları olduğu için değil de, sırf dâimî bir zevk için) yerler ve içerler. Lâkin bunlar abdest bozmazlar, aksırıp sümkürmezler. Onların yedikleri, vücûdlarından ter hâlinde çıkar. Terleri de misk gibidir. Onlar, külfetsizce, nefes aldıkları gibi, sabah-akşam Allahü teâlâyı noksan sıfatlardan tenzih ve kemâl sıfatlarıyla tavsif etmekten zevk alırlar.”
Ebû Hüreyre ( radıyallahü anh ) rivâyet etti: Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Allahü teâlâ, “Sâlih kullarım için Cennette, hiçbir gözün görmediği, hiçbir kulağın işitmediği ve hiçbir kimsenin gönlünden geçirmediği bir takım ni’metler hazırladım” buyurdu.
Ebû Hüreyre ( radıyallahü anh ) rivâyet etti: Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Cennete ilk giren bir cemâatin yüzleri, Ay’ın ondördüncü gecesindeki gibi parlaktır. Onların peşi sıra girenler de, en kuvvetli ziya neşreden yıldızlar gibidir. Onların tarakları safi altındandır. Buhurdanlıklarındaki ud, Cennetin ud ağacıdır. Zevceleri de Hûrîlerdir. Onlar, babaları hazret-i Âdem sûretinde yaratılmış bir kimse gibidir. Boyları altmış zrâ’dır (otuz metre kadardır).”
Buhârî ve Müslim’in bir rivâyetine göre: “Onların Cennetteki kapları hep altın ve gümüştür. Onların teri misktir. Ehl-i Cennetten her birinin iki hanımı vardır ki, vücutlarının güzellik ve letâfettinden dolayı, her birinin baldırındaki kemiğin iliği, etinin üstünden görünür. Onların aralarında ne anlaşmazlık ne de düşmanlık vardır.”
Enes bin Mâlik ( radıyallahü anh ) rivâyet ediyor Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Cennette bir pazar yeri vardır ki, Cennet sâkinleri oraya gelirler. Kuzey rüzgârı esip onların yüzlerine ve elbiselerine Cennet kokuları saçar. Bu sûretle onların yüzleri daha da güzelleşir. Onlar, güzellikleri artmış oldukları hâlde çarşıdan evlerine döndüklerinde, aileleri; “Yemîn ederim ki, siz bizden ayrıldıktan sonra hüsn-i cemâlinizi artırmış oldunuz” derler.”
Sehl bin Sa’d ( radıyallahü anh ) rivâyet etti: Resûl-i ekrem efendimiz ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Şüphesiz Cennet ehli, sizin (dünyâda) semâdaki yıldızları gördüğünüz gibi, Cennette yüksek köşkleri uzaktan seyrederler.”
Ebû Saîd ve Ebû Hüreyre (r.anhüm) rivâyet ettiler Resûl-i ekrem efendimiz buyuruyor ki: “Cennet ehli, Cennete girdiklerinde bir münâdî şöyle nidâ eder: “Şüphesiz ki, siz Cennette ebedî yaşayacak ve hiç ölmeyeceksiniz, hastalanmayacak ve dâima sıhhatli bulunacak, ihtiyârlamayacak, ebedî genç kalacaksınız. Sonsuz ni’metlere mazhar olacak ve hiçbir zaman hüzün ve keder görmiyeceksiniz.”
Ebû Hüreyre ( radıyallahü anh ) rivâyet etti: Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Muhakkak sizden biriniz Cennetin en alt tabakasında bulunsa bile, ona; “Gönlünden geçeni temenni et” denir. O da boyuna temenni eder durur. Bunun üzerine ona; “Kalbinden geçenlerin hepsini temenni ettin mi?” diye sorulur. “Evet cevâbını verince, “Muhakkak temenni ettiğin şeyler, bir misli fazlasıyla sana verilecek” denir.”
Ebû Saîd-il-Hudrî ( radıyallahü anh ) rivâyet etti: Resûl-i ekrem efendimiz ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Allahü teâlâ hazretleri Cennet ehline; “Ey ehl-i Cennet!” diye hitâb eder. Onlar da; “Lebbeyk, ey Rabbimiz!” diye arz-ı ta’zîmât ederler. Allahü teâlâ da; “Mazhar olduğunuz bu ni’metlerden râzı mısınız?” buyurur. Cennetlikler; “Nasıl râzı olmıyalım ki, sen bize mahlûklarının içinden hiçbirine bahşetmediğin ni’metleri verdin” derler. Cenâb-ı Hak; “Size bundan daha iyisini vereyim mi?” buyurur. Onlar da; “Ey Rabbimiz! Bundan daha iyisi ne olabilir?” diye memnuniyetlerini arzederler. Bunun üzerine Allahü teâlâ; “Size Rıdvânımı inzal edeceğim ve bundan sonra da ebedî olarak size gazâb etmiyeceğim” buyurur.”
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Tabakât-üş-Şâfiiyye cild-8, sh. 395
2) El-A’lâm cild-8 sh. 145
3) Tabakât-ül-huffâz sh. 510
4) Tezkiret-ül-huffâz cild-4, sh. 1470
5) El-Bidâye ven-nihâye cild-13, sh. 278
6) Şezerât-üz-zeheb cild-5, sh. 354
7) Miftâh-üs-se’âde cild-2, sh. 146
? Mu’cem-ül-müellifîn cild-13, sh. 202
9) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 524
10) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1052İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ OSMAN HÂRÛNÎ
Evliyânın büyüklerinden. Künyesi Ebü’n-Nûr’dur. Hâce Osman, zamanının İmâmı idi. Ömrünün yetmiş senelik bir kısmını riyâzet ve mücâhede ile geçiren Hâce Osman, 617 (m. 1220) senesi Şevval ayının beşinde doksanbir yaşında iken vefât etti. Hâce Osman, İran’ın Nişâbûr şehrine bağlı Hârûn isimli beldede yaşadı.
Osman Hârûnî, Hâce Hacı Şerîf Zendenî’den edeb ve ilim öğrendi. Hocası vefât edince, onun yerine geçti. Hâce Osman Hârûnî’nin dört büyük talebesi vardı. Bunlar; Hâce Mu’înüddîn Hasen Senceri Çeştî, Hâce Necmüddîn Sugrâ, Şeyh Sa’dî Tenkuhî ve Şeyh Muhammed Türkî’dir.
Osman Hârûnî devamlı nefsi ile mücâdele ederdi. Hiçbir zaman doyuncaya kadar yiyip içmezdi. Geceleri çoğunlukla uyumaz, ibâdet ederdi. Çok acıktığı zaman, sâdece bir iki lokma yemek yerdi. Duâsı makbûl bir zât idi. Duâsı reddedilmez, cenâb-ı Hak tarafından yaratılırdı. Âhıreti düşünerek çok ağlardı. Menkıbeleri ve kerâmetleri çoktur.
Şöyle anlatılır: “Osman Hârûnî, ilk defa hocasının huzûruna gelip tövbe edince, hocası ona; “Şu dört şeyi terk etmelisin: 1. Dünyâyı ve dünyâ ehlini. 2. Arzularını ve hırslarını. 3. Nefsin neyi hatırlayıp isterse onu. 4. Allahü teâlâyı zikr etmek için, gece uykuyu. Netice olarak Allahü teâlâdan başka herşeyi terketmelisin. Herkesi kendinden iyi bil ki, hepsinden iyi olasın. Tevâzu sahibi ve alçak gönüllü ol ki, evliyâlık makamına ulaşasın. Böyle olmıyanın bizim yolumuzla ilgisi yoktur” buyurdu. Osman Hârûnî, hocasının bu nasîhatına uyarak çok riyâzet çekti. Üç yıl sonra, hocası tarafından ona vekîl olma izni verildi İsm-i a’zâma kavuştu. Zâhirî ve ma’nevî ilimleri öğrendi.”
Şöyle naklederler: “Birgün Hâce Osman namazda iken gâibten bir ses; “Ey Osman, namazını beğendim ve kabûl ettim. Dileğini iste vereyim” dedi. Namazdan sonra; “Yâ Rabbî! Ben senden seni istiyorum” dedi. Yine; “Ey Osman, isteğini kabûl ettim. Başka ne istersen iste ki vereyim” deyince, Osman Hârûnî; “Yâ Rabbî! Muhammed aleyhisselâmın ümmetinden olan bütün müslümanların günahkârlarını affet” diye niyazda bulundu. Bunun üzerine o ses; “Onlardan otuzbin günahkârı sana bağışladım” dedi. Osman Hârûnî bundan sonra her namazının arkasından hep böyle duâ eder ve aynı cevâbı işitirdi. Onun duâsı ile affolanların sayısını ancak cenâb-ı Hak bilir.”
Şöyle nakledilir: “Osman Hârûnî çok seyahat ederdi. Birgün halkı mecûsî (ateşperest) olan bir yerin yakınına geldi. Bir ağaç altında namaz kılmaya başladı. Fahreddîn isimli yardımcısı ateş getirmek için o köye gitti. Fakat halk ona ateş vermedi. Osman Hârûnî abdestini tazeleyip ateş almak için köye kendisi gitti. Oranın halkını ateşe tapar buldu. Başkanlarının yedi yaşındaki oğlu da orada idi. Osman Hârûnî onlara; “Boşuna bu ateşe tapıyorsunuz. Ateş, cenâb-ı Hakkın âciz bir yaratığıdır. Onun sahibi olan Allahü teâlâya niçin tapmıyorsunuz dedi. Mecûsîlerin başkanı; “Ateşin, bizim dînimizde yeri büyüktür” deyince, Osman Hârûnî ona; “Bu kadar kıymetli yıllarını kendisine tapmakla harcadığın ateşe bir uzvunu koy da yakmasın” dedi. Başkan; “Ateşin âdeti yakmaktır. Buna kim karşı gelebilir?” diye sorunca, Osman Hârûnî, başkanın çocuğunu yakaladığı gibi ateşe attı. Kendi de ateşin içine girerek bir müddet kaldı. Ateş bir gül bahçesi oldu ve onlara birşey olmadı. Mecûsîlerin hepsi bu duruma hayran kalarak, tövbe ettiler ve müslüman oldular. Başkanın ismini Abdullah, oğlununkini İbrâhim koyan Osman Hârûnî bir süre orada kalarak, onlara İslâmiyeti öğretti.”
Mu’înüddîn Muhammed Hasen Sencerî anlatır: “Birgün Osman Hârûnî ile birlikte bir seyahate çıkmıştık. Dicle kenarına geldiğimizde, karşıya geçebilmek için bir kayığın bulunmadığını gördük. Osman Hârûnî bana dönerek; “Gözlerini kapa!” buyurdu. Birkaç saniye sonra; “Aç!” dedi. Gözlerimi açtığımda karşı sahile geçmiş olduğumuzu gördüm. Bunun üzerine Allahü teâlâya şükrettim.
Yine Muhammed Hasen Senceri anlatır: “Birgün Osman Hârûnî’nin huzûruna bir şahıs gelerek; “Kırk yıldır kayıp oğlumdan bir haber alamıyorum” deyip, Fâtiha ve duâ taleb etti. Osman Hârûnî bir müddet murâkabeye daldı. Sonra orada bulunanlara; “Niyet edip Fâtiha okuyun da bu zâtın oğlu bulunsun” buyurdu. Oradakilerin hepsi denileni yaptılar. Osman Hârûnî bir müddet daha murâkabeye daldı. Sonra o zâta; “Git, oğlun inşâallah evine gelmiştir” buyurdu. O zât kendi evine yaklaşınca, oğlunun döndüğü müjdelendi. Hasret giderdikten sonra, Osman Hârûnî’nin huzûruna gittiler. Osman Hârûnî o zâtın oğluna nerede olduğu ve başına gelenleri sordu. O da, bir gemide iken, esîr alınıp adalardan birinde zincirle bağlı iken, Osman Hârûnî’ye benzeyen birinin gelip, zincirleri çözdüğünü, gözünü kapat dediğini ve aç deyince kendini evde bulduğunu, sonra da o pirin kaybolduğunu söyledi. Daha sonra bu zâtın oğlu, Osman Hârûnî’nin hâlis talebelerinden oldu.”
Şöyle anlatılır: “Birgün bir grup dinsiz gelip kendisini tecrübe için gönüllerinden ikram etmesini istedikleri yemekleri geçirdiler. Osman Hârûnî onları kabûl ederek, ellerini yıkattı. Besmele çekip eliyle semâya doğru işâret ettikçe, herbirinin isteği ve arzusu olan yemekler gelmeye başladı. Sonra Osman Hârûnî “Yiyin!” buyurdu. Onlar da doyuncaya kadar yediler. Duruma hayret edip; “Sizin büyüklüğünüzü gördük, benzeriniz yok. Duâ edin de müslüman olmakla şereflenelim” dediler. Osman Hârûnî; “O hidâyet, cenâb-ı Hakkın işidir. Ben âciz biriyim. O dilerse lütfeder, kat kat ihsân eder” buyurdu. O kâfirler, o anda, Allahü teâlânın lütuf ve ihsânı ile müslüman oldular. Daha sonra Osman Hârûnî’nin talebelerinden oldular.”
Mu’înüddîn Muhammed Sencerî yine şöyle anlatır: “Bir komşum vardı. Osman Hârûnî’nin talebelerinden idi. Bu komşum vefât etti. Cenâzesinde bulundum. Cenâze kabre konunca herkes gitti. Ben biraz kalıp, murâkabeye daldım. O anda azap melekleri geldi. O sırada Osman Hârûnî de orada hazır oldu. Onlara; “Bu benim talebelerimdendir. Ona azâb etmeyin” dedi. Melekler gittiler, sonra hemen geri geldiler ve cenâb-ı Hak; “Bu şahıs senin hilâfına iş görürdü” buyurdu dediler. Osman Hârûnî onlara; “Evet! Fakat bize intisâb etmişti” dedi. O anda cenâb-ı Haktan şu emir geldi: “Ey melekler! Osman Hârûnî’nin talebesinden elinizi çekiniz. Ben onu, Osman Hârûnî’nin dostluğuna bağışladım.” Ben de ümîd ederim ki, Osman Hârûnî’nin hürmetine bizi de affeder.”
Hadîs ve Şafiî fıkıh âlimi. Künyesi Ebü’l-Feth olup ismi, Ömer bin Bündâr bin Ömer bin Ali et-Tiflisî’dir. Lakabı Kemâleddîn’dir. Ebü’l-Feth Ömer, 601 veya 602 (m. 1205) senesinde Tiflis’te doğdu. 672 (m. 1273) senesi Rebî’-ül-evvel ayının ondördünde Kâhire’de vefât etti. Sefh-ül-mukattam kabristanına defnedildi.
Ebü’l-Feth Ömer, Ebü’l-Müneccî, İbn-i Salâh ve İmâm-ı Nevevî’den ilim öğrenip hadîs-i şerîf dinledi. Özellikle İbn-i Salâh’tan çok istifâde etti. İlim tahsilini tamamladıktan sonra, Dımeşk kadılığına ta’yin edildi. Hülâgu’nun Şam eyâletini ele geçirmesinden sonra, bütün Şam eyâletine kadı oldu. Bunun yanında Cezîre’nin ve Musul’un kadılıklarına da baktı. Moğol istilâsı sırasında müslümanlara çok yardımı oldu. Moğollar Ebü’l-Feth Ömer’in sözünü dinliyorlardı ve ona karşı çıkamıyorlardı. Müslümanların kanının akıtılmasına mâni olan Ebü’l-Feth, zâlimlerin, müslümanların mallarına ve namuslarına el sürmemelerini sağladı. Moğollar o bölgeden çekildikten bir süre sonra, Ebü’l-Feth Şam’dan ayrılarak Mısır’a gitti. Orada vefât edinceye kadar insanlara Allahü teâlânın emir ve yasaklarını bildirerek fâideli oldu.
İbn-i Zeki onun hakkında: “Hülâgu Şam’ı istilâ ettiği zaman, Ebü’l-Feth Kemâleddîn, Haleb, Şam ve diğer eyâletlerin kadılığına ta’yin edildi. Hülâgu’nun çekilmesinden sonra ise, Kâdı Ebü’l-Feth Mısır’a giderek buraya yerleşti” demektedir.
İbn-i Süyûtî ise onun hakkında; “Ebü’l-Feth Kemâleddîn et-Tiflisî; fakîh, fâzıl, usûl-i fıkıhda derin âlim, hayır ve hasenat sahibi bir âlim idi. Ölene kadar ilim neşretti” demektedir.
Kutb el-Yünûnî de onun için; “Kemâleddîn et-Tiflisî çok ihsân sahibi idi. Müslümanların kanlarının akıtılmasına mâni oldu. Şam kadılığı sırasında, fakir olmasına ve ailesinin kalabalık olmasına rağmen, dünyalık hiçbir şeye meyl etmedi” demektedir.
Endülüs’te yetişen hadîs âlimlerinden. İsmi, Ömer bin Hasen bin Ali bin Muhammed bin Ferh İbni Halef bin Kûmiş bin Mezlâl bin Mellâl bin Bedr bin Ahmed bin Dıhye bin Halîfe bin Ferve el-Kelbî el-Belensî el-Endülüsî’dir. İki neseb ile meşhûrdur. Baba tarafından Eshâb-ı Kirâmdan Dıhye-i Kelbî’nin ( radıyallahü anh ) soyundan olup, anne tarafından Hazreti Hüseyn’nin nesebindendir. Annesinin nesebi Emet-ür-Rahmân binti Ebî Abdullah bin Ebi’l-Bessâm Mûsâ bin Abdullah bin Hüseyn bin Ca’fer bin Ali bin Muhammed bin Ali bin Mûsâ bin Ca’fer bin Muhammed bin Ali bin Hüseyn bin Ali bin Ebî Tâlib’dir (radıyallahü anhüm). “İbn-i Dıhye” diye meşhûr oldu. “Sıbt-ı Ebi’l-Bessâm” diye de tanınırdı. Künyesi Ebü’l-Hattâb’dır. 544 (m. 1149) senesinde Endülüs’te doğdu, önce burada ilim tahsil etti. Sonra Mısır’a gelip oraya yerleşti. Birçok hafızdan hadîs-i şerîf dinledi. “Sahîh-i Müslimi” ezberleyen hafızlardandır. 633 (m. 1235) senesi Rebî’ul-evvel ayının ondördüncü günü Kâhire’de vefât etti.
Hadîs, nahiv, lügat ve edebiyat ilimlerinde büyük bir âlim olan Ebü’l-Hattâb İbni Dıhye, Endülüs’te Ebü’l-Kâsım bin Beşküvâl, Ebû Abdullah bin Mücâhid. Ebû Bekr İbni Ced, Ebû Abdullah bin Zerkûn, Ebû Bekr bin Ca’fer el-Lemtûnî, Ebü’l-Kâsım bin Hubeys ve bunların tabakası sayılan birçok hadîs âliminden hadîs-i şerîf dinledi. Hadîs ilminde ince ve derin bilgilere sahipti. Dinlediği hadîs-i şerîfleri güzel bir hat ile yazarak, onları unutmamak için kayıt altına alırdı. İlmî zabıtları ile meşhûr oldu. Lügat, nahiv ve Arapçanın diğer kollarında böyle çok zabıtları vardır. Dâniyye kadılığına ta’yin edilmişti.
İbn-i Dıhye-i Kelbî, âlimlerin ve fazilet sahiplerinin meşhûrlarından idi. Hadîs ilimlerinin her kolunda mütehassıstı. Nahiv ve lügat ilimlerini, Arab târihini ve şâirlerini çok iyi bilirdi. Endülüs’teki şehirlerin bir çoğunda, hadîs-i şerîf öğrenmekle meşgûl oldu. Bu şehirlerde, birçok âlimlerle, şeyhlerle buluştu. Oradan Birr-ül-udve denilen yere gitti. Merrâkûş şehrine gelip, oranın ilim ve fazilet sahipleriyle buluştu. Sonra Afrikıyye’ye, oradan da Mısır diyârına geldi. Daha sonra, Şam’ı, Bağdad’ı ve doğudaki şehirleri dolaştı. Bağdad’da İbn-i Husayn’ın talebelerinin ba’zılarından, Vâsıt’ta Ebü’l-Feth Muhammed bin Ahmed bin Meydânî’den hadîs-i şerîf dinleyip ilim öğrendi. İran’ı, Horasan’ı ve daha yukarıdaki şehirleri, Mâzenderân’ı dolaşıp gezdi. Bunun sebebi, hadîs-i şerîf öğrenmek, bu yerlerdeki büyük âlimlerle buluşmak ve onlardan ilim tahsil etmekti. Aynı şekilde ondan da hadîs-i şerîf dinleyip istifâde ettiler. İsfehân’da, Ebû Ca’fer es-Saydalanî’den, Nişâbûr’da, Mensûr bin Abdülmün’im el-Ferâvî’den hadîs-i şerîf dinledi. 604 (m. 1207) senesinde, Horasan tarafına doğru giderken, Erbîl şehrine geldi ve orada, şehrin sultânı Melikülmuazzam Ebû Sa’îd Muzafferüddîn Kükbûrî bin Zeynüddîn Ali ile karşılaştı. Mevlîd kandili olduğu için şenlikler yaptığını, ikram ve ihsânlarda bulunduğunu gördü. O’nun bu kıymetli işini öven, “Kitâb-üt-tenvîr fî mevlîd-is-sirâc-il-münîr” adını verdiği bir eser yazıp, huzûrunda bizzat kendisine okudu.
El-Ebbâr onun hakkında diyor ki: “Edebde kemâl derecesine yükseldi. Çok yeri dolaşıp ilim tahsil etti. Kıymetli eserler yazdı ve ders verdi. 613 (m. 1216) senesinde, benim için icâzet yazdı.”
Şemseddîn Muhammed Zehebî, “Tezkiret-ül-huffâz” adındaki eserinde diyor ki: “O, Mısır’da Bûsırî’den ve onun tabakasındaki hadîs âlimlerinden çok hadîs-i şerîf dinledi. Vâsıt’ta İmâm-ı Ahmed bin Hanbel’in “Müsned”ini Mendâî’den, İmâm-ı Taberânî’nin “Mu’cem”inin tamâmını Saydalânî’den dinledi. 600 (m. 1203) senesinde, İmâm-ı Mâlik’in “Muvattâ”sını rivâyet etti. Kendisi, onu Ebû Amr bin Salâh’dan dinlemişti. Ayrıca o, ba’zı şeyhlerinin huzûrunda “Sahîh-i Müslim”i ezberinden okumuştu. O, ilminin ve faziletlerinin çokluğu ile tanınırdı.”
Kâdı İbn-i Vâsıl diyor ki: “Ebü’l-Hattâb İbni Dıhye, ilminin ve hıfzının çokluğu ile tanınmıştı.”
İbn-i Hılligân diyor ki “O, Erbîl’e geldiğinde, oranın sultânı için “Kitâb-ül-Mevlîd”ini yazdı ve onu kasidelerle medhetti. Ebü’l-Hattâb’ın babası ticâretle meşgûl olurdu. O da “Kelbî” diye tanınırdı. Onun Hâfız Şerefüddîn Hanbelî’den icâzet aldığını işittik.”
Evliyânın meşhûrlarından. Abdülkâdir-i Geylânî hazretlerinin talebelerinden olup, hadîs ve fıkıh ilminde de âlimdir. 533 (m. 1138) senesinde doğdu. 608 (m. 1211)’de vefât etti. Tasavvuf ilmine ve hâllerine Abdülkâdir-i Geylânî hazretlerinin derslerinde ve sohbetlerinde kavuştu. Uzun müddet ondan ayrılmadı. Fıkıh ilmini de ondan, hadîs ilmini Ebü’l-Kâsım Saîd bin el-Bennâ, Ebü’l-Fadl Muhammed bin Nâsırüddîn gibi âlimlerden öğrenmiştir. Güzel sûretli, güzel ahlâk sahibi, hoş sohbet bir zât idi. Çok mücâhede yapar ve çok ibâdet ederdi. Yüzünde ibâdet ve tâat nûrları parlar, konuştuğu zaman ağzından adetâ nûr saçılırdı. Âhırette başa gelecek korkulu hâllerden bahsedince, dudakları morarır, benzi sararırdı. Herkes tarafından sevilir ve ziyâret edilirdi. Sohbetinde bulunanları yetiştirmiş, kemâle erdirmiştir. Önceleri ticâretle uğraşır, dükkânında kumaş satardı. Sonra ilme yönelip, bu husûsta ve bilhassa tasavvufta çok ilerledi. Her taraftan sohbetlerine geldiler, İleri gelen kimseler onun sohbetine katılarak, zühd ve takvâ sahibi oldular. Pekçok hürmet, alâka ve ikram görüp, sevildi. Nasihatlerine uyulan bir zât idi. Pekçok kimse onun elinde tövbe etmiştir.
Bir şiirinin tercümesi şöyledir: “Allahım, hamd senin içindir ve ancak sana mahsûstur. Biz ise senin verdiğin ni’metlere ehil olamadık. Kusurlarımızın çokluğuna rağmen, ni’metlerini bol bol ihsân ettin. Sanki biz onu haketmişiz gibi.”
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Kalâid-ül-cevâhir sh. 120İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ ÖMER BİN SA’ÎD EL-HEMEDÂNÎ
Fıkıh âlimlerinin büyüklerinden. İsmi, Ömer bin Saîd bin Ebü-s-Sü’ûd el-Hemedânî olup, künyesi Ebü’l-Hattâb’dır. Aslen Yemen’de, Cebele şehri yakınlarında bulunan Zî Akîb köyündendir. 663 (m. 1264) senesinde vefât etti. Kabri belli olup ziyâret edilmekte, insanlar onun kabrini ziyâret etmek, onunla bereketlenmek ve onun hürmetine Allahü teâlâya duâ etmek için etrâftaki beldelerden akın akın gelmektedirler. Ömer bin Saîd hazretleri, fakîh Muhammed bin Ömer hazretlerinin talebesi olup, ondan da birçok zât istifâde etmiştir.
Ebü’l-Hattâb Ömer bin Saîd ( radıyallahü anh ), fıkıh ilminde derin âlim ve evliyâlık yolunda tam ve yüksek bir veli idi. Birçok ilmi ve bu ilimlere uygun amel etmeyi kendisinde toplamıştı. Âbid ve zâhid bir zât idi. Kendi hâlinde yaşar, kimse ile alâkadar olmaz, dünyâya meyletmez, vakitlerini devamlı olarak ibâdet ve tâatla, Allahü teâlâyı anmakla geçirirdi. Keşif ve kerâmet sahibi çok yüksek bir zât idi.
Ömer bin Saîd hazretlerinin hocası Muhammed bin Ömer ( radıyallahü anh ) bir gece vakti vefât etti. Bu sırada Ömer bin Saîd ( radıyallahü anh ) hocasının bulunduğu köyden çok uzak bir köyde bulunuyordu ve bu köyde de Muhammed bin Ömer’in ( radıyallahü anh ) vefât ettiğini hiç kimse duymamıştı. Fakat Ömer bin Saîd ( radıyallahü anh ) kerâmet olarak, hocasının vefât ettiğini anladı ve talebelerinden bir kısmını yanına alarak derhal yola çıktı ve hocasının defnine yetişti. Orada bulunanlar, Ömer bin Saîd’in birden bire gelmesine çok hayret ettiler. Çünkü o hocasının vefât ettiğini bilmiyordu ve kendisine bir haberci de gönderilmemişti. Anladılar ki, bu hâl, Ömer bin Sa’îd hazretlerinin keşiflerinden biriydi.
Rivâyet edilir ki, bir kimse, o zamanda bulunan büyük âlimlerden birine gelerek dedi ki: “Efendim! Rü’yâmda çok büyük bir nûr gördüm. O nûr, Ta’ker dağı eteğinden yükseldi. Gittikçe yükseliyordu. Ben hayretle seyrediyordum. O nûr nihâyet semâya kadar yükseldi. Semâ yarıldı (açıldı) ve o nûr semâdan içeri girip kayboldu. Bu rü’yânın hikmeti ve ta’biri nasıldır?” Bunları dikkatle dinleyen o büyük âlim, o kimseye buyurdu ki: “Bu, Ta’ker dağı eteğinde bulunan çok büyük bir âlimin vefât edeceğine alâmettir. Hattâ o âlim vefât edince, yerler bile sarsılır.” Ta’ker dağı, o muhitte bulunan en yüksek dağ idi ve Ömer bin Saîd hazretlerinin köyü bu dağın eteğinde bulunuyordu. Hakîkaten de, Ömer bin Sa’îd hazretlerinin vefât ettiği gün yer sarsıntısı oldu. O civarda bulunanlardan yahudilerin en âlimi olan ve Tevrat’ı en iyi bilen kimse olarak tanınan bir kimse, o gün müslümanlardan bir kimseyi görüp ona; “Bu büyük zelzele, sizin âlimlerinizin büyüklerinden birinin vefâtına alâmettir” “dedi. O müslüman kimse hayret edip araştırmaya başladı. Nihâyet Ömer bin Saîd hazretlerinin o gün vefât ettiğini öğrendi. Türbesi, yüksek zâtların bulunduğu bir kabristanda olup, hiçbir kimse uygunsuz bir hâlde o türbeye yaklaşamamaktadır. Hattâ Ömer bin Sa’îd hazretlerinin köyü ve o köyde sakin olanlar, o köyde bulunanlar, her türlü korkulacak hâllerden emîndirler. O köye sığınmış olan birine bir kimse bir kötülük yapmak istese, o kimseye bir zarar veremeyeceği gibi, kendisi de derhâl bir belâ ile cezalandırılır. Bu ve benzeri hâller çok defa görülüp tecrübe edilmiştir. Bir kimsenin bir ihtiyâcı olur, bu ihtiyâcının görülmesi için bu zâtın türbesine gider ve bu zâtı vesile ederek duâ ederse, Allahü teâlânın izni ile ihtiyâcı hallolur.
Fakîh Ömer bin Saîd hazretleri, Resûlullah ( aleyhisselâm ) efendimizin şu hadîs-i şerîfini nakletmiştik: “Kim, her gün otuzüç defa “Allahümme salli ala Muhammedin salâten tekûnü leke ridâen ve lihakkehi edâen” derse vefât ettiğinde kabri ile Peygamberi Muhammed’in kabri arası açılır (Muhammed aleyhisselâmı görür).”
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild-2, sh. 219İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ ÖMER FERGÂNÎ (Ömer bin Muhammed)
Hanefî âlimlerinden. İsmi, Ömer bin Muhammed bin Ömer bin Muhammed bin Ebû Nasr’dır. Künyesi Ebû Hafs olup, lakabı Reşîdüddîn’dir. 632 (m. 1234) târihinde vefât etti. Kendi memleketi olan Fergâne’de âlim oldu. Fergâne, Mâverâünnehr şehirlerinden birisidir. Ömer Fergânî daha genç yaşta Bağdad’a geldi. Şihâbüddîn Ömer Sühreverdî ile görüştü. Bağdad’ın batı tarafında bulunan Mensûr Câmii’ne komşu olan Züzenî dergâhında kaldı. Sonra, Vâsıt şehrine gitti. Vâsıt şehrinin civarındaki yerlerde bulundu. Senelerce Ahmed Rıfâî hazretlerinin oğullarının yanında kaldı. Bu zaman zarfında kendisini ibâdete verdi. Onlarla akraba oldu. Onlar kendisinden çok istifâde ettiler. Onun yanında fıkıh okudular. İki sene sonra Bağdad’a döndü. Buradan Şam ve Cezire mıntıkasına gitti. Sincâr’da bir müddet kaldı. Sincâr Câmii’nde fıkıh ve edebî ilimler ve usûl-i fıkıh okuttu. Tekrar Bağdad’a döndü. Bir müddet Bağdad’ın batı tarafında bulunan Amîd dergâhında kaldı. Kendisine Tutuşiyye Medresesi’nde ders vermesi teklif edildi. Fakat o bunu kabûl etmedi. 631 (m. 1234) senesi Receb ayında Müstensıriyye Medresesi açıldığında, Reşidüddîn o gün önde gelen Hanefî âlimlerinden idi. Burada ders vermesi teklif edildi, önce bu teklifi şiddetle reddetti ise de, daha sonra kabûl etti. Vefâtına kadar, orada müderris olarak kaldı. Vefâtında memleketin ileri gelenleri, kalabalık bir cemâat hâlinde cenâze namazında bulundu. Hayzerân kabristanına defnedildi.
İbn-i Neccâr, Ömer Fergânî’yi şöyle anlatır: “O, fıkıh, usûl, hılâf, kelâm ve Arabî ilimlerde pek yükselmişti. Çok güzel hattı vardı. Nazım ve nesirde pek mahir idi. Tasavvuf yolunda da pek ileri derecelerde olup, çok ibâdet ederdi. Tevâzu ve ahlâk sahibi idi. İbn-i Kati’î’nin yanında, Sahîh-i Buhârî’nin çoğunu okudum. O da, ben okurken dinliyordu. Hadîs-i şerîf rivâyetinde bulunmamıştır.”
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Târih-i Ulemâ-i Müstensıriyye cild-1, sh. 118,
2) Bugyet-ül-vuât sh. 346
3) Mir’ât-ül-cinân cild-4, sh. 243
4) Cevâhir-ül-mudiyye cild-1, sh. 396İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ RADIYYÜDDÎN EL-GAZNEVÎ (Ali bin Sa’îd)
Evliyânın büyüklerinden. İsmi, Ali bin Saîd bin Radıyyüddîn Abdülcelîl el-Lâlâ el-Gaznevî’dir. Evliyâdan Şeyh Saîd ve Şeyh Ali’nin babası, Hâkim-i Sinâyî’nin amcasının oğludur. 624 (m. 1227) senesi Rebî’ul-evvel ayının üçüncü günü vefât etti.
Ali bin Saîd el-Gaznevî hazretleri, Yûsuf-i Hemedânî, Ahmed-i Yekdest ve Necmeddîn-i Kübrâ gibi devrin meşhûr ve en büyük zâtlarıyla görüşüp, onlardan ilim öğrendi. Onların sohbetlerinde bulunmanın bereketiyle, evliyâlık yolunda çok üstün derecelere, yüksek makamlara kavuştu. Kendisinden ise, birçok kimse istifâde etmiştir.
Necmeddîn-i Kübrâ hazretleri bir zaman hadîs-i şerîf tahsili için Hemedan’a gelmiş idi. Ali bin Saîd hazretlerinin bulunduğu köy, Hemedan’a çok yakındı. Necmeddîn-i Kübrâ’nın Hemedan’a geldiği gece, Ali bin Saîd bir rü’yâ gördü ki, rü’yâsında semâya kadar bir merdiven konmuştu ve merdivenin başında bir şahıs oturmuştu. İnsanlar birer birer onun önüne varıyorlar, o şahıs onların elinden tutup semânın kapısına iletiyordu. Orada da yine bir şahıs duruyordu ve birinci şahsın getirdiklerini teslim alıyor ve semânın kapısından içeri iletiyordu. Aynı şekilde, o şahıslar rü’yâyı gören Ali bin Saîd’i de semâdan içeri ilettiler. Rü’yânın bundan sonrasını Ali bin Saîd ( radıyallahü anh ) şöyle anlatıyor “Beni semâdan içeri koydukları zaman, orada Necmeddîn-i Kübrâ hazretlerini gördüm. Hemen koşup eline sarıldım. Benim elimi başka birinin eline verdi. O kimsenin elinden tutup, ikimizi yukarı çıkardı. Tâ Arş’a kadar ulaştırdı. Arş’a vardığımızda, Necmeddîn-i Kübrâ hazretlerinin sûretini gördüm. Arş üzerinde oturuyordu. Ben dedim ki, “Necmeddîn-i Kübrâ hangisidir? Merdivenin yanında bulunan mıdır? Semâ kapısına gelenleri içeriye alan mıdır? Semâ kapısından içeri girince gördüğüm müdür? Bizi Arş’a kadar yükselten midir? Yoksa Arş üzerinde oturuyor gördüğüm zât mıdır? Hepsini ona benzettim.” Bunun üzerine; “Oralarda gördüğün, onun kalıbının sûretleri, benzerleri idi. Burada Arş üzerinde oturuyor gördüğün de asıl kendisidir” dediler. Ali bin Saîd ( radıyallahü anh ) bu rü’yâyı anlatırken babası da orada idi. Sözünü bitirdikten sonra ona; “Şimdi sen, o yüksek zâtı görsen, bilir ve tanır mısın?” dedi. O da; “Evet, bilir ve tanırım” dedi. Bunun üzerine babası dedi ki: “O hâlde senin işin onu aramak, onu bulunca da kendisine teslim olmak, sohbetlerinden, feyz ve bereketlerinden istifâde etmek olsun. Öyle anlıyorum ki, senin yetişmen o zâtın elinde olacak” dedi.
Ali bin Saîd ( radıyallahü anh ); “Peki” deyip, bu zâtı bulmak, sohbeti ile şereflenebilmek için memleket memleket dolaşmaya başladı. Bir zaman yolu, Türkistan’da Hâce Ahmed-i Yesevî hazretlerinin dergâhına düştü. Orada Hâce hazretlerinin sohbetlerine devam ederken, bir taraftan da Necmeddîn-i Kübrâ hazretlerini nerede bulabileceğini düşünüyor, bir haber alabilmek ümidiyle yaşıyordu. Birgün Harezm’den bir kimse Ahmed-i Yesevî hazretlerinin yanına geldi. Hâce Ahmed hazretleri o kimseye; “Harezm’de insanlarla meşgûl olan, onları yetiştirmek için gayret eden bir derviş var mıdır?” diye sordu. O gelen kimse; “Evet daha genç sayılabilecek yaşta bir zât, insanları irşâd etmekle, onlara hakikî kurtuluş yolunu anlatmakla meşgûl oluyor” dedi. Hâce hazretleri “Adı nedir?” diye sordu. “Necmeddîn-i Kübrâ’dır” dedi. O sırada içeride bulunan Ali bin Saîd ( radıyallahü anh ), Necmeddîn-i Kübrâ hazretlerinin ismini duyunca derhal dışarı çıktı. Harezm’e gitmek için Hâce Ahmed Yesevî hazretlerinden izin istedi. Hazreti Hâce mevsimin kış olduğunu, yolculuğun meşakkatli olabileceğini, eğer isterse, kış mevsimi geçtikten sonra gidebileceğini söyledi ise de, Ali bin Sa’îd ( radıyallahü anh ) o zamana kadar tahammül edemiyeceğini, müsâade edilirse hemen gitmek istediğini, yol meşakkatine seve seve katlanacağını arzetti. Nihâyet izin verilip hazırlıklara başladı ve yola çıktı. Uzun ve meşakkatli bir yolculuktan sonra Harezm’e Necmeddîn-i Kübrâ hazretlerinin hânegâhına ulaştı. Uzun zaman orada, Necmeddîn-i Kübrâ’nın ( radıyallahü anh ) sohbet ve hizmetinde bulundu. O büyük zâtın sohbeti ve bereketi ile, nice yüksek derecelere, ma’nevî makamlara kavuştu.
Radıyyüddîn Ali bin Sa’îd hazretleri, ilim öğrenmek için çok uzun seyahatler, yolculuklar yapıp, birçok âlimden ilim öğrendi. Rivâyet edilir ki, bu zât, 124 ayrı âlimden ilim öğrenip tarikat hırkası giydi (hepsinden ayrı ayrı icâzet, diploma aldı). Kendisi de binbir minnet ve meşakkatlere katlanarak, büyük bir aşk ile öğrendiği bu ilmi, ilim âşıklarına, talebelere öğretti. Birçok kimse ondan istifâde etti.
İlim ve edeb öğrendiği hocalarına, onların Resûlullah efendimize kadar olan silsilelerine ve Resûlullah efendimize ( aleyhisselâm ) bağlılık ve muhabbeti fevkalâde idi. Bu muhabbetin mükâfatı olarak, Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) kullandıklara mübârek taraklarından bir tanesi ona ulaştı. Rivâyet edildiğine göre bu tarak, Ali bin Sa’îd hazretlerine ulaştırılmak üzere, Resûlullah ( aleyhisselâm ) efendimiz tarafından Eshâb-ı Kirâmdan (r.anhüm) birine emânet edilip, tarağın verileceği Ali bin Saîd’in ( radıyallahü anh ) vasıfları da bildirilmişti. Bu emânet elden ele nihâyet Ali bin Sa’îd hazretlerine ulaştı. Ali bin Sa’îd ( radıyallahü anh ), bu tarağı büyük bir edeb ve hürmet ile bir hırkaya sardı. Bir kâğıda da kendi el yazısıyla; “Bu tarak, Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) taraklarından bir tanesi olup, bu fakire (Ali bin Saîd’e) erişmiştir (ulaşmıştır)” cümlesini yazıp tarağın yanına koydu. Rüknüddîn Alâüddevle Ahmed bin Muhammed es-Semnânî hazretleri de bu tarak için; “Bu emânet, Radıyyüddîn Şeyh Ali Lala için idi ve sahibine ulaştı” diye yazmıştı.
Radıyyüddîn Ali bin Sa’îd hazretlerinin, Peygamber efendimiz için yazdığı rubâî’nin tercümesi şöyledir:
“Gönül bin can ile sana tutulur. Can da bin gönülle sana müşteri, Talibin ne uyur, ne rahat bulur. Tek arzu ettiği kavuşmak olur.”
Hanefî fıkıh, hadîs ve lügat âlimi. İsmi, Hasen bin Muhammed bin Hasen bin Haydar’dır. Künyesi Ebü’l-Fedâil olup, lakabı Radıyyüddîn’dir. 577 (m. 1181) senesinde Safer’in onunda Lahor’da doğup, 650 (m. 1252) târihinde Ramazân-ı şerîf ayında Bağdad’da vefât etti. Hasen Sagânî ( radıyallahü anh ) önce babasından ilim öğrendi. Gazne’ye gidip orada yetişti. 615 (m. 1218) senesinde Bağdad’a gitti. Burada bir müddet kaldı. Bağdad’dan Hindistan’a, daha sonra hacca gitti. Oradan Yemen’e geçti. Sonra Bağdad’a gitti. Bilâhare Hindistan’a geri döndü. Tekrar Bağdad’a gitti. Lügat ilminde çok yükseldi. Hadîs, fıkıh ve zamanın diğer ilimlerinde de geniş bilgiye sahipti.
Eserlerinden ba’zıları şunlardır: 1) Mecmâ’ul-Bahreyn: Yazma olup Süleymâniye Kütüphânesi’nin Şehid Ali Paşa kısmı, 2673 numarada mevcûttur. Lügat ilmine dâir olup iki cilddir. 2) Et-Tekmile: Sıhah-ı Cevherî’ye tekmile olarak yazılmıştır. Altı cilddir. 3) El-Ubâb: Lügat ilmine dâir olup, harf sırasıyladır. Halîfe Mu’tasım’ın veziri Alkâmi için yazılmıştır. 4) Eş-Şevârid fil-lügat. 5) El-Ezdât, 6) Meşârik-ül-Envâr, hadîs-i şerîfleri ihtivâ eder. Abbasî halîfesi Müstensır için yazılmıştır. Beydâvî şarihi Şeyhzâde Muhammed tarafından şerh edilmiştir. 7) Şerh-i Sahîh-il-Buhârî, ? Dürr-üs-sehâbeti fî mevâdıa vefeyât-üs-Sahâbe, 9) Şerh-u Ebyât-ıl-mufassal, 10) Yef’ül: Süleymâniye Kütüphânesi’nin Şehid Ali Paşa kısmı, 2719/1 numaralı mecmûada yazması mevcûttur. 11) Muhtasar-ül-Vefeyât, 12) Mâ teferrede bihî Ba’dü eimmet-il-lüga, 13) Ubâb-üz-zâhir. Süleymâniye Kütüphânesi’nin Ayasofya kısmı, 4701 numarada mevcûttur. 14) Ferâid-ül-kalâid: Süleymâniye Kütüphânesi’nin Lâleli kısmı, 1883 numarada mevcûttur.
Radıyyüddîn Ebü’l-Fedâil-Hasen bin Muhammed Sagânî, Süleymâniye Kütüphânesi’nin İ. İsmâil Hakkı kısmı, 387 numarada kayıtlı “Meşâruk-ül-envâr” adlı eserinde hadîs-i şerîfleri toplamıştır. Bu eserdeki hadîs-i şerîflerden ba’zılarında, Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki:
“Bana itaat eden, Allahü teâlâya itaat etmiş olur. Bana isyan eden, Allahü teâlâya isyan etmiş olur. Benim emrime itaat eden, bana itaat etmiş olur. Emrime isyan eden, bana isyan etmiş olur.”
“Bir kimse gusl abdesti alıp, sonra Cum’aya gelir, kendisine mukadder olan namazı kılar, sonra hatîb hutbesini bitirinceye kadar susar, sonra İmâm ile beraber namaz kılarsa, onunla diğer Cum’a arasındaki günahları ile beraber, üç günlük fazlasının günahları da af ve mağfiret olunur.”
“Her kim zalimlik ederek bir yer alırsa, huzûr-i ilâhiye, Allahın gazâbına uğrayarak çıkar.”
“Allahü teâlâya ve âhıret gününe îmân eden, komşusuna eziyet etmesin. Allaha ve âhıret gününe îmânı olan misâfire ikram etsin. Allahü teâlâya ve âhıret gününe îmân eden, ya hayr söylesin veya sussun.”
“Muhakkak doğruluk, insanı iyiliğe (hayra) götürür, iyilik de insanı Cennete götürür. Bir kimse ki doğruluğu kendisine şiar edinirse, o sıddîklık derecesine kavuşur. Yalan ise; insanı fücura (kötülüğe) sürükler. Kötülük de insanı Cehenneme götürür. O kimse ki yalancılığı kendisine şiar edinirse, Allahü teâlâ katında kezzâb (çok yalancı) olarak yazılır.”
“Bir kul, Allahü teâlânın hoşnut olduğu bir kelimeyi (düşünmeden, farkında olmadan) söylese, Allahü teâlâ o kelime sebebiyle onun derecesini yükseltir. Şu bir kul da vardır ki, Allahü teâlânın gazâbına sebep olacak bir kelimeyi düşünmeden, farkında olmadan söylerse, Allahü teâlâ, o kötü söz sebebiyle o kimseyi Cehennemin dibine indirir.”
“Allahü teâlâ, her zaman yumuşak söylemeği sever.”
“Allahü teâlâ, gündüz günah işleyene geceye kadar, gece günah işleyene de sabaha kadar tövbe etmesi için mühlet verir. Bu, güneş batıdan doğuncaya kadar böyle devam eder.”
“Bir kimse evinde güzel bir gusl abdesti alarak Kûba Mescidi’ne gelir de, bu mübârek mescidde namaz kılmaktan başka bir niyeti olmazsa, bir umre etmiş gibi kendisine sevâb verilir.”
“Her kim beni rü’yâsında görür ve muhakkak o, hak ve gerçek olarak beni görmüştür. Çünkü şeytan, benim sûretime ve hilkatime giremez.”
“Bir kimse, Ramazan ayında oruç tutmağı farz bilir, vazîfe bilir ve orucun sevâbını, Allahü teâlâdan beklerse, geçmiş günahları affolur.”
“Kâfir, bir iyilik yaptığı zaman, ona karşı dünyalık verilir. Fakat mü’mine gelince, Allahü teâlâ onun iyiliklerini âhırete saklar. Dünyada da tâatına göre rızık verir.”
“Bir kimse, bir mü’minin dünyâ üzüntülerini giderip ferahlandırırsa, Allahü teâlâ da onun üzüntülerinden birini giderir. Herkim bir müslümanın ayıbını örterse, Allahü teâlâ da, dünyâ ve âhırette onun ayıbını örter. Her kim, eli dar olan borçluya kolaylık gösterirse, Allahü teâlâ da, dünyâ ve âhırette ona kolaylık gösterir. Bir kul, din kardeşine yardımda bulundukça, Allahü teâlâ da ona yardım eder. Bir kimse ilim tahsili için yola çıkarsa, bundan dolayı Allahü teâlâ ona Cennet yolunu kolaylaştırır. Herhangi bir cemaat, câmilerden birinde toplanıp Kur’ân-ı kerîm okur; onların üzerine sekînet nâzil olup, onları rahmet kaplar, melekler onları kuşatır. Cenâb-ı Hak da onları, nezdinde olan melekler ve Peygamberlerle zikreder. Ameli kendisini geride bırakan kimseyi, nesebi ileri götüremez.”
“İnsanların yaptıklarını yazan meleklerden başka melekler de vardır. Yollarda, sokak başlarında dolaşırlar. Allahü teâlâyı zikredenleri ararlar. Zikredenleri bulunca, birbirlerine seslenirler. Buraya geliniz, buraya geliniz derler. Kanatları ile, onları sararlar. O kadar çokturlar ki, göğe varırlar. Kullarının her işini bilici olan Allahü teâlâ, meleklere sorarak; kullarımı nasıl buldunuz? Yâ Rabbî! Sana hamd ve sena ediyorlar ve senin büyüklüğünü söylüyorlar ve senin ayıblardan ve kusurlardan temiz olduğunu söylüyorlar, derler. Onlar, beni gördüler mi, buyurur? Hayır görmediler, derler. Görselerdi, nasıl olurlardı? buyurur. Daha çok hamd ederlerdi ve daha çok tesbih ederlerdi ve daha çok tekbir söylerlerdi, derler. Onlar benden ne istiyorlar? buyurur. Yâ Rabbî! Cennetini istiyorlar, derler. Onlar, Cenneti gördülermi? buyurur. Görmediler, derler. Görselerdi, nasıl olurlardı? buyurur. Daha çok yalvarırlardı, daha çok isterlerdi. Yâ Rabbî! Bu kulların Cehennemden korkuyorlar. Sana sığınıyorlar, derler. Onlar Cehennemi gördüler mi? buyurur. Hayır görmediler, derler. Görselerdi, nasıl olurlardı? buyurur. Görselerdi daha çok yalvarırlardı ve Ondan kurtulmak yoluna daha çok sarılırlardı, derler. Allahü teâlâ, meleklere; şâhid olunuz ki, onların hepsini affeyledim, buyurur. Yâ Rabbî! O zikr edenlerin yanında, filan kimse zikr etmek için gelmemişti. Dünyâ çıkarı için gelmişti, derler. Onlar benim misâfirlerimdir. Beni zikredenlerle beraberim. Onların yanında bulunanlar da, zarar etmezler, buyurur.”
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-3, sh. 297
2) Şezerât-üz-zeheb cild-5, sh. 250
3) Fevâid-ül-behiyye sh. 63, 64
4) El-A’lâm cild-2, sh. 214
5) “Meşârik-ül-envâr” Süleymâniye Kütüphânesi, İ. İsmâil Hakkı kısmı. No: 387
Tefsîr, hadîs ve fıkıh âlimlerinden. İsmi, Abdülkerîm bin Muhammed bin Abdülkerîm er-Râfiî, el-Kazvînî, künyesi Ebü’l-Kâsım, lakabı İmâdüddîn’dir. Ayrıca usûl ilminde ve târih ilminde de âlim olup, 555 (m. 1160)’de doğdu. 623 (m. 1226) senesinde Kazvîn’de vefât etti. Babasından, Ebû Hâmid Abdullah bin Ebi’l-Fütûh bin Osman (Ömer, el-İmrâni, Hatîb Ebû Nasr Hâmid bin Mahmûd el-Mâverâünnehrî, Hâfız Ebü’l-Alâî, Hasen İbni Ahmed el-Attâr el-Hemedânî, Muhammed bin Abdülbâki bin el-Battî, İmâm Ebû Süleymân Ahmed İbni Hasnuveyh ve diğer âlimlerden hadîs-i şerîf işitti. Ebû Zür’a el-Makdisî’den ve diğer âlimlerden icâzetle hadîs-i şerîf rivâyet etti. Kendisinden ise; Abdülazîm Münzirî ve diğerleri rivâyette bulunmuştur.
İmâm-ı Râfiî, din ilimlerinde yetişmiş bir âlim idi. Tefsîr, hadîs, fıkıh ve usûl ilimlerinde zamanında emsallerini çok geçmiştir. Nakil, irşâd, tahsil ve bilhassa fıkıhda çok meşhûr idi. Fıkıh ilminin yayılmasında büyük hizmeti olmuştur. Vera’ sahibi (şüphelilerden sakınan), zâhid (dünyâya düşkün olmayan) mütteki (haramlardan sakınan), sâlih bir zât idi. İbn-i Salâh onun için şöyle demiştir: “Acem beldesinde onun gibi bir âlim daha görmedim.”
İmâm-ı Nevevî de; “Râfiî; sâlih ve evliyâ zâtlardan olup, kerâmetler sahibidir” demiştir.
Ebû Abdullah Muhammed bin Muhammed İsferâinî onun için şöyle demiştir. “O bizim hocamızdır. Dinde büyük âlim olup, şer’î ilimlerde asrının en meşhûr âlimi idi. Usûl ve fürû’ ilimlerinde yetişmiş ve zamanın mezhebde müctehid âlimi idi. Tefsîr ilminde de zamanın en meşhûr âlimi idi. Kazvîn’de tefsîr dersleri verdiği ve hadîs-i şerîf dinletmek için kurduğu bir meclisi vardı.”
Şemsüddîn bin Hılligân şöyle nakletmiştir “İmâm-ı Râfii, 623 (m. 1226) senesinde vefât etti. O sene, vefât etmeden önce Celâleddîn Hârezmşâh ile görüşmüştü. Hârezmşâh Küffar ile savaş yapmış ve muzaffer olmuştu. Kazvîn’e uğradığı zaman, İmâm-ı Râfii onu karşılayıp; “İşittim ki kâfirlere karşı cihâd yapmışsın, hattâ onların kanları elinde donup kurumuş. O elini öpmek isterim” diyerek, Hârezmşâh’a ikram ve iltifâtta bulunmuştur. Bu söz üzerine Hârezmşâh; “Bilakis ben sizin elinizi öpmeyi arzularım” diyerek, tutup elini öpmüştür. Bir müddet görüşüp, sohbet ettikten sonra İmâm-ı Râfiî ayrılıp, hayvanına binerek yola çıktı. Biraz gidince, hayvan serkeşlik yapıp Râfiî hazretlerini düşürdü. Sultan Hârezmşâh’ın öptüğü eli acıdı.”Sübhânallah sultan bu elimi öpünce, nefsimde bir gurûr hâsıl oldu da, bunun cezasını böylece gördüm” demiştir. Şemsüddîn Muhammed bin Ebi Bekr bin Nakib şöyle demiştir: “İmâm-ı Râfiî eserlerini yazarken, ba’zı geceler lâmba sönünce, evindeki ağaç bir direkten, parlak mum ışığı gibi bir ışık yayılırdı.”
İmâm-ı Râfiî, Şafiî mezhebinde olup, bu mezhebde bir benzeri yazılmamış olan “Muharrer” adlı, fıkha dâir meşhûr eserini yazmıştır. Bundan başka eserleri de olup, şunlardır: “Et-Tedvîn fî Ahbâri Kazvîn”, “El-İ’câz fî Ahtâr-il-Hicâz”, “El-Havâtır” (Hac hatıralarıdır), İmâm-ı Gazâlî’nin “Veciz” adlı eserine yazdığı “Feth-ül-azîz fî şerh-il-Vecîz” adlı eseri, “Şerh-i müsned-i Şafiî”, “El-Emâliy-iş-Şâriha li müfredât-il-Fâtiha”, Ahmed Rıfâî hazretlerinin menkıbelerini anlatan “Sevâd-ül-ayneyn” adlı eseri. Bu son eserinin ona âid olup olmadığında tereddüt hâsıl olmuştur. İmâm-ı Râfiî’nin “Muharrer”ini birçok âlimler şerh etmiştir, İmâm-ı Nevevî’nin “Minhâc” adındaki muhtasarı çok kıymetlidir. Minhâc’ı da şerh etmişlerdir. Bunların en kıymetlisi, İbn-i Hacer-i Mekkî’nin “Tuhfet-ül-muhtâc” adındaki şerhidir. Bu şerh dört cilddir.
Emâlî adlı eserinden ba’zı bölümler: “Ebû Abdullah Müzenî hazretleri buyurdu ki: “Kimin Allahtan başka bir muradı olur da, kulluk iddiasında bulunursa, o sözünde yalancıdır.” Kulluk nefsin isteklerini bırakıp, Allahü teâlânın emirlerine uymakla olur. İşte böyle olan kimselere kul denir.” Bu izahlar arasında Râfiî hazretlerinin söylediği şiirlerden birinin tercümesi şöyledir:
Eğer bir kolaylık, rahatlık içinde isen, hamd et. Bu senin hak ettiğin birşey değil, ancak ihsân olunan bir ni’mettir. Eğer sıkıntı içinde isen, isyan etme... Günler rahatlıkta da geçse, sıkıntılı da geçse hamdetmek dâima makbûldür.”
İnsanlar kadere rızâ husûsunda üç kısma ayrılırlar:
Birincisi; başa gelen musibetlerden dolayı şikâyetçi olurlar, fakat Allahü teâlâyı sevdikleri için O’nun hükmüne râzı olurlar. Çünkü sevgiliden gelenlere akılla çâre aramak muhabbete sığmaz. Bir şâir şöyle demiştir: “Akıl herşeye çâre bulamaz. Aklın sevgiye karşı bir tedbiri yoktur, iyi hâlde de olsan, kötü hâlde de olsan, her halükârda şükredici ol.”
İkinci kısımdakiler, kendilerine her belâ ve musibet geldiğinde, kendilerini zorlayarak ve gayret göstererek dışlarını da kalbleri gibi sakin tutarlar. Bu hâllerini anlatan bir beytin tercümesi şöyledir: “Onlar belâları tadarlar da, sanki dünyâda başlarına gelenlerden yeise kapılmazlar, üzülmezler.” Bunun için Zünnûn-i Mısrî hazretleri şöyle buyurmuştur: “Recâ, ümitli olmak, kazaya rızâ gösterip, acılarıyla kalbin sürûr duymasıdır.” Râbi’a-i Adviyye de şöyle buyurmuştur: “Gerçek kul, ni’metlere sevindiği gibi, musibetlere de râzı olur.”
Kadere râzı olmak bakımından üçüncü kısımda olan insanlar ise; kendi arzu ve isteklerini bırakarak kadere râzı olup, Allahü teâlâya tam teslîm olanlardır. Onlar için lezzet, sıkıntı rahatlık ve azap aynıdır. Çünkü hepsi sevgiliden, Allahü teâlâdan gelmektedir.
Semnûn hazretleri Dicle kenarında oturuyor idi. Elindeki sopayı kalçalarına ve dizlerine şiddetle vuruyor ve bir şiir söylüyordu! Bu şiirin tercümesi şöyledir: “Benim uyanık bir kalbim vardı. Kalb dönek olduğu için, uyanıklığını kaybettim (kalbim karardı). Ey Allahım, bana tekrar öyle bir kalb ver. Buna kavuşmak için göğsüm daralıyor. Ey yardım isteyenlere yardım eden Allahım, tek bir nefesimde kalsa, bana yardım et, kalbimin gafletten kurtulmasını nasîb eyle.”
Hârûn-ür-Reşîd’in hizmetçisi şöyle anlatmıştır: Hârûn-ür-Reşîd, vefâtı yaklaşınca bana kefenini getirmemi söyledi. Ben de getirdim. Sonra kendisi için bir kabir kazılmasını söyledi Ben de kazdım. Vefât edince oraya konmasını vasıyyet etti ve bir beyt okudu. Bu beytin tercümesi şöyledir: “Bana mallarım fayda vermedi, saltanatım da elimden gitti!” Râfiî hazretleri bu hâdiseyi naklettikten sonra, şu ma’nâda bir şiir söyledi: “Mülk, Allahü teâlâdandır. Herşey O’na itaat eder, makam sahibleri O’nun yanında boyun eğerler. Mülkünde ortağı yoktur. O’nun mülkünde mülk sahibi olmak için çekişenlerin hepsi hüsrana uğradı, kaybolup gitti. Böyle olanları ve mülke mâlik olma iddiasını, dünyalığa sahip olma kavgasını bırak! Yarın (âhırette) kimin yalancılardan olduğu (sâdık olmadığı) belli olacak.”
Buyurdu ki: Kalbinin ve basiretinin nûru kaybolmak üzere olan bir kimse için tek çıkar yol, rahmet ve ihsânıyla durumunu iyiye çevirmesini ümîd ederek, rahmet ve ihsân sahibi olan Allahü teâlâdan yardım istemesidir. Abdullah bin Hasen de bir şiirinde şöyle söylemiştir: “Kalbim eski güzel hâlini kaybedip, bozuldu. Yâ Rabbî, bana kalbimin eski güzel hâlini ihsân eyle. Çünkü gönlüm onun bu hâlde olmasından râzı değil. Ey yardım isteyenlerin tek yardımcısı olan Allahım, şu bedenimde canım bulunduğu müddetçe bana yardımını lutfeyle.”
Râfiî hazretlerinin bir şiirinin tercümesi de şöyledir: “Dikkat et, ömrünü gaflet içinde geçiren kimsenin, bitmeyen bir üzüntü ve hasret çekmesi haktır, değer! Gençlik çağında gaflet uykusuna daldın! Sana nasîhatçı olan (ölümü hatırlatan) ihtiyârlık günlerinin gelip çattığını farzet! (Ona göre hazırlan).”
Başka bir şiiri de şöyledir.
Rahîmin (Allahın) kapısında devamlı durmalıdır. Şaşkınlık edip, onu hiç unutmamalıdır. O Rabdır, kapısını sıdk ile kim çalarsa, Onu kullara Rauf ve Rahîm bilmelidir.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-6, sh. 3
2) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 369, 421, 974
3) Tabakât-ül-müfessirîn cild-1, sh. 335
4) Tabakât-üş-Şâfiiyye (Sübkî) cild-8, sh. 281
5) Miftâh-üs-se’âde cild-2, sh. 281
6) Şezerât-üz-zeheb cild-5, sh. 108
7) Tabakât-üş-Şâfiiyye (Esnevî) sh. 180
? Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 609, 610
9) El-A’lâm cild-4, sh. 55
10) Fevât-ül-vefeyât cild-2, sh. 376
11) Tehzîb-ül-esmâ vel-luga cild-2, sh. 264, 265İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ REŞÎD-İ ATTÂR (Yahyâ bin Ali Nablûsî)
Hadîs, târih ve Mâlikî mezhebi fıkıh âlimi. Künyesi, Ebü’l-Hüseyn olup ismi, Yahyâ bin Ali bin Abdullah bin Ali bin Müferrec’dir. 584 (m. 1188) yılında Kâhire’de doğdu. 662 (m. 1264) yılında Kâhire’de vefât etti. Kureyş asıllı olduğu için Kuraşî, Emevî sülâlesinden olduğu için Emevî, aslen Nabluslu olduğu için Nablûsî, Mısır’da doğup yetiştiği için Mısrî nisbet edildi Reşîdüddîn lakabı verildi. Reşîd-i Attâr nâmıyla meşhûr oldu.
Babası Ali bin Abdullah ve amcası Abdürrahmân’dan ilim öğrenen, Ebü’l-Hüseyn Reşîd-i Attâr; Ebü’l-Kâsım Busirî, İsmâil bin Yâsîn, Ebû Tâhir bin Bennân, Kâtib Ali bin Hamza, Abdüllatîf bin Ebû Sa’îd, Şihâbüddîn Muhammed bin Yûsuf Gaznevî, Vâ’iz İbn-i Necâ ve hanımı Fâtıma binti Sa’îd-il-Hayr ve daha birçok âlimden ilim öğrenip hadîs-i şerîf dinledi. Şam’da Ebü’l-Yümn Kindî ve İbn-i Hârestânî’den, Mekke ve Medine’de birçok âlimden ilim öğrendi. Hâfız İbn-i Mufaddal’dan icâzet aldı. İlim öğrendiği hocalarının hayâtını harf sırasına göre “Mu’cem” adlı eserinde yazdı. Yazısı çok güzeldi Hocalarından duyduklarını yazdı. Yazdıklarını ezberledi. Yüzbin hadîs-i şerîfi râvîleriyle birlikte ezberden bilirdi. Mısır’da hadîs ulemâsının reîsi idi. Kâmiliyye Medresesi müderrisliğine ta’yin edildi. Ondan sonra Mısır’da, hadîs ulemâsı reîsliğinde bulunabilecek kimse gelmedi. Allahü teâlânın dînine hizmet ve O’nun kullarının dünyâ ve âhıret saadetini kazanmalarına yardımcı olmak için çok çalıştı. Halka, ilminden istifâde edebilmeleri için elinden gelen kolaylığı gösterdi, insanlara sık sık nasihatlerde bulunur, Allahü teâlânın emir ve yasaklarını öğrenip tatbik etmeyenlerin, Cehenneme atılmaktan kurtulamayacaklarını anlatırdı. Haram ve şüpheli şeylerden şiddetle kaçar, mübahların birçoğunu da terk ederdi. Dünyâ malına hiç ehemmiyet vermez, eline geçen malı, parayı, Allahü teâlânın dînine hizmette kullanır, fakirlere sadaka olarak dağıtırdı. Kendi nafakasını elinin emeği ile kazanır, ilim öğretmek ve ibâdet etmekten artakalan zamanlarda yazdığı kıymetli eserlerle, Ehl-i sünnet âlimlerinin ilimlerinin yayılmasına hizmet ederdi.
Pekçok talebe yetiştirdi. Şerefüddîn Dimyâtî, İbn-i Zâhirî, Ebü’l-Abbâs bin Sasrî, Kâdı Zeynüddîn Abdürrahîm Saati, Abdülkâdir Sâ’bî, Şa’bân Erbîlî, İbn-i Yünûnî, Abdürrahmân Ya’îş Sebtî, Dâvûd bin Yahyâ Harîri ve daha birçok âlim onun talebeleri arasındaydı.
Birçok kıymetli eserin müellifi olan Reşîd-i Attâr’ın eserlerinden ba’zıları şunlardır: “Mu’cem-üş-Şüyûh”, “Nüzhet-ün-nazar fî zikr-i mîn haddese an Ebi’l-Kâsım-il-Begavî”, “Gurer-ül-fevâid-il-mecmûa fî beyân mâ vekâ’a fî sahih-i Müslim minel-ehâdîs-il-maktûa”, “Tehârîc” ve “Tuhfet-ül-müstezîd fil-ehâdîs-is-semâniyet-il-es-ânîd.”
Hadîs ve târih âlimi. Künyesi Ebû Mûsâ olup ismi, Îsâ bin Süleymân bin Abdullah’tır. 581 (m. 1185) yılında Endülüs şehirlerinden Ründe’de doğdu. Doğum yerine nisbetle Ründî, Endülüsî, Mâlaka şehrinde yerleştiği için Mâlakî ve Ruaynî nisbet edildi. 632 (m. 1234) yılında vefât etti.
Doğduğu yer olan Ründe şehrinde, küçük yaştan i’tibâren ilim tahsiline başladı. Mâlaka’ya gitti. Ebû Muhammed İbni Kurtubî, Ebü’l-Abbâs İbni Hayyâr’dan hadîs-i şerîf ilimleri tahsil etti. İbrâhim bin Ali Havlâni’den birçok ilimleri öğrendi. Doğuya seyahat etti. Hac için Mekke-i mükerremeye gitti. Orada, İslâm âleminin çeşitli bölge ve şehirlerinden gelen İslâm ulemâsıyla görüştü. Onların ilimlerinden istifâde etti. Şam’a gitti. Ebû Muhammed İbni Elben ve daha birçok âlimden ilim öğrenip hadîs-i şerîf dinledi. Yüzbin hadîs-i şerîfi râvîleriyle birlikte ezberledi. Memleketine döndü. Mâlaka’ya hatîb ta’yin edildi. Taliblerine ilim öğretti, insanlara nasihatlerde bulunup, emr-i ma’rûf yapmakla meşgûl oldu. Güzel ahlâkı ve merhametiyle herkesin sevgisini kazandı. Ömrü boyunca Allahü teâlânın rızâsını kazanmak için dîn-i İslâmı öğrenmeye ve öğretmeye gayret etti. Çok ibâdet eder, haram ve şüpheli şeylerden şiddetle kaçar, mübahların da birçoğunu terk ederdi. İlimdeki derecesi çok yüksekti. Edîb, güvenilir ve üstün Hâfıza gücüne sahip bir âlim idi.
Pekçok talebe yetiştirdi. Berzâlî, Ebû Abdullah Tanhâlî, Hamîd-i Zâhid, Yûnus Hâşimî ve Ömer bin Hâcib gibi âlimler ondan ilim öğrendi.
Pek kıymetli eserlerin müellifi olan Ruaynî, “Mu’cem-üş-Şüyûh” ve “Kitâb fis-Sahâbe” adlı eserlerinde, hadîs rivâyet eden âlimlerin ve Peygamberlerden (aleyhimüsselâm) sonra insanların en üstünü olan ve hadîs rivâyetinde ilk râvî olmakla şereflenen Resûlullahın ( aleyhisselâm ) mübârek Eshâbının (r.anhüm) üstünlüklerini çok güzel bir şekilde anlatmaktadır.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Tezkiret-ül-huffâz cild-4, sh. 1457
2) Mu’cem-ül-müellifîn cild-8, sh. 25
İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ SA’DÎ ŞÎRÂZÎ
Evliyânın büyüklerinden. İsmi, Muslihüddîn bin Muhlis eş-Şirâzî olup, künyesi Ebû Abdullah’tır. Sa’dî mahlasıdır. 589 (m. 1193) senesinde Şîrâz’da doğdu. 691 (m. 1292) senesinde orada vefât etti. Kabri, Şirâz’ın kuzeydoğusundadır. Oniki sene çocukluğu dışında, Sa’dî Şîrâzî, yüziki senelik ömrünün otuz senesini ilim tahsili ile, otuz senesini seyahat ve askerlikle, otuz senesini de talebe yetiştirmekle ve ibâdetle geçirdi.
Sa’dî Şîrâzî, küçük yaşta yetim kaldı. İlk tahsilini Şîrâz’da Abdülkâdir-i Geylânî’nin halîfesinin derslerinde tamamlıyarak kemâle geldi. Moğol istilâsı üzerine Bağdad’a gitti. Bağdad’da Nizâmiyye Medresesi’nde meşhûr Ebü’l-Ferec İbni Cevzî’den ilim öğrendi ve bir müddet bu medresede ilim tahsili ile meşgûl oldu. Burada tahsilini tamamladıktan sonra, İslâm memleketlerini gezmeye başladı. Anadolu, Mısır, Suriye, Dehlî, Azerbaycan ve Belh’e uğradı. Buralarda, Şihâbüddîn Sühreverdî başta olmak üzere birçok âlim ile görüştü. Bu esnada Moğollar ve Haçlılarla yapılan savaşlara katılıp, cihâd etti. Bir defasında Haçlılara esîr düştü. 655 (m. 1257) senesinde tekrar Şîrâz’a döndü. Bu sırada, devlet başkanı Ebû Bekr, Moğollarla sulh yaptı. Memleketi rahata kavuşturdu. Bu hükümdâr tarafından iyi bir kabûl gören Sa’dî, onun adına aynı sene Bostan adlı eserini ve bir yıl sonra aynı şekilde kendisine büyük saygı gösteren Veliahd ikinci Sa’d adına da Gülistan adlı eserini yazdı. Bu eserleri sayesinde kısa zamanda şöhreti memleketinin dışına taştı. Birkaç sene sonra, hamileri olan Ebû Bekr bin Sa’d bin Zengî ve oğlu ikinci Sa’d vefât etti. Yerine küçük yaşta bulunan ikinci Sa’d’ın oğlu Muhammed geçti. Bu hükümdârla birlikte Salgurlu hânedanı çöktü, 663 (m. 1264) senesinde Moğol hâkimiyeti altına girdi. Bu karışıklıklar esnasında Sa’dî tekrar Şîrâz’dan ayrıldı. Mekke’ye gitti. Hac yaptı, ömründe ondört kerre hacca gitti.
Eserleri: Şâirin manzûm ve nesir olan eserleri ölümünden sonra külliyât halinde bir araya toplanmıştır. Bu külliyât, sonradan Bîsütûn diye şöhret bulan Übey bin Ahmed bin Ebî Bekr tarafından, biri 726 (m. 1325) senesinde, diğeri de 735 (m. 1334) senesinde olmak üzere iki defa düzenlenmiştir. İlki, kaside ve gazellerin ilk harfine göre ve ikinci tertîb ise son harfine göre yapılmıştır. Külliyât, 16 kitap ve 6 risale olmak üzere 22 eseri ihtivâ etmektedir. Ancak külliyâta, mevcût isimlerin hepsinin bizzat müellif tarafından mı konulduğu kat’î olarak bilinememektedir. Külliyâtta bulunan eserler şunlardır: 1. Takrîr-i Dibace, 2. Mecâlis-i Pencgâne, 3. Suâl-i sâhib-dîvân, 4. Akl-u aşk, 5. Nasîhat-ül-mülûk, 6. Risâle-i Selâse; Mülâkat-ı Şeyh Sa’dî bâ Abakahan, risâle-i Tingiyânû, risâle-i Melik Şemsüddîn, 7. Kasâid-i Arabî, 8. Mülemmaât, 9. Terciat, 10. Tayyibat, 11. Bedâyi’, 12. Havatim, 13. Gazelliyyât-i kadîm, 14. Sâhibiye, 15. Mukatta’at, 16. Rubâiyat, 17. Müfredat, 18. Hubsiyat, 19. Hezliyat, 20. Mudhikat, 21. Gülistan: Gülistan, nesir kısımlar arasına bir takım manzûmeler ilâvesiyle meydana gelmiş bir önsöz ve 8 bölümden ibârettir, 1. bölüm; hükümdârların hâl ve hareketleri, 2. bölüm; dervişlerin ahlâkı, 3. bölüm; kanâatin fazileti, 4. bölüm; susmanın faydası, 5. bölüm; sevgi ve gençlik, 6. bölüm; takatsizlik ve ihtiyârlık, 7. bölüm; terbiyenin önemi, 8. bölüm; sohbet âdabı ile ilgili hikâye ve menkıbeleri ihtivâ etmektedir. Bu hikâyelerin bir kısmı kendi müşâhedelerine, bir kısmı da İslâm âlimlerinin sohbetlerinde duyduklarına ve okuduklarına dayanmaktadır. Eser, uslûb ve tertîb bakımından mükemmeldir. Bütün bölümler sıralanırken birbirleriyle irtibâtlıdır. Nesir ve manzûm kısımlar arasında bir nisbet sağlanmış ve fikirler kısa ve açık bir şekilde ifâde edilmiştir. Hemen hemen bütün dünyâ kütüphânelerinde Gülüstân’ın yazma nüshaları vardır. Eser Avrupa’da ilk defa Latince tercümesi ile birlikte, 1651’de Amsterdam’da neşredilmiştir. Türkçe’ye ve birçok doğu ve batı dillerine tercümesi yapılmıştır. Sa’dînin bu eseri birçok kimseler tarafından taklid edilmiştir.
22. Bostan: Manzûm eserlerinin başında gelir. Asıl ismi Sa’dînâme’dir. Ancak bu eser, şarkta ve batıda daha çok Bostan adıyla tanınmaktadır. Bostan; adâlet, ihsân, ahlâk, mertlik, tevâzu, rızâ, kanâat, terbiye, şükür, tövbe ve münâcaat gibi konuları içine alan 10 bölümden ibârettir. Bostân’da hikâye ve menkıbeler kısa, öz ve güzel olarak yazılmıştır, ifâdeler her bakımdan sağlamdır. Bostan da, Gülistan gibi asırlarca İslâm âleminde büyük rağbet görmüş, medreselerde ders kitabı olarak okunmuş, birçok şerh ve tercümeleri yapılmıştır. Yakın zamana kadar Anadolu’da okunan Bostan, muhtelif kimseler tarafından şerh ve tercüme edilmiştir.
Sa’di’nin külliyâtında, Bostan ve Gülistân’dan sonra yer alan Farsça ve Arabca kasideleri; bir hükümdârın veya devlet erkânının medhinden ziyâde onları dâima insanlığa, âdil olmaya da’vet eden bir nevî nasîhatnâmedir. Kaside mahiyetinde gazelleri de vardır. Bostan ve Gülistân’da aynı beyitlerin tekrarına çok rastlanır.
Bîsütûn’un tertîbine göre kasidelerden sonra Mulammaat gelmektedir. Bunu müteakip, sırası ile 20 bendlik terciât ve hayatını, gençlik, olgunluk ve ihtiyârlık devrine göre tertîb edilmiş tayyibât, bedâyi’, bevâtim, gazelliyyât-ı kadîm ile dört kısımdan ibâret ve dört divân teşkil eden gazeller gelmektedir. Sa’dî, şiirde bilhassa gazelleri ile şöhret buldu. Gazeli, bugünkü müstakil edebi şekil hâline getiren o oldu. Gazellerinde tasvirleri canlı ve duygularını rahatça ifâde etmiştir. Medresede elde ettiği bilgileri, seyahatleri sırasında uğradığı muhtelif merkezlerdeki âlimlerle sohbet, tecrübe ve görgüsünün mahsûlü olan malzemeyi eserlerinde kullandı. Onun eserlerinde bu malzeme ve fikirler ölçülü-biçili ve insanı sıkmayacak tarzda edebî san’atlara başvurulmak sûreti ile işlenmiştir. Sa’dî, İran’da gazeli müstakil bir edebi şekil hâline getirmesi yanında, yeni bir nesir üslûbunun da sahibi sayılır. O, biri sâde sayılan, biri resmi haberleşmede kullanılan ve diğeri de cümle sonları kafiyeli olan nesir tarzlarını da bulmuş idi.
Gülistân’dan ba’zı bölümler:
“Mihnet, sâdece yüce Allaha mahsûstur. O’nun emirlerini yapmak, ma’nevî yakınlığa sebeb olur ve şükür edildikçe ni’metlerini bollaştırır. İnsanın ciğerlerine giren her nefes hayatı uzatır, kişiye can verir. Ciğerden çıkan her kirli nefes ise, insana ferahlık verir. O hâlde nefes alıp verme birer ni’mettir. Ni’mete şükür etmek vâcibdir. Kimin gücü ve lisânı yetebilir. Hak teâlâya hakkıyla şükür etmeğe. Kulun yapabileceği en iyi iş, Allahü teâlâya karşı olan kusurunu bilip, O’ndan af dilemesidir. O’nun rahmeti her yeri kaplamış, verdiği ni’metler her yere yayılmıştır. Allahü teâlâ kulunun kusuru dolayısıyla, onun rızkını kesmez.”
“Ey kardeş! Bu dünyâ kimseye kalmaz. Gönlünü, herşeyi yaratan Allahü teâlâya bağla. Sana bu kâfidir. Dünyâ mülküne güvenip bel bağlama. Çünkü bu dünyâda senin gibi birçokları yaşamış ve sonunda ölüp gitmiştir. Diyelim ki en sonunda ölüm vardır ve bu can ölüm yolunu tutacaktır. O hâlde ister taht üzerinde can vermişsin, ister toprak üzerinde ne fark eder?”
“Hikâye olunur ki Bir sultan halkına çok eza ve cefâ eder, halkın mallarını gasbederdi. Sultânın zulmü o kadar ileri gitti ki, halk o beldeden akın akın kaçmaya başladı. Halkın azalmasıyla, hazîne boşaldı, devletin gücü zayıfladı. Düşmanlar sağdan soldan saldırmaya başladı. Birgün pâdişâhın meclisinde Şehname kitabını okuyorlardı. Okudukları bahis Dahhak’ın saltanattan halli ve Feridun’un sultan olması hakkında idi. Vezir, Pâdişâha; “Feridun’un hazinesi, malı, mülkü, hizmetçileri ve adamları yok iken nasıl oldu da pâdişâh oldu?” diye sorunca, pâdişâh; “İşitmişsindir, bir takım halk onu büyük bir istekle desteklediler, onu kuvvetlendirdiler. Böylece pâdişâh oldu” diye cevap verdi. Bunun üzerine vezir; “Madem ki halkın toplanmasına pâdişâh sebeb oluyor, sen niye halkını eziyor, perişan ediyorsun? Yoksa sen pâdişâh olmak istemiyor musun?” dedi. Beyt tercümesi:
Sevmek lâzım halkı ve askeri cân-ı gönülden, Çünkü halkı sayesinde hüküm sürer sultân.
Pâdişâh, vezire; “Dağılan asker ve halkın toplanması için ne yapmalıdır?” diye sorunca, vezir; “Pâdişâh, âdil ve merhametli olmalıdır. Pâdişâh âdil ve merhametli olursa, halk onun etrâfında toplanır ve rahat olarak yaşar. Hâlbuki sende bu ikisi de yok” dedi. Fârisî şiir tercümesi:
Nasıl ki kurt çoban olamaz, Zâlim de padişahlık yapamaz.
Zulmün temelini atan hükümdâr, Saltanatın direğini yıkmış olur.
Vezirin bu sözleri pâdişâhın hoşuna gitmedi. Veziri hapse attırdı. Çok geçmeden pâdişâhın amcasının çocukları saltanat da’vasına düştüler. Etrâflarına bir ordu toplayarak pâdişâha hücum ettiler. Pâdişâhın zulmünden bezen halk da pâdişâha karşı baş kaldırdılar. Sonunda pâdişâh tahtını kaybetti. Saltanat, amcasının çocuklarının eline geçti. Şiir tercümesi:
Zâlim pâdişâha felâket gününde, Güçlü düşmanı kesilir dostu bile.
İyi muâmele de bulunsa halka, Olur bir ordu bütün halkı ona.”
“Hikâye: Bir pâdişâhın acemi bir kölesi vardı. Birgün bu köle ile gemiye binmişti. Köle şimdiye kadar hiç gemiye binmemiş ve deniz görmemiş idi. Gemi yolculuğunun bir takım sıkıntıları ve zorlukları vardı. Köle, gemi limandan ayrıldığı andan i’tibâren titremeye başladı. Ne yaptılarsa köleyi sâkinleştiremediler. Gemide âlim bir kişi vardı. Hükümdâra; “Müsâade ederseniz ben onu susturayım” dedi. Hükümdâr da o zâta izin verdi. O zât, köleyi denize attırdı. Köle birkaç kere suya battı, çıktı. Geminin bir tarafına can havliyle tutundu. Onu saçından tutup gemiye aldılar. Bu olaydan sonra köle, köşesinde sessiz ve sakin olarak oturdu. Hükümdâr âlimden bu işin hikmetini sordu. O da; “Köle suya girmeden evvel, gemideki selâmetin kadrini ve kıymetini bilmiyordu, işte huzûrla, saadet ve sıhhat de böyledir. Huzûr içinde yaşıyan, mes’ûd olan, bir felâkete uğramadıkça, o huzûr ve saadetin kıymetini bilmez. İnsan hasta olmadıkça da, sağlığının kıymetini bilmez” dedi. Fârisî beyt tercümesi:
Bir belâya ve felâkete uğradığında mahzûn olma, Cenâb-ı Hakkın nice gizli lütufları vardır onda.”
“Hikâye: Pâdişâhlardan biri, korkunç bir hastalığa tutulmuştu. Bir grup doktor; “Şu sıfatlara hâiz bir insanın safra kesesi, bu hastalığın ilâcı olabilir” diye fikir birliği ettiler. Pâdişâhın emri ile o sıfatlara hâiz bir kimse aradılar. Sonunda istenilen sıfatlara hâiz bir köylü çocuğu buldular. Anası ve babasıyla birlikte pâdişâhın huzûruna getirdiler. Pâdişâh kadıyı da huzûruna çağırdı. Kâdı, pâdişâhın bu hastalıktan kurtulması için çocuğun öldürülmesine fetvâ verdi. Pâdişâh, çocuğun anne ve babasına büyük miktarda mal, mülk ve para vererek, çocuğun öldürülmesi için onlardan muvafakat aldı. Cellat, çocuğun başını kesmek için tam kılıcı kaldırdığı zaman, çocuk, başını semâya kaldırdı. Kendi kendine birşeyler söyliyerek gülümsedi. Bu durumu gören pâdişâh; “Bu hâlde gülmenin sırası mı? Başını semâya kaldırıp ne söylüyorsun?” diye sordu. Çocuk şu cevâbı verdi: “Pâdişâhım! Bir çocuğun nazı, anası ve babasına geçer. Bir da’vâyı hâlletmesi için kadıya gidilir. Pâdişâhtan da adâlet istenir. Hâlbuki, anam ve babam da geçici dünyâ malı için öldürülmeme râzı oldular. Kâdı, kanımın boş yere dökülmesine fetvâ verdi. Siz ise sağlığınızı benim mazlûmen Ölümümde görüyor ve buluyorsunuz. Bu durumda Allahü teâlâdan başka bir sığınağım kalmadı. O’na yalvardım. Çünkü Allahü teâlâ âdil ve merhametlidir. Bunu bildiğim ve O’ndan yardım ümîd ettiğim için sevincimden güldüm.” Çocuğun bu sözlerine pâdişâh çok üzüldü ve; “Bu çocuğun haksız yere kanının dökülmesinden benim ölmem daha iyidir” dedi. Sonra çocuğun alnından öptü. Ona birçok hediyeler vererek gönderdi.”
“Hikâye: Allahü teâlânın sevgili kullarından bir zât, bir sahrada oturuyordu. O sırada oradan zamanın pâdişâhı geçti. O zât, kanâat âleminde oturup, dünyâ ile hiçbir alış-verişi olmayan bir kimse olduğundan, başını kaldırıp, göz ucuyla dahi olsa hükümdâra bakmadı. Pâdişâh bu duruma sinirlenerek; “Bunda insaniyetten eser yoktur” gibi ağır sözler söyledi. Vezir o zâta; “Buradan, senin önünden bu toprakların sahibi olan pâdişâh geçti. Neden ona saygı göstermedin? Terbiye gereğini neden yerine getirmedin?” deyince, o zât vezire; “Pâdişâha de ki; “Ey hükümdâr, bu gibi şeyleri, senden isteyen ve ihsân bekleyenden bekle. Bir de şunu iyi bil ki, hükümdârlar, milleti korumak için pâdişâh olmuşlardır. Yoksa millet, onlara tapınmak için yaratılmamışlardır” dedi.
Fârisî iki şiir tercümesi:
Her ne kadar devlet ve saltanat sayesinde, Dünyalık herşey hükümdârın elinde ise de,
Pâdişâhlar, âciz halkının koruyucusudur. Koyun çobana değil, çoban koyuna lâzımdır.
Gelir bir zaman kavuşmuş olursun muradına, Zevk ü sefâ içinde derin hayâllere dalma.
Birgün gelecek gireceksin toprağın altına, Yok orada fark pâdişâh ile köle arasında.
Bu durumu vezir pâdişâha söyleyince, pâdişâh doğru konuştuğunu görerek, o zâtın bir isteği olup olmadığını sordu. O zât da ondan, kendisini rahat bırakmasını istedi. Bunun üzerine pâdişâh; “Bana bir nasihat ver” dedi. O zât şu şiiri söyledi:
Bugün elinde var iken fırsat, Âhıret hazırlığı yap hemen.
Çünkü sende bulunan bu kudret, Elden ele geçer gider dâim.”
“Hikâye: Birgün ben (Sa’dî Şîrâzî) bir gemiye binmiştim. Geminin yanında bir kayık battı ve iki kardeş bir girdaba düştü. Gemide bulunan bir zât gemiciye; “Bu iki kardeşi kurtar, sana yüz dinar vereyim” dedi. Gemici suya atlayarak ancak birini kurtarabildi. Diğeri boğulup öldü. Ben gemiciye; “Demek ömrü bu kadarmış. Ecel onu çektiği için onu kurtarmakta geciktin” dedim. O da güldü ve; “Dediğin doğrudur. Fakat ben, ilkönce bu kişiyi kurtarmak istedim. Çünkü bir vakitler çölde kalmıştım. Bu kişi beni deveye bindirdi ve bana yardım etti. Ötekisi ise bana kamayla vurmuştu ve bana kötülük yapmıştı” dedi. Ben de: “Cenâb-ı Hak, Kur’ân-ı kerîmde meâlen ne güzel buyuruyor “Kim bir iyilik yaparsa, kendine iyilik yapmış olur. Kim de kötülük yaparsa, yine kendine kötülük yapmış olur” (Fussilet-46). Fârisî şiir tercümesi:
Yapma kötülük kimseye, Çalış kalb kırmamaya.
Yardım et, işini gör herkesin, Düşer bir işin onlara da senin.”
“Hikâye: Müellif kendisi anlatır: Çok iyi hatırlıyorum. Çocukluğumda ibâdete çok hevesli idim. Geceleri kalkar, beni yaratan Rabbime karşı ibâdetle meşgûl olurdum. Bir gece babamla bütün gece hiç uyumadık, Kur’ân-ı kerîm okuyorduk. Bu sırada ev halkı derin bir uykuda idi. Babama; “Ne olurdu bunlardan biri de kalkıp Allahü teâlânın yolunda iki rek’at namaz kılsa idi. Ölü gibi uyuyorlar” dedim. Babam bunun üzerine şu cevâbı verdi: “Bir tanecik oğlum! Keşke sen de uyusaydın da, onların gıybetini yapmasaydın.” Fârisî kıt’a tercümesi.
Kendini çok beğenen kibirli bir kişi, Gurûrundan göremez kendinden başkasını. Olsaydı Hak teâlâyı görecek bir gözü, Göremezdi kendinden daha âciz olanı.
Lokman Hakîm’e; “Edebi kimden öğrendin” diye sorduklarında; “Edebsizden! Çünkü edebsizin bana hoş gelmeyen hareketlerini yapmaktan kaçındım” dedi. Fârisî beyt tercümesi:
Masal sanana, masal gibi olur. Kıymet bilene, çok faydalı olur.
“Hikâye: Bir defa, Rum hükümdârı Herakliüs, Peygamberimize ( aleyhisselâm ) birkaç hediye göndermişti. Bu hediyelerden biri, bir doktor idi. Doktor gelince dedi ki: “Efendim! İmparator hazretleri, beni size hizmet için gönderdi. Hastalarınıza bedava bakacağım! Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) kabûl buyurdu. Emr eyledi, bir ev verdiler. Hergün nefis yiyecek, içecek götürdüler. Günler aylar geçti. Hiçbir müslüman, doktora gelmedi. Doktor utanarak huzûra geldi ve “Efendim! Buraya, size hizmet etmeğe geldim. Bugüne kadar, bir hasta bile gelmedi. Boş oturdum, yiyip-içip, rahat ettim. Artık gideyim” diye izin isteyince, Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) tebessüm buyurdu ve; “Sen bilirsin; eğer daha kalırsan, misâfire hizmet etmek, ona ikram etmek, müslümanların başta gelen vazîfesidir. Gidersen de uğurlar olsun! Yalnız şunu bil ki, burada senelerce kalsan, sana kimse gelmez. Çünkü, Eshâbım hasta olmaz! İslâm dîni, hasta olmamak yolunu göstermiştir. Eshâbım temizliğe çok dikkat eder. Acıkmadıkça birşey yemez ve sofradan doymadan önce kalkar” dedi. Fârisî kıt’a tercümesi:
Asık bir çehre ile gitme dostunun yanına, Gidersen böyle, zehir edersin hayâtı ona. Bir dilekte bulunmak için git neş’ eli, Güler yüzlü olanın, reddedilmez isteği.”
“Ne kadar okursan oku, ne kadar öğrenirsen öğren. Ne kadar bilgi edinirsen edin. Onunla amel etmedikçe câhilsin. Üzerine birkaç kitap yüklenmesiyle merkeb âlim olur mu? O akılsız, sırtındakinin odun mu, yoksa kitap mı olduğunu bile bilmez!”
“Hikmet Günah işlemekten çekinmeyen âlim, elinde meş’âle tutan köre benzer. Herkese yol gösterir, fakat kendisi göremez.”
“Hikmet Dünyâ, iki yolculuk arasında bir duraktır. Dîni dünyâya satanların, ya’nî sırf dünyâ için yaşayanların merkepten farkı yoktur.”
“Teşbih: ilim okuyup, öğrenip de amel etmeyen kimse, tarlayı sürüp de tohum ekmeyen kimseye benzer.”
“Hikâye: Bir grup eşkiya bir dağa yerleşip, gelip geçen kervanları soyuyorlardı. O beldenin halkı onlardan usanmıştı. Üzerlerine gönderilen askerler, arazinin dağlık olması yüzünden onları yakalayamamıştı. Eşkiyanın saklandığı yere ulaşmak çok güçtü. Çünkü, sarp dağın tepesini sığınak yapmışlardı. Halk birbirleriyle, bunlarla nasıl başa çıkabilecekleri hakkında meşveret ettiler. Sonunda onların bulunduğu yerin yakınlarına bir gözcü diktiler. Bir gece bu eşkiyalar bir yeri soymak için gittiler. O zaman gözcü gelip durumu bildirdi. Güçlü kuvvetli birkaç yiğit, onların saklandıkları yerin oyuklarına gizlendiler.Eşkiyalar, çalıp çırptıkları mallarla dönüp geldiler. Çok yorgun olduklarından uyuya kaldılar. Oyuklara saklanan yiğitler onları kıskıvrak yakaladılar. Ertesi gün pâdişâh huzûruna çıkarılan eşkiyaların hepsinin öldürülmesine karar verildi. Aralarında bir çocuk vardı. Daha çok küçüktü. Pâdişâhın huzûrunda bulunan vezirlerden biri, bu çocuğun affedilmesini isteyerek; “Bu çocuk daha ömrünün baharında, daha dünyâdan birşey anlamamış. Çocuğun affını pâdişâhımın cömert ve keremli ahlâkından dilerim” dedi. Pâdişâh bunu uygun görmiyerek; “Karakteri bozuk kimseler, iyilerin nûrundan istifâde edemezler. Kabiliyeti olmıyan bir kimseyi terbiye etmeye çalışmak, kubbe üzerinde ceviz durdurmaya çalışmak gibidir. En iyisi bunun gibi insanların nesillerini tüketmelidir. Böyle yapmamak, ateşi söndürüp korunu bırakmak ve yılanı öldürüp, yavrusunu saklamak demektir. Bu da akıllı bir kişinin işi değildir” dedi vezîr, pâdişâhın bu sözlerini beğendi ve şöyle dedi: “Dediğiniz doğrudur ve gerçektir. Bu, eşkiya ile düşüp kalktığı için onların huyunu alır. Fakat ben sanıyorum ki, bu genç iyilerle beraber olursa iyi ahlâklı olur. Daha çocuktur. Peygamber efendimiz bir hadîs-i şerîfte; “Bütün çocuklar, müslümanlığa uygun ve elverişli olarak dünyâya gelir. Bunları, sonra anaları, babaları Hıristiyan, yahudi ve dinsiz yapar” buyuruyor.” Fârisî kı’a tercümesi:
Kaybetti peygamberin ailesi olma şerefini, Kötülerle arkadaşlık ettiği için Hazreti Lût’un eşi. Eshâb-ı Kehf’in köpeği onlarla olunca beraber, Kavuştu haşr olunma şerefine, mü’minlerle beraber.
Vezirin bu sözlerini pâdişâhın huzûrunda bulunanlar da desteklediler. Bunun üzerine pâdişâh; “Bunu uygun bulmuyorum ama, haydi sizin hatırınız için bağışladım” dedi. Böylece vezir, çocuğu alıp evine götürdü. En iyi şekilde doyurdu. Bir hoca tutup en güzel şekilde terbiye etti. O kadar iyi yetiştirdi ki, herkes onu medh ediyordu. Vezir, pâdişâha; “O bağışladığınız genç, akıllı kimselerin terbiyesinde edebli bir kişi oldu. Eski kötülüklerinden hiçbir eser kalmadı” dedi. Pâdişâh vezirin sözlerine gülerek şu beyti söyledi:
Kurt yavrusu insanlar arasında büyüse bile, Kurt olur en sonunda, gösterir kurtluğunu yine.
İki yıl bu ahvâl üzere geçti. Çocuk bayağı büyüdü. Mahalledeki bir takım ahlâksız kişilerle arkadaşlık yapmaya başladı. Onların grubuna dâhil oldu. Oğlan bir fırsatını bulunca, veziri ve iki oğlunu öldürdü. Vezirin evinden bir miktar para ve eşya alarak, babası gibi eşkiyalığa başladı. Bunun üzerine pâdişâh şöyle dedi: “Nasıl ki kötü bir demirden iyi bir kılıç olmazsa, kötü bir insan da, Allahü teâlânın sevgili kulu olan bir evliyâ tarafından terbiye edilmedikçe, iyi bir insan olamaz.”
“Hikâye: Şöyle anlatılır: Bir pâdişah, birgün suçsuz bir kölenin öldürülmesini emretti. Köle hayâtından ümidi kesince, kendi lisanıyla sultâna küfretmeye başladı. Sultan meraklanarak; “Bu köle ne diyor?” diye sordu. Huzûrunda bulunan iyi kalbli bir vezir, “Efendim! Bu köle; “Rabbinizden mağfiret istemeğe ve Cennete girmeğe koşunuz. Bunun için çalışınız! Cennetin büyüklüğü, gökler ve yer küresi kadardır. Cennet, Allahü teâlâdan korkanlar için hazırlandı. Bunlar, az bulunsa da, mallarını Allah yolunda verirler, öfkelerini belli etmezler. Herkesi affederler. Allahü teâlâ, ihsân edenleri sever” (Âl-i İmrân-133) meâlindeki âyet-i kerîmeyi okuyor” dedi. Bunun üzerine sultan, o köleyi affetti. Fakat birinci vezire muhalif başka bir vezir ise; “Pâdişâhım! Bize yakışan şey, pâdişâhımızın huzûrunda yalan söylemeyip, doğruyu konuşmaktır. Bu köle size küfretti ve yakışık almaz sözler söyledi” dedi. Bu sözler üzerine hükümdârın canı sıkıldı ve bu vezire; “Onun yalanını, senin doğru sözünden daha çok beğendim. Çünkü onun yalanı, duruma göre uygun idi. Onda iyilik ve hayır maksadı vardı. Seninkinde ise hased ve kötülük var. İyilik dururken, kötülükten ne çıkar? Eskiden söylenmiş olan şu meşhûr sözü bilmez misin? “Hayırlı netice veren bir işin, iyi bir şekilde bitmesi için sarf edilen yalan söz, fenâlık ve fitne çıkaran doğru sözden daha iyidir” dedi.”
“Hikâye: Bir şehzâdeye, babasından hazineler dolusu bir miras kalmıştı. Bu şehzâde sultan olunca, kerem ve ihsân elini açtı. Tam bir cömertlik örneği göstererek, babasından kalan pekçok malı ve serveti, halka ve askerlere dağıttı. Beyt tercümesi:
Öd ağacı bir tabla üzerinde veremez güzel koku, Amber gibi kokar, ateşin üzerine koydun mu onu.
Genç sultânın, akılsız, düşüncesiz olan bir veziri, ona nasihat edeceğini zannederek; “Senden önceki sultanlar bu hazineyi, lüzumlu bir gün için çalışıp biriktirdiler. Sen yaptığın bu cömertlikten vazgeç. Önümüzde ve arkamızda düşmanlar var. İhtiyâç zamanı ne yaparsın?” dedi. Genç sultânın bu sözlere canı çok sıkıldı. Zira bu sözler, kendi yüksek ahlâkına aykırı idi. Kaşlarını çatarak o vezirine; “Allahü teâlâ beni bu ülkeye, yedirmem ve ihsânda bulunmam için pâdişâh yaptı. Ben bekçi değilim ki, malın ve servetin bekçiliğini yapayım, onları hazinelerde saklıyayım” dedi.”
“Hikâye Sultan Nûşirevân birgün ava çıktı. Yakaladığı hayvanlardan bir kebap yapılmasını emretti. Yemek hazırlandı. Fakat tuz yoktu. Tuz almak için bir hizmetçisini köye gönderen Nûşirevân ona; “Tuzu para ile satın al. Parasız almak âdet olmasın ve köy bu yüzden harâb olmasın” dedi. Oradakiler; “Bir parça tuzun parasız alınmasından ne çıkar?” dediler. Bunun üzerine sultan Nûşirevân onlara; “Zulüm, dünyâda ilk zamanlar az imiş. Her gelen onu bir miktar arttırdı. Bugün ise çok şiddetli bir dereceye ulaştı. Eğer hükümdâr, halkından birinin bahçesinden bir elma koparıp yerse, hizmetçileri ve adamları, o elma ağacını kökünden sökerler. Şayet bir sultan bir yumurta almak sûretiyle haksızlık yaparsa, askerleri bin tavuğu şişe geçirip kebap yaparlar” diye cevap verdi. Beyt tercümesi:
Dünyâda kalmaz, halka zulüm eden zâlim, Birgün ölür, la’net ile anılır dâim.”
“Hikâye: Tümsek bir yerde otla bağlanmış bir demet taze gül gördüm. Kendi kendime; “Nasıl oluyor da bu değersiz ot, güllerle bir arada bulunuyor” dedim. Ot, bu hafif sesimi duyarak ağladı ve şöyle dedi: “Sus! Hiç kerem sahibi insanlar dostlarını unutur mu? Güzel değilim. Kokum yok. Fakat ben de bu güllerin yetiştiği bahçede bittim.” Bunun üzerine ben; “Ben de kerîm olan Allahü teâlânın bir kuluyum. O’nun ni’metleriyle beslenip büyümüş ve yetişmişim. Allahü teâlâya karşı herhangi iyi bir hünerim yok ise de, O’ndan umduğum bir lütuftur. Ümit için bir sermâyem, servetim ve taatim yok ise de, cenâb-ı Hak yine de kulu için bir çâre bulur ve onu kurtarır. Âdet olduğu gibi köle azâd edenler, ihtiyâr köleleri azâd ederler. Ey dünyâyı süsleyen Allahım! Bu ihtiyâr kulunu affeyle! Ey Sa’dî, rızâ Kâ’besinin yolunu tut. Bedbaht diye, başını bu kapıdan çevirene denir. Zîrâ bu kapıdan başka bir kapı bulamaz” dedim.”
“Hikâye: Mısır’da iki kardeş vardı. Biri ilim öğreniyor, öbürü de mal kazanmak ve zengin olmakla vaktini geçiriyordu, İlim öğrenen, zamanın derin âlimi oldu. Diğeri ise Mısır’ın en zengini ve Mâliye vekîli oldu. Bu yüksek, fakat dünyâ makamına erişen kardeş, ilim öğrenerek âlim olan kardeşine hakaret gözüyle bakarak; “Ben saltanata eriştim, sen ise fakirlikte kaldın” dedi. Âlim olan ona; “Kardeşim! Ben Rabbime şükretmeliyim. Zira ben, Peygamberlerin mirasına kondum. Hadîs-i şerîfte; “Âlimler, Peygamberlerin vârisleridir” buyuruluyor. Sen ise Fir’avnların, Kârunların mirasına ya’nî mala ve Mısır ülkesine nail oldun” diye cevap verdi.”
“Hikâye: Horasanlı iki zât, birlikte bir seyahate çıkmışlardı. Bunlardan biri çok zayıf olup, üç gecede bir yemek yerdi. Diğeri ise güçlü kuvvetli, iri yarı olup, günde üç kere yemek yerdi. Nasıl oldu ise bir şehirde bunlar, casusluk suçundan yakalandılar. Onları bir odaya hapis ettiler. İki hafta sonunda suçları olmadığı anlaşıldı. Odanın kapısını açtıklarında, iri yarı, güçlü-kuvvetli olanın ölmüş olduğunu, zayıf ve çelimsiz olanın ise sağ-sâlim olduğunu gördüler. Herkes bu duruma şaşırdı, içlerinden bir zât; “Bu işte hayret edilecek hiçbir şey yok. Normal olanı olmuş. Aksi olsaydı ben şaşırırdım. Ölen kuvvetli idi, fakat açlığa takati yoktu. Çok yemeğe alışmış idi. Yiyecek bulamayınca açlığa dayanamayarak öldü. Bu ise, ya’nî zayıf olanı açlığa alışkın olduğu için, bu sayede kurtuldu” diye onlara durumu açıkladı. Şiir tercümesi:
“Bir insan az yemek yemeğe alışmış ise, Karşılaştığı sıkıntıları kolayca yener. Bolluğa ve boğazına düşkün olan ise, Darda kaldığı gün sıkıntı ile ölür gider.”
“Hikâye: Sa’dî Şîrâzî kendisi anlatır: Bir tüccârla tanıştım. Yüzelli deve yükü ticâret malı ve kırk kölesi vardı. Bir gece beni Kış adasındaki evine götürdü. Bütün gece durmadan boş şeylerden konuştu. Kâh filân ortağım Türkistan’dadır, filân malım Hindistan’dadır. Bu kâğıt falan mülkün tapusudur diyor, kâh da İskenderiyye’ye gideceğim, oranın havası güzeldi, diyordu. Bir ara; “Ey Sa’dî! Bir seyahatim daha var. O ticârete de çıkarsam, artık ticâretten vaz geçip bir köşeye oturacağım ve ömrümün sonuna kadar istirahat edeceğim” dedi. Ben de; “Hayrola! Bu defa nereye gideceksiniz?” diye sordum. O da; “Çin’e İran kükürdü götüreceğim, işittiğime göre orada iyi para ediyormuş. Oradan Çin kâseleri getirip, Rum diyarına götüreceğim. Rum diyârının ipekli kumaşlarını Hindistan’a götürüp, oranın çeliğini Haleb’e, Haleb’in cam eşyasını Yemen’e, Yemen kumaşlarını da İran’a getireceğim. Artık ondan sonra ticâreti bırakıp bir köşeye çekileceğim” dedi. Tacir o kadar boş hayâller kurdu ki, artık konuşmaya takati kalmadı. Bana dönerek; “Yâ Sa’di! Sen de biraz konuş. Birşeyler söyle” dedi. Bunun üzerine ben de; “Gör çölünde bir kervanbaşı, katırdan düşünce şöyle demiş: “Dünyalık peşine düşenlerin aç gözünü, ya kanâat veya mezar toprağı doldurur” dedim.”
“Hikâye: Güçlü kuvvetli bir kişi, işlerinin ters gitmesinden dolayı babasına giderek; “Babacığım, bana müsâade et de, bir seyahata çıkayım. Kolumun gücü-kuvvetiyle bir iş yaparım ve servete kavuşurum” dedi. Babası da; “Oğlum! Hayalperest olma, kanâat sahibi ol. Sana büyüklerden birinin bir sözünü söyliyeyim de dinle: Devlet, çalışmakta değil, kanâattedir. Körün gözüne sürme çekmek boşuna gayrettir” dedi. Beyt tercümesi:
Saçının her bir telinde, olsa ikiyüz hünerin, Nasîbinde yok ise, neye yarar ma’rifetlerin.”
“Hikmet: Sırrını dostlarına dahi açma. Ne bilirsin, belki de birgün gelir, dostun sana düşman olur. Elinden gelen her fenâlığı düşmanına yapma. Çünkü onunla birgün dost olabilirsin. Gizlemek istediğin sırrını kimseye söyleme. Çünkü kimse senin sırrını senden daha iyi saklıyamaz. Senin sırrına kimse senden daha emîn olamaz.”
Bostân’dan ba’zı bölümler:
“Kudretiyle canı ve hikmetiyle dilde konuşmayı yaratan, kullarına acıyan, kimsesizlerin yardımcısı, hatâları affedici ve özürleri kabûl eden Allahü teâlânın adıyla bu eseri yazmaya başlıyorum.
O öyle büyüktür ki, O’nun kapısından yüz çeviren, kurtuluşa eremez. Kibirli ve mağrur hükümdârlar bile O’nun kapısının eşiğine baş koyarak yalvarır. O kendine karşı gelenleri hemen cezalandırmaz, özür diliyenleri de reddetmez. Günahları gördüğü hâlde hilm ile örter. Bir kuluna günah işlediğinden dolayı gazâb etse bile, o kul tövbe edince onun günahını affeder.
O’nun bir eşi, benzeri ve zıddı yoktur, insanların ve meleklerin tâatlarına ihtiyâcı yoktur. Bütün yaratıkların sahibi O’dur. Büyüklük ve benlik, yalnız ve yalnız O’na yakışır. O birinin başına tâlih tâcını giydirir, birini de tahtından kara toprağa indirir. Bahtiyarlık, bedbahtlık, herşey onun emriyle olur. Perde ardında yapılan kötü işleri görür. Fakat perdenin üzerine bir perde daha örter. O, âciz ve yokluk içinde bunalıp kalanlara rahmet eder. Yalvaranların duâlarını kabûl eder. O, iyi işleri yapanı beğenir. Kader kalemiyle ana rahmindeki yavruya şekil verir ve bir nakış gibi işler. Ay ile güneşi gemi gibi doğudan batıya sevk eder.
O’nun bilmediği hiçbir zerre yoktur. Açık ve gizli O’nun yanında birdir. O, “Ol!” dedi, yokluktan varlık meydana geldi. O’ndan başka kim yoktan var edebilir? O, henüz olmamış olanları, açığa vurulmamış sırları bilir. Yeri ve gökleri kudretiyle tutan, kıyâmet günü mahşerde kurulacak Mahkeme-i Kübrâ’nın hâkimi O’dur.
O, kendine ulaşmanın yolunu göstermiştir. O’na ulaşmak bir denizdir. Bu denizde, ancak iyi amel işleyen ve bir âlime tâbi olan gider ve muradına erer. Bir âlimin arkasından gitmeyen yolunu kaybeder ve helak olur. Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) gösterdiği yola aykırı yol tutan, ulaşmak istediğine hiçbir zaman ulaşamaz.”
“Peygamberimiz Hazreti Muhammed ( aleyhisselâm ) en güzel ahlâklı, iyi huylu ve güzel adetlidir. Bütün insanların Peygamberi ve şefâatçisidir. O, Peygamberlerin İmâmı, doğru yolun önderi, Allahü teâlânın emînidir. Beşerin şefaatçisi, Kıyâmet gününün efendisi, hidâyet yolunun rehberi ve mahşer divânının en başta oturanıdır. Bütün nûrlar, onun nûrunun ışığıdır. O, Lâ ilahe illallah güzel sözünün “Lâ”sı ile, Lât putunu paramparça etti. Uzza’yı hor ve hakîr, İslâmiyeti azîz kıldı. Ona gelen kitap, önceki ümmetlere gelen kitapları hükümsüz kıldı. Doğduğu gece Kisrâ’nın sarayı sarsıldı. Ey en büyük Peygamber! Seni övmek için cildlerle kitap yazılsa, yine seni lâyıkı ile övemez. Ey bütün yaratıkların Nebisi! Sana, senin Eshâbına ve senin izinde gidenlere salât-ü selâm olsun.”
“Sıkıntı çekmemiş olanlar, iyi günün kıymetini bilemez. Sıhhatli kimse de, ıstırap içinde uykusuz kalmadıkça, sıhhatin şükrünü yapmayı aklına getiremez.”
“Hikâye: Sarhoşun biri içkili bir hâlde câmiye girip, mihraba kadar yürüdü. Orada yüzünü secdeye koyup; “Yâ Rabbî! Beni Cennet-i âlâna koy!” diye yalvarmaya başladı. Bu sırada câminin müezzini gelerek ona; “Ey gâfil kişi, ne amel yaptın ki Cenneti istiyorsun? Bu hâlle O’na yalvarılır mı?” deyince, sarhoş ağlıyarak ona şu cevâbı verdi; “Müezzin efendi! Ben sarhoşum, fakat sen, günahkâr bir kulun Allahü teâlânın lütfunu ümîd etmesini tuhaf görüyorsun. Ben senden özür dilemiyorum ki! Kıyâmet gününe kadar açık olacak tövbe kapısından Allahü teâlâya yalvarıyorum. O kerîmdir. Kulunun elinden tutar. O’nun af ve mağfireti o kadar büyüktür ki, ben suçuma büyük demekten utanırım.”
“Hikâye: Siyahî bir kimseye çirkinsin dendi. Adam öyle bir cevap verdi ki, söyleyen bu sözü söylediğine pişman oldu. O sözü söyleyene siyahi; “Sûretimi ve şeklimi ben yapmadım ki, beni ayıplıyorsun. Çirkin isem sana ne? Güzeli, çirkini yaratan ben değilim ki.”
“Hikâye: Allahü teâlânın sevgili kullarından biri, bir kaplanın üstüne binmiş ve elinde ise bir yılan tutarak, sanki ata binmiş gibi gidiyordu. Birisi ona; “Ey Allah yolunda giden Allahın kulu! Bu gittiğin yolda bana kılavuz ol, beni de götür. Sen ne yaptın ki, bu yırtıcı hayvanlar sana tâbi oldu?” diye sorunca; “Kaplan, yılan, fil ve birçok yırtıcı hayvan bana tâbi oluyorsa bunda şaşılacak ne var ki? Sen de Allahü teâlâya bağlan. O zaman görürsün ki, herkes ve herşey sana bağlı olur. Sen Hak teâlânın hükmüne tâbi olursan, herkes ve herşey de senin hükmüne tâbi olur” dedi.
Bir hükümdâr, Allahü teâlânın emrini yerine getirirse, cenâb-ı Hak da onu korur ve ona yardım eder.”
“Kızılarslan ile bir âlimin hikâyesi: Kızılarslanın çok sağlam bir kalesi vardı. Kalenin yolu kıvrım kıvrım idi. Güzel bir bahçe içinde adetâ lâcivert bir tabağın ortasındaki yumurta gibi, çok az bulunur bir kale idi. Birgün bu kaleye, uzak yoldan gelen, gün görmüş, derin bilgili, ma’rifet ve hüner sahibi, çok güzel konuşan, her sözü hikmetli bir zât geldi ve Kızılarslan’ın huzûruna kabûl edildi. Kızılarslan o zâta; “Bunca yerleri gezdiniz. Hiç bu kadar muhkem ve güzel bir kale gördünüz mü?” diye sorunca, o da; “Evet, burası güzel bir kaledir. Lâkin bana göre muhkem değildir. Senden önce burası kudretli pâdişâhların elinde idi. Burada bir müddet oturdular, sonra da bırakıp gittiler. Senden sonra da başka hükümdârlar da gelip burada oturacaklar ve senin ümit ağacından onlar da yemiş yiyecekler. Babanın zamanını düşün ve onun saltanat devrini hatırla da, kendini böyle düşüncelerden kurtar. Bak Allahü teâlâ, babanı, bir pula bile hükmü geçmediği yere nasıl soktu. Baban herkesten ve herşeyden ümidini kesti. Ümidi, yalnız Allahü teâlânın fazlına kaldı” cevâbını verdi.”
“Hikâye: Bir âbid Hicaz’a giderken, yolda her adımda iki rek’at namaz kılardı. O kadar aşk ve şevk içinde idi ki, ayağındaki dikeni bile çıkarmadı. Âbid bu yolda böyle giderken, birdenbire gurûrlanmaya ve kendini beğenmeye başladı. Karşısına mel’ûn şeytan çıkarak; “Kimse senden daha güzel ve iyi ibâdet edemez. Ancak bu kadar olur. Bundan fazlası can sağlığı” dedi. Şeytanın bu sözleri onu daha da kibirlendirdi ve o sırada aniden yol üzerindeki bir kuyuya düştü. Allahü teâlânın lütfu erişmese, âbid tamâmiyle yoldan sapacaktı. O sırada gâibden bir ses; “Ey mübârek kişi Yaptığın bu ibâdetlerle Allahü teâlânın katında bir mevki elde ettiğini ve O’na lâyık bir ibâdet yaptığını zannetme. İyilikle bir gönül elde etmek, bin rek’at namaz kılmaktan daha iyidir” dedi.”
“Hikâye: Bir kişi, yolda ayakları olmıyan bir tilki gördü ve Hak teâlânın bu lütfuna hayret ederek; “Bu hayvanın ayakları yok. Ne yer, ne içer ve nasıl geçinir?” diye düşündü. Tam bu sırada, çakal avlamış bir arslan oraya gelerek, avladığı çakalı yedi. Artıkları ile de tilki karnını doyurdu. O kişi, diğer birgün tilkinin başka bir vesile ile karnının doyduğunu görünce şöyle dedi; “Madem ki tilkinin rızkı ayağına kadar geldi. O hâlde zahmete girip karınca gibi çalışmama ne lüzum var.
Gidip bir köşede oturur rızkımı beklerim.” Adamcağız uzun süre bekledi. Ne gelen var, ne giden. Açlıktan bir deri bir kemik kaldı. Bulunduğu mescidin mihrabından doğru gelen şöyle bir ses duydu; “Ey kötü düşünen kişi! Kendini sakat kötürüm bir tilki yerine koyma. Kalk arslan gibi ol. Öyle çalış ki, arslan gibi senden artık kalsın. Arslan gibi ensesi kalın iken, çaresiz kalmış tilki gibi oturan kişiden, köpek daha iyidir. Çalış, rızkını kazan. Hem kendin ye, hem de başkalarını doyur. Başkasının artığına göz koyma. Kolunun kuvvetiyle ve gayret göstererek nasîbini elde et ve başkalarını da rahat ettir. Alçaklar gibi onun bunun eline bakma. Ey genç! Kendini düşürüp de, aman elimden tutun deme. Aksine, ihtiyâr fakirin elinden tut. Allahü teâlâ kime lütufta bulunur bilir misin? Halk kimin sayesinde huzûra kavuşursa, Hak teâlâ ona ihsân ve keremde bulunur. Allahü teâlânın kullarına yardımda bulunan kimseler, hem dünyâ, hem de âhırette iyilik görürler.”
“Hikâye: Birgün bir beldeye Rum diyarından bir genç geldi. Bu akıllı bir genç idi. Oranın halkı onu misâfir ettiler. Birgün orada bulunan bir evliyâ zât o gence; “Şuradaki câmi tozlanmıştır. Ötesinde berisinde çerçöp birikmiştir. Oraya git. Sil, süpür ve temizle” dedi. Genç bu sözü işittikten sonra, hemen orayı terk etti. Bir daha onu gören olmadı. Orada bulunan talebeler, “Bu misâfir gencin elinden bir iş gelmiyor. O yüzden bir daha buraya uğramadı” dediler. Birgün o büyük zatın talebelerinden biri o gence rastladı ve ona; “Sen iyi bir harekette bulunmadın. Sen kendini beğenmiş bir gençsin. Sen bilmez misin ki, insanlar, hizmetle ve çalışmakla yükselirler” dedi. O genç ağlıyarak şu cevâbı verdi: “Ey gönül ehli dostum! Ben hoca efendiden emir alır almaz, temizlemek, silip süpürmek için o câmiye gittim. Fakat gördüm ki, câmi tertemiz. Ne toz var, ne toprak. Meğerse orada kirli olan sâdece ben imişim. Câminin temizlenmesinden maksad, benim temizlenmem idi.” Yükselmek isteyen mütevâzi olmalı. Yücelik damına çıkmak için, alçak gönüllülükten başka merdiven yoktur. Akıllı ve hakiki irfan sahibi kimse, meyva dalı gibi alçak gönüllü olur.”
“Hikâye: Gönül ehli bir zât, kendi boyu kadar bir ev yaptırmış idi. Bir arkadaşı ona; “Bundan daha iyisini yaptırmaya kudretin, vardı, niye yaptırmadın?” diye sordu, O zât da; “Bundan daha yükseğini yaptırmaktan ne çıkar? Bırakıp gidecek olduktan sonra bu kadarı da yeter” dedi”
“Hikâye: Hârezmşâh sülâlesinden Sultan Alâeddîn Tüküş, hizmetçilerinden birine bir sır söyledi ve sakın kimseye söyleme diye tenbîhte bulundu. Sultan bu sırrını tam bir yıl saklamış ve kimseye söylememiş idi. Sırrını hizmetçisine söyledikten sonra duymadık kimse kalmamış oldu. Sultan bu sırrının ortaya çıkmasına çok kızdı ve o hizmetçisinin boynunun vurulmasını emr etti. Hizmetçilerinden biri sultana; “Şevketli sultânım! Hizmetçilerini boş yere öldürme. Kabahatin büyüğü sende. Sır sende iken etrâfı kapalı bir pınar gibi idi. Sen onun etrâfını açtın. Su yayıldı, sel olup etrâfa dağıldı, Artık önü alınmaz” dedi.
Dostum! Kimseye sırrını söyleme. Sen birisine söylersen, o da bir başkasına söyler. Mücevheratı hazinedara teslim et, ama sırrını kendine sakla?
“Hikâye: Bir hükümdârın oğlu attan düştü ve boyun kemikleri birbirine girdi. Öyle ki, boynu, fil boynu gibi gövdesine battı, Başını çevirebilmek için bütün gövdesini döndürüyordu. Ülkesindeki bütün doktorlar tedâvisinde âciz kaldılar. Yalnız başka ülkeden gelen bir doktor, şehzâdenin başını eski hâline getirebildi ve damarlarıyla kemiklerini düzeltti. O doktor olmasaydı, şehzâde sakat kalacak, belki de ölüp gidecekti. Şehzâde iyi olduktan sonra, iyi eden doktor, şehzâdeyi ve babasını ziyârete gitti, iyiliği takdîr etmeyen nankör hükümdâr ile şehzâde, ona hiç yüz vermediler. Doktor kendisine reva görülen bu muâmeleden müteessir oldu ve hükümdâr ile oğlu utanacakları yerde, doktor utanarak başını yere eğdi. Kalkıp giderken şöyle mırıldanıyordu; “Ben onun boynunu çevirip eski hâline koymasaydım, bugün yüzünü benden çeviremezdi.” Doktor gördüğü bu hareket karşısında ve hükümdârla oğlundan öç almak üzere ona bir tohum gönderdi ve şu haberi yolladı: “Şehzâde bunu buhurdana koyup yaksın. Çok güzel ve şifalı bir tütsüdür.” Şehzâde, doktorun gönderdiği o tohumu yaktıktan sonra dumanından aksırdı. Aksırınca da başı eskisi gibi çarpıldı. Pâdişâhın emriyle o doktoru çok aradılar, fakat bir türlü bulamadılar. Kendisinden özür dileyeceklerdi. Ne çâre iş işten geçmişti.
Cenâb-ı Hakka şükürden yüz çevirme ki, yarın mahşer günü boynu bükük kalmayasın.”
“Hikâye: Bir fıkıh âlimi, yere yıkılmış bir sarhoşun yanından geçerken, kendi halini düşünerek böbürlendi Sarhoşa göz ucuyla bile bakmaya tenezzül etmedi. Sarhoş başını kaldırarak fıkıh âlimine; “Ey iyi zât! Kavuştuğun bu ni’mete şükret. Sakın büyüklenme. Zira kibirden mahrûmiyet hâsıl olur. Birini zincire vurulmuş görürsen gülme. Senin de başına gelebilir. Mukadderatın belli olmaz. Belki birgün sen de sarhoş olup yerlerde sürünebilirsin” dedi.”
Sa’dî Şîrâzî buyurdu ki: “Hak teâlânın lütuf ve ihsân buyurduğu bahta ve rızka kanâat etmeyen kimse, Rabbini bilmemiş ve O’na itaat etmemiş olur. Ey bir yerde durmayan, sebat etmeyen, rızk için didinip duran, koşan kişi! Sâkin ol, yuvarlanan taş üzerinde ot bitmez.”
“Ey akıllı kimse! ister iyi, ister kötü olsun, kimsenin arkasından konuşma. Çünkü hakkında konuştuğun kişi gerçekten kötü ise, onu kendine düşman etmiş olursun. İyi ise, çok kötü bir iş yapmış olursun. Biri sana gelip de filân adam kötüdür derse, iyi bil ki o kendi kusurunu söylemiş olur.”
“Birisi şu ibretli sözü söyledi: Gıybet edecek olursam, anamdan başkasının gıybetini etmem. Zîrâ böylece sevâblarım anama yazılmış olur!
Ey iyi insan! Bir insanın iki şeyi dostlarına haramdır. Birisi; onun malını haksız yere alarak yemek, diğeri; arkasından iyi olmayan şekilde konuşmaktır. Biri senin yanında başkasının aleyhinde konuşuyorsa, zannetme ki başkasının yanında seni medheder. Benim nazarımda bu dünyâda en akıllı insan, kendisiyle meşgûl olup, başkalarından gâfil olandır.”
“Düşmandan lâf getiren, insana düşmandan daha büyük düşmandır. Ey lâf taşıyıcı! Düşmanım bile yüzüme karşı kötü şey söylemiyor. Sen ondan daha büyük düşman olmasan, onun arkamdan söylediğini, gelip de yüzüme karşı söyler misin? Söz taşıyan, eski düşmanlıkları yeniler, kinleri tazeler. En yumuşak insanları bile çileden çıkarır. Uyuyan fitneyi uyandıran kimseden en kısa zamanda kaç! Kavga iki kişi arasında yanan bir ateşe benzer. Söz taşıyıcı ise, o ateşin sönmemesi için odun taşıyan oduncu gibidir.”
“Ey insanoğlu! Adının unutulmamasını istersen, çocuğuna ilim, hüner, ma’rifet öğret ve onu akıllı fikirli yetiştir. Böyle yaparsan, arkanda seni rahmette anan bir kişi bırakmış olursun.”
“Ey yüzünde nûr kalmamış kişi Kalbini temiz tut Kararmış ayna iyi göstermez. Yarın, azâba müstehak olmamanın yolunu ara. Başkalarının ayıplarını arama. Başkalarının ayıbını araştırmakla meşgûl olan, kendi ayıplarını göremez.”
“Dil; şükretmek içindir. Rabbini bilen, dilini gıybet için kullanmaz. Kulak; Kur’ân-ı kerîm ve nasihat dinlemek içindir. Bâtıl ve boş sözler için değildir. İki göz; Allahü teâlânın kudret ve san’atını görmek içindir. Eşin dostun ayıbını görmek için değildir.”
“Cenâb-ı Hak kulunu yoktan var etti. Eline cömertlik, başına da secde kabiliyeti verdi. Aksi takdîrde, ne el cömertlik, ne baş secde edebilirdi”
“Dil ile kulak, kalbin anahtarıdır. Dil söylemeseydi, gönüllerin esrârı gizli kalırdı. Kulak iyi bilgileri duymasaydı, insan nasıl bilgi sahibi olurdu.”
“Yavrum! Gençlikte, nefsin arzuları insanı kapladığı gibi ilim öğrenilecek, ibâdet yapılacak en kârlı zaman da gençliktir. Gençlikte şehvetin, asabiyetin kapladığı anlarda, dinin bir emrini yerine getirmek, ihtiyârlıkta yapılan aynı ibâdetten çok üstün ve kıymetli olur.”
“Oğlum! Günah yükünün altına girme. Zîrâ o ağırdır ve kaldıramazsın, iyilerin tuttukları yoldan yürü, git. Dileyen, bu bahtiyarlığı bulur. Sen alçak şeytanın kuyruğuna yapışmışsın. İyilere ne vakit erişebileceğini bilmem. Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ), ancak onun yolundan, gidenlere şefaat edecektir.”
“Ey fakir! Sen hak yolunda oyun çocuğu sayılırsın. Büyüklerin eteğini bırakma. Mayası bozuk kimselerle düşüp kalkarsan, izzet ve vekarını kaybedersin. O hâlde büyüklerin eteğine yapış. Talebeler, çocuktan daha âcizdir. Hocalar ise muhkem duvar gibidir. Yeni yürüyen çocuk, duvara tutunarak yürür. Sen de yeni yürüyen çocuk gibi, âlimlerin muhkem duvarına tutunarak yürü.”
“Ey insanoğlu! Bugün günahlarından korkar isen, yarın birşeyden korkmazsın.”
“Yâ Rabbî! Bize kereminle nazar kıl. Biz kullarından ancak hatâ sâdır olur. Yâ ilâhi! Senin rızkınla beslendik. Senin ihsân ve lütuflarına alıştık. Yâ Rabbî! Bizi bu dünyâda azîz kıldın, öbür dünyâda da azîz kılmanı senden umarız. Azîz eden de sensin, zelîl eden de sensin. Senin azîz kıldığın kimse horluk görmez. Yâ İlâhi! İzzetin hakkı için beni zelîl etme ve günahlarımdan dolayı beni utandırma. Başıma benim gibisini musallat etme. Ukûbet çekeçeksem, senin elinle olsun. Dünyâda en kötü şey, bir insanın kendisi gibi birisinden cefâ çekmesidir.”
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Nefehat-ül-üns sh. 681
2) Bostan ve Gülistân
3) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 106, 887, 1060
Evliyânın büyüklerinden. Künyesi Ebû Muhammed olup ismi, Sa’îd bin Mensûr bin Ali bin Abdullah bin Miskin el-Yemenî’dir. Sa’îd bin Mensûr, fıkıh âlimi, zâhid, ârif ve vera’ sahibi idi. İlimle çok meşgûl olması yanında, çok da ibâdet eder, gözyaşı dökerdi. Bu sebepten yüksek mertebelere yükseldi. Çok kerâmeti görüldü. 660 (m. 1262) senesinde vefât etti.
Sa’îd bin Mensûr, Zerî’ul-Haddâd ile görüşürdü. Birgün Zerî’ul-Haddâd ona geldi. Orada bir cemâat vardı. Bu görüşme bir Kurban Bayramı sonrasında olmuştu. O zaman Zerî’ul-Haddâd; “Bu seneki hac çok güzel oldu değil mi?” diyerek oradaki kerâmetlerini anlatmak istiyordu. Bu söz üzerine Sa’îd bin Mensûr ona heybetle baktı. Zerî’ul-Haddâd hemen hatâsını anladı ve sustu. Orada bulunanlar oradan ayrılınca, Zerî’ul-Haddâd; “Efendim! Biz, sizin sohbetinizi dinleyen ve sizin sevdiklerinizdeniz. Sözümüz, sizin bize öğrettiğiniz şey içindi” deyince, Sa’îd bin Mensûr onun sözü uzatmasını uygun görmedi ve; “Bu hac, Allahü teâlânın ihsân ve ikramından başka birşey değildir. O, ihsân ve ikram edendir” buyurdu.
Sa’îd bin Mensûr ile, fıkıh âlimi Ömer bin Saîd arasında çok sevgi ve muhabbet vardı. Devamlı bir araya gelip sohbet ederlerdi. Aralarında; “Kim önce vefât ederse, diğerinin onu yıkayıp kefenlenmesi ve cenâze namazını kıldırması husûsunda sözbirliği etmişlerdi. Sa’îd bin Mensûr önce vefât etti. Ömer bin Sa’îd aralarındaki vasıyyet üzere onu yıkadı, kefenledi ve cenâze namazını kıldırdı.
Sa’îd bin Mensûr hazretlerinin vefâtından sonra da kerâmetleri görüldü. Bu kerâmetlerden birisi şöyle anlatılır: “Sa’îd bin Mensûr’un bir talebesi, Fadl bin Avâd’ın adamı olan bir kişiden zarar ve zulüm gördü. Buna çok üzülüp, doğruca hocasının kabrine gitti. Ağlıyarak durumunu arz etti. Fadl bin Avâd, bir yerden dönüyordu. O gece bir rü’yâ gördü ve derhâl uyanıp hizmetçilerini uyandırarak; “Haydi gidiyoruz, yapılan yanlış işler sebebiyle başımıza bir felâketin geleceğini anlıyorum” dedi. Evine varmadan yolda vefât etti. Rü’yâyı dinliyenlerden birisi; “Fadl bin Avâd’ın adamlarından birisi ile Sa’îd bin Mensûr’un talebeleri arasında herhangi birşey oldu mu?” diye sordu. Orada bulunanlar; “Evet” cevâbını verdiler. O da; “Şimdi durum anlaşıldı. O adam Sa’îd bin Mensûr’un talebesine zarar ve zulüm yapınca, durum böyle oldu” dedi.
Hadîs, târih, tasavvuf ve fıkıh âlimi, muhtesib. Künyesi Ebû Ali olup ismi, Hasen bin Muhammed bin Muhammed bin Muhammed bin Amrûk’tur. 574 (m. 1178) yılında Şam’da doğdu. Resûlullahın ( aleyhisselâm ) halifesi Hazreti Ebû Bekr-i Sıddîk’in ( radıyallahü anh ) soyundan olduğu için Kuraşî, Temimî ve Bekrî, babası Nişâbûr’dan Şam’a geldiği için Nişâbûrî ve doğum yerinden dolayı Dımeşkî nisbet edildi, İslâmiyete olan hizmetlerinden dolayı Sadreddîn lakabı verildi. Ömrünün sonuna doğru Mısır’a gitti. 656 (m. 1258) yılında orada vefât etti.
Şam’da temel din bilgilerini ve âlet (yardımcı) ilimleri öğrenen Sadreddîn Bekrî, Mekke’de bulunan anne tarafından dedesi Ebû Hafs Meyânişî’den ilim öğrendi. Şam’da; İbn-i Taberzed’den, Nişâbûr’da; Müeyyed bin Muhammed ve annesi Ümm-i Müeyyed Zeyneb Şa’riyye’den, Herat’ta; Ebû Rûh Abdülazîz bin Muhammed’den, Merv’de; Ebü’l-Muzaffer ibhi Sem’ânî’den, İsfahan’da; Ebü’l-Fütûh Muhammed İbni Cüneyd, Ayn-üş-Şems Sekafiyye ve Hafsa binti Hamkâ’dan, Bağdad’da; Abdülazîz bin Ahtâr’dan ilim öğrendi. Mısır, Musul, Hemedân, Erbîl gibi birçok şehri dolaştı. Çok sayıda âlimin ilminden istifâde etti. Yüzbin hadîs-i şerîfi râvîleriyle birlikte ezberledi. Şam’a döndü. Orada devlet işleriyle uğraştı. Vazifesi insanlara emr-i ma’rûf yapıp Allahü teâlânın emir ve yasaklarını bildirmek olan hisbe teşkilâtının başına geçti. Zulüm görenlerin mahkemelerine bakan “Dîvân-ı mezâlim”i yeniden düzenledi. Değişik memleketlere elçi olarak gönderildi. Daha sonra yalnız ilimle uğraştı. Ömrünün sonuna doğru felç oldu. Vakitlerini ilim öğrenmek ve öğretmek için harcayan Sadreddîn Bekrî, ömrü boyunca Allahü teâlânın rızâsını kazanmak için çalıştı. O’nun rızâsı için Allahü teâlânın kullarına emr-i ma’rûfta bulundu. Onlara doğru yolu göstermeye çalıştı. Güzel ahlâkı, hoş sözü, dünyâ malına ehemmiyet vermemesi ile insanlara örnek oldu. Çok ibâdet eder, gündüzlerin çoğunu oruçla geçirirdi. Birçok talebe yetiştirdi.
Takıyyüddîn İbni Salâh, Dimyâtî, İmâd bin Bâlisî, Bedr bin Tevzî, Ebü’l-Feth Kuraşi, Ebû Abdullah İbni Zerrâd, Tâceddîn Ahmed bin Müzeyyen, Ez-Zeyn Ebû Bekr Mervî ve daha birçok âlim onun talebeleri arasındaydı.
Pekçok kıymetli eserin de müellifi olan Sadreddîn Bekrî, İbn-i Asâkir’in “Târih-i Dımeşk”ine zeyl yazdı. “Men kezibe aleyye” hadîs-i şerîfinin râvîleri ve rivâyet yollarına dâir “Turûk-u Men kezibe aleyye”, seyahat etmiş olduğu kırk beldenin husûsiyyetleri, âlim ve ulemâsı, âbid ve sülehâsı ile ilgili “Erba’în-el-büldân” adlı kitaplar, eserlerinden ba’zılarıdır.
Rivâyet ettiği bir hadîs-i şerîfte, Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Şâirler arasında en doğru söz (Lebîd’in) “İyi biliniz ki, Allahtan başka herşey bâtıldır, devamsızdır. Şüphesiz her ni’met de zevale mahkûmdur” sözüdür” buyurdu.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Tezkiret-ül-huffâz cild-4, sh. 1444
2) Tabakât-ül-huffâz sh. 503
3) Şezerât-üz-zeheb cild-5, sh. 274
4) El-A’lâm cild-2, sh. 215
5) Mu’cem-ül-müellifîn cild-3, sh. 289
İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ SADREDDÎN-İ KONEVÎ
Evliyânın büyüklerinden ve kelâm âlimlerinden. İsmi, Ebü’l-Me’âlî Muhammed bin İshâk’dır. Konyalıdır. Üvey babası olan Muhyiddîn-i Arabî’den ilim öğrenerek çok istifâde etti. Celâleddîn-i Rûmi’nin ve Sa’îdeddîn-i Fergânî’nin hocası idi. 671 (m. 1272) senesinde vefât elti. Kabri Konya’da kendi adı ile anılan câminin bahçesindedir. 60 yıldan fazla yaşamıştır.
Babası İshâk Efendi, Anadolu Selçukluları nezdinde i’tibârlı, yüksek mevki sahibi biriydi. Küçük yaşta iken babası İshâk Efendi vefât etti. Üvey babası Muhyiddîn-i Arabî, Sadreddîn-i Konevî’nin terbiyesi ve yetişmesiyle meşgûl oldu. Çok iyi bir tahsil gördü. Kelâm ve tasavvuf ilimlerine âit birçok kıymetli eserler yazdı.
Muhyiddîn-i Arabî ile Haleb ve Şam’a gitmiş, devamlı derslerinde bulunup, kendisi de Şam’da ders vermeye başlamıştı. Muhyiddîn-i Arabî’nin vefâtından sonra, Evhadüddîn-i Kirmânî’den feyz aldı. Daha sonra Mısır’a gitti, oradan hacca, hac dönüşünde de Konya’ya gelip yerleşti.
Konya’da binlerce talebeye ders vermiş, Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmi, Sa’îdeddîn-i Fergânî gibi birçok hikmet ve tasavvuf ehli kimseler yetiştirmiştir. Zamanının en büyük âlimlerindendi. Kelâm ilmindeki yeri eşsizdir. Bu ilimde birçok ince mes’eleleri açıklığa kavuşturmuştur. Muhyiddîn-i Arabî’nin “Vahdet-i vücûd” hakkında söylediklerini ve yazdıklarını dine ve akla uygun olarak izah etmiştir.
Nâsıruddîn-i Tûsî ile hikmete âit ba’zı mes’elelerde mektûplaşmaları olmuş, aralarındaki uzun süren münâzaralardan sonra, Nâsıruddîn-i Tûsî aczini i’tirâf ederek, onun üstünlüğünü kabûl etmiştir. Sadreddîn-i Konevî’nin hayâtı, zühd ve takvâ içerisinde geçti. Haramlardan çok sakınır, şüpheli korkusuyla mübahların fazlasından kaçardı. Hiç kimsenin kalbini kırmaz, dünyâ malına hiç meyletmezdi. Türbesinin dahi üzerinin açık olmasını vasıyyet etti.
Sadreddîn-i Konevî anlattı: Hocam Muhyiddîn-i Arabî hayatta iken, benim yüksek makamlara kavuşmam için çok uğraştı. Fakat mümkün olmadı. Vefâtından sonra birgün, kabrini ziyâret edip dönüyordum. Birden kendimi geniş bir ovada buldum. O anda Allahü teâlânın muhabbeti beni kapladı. Birden Muhyiddîn-i Arabî’nin rûhunu çok güzel bir sûrette gördüm. Tıpkı saf bir nûrdu. Bir anda kendimi kaybettim. Sonra kendime geldiğimde baktım ki, o yanımdadır. Bana selâm verdi. Hasretle boynuma sarıldı. Sonra buyurdu ki: “Allahü teâlâya hamd olsun ki, perde aradan kalktı ve sevgililer kavuştu, niyet ve gayret boşa gitmedi. Sağlığımda kavuşamadığın makamlara, vefâtımdan sonra kavuşmuş oldun.”
Kendisi anlattı: “653 (m. 1255) senesi Şevval ayının onyedisine rastlayan Cumartesi gecesi, rü’yâmda hocam Muhyiddîn-i Arabî’yi gördüm. Aramızdaki uzun konuşmalardan sonra, ona, cenâb-ı Hakkın Esmâ-i Hüsnâsı ile ilgili kalbime doğan bilgileri arz ettim, O da; “Çok doğru, pek güzel!” deyince, ona; “Efendim! Hakîkatde güzel olan sizsiniz. Çünkü bu ilimleri bana siz öğrettiniz. Siz olmasaydınız, bu ilimleri bana kim öğretirdi?” dedim. Mübârek ellerini öptüm ve; “Efendim! Bütün mahlûkâtı, herşeyi unutup Allahü teâlâyı dâimi olarak hatırımda tutabilmem için bu fakire duâ ve himmetlerinizi istirhâm ediyorum” diye yalvardım. O da, benim bu arzuma kavuşacağımı müjdeledi ve uyandım.”
Sadreddîn-i Konevî hazretleri, bundan sonra çok büyük ma’nevî derecelere yükseldiğini, “Alemi şühûd”ün kendisine seyrettirildiğini, hiçbir zaman Allahü teâlâyı hatırından çıkarmadığını, bir ân bile unutmadığını “Nefehât” isimli eserinde bildirdi.
Şems-i Tebrîzî hazretleri Konya’ya gelince, Mevlânâ hazretleri devamlı bununla sohbet edip, hiç dışarı çıkmaz oldu. Konya’nın ileri gelen diğer âlimleri buna üzülüp, hep birden şehri terk ederek Denizli’ye gittiler. Bunu duyan Selçuklu Sultânı çok üzüldü. Çünkü âlimleri seven, onları koruyan biriydi. Bir Cum’a günü Sadreddîn-i Konevî hazretlerinden ricada bulunup kendisine dedi ki: “Ben âlimler arasında olan şeylere karışamam. Bu iş, pâdişâhların karışacağı bir iş değildir. Ancak Cum’a namazında âlimlerin bulunmaması şânımıza noksanlık verir. Lütfen bunları bulup getirin!” Sadreddîn-i Konevî hazretleri hemen katırına binerek yola çıktı. Bir anda kendisini Denizli’de buldu. Orada âlimleri bulup onlara dedi ki: “Cum’a namazı vakti geçmeden Konya’ya dönmemiz lâzımdır. Sultânın kalbini kırmayınız; Pâdişâhlar Allahü teâlânın emrini ifâya me’mûr kişilerdir. Onlara karşı gelmek, onları üzmek hiç uygun değildir. Sonra Allahü teâlânın gazâbına uğrarsınız.” Daha buna benzer birçok ikna edici sözler söyledi. Yanında evliyâdan Ahî Evren de vardı. Âlimler ikna olur gibi oldular. Dediler ki: “Biz teklifinizi kabûl edip gelecek bile olsak, Cum’a vakti Konya’da bulunmamız imkânsızdır.” Sadreddîn-i Konevî de; “Siz kabûl edin, Allahü teâlâ müslümanları sevindirenleri mahcûb etmez” buyurdu. “Âlimler teklifi kabûl edip, hemen yola çıktılar. Birkaç günlük yolu bir anda kat edip, Cum’a vaktinden evvel Konya’ya vardılar. Sultan Alâeddîn buna çok memnun oldu. Sadreddîn-i Konevî hazretlerine olan sevgi ve muhabbeti daha da arttı. İslâm âlimlerine dâima yardımcı oldu.
Sadreddîn-i Konevî anlattı: “Rü’yâmda Fahr-i kâinat efendimizi ( aleyhisselâm ) gördüm. Yanlarında Eshâb-ı Kirâm olduğu hâlde medreseye teşrîf etmişlerdi. Sofanın ortasına oturdular. Bu sırada Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî de oraya gelip, uygun bir yere oturdu. Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ), Mevlânâ’ya çok iltifât ettiler ve Hazreti Ebû Bekr’e dönerek; “Yâ Ebâ Bekr! Ben, Celâleddîn ile, diğer Peygamberlerin arasında öğünürüm. Çünkü onun öğrendiği ilim, işlediği amelin feyz ve nûru ile, ümmetimin gözleri aydın olur. O benim oğlumdur” buyurdular. Mevlânâ’yı sağ tarafına oturttular. Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ), bu rü’yâ ile talebelerimden Mevlânâ’nın derecesinin yüksekliğine işâret buyurdular. Bu durumu diğer talebelere anlattım ki, onun hatırını gözetip ilminin yüksekliğini anlasınlar.”
Birgün büyük bir ilim meclisi kurulmuş ve Konya’nın büyükleri orada toplanmışlardı. Sadreddîn-i Konevî de orada bir seccade üzerinde oturuyordu. Mevlânâ içeri girince seccadeye oturmasını teklif etti. Bunun üzerine Mevlânâ buyurdu ki: “Terbiyesizlik edip, sizin seccadenize oturursam, kıyâmette bunun hesabını nasıl verebilirim?” Sadreddîn-i Konevî de buyurdu ki: “Senin oturmaya fayda görmediğin seccade bize de yaramaz.” Sonra seccadeyi oradan kaldırdı. Mevlânâ, Sadreddîn-i Konevî’den önce vefât etti. Vasıyyeti üzerine, cenâze namazını Sadreddîn-i Konevî kıldırdı.
Şerâfeddîn-i Kayserî anlattı: Sadreddîn-i Konevî hazretleri, talebesi Mevlânâ’nın cenâze namazını kıldırmak için ilerlediği zaman, ona birden bire bir hıçkırık gelip kendinden geçti. Bir müddet sonra kendine gelip namazı kıldırdı. Mevlânâ hazretlerinin vefâtına çok üzülmüştü. Talebelerinin ileri gelenlerinden ba’zıları; “Efendim! Namaz kıldıracağınız zaman üzerinizde hiç görmediğimiz bir hâl vardı. Acaba hikmeti nedir?” dediler. Bunun üzerine; “Namazı kıldırmak için ilerlediğim vakit, meydanda meleklerin saf saf dizilip, Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) arkasında cenâze namazı kılmakta olduklarını gördüm. Gökteki meleklerin hepsi mavi elbiseler giyinmiş ağlıyorlardı” buyurdu.
Sadreddîn-i Konevî vasıyyetinde buyurdu ki: “Yakında öyle bir fitne kopacak ki, çok kimseler bu zulümden kurtulamıyacaktır. Onun için, evlenmiyen kimseler bundan sonra Şam’a gidebilirler.” Bu sözleriyle Moğolların Selçuklu devletini yıkacaklarını ve çok zulüm edeceklerini işâret ettiler.
Moğolların 656 (m. 1258) Bağdad’ı işgal ettiği sıralarda, Sadreddîn-i Konevî bir rü’yâ gördü. Rü’yâsında, Sevgili Peygamberimiz ( aleyhisselâm ) Sekerât-ül-mevt hâlinde hasta imiş. Orada bulunanlar, Peygamber efendimizi vefât etti, diye mübârek vücûd-i şerîflerini yıkayıp kefenlemişler. Bu haberi duyan herkes oraya koşuyordu. Ben de koşarak vardım ki, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) mübârek başları, kefenin dışında açıkta idi. Orada bulunanlara; “Siz ne yapıyorsunuz?” dedim. Onlar da; “Peygamber efendimiz âhırete intikâl etmiştir, techiz ve tekvin hizmetleriyle şereflenmek istiyoruz” dediler. Kalbime öyle bir ilham geldi ki, Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) daha vefât etmemiştir. Oradakilere; “Sevgili Peygamberimizin mübârek yüzleri, ölen bir kimsenin yüzüne benzemiyor. O’nun vefât etmemiş olduğunu sanıyorum. Biraz sabredip bekliyelim de mes’ele anlaşılsın” deyip, mübârek yüzlerine doğru eğildim. Dikkatle incelediğimde çok zayıf kalb atışlarını ve yavaş yavaş nefes aldıklarını anladım. O zaman oradakilere, yüksek sesle Resûlullah efendimizin sağlığını müjdeledim. Ve heyecanla uyandım. Bu rü’yâdan anladım ki, İslâm âleminde büyük bir musibet meydana gelmek üzeredir. Bu rü’yâyı gördüğüm günün târihini bir yere kaydettim. Sonradan öğrendim ki, Moğollar Bağdad’ı o târihte istilâ etmişler ve pekçok müslümanı kılıçtan geçirerek şehîd etmişler. Kütüphânelerdeki kıymetli kitapları yakmışlar, sulara atmışlar. (Moğol hükümdârı Hülâgu ve müşaviri Eshâb-ı Kirâm düşmanı olan Nâsırüddîn-i Tûsî, Bağdad’ı müslümanların elinden almak için saldırdılar. Neft ateşleri ve mancınık taşları ile hücum eden ikiyüzbin kişilik Tatar ordusu karşısında, mevcûdu yirmibine yakın halîfe ordusu dayanamadı. Muhasara elli gün sürdü. Halifenin veziri İbn-i Alkam da Eshâb-ı Kirâm düşmanı idi. Halife muhasaranın neticesinde mağlup olacağını anlayınca, veziri İbn-i Alkam’ı sulh için Hülâgu’nun yanına gönderdi, Hülâgu ile gizlice anlaşan İbn-i Alkam, halîfeye gelip; “Teslim olursak, bizi serbest bırakacaklar” dedi. Bu hileden sonra halîfe esîr alınarak, yanındakilerle beraber idâm edildi. Dörtyüzbinden ziyâde müslüman kılıçtan geçirildi. Milyonlarca İslâm kitabı Dicle nehrine atıldı. Nehrin suyu günlerce mürekkep renginde aktı. Böylece büyük bir ilim hazînesi ve târihi kültür yok edildi. Güzel şehir harabeye döndü. Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) hatırası olarak saklanan mübârek emânetler (Hırka-i Se’âdet ve Asâ-yı Nebî) yakılıp külleri Dicle’ye atıldı. Beşyüzyirmidört senelik Abbasi Devleti yok oldu. Hülâgu’nun asıl hedefi, Suriye’yi ele geçirmekti. Haleb’i aldı. Şam’a giderken Hülâgu’nun kardeşi Möngeke’nin ölüm haberi üzerine İran’a döndü. Şam seferini tamamlamak üzere gönderdiği ordu, 659 (m. 1260) senesinde Mısırlılara yenildi. Hülâgu’nun bu seferi sonunda bir milyon kadar müslüman şehîd edildi. Zaptettiği yerlerdeki müslümanlara çok eziyet etti. Hıristiyanlığı korudu ve pekçok puthâne yaptırdı.
Sadreddîn-i Konevî hazretlerinin kabrini ziyâret edenler, onun feyzlerinden istifâde ederler. Onu vesile ederek yapılan duâlar, bi iznillah kabûl olur. Sıkıntıda kalanlar ondan yardım isteseler, Allahü teâlânın izniyle rûhâniyetleri imdâda yetişir.
1317 (m. 1899) senesinde Sultan İkinci Abdülhamîd Hân, şahsî parasıyla, Sadreddîn-i Konevî hazretlerinin câmisini ve türbesini îmâr ve ihyâ ettirdi.
Türbesine hizmet edenlerden biri rivâyet etti: “Zamanın devlet erkânından yüksek rütbeli bir subay türbeyi ziyârete geldi. Câmide namazı kıldıktan sonra, Sadreddîn-i Konevî’nin nefsini terbiye etmek için yaptırdığı çilehânesini ziyâret etmek istedi. Kapısını açtık. Yalnız bir kişinin namaz kılabileceği büyüklükteki, feyz, bereket, huzûr ve saadet mekânı olan çilehâneye girdi. Uzun bir secdeden sonra cenâb-ı Hakka yalvarmaya başladı. Daha sonra kabr-i şerîfin yanına Sadreddîn-i Konevî’nin huzûruna gelip, Allahü teâlâya, onu vesile ederek uzun bir duâ etti. Biz de âmin dedik. Duâ bitince bize dönerek; “Bizler, ellerimizdeki silâhlar ve diğer askerî güçlerimizle, memleketimizin görünürdeki bekçileriyiz. Fakat huzûrunda bulunduğumuz Sadreddîn-i Konevî ve onun emsali olan büyükler ise, bu memleketin hakîkî kumandanlarıdır. Allahü teâlânın yardımı ve bunların ma’nevî destekleri olmadıkça, bizim görünürdeki güç ve kuvvetimizin hiçbir te’sîri olamaz. Onun için biz, bir memlekete vardığımız zaman, önce o memleketin ma’nevî kumandanlarını ziyâret ederiz” dedi.”
Konevî Câmii’ne devamlı gelenlerden biri anlatır: “Sadreddîn-i Konevî’yi iki defa rü’yâmda gördüm. İlk gördüğüm gecenin gündüzünde, bir iş yüzünden birçok kimsenin kalblerini kırmış, onları çok üzmüştüm. Rü’yâmda heybetli bir şekilde görünüp bana buyurdu ki: “Kimseyi üzme, kimsenin kalbini kırma, kalb kırmaktan çok sakın.” Bu ihtar bana çok te’sîr etti. Bundan sonra kimsenin kalbini kırmamaya, herkesle iyi geçinmeye çalıştım.
İkinci rü’yâmda şöyle oldu: ilk rü’yâmdan sonra artık devamlı onun kabrinin bulunduğu câmiye gitmeye başladım. Câminin ve türbenin tâmiratı, bakımı ve temizliği ile uğraşıyordum. Bir gece rü’yâmda bana güleryüzle görünüp; “Hizmetlerinden memnunum. Allahü teâlâ bu hizmetlerini karşılıksız bırakmaz” buyurdu. Bu ikinci rü’yâdan sonra Sadreddîn-i Konevî’ye karşı sevgi ve muhabbetim daha da arttı. Bütün günümü, câmi ve türbenin işleriyle geçirmeye başladım.
Eserleri: “Nüsûs”, “Hukuk”, “Nefehât-ül-ilâhiyye”, “Mefâtih-ül-gayb”, “Fâtiha tefsîri”, “Şerhu ehâdis-i erba’în” gibi eserleri vardır.
11) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1059İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ SADREDDÎN-İ VÂSITÎ (Ahmed bin Muhammed)
Hanbelî mezhebi hadîs âlimlerinden. İsmi, Ahmed bin Muhammed bin Enceb bin Kessâr el-Vâsıtî el-Bağdâdî olup, künyesi Ebû Abdullah ve lakabı Sadreddîn’dir. Aslen Vâsıtlıdır. 626 (m. 1229) senesinde doğdu. 698 (m. 1299) senesi Receb ayında Bağdad’da vefât etti. Bâb-ı Harb denilen yerde defn olundu.
Sadreddîn-i Vâsıtî hazretleri birçok âlim ile görüşüp onlardan ilim öğrendi.
Daha çok hadîs-i şerîf ilmi ile meşgûl oldu. Hadîs ilminde Hâfız, ya’nî yüzbin hadîs-i şerîf ezberlemiş idi. Vâsıt’ta Serif-üd-dâî er-Reşîdî’den, Bağdad’da; İbn-i Kamire’den, İbn-ül-Katî’î, İbn-ül-Lettiî, İbn-ül-Kabîbî ve başka âlimlerden ilim öğrendi. Kendisinden ise; Muhammed bin Abdürrezzâk ve başka âlimler rivâyetlerde bulundular.
Sadreddîn Ahmed bin Muhammed hazretleri, hadîsden başka fıkıh ve diğer ilimlerde de derin âlim idi. Şöhreti etrâfa yayılmış idi.
Safiyyüddîn Abdülmü’min bin Abdülhak ( radıyallahü anh ) diyor ki: “Sadreddîn-i Vâsıtî ( radıyallahü anh ), hadîs ilminde, hadîs-i şerîfleri tanımakta ve râvilerin isimlerini ve hâllerini tanımakta zamanının en büyük âlimlerinden idi. Görüştüğü, sohbetlerinde bulunduğu âlimlerden dinlediklerini kendi eliyle yazardı. Böylece çok yazı yazdı, ilme âit birçok temel bilgileri kayda geçti.”
Müstensıriyye Medresesi’nde hadîs ilmi okuturdu. Meclislerde, konuşmalarda, herkesin kendisine çok alâka göstermesini çekemeyip hased edenler oldu ise de, bunların çoğu hatâsını anlayıp tövbe etmiştir.
Evliyânın büyüklerinden. Zamanının büyüklerinden Mahmûd Rıfâî’den ( radıyallahü anh ) ilim öğrenip feyz aldı. İlimde yüksek mertebeler, tasavvufta üstün dereceler sahibi oldu. Pekçok talebe yetiştirip, Allahü teâlânın dîninin yayılmasına faydalı hizmetlerde bulundu. Kofcakiyye denilen bir bölgede, Sabiha denilen yerde, 697 (m. 1297) yılında vefât etti. Kendisini çok seven çevre halkı, mezarının üzerine güzel bir türbe yaptılar.
Saltuk Türkî’nin kerâmetleri pek meşhûr oldu. Bunlardan ba’zıları “Tuhfet-ül-ervâh” adlı eserde şöyle anlatılmaktadır Birgün Sabiha’daki hemşehrileri, sevenleri, ona suları olmadığını bildirip, kendilerine su te’min etmesini istediler. Bunun üzerine Saltuk Türkî, eliyle bir kayaya vurdu ve kayadan hemen su fışkırdı.
Aralarında Seyyid Behram Şah Haydârî’nin de bulunduğu i’timâd edilir bir cemâat (topluluk) şöyle anlattılar: “Saltuk Türkî’nin bulunduğu şehirden mevcûdu binden az olan bir gurub, düşmanla muharebe etmek üzere yola çıkmışlardı. Aradan birkaç gün geçtikten sonra Saltuk Türkî, bulunduğu yerde ayağa kalkıp, muharebe eder gibi hareketlerde bulundu. Vücûdundan kanlar aktı. Yanında bulunanlar kanları sildiler. Üç saat böyle devam etti. Sonra oturup, sükûn buldu. Yanındakiler, bu yaptıklarının sebebini sordular. “Birkaç gün önce buradan ayrılanların karşısına, büyük bir düşman kuvveti çıktı. Sayılan üçbine yaklaşıyordu. Müslümanların zayıf olduğunu anlayınca, Allahü teâlânın izni ile onlara katıldım. Düşmana karşı ben de harb ettim. Müslümanlardan üç kişi şehîd oldu. Onlardan ilk grup, yedi gün sonra buraya gelecekler” dedi. Bunun üzerine yanında bulunanlar, o günün târihini attılar. Yedi gün sonra, ilk grup gelmeye başladı. Gelenler, evlerine gitmeden önce Saltuk Türkî’nin zaviyesine geldiler. Saltuk Türkî’nin önünde boyunlarını büktüler, “Uzun zamandan beri senin büyüklüğünü, senin kıymetini bilemedik. Ey Allahın velî kulu! Biz bin kişiden azdık. Üç bin civarında kâfir karşımıza çıktı. Tam, mağlup olup helak olacağımız sırada sen yetiştin. Bizim ile beraber harb ettin. Biz seni görüyorduk. Onları, Allahü teâlânın izni ile üzerimizden def ettin. Sağ-sâlim onlardan kurtulduk” dediler. On gün sonra geride kalanlar da geldi. Onlar da aynı şekilde anlattılar.
Saltuk Türkî’nin talebelerinden biri anlatır: “Bir akşam hatırımdan; “Bir balık olsaydı da yeseydik” diye geçirdim. Sabahleyin Saltuk Türkî, bize; “Kalkınız, balık arzu ettik” dedi. Beraberce denize gittik, oraya varınca; “Ey su! Geriye dön!” dedi. Su, bir ok atımı mesafe kadar geriye çekildi ve durdu. Denizin çekildiği yerde çok balık vardı. Yanımda bulunanlarla, ihtiyâcımız kadar onlardan aldık. İşimiz bitince tekrar, “Ey su! Yerine dön!” dedi. Su yerine döndü. Bu sırada Saltuk Türkî bana bakıp; “Ey falanca! Fakirler için böyle şeyler” kolaydır” deyince; “Efendim! Allahü teâlâdan af ve mağfiret dilerim” dedim.”
Birgün Saltuk Türkî talebelerine, Berhâbiyye’de bir yerde, pekçok altın, gümüş ve kıymetli eşyalar olduğunu söyledi. Bu sırada Saltuk Türkî ve talebeleri oraya yakın bir yerde bulunuyorlardı. Bunun üzerine talebeleri; “Biz orayı biliyoruz, gidip onları oradan çıkaralım” dediler. Bunun üzerine Saltuk Türkî; “Şimdi ba’zı kimselerin orayı kazdıklarını, içerisinde bulunan kıymetli eşya, altın ve gümüşleri çıkardıklarını, işlerini bitirdikten sonra, eşyâları paylaşırken aralarında anlaşmazlık çıkıp, birbirlerine silâh çektiklerini görüyorum” dedi. Saltuk Türkî, talebeleri ile beraber hazîneyi bulanların yanına gitti. Onlar, Saltuk Türkî’nin geldiğini gördüler, heybetinden korkarak kendilerine gelip kavgayı bıraktılar. Saltuk Türkî’nin, çıkarmış olduktan eşyâları aralarında paylaştırmak için geldiğini zannettiler. Saltuk Türkî, çıkarılmış bulunan eşyalara iğrenerek bakınca, o malların hepsi toprak oluverdi. O eşyâları çıkaranlar hayretler içerisinde; “Efendim! Bu nedir, ne yaptınız?” dediklerinde, Saltuk Türkî; “Bunların böyle olması, Allahü teâlânın dilemesiyle oldu. Toprak olan birşey için dövüşmenizi istemedik. Biz sizin fâidenizi istedik. Hâlbuki siz, silâh çekmiş, aranızda harb edecektiniz. Ne Allahü teâlâdan ve ne de bizden asla utanmadınız” dedi. O kimseler de tövbe edip, sâlih kimselerden oldular.
Bir hıristiyan, Saltuk Türkî’ye gelip; “Efendim! Fransızlar, kardeşimi, elinde bulunan ticâret malı ile beraber esîr aldılar, hâlbuki onlar da hıristiyandır” dedi. O zaman Saltuk Türkî, hıristiyana; “Eğer kardeşinin esîrlikten kurtulmasını te’min edersem müslüman olur musun?” dedi. Hıristiyan; “Evet olurum” diye cevap verdi. Bunun üzerine Saltuk Türkî, bir müddet olduğu yere çöktü. “Kardeşin kurtuldu, Yakında gelecek” buyurdu. Birkaç gün sonra esîr, yanında malları ile beraber geldi ve şöyle anlattı; “Biz falanca gün otururken, alaca bir doğan gelip; “Ben Saltuk Türkî’yim” dedi ve beni esîr alan şahsın başını kesti. Onlar bunu görünce, beni ve yanımdakileri serbest bıraktılar. Bu hâdise, üzerine iki hıristiyan kardeş, çoluk-çocukları ve daha pekçok kimse ile beraber müslüman oldular.
Saltuk Türkî’nin ikiyüz taneli bir tesbihi vardı. Vefâtından önce yakınlarına; “Onu muhafaza ediniz. Benim vefâtımdan yedi sene sonra, ordusu ile birlikte falanca sultan gelir. Onun ikiyüz emîri vardır. O tesbihi sizden isterse, ona; “Eğer bu tesbihi alırsan, her tarafta karışıklıklar, pahalılık ve daha başka şeyler meydana gelir” deyiniz. Eğer vazgeçmezse, ona o tesbihi veriniz” dedi. Nihâyet Saltuk Türkî’nin vefâtından yedi sene sonra, sözü edilen sultan geldi. O tesbihi onlardan istedi önce vermeyip, Saltuk Türkî’nin yaptığı vasıyyeti kendisine aynen anlattılar. Sultan, mutlaka o tesbihi kendilerinden alacağını söyledi. Tesbihi aldı. Kumandanları arasında onları taksim etti. Bunun üzerine Saltuk Türkî’nin bildirdiği belâ ve musibetlerin hepsi meydana çıktı. Sultan pişman oldu. Fakat, pişmanlığı kendisine fayda vermedi.
Şöyle anlatılır: Saltuk Türkî, seccadesi üzerinde otururken yanına bir şahıs geldi. O şahsa; “Hatırlıyor musun? Sen bana ekmek diyerek necis birşey yedirmeyi istemiştin?” deyince, o şahıs; “Evet öyle oldu” dedi. Şeyh Saltuk Türkî; “Sen, Allahü teâlânın evliyâsı ile istihzâ ve alay eden birisisin” dedi. Saltuk Türkî sözünü tamamlar tamamlamaz, O şahsın karnı çok fenâ bir şekilde yarıldı ve oracıkta öldü.
Konya’da yetişen evliyânın büyüklerinden. Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî hazretlerinin önde gelen talebelerindendir. Önceleri Mevlânâ’nın hocası olan Seyyid Burhâneddîn’in talebesi idi. Kuyumculuk yapardı.
Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî, birgün Konya’nın kuyumcular çarşısından geçerken, bir kuyumcu dükkânından gelen çekiç seslerinden çok etkilendi Her çekicin vuruluşunda çıkan seslerin, “Allah! Allah!” dediğini müşâhede etti. Bu sesler, eşi bulunmaz bir haz ve dükkânın sahibine karşı kalbinde büyük bir muhabbet hâsıl etti. Kapının önünden Mevlânâ hazretlerinin geçmekte olduğunu gören kuyumcu Selâhaddîn ve çırakları, onu hürmetle selâmladılar. Mevlânâ, dükkâna merhametle teveccüh ettiğinde, dükkândaki bütün eşyalar altın oldu. Bu durumu hayretle gören Selâhaddîn, dükkanındaki bütün malzemeyi, âletleri, çıraklarına ve fakirlere dağıtıp Mevlânâ’nın peşinden gitti. Ona talebe olmayı, dünyâ servetlerinden üstün gördü. Huzûra vardığında Mevlânâ onu talebeliğe kabûl etti. Selâhaddîn’deki istidâd ve kabiliyeti görünce, üzerinde oldukça durdu. Selâhaddîn de hocasına karşı hizmette kusur etmiyerek, on sene çalıştı. Mevlânâ, hocası Şems-i Tebrîzî hazretlerine gösterdiği hürmet ve saygı kadar, bu talebesine de şefkat ve merhametle muâmelede bulundu. Onu, kendisinden sonra yerine vekîl olabilecek şekilde yetiştirdi. Mevlânâ Celâleddîn, Selâhaddîn-i o kadar çok severdi ki, onunla akraba olmak istemiş ve oğlu Sultan Veled’e, Selâhaddîn’in kerîmesini nikâh etmişti.
Selâhaddîn Konevî birgün dedi ki: “Gönlümde bulunan nûr çeşmeleri, bende gizli ve örtülü olduğu hâlde, hocam Mevlânâ hazretlerinin mübârek vücûdlarına, nûrların nehir gibi aktığını gördüm.” Kayınpederinden bu sözleri işiten Sultan Veled, babası Mevlânâ’ya; “Efendim! Selâhaddîn hazretlerini sevmeniz, ona aşırı muhabbet beslemeniz, nûrunuzu müşâhede ettiği için midir?” diye sordu. Babası da; “Kıymetli evlâdım! Mıknatısın demiri çektiği gibi insanoğlu da kendisini sevene karşı muhabbet etmektedir. Çocuğun annesine olan muhabbeti, dünyâ zevklerinden, onu yedirip içirmeğinden, giydirip kuşatmasından dolayı değildir. Aralarındaki bu bağ, Allahü teâlânın kalbe yerleştirdiği akrabalık, annelik muhabbetinden dolayıdır” diyerek, Selâhaddîn’in derecesini açıkladı.
Birgün Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî’ye; “Ârif kimdir?” diye sordular. O da; “Daha birşey sormadan, onun sonundan haber verendir. O da bizim Selâhaddîn’e mahsûstur” buyurdu. Tekrar sordular ki: “Selâhaddîn önceleri, hocamızın nûrunu şöyle şöyle gördüm diye anlatırdı. Şimdi bu gibi hâllerini hiç anlatmıyor. Acaba kalb gözlerine bir perde mi çekildi de söylemiyor?” Mevlânâ da; “Selâhaddîn, şimdi nûr deryasına gark olmuştur. Nûrun içinde olduğu için, dışardaki nûr ona görünmez. Hattâ kendisi nûr olmuştur” buyurarak, Selâhaddîn Konevî hazretlerinin ne kadar kıymetli, mübârek bir zât olduğunu talebelerine izah etti. Selâhaddîn Konevî hazretlerinin vâlidesi vefât ettiğinde, kabre koyduktan sonra herkes ayrılıp giderken, Mevlânâ hazretleri de; “Ey Selâhaddîn! Bize düşen vazîfeyi yaptık. Artık gidebiliriz” buyurunca, o da; “Efendim! Benim burada bir miktar daha kalmama müsâade eder misiniz? Zîrâ Münker ve Nekir melekleri geldiler. Vâlideme yardım edeyim” dedi ve mezarın başında kaldı. Bir müddet sonra tebessüm ederek hocasına yetişti.
Sultan Rükneddîn, Mevlânâ Hazretlerinin evliyâlıktaki üstünlüğünü anlıyamamıştı. Birgün Şemseddîn İsfehânî’ye; “Senin, Mevlânâ’ya bu kadar bağlı olmanın sebebi nedir ki, ondan başkasına bu kadar izzet, ikramda ve hürmette bulunmazsın?” diye sordu. O da sultana, Mevlânâ’nın üstünlüğünü anlatmaya başladı ve sonunda da; “Onun büyüklüğünü anlayabilmek için, talebesi Selâhaddîn’e bakmak lâzımdır. Selâhaddîn’in kemâlâtını, olgunluğunu, derece ve mertebelerini bilseydiniz, böyle söylemezdiniz. Zira Selâhaddîn’e Allahü teâlâ öyle ihsânlarda bulunup ni’metler vermiştir ki, kalblerdeki bütün gizli sırlara vâkıftır, bilmektedir” dedi. Sultan Rükneddîn bu sözlerin doğruluğunu tahkîk etmek için, gizlice bir hokkanın içine küçük bir yılan yavrusu koydurdu. Bu işi yapana da tenbîh ederek, bu durumu kimseye söylememesini bildirdi Sonra Konya’da bulunan bütün âlimleri ve velîleri saraya da’vet etti. Da’vetliler geldiğinde hokkayı çıkarıp; “Bu hokkanın ağzını açmadan içindekinin ne olduğu sorulmaktadır” dedi. Oradakilerden hiçbirisi cevap vermedi sustular. Sultan Rükneddîn tekrar, “Bu hokkanın içindekinin mutlaka anlaşılması lâzım” diyerek, tekrar tekrar soıdu. Oradakilerden hiçbirisi buna cevap vermediler. Ancak Mevlânâ Celâleddîn hazretlerinin işâret ederek izin vermesi ile, Selâhaddîn Konevî söze başladı ve; “Ey Sultan! Allahü teâlânın sevdiği kulları olan veliler, kerâmet göstermekten haya ederler. Onun için hiçbirimiz bu hokkanın içinde ne olduğunu söylemek istemedik. Evliyâya cenâb-ı Hak öyle ni’metler ihsân etmiştir ki, onlara, değil bu gözle görünen hokkaların içindekini, yedi kat göklerde ve yerlerde mahrem olan gizli sırlar dahî bildirilir. Doğuda ve batıda olan herşey onlara ma’lûmdur. Bunu kısa olan akıllar elbette anlıyamaz. Bizi bu basit şey için imtihan etmeniz uygun mudur? Ve bu hokkanın içine zavallı yılan yavrusunu hapsedip, havasız ve yiyeceksiz bırakmanız doğru mudur?” dedi. Bu sözleri hayretle dinleyen Sultan Rükneddîn, yaptığı hatânın büyüklüğünü anlayıp, Mevlânâ’dan özür diledi. Orada hazır bulunan Şemseddîn İsfehânî, Sultan’a; “Gördüğünüz gibi, talebesi böyle olursa, hocası kimbilir nasıl olur?” dedi. Bunun üzerine Sultan Rükneddîn, Mevlânâ’ya candan bağlananlar arasına katıldı ve onun talebesi oldu.
Selâhaddîn Feridun Konevî hazretleri buyurdu ki: “Şunu iyi bilmek lâzımdır ki, Allahü teâlânın evliyâ kulları, insanlara ve diğer mahlûkâta karşı büyük bir rahmet-i ilâhîdir. Çünkü onların mübârek vücûdlarının varlığı sebebiyle, bütün mahlûkât, huzûr ve büyük bir rahatlık içindedir. Gelen feyz ve bereketler, yiyecek ve içecekler, rızıklar, hep o evliyâ kulları sebebiyledir.”
Konya’da yetişen evliyânın büyüklerinden. Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî hazretlerinin önde gelen talebelerindendir. Önceleri Mevlânâ’nın hocası olan Seyyid Burhâneddîn’in talebesi idi. Kuyumculuk yapardı.
Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî, birgün Konya’nın kuyumcular çarşısından geçerken, bir kuyumcu dükkânından gelen çekiç seslerinden çok etkilendi Her çekicin vuruluşunda çıkan seslerin, “Allah! Allah!” dediğini müşâhede etti. Bu sesler, eşi bulunmaz bir haz ve dükkânın sahibine karşı kalbinde büyük bir muhabbet hâsıl etti. Kapının önünden Mevlânâ hazretlerinin geçmekte olduğunu gören kuyumcu Selâhaddîn ve çırakları, onu hürmetle selâmladılar. Mevlânâ, dükkâna merhametle teveccüh ettiğinde, dükkândaki bütün eşyalar altın oldu. Bu durumu hayretle gören Selâhaddîn, dükkanındaki bütün malzemeyi, âletleri, çıraklarına ve fakirlere dağıtıp Mevlânâ’nın peşinden gitti. Ona talebe olmayı, dünyâ servetlerinden üstün gördü. Huzûra vardığında Mevlânâ onu talebeliğe kabûl etti. Selâhaddîn’deki istidâd ve kabiliyeti görünce, üzerinde oldukça durdu. Selâhaddîn de hocasına karşı hizmette kusur etmiyerek, on sene çalıştı. Mevlânâ, hocası Şems-i Tebrîzî hazretlerine gösterdiği hürmet ve saygı kadar, bu talebesine de şefkat ve merhametle muâmelede bulundu. Onu, kendisinden sonra yerine vekîl olabilecek şekilde yetiştirdi. Mevlânâ Celâleddîn, Selâhaddîn-i o kadar çok severdi ki, onunla akraba olmak istemiş ve oğlu Sultan Veled’e, Selâhaddîn’in kerîmesini nikâh etmişti.
Selâhaddîn Konevî birgün dedi ki: “Gönlümde bulunan nûr çeşmeleri, bende gizli ve örtülü olduğu hâlde, hocam Mevlânâ hazretlerinin mübârek vücûdlarına, nûrların nehir gibi aktığını gördüm.” Kayınpederinden bu sözleri işiten Sultan Veled, babası Mevlânâ’ya; “Efendim! Selâhaddîn hazretlerini sevmeniz, ona aşırı muhabbet beslemeniz, nûrunuzu müşâhede ettiği için midir?” diye sordu. Babası da; “Kıymetli evlâdım! Mıknatısın demiri çektiği gibi insanoğlu da kendisini sevene karşı muhabbet etmektedir. Çocuğun annesine olan muhabbeti, dünyâ zevklerinden, onu yedirip içirmeğinden, giydirip kuşatmasından dolayı değildir. Aralarındaki bu bağ, Allahü teâlânın kalbe yerleştirdiği akrabalık, annelik muhabbetinden dolayıdır” diyerek, Selâhaddîn’in derecesini açıkladı.
Birgün Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî’ye; “Ârif kimdir?” diye sordular. O da; “Daha birşey sormadan, onun sonundan haber verendir. O da bizim Selâhaddîn’e mahsûstur” buyurdu. Tekrar sordular ki: “Selâhaddîn önceleri, hocamızın nûrunu şöyle şöyle gördüm diye anlatırdı. Şimdi bu gibi hâllerini hiç anlatmıyor. Acaba kalb gözlerine bir perde mi çekildi de söylemiyor?” Mevlânâ da; “Selâhaddîn, şimdi nûr deryasına gark olmuştur. Nûrun içinde olduğu için, dışardaki nûr ona görünmez. Hattâ kendisi nûr olmuştur” buyurarak, Selâhaddîn Konevî hazretlerinin ne kadar kıymetli, mübârek bir zât olduğunu talebelerine izah etti. Selâhaddîn Konevî hazretlerinin vâlidesi vefât ettiğinde, kabre koyduktan sonra herkes ayrılıp giderken, Mevlânâ hazretleri de; “Ey Selâhaddîn! Bize düşen vazîfeyi yaptık. Artık gidebiliriz” buyurunca, o da; “Efendim! Benim burada bir miktar daha kalmama müsâade eder misiniz? Zîrâ Münker ve Nekir melekleri geldiler. Vâlideme yardım edeyim” dedi ve mezarın başında kaldı. Bir müddet sonra tebessüm ederek hocasına yetişti.
Sultan Rükneddîn, Mevlânâ Hazretlerinin evliyâlıktaki üstünlüğünü anlıyamamıştı. Birgün Şemseddîn İsfehânî’ye; “Senin, Mevlânâ’ya bu kadar bağlı olmanın sebebi nedir ki, ondan başkasına bu kadar izzet, ikramda ve hürmette bulunmazsın?” diye sordu. O da sultana, Mevlânâ’nın üstünlüğünü anlatmaya başladı ve sonunda da; “Onun büyüklüğünü anlayabilmek için, talebesi Selâhaddîn’e bakmak lâzımdır. Selâhaddîn’in kemâlâtını, olgunluğunu, derece ve mertebelerini bilseydiniz, böyle söylemezdiniz. Zira Selâhaddîn’e Allahü teâlâ öyle ihsânlarda bulunup ni’metler vermiştir ki, kalblerdeki bütün gizli sırlara vâkıftır, bilmektedir” dedi. Sultan Rükneddîn bu sözlerin doğruluğunu tahkîk etmek için, gizlice bir hokkanın içine küçük bir yılan yavrusu koydurdu. Bu işi yapana da tenbîh ederek, bu durumu kimseye söylememesini bildirdi Sonra Konya’da bulunan bütün âlimleri ve velîleri saraya da’vet etti. Da’vetliler geldiğinde hokkayı çıkarıp; “Bu hokkanın ağzını açmadan içindekinin ne olduğu sorulmaktadır” dedi. Oradakilerden hiçbirisi cevap vermedi sustular. Sultan Rükneddîn tekrar, “Bu hokkanın içindekinin mutlaka anlaşılması lâzım” diyerek, tekrar tekrar soıdu. Oradakilerden hiçbirisi buna cevap vermediler. Ancak Mevlânâ Celâleddîn hazretlerinin işâret ederek izin vermesi ile, Selâhaddîn Konevî söze başladı ve; “Ey Sultan! Allahü teâlânın sevdiği kulları olan veliler, kerâmet göstermekten haya ederler. Onun için hiçbirimiz bu hokkanın içinde ne olduğunu söylemek istemedik. Evliyâya cenâb-ı Hak öyle ni’metler ihsân etmiştir ki, onlara, değil bu gözle görünen hokkaların içindekini, yedi kat göklerde ve yerlerde mahrem olan gizli sırlar dahî bildirilir. Doğuda ve batıda olan herşey onlara ma’lûmdur. Bunu kısa olan akıllar elbette anlıyamaz. Bizi bu basit şey için imtihan etmeniz uygun mudur? Ve bu hokkanın içine zavallı yılan yavrusunu hapsedip, havasız ve yiyeceksiz bırakmanız doğru mudur?” dedi. Bu sözleri hayretle dinleyen Sultan Rükneddîn, yaptığı hatânın büyüklüğünü anlayıp, Mevlânâ’dan özür diledi. Orada hazır bulunan Şemseddîn İsfehânî, Sultan’a; “Gördüğünüz gibi, talebesi böyle olursa, hocası kimbilir nasıl olur?” dedi. Bunun üzerine Sultan Rükneddîn, Mevlânâ’ya candan bağlananlar arasına katıldı ve onun talebesi oldu.
Selâhaddîn Feridun Konevî hazretleri buyurdu ki: “Şunu iyi bilmek lâzımdır ki, Allahü teâlânın evliyâ kulları, insanlara ve diğer mahlûkâta karşı büyük bir rahmet-i ilâhîdir. Çünkü onların mübârek vücûdlarının varlığı sebebiyle, bütün mahlûkât, huzûr ve büyük bir rahatlık içindedir. Gelen feyz ve bereketler, yiyecek ve içecekler, rızıklar, hep o evliyâ kulları sebebiyledir.”
Sultân-ül-ulemâ Muhammed Behâeddîn-i Veled’in yetiştirdiği evliyânın büyüklerinden. Hazreti Hüseyn’in torunlarından olup, seyyiddir. Kıymetli düşünceler ve hoş hâller sahibi olduğu için, Seyyid-i sırdan denmekle meşhûr olmuştur. Kaynak eserlerde doğum ve vefât târihleri bulunamayan Burhâneddîn Muhakkık hazretlerinin 7. asrın ortalarında vefât ettiği bilinmektedir. Aslen Tirmizlidir. Kabri Kayseri’de olup, ziyâret edilmekte, onu sevenler, mübârek rûhâniyyetinden istifâde etmektedirler.
Seyyid Burhâneddîn, Sultân-ül-ulemâ Behâeddîn hazretlerinin yanında ilim öğrenmekte iken, birara izinli olarak memleketinde bulunuyordu. Daha o zamanlar, Buhârâ ve Horasan âlimleri arasında mühim bir yer tutuyordu. İzinde olduğu günlerden birinde, Tebrîz’de âlimler ile oturmuşlar sohbet ediyorlardı. Seyyid Burhâneddîn, birden; “Eyvah! Üstadım gitti. Âlimlerin sultânı olan efendim vefât etti. Bizi terkederek bekâ âlemine göç eyledi” diyerek ağlamaya başladı. Hâlbuki, hocasının bulunduğu yer ile kendisinin bulunduğu yer arasında binlerce kilometrelik mesafe vardı. Hocasının vefât ettiğini kalb gözüyle anlamıştı. Hocasının vefâtından sonra, gayet mahzûn ve dertli olarak günlerini geçirmekte iken, bir gece rü’yâsında hocasını gördü. Hocası ona, Konya’ya gidip, oğlu Mevlânâ’nın terbiye ve yetişmesi ile meşgûl olmasını söyledi. O da bu işâret üzerine yola çıkıp, bir sene yolculuktan sonra Konya’ya gelebildi. Hazreti Mevlânâ da, babasının vefâtından dolayı fevkalâde hüzünlü ve kederli olduğundan, hem biraz tesilli bulmak ve hem de ilim tahsilini devam ettirebilmek niyetiyle Karaman’a kayınpederinin yanına gitmişti. Mevlânâ’nın ilim öğrenmek husûsunda pek gayretli olduğunu, daha çocuk iken büyük bir âlim ve velî olacağını anlıyan Seyyid Burhâneddîn ( radıyallahü anh ), mübârek hocasının emri olduğu için, onunla beraber olmayı arzu ediyordu. Mevlânâ’nın, ilim ve irfanda ve evliyâlık yolunda yükselmesi, yetişmesi için, Karaman’a mektûp yazarak Konya’ya gelmesini istedi. Mevlânâ mektûbu alınca, merhum babasının bu çok kıymetli talebesinin kendisiyle meşgûl olmak, kendisini yetiştirmek üzere Konya’da bulunmasına pek fazla sevinip derhâl yola çıktı. Konya’ya geldi. Büyük bir aşk ve şevk ile bu yüksek zâtın derslerine devam etti. Seyyid Burhâneddîn hazretleri, hem mübârek hocasının yadigârı ve hem de ilim öğrenmekteki gayret ve istidâdı pekçok olan bu kıymetli talebesinin ma’nevî terbiyesi, yetişmesi için çok gayret gösterdi. Hazreti Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmi tahsilini tamamlayıp, zâhirî ve bâtınî ilimlerde kemâle geldikten ve maddî ma’nevî olgunluklara, tasavvufta çok yüksek derecelere kavuştuktan sonra, Burhâneddîn Muhakkık hazretleri Kayseri’ye gidip yerleşti ve vefâtına kadar orada kaldı.
Rivâyet edilir ki, Bağdad’taki evliyânın büyüklerinden olan Şihâbüddîn-i Sühreverdî hazretleri Anadolu’ya geldiği zaman, Seyyid Burhâneddîn hazretlerini ziyâret etti. Huzûruna vardığında, ona hürmeten yanına tam yaklaşmadı ve biraz uzakta, karşısına oturdu. Aralarında hiç konuşma olmadı. Daha sonra, talebeleri Şihâbüddîn hazretlerine bu hâlin hikmetini suâl ettiklerinde; “Hâl ehli önünde, hâl lisânı lâzımdır. Konuşma lisânına ne hacet var?” buyurdu. “Onu (Seyyid Burhâneddîn’i) nasıl buldunuz?” diye süâl ettiklerinde de buyurdu ki: “Hakîkat ve ma’rifet deryasının çok usta bir dalgıcı, ma’nâlar âleminin parlayan bir yıldızı ve gizli” sırların kaynağı olan yüksek bir zâttır.”
Rivâyet edilir ki, Şeyh Selâhaddîn ismindeki bir zât da, Hazreti Seyyid’in önde gelen talebelerinden idi. Seyyid Burhâneddîn; “Hâlimi Selâhaddîn’e, kâlimi (sözümü) de Mevlânâ’ya verdim” buyurmuştur.”
Şöyle anlatılır: Hüsâmeddîn-i Çelebi’nin Hazreti Mevlânâ’dan nakl ederek bildirdiğine göre, Seyyid Burhâneddîn rü’yâda, hocasından aldığı işâret ile Konya’ya gelirken, yolda, Horasan ile Irak arasında bulunan Beyâbân isimli kasabaya uğradı. Bunun geldiğini haber alan ahâli, onu karşılamak üzere yollara döküldüler. O beldede bulunan ve ilim sahibi olan bir kimse, insanların buna hürmet ve alâka gösterdiklerini çekemeyip, hased etti ve karşılamaya çıkmadı. Hazreti Seyyid bu beldede birkaç gün kaldı. Bu günlerden birinde, hased eden o kimsenin bulunduğu mahalleye uğramıştı. O kimse yanına gelip, önceki halini bildirdi Fakat pişman olup tövbe ettiğini, özür dilediğini, şimdi çok sevdiğini söyledi. Bunun üzerine Burhâneddîn Muhakkık; “Madem ki, özür diledin. Buna karşılık sana mühim bir haber vereyim. Ramazan ayının üçüncü günü hamam yolunda seni öldürecekler. Ramazan’ın üçüne kadar olan bu birkaç günlük zaman içinde, ölüm hazırlığı ile meşgûl ol” buyurdu. O kimse bu söze çok hayret etti. Hakîkaten bildirilen günde, bildirilen yerde, o âlim zât öldürüldü.
Şöyle anlatılır: Seyyid Burhâneddîn’in huzûrunda Mevlânâ ( radıyallahü anh ) tahsilini tamamladıktan sonra, Hazreti Seyyid Konya’dan ayrılıp Kayseri’ye gitmeye karar verince, Mevlânâ, ayrılığa tahammül edemiyeceğini, gitmemesi için çok istirhâm etti. Fakat Seyyid hazretleri bu kararında ısrar etti. Mevlânâ, bu kadar ısrarına sebebin ne olduğunu suâl edince; “Öyle anlıyorum ki, yakında buraya Şems-i Tebrîzî gelecek. Senin bundan sonraki yükselmen, onun vasıtasıyla olacak. Sen artık ona havale olundun. Onun şefkat kanatları altında aşamadığın engelleri aşar, daha yüksek ma’nevî hâllere kavuşursun. O seni, tasavvufun en mahrem noktalarına çeker. Sen de ona aynı âlemi anlatırsın. Bu şekilde birbirinizi tamamlar ve yeryüzünün en büyük iki dostu olursunuz. Ben de Kayseri’ye gidip, ömrümün sonlarını orada geçiririm” buyurdu. Mevlânâ da, Kayseri’ye gitmeye kesin kararlı olan mübârek hocasını, hürmet ve edeble uğurladı. Daha sonraki senelerde de hocasını ziyâret etmeyi terk etmedi.
Rivâyet edilir ki, Seyyid Burhâneddîn yolda giderken, kaftanın eteği, bir tarafa hafif eğilmiş idi. Bunu gören bir genç, dalga geçmek maksadıyla; “Hey derviş! Bu ne biçim kaftandır?” dedi. O da; “Kaftana ne olmuş? Nesi var kaftanın?” deyince, genç; “Ne olacak, eğrilmiş” dedi. Gencin dalga geçtiği, kendisiyle alay ettiğini anlayan Hazreti Seyyid ona; “Bu mühim değil, sen benim kaftanın eğriliğine bakacağına, kendi ağzının eğriliği ile meşgûl olsan daha iyi edersin” buyurdu. Genç, tam bu sırada ağzının eğrildiğini hissetti. Sanki felç olmuş gibi oldu. Hatâsını anlayıp, derhâl Seyyid’in huzûruna koştu. Kendisinden özür dileyip affını istedi. Hazreti Seyyid, gencin özrünü kabûl edip ağzına şefkatle bakınca, gencin ağzı düzeldi. Eskisinden iyi oldu. Ya’nî ağzı, maddî ve ma’nevî bakımdan düzeldi.
Kayseri’de birgün, yol kenarında Allahü teâlânın muhabbetiyle kendinden geçmiş hâlde bulunurken, Moğol askerlerinden birisi, atını bunun üzerine sürüp kılıç çekti. “Hey kimsin? Necisin?” dedi. Askere karşı; “Allahü teâlânın huzûrunda bulunan birine karşı böyle söylemen uygun olur mu?” diye cevap verdi. Asker bunun heybetinden ve bu sözlerinden çok müteessir oldu. Derhal atından indi. Kendisinden özür dileyip gitti.
Zamanında bulunan evliyânın büyüklerinden ve önde gelenlerinden olan Seyyid Burhâneddîn Muhakkık ( radıyallahü anh ), devamlı olarak Allahü teâlâya ibâdet ve tâat ile meşgûl olur, bir an O’ndan gâfil olmazdı.
Devamlı olarak riyâzet ve mücâhede ederdi (nefsin arzularını yapmaz, nefsin istemediği, ona zor gelen şeyleri yapardı). Onbeş gün ağzına lokma koymadığı zamanlar olurdu. “Karnınızı aç bulundurunuz! Bunun için de çok oruç tutunuz! Çünkü oruç, hikmet hazinelerinin anahtarıdır. Oruç tutmak, kalb gözünün açılmasına, kalbin rikkate gelmesine sebeb olur. Ayrıca oruçlunun duâsı da Allahü teâlâ indinde makbûldür” buyururdu. Nefsinin isteklerini yapmamak için, kapıda köpekler için hazırlanan yemek artıklarının yanına gider, nefsine karşı; “Ey nefs, bana istediklerini yaptırıp, rûhumu emrin altına almak mı istiyorsun? Arzunun yerine gelmesini istiyorsan, önce yemek artıklarını yemen lâzım. Ya ye veya beni bu hâlimle kabûl et” diyerek nefeiyle mücâdele ederdi. Böylece nefsinin isteklerini hiç yapmaz. Onu rûhuna köle ederdi.
Seyyid Burhâneddîn hazretleri, birgün gusl abdesti aldı. Hizmetçisine; “Ecel şerbeti bir bardağa konulmuş bana verilmek üzeredir. Beni yıkamaları için sıcak su hazırla. Dışarıya çık, “Seyyid Burhâneddîn vefât etti!” diye seslen ki, cenâzemde hazır bulunsunlar” dedi. Sonra içeri, girip iki rek’at namaz kıldı. Sonra Allahü teâlâya niyaza başladı, “Ey hâzır ve nâzır olan Allahım! Bana bir emânet verdin. Nihâyet o emâneti benden geri alacaksın” dedi ve; “İnşaallah beni sabredenlerden bulacaksın.” (Saffât-102) meâlindeki âyet-i kerîmeyi okudu. Bundan sonra; “Yâ Rabbî! Seni ve Resûlünü çok seviyorum, sana kavuşmak arzum son haddîne ulaştı. Beni bu sevgime ve arzuma bağışla. Lâ ilahe illallah Muhammedün Resûlullah” dedi ve rûhunu teslim etti. Bu sırada hizmetçi dışarıda insanlara haber vermişti. Bu haber kulaktan kulağa duyularak, hemen etrâfa yayıldı. Kayseri bir anda ana-baba gününe döndü. Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmi’ye haber gönderildi. Burhâneddîn Muhakkık hazretleri, yıkanıp kefenlendi. Defin işleri hâlledildi.
Diğer taraftan Mevlânâ hazretleri, hocasının vefât ettiğini haber alır almaz, derhâl yola çıkıp Kayseri’ye geldi. Hocasının kabri başında Kur’ân-ı kerîm okuyup, mübârek rûhuna hediye etti. Seyyid hazretlerinin kitaplarını Mevlânâ’ya teslim ettiler. Bu kitaplar’arasında, kendisinin hazırladığı “Makâlât” isimli eseri de vardı.
Mısır’da yetişen evliyânın büyüklerinden. Nesebi Hazreti Hüseyn vasıtasıyla Peygamber efendimize ( aleyhisselâm ) dayandığı için seyyiddir. Lakabı Burhâneddîn olup, temiz silsilesi şöyledir: İbrâhim bin Ebü’l-Mecid bin Ali bin Muhammed bin Ebü’n-Neccâr bin Zeynel’âbidîn bin Abdülhâlık bin Muhammed bin Muhammed Kâsım bin Abdülhâlık bin Mûsâ Kâzım bin Ca’fer-üz-Zekî bin Ali bin Muhammed Cevâd bin Ali Rızâ bin Mûsâ Kâzım bin Ca’fer-i Sâdık bin Muhammed Bâkır bin Zeynel’âbidîn bin İmâm-ı Hüseyn bin Emîr-ül-mü’minîn Ali’dir (r.anhüm). Seyyid İbrâhim, 633 (m. 1236) senesi Şa’bân ayının otuzuncu gecesi, Nil nehrinin batısındaki Düsûk köyünde doğdu. 676 (m. 1277) senesinde veya 693 (m. 1293) senesinde vefât ettiği bildirildi.
Zamanının âlim ve evliyâsından Muhammed bin Hârûn, Seyyid İbrâhim’in babası Ebü’l-Mecid hazretlerini nerede görse hürmeten ayağa kalkardı. Bir müddet sonra bu âdetinden vazgeçti. Sebebi sorulduğunda; “Önceleri, Ebü’l-Mecid’in temiz sulbünden zamanın evliyâsının büyüklerinden olacak bir çocuğun doğacağını anladım. Bu çocuğun nûru Ebü’l-Mecid’de idi. Bu nûra hürmeten, onu görünce ayağa kalkardım. Fakat şimdi bu nûr, Ebü’l-Mecid’den hanımına intikâl etmiş bulunmaktadır” buyurdu.
Seyyid İbrâhim Düsûkî doğduktan bir gün sonra idi. Halk, o gün Ramazân-ı şerîf olup olmadığı husûsunda tereddüt içindeydiler. Hilâlin görünüp görünmediği husûsunda, Muhammed bin Hârûn’a gidildi. O da keşf yoluyla Seyyid Burhâneddîn’in doğduğunu anlayıp, gelenlere buyurdu ki: “Dün gece mübârek bir çocuk dünyâya geldi. Gidin, onun süt emip emmediğini öğrenin.” Annesi evliyânın büyüklerinden Ebü’l-Feth Vâsıtî’nin kızı Seyyide Fâtıma hanım idi. Gidilip sorulduğunda, muhterem vâlidesi üzgün bir şekilde; “Bugün fecr vaktinden beri hiç emmedi” dedi. Durum Muhammed bin Hârûn’a bildirildiğinde buyurdu ki: “Seyyide Fâtıma hanım üzülmesin. Akşam olunca çocuğu emer. Ramazân-ı şerîfin birinci günü olduğu için, çocuk emmemiştir.” Böylece Ramazan’a girildiği anlaşılmış oldu.
Seyyid İbrâhim Burhâneddîn, “Hakâyık” isimli eserinde anlattı ki: “Hem babamın sulbünde, hem de annemin rahminde iken, Allahü teâlâ bana pek çok lütuf ve ihsânlarda bulundu. Doğduğum zaman hilâlin göründüğü daha anlaşılmamış iken, o gün Ramazan’ın başladığını insanlara müjdeledim. Bu benim dünyâya gelişimin ilk kerâmetiydi. Altı yaşıma gelince, Allahü teâlâ, bana yüce âlemde, olan şeyleri gösterdi. Sekiz yaşımda iken, Levh-i mahfûzu ve onda olan şeyleri müşâhede ettim (gördüm). Dokuz yaşımda, semâ ve onda olan şeylerin sırrını çözdüm. Fakat asıl olanlar, ondört yaşımda iken oldu. Bunlar, Rabbimin bana sonsuz ihsânlarından birkaçıdır. Bu ihsânlarından dolayı Allahü teâlâya hamd ederim.”
Seyyid İbrâhim Burhâneddîn Düsûkî; Necmüddîn Mahmûd İsfehânî’den, o da Mahmûd Tûsî’den, o da Abdüssamed Nazarî’den, o da Ali Şîrâzî’den, o da Şihâbüddîn-i Sühreverdî’den ilim öğrendi ve feyzlerinden istifâde etti. Ayrıca Abdürrazzâk hazretlerinin de teveccühlerine kavuştu. Ebü’l-Hasen-i Şâzilî’den ilim öğrendi. Abdüsselâm bin Meşiş hazretlerinin rûhâniyetinten feyz aldığı gibi, Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) rûhâniyetlerinden vasıtasız olarak feyz aldı.
Seyyid İbrâhim Burhâneddîn Düsûkî hazretlerinin elinde, dünyâ bir yüzük gibiydi. Kalb gözüyle dünyânın her tarafını görür, çok şeye vâkıf olurdu. Melekût âlemine çıktığı bildirildi. Birçok kerâmetleri görüldü.
Hayatta iken de, vefâtından sonra da kerâmetleri dillerde dolaştı, İnsanların kalbindeki gizli husûsları keşfedip haber veren Allah adamlarının önde geleni idi. Pekçok âlim, velî ve kadı, onun talebesiydi. Arabca, Farsça, Süryânice, İbrânice ve diğer dillerle konuşurdu. İlm-i ledünne mazhar, makamı yüksek ve râsih ilme sahip evliyâdandı.
Birgün Seyyid İbrâhim Düsûkî’yi imtihan etmek niyetiyle, yedi âlim yola çıktı. Onlar Düsûk nahiyesi yakınlarına varınca, İbrâhim Düsûkî, talebelerinden birini bunlara gönderdi. Talebe, kendisini Seyyid İbrâhim Düsûkî’nin gönderdiğini, geri dönmelerini istediğini bildirdi. İmtihan için gelenler biraz tereddüt ettiler. O anda kendilerini bir sahrada buldular. Uzun müddet burada perişan bir hâlde kaldılar. Yiyecek birşey bulamayıp ot yediler, üzerlerindeki elbiseleri eskidi, lime-lime olup dökülmeğe başladı. Böyle büyük bir zâtı imtihan etmek istediklerinden bu hâle geldiklerini anlayıp, pişman olup tövbe ettiler. Onların bu hallerine vâkıf olan Seyyid İbrâhim, talebesini tekrar onların yanına gönderdi. Talebe onlara; “Artık buradan gidiniz!” dedi. O âlimler etrâflarına bakınırken, bir anda kendilerini Seyyid Düsûkî’nin huzûrunda buldular. Seyyid hazretleri buyurdu ki: “Haydi hazırladığınız suâlleri söyleyin!” Onlar da; “Efendim, biz bir kabahat işledik. Bundan çok üzgünüz, affınızı ve bizi talebeliğe kabûl etmenizi istiyoruz” dediler. Seyyid İbrâhim Düsûkî de bunları affedip, talebeliğe kabûl etti.
Seyyid Düsûkî hazretleri, birkaç talebesini alış-veriş için şehre gönderdi. Şehirde talebeler, bir iftiraya ma’rûz kaldılar ve zâlim bir vâli tarafından zindana atıldılar. Talebeler mektûpla durumu hocalarına bildirdiler. Seyyid İbrâhim Düsûkî hazretleri, vâliye şu satırları yazıp gönderdi:
Gece okları ulaşır hedefe, Atılırsa huşû’ yayları ile Menzile kavuşmak için erler kalkar, Rükû’ ile beraber secdeyi uzatırlar.
Ellerini açıp Allaha, Gönülden ederler duâ, Ok yaydan çıkınca, Zırh bile etmez fayda.
Mektûp vâliye ulaşınca, arkadaşlarını topladı. “Şunlara bakın hele, hocaları bana bir mektûp göndermiş dedi ve ağır hakaretlerde bulunup, mektûbu okumaya başladı. Tam (Ok yaydan çıkınca) mısrasına gelince, bir ok gelip, vâlinin göğsüne saplandı. Hemen orada kıvranıp öldü. Vâlinin adamları, korku içinde mazlûmları hemen zindandan çıkarıp salıverdiler.
Nil’den bir timsah, bir çocuğu yutmuştu. Çocuğun babası Seyyid İbrâhim hazretlerine başvurdu. Çocuğunu kurtarması için yalvardı. Bunun üzerine Seyyid Düsûkî bir müddet teveccühden sonra, Nil kıyısına gitti ve timsaha çocuğu sağ olarak geri vermesini emr etti. Timsah nehirden çıkıp, bu kerâmeti görmek üzere orada toplanan kalabalığın gözü önünde çocuğu sâlimen ağzından çıkardı.
Seyyid İbrâhim Burhâneddîn Düsûkî, “Gavs-ı a’zam” ismi verilen evliyâlığın en yüksek makamlarına kavuştu, ömrünü hep Dîn-i İslâma hizmet etmekle geçirdi. İnsanların doğru yola kavuşması için çok çaba gösterdi. Geceleri uyumaz, sabahlara kadar ibâdetle, cenâb-ı Hakka kırık bir kalb ile yalvarmakla geçirirdi. Gündüzleri talebelerine ders verirdi. Sünnet olduğu için öğleden önce bir miktar uyuyarak kaylûle yapardı. Ömrünün sonlarına doğru, talebelerinin büyüklerinden birine; “Ezher Câmii’nde ders vermekle meşgûl bulunan kardeşim Mûsâ Düsûkî’ye git. Selâmımı söyle ve zâhirinden önce bâtınını temizlesin. Gurûr, kibir, hased, ucb gibi bütün kötü huylardan kalbini muhafaza etsin” buyurdu. Talebe derhâl yola çıkıp, hocasının emrini kardeşine ulaştırdı. Kardeşi o anda ders veriyordu. Dersini yarıda bırakıp, sür’atle Düsûk’a gitti. Fakat ağabeyinin, seccade üzerinde Allahü teâlânın rahmetine kavuşmuş olduğunu gördü. Seyyid İbrâhim Burhâneddîn, kıymetli eserler yazmıştır. En meşhûr eseri “El-Hakâik” adlı kitabıdır.
Seyyid İbrâhim Burhâneddîn Düsûkî hazretlerinin, hasta kalblere şifâ olan pek kıymetli sözleri vardır. Bunlardan ba’zıları şunlardır:
“Ey gözümün nûru evlâdım, önce içindeki nefis denilen ejderi öldür! Yüzünü toprağa sür! Hatâ ve isyanını kabûl ve i’tirâf et ve işlediğin hatâ dolu ibâdetlerinin yüzüne çarpılmasından kork!”
“Allahü teâlâ, kullarının kalbine nazar eder. O hâlde ey insanlar! Kalblerinizi temiz ve pak tutunuz! Onu cilâlandırınız! Güzel ve parlak ediniz! Orada yalnız ihlâs ve doğruluk bulunsun!”
Talebesi olmak isteyen birine; “Ey oğlum, tövbe etmek istersen, bu husûsta laubali olma. Tövbeyi oyuncak sanma, yalnız dil ile “Tövbe ettim yâ Rabbî” demek yetmez, (ya’nî hem dil ile tövbe etmeli, hem de haramları ve yasak olan şeyleri yapmamalıdır.) Tövbe nasıl olur bilir misin? Kulun, kalbini Allahdan başka birşey ile meşgûl etmemeye, tövbe etmesi ile olur. Bu hâsıl olursa, tövbe makbûldür.”
“Hak teâlâ ve tekaddes hazretlerinin izzet ve celâli için yemîn ederim ki, Kur’ân-ı azîmüşândan her harfin kendine has ma’nâları vardır. Onun bu ma’nâlarını ins ve cin tefsîr etmekten âcizdir. Yaratılmışların hepsi bir araya gelseler, yalnız “Be” harfinin ma’nâsını çözmeğe güçleri yetmez.”
Birgün talebelerine; “Hak teâlâ neyi emir buyurmuşsa onu işlemenizi, neden nehy etmişse ondan kaçınmanızı istiyorum” buyurdu.
“Müslüman, dilini İslâmiyetin men ettiği şeylerle kirletmemelidir.”
“Seven sevilir, hor gören hor görülür.”
“Allahü teâlâya itaat edene, insanlar itaat eder.”
“İlim, kulluğun gerçek ma’nâsını anlamak ve Hakka tam kulluk etmek içindir.”
“Gıybet; yalancıların meyvesi, fâsıkların ziyâfeti, kadınların sakızıdır.”
“Cenâb-ı Hak şu kimseleri sever: iffetli ve kalbi temiz olanı, elini fenâlıktan men edeni, dilini gıybetten ve lüzumsuz sözden koruyanı, edeb yerine sahip olanı, iyilik, ikram ve ihsâna koşanı, dâima Allahü teâlâyı hatırlayanı, affetmeyi seveni.”
“Kişinin Rabbine kavuşması için, O’nun uğrunda vücûdundaki yağların eriyip, ciğerlerinin parçalanması gerekir. Kalbin, fânî arzulara karşı meyletmemesi lâzımdır. Ancak bu şekilde olduktan sonra aradan perdeler kalkar. Perde kalkınca da, ilâhî hitâb duyulur ve Levh-i mahfûzdaki işâretler okunur. Pek gizli ma’nâlar bile kendiliğinden çözülür.”
“Ey talebelerim! Bizim yolumuzun esâsı, zarurî olan ile yetinmektir. Sonsuz se’âdeti arzu ediyorsanız, Allahü teâlâdan başkasına muhtaç olmamayı beğeniniz.
Bu yola girenin gıdası kanâat olmalı, ihlâs ile göz yaşı akıtmalıdır. Kalbe, mahlûkâta karşı acıma duygusu gelinceye kadar oruç tutmalıdır. İşte o zaman insan, kalb huzûru ile ibâdetlerini yapar, Kur’ân-ı kerîmin hakîkatlerini anlayıp, ondan istifâde edebilir.”
“Tasavvuf yoluna girmiş olan talebelerin sermâyesi muhabbet ve teslimiyettir. Muhalefeti bırakmalı, hocasının bütün emirlerini, onun arzu ettiği şekilde yapmalıdır.”
“Talebe, hocasından müsâade almadan konuşmamalıdır. Eğer hocası orada hazır değilse, ma’nevî olarak ondan izin istemelidir. Zira her bakımdan rehberi olan hocası, talebesinin bu gibi şeylere riâyet ettiğini gördüğünde onu çok sever, kısa zamanda hedefe ulaştırır.”
“Bir kimse dînimizin emir ve yasaklarına uymaz ise, benim öz oğlum dahî olsa, onu evlâdlığıma kabûl etmem. Her kim dînin emir ve yasaklarına uyar, ilmiyle amel ederse, en uzak memleketten bile olsa, o benim evlâdımdır.”
“Hiçbir kimse, bütün insanları sevip onlara şefkat göstermedikçe ve ayıpları olursa onları örtmedikçe kemâle eremez, olgun bir insan olamaz.”
“Allahü teâlâya muhabbet et ve muhabbete vesile ol ki, yerdekiler ve göktekiler de sana muhabbet etsin. Allahü teâlâya itaat et ki, insanlar ve cinler de sana itaat etsin. Cenâb-ı Hakka muhabbet ve itaat edene, Allahü teâlâ ikramlarda, ihsânlarda bulunur. Denizler onun için donup, sular ona yol olur. Hava emrine amade olur.”
Bir talebesine nasihatinde buyurdu ki: “Uygun olmayan yerlere gitmekten çok sakın, oralara girip çıkanlara da dikkat et. Müslüman kardeşinden yersiz birşey görürsen, ona iyi muâmele etmeye gayret et, iyi geçin. Onun durumuna düşmekten pek sakın. Senin en iyi, en yakın dostun; özü, sözü doğru olandır. O böyle kaldığı müddetçe, onu koru.”
Yine talebelerine şöyle buyurdu: “Ey evlâtlarım ömrünüz her geçen gün azalmakta, eceliniz yaklaşmaktadır. Birgün bu üzerinde yaşadığınız dünyâ dürülecek, kıyâmet kopacaktır. Hergün amel defterinizi hayırlı işlerle doldurmaya bakınız. Böyle yapanlara müjdeler olsun. Amel defterlerini, yasaklardan kaçmayarak günahlarla dolduranlara da yazıklar olsun. Vakitlerinizi isrâf etmeyiniz. Zamanlarınızı boşa geçirmeyip değerlendiriniz. Yoksa pişman olursunuz. Duânızın kabûl olmasını istiyorsanız, helâlden yiyiniz ve müslüman kardeşleriniz hakkında yersiz söz etmekten dilinizi tutunuz.”
Hadîs, târih ve fıkıh âlimi. Künyesi Ebü’l-Kâsım olup ismi, Ubeyd bin Muhammed bin Abbâs bin Muhammed’dir. 622 (m. 1225 z) yılında bugünkü Siirt şehrinde doğdu. Doğum yerine nisbetle Si’ridî denildi. Dîn-i İslama hizmetlerinden dolayı Takıyyüddîn ve Müfid-ül-Kâhire lakabları verildi. 692 (m. 1293) yılında Kâhire’de vefât etti. Zekâsının parlaklığını anlayan babası, ona küçük yaşta dinimizin temel bilgilerini öğrettikten sonra Bağdad’a götürdü. Bağdad’da Müstensıriyye Medresesi’ne başladı. Cemâleddîn Yûsuf bin Abdürrahmân İbn-il-Cevzî’den ders aldı. Genç yaşta babası ile birlikte, yaklaşan Moğol tehlikesinden kurtulmak ve ilim tahsil etmek için hocasının arzusuna uyarak Mısır’a göç etti. Mısır’da, Ali bin Muhtâr Âmivî, Hasen bin Dinar Sâig, Yûsuf bin Müctelî, İbn-i Mukayyer, İbn-i Revâh, Reşid bin Mesleme, Udde, Hibetullah bin Muhammed bin Makdisî, Hâmza-i Gazâlî ve torunu gibi bir çok âlimlerden ilim öğrendi. İskenderiyye ve Şam’a seyahat etti. Allahü teâlânın dinini öğrenmek ve Resûlullahın ( aleyhisselâm ) yolunda olabilmek için durmadan çalıştı. Yüz bin hadîs-i şerîfi râvîleri ile birlikte ezberledi. Hadîs rivâyet eden âlimler hakkında geniş bilgi sahibi oldu. Güzel ahlâkı, eşsiz ilmi, cömertliği, bitmez-tükenmez gayreti, ihlâsla ibâdet etmesiyle insanlara örnek oldu. Ömrünü Allahü teâlânın dinini öğrenmek ve öğrendiklerini yaymakta geçirdi. Birçok talebe yetiştirdi. İbn-i Zâhirî ve oğlu Osman, Mes’ûd bin Ahmed bin Mes’ûd Harisi ve oğlu İmâm Şemseddîn, Yûsuf bin Abdürrahmân Mezzi, Halebi, Berzâlî, İbn-i Sâme ve daha birçok âlim kendisinden ilim öğrendi.
Birçok kıymetli eserin yazarı olan Ubeyd bin Muhammed Si’ridî’nin “Meşihât-ül-Kâdı İbn-il-Cevzî” ve “Es-Sırr-ül-masûn âmâ yükâlü inde feth-ül-hasûn” adlı eserleri bilinmektedir.
Kelâm, mantık, usûl ve Şafiî mezhebi fıkıh âlimi. Künyesi, Ebü’s-Senâ olup ismi, Mahmûd bin Ebî Bekr bin Hamid bin Ahmed’dir. 594 (m. 1198) yılında Azerbaycan’da Urmiye şehrinde doğdu. Doğum yerine nisbetle Urmevî denildi. Tenûhî ve Dımeşkî nisbet edildi. Sirâcüddîn lakabı verildi. 682 (m. 1283) yılında Konya’da vefât etti.
Memleketinde ve yakın çevresinde ilk tahsilini tamamlayan Sirâcüddîn Ebü’s-Senâ Urmevî, Musul’da Kemâlüddîn bin Ali’den ilim öğrendi. Bir müddet Şam’da ikâmet etti. Daha sonra Konya’ya gitti. Konya’da Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmi, Sadreddîn-i Konevî gibi büyük âlimlerle sohbet etti. İlk önce Konya kadılığına, daha sonra da Kâdı’l-kudâtlığa ta’yin edildi. 652 (m. 1254) senesinde Konya’deki meşhûr Karatay Medresesi’ni yaptıran Celâleddîn Karatay’ın vakıflarının vakfiyesini, 678 (m. 1279) yılında Sâhib Atâ Fahreddîn Ali’nin çok sayıdaki vakıflarını ihtivâ eden vakfiyesini, Kâdîl-kudât sıfatiyle kaleme alıp tasdik etti. Bilhassa Konya’nın Karamanoğulları tarafından kuşatılması esnasında, şehrin müdâfaa edilmesine dâir verdiği fetvâ ile, halkın birlik olup şehri müdâfaa etmesine vesile oldu.
Birçok talebe yetiştirip, insanlara ilim öğreten Sirâcüddîn Urmevî’nin talebeleri arasında, Safiyüddîn Muhammed bin Abdürrahîm Urmevî gibi meşhûr âlimler de vardı.
Anadolu Selçuklu Devleti’nin Kâdı’l-kudâtı olan Sirâcüddîn Ebü’s-Senâ Mahmûd Urmevî tarafından kaleme alınan, Sivas’ta Sâhib Atâ tarafından yaptırılan Gök Medrese’nin vakfiyesinin giriş kısmı şöyledir: Hamd ve sena cenâb-ı Hakka mahsûstur. Allahü teâlâ, insan oğlunu imâna götüren, akıl ve vuzûha sevkeden ilim ile diğer mahlûkât üzerine üstün ve şerefli kıldı. Onlar da, âlemdeki nefsleri, ufuklardaki sağlam kılınan gerçekleri müşâhede ettiler. Hayy ve Kayyûm olan Allahü teâlâyı maddelere benzetmekten ve zamanla münâsebetten takdis ve tenzih ettiler. Bu sebeple rûhları irfan nûrları ile parlaklık kazandı. Şüphe korkusundan kurtulup, îmân ve inanç rahatlığına erdiler. Allahü teâlâdan başka hakîki ma’bûd olmadığına, O’nun bir olduğuna, ortağı, benzeri ve yardımcısı olmadığına inanır, Muhammed aleyhisselâmın, O’nun Cennet ni’metleri ile müjdeleyen ve Cehennem azâbı ile korkutan, kulu ve elçisi olduğuna şehâdet ederim. Cenâb-ı Hak O’na, Ehl-i beyt ve Eshâbına ve halifelerine salât ile selâm buyursun.
Unutulmamalıdır ki: Dünyâ zevale makrûn bir cevlângâh, ya’nî, kısa bir zaman için uğranılacak bir yerdir. Onu sevmek, vahim ve korkunç bir azaptan ve büyük tehlikeye düşmekten başka birşey değildir. Cenâb-ı Hak, va’dinde durmayanı, tehdidini yerine getirerek mahveder. Cenab-ı Hak, dünyâyı geçici bir hayat için yaratmış olup, ebedi bir karargah değildir. Bu dünyâ, sermâyesi ancak farz olan ibâdetler, yapılan iyilikler, makbûl olan sadakalar ve cenâb-ı Hakka yaklaştıran hayırlı işler, güzel huylar, yüce ilimler, faziletler, nefsi, cimrilik ve hasedden temizleme, eza ve minnetle irtibâtı olmayan sadaka ve ihsânlardan, ya’nî, yalnız Allahü teâlânın rızâsı için yapılan amellerden ibâret bir ticâret yeridir. Akıllı kimse, geçici sermâyesini, şiddetli ve ebedi azapların bulunduğu âhıret için sarfeder. Her kim âhıret için çalışır ise âli makamları, yüksek dereceleri elde eder. Dünyânın geçici süslerine, gönül alıcı yaldızlarına aldanır ise, bâkî ni’metlerden, yüksek derecelerden mahrûm olur. Bu dünyâ, akıllının çiftliği, gâfil ve câhilin ziyan edeceği bir yerdir. Dünyâda Allahü teâlânın emir ve yasaklarına uyan, âhırette azaptan kurtulur, emir ve yasaklara muhalif olan da kaçacak yer bulamaz. Akıllı kimse, ekilecek bir tarla gibi olan şu dünyâda, Allahü teâlânın emir ve yasaklarına riâyet eder. Resûlullaha ( aleyhisselâm ) tâbi olursa, bu arada isrâfa kaçmadan sadaka da verirse; verdikleri, ecrin en büyüğü ve azığın en verimlisi olarak âhırette karşısına çıkar.
Cenâb-ı Hak, Mevlânâ Sultân-ı a’zam, Hakân-ı Arab ve Acem meliklerinin büyüğü, Allahın arzının sultânı, beldelerinin koruyucusu, kullarının yardımcısı, evliyâsının hürmetkarı, düşmanlarının amansız hasmı, İslâm ve müslümanların dayanağı, âsilerin ve azgınların imha edicisi, kâfir ve müşriklerin amansız düşmanı, Ebü’l-Feth Keyhüsrev bin Sultan Gıyâseddîn Keyhüsrev bin Emîr-il-mü’minîn Sultan Alâeddîn Keykûbâd’ın devletini dâim ve saltanatını kâim, doğu ve batıda devletini üstün, askerlerini, yardımcılarını mensûr ve muzaffer buyursun.
Cenâb-ı Hak, Sâhib-i a’zam düstûr-i muazzam, zamanın âsafı, âlemin ıslâh edicisi, dünyâ işlerini tedvin edici, adâlet ve insafı neşredici, İslâmiyetin tatbikçisi, zayıfların sığınağı, kalbi yanıkların yardımcısı, ülkelerin dayanağı, doğu ve batıda, uzakta ve yakında bulunan meliklerin, emirlerin ve vezirlerin iftiharı, devletin, dinin, doğruluğun yardımcısı, sultanların sağ eli, her türlü güzellik vasıflarının babası ve zirvenin pırlantası Ali Bin Hüseyn bin el-Hâc Ebû Bekr Konevî’nin (Sâhib Atâ’nın) Allah onun günlerini ve ikbâlini dâim kılsın, işlerini ve ahvâlini kötülüklerden korusun.
Sultan Keyhüsrev. Sâhib Atâ’yı vezir yaptı. İşte bu Sâhib Atâ, herkesin Allaha döneceğini, O’na dönüş yolunun korkunç hâller, âfetler ve felâketlerle dopdolu olduğunu, yol hazırlığının çok lâzım olduğunu, mal ve mülkün geçici olduğunu, ancak, hayrata sarf edip Allah yolunda harcamakla malın bakî olacağını, iyiliğin kötülüğü yok ettiğini, cenâb-ı Hakkın faizle malı yok edip sadaka ile arttırdığını idrâk etti. Bu sebeple Sâhib Atâ, cömert elini hayrat ve hasenata uzattı. Elini böbürlenmekten âri olarak sevâblara açtı. Öyle ki, Allah yolunda sarf ettiği himmetleri ve Allahın rızâsı uğrunda harcadıkları, cömertlik ve kerem payesinin üstüne çıkmış; Ma’ân, Hâtem, Nu’mân, Kays bin Âsım gibi cömertlikleri ile târihe geçmiş kişileri gölgede bırakmış, zamanın halkına vermekle Allahü teâlânın rızâsını kazanmayı ve Cennetteki yüce makamlara nail olmayı arzu etmiştir.
Adı geçen Sâhib Atâ, âleme ibret nazarıyla baktı. Sonucu, basiret erbâbının düşündüğü gibi düşündü. Bu sûretle zamanı, zaman değil, adetâ bir tufan buldu. Öyle ki; kılıç, kemiyet ve keyfiyet hududundan çıkmış, ulemânın yokluğu ile âlem yok olmağa, Allahdan korkan kişilerin ortadan kalkması ile güzel huylar yok olmağa, evliyânın yokluğu ile muhkem bir bağ olan ilim müesseseleri harâb olmağa yüz tutmuş ve ilmin pazarı dağılmış, şimşekleri yağmursuzlaşmış, yarıkları, gedikleri büyümüş, açılmış. Çünkü parlak ve şa’şaalı milletin, memleketlerini mütecaviz kâfir eller istilâ etmiş, nihâyet medreseler, ma’bedler harâb, âlimler, âbidler helak olmuş. Hâl böyle olunca, ilmin düşen bayraklarını kaldırmayı, unutulan din bilgilerini, sünnet-i seniyyeyi ihyâ etmeyi murâd etti. Vakfiyede yazılı kavl-i ilâhinin ma’nâsı veçhile, hayır ve hidâyet isteyenlerin hidâyete nail olacağına, inâyet dileyenlerin de, arzusuna kavuşacağına inanarak, cenâb-ı Haktan hayır, hidâyet ve inâyet dileyip, Sivas beldesi içinde, kale kapısı karşısında, ilim adamlarının oturmalarına mahsûs yazlık ve kışlık odaları, bir abdestliği, biri sağ, diğeri sol tarafta iki minaresi, girişinde bir mescid bulunan Medrese-i Sâhibiyye-i Fahriyye nâmıyla meşhûr, binası muhkem ve avlusu geniş bir medrese bina etti. Suyunu akıttı ve bu medresenin hâricinde bir de Dâr-ı Ziyâfet (Misâfir evi) yaptırdı. Bundan sonra adı geçen Sâhib, adı geçen medreseyi müslüman fakîhler, âlimler, talebeler, fakirler, seyyîdler ve şerîflere vakfedip, fıkıh ve bunu tamamlayıcı ilimlerin ve dînî hükümlerin tahsili için onlara mesken kıldı!” dedikten sonra, medresede vazîfe alabilecek olanların husûsiyetlerini, alacakları maaşları, yapacakları işleri yazmakta, vakıf giderlerini karşılayacak olan gelirin nereden sağlanacağı tek tek ifâde edilmektedir.
Mu’înüddîn-i Çeştî’nin talebelerinin büyüklerinden. İsmi Hamîdüddîn, künyesi Ebû Ahmed, lakabı Sultân-ı Târikîn’dir. Nisbeti Sa’îdî, Nâgûrî, Sevâlî’dir. Cennetle müjdelenmiş olan Âşere-i mübeşşereden Sa’îd bin Zeyd’in soyundandır. Hind âlimlerinin önde gelenlerinden idi. Uzun bir ömür sürdü. “Delhi’nin fethinden sonra, orada müslümanların evinde ilk dünyâya gelen benim” demiştir. Hâce Mu’înüddîn-i Çeştî’nin zamanında, Nizâmeddîn-i Evliyâ’nın zamanına kadar yaşamıştır. 673 (m. 1274) yılı Rabî’ul-âhır ayının yirmidördüncü günü vefât etti. Kabri Nâgûr’dadır.
Hamîdüddîn Sûfî, dünyâyı terketmede, âhırete yönelmede pek gayretli idi. Hâce Mu’înüddîn-i Çeştî hazretlerinin sohbetlerinde ve derslerinde yetişti. Mütevâzi bir hayat sürerdi. Nâgûr nahiyesinin Seval köyünde bir arazisi vardı. Burayı kendisi eker, çoluk çocuğunun nafakasını buradan te’min ederdi. Behâüddîn Zekeriyyâ Mültânî ile ve Ferîdüddîn-i Genc-i Şeker ile mektûplaşmıştır.
Birgün Mu’înüddîn-i Çeştî, Hamîdüddîn’e; “Sen dünyâ ve âhırette muazzez ve mükerrem olmayı istermisin?” buyurdu. Hamîdüddîn; “Kulun isteği olmaz, Mevlanın isteği olur” dedi. Ondan sonra Hâce Mu’înüddîn, Hâce Kutbüddîn’e de hitâbla aynı sözleri söyledi. O da cevâbında; “Kulun ihtiyârı, ya’nî isteği yoktur, hüküm olunan sizin ihtiyârınızdır” diye arz etti. Bunun üzerine Mu’înüddîn-i Çeştî buyurdu ki; “Dünyâyı terk eden, âhıreti düşünmeyen Sultân-ı târikin, ya’nî terk edenlerin sultânı Hamîdüddîn Sûfî’dir. Bu günden sonra lakabı, Sultân-ı târikin kaldı. Hamidüddîn-i Sûfî, Behâüddîn Zekeriyyâ’ya yazdığı bir mektûbunda buyuruyor ki: “Âlimlerimizin söz birliği ile, nassların ve hadîs-i şerîflerin beyânına göre, dünyâ ve dünyalıklar Allahü teâlânın rızâsına kavuşmaya mânidir. Allahü teâlâ ile kul arasında perdedir.”
Hamîdüddîn-i Sûfî’nin eserleri ve mektûbları çoktur. Kitaplarının en meşhûru “Usûl-üt-tarîkat” adlı eseridir. Bu eserinde buyuruyor ki:
“Yüzünü yüce makama çevirenler, Allahü teâlâya yönelenler üç sınıftır. Fâtır sûresi otuzikinci âyetinde meâlen; “Kullarımızdan seçtiklerimizin kimi nefslerine zulm edicidir, kimi kötülüğü ve iyiliği müsavî gidendir, kimi de Allahın izniyle iyiliklerde ileri geçenlerdir” buyuruldu. Ya’nî özürlüler, şükürlüler ve fâniler. Özürlüler, ya’nî hastalar, Allaha îmân ve tevhîdi. İkrar ettikten sonra, huzûra hâzır olarak gelmemiş, gelmişse geç ve yavaş gelmişlerdir. Acele edin hitabından gâfillerdir. Şükürlüler, imân ve ikrârla beraber gelmişlerdir. Fâniler, “Ben sizin Rabbiniz değil miyim?” hitabını hatırında tutup, cevâbında; “Evet dediler” hitabını unutmayanlardır. Bu âlemde da’vetten önce ezelî hitâb hükmüne, Hakkın cevâbına icabet etmiş, başlangıçta nihâyetteki sırlara tâlib olmuşlardır. Bunlardan çokları, gizli gitmişlerdir. Kimse onların nâmını ve nişanını bilmemiştir. Birkaç kişi bilmişlerse, Resûl-i ekrem efendimizin bildirmesi ile bilmişlerdir. Yoksa onların nâmını ve nişanını kimse bilemezdi. Bilinenlerden biri Emîr-ül-mü’minîn Hazreti Ebû Bekr-i Sıddîk’tır. Biri, Emîr-ül-mü’minîn Ali Mürtezâ’dır ki, baliğ olmadan önce da’veti kabûle elverişli idi. Biri de Üveys-i Karni idi. Eğer Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) bildirmeseydi, onun ismi hiçbir kitapta bulunmaz, nişanı hiçbir deftere yazılmazdı. Biri de Selmân-i Fârisî’dir ( radıyallahü anh ).”
Hamîdüddîn-i Nâgûrî buyurdu ki: Tasavvufun ilk mertebesi ilimdir. Zîrâ ilimsiz amel doğru olmaz, ikinci mertebesi ameldir. Zîrâ amelsiz, niyetin varlığı olmaz. Üçüncü mertebe niyettir. Düzgün niyet olmalıdır. Çünkü düzgün niyet olmazsa, amel bâtıl olmaktan kurtulamaz. Dördüncü mertebe sıdktır. Sıdk lâzımdır ki, sıdksız aşk yüzünü göstermez. Beşinci mertebe aşktır. Aşk (muhabbet) lâzımdır ki, aşksız Allahü teâlâya yönelmek doğru olmaz. Altıncı mertebe teveccühdür. Teveccüh lâzımdır, zira onsuz tasavvuf yolunda ilerleme olmaz. Yedinci mertebe tasavvuf yolunda bulunmak lâzımdır ki, tasavvuf yolunda ilerlemeden perdeler açılmaz. Sekizinci mertebe perdenin açılmasıdır. Zîrâ perde açılmadan maksad yüz göstermez. Tasavvuf yolunda ilerlemenin başlangıcı, iki dünyâdan kurtulmaktır. Maksad, senin kalmamandır. “Allahdan başka herşey helak olucudur.” Bunu şimdiden çok oku. Önüne bir yol kondu; ince ve uzundur. Sana bir ömür verildi; karanlık ve kısadır. Bu kısa ömürde, bu uzun yolu yürümen emredildi. “Dünyâ tamamen karanlıktır.” buyurulmuşsa da, dünyâ karanlığında sana inâyet, yardım semâsından bir ay ışığı verildi. “Halkı zulmet içinde yarattı. Sonra onlara nûrundan saçtı. Allah, göklerin ve yerin nûrudur. Yeryüzü, Rabbinin nûru ile ışıklandı” buyurulmuştur. Kalk! Acele et! Bu ay ışığını büyük kazanç bil. Sana verilen kısa ömrü, geçmiş bil! Kendini ölülerden biri say! ölmemişsen de, öleceğini bil ve dâima kalbinde şu beyti bulundur. Beyt:
Bir canım vardır ve o elbette gidecektir. Senin yolunda gitsin, bu hepsinden iyidir.
Ama efendiye bak ki, gaflet yatağında hareketsiz, derin uykuya dalmış, uyumaktadır. Fakat vaktiyle seviyorum demiş, muhabbet da’vâsında bulunmuştu. Muhabbet da’vâsında bulunup da, gece olduğu zaman mahbûbuyla beraber olmayanı yalancılar defterine yazarlar. Hadîs-i kudsîde; “Muhabbetimi iddia edip de bensiz uyuyan yalan söylemiştir.” buyuruldu.
Sultân-ı Târikîn’e sorulan ba’zı suâllere şöyle cevap verdiler.
Cevap: Dönmek demek, hayâtında döneceği yeri bilmek, hicabları, perdeleri anlamak, bağlılık ve alâkaları bilmek ve o âleme karşı içinde bir sevgi, bir aşk hâsıl olmak ve şevki yardımcı bulup, perdeleri aradan kaldırmak, alâka ve bağları kesmek, yüzünü varlıklardan çevirmek ve yaradana dönmek ve her makamın hakkını gereği üzere yerine getirmek ve her makama âit bölümleri de o makamda îfâ etmek ve tabiî ölümden önce hakiki ölümle ölmektir. Böyle yaşarsa ve böyle ölürse, kendi aslına döner ve kavuşur.
Suâl: Dünyâ nedir?
Cevap: Allahtan gayri herşey dünyâdır. Senin nefsin alçak ve aşağıdır. Nefsine yakın olan herşey dünyâdır. Bugün, dünyâ senin nefsine yakındır, yarın âhıret. Bu ma’nâda şöyle demişlerdir:
Bugün, akşam, dün ve yarın, Dördü bir, siz yalnız varın.
Yarın, inanıyoruz ki bize şöyle denecek: “And olsun, sizi, ilk defa nasıl çırılçıplak yaratmışsak, onun gibi yapayalnız ve teker teker huzûrumuza gelirsiniz” (En’âm-94). Ya’nî madem ki işin sonu bu olacaktı, önceden niçin bunu bilmediniz. Bunu bilip, tercihini bu yönde yapan ne bahtiyar kişidir. Zîrâ dünyâ nefsin evidir ve dünyalıklar onun harb âletleridir. O kendi evinde rahat durmakta, arkadaş ve dostlarından da yardım beklemektedir. Rûh ise bu âlemde kendi arkadaş ve akrabalarından uzak kalmış, aslını unutmuştur, ilâhî bir yardım gelmedikçe, ondan bir iş, bir fayda gelmez.
Suâl: ilâhî yardım kime gelecek?
Cevap: Kim için hazırlanmış, kim için iştenmişse...
Suâl: Allahü teâlâ mutlak olarak cömerttir ve feyzi dâimidir. Böyle olduğu hâlde, niçin insanlar arasında feyz almakta ayrılık vardır?
Cevap: Gördüğün bu ayrılık, feyzde ve feyz verende değildir. Kabûlde ve kabûl edendedir.
Suâl: Dediniz ki, feyzin gelmesi farksızdır. Fakat kabûl edendedir. Bu farkı nereden biliriz?
Cevap: Taşla toprağın ayrılığı gibidir. Birinin aslı saf, diğeri bulanıktır. Maddesi, aslı saf olan, vasıtasız kabûl eder. Bu ise Peygamberlerin rûhlarıdır. Ya’nî böyle olmayanlara feyzi kabûl etmeleri için vâsıtaya muhtaçtırlar. İster bu vâsıta Peygamberler, ister evliyâ, ister hükemâ ve râsih ilimli âlimler, ister mücâhede ve riyâzet olsun. Maddesi, aslı bulanık olan hiçbir vâsıta kabûl etmez. Her ne kadar ba’zısı taklidle kabûl etse de, hakîkate kavuşamaz.
Suâl: Maddesi bulanık olanlar, kendilerinin irâde ve istekleri ile mi böyle olmuşlardır?
Cevap: irâde ve isteksiz, ağaçtan bir yaprak düşmez ve yerden bir ot bitmez.
Suâl: O hâlde mahlûkattaki hikmet nedir ki, ba’zısı saf ve tek maddeden, ba’zısı bulanık ve karışık maddelerden yaratılmıştır?
Cevap: Allahü teâlâ fâil-i muhtârdır. Dilediği gibi yapar. O’na kimse karışamaz. Yapması, yaratması illetsiz ve sebepsizdir. Hiç kimsenin niçin ve nasıl demeğe hakkı yoktur. Enbiyâ sûresi yirmiüçüncü âyetinde meâlen; “Allahü teâlâya yaptıklarından sual olunmaz, kullar ise yaptıklarından sorumludurlar” buyuruldu. Birini ezelde (ileride yapacaklarından dolayı) yakınlık ve ikrama lâyık bildi ve bildiği gibi yapar, birini ise bunun aksi bildi ve yaptı. Zulm etmedi. Sen elini buraya uzatma ve himmet ayağını göklerin üzerine at. Rubai:
Dünyâ hoş değil, yürü, ukbâyla hoş ol. Peki sana kim dedi dünyâyla hoş ol? Yüksek himmetinde yükselir rızkın, ikisini bırak mevlâylâ hoş ol.
Cevap: Bidâyettekilerin dîni, kaçmak ve yapışmaktır. Günahlardan kaçmak, tâate, iyiliklere yapışmaktır. Ortadakilerin dini, kesilmek ve rahatlamaktır. Dünyâdan kesilmek, âhıretle rahatlamaktır. Sabıkların dini, teberrî ve tevellîdir. Allahtan gayri her şeyden teberri, ya’nî uzak durmak ve Allahü teâlâ ile tevellîdir, ya’nî Allahü teâlâyı sevmektir. En’âm sûresi doksanbirinci âyetinde meâlen; “Sen, Allah de, onları bâtıl dedikodularında bırak, oynayadursunlar” buyuruldu.
Suâl: Bu îzâha göre dinler farklı oldu?
Cevap: Din birdir ve farksızdır. Senin gördüğün bu ayrılık, insanın ayrılığı olup, dînin ayrı olması değildir. Zîrâ din, her hâlde birdir. Bu her üçünün yüzü bir tarafadır. Ama bunu kalb gözü ile bakan görür. Bekâra sûresi yüzonbeşinci âyet-i kerîmesinde meâlen; “Nereye yönelirseniz, Allahadır” buyuruldu.
Suâl: Mademki, O vardır, O’ndan başkası yoktur; emir ve yasaklar kimedir?
Cevap: Halk ve emir O’nundur. Emîr kendi emri üzerine, yasak da halkı üzerinedir. Yoktur demedik, belki herşey O’nunladır dedik.
Suâl: Dînin ve dünyânın ne olduklarını anladık. Şimdi Cennet ve Cehennemin ne olduklarını bize bildir.
Cevap: Cennet ve Cehennem, senin amellerindir. Zilzal sûresinin yedi ve sekizinci âyetlerinde meâlen; “Zerre kadar iyilik eden onun mükâfatını görecek; zerre mikdârı kötülük işleyende, onun cezasını görecektir.” buyuruldu. Bugünkü amelinden, yarın sana şekiller verilecek. İyi ameller etmişsen, onlara uygun iyi sûretler önüne getirecekler.
Suâl: Yol nedir ve menzil nedir, bize bahseder misiniz?
Cevap: Allahın yardımı ve izni ile derim ki, hangi yol ve menzilden suâl ediyorsun? Zâhir ehlinin mi, bâtın ehlinin mi yolundan ve menzilinden?
Suâl: Her ikisinden?
Cevap: Zâhir ehlinin yolu ve menzili; nefsten ve maldan kurtulmak ve Cennete girmektir. Tevbe sûresi yüzonbirinci âyetinde meâlen; “Allahü teâlâ, mü’minlerin canlarını ve mallarını, Cennet kendilerinin olmak karşılığında satın almıştır” buyuruldu. Batın ehlinin yolu ve menzili; mâsivâdan kurtulmaktır. Müzzemmil sûresi sekizinci âyetinde meâlen; “Herşeyden kesilerek O’na kulluk et” buyuruldu. Bu, vahdetin en yüksek derecesine çıkmakla mümkündür. Necm sûresi kırkikinci âyetinde meâlen; “Elbette nihâyet, Rabbine gitmektir” buyuruldu.
Suâl: Mülkün sahibi nerededir ki, kalb yüzünü O’na çevirelim?
Cevap: Nerede değildir ki? “Nereye yönelirseniz, Allahadır” âyet-i kerîmedir. Dünyâ ve âhıret nasîbinden vaz geçip mert olmak ve nefsin lezzetlerinı terk etmek lâzımdır ki, nerede bulunursa, O’nunla olsun. Nereye giderse, O’nunla gitsin. Ne söylerse O’nunla söylesin, ne ararsa O’nunla arasın. Sakın, O’nun senden uzak olduğunu sanma! Belki sen ondan uzaksın. Sen, sensiz sende yok olursan, başkasına açılmıyan kapı sana açılır ve sana, seninle maksad gösterilir.
Suâl: Hâk teâlâ Settâr’dır. Yarın bu bir avuç toprağın perdesini yırtar mı?
Cevap: Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Haya örtüsünü çıkarıp atanın gıybeti yoktur.” Ya’nî günâhı önemsemiyen fâsıkların fıskı söylense gıybet olmaz. Bu hadîs-i şerîfi herhalde anladın. Bu murâd ediliyor. Anlamadıysan, bilesin ki yarın iş, buradakinin aksine olacak. Dış, iç olacak, iç de dış. Yüksek alçağa, alçak yükseğe karşılık olacaktır. Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) buyurdu: “Kıyâmet günü zâlim, küçük karınca sûretinde haşr olacaktır.” Kıyâmette rezil olmamak için, kalbini nasûh tövbesi ile süsle! Çünkü dünyâda rezil, rüsvâ olmak, âhırette rüsvâ olmaktan ehvendir.
Suâl: Peygamberimiz ( aleyhisselâm ) buyurdu: “Ölüm keffârettir.” Ölüm günahlara keffâret olunca, âhıret rüsvalığının ma’nâsı nedir?
Cevap: Günah vardır ki, ölümle affedilir. Günah vardır ki, kabirde kalmakla affedilir. Günah vardır ki, kabir azâbı ile affolur. Günah vardır ki, Cehennem ateşini görmedikçe ve Cehennem ateşi onu yakmadıkça hiçbir şeyle affolmaz. Buradan o kadar nûr götürmelidir ki, bu nûr. Cehennem ateşini söndürsün ve; “Geç ey mü’min, nûrun ateşimi söndürüyor” desin.
Hindistan’da Bedâyûn şehrinde yetişen evliyânın büyüklerinden. İsmi, Şeyh Şâhî Mûytâb Bedâyûnî’dir. Kaynak eserlerde doğum ve vefât târihlerine rastlanamıyan Şâhî hazretleri, altıncı asrın sonları ile yedinci asrın başlarında yaşamıştır. Kâdı Hamîdüddîn Nâyûrînin derslerinde yetişti. Kâdı Nâgûrî buna; “Şâhî rûşen-zamîr (Gönlü aydınlık)” derdi. Onu me’zûn edip, zamânın büyük âlimlerinden Mahmûd Mu’îndüz’ün sohbetlerine gönderdi. Oraya giden biriyle haber gönderip; “Bizim Şâhî’ye hırka verip kendisini me’zûn etmemiz uygun olmuş mu? diye sordu. Bu soruya karşılık o da; “Biz, sizin yaptığınız herşeyi beğeniriz” diye cevap verdi. Şeyh Şâhî, ilim öğrenmekteki aşk ve gayreti ile kısa zamanda yetişip, büyük âlimlerden, zamanında bulunan evliyânın önde gelenlerinden oldu. Etrâfında toplanan talebelere ders okutmaya başladı. Herbiri ilim âşığı olan talebelerini çok sever, onlara ve herkese şefkat ve merhamet gösterirdi. Bir defasında talebeleri dışarıda güneş altında bekliyorlardı. Beklemeleri uzun sürünce, terlemeye ve terleri toprağa damlamaya başladı. Bu hâli farkeden Hâce Şâhî ( radıyallahü anh ) hacamatçıyı (kan alan kimseyi) çağırmalarını istedi. “Onu ne yapacaksınız?” diye suâl edildiğinde; “Talebelerimden akan ter kadar benden kan almasını istiyeceğim” buyurdu.
Birgün talebeleri ile birlikte bir yere gittiler. Gittikleri yerde talebeler, yemek olarak pirinç ve süt pişirdiler. Yemek hazırlanıp önüne getirildiği zaman Hâce Şâhî yemeğe nazar etti. (baktı) ve; “Bu yemekte hıyânet kokusu vardır, biz bundan yiyemeyiz” buyurdu. Talebelerin hepsi hayret edip; “Bizden hiç birimiz hıyânet etmemiştir.” dediler. Pirinç ve sütü pişiren iki kişi Hazreti Hâce’nin huzûruna geldiler, dediler ki: “Efendim! Sütü pişirirken süt köpürmüştü, taşacaktı. Mecbûr kalıp, taşmaması için sütten bir miktar alıp içtik, şimdi ise bu kabahatimize pişman olduk, özür dileriz.” Hâce Şâhî, “Yemek, dostlarımızın (talebelerimizin) önüne gelmeden, o yemekten yiyen hıyânet etmiş olur. Fakat, madem ki siz özür diliyorsunuz, pişman oluyorsunuz, öyleyse affettim” buyurdu.
Hâce Şâhî, gayet mütevâzi, alçak gönüllü idi. Kendisini birşey yapmaktan, âciz, zavallı görürdü. Şöyle anlatılır: Nizâmüddîn Ebü’l-Müeyyed’in bir rahatsızlığı vardı. Hâce Şâhî’ye gelerek kendisine himmet etmesi, derdine çâre bulması için yalvardı. O da özür dileyip; “Siz bizim büyüğümüzsünüz. Biz nasıl olur da size himmet edebiliriz?” buyurdu. Nizâmüddîn; “Elbette bize duâ ve himmet etmeniz lâzımdır” diye ısrar edince, Hâce Şâhî ( radıyallahü anh ) duâ etti ve Allahü teâlânın izni ile Nizâmüddîn’in rahatsızlığı geçip, sıhhatine kavuştu.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Ahbâr-ül-ahyâr sh. 55İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ ŞEKER GENC (Ferîdüddîn Mes’ûd)
Hindistan’da yetişen Çeştiyye evliyâsının büyüklerinden. Ferrûh Şah Kâbilî neslinden, Celâleddîn Süleymân’ın oğludur. Baba ve annesi şerefli asîl ailelerden olup, nesebi Hazreti Ömer’e ulaşır. 569 (m. 1174) yılında Hindistan’da Delhi’de dünyâya geldi. 664 (m. 1265) senesi Muharrem’in 5. günü 95 yaşında Mültan’da vefât etti. Türbesi, günümüze kadar ziyâretgâh olup, onu sevenler kabrini ziyâret ederek, rûhâniyetinden feyz almaktadır. Türbesi, bilhassa, vefâtının sene-i devriyesi olan Muharrem ayının beşinci gününde, Pakistan’ın ve Hindistan’ın çeşitli şehirlerinden gelen binlerce ziyâretçi ile dolup taşmaktadır.
Ferîdüddîn Genc-i Şeker’in dedesi ve babası Afganistan’taki siyâsi durumlar yüzünden Hindistan’ın Mültan yakınındaki bir köye yerleştiler. Genc-i Şeker’in babası burada, Hazreti Abbâs bin Abdülmuttalib’in soyundan, çok bilgili ve mübârek bir zât olan Mevlânâ Vecîhüddîn Hicvandî’nin kızı olan Bibi Gülsüm Hâtun ile evlendi. Babası Celâleddîn Süleymân’in bu evlilikten üç oğlu ve bir kızı oldu. Erkek çocuklarından Ferîdüddîn Genc-i Şeker doğuştan velî idi.
Ferîdüddîn Mes’ûd, daha doğmadan kerâmet gösterdi. Anasının karnında gösterdiği kerâmet şöyle anlatılır. “Annesi Ferîdüddîn Mes’ûd’a hâmile iken, birgün komşusunun ağacından izinsiz erik koparmak istedi. Fakat karnındaki bebek öyle bir karın ağrısına sebeb oldu ki, bu ağrı annesini erik toplamaktan vazgeçirdi. Doğumundan iki sene sonra, annesi ona; “Sevgili oğlum! Seni beklerken asla haram yemedim” dedi. Ferîdüddîn Mes’ûd gülümsiyerek; “Ama anneciğim, komşunun ağacından izinsiz erik toplamak istemiştin de, sana ağrı vererek mâni olmuştum” diyerek, annesinin şaşkın bakışları altında evden dışarı çıktı. O güne kadar oğlunun hâlinden ve o andaki cevâbından, annesi onun birgün büyük bir velî olacağını anladı.”
Doğduğu gün gösterdiği kerâmeti şöyle anlatır: “Ferîdüddîn Mes’ûd, Şa’ban ayının 29’u ile Ramazan ayının birinci günü arasındaki gece doğmuştu. Şa’bân’ın yirmidokuzuncu gecesinin bulutlu olması sebebiyle Ramazan hilâlini görememişler ve ertesi gün oruç tutup tutmamak konusunda tereddütte kalmışlardı. Ferîdüddîn’in babası Cemâleddîn Süleymân’dan fetvâ sormaya geldiler. O da; “Hilâlin görünmesinde bir şüphe varsa, oruca başlamak uygun değildir” dedi. O esnada bir zât ortaya çıktı. Bu mevzûda onun fikrini sorduklarında; “Niye merak edip şüphede kalıyorsunuz? Bu gece Cemâleddîn Süleymân’ın evinde bir çocuk doğdu ki, zamanın kutbu olacaktır: Eğer çocuk bu gece yarısından sonra annesinin sütünü almadıysa, bilesiniz ki, hilâl görünmüştür ve Ramazan ayı bugün başlıyacaktır” dedi. Nitekim seher vakti Cemâleddîn Süleymân’ın evine gidip, bu zâtın sözlerinin doğru olup olmadığı hakkında annesine sorduklarında, öğrendiler ki, yeni doğan bu bebek, gece yarısından sonra annesinin sütünü almamıştı. Bunun üzerine oradakiler oruca başladılar. Daha sonra o gün; Mültan’dan ve diğer yerlerden hilâlin göründüğü ve o günün Ramazan olduğu haberi geldi. Ramazan ayı boyunca bu minik bebek, gündüz annesinin sütünü hiç emmedi. Sâdece iftar zamanı birinden, sahur zamanı da diğer memesinden emiyordu.”
Ferîdüddîn Genc-i Şeker hazretleri kendisini ilim ve tasavvufa verip, evliyâlık yolunda ilerlemek için çok gayret gösterdi. İslâmın ma’rifet bilgilerini Hindlilere öğreten, feyzlerini bu kıt’a müslümanlarına sunarak, onlara çok büyük hizmet eden Hâce Mu’înüddîn-i Çeştî hazretlerinin halîfesi Kutbüddîn-i Bahtiyâr’ın bereketli feyzleri ile yetişmişti. Hocası Kutbüddîn-i Bahtiyar ile karşılaşması şöyle anlatılır: Genc-i Şeker’in Mültan’daki tahsili sırasında, Kutbüddîn-i Bahtiyar Mültan’a geldi. Namaz kılmak için Ferîdüddîn-i Mes’ûd’un bulunduğu câmiye girdi. O sırada Ferîdüddîn-i Mes’ûd kitap okuyordu. Kutbüddîn-i Bahtiyar onu görür görmez, onun halinden ve kalb gözüyle fark ettiği istisnai özelliklerinden hayli etkilendi. Kutbüddîn hazretleri ona; “Ey genç ne okuyorsun?” diye sordu. O da; “Nâfi okuyorum” dedi. Kutbüddîn ( radıyallahü anh ); “İnşâallah bu kitap, senin için nâfi (ya’nî fâideli) olur” buyurdu. Bu sözdeki tatlılık ve yapılan duâ çok hoşuna gitti. Görünüşündeki heybet, onun büyük bir zât olduğunu gösteriyordu. Ferîdüddîn, o zâtın ellerini öpüp, talebeliğe kabûlünü istirhâm etti. O da kabûl etti. Bundan sonra ona çok bağlanıp, ondan ayrılmadı. Herşeyden el çekip, büyük bir muhabbetle ona tâbi oldu. Kutbüddîn hazretleri ise ona, dinî ilimleri okumasını, araştırmasını, tahkîk etmesini işâret buyurup, aynı zamanda tasavvuf ile de meşgûl olmasını teşvik etti. Böylece, hem zâhirî ilimlerde ve hem de bâtınî ilimlerde yükselmesini, iki kanatlı olmasını sağlamak istedi. Ferîdüddîn, hocasının nasihatlerini can kulağıyla dinleyip tatbik etti. Nefsinin tezkiyesi ile uğraştı. Bu uğurda çok gayret etti. Her zorluk ve şiddete katlandı. Hocası Mültan’da kaldığı müddetçe, derslerini hiç kaçırmadı. Hocası Kutbüddîn-i Bahtiyar tekrar Delhi’ye döneceği sırada, Ferîdüddîn Genc-i Şeker de beraber gitmek istedi. Hocası ona, tahsilini tamamlaması için çeşitli memleketlere seyahat etmesini söyledi. Bunun üzerine Genc-i Şeker, Gazne, Bağdad, Sevastan, Bedahşan, Kudüs, Mekke ve Medine’ye ilim öğrenmek için gitti. Aradan beş sene geçtikten sonra, hocası Kutbüddîn ve onun hocası Mu’înüddîn hazretleri ile Delhi’de bir araya geldiler. Feridüddîn, bu iki büyük zâtın yüksek makamlarının âşığı olduğundan, onlara olan muhabbet ve bağlılığı daha çok arttı. Kendisindeki aşk istidâdın yüksekliği, fazlalığı sebebiyle, bu iki büyük zât, yetişmesi için kendisine kucak açtılar. Husûsi ihsânlarla yüksek derecelere kavuştu. Mu’înüddîn hazretleri bir çok defa; “Feridüddîn, yuvası Sidret-ül-müntehâda bulunan bir kartaldır” buyurmuştur.
Hocası, Kutbüddîn-i Bahtiyar Kâkî el-Ûşî, kerâmet ve yüksek firâseti ile vefâtının yaklaştığını anlayıp, kendisine vekîl, yerine halife olacak zâtın Feridüddîn olduğunu bildiren haber ve eşyalarla, bir talebesini ona gönderdi. Bu günlerde Feridüddîn hazretleri de hocasını rü’yâda görüp, kendisini Delhi’ye çağırdığını anlayınca hemen yola çıktı. Yolda, kendisine haber getiren talebe ile karşılaştı. Delhi’ye geldiler. Hocasının vefâtını öğrenince, elem, üzüntü ve dert içinde hocasının cenâze namazını kıldı. Sonra kendisine bırakılan hırka, sarık ve nalinleri giyip, hocasının makamına oturdu. Çeştiyye yolunun rehberi oldu. İnsanları irşâda başladı. Bu sırada, Bedreddîn-i Gaznevî isminde birisi, Kutbüddîn hazretlerinin vefâtından sonra vekîl olarak yerine geçecek zâtın kendisi olduğunu bildirerek, bu haksız iddiayı insanlar arasına yaydı. Genc-i Şeker ( radıyallahü anh ), bu hâle çok üzülüp, Acûzân isimli beldeye gitti. Oranın ahâlisi müslüman değildi. Orada küçük bir kulübeye çekilip uzlete devam etti. Konuşup sohbet edecek kimse bulunmadığından, insanlar arasına karışmazdı. Kulübesinde ibâdet ve tâat ile meşgûl oluyordu. Oranın ahâlisi, zamanla Ferîdüddîn hazretlerinin kulübesine yönelir bir hâl aldılar. bu zâta çok muhabbet ettiler. Kendisinde bulunan güzel ahlâka hayran olup, îmân edenler oldu. Zamanla çoğaldılar. Böylece İslâmın girmediği bir yerde, İslâmın emir ve yasaklarına uyan, Ehl-i sünnet i’tikâdını kabûl eden bir İslâm cemiyeti hâsıl oldu. Yirmibeş sene kadar orada ibâdet, tâat ve irşâdla meşgûl olup, yalnız Acûzân halkı değil, artık Pencab kabileleri de irşâd dâiresinin içine girdi. O havası, suyu iyi olmayan yerde, o sert tabiatlı kişileri, sabırla, sıkıntı çekerek yumuşatıp, İslâmın güzel ahlâk sınırları içine çekti. Sözleri kılıçtan te’sîrli oldu. Huzûrunda şehzâde ile dilenci bir tutulurdu. Bir mal verseler almaz, fakirce yaşamayı tercih ederdi. Onun bu hâlini gören binlerce insan müslüman oldu. Sâdece civar kabilelerden onaltısı toptan İslama girdi.
Feridüddîn Genc-i Şeker, bu dünyâya, Allahü teâlâya muhabbet ve bağlılık içinde geldi. O hâlde de vefât etti. Vefâtından birkaç gün önce, talebelerinden olan Şems Dâbîr, Nizamî’nin meşhûr Farsça mesnevisinden Ferîdüddîn Genc-i Şekere bir beyt okudu. Bu beyt, Genc-i Şeker’i kendinden geçirdi. Kendine gelince gömleğini Şems Dâbir’e verdi. Büyük velî, sonraki günlerde tam bir suskunluğa büründü. Sâdece Kur’ân-ı kerîm okumak ve namaz kılmak için konuşurdu. Talebeleri hastalandı zannettiler. Çağırılan doktoru kabûl etmedi ve o Emîr Hüsrev’in şu beytini tekrarladı: “Ey câhil hekim! Yatağımdan git. Aşk kurbanları için sevgiliye kavuşmaktan başka ilâç yoktur.” Genc-i Şeker’in, Muharrem ayının beşinde durumu ağırlaştı. Yatsı namazından sonra şuurunu kaybetti. Tekrar kendine geldiğinde, orada bulunanlara; “Yatsı namazını kıldım mı?” diye sordu. Oradakiler kıldığını söylediler. O tekrar abdest alıp; “Belki bir daha namaz kılmaya fırsat bulamam” diyerek nafile namaz kıldı. Sonra tekrar sekerât hâline geçti. Bir süre bu hâlde kaldıktan sonra, tekrar kendine geldi. Yine abdest alıp nafile namaz kılmak için namaza durdu. Secdede iken, duyulacak şekilde; “Yâ Hayyû, yâ kayyûm” dedi ve rûhunu teslim etti. O anda şöyle bir nidâ duyuldu: “Dost, dosta kavuştu.” Ferîdüddîn Genc-i Şeker’in vefât haberi Hindistan’da büyük bir yangın gibi yayıldı. Cenâzesi çok kalabalık oldu.
Kendi yerine, hocası gibi vefât edeceğini anladığı zaman, kendisine çok bağlı olan talebelerinin en yükseği Alâüddîn Ali Sâbir’i bıraktı. Bu büyük veli, hocası Genc-i Şeker hazretlerinin vefâtından sonra Delhi’ye gelip, Çeştiyye yolunu yaymaya çalıştı.
Genc-i Şeker’in ( radıyallahü anh ) vefâtından sonra geriye kalan beş oğlu ve üç kızının her birisi, saf kalbli, evliyâ yolunda yüksek derece sahibi temiz kimseler idi.
Kızlarından birini, talebelerinden ve “Esrâr-ül-evliyâ” kitabının yazarı olan Bedreddîn İshâk bin Ali bin İshâk Buhârî Dehlevî ile evlendirmişti. 692 (m. 1293) yılında vefât eden Bedreddîn İshâk Buhârî, Şeker Genc hazretlerinin pek kıymetli sözlerini, bahsi geçen “Esrâr-ül-evliyâ” kitabında güzel bir şekilde yazıp, çok kimsenin duâsına mazhar oldu. Genc-i Şeker’in ( radıyallahü anh ) soyundan gelenler, hâlâ mevcûd olup, kıymetlerini bilenler tarafından hürmet edilmekte, hatırları sayılmaktadır.
Genc-i Şeker’in sohbetlerine doyum olmazdı. Konuşmaları ve dersleri, sâdece talebelerini değil, en büyük düşmanlarını bile cezbeden tatlı sözlerle dolu olurdu. Allahü teâlânın kendisine verdiği yüksek makama rağmen hiç kibirlenmez, köylü okun, sultan olsun, herkesi eşitlikle, nezâketle ve güler yüzle karşılardı. Onu dinlemek şerefine kavuşanlar, tatlı sohbetinden hiç bıkmaz ve sıkılmazdı. Lakabı gibi tam bir şeker hazinesi idi.
Feridüddîn Genc-i Şeker, Allahü teâlâdan başka kimseden korkmazdı. Kalbi çok yumuşak olup, Allah korkusu ile doluydu. Allahü teâlânın korkusu, hayâtına hâkim idi. Kim ilâhi gerçeklerden bahsederse veya kendisi bunlardan bahsederken çocuk gibi ağlamaya başlar ve Allah korkusundan saatlerce baygın bir vaziyette kalırdı. Genc-i Şeker, Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) tam âşığı idi. Mübârek sözlerinden ve hayâtından bahsedildiği zaman, ekseriya ağlamaya başlardı. Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) sünnet-i seniyyesine sıkı sıkıya sarılır ve bütün müslümanlara da Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm ) sünnetine uymalarını nasihat ederdi. Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) vefâtından bahsedilen bir mecliste, Feridüddîn Genc-i Şeker derin bir nefes alarak; “Allahü teâlâ, bütün kâinatı O’nun için yarattığı Sevgili Peygamberini bu dünyâda tutmadığı, hâlde, benim ve sizin değeriniz nedir ki ve neyimize güvenip kendimizle övünürüz? Hayatta iken, kendimizi bizden öncekilerle karşılaştırmalı, gözlerimizden dünyâ hayatının yalancı maskesini sıyırmalı, kendimizi her an ölüme hazır tutmalıyız. Öyle ki, kıyâmet gününde yüzümüz kara çıkmasın” buyurdu.
Feridüddîn Genc-i Şeker canlı bir tevâzu timsâli idi. Kendisinden; fakir, acîz diyerek bahsederdi. Bu ifâdeleri sâdece konuşmaya mahsûs olmayıp, bütün yazışmalarında da kullanırdı. Genc-i Şeker’in talebeleri arasında güçlü sultanlar, tanınmış hâkimler ve zenginler de vardı. Bunlar, devamlı ziyâretine gelirdi. Hepsine karşı en ufak bir büyüklük veya küçüklük hissi vermeden muâmele ederdi. Genc-i Şeker çok misâfirperverdi. Dergâhına birgün bir sûfi geldi. Evde mısırdan başka yiyecek yoktu. Misâfiri çok sevdiğinden, Genc-i Şeker mısırları öğütüp un yaptı ve ekmek pişirdi. Sonra misâfirine ikram etti. O sûfi çok memnûn olarak: “Se’âdetine ve zenginliğine duâcıyım. Hayâtımın en değerli hazinesi olarak sakladığım ma’nevî zenginliğimi sana verdim” dedi.
Feridüddîn Genc-i Şeker’in çok zengin talebeleri olmasına rağmen, kendisi devamlı fakirlik içinde yaşadı, ömrünü basit bir çatı altında geçirdi. Kendisi ve yakınları günlerce aç kalmışlar, o civarın yabani bir ağacın yaprağını yıllarca yemişlerdi. Genc-i Şeker, borç almaktansa aç dolaşmayı tercih ederdi ve; “Bir borçlu, borçlu olduğu hâlde ölürse, kıyâmette alacaklısının önünde mahcûb olur. Borçlu ile kanâat arası, doğu ile batı kadar uzaktır. Sûfînin, ödünç almaktansa ölmesi daha iyidir” derdi. Birgün evde hiç tuz kalmamıştı. Talebesi Nizâmüddîn Evliyâ, hırkasını bakkâla rehin bırakıp, hocasına tuz almıştı. Genc-i Şeker hazretleri çorba kâsesine elini uzatıp bir lokma alır almaz, elinin ağırlaştığını hissedip geri çekti ve; “Bu yemek isrâf kokuyor” dedi. Nizâmüddîn Evliyâ korkudan titremeye başladı ve; “Bu yemeğin tuzu hâriç, hepsini her zamanki gibi ormandan topladık, ama tuzu borçla aldık” diye i’tirâfta bulundu. Bunun üzerine Genc-i Şeker, “O hâlde hiçbirimiz bundan yiyemeyiz. Borçla yemek yapıp yemek sûfilerin âdetine ve prensiblerine aykırıdır” dedi ve o yemeği fakirlere dağıttı. Feridüddîn Genc-i Şeker, yerde yatardı. Kıyafeti çok sâde ve yamalı idi. Bir keresinde gömleği yamanamayacak hâle geldiğinden, talebeleri ona yeni bir gömlek verdiler. Bunu giyince; “Bu yeni gömlekte eskisinin rahatlığı ve zevki yok” dedi. Feridüddîn Genc-i Şeker, kendisine verilen hediyelerin hepsini fakirlere dağıtırdı.
Genc-i Şeker herkesi sever ve bağışlardı. Kendisini öldürmeye gelen en azılı düşmanlarını bile bağışlar ve kimseyi sıkıntı içinde görmeye dayanamaz, derhâl yardım elini uzatırdı. Acûzân’da bir me’mûr, birgün Genc-i Şeker’den hükümetin ta’kibâtına karşı yardım istedi. Genc-i Şeker’in yumuşak kalbi anlatılanlara çok üzüldü. Vâliye bir mesaj yazarak; “Ferîd için bir iyilik yapın ve bu fakir arkadaşı cezalandırmayın” ricasında bulundu. Fakat vâli bunu dinlemedi, aksine o kişiyi daha da sıkıntıya soktu. Genc-i Şeker, vâliye kızacak veya kendi talebesi olan ve çok âdil bir insan olan sultâna bildirecek yerde, o kişiye haber göndererek; “Anlaşılıyor ki, sen de emrin altındaki insanların sıkıntılarına kulağını tıkamışsın” dedi. Vâli kabahatini anladı ve; “Evet! Ben katı kalbliyim, fakat bugün tövbe ediyorum. Bundan sonra kimseye sıkıntı vermiyeceğim” dedi. Bir zaman sonra da vâli me’mûrdan memnun oldu ve onu mükâfatlandırdı. Özür dileyerek, kimseye sıkıntı vermeyeceğini ifâde etmek üzere Genc-i Şeker’in dergâhına geldi. Böylece zâlimle mazlûmun davranışını, sâdece sevgi ve ihsân yoluyla düzeltmiş oldu.
Yine birgün dört sûfi gelerek, sebebsiz yere Feridüddîn Genc-i Şeker’e iftira etmeye, saçma sapan iddialarda bulunmaya başladılar. Büyük veli Genc-i Şeker, bunlara aldırış etmeden, onlarla tevâzu ile kibarca konuşmaya, onları memnun etmeye çalıştı. Ayrılmak istediklerinde, onlara belli bir yoldan gitmemelerini, onlar için bu yolun tehlikeli olacağını haber verdi. Onlar gittikten bir müddet sonra, Feridüddîn Genc-i Şeker orada hazır bulunanların merak nazarları altında ağlamaya başladı. Sonradan anlaşıldı ki, o sûfiler, onun ikâzına uymayarak, gittikleri yolda büyük bir fırtına sonunda helak olmuşlar. Genc-i Şeker ise bu talihsiz dervişlere acıdığı için ağlıyormuş.
Kendisine Şeker Genc denilmesi ile ilgili dört ayrı rivâyet vardır. Birinci rivâyet şöyledir: “Ferîdüddîn, Kutbüddîn-i Bahtiyâr’ın ma’nevî eğitimi altında iken, Ferîdüddîn’den yedi gün ard arda oruç tutması istendi. Oruç tuttuğu sırada birgün, hocasının yerleştirdiği Guzinî kapısındaki hücresinden çıkıp, Kutbüddîn-i Bahtiyâr’ın dergâhına giderken, yolda ayağı kaydı ve çamur dolu bir çukura düştü. Buradaki çamurdan bir miktar ağzına kaçtı. Allahü teâlânın lütfu ile, bu çamur, şeker hâline geldi. Hocasının huzûruna gelip bu durumu anlattığında, Hâce Kutbüddîn ona; “Çamur senin ağzında şeker hâline geldiğine göre, Allahü teâlâ seni tatlı bir kimse yapacak, halkın iyiliği için tatlı dilli olacaksın” dedi. Bu hâdiseden sonra, insanlar onu Şeker Genc diye anmaya başladılar. (Fârisîde genc, hazine demektir.)
İkinci rivâyet şöyledir: “Ferîdüddîn Mes’ûd sürekli olarak oruç tutuyor ve iftar zamanında orucunu açmak için yiyecek birşey bulamıyordu. Bir gece açlığı had safhasına ulaşınca, ağzına küçük taş parçaları koydu. Bunlar, bir anda şeker parçaları haline geldi. Bu haber hocasına ulaşınca; “Ferid bir şeker hazinesidir” dedi.”Feridüddîn Genc-i Şeker’in çok zengin talebeleri olmasına rağmen, kendisi devamlı fakirlik içinde yaşadı, ömrünü basit bir çatı altında geçirdi. Kendisi ve yakınları günlerce aç kalmışlar, o civarın yabani bir ağacın yaprağını yıllarca yemişlerdi. Genc-i Şeker, borç almaktansa aç dolaşmayı tercih ederdi ve; “Bir borçlu, borçlu olduğu hâlde ölürse, kıyâmette alacaklısının önünde mahcûb olur. Borçlu ile kanâat arası, doğu ile batı kadar uzaktır. Sûfînin, ödünç almaktansa ölmesi daha iyidir” derdi. Birgün evde hiç tuz kalmamıştı. Talebesi Nizâmüddîn Evliyâ, hırkasını bakkâla rehin bırakıp, hocasına tuz almıştı. Genc-i Şeker hazretleri çorba kâsesine elini uzatıp bir lokma alır almaz, elinin ağırlaştığını hissedip geri çekti ve; “Bu yemek isrâf kokuyor” dedi. Nizâmüddîn Evliyâ korkudan titremeye başladı ve; “Bu yemeğin tuzu hâriç, hepsini her zamanki gibi ormandan topladık, ama tuzu borçla aldık” diye i’tirâfta bulundu. Bunun üzerine Genc-i Şeker, “O hâlde hiçbirimiz bundan yiyemeyiz. Borçla yemek yapıp yemek sûfilerin âdetine ve prensiblerine aykırıdır” dedi ve o yemeği fakirlere dağıttı. Feridüddîn Genc-i Şeker, yerde yatardı. Kıyafeti çok sâde ve yamalı idi. Bir keresinde gömleği yamanamayacak hâle geldiğinden, talebeleri ona yeni bir gömlek verdiler. Bunu giyince; “Bu yeni gömlekte eskisinin rahatlığı ve zevki yok” dedi. Feridüddîn Genc-i Şeker, kendisine verilen hediyelerin hepsini fakirlere dağıtırdı.
Genc-i Şeker herkesi sever ve bağışlardı. Kendisini öldürmeye gelen en azılı düşmanlarını bile bağışlar ve kimseyi sıkıntı içinde görmeye dayanamaz, derhâl yardım elini uzatırdı. Acûzân’da bir me’mûr, birgün Genc-i Şeker’den hükümetin ta’kibâtına karşı yardım istedi. Genc-i Şeker’in yumuşak kalbi anlatılanlara çok üzüldü. Vâliye bir mesaj yazarak; “Ferîd için bir iyilik yapın ve bu fakir arkadaşı cezalandırmayın” ricasında bulundu. Fakat vâli bunu dinlemedi, aksine o kişiyi daha da sıkıntıya soktu. Genc-i Şeker, vâliye kızacak veya kendi talebesi olan ve çok âdil bir insan olan sultâna bildirecek yerde, o kişiye haber göndererek; “Anlaşılıyor ki, sen de emrin altındaki insanların sıkıntılarına kulağını tıkamışsın” dedi. Vâli kabahatini anladı ve; “Evet! Ben katı kalbliyim, fakat bugün tövbe ediyorum. Bundan sonra kimseye sıkıntı vermiyeceğim” dedi. Bir zaman sonra da vâli me’mûrdan memnun oldu ve onu mükâfatlandırdı. Özür dileyerek, kimseye sıkıntı vermeyeceğini ifâde etmek üzere Genc-i Şeker’in dergâhına geldi. Böylece zâlimle mazlûmun davranışını, sâdece sevgi ve ihsân yoluyla düzeltmiş oldu.
Yine birgün dört sûfi gelerek, sebebsiz yere Feridüddîn Genc-i Şeker’e iftira etmeye, saçma sapan iddialarda bulunmaya başladılar. Büyük veli Genc-i Şeker, bunlara aldırış etmeden, onlarla tevâzu ile kibarca konuşmaya, onları memnun etmeye çalıştı. Ayrılmak istediklerinde, onlara belli bir yoldan gitmemelerini, onlar için bu yolun tehlikeli olacağını haber verdi. Onlar gittikten bir müddet sonra, Feridüddîn Genc-i Şeker orada hazır bulunanların merak nazarları altında ağlamaya başladı. Sonradan anlaşıldı ki, o sûfiler, onun ikâzına uymayarak, gittikleri yolda büyük bir fırtına sonunda helak olmuşlar. Genc-i Şeker ise bu talihsiz dervişlere acıdığı için ağlıyormuş.
Kendisine Şeker Genc denilmesi ile ilgili dört ayrı rivâyet vardır. Birinci rivâyet şöyledir: “Ferîdüddîn, Kutbüddîn-i Bahtiyâr’ın ma’nevî eğitimi altında iken, Ferîdüddîn’den yedi gün ard arda oruç tutması istendi. Oruç tuttuğu sırada birgün, hocasının yerleştirdiği Guzinî kapısındaki hücresinden çıkıp, Kutbüddîn-i Bahtiyâr’ın dergâhına giderken, yolda ayağı kaydı ve çamur dolu bir çukura düştü. Buradaki çamurdan bir miktar ağzına kaçtı. Allahü teâlânın lütfu ile, bu çamur, şeker hâline geldi. Hocasının huzûruna gelip bu durumu anlattığında, Hâce Kutbüddîn ona; “Çamur senin ağzında şeker hâline geldiğine göre, Allahü teâlâ seni tatlı bir kimse yapacak, halkın iyiliği için tatlı dilli olacaksın” dedi. Bu hâdiseden sonra, insanlar onu Şeker Genc diye anmaya başladılar. (Fârisîde genc, hazine demektir.)
İkinci rivâyet şöyledir: “Ferîdüddîn Mes’ûd sürekli olarak oruç tutuyor ve iftar zamanında orucunu açmak için yiyecek birşey bulamıyordu. Bir gece açlığı had safhasına ulaşınca, ağzına küçük taş parçaları koydu. Bunlar, bir anda şeker parçaları haline geldi. Bu haber hocasına ulaşınca; “Ferid bir şeker hazinesidir” dedi.”
Üçüncü rivâyet: Hazinet-ül-asfiyâ kitabının yazarı, Tezkiret-ül-âşıkîn’den alarak şöyle rivâyet ediyor “Tüccârın biri, Mültan’dan Delhiye, şeker çuvalları yüklü bir deve kervanı götürüyordu. Şimdiki adı Pak Patan olan Acûzân’dan geçerken, Ferîdüddîn Mes’ûd, develerle ne taşıdığını tüccâra sormuştu. Tacir alay edercesine; “Tuz” diye cevap verdi. Bunun üzerine Ferîdüddîn; “Evet, tuz olabilir” diyerek tasdik etmişti. Tacir Delhi’ye ulaştığında, bütün çuvallardaki şekerlerin tuz hâline geldiğini görüp şaşkına döndü. Hemen Acûzân’a döndü. Derhâl Ferîdüddîn Mes’ûd’dan, develeri şeker taşıdığı hâlde, tuz taşıdıklarını söylemekle yaptığı edepsizlikten dolayı özür diledi. Ferîdüddîn Mes’ûd’da; “Eğer şeker idi ise, o hâlde şeker olsun” dedi. Tacir Delhi’ye döndü ve tuzların, Allahü teâlânın lütfu ile şekere döndüklerini görüp sevindi. Bundan dolayı ona Şeker Genc (Şeker hazinesi) dendi.”
Dördüncü rivâyet: “Ferîdüddîn Mes’ûd, mücâhede yaparken ve dağlarda gezerken, birgün çok susamıştı. Biraz su içmek için bir kuyunun kenarına gitti. Fakat kuyudan su çekecek ne bir kovası, ne de bir ipi vardı. Şaşkın ve çaresiz bir hâlde dururken, iki ceylanın oraya geldiğini ve suyun, kuyunun en üstüne kadar yükseldiğini gördü. Ceylanlar su için oradan ayrıldılar. Ferîdüddîn Mes’ûd kuyunun yanına varınca, su aşağı çekildi, Bu hâdiseyi görüp şaşırdığında; “Yâ Rabbî! Hayvanlara suyu verdin ama insanları sudan mahrûm etmenin bir sebebi vardır?” dedi. O anda ilâhî bir nidâ işitildi. Şöyle diyordu: “Hayvanlar bana ve benim rahmetime güveniyorlar ve suya, kavuşuyorlar. Ama sen, ipe ve kovaya güvendiğin için, sudan mahrûm kalıyorsun.” Bunu duyunca, Ferîdüddîn Mes’ûd çok üzüldü. Bir damla su içmeden, tövbe için kırk gün orucuna başladı. Bu oruçları bittiğinde, ağzına biraz toz aldı ve toz derhâl şekere döndü. Bu anda, şu ilâhi nidâ işitildi: “Yâ Ferid! Tuttuğun kırk gün orucunu kabûl ettik ve seni sevdiğimiz dostlardan biri olarak seçtik. Seni tatlı dilli, bağlılarımız arasına dâhil eyledik ve seni Genc-i Şeker yaptık.”
Menkıbelerinden ba’zıları şunlardır.
Şeyh Seyfüddîn ile karşılaşmasını kendisi şöyle anlatır: “Uzun seyahatler sırasında Buhârâ’ya da uğradım. Orada zamanın büyük evliyâsı Seyfüddîn Bâherzî ile karşılaştım. Beni dergâhına da’vet etti ve yanına oturttu. Yüzüme defalarca bakarak; “Bu genç zamanın büyük bir velisi olacak” dedi. Daha sonra sırtındaki siyah hırkayı bana verip, giymemi istedi. Ben de o hırkayı giyerek günlerce onların yanında kaldım. Hergün binden fazla insan, Seyfüddîn Bâherzi’nin yiyeceğini paylaşırlardı. Birgün bir kişi Seyfüddîn Bâherzî’nin huzûruna geldi ve; “Zenginim ama, son birkaç senedir ticârette zarara uğruyorum. Ayrıca sağlığım da bozuk” dedi. Seyfüddîn Bâherzî de; “Bir müslüman, malının zekâtını dürüstçe vermez, hasislik ederse, zarara uğrar. Hastalığa gelince, bu insanın îmânının kuvvetlendiğinin işâretidir” buyurdu.
Şeyh Celâleddîn Sühreverdî’nin, Genc-i Şeker’i ziyâret etmesi şöyle anlatılır: Genc-i Şeker Mültan’da ikâmet ederken, Celâleddîn Sühreverdî oraya geldi. Genc-i Şeker’in medhini duyarak, onu ziyâret etmeye gitti. Genc-i Şeker onu lâzım gelen hürmet ile karşıladı. Celâleddîn Sühreverdî de, elinde bulunan bir narı Genc-i Şeker’e verdi. Genc-i Şeker o anda oruçlu olduğu için, narı orada bulunanlara dağıttı. Celâleddîn Sühreverdî, Genc-i Şeker’in üzerindeki elbisesinin tamir edilemez derecede harâb olduğunu gördü. Celâleddîn Sühreverdî, imâ yoluyla yedi sene boyunca bir elbiseye bile sahip olamayan ve avret yerlerini sâdece uzun gömleği ile örten, Buhârâlı bir evliyânın kendisinin hikâyesini anlattı. Gayesi, Genc-i Şeker’in kanâatini övmek idi. Celâleddîn Sühreverdî oradan ayrıldıktan sonra, Genc-i Şeker, bir nar tanesinin yerde durduğunu gördü. Onu aldı ve akşam orucunu açmak için yedi. Bir taneyi yer yemez, ma’nevî âlemin yeni yeni manzaralarını görmeye başladığını fark etti. Narın hepsini kendisinin yemediğine pişman oldu. Hocası Hâce Kutbüddîn Mültan’a geldiğinde, Genc-i Şeker durumu hocasına anlattı. O da; “Bütün nardan sâdece senin yediğin bir tane, ilâhî sırların esrârını hâvi idi” dedi.
Genc-i Şeker’in annesinin vefâtı şöyle anlatılır: “Genc-i Şeker Acûzân’a tamamen yerleşince, annesini Hotval’dan getirtmek için, kardeşi Necibüddîn Mütevekkil’i gönderdi. Kardeşi, annesini ata bindirip, kendisi yaya olarak Acûzân’a doğru yola çıktı. Yolda, vahşî hayvanlarla dolu bir ormandan geçmek zorunda kaldılar. Yaşlı kadın, ormanda iken oğlundan su istedi. Necîbüddîn, annesini bir ağaç gölgesine bırakarak su aramaya gitti. Bir süre sonra, su ile beraber annesini bıraktığı yere geldiğinde annesini bulamadı. Ne kadar aradı ise bulamadı. Çok kötü bir vaziyette Acûzân’a döndü. Olanları abisine anlattı. Bunun üzerine Genc-i Şeker, talebelerini de kardeşiyle birlikte oraya gönderdi. Onlar da aradılar, bulamadılar. Necîbüddîn aramadan dönüşte, bir çantanın içinde bir kaç insan kemiği getirdi. Genc-i Şeker çantayı seccadesinin üzerine koydurdu. Fakat çanta açıldığında hiçbir şey görülmedi. Necîbüddîn Mütevekkil ise, kemikleri dikkatle sardığını ve sâlimen getirdiğini söyledi. Kemiklerin çantadan kaybolmasının ilâhi bir hâdise olduğu kabûl edildi. Bu olay üzerine, Genc-i Şeker, Allahü teâlânın takdîrine sığındı. Annesinin rûhuna Fâtiha okunmasını ve fakirlerin doyurulmasını istedi.”
Nizâmüddîn Evliyâ şöyle anlatır: “Birgün Ferîdüddîn Mes’ûd Genc-i Şeker, talebeleriyle bir mecliste otururken, birçok esrârlı işlerde usta olan bir yogi içeriye girdi. Gayesi uzun süredir şöhretini duyduğu velinin ma’nevî gücünü tesbit etmek idi. Genc-i Şeker’i görür görmez kendini yerde bulan yogi, kalkmak istediyse de kalkamadı. Genc-i Şeker ona başını kaldırmasını söyledi ise de, yogi ne başını kaldırabildi, ne de konuşabildi. Genc-i Şeker şiddetle ısrar edince, yogi büyük bir güçlükle başını kaldırdı ve titrek bir sesle; “Sizin heybetiniz beni o kadar etkiledi ki, konuşamıyorum” dedi. Bunun üzerine Genci Şeker orada bulunanlara hitaben; “Bu, kendi gücünün gurûru ile benim karşımda övünmeye gelmişti. Fakat Allahü teâlâ kibirlenmeyi asla sevmez. Kibrine tövbe etmemiş olsaydı, ölünceye kadar bu durumda kalırdı” buyurdu. Bu durumdan sonra, yogi ve adamları Ferîdüddîn Genc-i Şeker’in talebelerinden oldu.”
Nizâmüddîn Evliyâ yine şöyle anlatır: “Birgün Ferîdüddîn Genc-i Şeker’in yanına bir sûfi geldi. Genc-i Şeker ona birşey verdi ve gitmesini söyledi. Fakat o sûfi, Genc-i Şeker’in yanından uzun zaman ayrılmadı ve kullanmakta olduğu tarağı almak istedi. Bunun için Genc-i Şeker’i çok rahatsız etti. Sonunda dayanamıyan Genc-i Şeker ona; “Gidin beni rahatsız etmeyin. Allahü teâlâ seni cezalandırsın” dedi. O sûfî oradan ayrıldı ve yıkanmak için bir dereye girdi. Suya daldı ve bir daha çıkmadı.”
Yine birgün, Genc-i Şeker namaz kıldığı sırada, bir sûfî dergaha girdi Çok edebsizce ve ta’ciz edici bir şekilde Genc-i Şeker’e hitaben, yüksek sesle; “Nedir burada yaptığın sahte gösteri? Kendini bir ilah ilân ediyor ve insanları kendine ibadet ettiriyorsun” dedi. “Genc-i Şeker bu sûfîye çok kibar ve mütevâzi bir sesle; “Kardeşim, kendimi asla ilah ilan etmedim ve insanlara bana tapın demedim. Ben, Allahü teâlânın önemsiz ve mütevâzi bir kuluyum. Dilediğine şeref ve şöhret veren yalnız O’dur. Bu âcizin bütün şöhreti, Allahü teâlânın ihsânı sebebi iledir” dedi. Sûfî bu tatlı ve yumuşak sözler karşısında saygısızlığına pişman oldu, tövbe etti ve özür diledi. Bunun üzerine Genc-i Şeker onu affetti.
Ferîdüddîn Genc-i Şeker’in birçok kerâmetleri görüldü. Ba’zı kerâmetleri şöyle anlatılır: “Bir zaman Genc-i Şeker, Bağdad’da Şihâbüddîn Sühreverdî ile kalıyordu. Şihâbüddîn Sühreverdî, çok şiddetli bir diş ağrısına tutuldu. Feridüddîn Şeker’den, bu ağrının geçmesi için duâ etmesini istedi. O da; “Yâ Rabbî! Şihâbüddîn’in ağrısını tamamen geçir ve onun ağrısını bana ver!” diye duâ etti. Duâsı kabûl oldu ve diş ağrısı kendisine geçti. O zaman Şihâbüddîn Sühreverdî; “Yâ Rabbî! Ferîd benim hakikî dostum ve arkadaşımdır Onu diş ağrısından kurtar!” diye duâ etti. Bu duâ da kabûl edildi. Ferîdüddîn Genc-i Şeker de iyileşti.”
“Birgün Muhammed Şah adında bir talebesi, Genc-i Şeker’in yanına geldi. Çok üzüntülü bir hali vardı. Genc-i Şeker sebebini sorunca kardeşinin komada olduğunu söyledi. Bunun üzerine Genc-i Şeker; “Ama kardeşin şimdi çok iyi, boşuna endişeleniyorsun” dedi. Muhammed Şah eve döndüğünde, kardeşini, hiç hasta olmamış gibi yer-içer, oturur ve konuşur bir hâlde buldu.”
Genc-i Şeker’i görmek için, birgün Arabistan’dan birkaç fakir geldi. Buraların yabancısı olduklarını, bütün paralarının bittiğini Genc-i Şeker hazretlerine bildirdiler. O da, bunlara o anda önünde duran kuru hurmalardan biraz verdi ve; “Bunları alın ve gidin, Allahü teâlânın izniyle yolculuğunuzu tamamlarsınız” dedi. Onlar şaşkın ve bu ucuz hediyeyi büyük velîye yakıştıramaz bir hâlde dergâhtan çıktılar. Hurmaları atmak istediler, o anda hurmaların altına döndüğünü hayretle gördüler.
Nizâmüddîn Evliyâ iyileşmez bir hastalık sahibine Genc-i Şeker’e gitmesini tavsiye etti. O kişi Ferîdüddîn Şeker’e gitti. O da bir kâğıda; “Allah Kâfi, Allah Şâfî” yazıp, o kişiye vererek boynuna takmasını söyledi. O kişi bu yazılı kâğıdı takar takmaz, çok uzun zamandır taşıdığı o hastalıktan kurtuldu.
Şeyh Ârif Sevastânî, Genc-i Şeker’in talebelerinden biriydi. Lahor vâlisi, Acûzân’daki Ferîdüddîn Genc-i Şeker’e verilmek üzere, Ârif Sevastânî’ye yüz dînâr verdi. Şeyh Ârif Acûzân’a varınca, hocasına sâdece elli dînâr verdi. Büyük velî, gülümseyerek; “Ârif, sen çok hoş bir arkadaşsın, bu hediyeyi yarı yarıya bölüştürerek tam kardeş payı yaptın” dedi. Bunun üzerine Ârif Sevastânî çok şaşırdı ve sarardı. Kalan elli dinarı da çıkardı ve hatâsı için özür diledi. Genc-i Şeker; “Sûfî her zaman dürüst olmalıdır. Yoksa mükemmelliğe erişemez” dedi. Bu ikâzdan sonra yüz dinarın hepsini Ârif Sevastânî’ye verdi ve tövbesinden sonra onu yeniden talebeliğe kabûl etti.
Şems Dâbîr, zamanının bilgili şâirlerinden biri idi. Genc-i Şeker’den ders almıştı. Birgün hocası Ferîdüddîn Şeker’in huzûrunda bir kaside okudu. Bu kaside hocasının çok hoşuna gitti ve ona; “Bu fakirden istediğin birşey var mı?” diye sordu. O da; “Efendim, annem çok yaşlıdır ve yardıma, muhtaçtır. Fakat ben, fakirliğim yüzünden ona karşı vazîfemi yapamıyorum” dedi. Genc-i Şeker; “Pekâlâ, biraz Allah rızâsı için sadaka getir” dedi. O da biraz bozuk para getirdi. Genc-i Şeker bu parayı oradakilere dağıttı. Bundan sonra Genc-i Şeker, Şems Dâbîr’in zengin olması için duâ etti. Birkaç ay sonra Şems Dâbîr Delhi’deki Sultan Nâsıruddîn Mahmûd tarafından iyi bir vazîfeye ta’yin edildi. Daha sonra Sultânın hazinedarı mevkiine yükseldi. Şems Dâbîr, Sultan Nâsıruddîn’in yerine geçen Sultan Balban zamanında bile bu makamda kaldı ve kalan ömrünü Genc-i Şeker’in bereketiyle refah içinde geçirdi.
Delhili bir genç, talebe olmak üzere Ferîdüddîn Genc-i Şeker’in aşkıyla Acûzân’a gidiyordu. Yolda kötü bir kadın, gencin güzelliğine âşık oldu ve onu kendine meylettirmeye çalıştı. Başlangıçta genç, kadından sakınmak için elinden geleni yapmasına rağmen, kadın onu kendisine meylettirmeye muvaffak oldu. Delikanlı tam elini kadına uzatacağı sırada, bir adam aniden gelip gencin suratına tokat atarak; “Ferîdüddîn Genc-i Şeker’e tövbeni arz etmeye giderken, burada bu günahı işlemeye hazırlanmaktan hiç utanmıyor musun?” dedi ve kayboldu. Delikanlı çok utandı ve kadından uzaklaştı. Yoluna devam ederek Acûzân’a vardı ve Genc-i Şeker’in huzûruna çıktı. O zaman Ferîdüddîn hazretleri; “Sevgili oğlum, kötü bir kadının ağına düştün. Ama Allahü teâlâ seni günahtan korudu” deyince, delikanlı hayrete düştü. Cân-ı gönülden tövbe ederek, Ferîdüddîn Genc-i Şeker’in talebelerinden oldu.
Birgün Feridüddîn Genc-i Şeker’e ihtiyâr bir kadın geldi. Ne istediği sorulduğunda, kadın ağlıyarak; “Ey mübârek velî, biricik oğlum yirmi senedir eve uğramadı. Onun sağ olup olmadığını bile bilmiyorum. Fakat ayrılık acısı beni yarı ölü yaptı” dedi. Kadının bu acıklı durumu, Ferîdüddîn Genc-i Şeker’i çok üzdü. Bir müddet murâkabeye daldı. Daha sonra kadına; “Git, oğlun geldi” dedi. İhtiyâr kadın hemen eve gitmek için yola çıktı. Yolda oğluyla karşılaştı. Sevinçle evlerine gittiler. Kadın oğluna nerelerde olduğunu sordu. Oğlu; “Anneciğim! Buradan 2500 km. uzaktaydım. Bugün hiç arzum olmadığı, hâlde, aniden şiddetli bir şekilde seni görme isteği içime uyandı. Nehrin kenarına dikilip düşünürken, çok güzel ve muhterem bir sima önümde göründü ve çaresizliğimin sebebini sordu. Sıkıntımı anlatınca; “Eve döndüğünü düşün” dedi. Ona inanmadım. Ama o, gözlerimi kapayıp elimi eline vermemi istedi. İsteksizce denilenleri yaptım. Bir süre sonra gözlerimi açtığımda, kendimi burada buldum” diye anlattı. İhtiyâr kadın, oğlunun başından geçenlerle Feridüddîn hazretleri arasındaki bağı anlayıp, göz yaşları içinde ona teşekkür etti.
Fârisî 68 sahifelik Râhat-ül-kulûb kitabı ve başka eserleri vardır. Ebü’l-Hasen-i Şâzilî hazretlerine; “Hangi kitapları yazdınız?” diye suâl edildiğinde, talebelerini gösterip; “Benim mürîdlerim (talebelerim) benim kitaplarımdır” buyurdu. İşte Feridüddîn-i Genc-i Şeker de öyle idi.
Herbirisi çok kıymetli ve yüksek birçok talebe yetiştirdi. İfâde ve ma’nâ bakımından çok güzel şiirler yazardı. Şu kıt’a onun şiirlerindendir:
Hiçbir gece yoktur ki, kalbim kan ağlamasın, Hiçbir gündüz yoktur ki, yüzden namus akmasın. Ömrümde hiçbir tatlı şerbet içmedim ki, o, Gözlerimden yaş diye akıp da damlamasın.
Ferîdüddîn-i Genc-i Şeker hazretleri buyurdu ki:
“İnsanların en akıllısı, dünyaya gönlünü kaptırmayanlardır. En zengini de; kanaat edenlerdir.”
“Başkalarının almak istemediği malın satıcısı sen olma!”
“Herkesin yemeğinden yeme! Fakat herkese yemek yedir!”
“Makam için, ne kadar mühim olsa da, şahsiyetinizi vermeyin. Kendinizi küçültmeyin!”
“Riyâzet, nefs-i emmâreyi yenmektir. Uzlet ise onu hapsetmektir.”
“Bir kimsenin bir mürşidi yoksa, ya’nî bir kimse kendisini irşâd edecek (kendisine doğru yolu gösterecek) bir kâmil velî bulamazsa, böyle büyük zâtların kitaplarını okusun ve onlara uysun!”
“Hergün bir fazilete daha kavuşmaya çalışınız!”
“Başkalarına iyilik yaptığın zaman bil ki, kendine iyilik yapmışsın!”
“Kalbin safâsını gideren şeyi terk et’“
“Düşman ne kadar emîn ve incitmesiz görünse de, ısırmasından kendini emîn tutma!”
“Maddî arzuları tatmin peşinde olma! Yoksa, arzu ateşi daha çok alevlenir.”
“Kibirlilere karşı kibirli olmak liyâkatini elden kaçırma!”
“Misâfir ağırlamada dahi isrâf helâl değildir.”
“Bir sûfide şu vasıflar bulunmalıdır: 1. Allahü teâlâya muhabbet ve bağlılığından dolayı, kendini ve dünyâyı unutmalıdır. 2. Ne kadar ciddi olursa olsun, başkalarının kusûrlarını görmezden gelmelidir. 3. Harama gözlerini kapamalıdır. 4. Bütün istenmeyen şeyleri duymamalı, kötü şeylere karşı sağır olmalıdır. 5. Dilsiz olmalı, söylenmeyecek sözleri söylememelidir. 6. Seni, her an arzulanmayan yerlere sürüklemeye çalışan alçak nefsinin peşinden koşmamalısın. Eğer bu sıfatlar bir sûfîde yoksa, o düpedüz bir yalancı sahtekârdır. Dünyâ malına ve şerefine sâhib olmayı arzulayan bir sûfi, sûfî değildir. O, sûfilere kötülük getiren bir aldatıcıdır.”
“Altı çeşit tövbe vardır 1. Kalb ile tövbe: Kalben bütün kötü arzularını firenler ve önler. Kıskançlığı ve nefsin diğer arzularını öldürür. Kul ile Allahü teâlâ arasındaki perdelerin kalkmasına yardım eder. 2. Dil ile tövbe: Kötü sözler söylemekten dili alıkoymak ve onu devamlı Allahü teâlâyı zikre ve Kur’ân-ı kerîm okumaya alıştırmak demektir. Muhabbet yolunda sâdece diline hâkim olabilen ve onu zikirde kullananlar muvaffak olurlar. Tek başına kalb ile tövbe, Allahü teâlâya kavuşmak için yeterli değildir. Kulaklar, gözler, eller ve nefs kalbin kölesidirler. Bu yüzden bunlar, dil ile yapılan tövbe ile kontrol edilebilirler. 3. Göz ile tövbe: Harama bakmamak ve başkalarının kusurlarını görmemektir. 4. Kulak ile tövbe: Sûfîlerin kulağı, Allahü teâlânın zikrinden başka birşey duymamalıdır. 5. Ayak ile tövbe: Ayakları haramlardan ve kötülüklere gitmekten korumaktır. 6. Nefs ile tövbe: Nefsin arzularını firenliyerek yapılan tövbedir. Bu tövbelerin dışında; tövbe-i hâl, tövbe-i mazi ve tövbe-i müstakbel olmak üzere üç tövbe daha vardır. Tövbe-i hâl:Yeni işlediği günahlara tövbe etmek ve ileride işlememeye yemîn etmektir. Tövbe-i mazi: Geçmişte yapmış olduğu günahlar için tövbe etmektir. Tövbe-i müstakbel: Gelecekte hiç günah işlememek için Allahü teâlâya yalvarmaktır.”
“Sûfîlerde bulunması gereken husûsiyetlerden ba’zıları şunlardır: 1. Sûfî’nin, kalbinde hiçbir kir ve kötülük olmaz. 2. Tasavvuf, Allahü teâlâ ile yakın dostluk demektir. 3. Sûfîler, mutlak suskunluk içindedirler ve ilâhi nûrun etkisi altında şaşkın bir vaziyettedirler.”
“Tasavvuf, bir insanın ma’nevî ve dînî hayâtının ve işlerinin bir nizâma bağlanmasıdır. Allahü teâlânın velî kulu, dünyâ ile ilgisi kesik olmasına karşılık, dünyâ işlerine tepeden bakmaz ve bu işler hakkında kötü konuşmaz. Ya’nî dünyâ için ne sevgisi ne de nefreti vardır.”
“Sûfî ne kadar çok üzüntü, acı ve yalnızlık çekerse, Allahü teâlâya o kadar yaklaşır. Hâce Mu’inüddîn Çeştî, îmânının kuvvetlenmesi için, Allahü teâlânın kendisine daha fazla sıkıntı, acı ve üzüntü vermesi için sürekli duâ ederdi.”
“Dünyâda üç çeşit insan vardır 1. Her zaman dünyâyı sevip ona tapanlar. 2. Dünyâyı kendilerine düşman bilip onu terkedenler. 3. Dünyâyı ne dost, ne de düşman bilmeyip, orta yol tutanlar. Bunlar, diğer iki sınıftan daha iyidirler.”
Kelâm, usûl, mantık, edebiyat ve şafiî mezhebi fıkıh âlimi. Künyesi Ebû Abdullah olup ismi, Muhammed bin Mahmûd bin Muhammed’dir. 616 (m. 1219) yılında İsfehan’da doğdu. Doğum yerine nisbetle İsfehânî denildi. Şemseddîn lakabı verildi. 688 (m. 1289) yılında Kâhire’de vefât edip Karâfe kabristanına defnedildi.
İsfehan’da doğup, orada ilim tahsiline başlayan Şemseddîn İsfehânî, İsfahan’ın ileri gelen âlimlerinden temel din bilgilerini ve âlet (yardımcı) ilimleri öğrendi. Moğol istilâsı sebebiyle, gençliğinde Bağdad’a gitti. Sirâcüddîn Herkâlî ve Tâcüddîn Ermevî gibi âlimlerden ilim öğrendi. Müstensıriyye ve Beşîriyye medreselerinde yardımcı müderrislik yaptı. Anadolu’ya gitti. Esîrüddîn Ebherî’den ilim öğrendi. Daha sonra Haleb’e gitti. Menbiç kadılığına ta’yin edildi. Bu vazîfede bir müddet kaldıktan sonra Kâhire’ye gitti. Kâdı’l-kudât Tâcüddîn İbni bint-il-Eaz tarafından Kûs kadılığına ta’yin edildi. Daha sonra Kâhire’ye dönüp, Meşhed-i Hüseyni’de ders verdi. Takıyyüddîn Kuşeyrî de aynı yerde Şafiî mezhebi fıkıh bilgileri öğretmekle vazîfelendirilince, Meşhed-i Hüseyn’de ders vermekten vaz geçti. Ömrünü ilim öğrenmek ve öğretmekle geçirdi. Allahü teâlânın emrini tatbik etmekte hiç kimseden çekinmezdi. Bir defasında, Kûs kadısı iken, şehrin vâlisinin İslâmiyete muhalif işler yaptığını haber alınca, tahkîk edip mahkemeye da’vet etti. Mahkeme neticesinde, ona, kamçı ile dövme cezası verdi.
Kelâm ilminde mütehassıs olması sebebiyle, felsefecilerin görüşlerini ve fikirlerini çok iyi bilirdi. Mantık ilminde mahirdi. Kendisinden felsefe dersi almak isteyenlere nasîhatta bulunur, felsefenin İslâmiyetle bağdaşmayacağını, insanı doğru yoldan ayıracağını anlatırdı. Allahü teâlânın rızâsı için gece gündüz çalışırdı, İnsanlara merhameti çok fazla idi. Onların, Allahü teâlânın emir ve yasaklarına uymaları ve Cehennem ateşinden kurtulmaları için ilim öğrenmelerini ve öğrendikleri ile amel etmelerini bildirirdi. Pekçok talebe yetiştirip, Allahü teâlânın dînine daha çok hizmet için gayret etti. Meşhûr âlim Berzâlî ve İbn-i Dakîk gibi âlimler talebeleri arasındaydı.
Birçok kitaplar yazan Şemseddîn İsfehânî’nin eserlerinden ba’zıları şunlardır: “Şerh-ül-Mahsûl lir-Râzî”, “Teşyîd-ül-kavâid fî şerh-i Tecrîd-il-akâid”, “El-Kavâid”, “Gâyet-ül-matlab” ve “El-Akîdet-ül-İsfehâniyye”
Evliyânın büyüklerinden. İsmi, Mevlânâ Muhammed bin Ali olup, Tebrîzlidir. “Şemseddîn=dinin güneşi” lakabıyla meşhûrdur. 645 (m. 1247) senesinde Konya’da şehîd edildi.
Şems-i Tebrîzî şöyle anlatır: “Henüz ilk mektepde idim. Daha bülûğ çağına girmemiştim. Peygamber efendimizin sevgisi bende öyle yer etmişti ki, kırk gün geçtiği hâlde, O’nun muhabbetinden aklıma yemek ve içmek gelmezdi. Ba’zan yemeği hatırlattıklarında, onları elimle yahut başımla reddederdim. Göklerde olan melekleri ve yerde gayb âlemini, kabirdekilerin hâllerini müşâhede ederdim. Hocam Ebû Bekr, hâllerimi haber vermekten beni men ederdi.”
Şems-i Tebrîzî, Ebû Bekr-i Kirmânî’den ve Baba Kemâl-i Cündî’den feyz aldı. Onunla beraber, Baba Kemâl’in yanında, Şeyh Fahreddîn-i Irakî de ders almakta idi. Şeyh Fahreddîn, her keşf ve hâlini, şiirler hâlinde Baba Kemâl’e bildirdi. Birgün Baba Kemâl, Şemseddîn’e; “Sana esrârdan ve hakîkatlerden birşey hâsıl olmuyor mu? Neden hiç söylemiyorsun?” dedi. Cevâbında; “Ondan daha çok oluyor. Fakat, ben onun gibi şiir söyliyemiyorum” dedi. Baba Kemâl buyurdu ki: “Allahü teâlâ, sana öyle bir arkadaş ihsân eder ki, o senin adına her ma’rifet ve hakîkatleri söyler” buyurdu. Şems-i Tebrîzî hocasını çok sever, derslerine çok çalışırdı. Bu bağlılık ve çalışmasının sonunda, kısa zamanda zâhirî ve batınî ilimlerde yüksek derecelerin sahibi oldu.
Şems-i Tebrîzî, Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) güzel ahlâkını örnek alıp, bütün işlerini, âdetlerini, ahlâkını O’na uydurmaya gayret ederdi. Şayet bir kimseden rahatsız olsa; “Yâ Rabbî! Bu kimsenin malını ve çocuklarını çok eyle” derdi. Çünkü, Peygamber efendimiz de böyle duâ ederdi. Resûlullah efendimizin bedduâ etmek âdetleri değildi.
Şems-i Tebrîzî buyurdu ki: “Eğer bir kimse bana âhıretim ile ilgili bir defa iyilik edip, dünyâ ile ilgili binlerce kötülük etse, ben onun bir defa yaptığı iyiliğe nazar ederim. Çünkü iyi ahlâk bunu icâbettirir.”
Şems-i Tebrîzî hazretleri her nerede bir cenâzeyi görse; “Ah! Bu cenâzenin yerinde ben olsaydım. Onun yerine beni defn etselerdi” derdi. Bunu işitenler, “Niçin böyle söylüyorsun?” dediklerinde, onlara; “Aşık olanlar maşuklarına bir an önce kavuşmak isterler. Maksatlarına en kısa zamanda ulaşmaları makbûl değil midir?” diye cevap verirdi.
Kendisine bir şey ikram etseler veya birşey istediğinde getirseler, onlara mutlâka karşılığında birşey verirdi. Ayrıca bu iyiliği yapanlara teveccüh ve duâ ederdi. Onun duâsına kavuşanların kalb gözleri açılır, keşif sahibi olurlardı.
Şems-i Tebrîzî hazretleri dünyâya hiç kıymet vermez, haram ve şüphelilerden son derece sakınır, mübahların fazlasını dahi terk ederdi. Bir yerde durmaz, talebelerin bulundukları yerlere giderek onları yetiştirirdi. Bu şekilde bıkmadan, yorulmadan pekçok yerlere gitti: Bunun için kendisine “Uçan güneş” de derler idi. Şems-i Tebrîzî, seyahat ettiği yerlerde, uğradığı memleketlerde iyi bir dost bulunması için duâ ederdi. Israrla yaptığı bu duâların neticesi olarak rü’yâsında; “Konya’da bulunan Celâleddîn-i Rûmî’ye gidip onun yetişmesinde yardımcı olması” bildirildi. Şems-i Tebrîzî, Allahü teâlâya şükür ederek; “Böyle dosta canım feda olsun” dedi.
Şems-i Tebrîzî hazretleri Şam’dan Konya’ya gelirken, yol üzerinde bulunan bir hana uğrayarak burada yatmak istedi. Fakat uğradığı bütün hanların dolu olduğunu, hiç kalacak yerlerinin olmadığını öğrenince, câmide sabahlamak istedi. Câmiye gidip yatsı namazını cemâatle kıldı. Cemâat dağıldığında, o hâlâ duâya devam ediyordu. Duâsını bitirdiğinde, câmide kimse kalmamıştı. Cübbesini çıkarıp başının altına koyarak uzandı. Günlerce süren yolculuğun verdiği yorgunlukla hemen kendinden geçti. Bir müddet sonra câminin kapılarını kilitlemek üzere gelen görevli, câmide birinin yattığını görünce, yanına yaklaşarak dedi ki: “Burada yatılmaz kalk!” Şems-i Tebrîzî hazretleri doğrularak dedi ki: “Benim kimseye bir zararım dokunmaz. Garîbim, uzak yoldan geliyorum. Hanlarda da yatacak yer yokmuş, başka kalacak bir yerim de yok. Bırak da burada sabahlıyayım.” Câmiyi kilitlemek için gelen dedi ki: “Beni uğraştırma, sana kalk dışarı çık dedim, yoksa yaka paça seni dışarı atmasını bilirim.”
Şems-i Tebrîzî hazretleri, bu son sözler üzerine bir tuhaf oldu. Hemen ayağa kalktı. Cübbesini toplayarak sessizce kapıdan dışarı çıktı. Câmiden çıkmasını istiyen onun arkasından bakarken, aniden boğuluyormuş gibi oldu. Bunun üzerine; “İmdat boğuluyorum” diye bağırmaya başladı. Bunun sesini işiten İmâm koşarak geldi. Ona; “Ne oldu, niye bağırıyorsun?” diye sordu. Kayyûm durumu anlatınca, hemen câmiden çıkıp koşarak, Şems-i Tebrîzî hazretlerine yetişti. Kendisine dedi ki: “Efendim, o câhildir, bir terbiyesizlik etmiş. Ne olur onu affedin!” Şems-i Tebrîzî hazretleri İmâm efendiye baktı. Üzüntülü bir şekilde buyurdu ki: “Onun işi benden çıktı. Benim yapabileceğim birşey yoktur. Ancak imânla ölmesi için duâ edebilirim.”
Şems-i Tebrîzî, Konya’ya gelip Şekerciler ismindeki hana indi. Günlerini orada geçirirken, birgün kapıda oturmuş Allahü teâlânın mahlûkâtı hakkında tefekkür ediyordu. O sırada Mevlânâ hazretleri talebeleriyle oradan geçerken, kapı önünde tefekkür hâlindeki, kıyâfetinden yabancı olduğu anlaşılan Şems hazretlerine baktı, ona selâm verdi. Ve yoluna devam etti. Kendi kendine de; “Bu, yabancı bir kimseye benziyor. Buralarda böyle birisini hiç görmedim. Ne kadar da nurlu bir yüzü var” diye düşünürken aniden atının yularını bir elin tuttuğunu gördü. Atı durduran Mevlânâ hazretleri, elin sahibinin o yabancı olduğunu görünce; “Buyurunuz! Bir arzunuz mu var?” dedi. O kimse; “İsminizi öğrenmek istiyorum.” deyince, o da; “Mevlânâ Celâleddîn Muhammed” diye cevap verdi. Bunun üzerine Şems-i Tebrîzî; “Bir suâlim var. Acaba Muhammed aleyhisselâm mı, yoksa Bâyezîd-i Bistâmî mi büyüktür?” diye sordu. Böyle bir soruyu ilk defa duyan Mevlânâ hazretleri; “Elbette ki Muhammed aleyhisselâm efendimiz büyüktür. Bütün mahlûkât ve Bâyezîd O’nun hürmetine yaratıldı” dedi. Bu cevâbı bekleyen Şems-i Tebrîzî; “Peki, Muhammed aleyhisselâm; “Biz seni lâyıkıyla bilemedik yâ Rabbî!” dediği hâlde, Bâyezîd-i Bistâmî, niçin “Sübhânî, benim şânım ne yücedir” diye söyledi. Bunun hikmetini söyler misiniz?” diyerek tekrar sordu. Mevlânâ hazretleri, buna da şöyle cevap verdi: “Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) mübârek kalbi öyle bir derya idi ki, ona ne kadar ma’rifet, aşk-i ilâhî tecellî etse, ne kadar muhabbet, Allahü teâlânın sevgisi dolsa onu içine alır, onu kuşatırdı. Hattâ daha çoğunu isteyip; “Yâ Rabbî! Verdiğin bu ni’metleri daha da arttır” buyurdu. Fakat, Bâyezîd-i Bistâmî’nin kalbi o kadar geniş olmadığı için, ilâhî feyzlere tahammül edemiyerek ufak bir tecellî ile dolup taşardı. Az bir feyzle taşınca da böyle şeyler söylerdi.” Bu izahata hayran kalan Şems-i Tebrîzî, “Allah” diyerek yere yığıldı. Bayılmıştı. Mevlânâ hazretleri, hemen atından inerek Şems-i Tebrîzî’yi kucakladı, ayağa kaldırdı. Bu nûr yüzlü zâta çok ısınmışta, kalbinde o kadar muhabbet hâsıl olmuştu ki, aydınca büyük bir hürmet ve edeb ile evine götürdü. Bu zâtın, geleceğini ilk hocası Seyyid Burhâneddîn hazretlerinin söylediği Şems-i Tebrîzî olduğunu öğrenince; “Ey muhterem efendim! Gerçi evimiz size lâyık değil ise de, zât-ı âlinize sâdık bir köle olmaya çalışacağım. Kölenin nesi varsa efendisinindir. Bundan böyle bu ev sizin, çocuklarım da evlâtlarınızdır” diyerek hizmetine koşmaya başladı. Gece-gündüz hiç yanından ayrılmayıp, onun sohbetlerini büyük bir zevk içinde dinlemeye başladı. Ondan hiç ayrılmıyor, talebelerine ders vermeye, insanlara câmide va’zü nasîhata gitmiyordu. Yanlarına dahi, hizmetlerini görmek üzere büyük oğlu Sultan Veled girebilirdi. Hergün Şems-i Tebrîzî ile sohbet ederler, Allahü teâlânın yarattıkları üzerinde tefekkür ederler, namaz kılarlar, cenâb-ı Hakkı zikrederek muhabbetlerini tazelerlerdi. Birgün Mevlânâ havuz kenarında idi. Yanında kitaplar vardı. Şemseddîn gelip, kitapları sordu ve onları suya attı. Kitapların suya atılması üzerine, Mevlânâ; “Ah! babamın bulunmaz yazıları gitti” diyerek çok üzüldü. Şemseddîn, elini uzatap herbirini aldı. Hiçbiri ıslanmamış görüldü. Mevlânâ, “Bu nasıl işdir?” dedi. “Bu zevk ve hâldir. Sen anlamazsın” buyurdu. Mevlânâ, Şems-i Tebrîzî’nin bu kerâmetini görünce, ona olan bağlılığı daha da artıp; sarsılmaz bir kale gibi oldu. Mevlânâ’nın oğlu Sultan Veled, onların hâllerini şöyle anlatır: “Ansızın Şems-i Tebrîzî hazretleri gelip babam ile görüştü. Babamın gölgesi, O’nun nûrunda yok oldu. Onlar birbirlerine öyle muhabbet gösterdiler ki, etrâflarında kendilerinden başkasını görmüyorlardı. Şems-i Tebrîzî, babama ma’rifetten, Allahü teâlânın zâtına ve sıfatlarına âit ince bilgilerden ve ona muhabbetten bahsediyordu. Babam da bunları büyük bir haz ile dinliyordu. Eskiden herkes babama uyardı, şimdi ise, babam, Şems’e uyar oldu. Şems babamı muhabbete da’vet ettikçe, babam, Allahü teâlânın muhabbetinden yanıp kavrulurdu. Babam artık onsuz yapamıyor, yanından bir ân ayrılmıyordu. Bu şekilde aylarca sohbet ettiler. Böylece babam pek büyük ma’nevî derecelere yükseldi.”
Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmi’ye felsefecilerden bir grup geldi. Suâl sormak istediklerini bildirdiler. Mevlânâ bunları Şems-i Tebrîzî’ye havale etti. Bunun üzerine onun yanına gittiler.
Şems-i Tebrîzî mescidde, talebelere bir kerpiçle teyemmüm nasıl yapılacağını gösteriyordu. Gelen felsefeciler üç suâl sormak istediklerini belirttiler, Şems-i Tebrîzî “Sorun” buyurdu. İçlerinden birini reîs seçtiler. Hepsinin adına o soracaktı. Sormaya başladı: “Allah var dersiniz. Ama görünmez, göster de inanalım.” Şems-i Tebrîzî buyurdu ki:
“Öbür sorunu da sor!” “Şeytanın ateşten yaratıldığını söylersiniz, sonra da ateşle ona azâb edilecek dersiniz, hiç ateş ateşe azâb eder mi?” Şems-i Tebrîzî: “Peki öbürünü de sor!” “Ahırette herkes hakkını alacak, yaptıklarının cezasını çekecek diyorsunuz. Bırakın insanları canları ne istiyorsa yapsınlar, karışmayın!” Bunun üzerine Şems-i Tebrîzî, elindeki kuru kerpici adamın başına vurdu. Soru sormaya gelen felsefeci, derhâl zamanın kadısına gidip, Tebrîzî’yi şikâyet etti ve; “Ben, soru sordum, o başıma kerpiç vurdu” dedi. Şems-i Tebrîzî; “Ben de sâdece cevap verdim” buyurdu. Kâdı bu işin açıklamasını istedi. Şems-i Tebrîzî de şöyle anlattı: “Efendim, bana Allahü teâlâyı göster de inanayım, dedi. Şimdi bu felsefeci, başının ağrısını göstersin de görelim.” O kimse şaşırarak; “Ağrıyor ama gösteremem” dedi: Şems-i Tebrîzî; “İşte Allahü teâlâ da vardır, fakat görünmez. Yine bana, şeytana ateşle nasıl azâb edileceğini sordu. Ben buna toprakla vurdum. Toprak onun başını acıttı. Halbuki kendi bedeni de topraktan yaratıldı. Yine bana; “Bırakın herkesin canı ne isterse onu yapsın. Bundan dolayı bir hak olmaz” dedi. Benim canım onun başına kerpici vurmak istedi ve vurdum. Niçin hakkını arıyor? Aramasa ya! Bu dünyâda küçük bir mes’ele için hak aranırsa, o sonsuz olan âhıret hayâtında niçin hak aranmasın?” buyurdu. Felsefeci, bu güzel cevaplar karşısında mahcûb olup, söz söyleyemez hâle düştü.
Şems-i Tebrîzî ile Mevlânâ, mehtaplı bir gecede medresenin damında oturmuş sohbet ediyorlardı. Bir ara Şems, etrâfına bir göz gezdirerek; “Hiçbir pencereden ışık görünmüyor, herkes ölü gibi yatıyor. Keşke uyanık olsalar da, âhıret için birazcık çalışıp, kıyâmet gününde güç durumda kalmasalar. Yoksa bu halleriyle ölüden farkları yok” dedi. Bunun üzerine Mevlânâ hemen ellerini kaldırıp; “Yâ Rabbî! Şems-i Tebrîzî hazretlerinin hürmetine bu uykuda ölü gibi yatan kullarını uyandır” diye duâ etti. Duânın akabinde, gökyüzünde bir anda bulutlar toplanmaya, şimşekler çakmaya ve gök gürlemeye başladı. Bu şiddetli gürültülerden uyuyan herkes uyandı. Yakın evlerden “Allah! Allah!” sesleri gelmeye başladı. Bir müddet bu sesleri dinlediler ve Şems; “İnsanların, Rabbimizin hıfz-u emânında (korumasında) olabilmeleri için, âlim, kâmil bir rehbere ihtiyâçları vardır. Ancak böyle bir rehbere kavuşanlar, yer ve gök âfetlerinden, maddî ve ma’nevî bütün zararlardan korunabilirler. Görüldü ki, şu insanların uykudan uyanıp “Allah! Allah!” demeleri, gök gürlemesinden dolayıdır. Onun gibi, bu insanların hakikî uykudan uyanmaları, cenâb-ı Hakkın sevdiği bir âlimi veya evliyâsı sebebiyle olmaktadır” buyurdu.
Mevlânâ birgün talebelerine, Şems-i Tebrîzî hazretlerinin üstünlüklerinden, ba’zı kerâmetlerinden ve onun üstün vasıflarından bahsetti. Bunları işiten Sultan Veled anlattı ki; “Babam Mevlânâ, Şems-i Tebrîzî’yi o kadar çok medhetti ki, hemen Şems’in huzûruna koştum. Geldiğimi görünce; “Ey Behâeddîn! Baban Mevlânâ’nın hakkımda söyledikleri doğrudur. Fakat, Mevlânâ’nın yanında bin tane Şems, onun yanında zerreler gibi kalır. Bunun için onu bırakıp da benim hizmetime gelmek münâsip olmaz” buyurdu.
Şems-i Tebrîzî hazretleri birgün kalb gözüyle gayb âlemini seyrederken, kırkbin talebesi olan evliyânın büyüklerinden birini gördü. Ellerini açmış, büyük bir gönül kırıklığı içerisinde cenâb-ı Hakka; “Yâ Rabbî! Yâ Rabbî!” diye duâ ediyordu, öyle bir yalvarışı vardı ki, bütün rûhlar, onunla birlik olmuşlar, “Yâ Rabbî! Yâ Rabbî!” diyorlardı. Şems-i Tebrîzî de o anda cenâb-ı Hakka münâcaat edip, yalvardı. Bu sırada yalvarışlarına cevap olarak; “İste ey Şems! Bütün dileklerin yerine getirilecek” diyen bir ses işitti. Bu cevap üzerine Şems-i Tebrîzî, “Yâ Rabbî! Sana bütün rûhlarla birlikte “Yâ Rabbî! Yâ Rabbî!” diye yalvaran bu evliyâ kuluna ihsân eyle” dedi. Şems-i Tebrîzî hazretlerinin bu şefaatiyle, o evliyâ kul, derhal isteğine kavuştu.
Mevlânâ Celâleddîn ile Şems-i Tebrîzî hazretlerin zâhirî ve batınî çalışmaları devam ederken, onların bu sohbetlerini hazmedemiyen ve Mevlânâ’nın kendi aralarına katılmamasına üzülen ba’zı kimseler, Şems-i Tebrîzî hakkında uygun olmayan sözler söylemeye başladılar. Bu söylentiler, Mevlânâ’nın kulağına kadar geldi. Diyorlardı ki: “Bu kimse Konya’ya geleli, Mevlânâ bizi terk etti. Gece gündüz hep birbirleriyle sohbet ediyorlar da, bizlere hiç iltifât göstermiyorlar. Yanlarına kimseyi de koymuyorlar. Mevlânâ, Sultân-ül-ulemâ’nın oğlu olsun da, Tebrîz’den gelen, ne olduğu belli olmayan bu kimseye gönül bağlasın. Onun için bize sırt çevirsin. Hiç Horasan toprağı ile (Mevlânâ hazretlerinin memleketi) Tebrîz toprağı bir olur mu? Elbette Horasan toprağı daha kıymetlidir.” Bu söylentilere Mevlânâ; “Hiç toprağa i’tibâr olunur mu? Bir İstanbullu, bir Mekkeliye galip gelirse, Mekkelinin İstanbulluya tâbi olması hiç ayıp sayılır mı?” diyerek cevap verdi. Fakat söylentiler durmadı. Şems-i Tebrîzî hazretleri artık Konya’da kalamıyacağını anladı. O çok kıymetli dostunu, o mübârek ahbabını bırakarak Şam’a gitti.
Şems-i Tebrîzî’nin gitmesi Mevlânâ’yı çok üzdü. Günler geçtikçe ayrılık acısına sabredemiyor, kendisinde tahammül edecek bir hâl bırakmıyordu. Şems’in ayrılık hasreti ve muhabbeti ile yanıyordu. “Şems! Şems!” diyerek ciğeri yakan kasideler söylüyor, göz yaşlarıyla dolu yazdığı mektûpları Şam’a, Şems-i Tebrîzî hazretlerine gönderiyordu. Eğer bir kimse; “Şems’i gördüm” diye yalan söylese, ona müjdelik olarak üzerindeki elbisesini verirdi. Bir defasında birisi; “Şems-i Tebrîzî’yi Şam’da gördüm. Sıhhati yerindeydi” dedi. Mevlânâ, ona elinde bulunan ne varsa hepisini verdi. Orada bulunan diğer bir kimse; “O, Şems-i Tebrîzî’yi görmedi. Yalan söylüyor” deyince, Mevlânâ da; “Ona verdiğim bu elbiseler, sevdiğimin yalan haberinin müjdesidir. Onun hakiki haberini getirene canımı veririm” diye cavap verdi. Böylece aylar geçti. Mevlâna artık dayanamayacağını anlayınca, oğlu Sultan Veled’i Şam’a göndermeye karar verdi. Oğlunu çağırıp; “Sür’atle Şam’a varıp, filanca hana gidersin. Şems-i Tebrîzî hazretlerinin o handa bir genç ile sohbet ettiğini görürsün. O genci küçümseme sakın. O, Allahü teâlânın sevdiği evliyânın kutuplarından biridir. Selâmımı ve duâ isteğimi kendilerine bildir, İçinde bulunduğum şu vaziyetimi, hasretimi dile getir. Buraya acele teşrîflerini tarafımdan istirhâm et” dedi. Sultan Veled, hemen hazırlıklarını tamamlayıp yola çıktı. Şam’da, babasının ta’rîf ettiği handa, Şems-i Tebrîzî’yi bir gençle konuşuyor buldu. Durumu dilinin döndüğü kadar anlattı. Konya’da bu hadîseye sebeb olanların tövbe ettiğini ve Mevlânâ’dan çok özürler dilediklerini de sözüne ekledi. Bunun üzerine Şems-i Tebrîzî, Konya’ya tekrar gitmeye karar verdi. Hemen yola çıktılar. Sultan Veled, Şems hazretlerini ata bindirdi, kendisi de arkasında yaya olarak yürüyordu. Şems-i Tebrîzî, Sultan Veled’in ata binmesi için ne kadar ısrar ettiyse, o; “Sultânın yanında hizmetçinin ata binmesi bizce yakışık almaz.” diyerek ata binmedi Sultan Veled, Konya’ya yaklaştıklarında Mevlânâ’ya haberci gönderip, Konya’ya girmek üzere olduklarını bildirdi. Mevlânâ hazretleri müjdeyi getirene o kadar çok hediye verdi ki o kimse zengin oldu. Konya’da tellâllar bağırtılarak, Şems’in Konya’ya teşrîf etmek üzere olduğu bildirildi. Konya’da başta padişah olmak üzere, ileri gelen vezirler hâkimler, zenginler ve bütün halk yollara döküldü. Büyük bir bayram havası içinde mübârek velî Şemseddîn Tebrîzî hazretlerini karşılamaya çıktılar. Öğleye doğru Şems-i Tebrîzî ile Sultan Veled göründüler. Sultan Veled, atın yularından tutmuş, Şems de atın üzerinde, başı önünde ağır ağır ilerliyorlardı. Bu muhteşem manzarayı seyredenler, büyük bir heyecana kapıldılar. Mevlânâ koşarak ilerledi, atın dizginlerine yapıştı. Göz göze geldiler. Şems’in attan inmesine yardım eden Mevlânâ, üstadının ellerinden sevinç gözyaşları arasında doya doya öptü. Bu arada yanık sesli hâfızler Kur’ân-ı kerîm okumaya başladılar. Herkes büyük bir haz içinde Kur’ân-ı kerîmi dinledikten sonra, sıra ile Şemseddîn-i Tebrîzî hazretlerinin ellerini öptüler. Sonra Mevlânâ’nın medresesine geldiler. Şems-i Tebrîzî, Sultan Veled’in kendisine gösterdiği hürmeti ve yaptığı hizmetleri Mevlânâ’ya anlattı. Bundan çok memnun olduğunu bildirerek; “Benim bir serim (başım), bir de sırrım vardır. Başımı sana feda ettim. Sırrımı da oğlum Sultan Veled’e verdim. Eğer Sultan Veled’in, bin yıl ömrü olsa da hepsini ibâdetle, geçirse, ona verdiğim sırra, ya’nî evliyâlıkta yükselmesine sebeb olduğum derecelere kavuşamaz” dedi.
Mevlânâ Celâleddîn ile Şems-i Tebrîzî, eskisi gibi yine bir odaya çekilip sohbete başladılar. Hiç dışarı çıkmadan, yanlarına oğlundan başka kimseyi sokmadan, ma’nevî bir alemde ilerlemeye başladılar. Halk, Şems, gelince Mevlânâ’nın sâkinleşeceğini, aralarına katılıp, kendilerine nasihat edeceğini, sohbetlerinden istifâde edeceklerini ümîd ederlerken, tam tersine, eskisinden daha fazla Şems’e bağlandığını ve muhabbetinin ziyâdeleştiğini gördüler.
Sirâceddîn anlatır: “Kış mevsiminin ortası idi. Bir kimse bahçesine gül dikmişti. Bunu Şems-i Tebrîzî’nin bulunduğu bir mecliste; “Efendim! Ben bu günlerde bahçeye gül ağacı diktim. Acaba tutup gül verir mi? Yoksa emeğim boşa mı gider?” diye sordu. Bu kimsenin tereddütlü hâlini gören Şems-i Tebrîzî; “Cenâb-ı Hak isterse, böyle sebepsiz de yaratır” derken, hırkasının altından bir demet gül çıkardı. Orada bulunan bizler bu kerâmeti görünce, hayretimizden şaşırıp kaldık.”
Sultânın bir oğlu vardı. Çok yiğit ve yakışıklı idi. Fakat birşeyi hemen ezberleyemez çok kısa zamanda da unuturdu. Hocaları, onun unutkanlığından usanmışlardı. Babası birgün Şems-i Tebrîzî’nin huzûruna gelip, oğlunun durumunu anlattı ve himmetini istirhâm edip, Kur’ân-ı kerîm öğretmesini istedi. Şems-i Tebrîzî de kabûl buyurup; “İnşâallah hergün Kur’ân-ı kerîmin bir cüz’ünü (yirmi sahife) ezberler” dedi. Orada olan herkes bu söze şaşırdılar. Ertesi günden i’tibâren, çocuk derse gelmeye başladı ve hergün yirmi sahifeyi ezberledi. Bir ayda Kur’ân-ı kerîmin tamâmını ezberlemiş oldu.
Şems-i Tebrîzî hazretleri, Mevlânâ’yı evliyâlık makamlarının en yüksek derecelerine çıkarmak için elinden gelen bütün tedbirlere başvuruyor, her türlü riyâzet ve mücâhedeyi yaptırıyordu. Günler bu şekilde devam ederken, halk, Mevlânâ’nın hiç görünmemesinden dolayı Şems’e kızmaya başladılar. Birgün bu söylenenleri Şems-i Tebrîzî işitince, Sultan Veled’e dedi ki: “Ey Veled! Hakkımda yine sû-i zan etmeye başladılar. Beni Mevlânâ’dan ayırmak için, söz birliği etmişler. Bu seferki ayrılığımın acısı çok derin olacak!”
645 (m. 1247) senesi Aralık ayının beşine rastlayan Perşembe gecesiydi. Mevlânâ ile Şems hazretleri yine odalarında sohbet ediyorlar, Allahü teâlânın muhabbetinden ve çeşitli evliyâlık makamlarından anlatıyorlardı. Birara kapı çalındı ve Şems hazretlerini dışarı çağırdılar. Şems-i Tebrîzî, Mevlânâ’ya; “Beni katletmek için çağırıyorlar” dedi ve dışarı çıktı. Dışarda bir grup kimse, bir anda üzerine hücum ettiler. Şems-i Tebrîzî hazretlerinin “Allah!” diyen sesi duyuldu. Mevlânâ hemen dışarı çıktı. Fakat hiç kimse yoktu. Yerde kan lekeleri vardı. Derhal oğlu Sultan Veled’i uyandırıp, durumun tetkikini istedi. Yapılan bütün araştırmalarda Şems-i Tebrîzî hazretlerinin mübârek cesedini bulamadılar. Bu cinâyeti işleyenler yedi kişi idi. İçlerinde, Mevlânâ’nın oğlu Alâeddîn de vardı. Yedisi de kısa bir süre sonra çeşitli belâlara yakalanarak öldüler. Bir gece Sultan Veled, rü’yâsında Şems-i Tebrîzî’nin cesedinin bir kuyuya atıldığını gördü. Uyanınca, yanına en yakın dostlarından birkaçını alarak, gördüğü kuyuya gittiler. Cesed hiç bozulmamıştı. Mevlânâ’nın medresesine defn ettiler.
Şems-i Tebrîzî hazretlerine bir kimse sordu; “Efendim! Ma’rifeti bana anlatır mısınız?” O da; “Bir gönül ki, Allahü teâlânın muhabbetiyle yanıp, onunla hayat buluyorsa, bu ma’rifettir.” Soruyu soran; “Peki ben ne yaparsam bu ma’rifeti elde edebilirim?” diye tekrar sordu. “Bedeni terk ederek. Çünkü Allahü teâlâ ile kul arasındaki perde, kişinin bedenidir. Allahü teâlâya vâsıl olamaya mâni olacak şey dört tanedir: 1. Şehvet, 2. Çok yemek, 3. Mal ve makam, 4. Ucb ve gurûr, İşte bu dört şey, kulun cenâb-ı Hakka ulaşmasına mânidir.”
Bir defasında da şöyle buyurdu: “Velîler, Allahü teâlâyı zikretmekten yorulmazlar ve O’nun muhabbetine doymazlar. Onların yanında dünyânın hiçbir kıymeti yoktur. Onlar, her ân Allahü teâlâyı zikr ederler, şükr ederler, ibâdete devam ederler. Bir kalbden bütün arzu ve istekler çıkarsa, orada Allahü teâlânın sevgisinden başka bir sevgi kalmaz.”
“İlim olmayan bir beden, suyu olmayan şehre benzer.”
Şems-i Tebrîzî hazretlerine, “İnsanların en üstünü, kıymetlisi kimdir?” diye sordular. Cevâbında; “Şu dört kimsenin kıymeti, Allahü teâlâ katında yüksektir: 1. Şükreden zengin, 2. Kanaatli ve sabreden fakir, 3. İşlediği günahlara pişman olup, Allahü teâlânın azâbından korkan kimse, 4. Takvâ, vera’, zühd sahibi; ya’nî haramlardan sakınıp, şüpheli korkusuyla mübahların çoğunu terkederek dünyâya zerre kadar meyletmiyen âlimdir” buyurdu. “Bu kıymetli insanların içinde en üstün olanı hangisidir?” diye sordular. Buyurdu ki: “İlim ve hilm sahibi âlimlerdir.”
Cömertliği sordular, buyurdu ki: “Dört türlü sehâvet (cömertlik) vardır 1. Mal cömertliği; zâhidlere mahsûstur. Onlar malı verirler, ma’rifeti, Allahü teâlâyı tanımayı alırlar. 2. Beden cömertliği; müctehid olan âlimlere mahsûstur. Onlar da Allahü teâlânın yolunda vücutlarını harcarlar ve hidâyeti alırlar. 3. Can cömertliği; şehidlere mahsûstur. Onlar da canlarını vererek Cenneti alırlar. 4. Kalb cömertliği; âriflere mahsûstur. Onlar da gönül vererek muhabbeti alırlar.”
Birgün dostlarına şöyle nasîhatta bulundu: “Âhıreti terk edip, dünyâya tâlib olup muhabbet edenlere, mal kazanıp zengin olmaktan başka çâre yoktur. Âhırete tâlib olan kimselere de, ölmeden önce ibâdet yaparak, dîn-i İslama hizmet ederek gayretle çalışmaktan başka çâre yoktur. Allahü teâlânın talibi olan kimselere, O’na kavuşmak arzusu içinde olanlara, mihnet, meşakkat, dert ve belâlara katlanmaktan başka çâre yoktur, İlmi taleb edenlere, ya’nî âlim olmak isteyenlere, herkesin gözünde hakîr olmak ve yalnız, kimsesiz, garip kalmaktan başka çâre yoktur. Çünkü, kim ilim öğrenmek arzusunda olursa, onun üzüntüsü çok olur. Onu rencide ederler. Her türlü derde, belâya sabretmesi lâzımdır ki, huzûra kavuşabilsin. Her kim kendini üstün görürse, onun sonu zillete düşmek olur. Hesapsız, sonunu düşünmeden malını sarfedenler, fakir olurlar. Her kim fakirliğe sabreder, kanaatkar olursa, sonunda zenginliğe ulaşır. Her kimsenin, kendisinde bulunan iki şeyin birisini öldürüp, birisini diri tutmaya çalışması lâzımdır. Öldürmesi icâb şey nefsidir. Çünkü nefsi öldürmedikçe, rahata ermek düşünülemez. Diri tutması lâzım gelen şey de, gönüldür. Çünkü gönlü ölü olanların mes’ûd ve bahtiyar olması düşünülemez.”
“Dünyâ, insanı hevâ ve hevesine kaptırır, nefsin arzularına uydurur. Neticede Cehenneme götürür.”
Âhıreti kazanmak için çalışmak lâzımdır ki, bu, insanı Cennete götürüp, Allahü teâlânın cemâlini görmekle şereflenmeye sebeb olur.”
Hadîs ve Hanefî mezhebi fıkıh âlimi.. Künyesi Ebü’l-Vahde olup ismi, Muhammed bin Abdüssettâr bin Muhammed’dir. 559 (m. 1164) yılında Harezm’deki Cürcân eyâletinin Kerder beldesinde doğdu. Köyüne nisbetle Kerderî, hocası Kâdı İmâdüddîn Ömer Zerencerî’ye nisbetle de İmâdî denildi. Şemseddîn ve Şems-ül-eimme lakabları verildi. 642 (m. 1244) yılında Buhârâ’da vefât etti. Bundan başka iki Kerderî daha vardır. Biri 562 (m. 1166) yılında Haleb’de vefât eden, “Tecrîd”, “Câmi-üs-sagîr”, “Câmi-ül-kebîr” adlı eserlere şerhler yazan “Hayret-ül-fukahâ” sahibi Şems-ül-eimme Abdülgafûr bin Lokman Ebü’l-Mefâhir Kerderî’dir. Öbürü ise, 827 (m. 1423) senesinde vefât eden, “Bezzâziyye” fetvâ kitabı ve “Menâkıb-ı İmâm-ı Ebî Hanîfe” adlı eserleri ile meşhûr olan İbn-i Bezzâz Muhammed bin Muhammed Kerderî’dir. Her ikisi de Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerindendir.
Şems-ül-eimme Ebü’l-Vahde Muhammed Kerderî’nin ilimdeki üstünlüğünü göstermek için, ders aldığı hocalarının ismini söylemek kâfi gelir. O, zamanın Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinin İmâmlarından ders almıştır. İlim öğrendiği hocalar arasında, “Hidâye” sahibi Şeyh-ül-İslâm Burhâneddîn Ali Mergınânî, “Şir’at-ül-İslâm” kitabının yazarı İmâmzâde Bedrüddîn Semerkandî, Şeyh-ül-İslâm Ebû Abdullah Nâsıruddîn Muhammed bin Süleymân Ûşî, Allâme Bedrüddîn Abd bin Abdülkerîm Versekî, Şerefüddîn Ebû Muhammed Ömer bin Muhammed bin Ömer Ukaylî, Kâdı İmâdüddîn Ebi’l-Alâ Ömer bin Muhammed Zerencerî, Zeynüddîn Attâbî, Nûreddîn Ebû Muhammed Ahmed bin Muhammed Sâbûnî, Fahrüddîn Hasen bin Mensûr Kâdı Hân ve daha birçok âlim vardır. Allahü teâlânın sâlih kullarının kitaplarında, hafıza ve kalblerinde asırlardır muhafaza edilen ilmi, sâlih amel işlemek ve Allahü teâlânın kullarına öğretmek için, âlimlerin önlerine diz çöküp öğrendi. Durup dinlenmeksizin çalıştı. Niyetinin Allahü teâlânın rızâsını kazanmaktan başka birşey olmamasına gayret etti. Dünyâ malına hiç değer vermedi. Hep âhıretini kazanmak için çalıştı. Merhametinin çokluğundan dolayı, Allahü teâlânın kullarını da Cehennem ateşinden kurtarmak için gayret etti. Vaktini ilim öğrenmek, ilim öğretmek ve ibâdet etmekle geçirdi. Fıkıh ve usûl ilimlerinde zamanının güneşi oldu. Ebû Zeyd Debbûsî’den sonra Buhârâ’da yetişen en büyük âlim olduğunda ulemânın ittifâk ettiği Ebü’l-Vahde Kerderî, cömertlikte, insanlara merhamette, çok ibâdet etmekte, dünyâya ehemmiyet vermemekte, Allahü teâlânın emir ve yasaklarına riâyet etmekte, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) sünnetine yapışmakta ve güzel ahlâkta zamanının en önde gelenlerindendi.
Bildiklerini öğretmek ve emr-i ma’rûfta bulunmak için sık sık insanlara nasihat eder, Allahü teâlânın emir ve yasaklarına tâbi olmayanların Cehennem ateşinden kurtulamayacaklarını bildirirdi.
Pekçok talebe yetiştirdi. Hamîdüddîn Darirî, Muhammed bin Nasr Buhârî, Muhammed bin İlyâs Mâbergî, Hâfızüddîn Ebü’l-Berekât Nesefî, Ebü’l-Muzaffer Zâhirüddîn Muhammed Buhârî, Ebü’l-Fadl Şerefüddîn Kaşanî, kızkardeşinin oğlu Hâherzâde Bedrüddîn Muhammed bin Mahmûd Kerderî ve daha birçok âlim onun ilminden istifâde etti. Onlar da hocalarından öğrendikleri ilmi Allahü teâlânın rızâsı için yaymağa gayret ettiler.
Pekçok kıymetli eserin de müellifi olan Ebü’l-Vahde Muhammed Kerderî’nin eserlerinden ba’zıları şunlardır: “El-Hakk-ül-mübîn fî def-i Şu’behât-il-mübettılîn ve es-Seyf-ül-meslûl fir-redd-i alâ sâhib-il-methûl” ve “Ed-Dürret-ül-münîfiyye fî intisâr il-İmâm-il-a’zam Ebî Hanîfe”.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Tabakât-ül-fukahâ (Taşköprü-zâde) sh. 107
2) Fevâid-ül-behiyye sh. 176
3) Mu’cem-ül-müellifîn cild-10, sh. 167İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ ŞEYH HÜSÂMEDDÎN ÇELEBİ
Konya’da yetişen evliyânın büyüklerinden. Mevlânâ Celâleddîn Muhammed Rûmî hazretlerinin en önde gelen talebesi olup, onun halîfesi, vekîlidir. İsmi, Hasen bin Muhammed olup, nesebi. Tâc-ül-ârifîn Ebü’l-Vefâ hazretlerine dayanır. 683 (m. 1284) senesinde Konya’da vefât etti.
Hüsâmeddîn Çelebi’nin babası, devlet erkânından zengin bir kimse idi. Hüsâmeddîn. Çelebi küçüklüğünde, zamanın büyük velîlerinden Mevlânâ’yı çok sever, bunun için de babasına ricada bulunup, onu sık sık eve da’vet ettirirdi. Ziyâfet esnasında Mevlânâ’ya hizmet eder, hürmette kusur etmemeye gayret ederdi. Babası vefât edince, bütün mal, mülk Hüsâmeddîn Çelebi’ye kaldı. O, bu kadar servetin hiçbirine i’tibâr etmeyip, Mevlânâ’nın huzûruna geldi. Talebeliğe kabûl buyurması için yalvardı. Kabûl edilince, canla başla hizmete başladı.
Kısa zamanda babasından kalan mallar harcanıp hiçbir şey kalmayınca babasının ticâret işlerine bakan hizmetçisi; “Makamlar, mallar kazanmayı terk edip, fakirlik yolunu tercih ettiniz. Ne kadar erzak, mal, mülk var ise hepsi de elden çıkmış bulunmaktadır deyince, Hüsâmeddîn Çelebi, cenâb-ı Hakka hamd ve şükürler ederek; “Hocam hazret-i Mevlânâ’nın hürmetine sizi hânemden azat ettim” dedi ve bütün dünyevî isteklerini bir kenara itip, Mevlânâ’nın dergâhında hizmetini çoğalttı. Mevlânâ, dergâhın gelirlerini ve giderlerini tesbit etmek, talebelerin yiyecek, giyecek ve yakacaklarını te’min etmek, dergâha âit olan malları muhafaza etmek gibi mühim bir vazîfeyi ona verdi. O da, bu vazîfesine çok büyük bir i’tinâ ile dikkat etti. Çıkan mahsûllerin bir tanesini bile telef etmiyerek yerinde sarf etti. Herkese güler yüzle ve adâletle davrandığı için, kısa zamanda bütün talebelerin sevgisine, hocasının iltifâtlarına mazhar oldu. Mevlânâ Celâleddîn, Hüsâmeddîn Çelebi’ye husûsî muâmele eder, onu daha iyi yetiştirmek için gayret gösterirdi. Ona olan teveccühleri, Selâhaddîn Konevî’den sonra gelirdi. Selâhaddîn Konevî, Mevlânâ’dan önce vefât edince, Hüsâmeddîn Çelebi en önde gelen talebesi oldu.
Mevlânâ, Hüsâmeddîn Çelebi’yi pek ziyâde severdi. Onun olmadığı bir mecliste sohbetin tadı hissedilmezdi. Birgün Mevlânâ’nın talebelerinden Mu’înüddîn Pervane, hocasını, talebe arkadaşlarını ve Konya’nın ileri gelen eşrafını da’vet edip, ziyâfet verdi. Yemekten sonra, sohbet için Mevlânâ hazretlerini dinlemek istiyorlardı. Fakat Mevlânâ hiç konuşmuyor, sessizce üzgün bir hâlde bekliyordu. Ba’zıları sohbet buyurmaları için talebde bulundularsa da, Mevlânâ yine konuşmadı. Nihâyet ev sahibi Mu’înüddîn, hocasının, en çok sevdiği Hüsâmeddîn Çelebi’nin orada olmadığını farkedince, Mevlânâ’ya; “Efendim! Hüsâmeddîn Çelebi da’vetimize teşrîf buyurmadılar. Acaba hürmette bir kusur mu ettik?” deyince, Mevlânâ da; “Hüsâmeddîn bağdadır” buyurdu. Bunun üzerine bir kimse ile Hüsâmeddîn Çelebi da’vet edilip, sohbete gelmesi sağlandı. Mevlânâ, Hüsâmeddîn Çelebi gelir gelmez ayağa kalkarak; “Merhaba ey Allahü teâlânın ve Resûlullahın sevdiği, ey canım, ey oğlum, ey sevdiğim Hüsâmeddîn” buyurdu ve yanıbaşına oturttu. O geldikten sonra Mevlânâ öyle neş’elendi ki, o günkü sohbeti hiç kimse unutamadı. Sohbet esnasında Mu’înüddîn Pervane kalbinden; “Acaba hocamın, Hüsâmeddîn Çelebi hakkındaki bu şekildeki tezahüratı, iltifâtı hakîkî midir? Yoksa bir teklif midir?” diye düşündü. Sohbet bittikten sonra Hüsâmeddîn Çelebi, Mu’înüddîn Pervâne’nin kulağına eğilerek; “Hocamız Hazreti Mevlânâ boş söz söylemez, lüzumsuz tezahüratta bulunmaz. Kalbini böyle şeylerle meşgûl eyleme” dedi.
Mevlânâ’nın, Hüsâmeddîn Çelebi’ye karşı i’tibârı fevkalâde çok idi. Bir kış günü, sabahın erken saatlerinde kalkan Mevlânâ, dergâhın kapısına gelmişti. Namaz vakti girmediği için kapı kapalıydı. Bir taraftan da kar yağıyordu. Mevlânâ, Hüsâmeddîn Çelebi’nin kapısının karşısında hizmetkâr gibi el bağlayıp beklemeye başladı. Kar lapa lapa yağdıkça, Mevlânâ’nın üzerini örtüyordu. Namaz vakti geldiğinde kapıyı açan Hüsâmeddîn Çelebi, karşısında karlar altında kalmış bir kimse gördü. Yaklaşıp dikkatle baktığında, hocası olduğunu anladı ve; “Canım efendim! Bu ne hâldir ki, bu fakirin kapısında karlar altında beklersiniz?” diyerek onun ayaklarına kapandı, pekçok özürler diledi. Mevlânâ ise, talebesinin bu hareketine mâni olmak isteyip; “Ey Hüsâmeddîn! işte hoca, talebesini bu mertebede gözetirse, talebe de hocasına o kadar bağlı olur” buyurdu.
Hüsâmeddîn Çelebi, Mevlânâ hazretleri derse gelmediği zamanlar talebelere ders verir, onları irşâd eder, yetiştirirdi. Ba’zıları; “Bu sonradan gelip, Arabîyi dahî bilmeyen kimseye nasıl böyle bir vazîfe verilir?” diye dedikodu yaptılar. Bir gece Hüsâmeddîn Çelebi, rü’yâsında Resûlullah efendimizi ( aleyhisselâm ) gördü. Sevgili Peygamberimiz; “İlim deryasında bir katra nasîbin olsun, bunu muhafaza eyle de, sana düşman olanların sözleri kesilsin” buyurarak mübârek ağzının suyundan bir miktar Hüsâmeddîn Çelebi’nin ağzına sürdüler. O andan i’tibâren Arabî lisanıyla konuşmaya başladı. O günden sonra hiç kimse böyle sözleri söyleyemez oldu.
Mesnevî yazılmadan önce talebelere, Ferîdüddîn Attâr hazretlerinin “Mantık-ut-tayr” ve Hakim Sînâî’nin “İlâhinâme” isimli kitapları okutulurdu. Hüsâmeddîn Çelebi, birgün hocasına şöyle suâl eyledi: “Pek muhterem efendim! Cevâhirlerden daha kıymetli sözlerle cümlemizi irşâd edip yetiştiriyorsunuz. Buna rağmen kardeşlerimizle, önceki büyüklerimizin hazırladığı kitapları okumakla yetiniyoruz. Acaba zât-ı âlînizin hazırlıyacağı bir kitabı olsa, inci dolu sözleriniz hepimize bir hâtıra olarak kalsa uygun olur mu diye içimizden geçmektedir. Öyle ki, hem bu okuduğumuz kitaplarda bulunan konuları, hem evliyânın hâlleri, hem de Şems-i Tebrîzî hazretleriyle aranızda geçen muamelâtı içine alsa diye düşünürüz.” Bu sözlerden Mevlânâ son derece memnun olup; “Ey gözümün nûru Hüsâmeddîn! Bu isteğiniz, daha sizin mübârek kalbinize gelmeden önce, gayb âleminden kalbime ilham edildi. İçinde ma’nevî cevâhirlerin bulunduğu, ibâdetlerin ihlâs ile yapılmasında ziyâde zevk ve muhabbet veren bir kitabın yazılmasını arzu ettim. Bunun için de, daha önce şu satırları yazdım” diyerek, Mesnevî-i şerîfin şu ilk beyitlerini gösterdiler:
“Bişnev ez ney çün hikâyet mî kûned, Ez cüdâyîha şikâyet mi kûned.”
“Dinle neyden nasıl anlatıyor, Ayrılıklardan şikâyet ediyor.”
diye başlayıp,
“Puhte hâlin hiç fehm itsin mi hâm? ihtisar üzre gerek söz vesselâm.”
“Ham olan, olgun olanın hâlini nasıl bilir? Bunun için sözü kısa kesmelidir, vesselâm.”
Sonra şöyle buyurdu: “Şems-i Tebrîzî ile aramızdaki gizli sırlar anlatılırsa, ona tahammül edemezsiniz. Onlar hakîkat ehline ma’lûm olan şeylerdir.”
Bundan sonraki beyitleri Mevlânâ hazretleri söyledi. Hüsâmeddîn Çelebi yazdı. Öyle ki, sabahlara kadar çalışırlardı. Çok kısa bir zaman içinde, Mesnevî’nin birinci cildi tamâm oldu. İki sene ara verdikten sonra, ikinci cildi de yazdılar. Daha sonra Mesnevî’yi altı cilde tamamladılar.
Başta Hüsâmeddîn Çelebi olmak üzere, diğer talebe arkadaşları Mesnevî’de bildirilenleri öğrendiler ve içindeki ma’nevî sırlara vâkıf oldular. Son derece istifâde ettiler.
Birgün Mevlânâ’dan sordular ki: “Mesnevî’nin cildleri arasında bir fark var mıdır?” O da; “Elbette Mesnevî’nin cildleri arasında fark vardır. Nasıl ki, yedi kat göklerin birbirlerinden farkı var ise, Mesnevî’nin de tercihi ve tafsilâtı birbirinden öyle farklıdır.
Eğer daha geniş malûmat isterseniz, Hüsâmeddîn’e sorunuz” buyurdu.
Mesnevî hakkında Hüsâmeddîn Çelebi şöyle buyurdu: “Hocamın mübârek oğlu Sultan Veled, Mesnevî’nin bir beytine yetmiş ma’nâ vermişlerdir. Herkes kendi aklının yettiği kadar anlar ve o kadar istifâde eder. Zira, lâyıkıyla anlamak mümkün değildir.”
Molla Câmî hazretleri, Mevlânâ hakkında; “Ma’nevî âlemin yegâne sultanı olan o büyük âlimin kadr ve kıymetinin büyüklüğüne delîl olarak Mesnevî kâfidir. O çok yüksek zâtın vasıflarını ben nasıl anlatayım” buyurdu. Buradan, “Talebe hocasıyla ölçülür” sözünün gereği, Hüsâmeddîn Çelebi’nin üstünlüğü anlaşılmaktadır.
Hüsâmeddîn Çelebi, bir gece gördüğü rü’yâsını şöyle anlattı: “Rü’yâmda, Bilâl-i Habeşî ( radıyallahü anh ) Kur’ân-ı kerîmi başının üzerinde tutuyor, Resûlullah efendimiz de ( aleyhisselâm ) mübârek ellerine Mesnevî’yi almış, büyük bir haz ve zevk içinde okuyup, arada; “Mâşâallah, bârekallah” diye kitabı beğendiğini bildiriyordu.” Sabahleyin rü’yâsını Mevlânâ’ya anlattığında; “O, gördüğün doğrudur. Çünkü Resûlullah efendimizin Mesnevî-i şerîfi alıp medh ettiğine şüphe yoktur” diyerek, rü’yâyı ta’bir etti.
Mevlânâ, birgün elinde sepeti olan bir hizmetkârı Hüsâmeddîn Çelebi’nin kapısı önünde gördü. Evin ihtiyâçlarını alıp gelmiş idi. Mevlânâ; “Ey kardeşim! Keşke senin yerinde olsaydım. Her an o mübârek zâtın hizmetiyle şereflenirdim” diyerek, üzerinden cübbesini çıkardı ve hizmetkâra hediye etti.
Mevlânâ Celâleddîn hazretlerine son hastalığında; “Yerinize kimi halife, vekîl bırakıyorsunuz?” diye sorduklarında; “Hüsâmeddîn Çelebiyi bırakıyorum” buyurdu. Bu suâli üç defa sordular, her defasında aynı cevâbı verdi.
Sultan Veled, birgün arkadaşlarıyla birlikte Hüsâmeddîn Çelebi’nin bağına ziyârete gittiler. Yolda ba’zıları kalblerinden; “Hüsâmeddîn Çelebi, bize bal ikram etse” diye geçirdiler. Bağa vardılar, bir müddet sohbetten sonra Hüsâmeddîn Çelebi, bahçıvana; “Gidiniz, bir kovanı açıp bir tabak bal getiriniz” buyurdu. Bahçıvan da emri yerine getirip balı getirdi. Biraz sonra, aynı kovandan yine bal istedi. getirdiler. Tekrar istedi, yine getirdiler. Tekrar isteyince, bahçıvan; “Yeni bir kovan açmamız lâzım, önceki bitti” dedi. Bu söze karşı; “Sözümüzü dinleyiniz. O kovan nihâyeti olmayan bir denizdir. Gidiniz, oradan bal getiriniz” buyurdu. Bahçıvan tekrar gittiğinde, kovanın ağzına kadar bal ile dolu olduğunu, ilk açtığı gibi durduğunu hayretle gördü. Gelip durumu anlattığında, orada olanların hepsi de Hüsâmeddîn Çelebi’nin büyüklüğünü bir kere daha anladılar. Hüsâmeddîn Çelebi, o kovanı Sultan Veled’e hediye etti. Ondan sonra o kovanın balından hasta olan bir kimseye yedirseler, eğer eceli gelmemiş ise, bi iznillah şifâ bulurdu.
Bir kış ve bahar mevsiminde, pek az yağmur yağmıştı. Bu sebeple ekinler bitmemiş, her tarafta kuraklık baş göstermişti. Konya’da halk, defalarca yağmur duâsına çıktıkları hâlde, bir damla yağmur yağmamıştı. Çaresiz kaldıktan birgün hatırlarına evliyânın büyüklerinden Hüsâmeddîn Çelebi geldi. Bir heyet hâlinde huzûruna geldiler, durumu anlattılar. Hüsâmeddîn Çelebi tebessüm buyurarak ricalarını kabûl etti. Onlarla birlikte Mevlânâ hazretlerinin türbesine geldiler. Hazreti Mevlânâ’yı Allahü teâlâya vesile ederek, göz yaşları içinde uzun uzun duâlar ettiler. Daha duâ bitmeden, gökyüzünde bulutlar birikmeğe, derken yağmur yağmaya başladı. Yirmi gün hiç durmadan devam etti. Toprak suya kandı. Herkes evlerinin yıkılacağından, bir zarar geleceğinden korkarak tekrar Hüsâmeddîn Çelebi’ye başvurdular. Yine onları kırmadı ve; “Üzülmeyin. Bu yağmuru, başka ihtiyâcı olan yerlere yağdırması için Rabbimize niyaz eder yalvarırız” demesiyle, yağmur dindi ve bulutlar dağıldı. O sene çok bereketli oldu, pek fazla mahsûl elde edildi. Böylece halkın gönlünde Hüsâmeddîn Çelebi’nin sevgisi daha da arttı.
Bir gece Hüsâmeddîn Çelebi dostlarıyla oturmuş sohbet ediyordu. Bir ara sohbeti kesip; “Falan mahalledeki şu numaralı eve gidiniz, içerde oturanlara; “Derhal evi boşaltıp, başka bir eve göç etmelerini söyleyiniz” dedi. Emri yerine getirdiler. Evin boşaltılması bittiği an, tavan çöktü, ev harâb oldu. Talebeler kendi aralarında şöyle konuştular: “Allahü teâlânın sevgili kulları, bu dünyâda insanların kurtulması için böyle faydalı olursa, kim bilir âhırette nasıl olur. Ne mutlu böyle zâtlara muhabbet edip, hizmetiyle şereflenenlere ve onların gönlünü kazananlara.”
Hüsâmeddîn Çelebi, birgün Mevlânâ’nın türbesini ziyâret etti. Dışarı çıkarken, Mevlânâ’nın vefât eden oğlu Alâeddîn’in kabrinin yanına geldi. Kabrin önünde bir müddet tefekkür ederek bekledi. Önce ağlamaya, sonra da tebessüm etmeye başladı. Bu hâli görenler sebebini sordular. Onlara; “Alâeddîn’i gördüm. Zincirlere ve kelepçelere vurmuşlar, azâb etmek için götürüyorlardı. Beni görünce feryâd ederek yardım istedi. Ben de Allahü teâlâya yalvardım, ağlayarak şefaat talebinde bulundum. Kabûl edilince de tebessüm eyledim” diye cevap verdi.
Birgün Hüsâmeddîn çelebi dostlarıyla birlikte bağa gitmiş idi. Orada dostlarına nasihat ederken bir kimse gelip; “Efendim! Mevlânâ hazretlerinin türbesinin üzerindeki alem düştü. Bir türlü yerine koyulmadı” dedi. Bunu işiten Hüsâmeddîn Çelebi çok üzüldü. Yüzlerinin rengi bembeyaz oldu. Onun fevkalâde üzüldüğünü gören dostları, bu kadar üzüntünün sebebini sordular. O da; “Mübârek hocamız Mevlânâ’nın yakınlarından biri vefât edeceği zaman bu gibi işâretler meydana gelmektedir. Şimdi ise kubbenin üzerindeki alem yıkılmış. Bundan, yakınlarından büyük birinin vefât edeceği anlaşılmaktadır. Hesaplayınız, hocamız vefât edeli kaç sene oldu?” Onlar da; “On yıl oldu” dediler. Bunun üzerine; “Beni eve götürünüz. Vefât edecek olan bu fakirdir. Artık bizim de ömrümüz bitmiştir” dedi. Hüsâmeddîn Çelebi’yi hemen eve götürdüler. Alemin yerine konmasını emr etti. Birkaç gün hasta yattı. Hasta olduğu günler Mevlânâ’nın oğlu Sultan Veled sık sık ziyâretine gelirdi. Birgün üzüntüsünü bildiren şu sözleri söyledi: “Babamın vefâtından sonra, hepimizi kanatlarınız altına aldınız. Sizin zamanınızda hiçbir dert ve keder çekmeksizin huzûr içinde yaşayıp gidiyorduk. Sizden sonra hepimiz büyük bir ızdırâba düşeceğiz. Sizi kaybedince, biz kiminle dostluk kurup, kiminle görüşürüz?” Sonra kendini tutamayıp ağlamaya başladı. Hüsâmeddîn Çelebi bu hâle dayanamayıp buyurdu ki: “Ey mübârek hocamın oğlu Sultan Veled! Benim vefâtımdan sonra bir müşkilât ile karşılaşırsanız, bana tevessül ediniz. Eğer beni vasıta yaparsanız, ben de Allahü teâlâya yalvarır, müşkilâtınızın halli için duâ ederim. Bi iznillah duâmız red olunmaz.”
Türbenin alemi yerine konulduğu 683 (m. 1234) senesi Şa’bân ayının yirmiikisine rastlayan Çarşamba günü kendisine haber verdiler. Hüsâmeddîn Çelebi buna çok sevindi ve; “Eşhedü en lâ ilahe illallah ve eşhedü enne Muhammeden abdühü ve resûlühü” diyerek rûhunu teslim etti.
Evliyânın büyüklerinden ve fıkıh âlimi. İsmi, Ömer bin Muhammed bin Abdullah bin Muhammed es-Sühreverdî olup, künyesi Ebû Abdullah’tır. Ebû Nasr ve Ebü’l-Kâsım Sûfî de denildi. Nesebi (soyu) Ebû Bekr-i Sıddîk’a ( radıyallahü anh ) ulaşır. Şeyh Ebü’n-Necîb’in kardeşinin oğludur. 539 (m. 1144) senesinde Sühreverd’de doğdu. 632 (m. 1234) senesi Muharrem ayında vefât etti.
Şihâbüddîn Sühreverdî, ilim öğrenmek için Bağdad’a gitti. Amcası büyük âlim Ebü’n-Necîb Abdülkâhir’in sohbetlerinde bulundu. Ondan tasavvuf ilimlerini öğrendi. Aynı zamanda Abdülkâdir-i Geylânî hazretlerinin sohbetlerinde de bulundu. Basra’da da Ebû Muhammed bin Abdullah’ın sohbetlerine devam etti. Ebû Hafs Sühreverdî; amcasından, Ebû Muhammed Hibetullah bin Şiblî, Ebü’l-Feth bin Battî, Ma’mer bin Tâhir, Ebû Zür’a Makdisî, Ebü’l-Fütûh Tâî ve birçok âlimden hadîs-i şerîf dinleyip, rivâyette bulundu.
Kendisinden ise; İbn-i Dübeysî, İbn-i Nukta, Zekî Berzâlî, İbn-i Neccâr, Kavsî, Ebü’l-Ganâim bin Allân, Izz el-Fârûsî, Ebü’l-Abbâs el-Eberkûhî ve birçok âlim ilim öğrenip, hadîs-i şerîf rivâyetinde bulundu.
Ebû Hafs Sühreverdî, fakîh, fâzıl, sûfî, vera’ sahibi, zâhid, ârif, ilm-i hakîkatte zamanın şeyhi idi. Şafiî mezhebinde idi. Çok ibâdet ederdi. Eline geçen malı mülkü fakirlere ve muhtaç kimselere dağıtırdı. Fıkıh ilmini, amcasından ve Ebü’l-Kâsım İbni Fadlân’dan öğrendi.
İbn-i Neccâr onun hakkında şöyle demektedir: “Ebû Hafs Ömer Sühreverdî, ilm-i hakîkatta zamanının şeyhi idi. Riyâzet ve mücâhede yolunu tuttu. Fıkıh, mukayeseli hukuk ve Arab dili ve edebiyatını okudu. Birçok âlimden hadîs-i şerîf dinledi. Daha sonra tasavvuf yolunu tuttu. Önceleri zikir ve ibâdetle meşgûl oldu. Sonra insanlara va’z vermeğe başladı. Amcasının Dicle kenarındaki medresesinde ders verdi. İslâm beldelerinin her tarafından onun sohbetine ve derslerini dinlemeye birçok âlim ve halk gelirdi. Onun sözlerinin bereketi ile günahkarlar derhal tövbe ederdi. Onun talebeleri, o zamanda yıldızlar misâli, etrâfa ilim yayarlardı. Onun sultanlar katında sâhib olduğu mevkiye ve hürmete, başka kimse nail olmadı. Ömrünün sonunda rahatsızlandı. Bununla beraber, zikrleri azalmadı. Allahü teâlâyı zikre devam etti. Cemâatte yine hazır bulundu. 110 yaşına doğru hacca gitti. Vefât ettiğinde, geride kefen parası dahi bırakmamıştı.”
İbn-i Nukta ise şöyle demektedir: “Şihâbüddîn Ebû Hafs, zamanında Irak’ın şeyhi, mücâhede ve isâr sahibi, güzel ahlâklı, mürüvvet ve zikir ehli bir zât idi.”
İbn-i Sübkî, Tabakât-ül-vustâ adlı eserinde Ebû Hafs Sühreverdî’nin talebesinin şöyle dediğini naklediyor “Hocamız Sühreverdî hazretleri, hakîkatler menbâı, zamanının İmâmı, asrının bir tanesi idi. 539 (m. 1144) senesinde Sühreverd’de doğdu. Onaltı sene orada kaldı ve ilim tahsil etti. Sonra Bağdad’a gitti. Amcasından fıkıh ve tasavvuf öğrendi. Amcasının vefâtına kadar onun derslerine devam etti. Amcasının vefâtından sonra Ebü’l-Kâsım bin Fadlân’ın sohbetlerine devam etti. Fıkıhta derin âlim oldu. Sonra tasavvuf yoluna girdi. Vaktinin çoğunu ibâdet ve zikir ile geçirirdi. İnsanları, Allahü teâlânın rızâsına çağırdı. Sözleri kalblere te’sîr ederdi. Zamanında bulunan tarikat ehli, ona mektûp yazarak hâlleri hakkında sorarlar ve fetvâ isterlerdi. Birgün bir zât ona mektûp yazarak, şöyle sordu: “Efendim, çalışmayı terk ettim. Boş kalınca rahatlık hissettim. Çalışınca ucb hâsıl oldu. Hangisi benim için uygundur.” Ebû Hafs Sühreverdî; “Çalış ve ucbundan Allahü teâlâya istiğfarda bulun” diye cevap yazdı. Hocamızın yazdığı şiirler çok güzel ve beliğ idi.”
Ebû Hafs Sühreverdî birçok eserler yazdı. Bunlardan ba’zıları şunlardır: 1-Akîdetü erbâb-it-takî, 2-Behcet-ül-ebrâr fî menâkıb-il-Gavs-il-Geylânî, 3-Bugyet-ül-beyân fî tefsîr-il-Kur’ân, 4-Avâri-ül-meârif fî beyân-ı tarîk-il-kavm: Tasavvufa dâir bir eserdir. Bu eserden ba’zı bölümler:
Sûfîlerin ilimlerinin faziletleri: Dârimî’nin bildirdiği hadîs-i şerîfte, bir kişi Resûlullaha ( aleyhisselâm ) şerden sordu. Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ); “Bana şerden sormayınız. Bana ancak hayırdan sorunuz” diyerek devamla şöyle buyurdu: “İnsanların en kötüsü, âlimlerin en kötüsüdür. İnsanların en hayırlısı, âlimlerin en hayırlısıdır.” Âlimler ümmetin delîlleri, dinin direği, açık olan cehâlet karanlıklarını aydınlatan lâmba, İslâmın muhâfızları. Kitâb ve sünnetin hükmünün açıklayıcıları, kulların tabîbleri, büyük emânetin taşıyıcılarıdır. Halkın içinde takvâya en fazla sarılanlar onlardır. Kulların içinde en fazla zühde muhtaç olanlar yine onlardır. Zîrâ zühde kendileri ve başkaları için muhtaçtırlar. Çünkü onların bozulması, insanların bozulması; onların doğru yolda olması, insanların doğru olması demektir.
Süfyân bin Uyeyne buyurdu ki: “İnsanların en câhili, bildiği ile ameli terk edendir. İnsanların en âlimi, bildiği ile amel edendir. İnsanların en üstünü, Allahü teâlâdan en çok korkandır.” Bu söz çok doğrudur ve âlimin, ilmi ile amel etmediği sürece âlim olmadığı hükmünü getirir. Zîrâ ilim, İslâm yolunda sahibini zayi etmez.
Âlim, ilminin bereketi ile kurtulur. İlim öğrenmek farz ve fazilettir. İnsanın, dînin mükellef kıldığı şeyleri yapacak kadar ilim öğrenmesi farzdır. Kişinin ihtiyâcından fazla Kitâb ve sünnete uygun bilgileri öğrenmesi ise fazilettir. Kitâb ve sünnete uymayan ve bu ikisinden çıkarılmamış veya bu ikisine uymayan veya bunlara dayanmayan her ilim fazilet değil rezilliktir. Bunlar insanın hevâsını arttırır. Dünyâda ve âhırette rezîl eder.
Farz olan, öğrenilmesi terk edilmeyen ilim: Ebû Necîb Sühreverdî’nin Enes bin Mâlik’den rivâyet ettiği hadîs-i şerîfte, Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) buyuruyor ki: “İlim Çin’de de olsa taleb ediniz. Zîrâ ilim öğrenmek her müslümana farzdır.” Âlimler farz olan ilmin hangisi olduğunda ihtilâf etmiştir. Ba’zısı dediler ki: “Farz olan ilim, ilm-i ihlâs ve nefsin âfetlerini ifşa eden şeylerin ilmidir. Zîrâ şu âyet-i kerîmede meâlen; “Hâlbuki onlar, ancak Allaha, O’nun dîninde ihlâs sahibleri olarak, diğer bâtıl dinlerden İslama yönelerek ibâdet etsinler, namazı gereği üzere kılsınlar ve zekâtı versinler diye emrolunmuşlardı. İşte bu emredildikleri şey, dosdoğru hak dindir” (Beyyine-5) amel emredildiği gibi ihlâslı olmak da bir emirdir. İhlâsın temellerini tahrib eden; nefsin aldatması, gurûru, hileleri ve gizli isteklerini bilmek için bu ilmi öğrenmek farzdır. Zîrâ kul, farza ancak farz ile ulaşabilir.
Ba’zı âlimler ise, öğrenilmesi farz olan, ilm-i hâl ilmidir dediler. Sehl bin Abdullah buyurdu ki: “Farz olan ilim, ilm-i hâli öğrenmek, ya’nî kulun dünyâ ve âhıretinde, Rabbi ile arasındaki hâlin hükmünü bilmesidir.” Denildi ki: “Öğrenilmesi farz olan ilim ilm-i bâtındır. Bu ilimle kulun, Allahü teâlâya yakınlığı artar. Bu ilim, Allahü teâlânın kendi askerlerinden kıldığı ve talibleri O’na kavuşturan, doğru yolu kuvvetlendiren ve insanlara doğru yolu gösteren âlimlerin sohbetinde kazanılır. Bu âlimler, Peygamberlerin vârisleridir.”
Ebû Tâlib-i Mekkî buyurdu ki: “Farz olan ilim, İslâmın bina edildiği beş temelin bilgisidir. Zîrâ Allahü teâlâ, bu beş şeyi insanların hepsine farz kılmıştır. Yapılması farz olan şeyin öğrenilmesi de farzdır. Tevhîd ilmi de buna dâhildir. Zîrâ beş temelin ilki şehâdettir. İhlâs da buna dâhildir.
Bir müslümanın bütün dînî ilimleri öğrenmesi mümkün değildir. Eğer bütün ilimlerin hepsi insanların üzerine farz olsa idi, Allahü teâlânın ihsân ettiği kimseler hâriç, insanların çoğu bundan âciz kalırlardı. Benim gönlüm (Sühreverdî’nin gönlü) daha ziyâde Ebû Tâlib-i Mekkî’nin sözüne ve alış-veriş, nikâh ve talâk gibi bilgilerin lâzım oldukları zaman öğrenilmesinin farz olduğuna meyl ediyor. Doğrusunu Allahü teâlâ bilir.
Yine derim ki (Sühreverdî): “Öğrenilmesi farz olan ilim, emir ve yasaklardır. Emredilen; yapılmasında sevâb, yapılmamasında ceza olan şeydir. Yasaklanan; yapılmasında ceza, terkedilmesinde sevâb olan şeydir. Emîr ve yasakların bir kısmı İslâmiyet devam ettikçe, kula devamlı lâzımdır. Ba’zısı ise, kul bir hâdise ile karşı karşıya geldiği anda devamlı lâzım olur.”
Ebû Hafs Sühreverdî buyurdu ki: “Evliyâdan, yüksek mertebede bulunan birine, hiçbir kerâmet ve hârika verilmiyebilir. Çünkü kerâmetler, yakîni (inanmayı) arttırmak için verilir. Yakîn ihsân edilen birinin kerâmetlere, hârikalara ihtiyâcı olmaz. Bütün bu kerâmetler, Zât-ı ilâhînin zikrinden ve kalbin bu zikr ile zînetlenmesinden aşağıda kalır.”
Şihâbüddîn Ebû Hafs Ömer bin Muhammed Sühreverdî, oğluna yapmış olduğu nasihatte şöyle buyuruyor:
Ey oğul! Sana, Allahü teâlâdan korkmayı, Allahü teâlânın ve Resûlünün ( aleyhisselâm ), ana-babanın ve evliyânın hakkına riâyet etmeyi tavsiye ederim. Eğer bunu yaparsan, Allahü teâlâ senden râzı olur. Açıktan ve gizli olarak Allahü teâlânın emir ve yasaklarına riâyet et. Gizli ve açık, içten ve dıştan, tefekkürle, hüzünle ve ağlıyarak Kur’ân-ı kerîm okumayı ihmâl etme. İlimden bir adım bile yüz çevirme. İlim öğren. Tasavvuf ehli olduğunu söyleyip de dalâlet içerisinde olanlardan, onların avamından olma. Çünkü onlar, din hırsızları ve müslümanları doğru yoldan saptıranlardır. Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) sünnet-i seniyyesine iyi sarıl. Dinde sonradan ortaya çıkıp, dinden imiş gibi inanılan, hâlbuki dinde olmayan bid’atlerden sakın. Çünkü her bid’at dalâlettir. Kadınlarla, bid’at sahibi kimselerle, zenginlerle ve nefslerinin peşinde giden avam ile beraber olma. Çünkü bunlar, senin dînini giderir. Dünyâda az bir şeyle kanâat et. Yalnızlığa iyi sarıl. Hatâ ve günahların için çok ağla. Helâlinden yemeğe çalış. Çünkü helâl yemek (haramlardan sakınmak), bütün hayırların ve iyiliklerin anahtarıdır. Harama sakın meyl etme. Çünkü harama meyl edersen, kıyâmet günü Cehennemde yanarsın. Helâl olan eşyaları giy. Eğer bunlara riâyet edersen, îmânın ve ibâdetin tadını duyarsın. Allahü teâlâdan devamlı kork. Yarın kıyâmet gününde, Allahü teâlânın huzûrunda hâlinin ne olacağını unutma. Geceleyin namaz kılmayı ve gündüz oruç tutmayı çoğalt. İmâm ve müezzin olmadığın zaman da cemâatle namaz kılmayı elden bırakma. Başkan olmayı isteme. Çünkü başkan olmayı isteyen ve seven kimse, ebediyyen felah bulmaz. Hüküm verenlerin ve sultanların meclislerinde bulunma, insanlarla münâkaşa etme. Seni medheden kimsenin sözüne aldanma. Seni kötüleyen kimsenin sözlerinden dolayı da üzülme. Herkese karşı iyi huylu ol. Tevâzuya yapış. Çünkü Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ), “Kim Allahü teâlânın rızâsı için tevâzu yaparsa, Allahü teâlâ onu yükseltir. Kim kibirlenirse ve böbürlenirse, Allahü teâlâ onu alçaltır” buyurdular. Her zaman, iyi kimseye karşı da, kötü kimseye karşı da edebli ol. Küçük-büyük herkese merhametli ol. Onlara karşı şefkat ve merhamet gözüyle bak. Çok gülme. Çünkü gülmek, gafletten dolayı meydana gelir. Gülmek kalbi öldürür. Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ); “Eğer siz, benim bildiğimi bilmiş olsaydınız, az güler, çok ağlardınız” buyurdu. Allahü teâlânın rahmetinden ümidini kesme. Ümit ile korku arasında yaşa.
Ey oğul! Dünyâyı terk et (Haram olan, Allahü teâlânın yasak ettiği şeyleri ve dünyâ sevgisini terk et.). Çünkü dünyâyı isteyenin ve sevenin dîni gider. Namazını kıl, orucunu tut. Allahü teâlânın velî kullarına; malın, bedenin ve makamınla hizmetçi ol. Onların kalblerini kazan, onların yaşayışlarına göre hareket et. Ehl-i sünnet i’tikâdı dışında olanlar hâriç, hiç bir -âlimin sözlerini inkâr etme. Eğer böyle bir inkârın olursa, ebediyyen felah bulamazsın.
Ey oğul! Devamlı cömert ol. Allahü teâlânın sana rızık olarak verdiği şeylerde cömert ol. Cimrilikten, hasedden, kin ve hileden sakın. Çünkü, cimri ve hasedci olan kimsenin yeri Cehennemdir. Hiçbir zaman hâlini insanlara açma. Zâhirini süsleme. Çünkü zâhirini süslemek, bâtının harâb olmasındandır. Rızık konusunda Allahü teâlânın va’dlerine güven. Çünkü Allahü teâlâ, her canlının rızkını vereceğine dâir kefil oldu. Allahü teâlâ, Kur’ân-ı kerîmde meâlen; “Yerde yürüyen ne kadar canlı varsa, hepsinin rızkı, ancak Allahü teâlâya âittir” buyurdu. (Hûd-61) İnsanlardan hiçbir şey bekleme. Hakkı söyle. Mahlûkattan hiçbirisine meyletme. Mâlâya’nîyi terk et. Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) bir hadîs-i şerîfte; “Kişinin mâlâya’nîyi (fâidesi olmayan şeyleri) terketmesi, onun müslümanlığının güzelliğindendir” buyurdu.
Ey oğul; insanlara nasihat edici ve fâideli ol. Yemeği, içmeği, konuşmayı ve uykuyu azalt. Sâdece ihtiyâcın kadar ye. Zarûret olmadan konuşma. Çok uyuma. Namaz, oruç ve Allahü teâlânın zikri ile meşgûl ol. Kalbin mahzûn, gözün yaşlar dökücü, amelin hâlis, duân hamd, arkadaşların fakîr, evin mescid, malın ilim, zînetin zühd olsun.
Ey oğul! Bu fanî dünyânın zînetine aldanıp gurûrlanma. Bir kimse dünyâya meyl ederse helak olur. Âhıret yolculuğuna hazır ol. Fırsat elinde iken, Allahü teâlâdan başkasına gönül bağlama. Birgün gelir pişmanlığın fayda vermez.”
Evliyânın büyüklerinden. Tâc-üd-dîn bin Rıfâî hazretlerinin hayâtı, doğum ve vefât târihleri hakkında pek fazla ma’lûmât bulunmamakta ise de, hicrî yedinci asrın ikinci yarısında yaşadığı bilinmektedir. Zamanında bulunan âlimlerin sohbetlerinde yetişen İbn-ür-Rıfâî ( radıyallahü anh ), bu yoldaki gayretleri ile kısa zamanda yükselerek zamanındaki evliyânın büyüklerinden oldu. Kerâmetler ve faziletler sahibi idi.
Rivâyet edilir ki, Tâc-üd-dîn bin Rıfâî’nin bulunduğu yere yakın bir belde olan Hasankeyf’de, fakirlere âit bir vakıf ve buraya âit araziler vardı. Bu vakfın ve arazilerin mes’ûlü, Muhammed bin Verşâne isminde bir kimse idi. Bu İbn-i Verşâne, birgün fakirlerle birlikte İbn-ür-Rıfâî hazretlerinin yanına geldi. İbn-Ür-Rıfâî ( radıyallahü anh ) buna; “Fakirlerin çoğu senden şikâyetçi” dedi. O ise, pişman olup özür dileyeceği yerde, kendisini haklı göstererek ve İbn-ür-Rıfâî’yi de kendisine yalancı şâhid göstererek, “Sen de bilirsin ki, yalan söylüyorlar. Ben onların söyledikleri gibi değilim” dedi. Bu hâle çok üzülen İbn-ür-Rıfâî ona; “Eğer doğru söylüyorlar ise, o zaman sen bilirsin” dedi. Daha sözü bitmeden İbn-i Verşâne yere düştü ve oracıkta öldü.
Rivâyet olunur ki, Tâc-üd-dîn bin Rıfâî bir köyden geçiyordu. O köyde de kendisinin büyüklüğünü, yüksekliğini inkâr edenler vardı. İbn-ür-Rıfâî ( radıyallahü anh ), o köyde cimriliği ile tanınan bir kimseden bir tavuk satın almak istedi. O da verdi. Tavuğu kesip pişirdiler ve birlikte yediler. Ba’zı köylüler kemiklerini kapalı bir kaba koydular. Tâc-üd-dîn bin Rıfâî’nin büyüklüğünü inkâr eden kimseler de orada idiler. İmtihan etmek ve kendisini zor durumda bırakmak için; “Bu tavuğun civcivleri vardı. Şimdi onlar yetim kaldılar” dediler. İbn-ür-Rıfâî ( radıyallahü anh ), bunların maksatlarını anlayıp, yedikleri tavuğun kemiklerinin bulunduğu kapalı kaba işâret etti. Allahü teâlânın izni ile o kaptan bir tavuk çıktı ve civcivlerin yanına gitti. Onun bu kerâmetine gözleriyle şahit olan inkarcılar, hemen orada tövbe ve istiğfar edip inkârlarından vazgeçtiler.
Rivâyet edildiğine göre, Ümm-i Ubeyde’nin kabri yanında her sene beş gün müddetle anma merasimleri tertîb edilir, etrâfta bulunan âlimler de bu toplantılara katılırlardı. Hattâ daha önce vefât etmiş olan büyük âlimlerin rûhâniyetlerinin de orada hazır bulunduğuna inanılırdı. Bu toplantılardan birinde, bir kimse, Tâc-üd-dîn bin Rıfâî’ye dedi ki: “Efendim! Bu toplantıya, hayatta olan âlimler katıldığı gibi, daha önce vefât etmiş olan büyük zâtların rûhâniyetlerinin de katıldığı söyleniyor. Bu doğru mudur?” İbn-ür-Rıfâî, “Evet doğrudur” buyurdu. Bunun üzerine o kimse; “O hâlde, benim daha evvel vefât etmiş olan hocam nerede ise bana gösterir misiniz?” deyince, o da, yüksek bir yerden işâret ederek, bu kimseye hocasını gösterdi. Hocasını gören zât, bu hâlin te’sîrinden dolayı düştü bayıldı. Fazla yaşamayıp bir müddet sonra da öldü.
Bir defasında İbn-ür-Rıfâî hazretleri, Anadolu beldelerinden birine gitmişti. Geldiğini duyan âlimler toplanarak, ondan istifâde etmek istediler. Yanına, oradan ve çevre beldelerden birçok kimse geldi. Hattâ o beldenin vâlisi de gelip sohbetinde bulundu. Vâli, İbn-ür-Rıfâî’ye; “Efendim, siz asîl bir ailedensiniz, şânınız, şöhretiniz her tarafa yayılmıştır. Birçok günahkâr, sizin dergâhınıza sığınıyor. Onların tövbe etmesine, hak yolda yürümesine, ilerlemesine vesile oluyorsunuz, ilim ve fazilet sahibisiniz. Bizler, sizden istifâde etmek istiyoruz: Sizden nakledilen güzel sözlerle bereketleniyoruz. Biz, size ba’zı suâller sormak istiyoruz” dedi. İbn-ür-Rıfâî, talebelerinin içinde en genç, ilim bakımından diğerlerinden aşağı olan birine işâret ederek, suâllere onun cevap vermesini söyledi. Vâli, zihnine takılan suâlleri bu küçük talebeye sordu. Talebe, suâllerin hepsine, açık, net ve pek güzel cevaplar vererek, vâliyi hayrette bıraktı. Vâli, yanında bulunan âlimlere, suâllere verilen cevaplarda bir yanlışlık olup olmadığını sordu. Hepsi, cevapların çok güzel olduğunu, yanlışlık olmadığını söylediler. Vâli ve orada toplananlar, hayretler içinde kalıp, en aşağı talebesi, sorulan suâle âlimleri bile hayrette bırakan cevaplar verirse, diğer talebelerinin ve hele kendisinin hâli nasıldır? diyerek, İbn-ür-Rıfâî hazretlerine ve talebelerine olan muhabbetleri çok arttı.
Rivâyet edilir ki, Irak’ta Tâc-üd-dîn bin Rıfâî’nin büyüklüğünü inkâr eden biri vardı. Ona dil uzatır, eziyet ve sıkıntı verirdi. Fakat Tâc-üd-dîn hazretleri buna hiç cevap vermez, hep sabrederdi. Birgün bu kimse, Şam’a gitmek üzere yola çıktı. Yolda hastalandı. Ağzından kan gelmeye başladı. Hastalığı ağırlaştı. Nihâyet yolda öldü. Bu sırada Tâc-üd-dîn bin Rıfâî talebeleri ile sohbet ediyordu. Sohbet esnasında; “Bizi inkâr edip, eziyet ve sıkıntı veren falan kimse, Şam yolunda, falan yerde hastalandı ve öldü. Fakat öldüğü yer yol üstü olmadığından, cenâzesi orada günlerce güneş altında kalır, kimse göremez” dedi. Talebelerinin hepsi hayrette kaldılar. Daha sonra o kimse, gittiği Şam seferinden dönmedi. Merak edip araştırdılar. Hakîkaten durum, Tâc-üd-dîn bin Rıfâî’nin bildirdiği gibi olmuş idi.
Rivâyet edilir ki, Hasen el-Besnâvî isimli bir zât vardı. Bu zât, Şam’a gidecekti. Tâc-üd-dîn bin Rıfâî buna; “Gideceğin yere yakın olan Besnî beldesi mübârek bir yerdir. Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) her Cum’a gecesi Eshâb-ı Kirâmdan ba’zıları ile oraya gelip Besnî Câmii’nde namaz kılarlardı. Lâkin, otuz sene evvel o belde gayr-i müslimlerin eline geçti. Onun için Resûlullah ( aleyhisselâm ) efendimiz otuz senedir oraya teşrîf etmiyorlar. Fakat öyle anlıyorum ki, orası Memlûk sultanlarından Seyfeddîn Kılavuz Halîl bin Melik Mensûr tarafından filân târihte feth olunacaktır” dedi. Hasen ismindeki o zât da, bu habere sevinerek yola çıktı. Şam beldesine vardığında, meşhûr Sâlih Muhammed bin Şevâ ile karşılaştı. Hasen Besnâvî daha birşey söylemeden, Sâlih Muhammed buna; Tâc-üd-dîn İbn-ür-Rıfâî hazretlerinin kendisine, yakında Besnî beldesinin müslümanlar tarafından fethedileceğini bildirdiği ey Hasen Besnâvî hoş geldin” dedi. O da bu sözlerden çok hayrette kaldı. Sâlih Muhammed devam ederek; “Orası, Tâc-üd-dîn hazretlerinin bildirdiği şekilde ve bildirdiği zamanda inşâallah fetholunacaktır” dedi. Aradan az bir zaman geçmiş idi ki, Besnî beldesi, Sultân Seyfeddîn Halîl tarafından fethedildi. Şehrin müslümanlar tarafından fethedilmesi, Tâc-üd-dîn bin Rıfâî’nin bildirdiği şekilde ve bildirdiği zamanda oldu.
Rivâyet olundu ki, İslâmiyete düşman olan Hıristiyanların ba’zıları, meşhûr Tatar hükümdârı zâlim Hülâgu’nun yanına gelerek ve kendisine yaltaklanarak, müslümanların mescidlerini yıkmasını, medreseleri dağıtmasını, ezanı ve İslâmın sembolü olan şeyleri iptal edip kaldırmasını söylediler. Kan dökmekten, insanlara eziyet ve işkence etmekten adetâ zevk alan o meşhûr zâlim de, macera uğruna çok müslüman kanı döktü. Âlimlerden ve diğer müslümanlardan birçok kıymetli zâtı şehîd etti. Müslümanlar, bu zâlimler karşısında âciz kalıp, ne yapacakları hakkında görüşmek üzere beşyüz kadar âlim toplanıp, o zamandaki meşhûr âlimlerden Şemseddîn Müsta’cel bin Rıfâî hazretlerine geldiler ve bu fitneyi durdurmak için birşeyler yapmasını, bir çâre göstermesini, bu belânın üzerlerinden kaldırılması için duâ etmesini istediler. O ise, kendisini buna lâyık görmeyip; “Bu iş benim yapabileceğimin üstündedir. Bende sizinle beraber geleyim. Birlikte Tâc-üd-dîn hazretlerinin yanına gidelim. O bir çâre bulur” dedi. Dediği gibi yaptılar. Tâc-üd-dîn bin Rıfâî’ye, Hülâgu zâliminin müslümanlara yaptığı zulmü anlatıp, bu belânın yakın zamanda kendilerine de ulaşacağından endişe ettiklerini bildirdiler. O da, o beldede bulunan müslümanları toplayıp; “Âlim olanlarınız ve olmayanlarınız bana yardım edin. Allahü teâlânın izni ile bu kâfirin şerrinden bütün müslümanları kurtaralım” buyurdu. Orada bulunan herkes, ne emrederse yapmaya hazır olduklarını bildirdiler. O da hepsini toplayıp, bir gece, bulundukları beldenin etrâfına genişçe bir hendek kazdılar. Hendeği odun ile doldurdular. Ayrıca demir, bakır, kurşun ne buldularsa o hendeğe doldurdular ve müdhiş bir ateş yaktılar. Tâc-üd-dîn bin Rıfâî oraya gelip iki rek’at namaz kıldı. Orada bulunanlar da ikişer rek’at namaz kıldılar ve duâ ettiler. Bir saat kadar sonra Hülâgu askerlerinden bir kısmı oraya geldiler. Allahü teâlânın hikmeti, Tâc-üd-dîn bin Rıfâî’yi ve diğer müslümanları göremediler. Ateşin yanına kadar geldiler. Tâc-üd-dîn ( radıyallahü anh ) emir verdi. Zulüm askerlerinden yakaladıklarını ateşe attılar. Kızgın demirlerle vurarak hepsini katlettiler. Hiçbirisi bir karşılık veremedi. Onların hepsi silâhlı idi ve müslümanların hiç silâhları yoktu. Orada bulunan müslümanlar diyorlar ki: “Onların hepsi silâhlı olduktan hâlde silâhlarını kullanamadılar. Biz çok hayret ettik.” O beldede bulunan müslümanlar, Tâc-üd-dîn hazretlerinin bereketi ve kerâmetiyle böylece büyük bir belâdan kurtulup, selâmete kavuştular.
Hülâgu’dan sonra yerine geçen hükümdârlardan Emîr Ahmed Teküdâr nâmındaki zât Hülâgu’nun oğlu idi. Fakat dinsiz değildi. Müslüman idi. Müslümanları sever, âlimlere çok hürmet ederdi. Fakat Tâc-üd-dîn hazretlerine ve talebelerine olan muhabbeti, hürmet ve ikramı daha çok idi. Ba’zıları kendisine bunun sebebini sorduklarında şöyle anlattı: “Siz bilmezsiniz. Ben, babamın askerleri ile bu zâtın arasında meydana gelen muharebeyi gördüm. O muharebede, bunların yaktıkları büyük bir ateş vardı. Onun yardımcıları, babamın askerlerini tutup bu ateşe atarlardı. Babamın askerlerinden o ateşe yaklaşanlar, ne kadar kaçmak istese de o ateşten kurtulamazdı ve ateş onu içine çekerdi. Fakat muharebenin sıkışıklığında bunlar o ateşin içine girerlerdi de, ateş bunlara zarar vermezdi. Ben, Tâc-üd-dîn hazretlerinin bu büyük kerâmetini gözlerimle gördüm. Bunun için, ona çok hürmet ediyorum. Ona ne kadar hürmet ve hizmet edilse yine azdır.”
Rivâyet edilir ki, Tâc-üd-dîn bin Rıfâî’nin zamanında, İlhanlılar devletinin başına geçen müslüman devlet reîslerinden Mahmûd Gazân Hân’ın hükümdârlığı sırasında bir vakıf vardı. Ba’zı kimselerin bu vakfın mallarını yedikleri söyleniyordu. Mahmûd Gazân, Tâc-üd-dîn bin Rıfâî’yi çağırarak bu mes’eleyi anlattı. Fakirlerin ve talebelerin hakkı olan bu vakıftan kimin mal kaçırdığını, vakfın malını kimlerin yediğini tesbit etmesini rica etti. O da bir müddet susup, murâkabe ettikten sonra; “Sultanım, vakfın malını yiyenler filân filân kimselerdir” diyerek isimlerini saydı. Onlar da i’tirâz edemeyip suçlarını i’tirâf ettiler. Bundan sonra Mahmûd Gazân, Tâc-üd-dîn hazretlerini ahâlisi gayr-i müslim olan bir beldeye, İslâmiyeti anlatması için gönderdi. O da kabûl edip, o beldeye gitti. Onlara İslâmı anlattı. Bir müddet böyle devam etti. Kabûl eden olmadı. Bundan sonra, başkalarını bırakıp husûsen ba’zı kimseler ile ilgilendi. Bir zaman sonra, böyle husûsî olarak ilgilendikleri kimselerin hepsi îmân ettiler. Tâc-üd-dîn bin Rıfâî de gelerek müslüman olanların isimlerini, Mahmûd Gazân’a arzetti. Herkese değil de, husûsen bu kimselerle alâkadar olmasının sebebi sorulduğunda, Allahü teâlâ tarafından kendisine, bu kimselerin îmân edeceklerinin diğerlerinin kâfir olarak öleceklerinin bildirildiğini, bunun için sâdece bu kimselerle meşgûl olduğunu bildirdi.
Şafiî âlimlerinden. Künyesi, Ebü’l-Kâsım, lakabı Takıyyüddîn’dir. İbn-i bint-il-Eaz diye bilinir. 695 (m. 1296) senesi Cemâzil-evvel ayının onyedisinde vefât etti.
Abdürrahmân bin Abdülvehhâb, asırlarca büyük âlimler yetiştirmiş bir aileye mensûptur. Kendisi de, büyük bir âlim, fesahat ve belagat sahibi idi. Dînin emir ve yasaklarını yerine getirmekte pek dikkatli idi. Çok talebe yetiştirdi. Tevâzu ve yüksek ahlâk sahibi, seçkin bir zât idi.
Babasından, İzzeddîn bin Abdüsselâm’dan ilim aldı. Karâfî’nin yanında usûl ilmini okudu.
İki hadîs hâfızı (âlimi) olan Münzirî ve Reşîd el-Attâr’dan hadîs-i şerîf rivâyetinde bulundu. Dimyatî “Mu’cem” adlı eserinde onun şiirlerinden bir kısmını toplamıştır.
Büyük bir fakîh olan Abdürrahmân bin Abdülvehhâbı ( radıyallahü anh ), aynı zamanda iyi bir nahiv âlimi ve edebiyatçı idi. Kâdılık da yapmış, hüküm vermekte asla adâletten ayrılmamıştır. Hükümlerinde pek isâbetli idi. 685 (m. 1286) senesi Rebî’ul-âhır ayında, Sultan Mensûr tarafından kadılık vazîfesi ile görevlendirilmiştir. Sonra kadılık vazîfesini büyük âlim Takıyyüddîn bin Dakîk-il-Iyd’e bırakmış, mâliye işlerine ta’yin edilmiştir. Bundan sonra da, kendisine vezirlik verilmiştir. Daha sonra vezirlikten istifâ edip, Sâlihiyye Medresesi’nde ders vermeğe başlamıştır. Abdürrahmân bin Abdülvehhâb’a ayrıca aynı medresenin idâreciliği de ona verilmiş, Câmi-ül-ezher’de hatîblik yapmış, Kâhire’deki Şafiî medreselerinden olan Şerîfiyye Medresesi’nde ders vermiştir.
Abdürrahmân bin Abdülvehhâb, Mısır’daki Eşrefiyye devletinin kuruluşunun ilk yıllarında pekçok sıkıntılarla karşılaştı. Bu sebeble iftiralara ma’rûz kaldı. Bunlar, Sultan Eşrefin veziri, İbn-i Sel’ûs Dımeşkî’nin tertîbiyle meydana geliyordu. İbn-i Sel’ûs daha babasının yerine geçip sultan olmadan önce, Sultan Mensûr’un oğlu Eşref ile arkadaşlıkları var idi. Sultan Mensûr’un oğlu Eşref, sultan olunca, İbn-i Sel’ûs onun veziri oldu. İbn-i Sel’ûs, vezirliği sırasında zulüm ve taşkınlık yapmaya başlayınca, Kâdı’l-kudât Abdürrahmân bin Abdülvehhâb onun bu zulmüne karşı çıktı. Sultan Eşrefin babası Mensûr ile görüşüp, bu durumu ona anlattı. Mensûr, oğlu Sultan Eşrefi vezirle görüşmekten menetti. Bu sebeble, İbn-i Sel’ûs, Abdürrahmân bin Abdülvehhâb’ın aleyhinde çalışıp, onun için çeşitli çirkin iftiralar tertîb etti. Abdürrahmân bin Abdülvehhâb, bütün iftirâlara karşı kendisini çok güzel müdâfaa etti. Bedrüddîn Muhammed bin İbrâhim bin Cemâa, onun yerine vekîl ta’yin edildi.
Abdürrahmân bin Abdülvehhâb, kaleden hapishâneye kadar yaya olarak götürüldü. Sonra kadılıktan azledildi. Vezirin onu öldürmesinden korkuldu. O gece büyük âlim Ebû Hayyân onunla beraber kaldı. Sonra hapishâneden çıkarıldı. Bir müddet Karâfe denilen yerde ikâmet etti. Burada İmâm-ı Şafiî hazretlerinin kabrine yakın bulunan ve İmâm-ı Şafiî’nin ders verdiği medresede bir müddet ders verdi.
Abdürrahmân bin Abdülvehhâb, Karâfe’de bir müddet kaldıktan sonra Hicaz’a gitti. Resûlullahı ( aleyhisselâm ) medheden bir kaside yazdı. Resûlullahın ( aleyhisselâm ) huzûrunda durup, O’nu vesile ederek Allahü teâlâdan yardım istedi. Kâdılık vazîfesi kendisine iade edilinceye kadar memleketi olan Mısır’a dönmiyeceğine yemîn etti. Nihâyet, Sultan Eşref ve vezirinin öldürüldüğü haberi gelince, tekrar Kâhire’ye döndü. 693 (m. 1293) senesinin başında tekrar kadı oldu. Vefâtına kadar bu vazîfede kaldı.
Resûlullah için yazdığı kasidenin tercümesi:
“İnsanlar, O’nun medhine dâir çeşitli güzel kasideler yazdılar. Hepsi güçlerinin yettiği kadar anlatabildiler.
Zihinler, senin yüksek sıfatlarını ve Allahü teâlânın sana olan lütuf ve ihsânlarını saymaktan âcizdir. Akılları hayrette bırakan bu ma’nânın hakîkatini ve mahiyetini kim idrâk edebilir. Basiret sahipleri bu ma’nâya birazcık olsun nüfuz ettikleri zaman, ondaki bitmeyen güzellikleri görürler. Sağlam gözler, saçtıkları ışık ile zaif gözlerin görmesine yardımcı olurlar. Hâlbuki, hevâsına ve arzularına düşkün olanların, gözünde ve kalblerinde hastalık vardır. Bu hastalık ve ânza onların doğru yolu görmesine mâni olur. Nûru, ışığı apaçık görülen ve parlayan bir zâhireyi (kandili), inkâr ederler. Vah ona, onun bu inkârı se’âdetine mâni olmaktadır. Allahü teâlânın tevfîkına kavuşan kimse, dâima senin yüksek ahlâkına uyar.”
Başka bir şiirinden;
“Bir insan, dünyâda keder ve sıkıntı olmayan bir hayat isterse, imkânsız birşeyi istemiş olur.”
İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ TÜR-PÜŞTÎ (Fadlullah bin Hasen)
Büyük hadîs ve Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Fadlullah bin Hasen, künyesi Ebû Abdullah olup lakabı Şihâbüddîn’dir. Şîrâzlıdır. 661 (m. 1262) senesinde vefât etti. “Sahîh-ül-Buhârî’yi hocası Câmi-ül-Atîk İmâmı Abdülvehhâb İbni Sâlih’den okumuştur.
Tür-Püştî’nin ( radıyallahü anh ) tasavvufta “Tuhfet-üs-sâlikîn” kitabı ve “Müyessir” adındaki “Mesâbih” şerhi ve “El-Mu’temed fil-mu’tekad” adındaki akâid risalesi pek meşhûrdur, İmâm-ı Rabbânî ( radıyallahü anh ), bu kitap hakkında talebelerinden birine yazdığı bir mektûbunda şöyle buyurmaktadır “Ehl-i sünnet âlimlerinin bildirdiği doğru i’tikâdı açıklamak için, büyük âlim Tür-Püşti bir kitap yazmıştır. “El-Mu’temed” adındaki bu kitabı çok kıymetlidir. Kolayca anlaşılabilir. Toplandığınız zamanlarda bu kitabı okuyunuz. Fakat bu kitapta her bilgi, mantık yolu ile isbât edilmiş olduğundan, uzamış ve genişlemiştir. Öğrenilmesi ve inanılması herkese lâzım olan bilgileri kısaca anlatan bir kitap olsaydı, daha uygun ve daha fâideli olurdu.” Bu kıymetli eser, Süleymâniye Kütüphânesi’nde mevcût olup Fârisî’dir.
Tür-Püştî hazretleri, Süleymâniye Kütüphânesi’nin Dâmâd İbrâhim Paşa kısmı 369 ve 370 numarada iki cild hâlinde mevcût olan “Şerh-ül-Mesâbih” adlı eserinde buyurdu ki:
Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Haya îmandan bir şu’bedir” buyurdu. Bu hadîs-i şerîfin şerhi şöyledir:
Haya; nefsin, kötülüklerden nefret edip uzak durması, onları terk etmesidir. Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ), hayayı îmânın şu’belerinden saymasının sebebi, kötülüklerin neler olduğunu nefse ihtar edip, onları terketmeye da’vet eden doğru hayanın, ancak îmân sahiplerinde bulunmasındandır. Haya, sahibini günahların kötülüklerinden, rezîl ve bozuk şeyleri tercih etmekten uzak tutar. Bütün bunlar, îmânın, mü’minde meydana getirdiği güzel hasletlerdendir. Ya’nî haya, günahlardan sakındırmakta îmânla aynı işi yapmaktadır.
“Îmân sahibi olmadığı hâlde, kâfirde de haya vardır” denirse, şöyle cevap verilir:
Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) hadîs-i şerîflerinde, yukarıda îzâh edilen ma’nâdaki makbûl hayaya işâret buyurdular. Çünkü insanlara haya ile muâmele eden mü’min, Allahü teâlâya karşı da haya sahibi olur. O’nun yasaklarından sakınıp, emirlerini yapar. Hattâ Allahü teâlânın emirlerini yerine getirip, yasaklarından sakınmakta en büyük gayreti sarfeder.
Hâlbuki Allahü teâlâya îmân etmekle şereflenmemiş olan kimse, Allahü teâlânın yapmayın buyurup yasakladığı şeyleri yapar, O’nun emirlerine karşı gelir. Böylece, ilk önce haya edilmesi icâbeden Allahü teâlâdan haya etmemiş, O’nun emirlerine karşı gelmekten utanmamış olur. Rabbinden haya etmeyen kimsenin de hayadan çok uzak olduğu açıktır.
Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Kimde şu dört haslet bulunursa, hâlis münâfık olur. Kimde bunlardan biri varsa, onu terkedinceye kadar onda nifaktan birşey bulunmuş olur. (Bu dört şey) kendisine birşey emânet edildiği zaman hıyânet etmek, konuşunca yalan söylemek, va’dinden dönmek, husûmet zamanında haktan ayrılmaktır.”
Süleymân Hattâbî, bu hadîs-i şerîfi açıklarken buyurdu ki: Hadîs-i şerîfin zâhirî ma’nâsı, her ne kadar sözü edilen dört hasleti kendisinde toplayan kimsenin münâfık olmasını icâb ettirse de, Resûlullah ( aleyhisselâm ) bu hadîs-i şerîfi, mü’minlerin bu kötü hasletlere alışıp nifaka düşmemeleri ve bu kötülüklerden sakınmaları için, şiddet ve korkutma üslûbu ile buyurduklarıdır.
Ayrıca nifak da iki çeşittir. Birisinde; nifak sahibi, dîne inandığı; görüntüsünü verir. Fakat içindeki küfrünü gizler. Resûlullah ( aleyhisselâm ) zamanındaki münâfıkların nifakları bu cinstendir.
Nifakın ikinci çeşidinde ise; bir kimsenin, herkesin yanında dînin emirlerini devam üzere yaptığı hâlde, yanında kimsenin bulunmadığı zamanda dînin emirlerini terk etmesidir. Bu ikinci kısım nifak, küfür olmayan nifaktır. Dışı içine uymayan ma’nâsınadır. Ancak böyle bir nifak da haramdır. Hadîs-i şerîfte bildirilen nifak, ikinci kısım nifaktır.
Hadîs-i şerîf, zâhirindeki ma’nasına göre alındığı zaman, Resûlullahın şu husûsu bildirmek istemesi ihtimâli vardır: Mü’min, bu kötü vâsıfların hepsini bir arada kendisinde bulundurmaz. Doğruluk ve emânetten uzaklaşıp, âdet hâline getirecek şekilde sözü edilen bu kötü hasletlere devam etmez. Bu sıfatlar, ancak kalbi, gözü ve kulağı mühürlenmiş olan kimselerde bulunur. Bu kötü hasletleri kendisinde bulunduran ve bu sıfatlarla muttasıf olup onları âdet hâline getiren kimsenin, münâfık diye isimlendirilmesi lâyık olur.
Fakat mü’min için böyle değildir. Bu kötü hasletlere sahip olan kimse mü’min ise, bu işleri ba’zan yapar, ba’zan da terkeder. Bir ara bu işlerde ısrar etse bile, sonra onlardan uzaklaşır.
Resûlullahın ( aleyhisselâm ) hadîs-i şerîfte vasfeylediği kimse, bu kötü hasletleri huy edinmiş, kendisine iyice yerleştirmiş olan, onları tabiatı hâline getirmiş olan kimsedir.
Hadîs-i şerîfteki “Hâlis münâfık” ifâdesine gelince, Resûlullah ( aleyhisselâm ) bunu hakîkî münâfıklardan biri hakkında buyurmuştur. Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ), münâfıkların nifaklarını ve alâmetlerini bildirirler, isimlerini söylemezlerdi.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-8, sh. 73
2) Tabakât-üş-Şâfiiyye (Sübkî) cild-8, sh. 349
3) Keşf-üz-zünûn sh. 1698, 1719, 1733, 1831
4) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 821
5) Mektûbât-ı İmâm-ı Rabbânî cild-1, m. 193
6) Miftâh-üs-se’âde cild-2, sh. 148
7) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1078İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ UBEYDULLAH MAKDİSÎ (Ubeydullah bin Muhammed)
Hanbelî mezhebi fıkıh ve hadîs âlimlerinden. İsmi, Ubeydullah bin Muhammed bin Ahmed bin Ubeydullah bin Ahmed bin Muhammed Kudâme Makdisî olup, Künyesi Şemsüddîn’dir. 635 (m. 1237) senesinde doğup, 684 (m. 1285) senesinde, 18 Şa’bân’da Nablus’un Cemâil köyünde vefât etti. Kerîme el-Kuraşî ve başkalarından hadîs-i şerîf dinledi. Fıkıh ilminde çok yükseldi. Sorulan dînî suâllere cevaplar verip, dersler okuttu.
Yünûnî, târihinde şöyle dedi: “Ubeydullah Makdisî, sâlih, faziletli ve seçkin zâtlardandır. Âlimlerden pekçok ders dinleyip, onları kendi hattı ile yazdı. Fıkıh mevzûlarına göre tertîb ettiği bir hadîs-i şerîf kitabı yazmaya başlamış ise de tamamlıyamamıştır. Bu eser tamamlanmış olsaydı, çok faydalı olurdu, Sâlihlerden birisi, Sâlihiyye’de rü’yâda Resûlullahı ( aleyhisselâm ) gördü. Resûlullah ( aleyhisselâm ) efendimiz oraya teşrîf etmişlerdi. Resûlullaha ( aleyhisselâm ); “Ey Allahın Resûlü! Buraya niçin teşrîf ettiniz?” deyince, Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ); “Ubeydullah’ı nûrumuzdan faydalandırmak için geldim” buyurdu. Ubeydullah bin Muhammed ( radıyallahü anh ), rü’yâyı gören bu zâtı çok severdi. Onu başkalarına tercih ederdi. O zât da buna lâyık idi. Bu zât cömert olup, çok tevâzu sahibi idi. Müslüman kardeşlerinin, dostlarının ihtiyâçlarını gidermekte pek gayretli idi.”
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-6, sh. 243
2) Zeyl-i Tabakât-ı Hanâbile cild-2, sh. 312
3) Şezerât-üz-zeheb cild-5, sh. 386İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ ÜSTÂD-ÜL-A’ZAM (Muhammed bin Ali bin Muhammed)
Fıkıh âlimlerinden ve evliyânın büyüklerinden. İsmi, Muhammed bin Ali bin Muhammed bin Ali el-Hüseynî el-Hadramî olup, künyesi Ebû Ali’dir. Üstâd-ül-a’zam lakabıyla tanınmıştır. Seyyid olup, Hazreti Hüseyn’in evlâdındandır. 574 (m. 1178) senesinde, Cezîret-ül-Arab’da bulunan Hadramût bölgesinin en meşhûr kasabası olan Terim’de doğdu. 653 (m. 1256) senesinde orada vefât etti. Ba’zı kıymetli risaleleri mevcût olup, “Bedâi’u ulûm-il-mükâşefât-i vet-tecelliyât” bunlardandır.
Ebû Ali Muhammed bin Ali hazretlerinin, İslâmiyetin inceliklerine bağlılığı ve büyüklük hâlleri, daha çocuk yaşta kendisinde görülmeye başlamıştı. Diğer çocuklarla birlikte mektepte okurken birgün kaylûle (öğleden önce, sünnet olduğu için bir miktar uyumak) için yatmıştı. Ezanın okunduğunu duyamadı. Kendisini uyandıran da olmadı. Uyandığında cemâat farza başlamak üzere idi, müezzin ikâmet okuyordu. Hemen yakındaki kuyuda bulunan kovaya işâret etti. Kova, Allahü teâlânın izni ile kuyudan içi su dolu olarak çıktı. O da acele ile abdest alıp, cemâate yetişti.
İslâmın ve müslümanların güzelliklerinin kendisinde görüldüğü, ya’nî İslâmın ve müslümanların tam bir nümûnesi ve kıymetli ecdadının büyüklüğünün timsâli olan bu büyük zât, zamanında bulunan fıkıh âlimlerinin önde gelenlerinden idi. Âlimler arasında husûsî bir yeri vardı. Zâhirî ve bâtınî ilimlerde imamların İmâmı ve evliyâlık yolunda çok üstün derecelerin sahibi idi. İlimde ve tasavvufta çok yüksek olup, engin bir derya idi. Kerâmetler ve faziletler sahibi idi. Bir defa hizmetçisi Afrikıyye’ye uzun bir yolculuğa çıktı. Yolculuğu çok uzun sürdü. Hattâ, ailesine “Öldü” haberi geldi. Ailesi, kat’î olmayan bu haber karşısında ne yapacaklarını şaşırdılar. Nihâyet ümidlerini kesip Hazreti Üstâd’ın yanına gelerek, çok zor durumda olduklarını çok merak ettiklerini, ne yapmaları gerektiğini suâl ettiler. Üstâd-ül-a’zam, başını önüne eğdi. Bir miktar tefekkür ve murâkabe ederek, hiç konuşmadı. Sonra başını kaldırıp; “Hizmetçimiz Afrikıyye’de ölmemiştir.” buyurdu. “Fakat öldüğüne dâir haber geldi” dediler. Bunun üzerine; “Biraz Önce Allahü teâlânın izni ile Cenneti gördüm. Orada hizmetçimizi göremedim. Bizim hizmetimizde bulunan kimsenin Cehenneme gidemiyeceğine ve kendisini Cennette de göremediğime göre talebemiz sağdır, ölmemiştir” buyurdu. Hizmetçinin ailesi, bu zâtın büyüklüğünü ve verdiği haberin yanlış olamıyacağını iyi bildikleri için rahatladılar. Bu hâdiseden az bir zaman sonra, o kimsenin hayatta olduğu haberi ve nihâyet kendisi geldi.
Üstâd-ül-a’zam hazretleri, kerâmet olarak, vefâtından sonra meydana gelecek ba’zı mühim hâdiseleri haber vererek insanları îkâz etmiştir ki, bu mühim haberlerden ba’zıları şunlardır: Bağdad’ın yakılması, Dicle nehrinin taşması ve birçok insanın suda boğulması. Vezirin evinin, halîfenin hazinesinin ve bunlardan başka 330 evin yıkılması. Birçok kimsenin yıkıntılar altında kalarak ölmesi. Bu hâdiselerin 654 senesi Cemâzil-âhır ayında olacağını haber vermesidir. 656 yılında İslâm âleminde bir benzeri daha görülmemiş olan Tatar istilâsının meydana geleceğini, bunların her çirkinliği ve vahşeti işliyeceklerini, bu musibetin etrâfa yayılacağını, Hadramût’ta büyük bir sel olacağını, halîfenin Safer ayında öldürüleceğini bildirdi. Bu haber verdiği şeylerin hepsi, kendisinin 653 yılında 79 yaşında iken vefâtından sonra, bildirdiği zamanlarda meydana gelmiş, aynen dediği gibi olmuştur. Hadramût’ta büyük bir sel meydana geldi. Çok beldeler harâb oldu ve dörtyüzden fazla insan bu musibet ânında öldüler.
Şafiî mezhebi fıkıh âlimlerinden. Künyesi Ebû Zekeriyyâ et-Tekritî’dir. 531 (m. 1136)’de Tekrit’de doğdu. 616 (m. 1219) senesinde Bağdad’da vefât etti. Küçük yaşta iken babasından fıkıh ilmini öğrenmeye başladı. Sonra Hadîsîye’ye gitti. Hadîsîye’nin kadısı (hâkimi) olan fıkıh âlimi Ebû Muhammed Abdürrahmân bin Ahmed eş-Şeybânî’den fıkıh ilmini öğrendi. Bundan sonra da Musul’a gitti. Orada Saîd bin eş-Şehrazûrî’den fıkıh dersi aldı. Buradan da Bağdad’a gidip, Ebü’n-Necîb es-Sühreverdî’den ve Yûsuf ed-Dımeşkî’den fıkıh dersleri öğrenmeye devam etti. Ebû Muhammed el-Haşşâb’dan edebiyat ilmini okudu.
Fıkıh ve hılâf ilminde yetişip, yükseldi. Ayrıca Ebü’l-Feth bin Battî’den, Ebû Zûr’a el-Makdisî’den, Ebü’n-Necîb’den ve diğer âlimlerden hadîs-i şerîf işitti. Böylece tahsilini tamamlayıp memleketine döndü. Memleketi olan Tekrit’de bir müddet kadılık (hâkimlik), ayrıca talebelere ders verip, müderrislik vazîfesi de yaptı. Bundan sonra Bağdad’a gidip Nizamiye Medresesi’nde müderris oldu.
İbn-i Neccâr onun için şöyle demiştir. “O, fesahatta, güzel konuşmakda, münâzarada ve Şafiî mezhebinin fıkıh bilgilerinde parmakla gösterilecek derecede meşhûr olan son âlimlerindendir. Edebiyat ilimlerinde ve Arab lügatında derin âlim idi. Zamanında tefsîre dâir çok mes’eleyi ezbere bilen ve bu husûsda derin âlim olanlardan idi. Kırâat ve tecvîd ilminde de âlim idi. Fıkıh, edebiyat, hılâf ilimlerine dâir eserleri olan ve herkesin methettiği bir âlim idi.”
Bir şiirinin tercümesi şöyledir: “Şüphesiz ki insan için, sıkıntı da rahatlık da olur. Üzüntü ve neş’e de olur. Allahü teâlânın ni’metlerine şükür ve mihnetlere (sıkıntılara) sabretmek lâzımdır. Bu iki husûsda (sabır ve şükürde) Allahü teâlâya itaat et. Bu iki husûs, senin gizli ve aşikâr her zaman yapacağın vazîfendir. Zamanın sıkıntıları devam edip gitmez, birgün geçer, sabret, dayan. Zamanın (dünyânın) ni’metleri de kalmaz geçicidir.”
Başka bir şiirinin tercümesi de şöyledir: “İnsan, kavuşamayacağı nice emeller peşinde koşar da kavuşamaz. İnsan kendini hep emniyet içinde hisseder, ölmeyeceğim zanneder. Fakat ölüm onun peşinde, gelmek üzeredir. İnsanın tuttuğu nice yanlış yollar vardır ki, doğru ve kurtuluş zanneder, hâlbuki bu onu helak etmektedir.”
Bağdad’da yetişen tefsîr, hadîs, fıkıh, ferâiz, kelâm ve kırâat âlimlerinden. İsmi, Yahyâ bin Rebî’ bin Süleymân bin Harrâz bin Süleymân el-Ömerî el-Vâsıtî el-Bağdadî olup, künyesi, Ebû Ali’dir. Lakabı Mecdüddîn olup, târih ve matematikte de âlim idi. Şafiî mezhebi âlimlerinden olan Yahyâ bin Rebî’, 528 (m. 1134) senesi Ramazan ayında Vâsıt şehrinde doğdu. 606 (m. 1210) senesi Zilhicce veya Zilka’de ayında Bağdad’da vefât etti. Şafiî mezhebi fıkıh âlimlerinden olan İbn-i Fadlân’ın yanına defn olundu. Hazreti Ömer bin Hattâb’ın soyundandır. Doğduğu ve yetiştiği şehir olan Vâsıt’ta; babasından, dedesinden ve başka âlimlerden ilim öğrendi. Ayrıca Bağdad, Nişâbûr, Horasan, Hirat, Gazne ve başka yerlerde ilim tahsil etti. Ebü’n-Necîb-i Sühreverdî, Muhammed bin Yahyâ, Muhammed bin Sa’d bin Türkân, Ebü’l-Kerem Nasrullah bin Muhammed bin Muhalled el-Ezdî, Ebû Abdullah Muhammed bin Ali bin el-Megâzilî, Ebû Muhammed bin Ahmed bin Ubeydullâh bin el-Âmidî, Ebü’l-Ferec Abdülhâlık bin Yûsuf, Ebû Ali bin Burhân Ebü’l-Fadl Muhammed bin Nasır, Ebü’l-Berekât el-Ferârî gibi birçok âlimden ilim öğrendi. Tâhir eş-Şehâmî’den icâzet (diploma) aldı. Zamanının önde gelen âlimlerinden oldu. Kendisinden ise; İbn-i Halîl, İbn-üd-Dübeysî Ziya, Fahrüddîn İbn-ül-Buhârî ve başka zâtlar ilim öğrenip, rivâyetlerde bulundular.
Hayâtı ilim öğrenmek ve öğretmekle geçmiş olan Yahyâ bin Rebî’ hazretleri bu maksatla çok yerlere gitti. Oralarda bulunan âlimlerin sohbetlerinde bulundu. Hiçbir şey onu ilim ile meşgûl olmaktan alıkoyamamıştır. Bir ara kadı oldu ise de, daha sonra bu vazîfeyi bırakıp, Bağdad’da Nizâmiyye Medresesi’nde müderris oldu. Her tarafta sevilen, sayılan, aranılan emîn bir zât olduğu için, bir ara kendisine devlete âit işler de verildi. Zamanın sultânı tarafından çeşitli memleketlere elçi olarak gönderilirdi. Gittiği yerlerde yine ilimle meşgûl olur, hep âlimler ile görüşerek sohbetlerinden isifâde ederdi. Tam bir ilim âşığı idi. Bunun için kendilerinden ilim öğrendiği zâtların sayısı pekçoktur.
Ebû Şâme diyor ki: “Mecdüddîn Yahyâ bin Rebî’ ( radıyallahü anh ), dört mezhebin inceliklerine vâkıf, bilhassa tefsîr ilminde yüksek, âlim ve ârif, dinine çok bağlı, emîn, güvenilir ve sağlam bir zât idi.”
Zehebî diyor ki: “Şafiî mezhebi âlimlerinden idi. Fakat diğer mezheblerin bilgilerini de bilirdi. Tefsîr, hadîs ve diğer birçok ilimde âlim idi. Babasından ve dedesinden Kur’ân-ı kerîm ve diğer lüzumlu bilgileri öğrenmekle birlikte, on yaşında İbn-i Türkân’dan yüksek ilimleri tahsil etmeye başladı. Kadri kıymeti çok büyük ve herkes tarafından çok hürmet edilen çok yüksek bir âlim idi.”
Ayrıca Tiflîsî, İbn-üd-Dübeysî, İbn-Ün-Neccâr gibi âlimler de buna benzer medhedici sözler söylemişlerdir. Meselâ bunlardan İbn-ün-Neccâr diyor ki: “Yahyâ bin Rebî’ ( radıyallahü anh ), büyük bir İmâm, yüksek bir âlim idi. Gayet vakûr (ağırbaşlı) ve heybetli idi, izzet, şeref ve güzel ahlâk sahibi idi. Muhakkik ve müdekkik idi. Ya’nî karşılaştığı bir mes’eleyi dikkatle ve titizlikle iyice araştırıp, kat’î ve sağlam olarak öğrenirdi. İlmî münâzaralarda, sohbetlerinde ve insanları ikna etmekte çok güzel konuşur, tatlı ve hoş sözleri, dinliyenlere çok te’sîrli olurdu. Hadîs ilminde olduğu gibi, usûl ilminde, kelâmda, vefât eden kimsenin malının vârisleri arasında taksiminde ve matematik ilminde de yüksek bilgilere sâhib idi. 606 (m. 1210) senesi Zilka’de ayının 27. günü vefât etti. Ertesi günü Nizâmiyye Medresesi önünde cenâze namazı kılındı, İbn-i Fadlân’ın yanına defn olundu. Tefsîr-ül-Kur’ân, Muhtasar-ı Târih-i Bağdad, Zeyl-i İbn-üs-Sem’ânî ve başka kitapları vardır.
Hanbelî mezhebi fıkıh âlimlerinden. Zâhid, edîb ve şâir bir zât olup, künyesi Ebû Zekeriyyâ, lakabı Cemâlüddîn’dir. 588 (m. 1192) senesinde doğdu. 656 (m. 1258)’de Hülâgu’nun Bağdad’ı istilâsında şehid edildi. Kırâat ilmini ve rivâyetlerini İbn-i Asâkir el-Betâihî’nin talebelerinden öğrendi. Şeyh Ali bin İdrîs el-Ya’kubî’den hadîs-i şerîf dinledi. Şeyh Abdülmugîs el-Harbî ve diğerlerinden icâzet aldı. Fıkıh ve lügat ezberledi. “Sıhahu Cevherî” adlı lügatı ezberlediği söylenmiştir. Peygamberimiz Muhammed aleyhisselâmı metheden pekçok şiir yazmıştır. Fıkıh ilmine dâir “Muhtasar-ül-Hırâkî” ve “Zevâid-ül-Kâfî” adlarında manzûmeleri vardır. Bunlardan başka çeşitli konularda şiirleri vardır. Çok çalışan, çok Kur’ân-ı kerîm okuyan, sabırlı, kanaatkar bir zât idi. Sünnet-i seniyyeye tam uyar, bid’at ehlinden uzak dururdu. Bir defasında Peygamberimizi ( aleyhisselâm ) rü’yâsında görmüş, Peygamberimiz ona îmân ile öleceğini müjdelemiştir. Bunun üzerine uzun bir kaside yazmıştır. Kendisinden Hâfız ed-Dimyâtî, Ali bin Husayn el-Fahrî, icâzet verdiği Süleymân bin Hamze, Ahmed bin Hamze, Ahmed bin Ali el-Cezrî, Zeyneb binti Kâmil rivâyette bulunmuşlardır.
Evliyânın büyüklerinden. İsmi, Yûnus bin Yûsuf bin Müsâid eş-Şeybânî el-Buhârî’dir. Yûnus eş-Şeybânî; âlim, kâmil, sâlih, kerâmetler sahibi bir zât idi. Devamlı Allahü teâlâyı zikrederdi. Doğum târihi bilinmemekte ve hayâtı hakkında fazla bir bilgi yoktur. 619 (m. 1222) senesinde Mardin’de vefât etti.
Şöyle anlatılır: Yûnus eş-Şeybânî birgün bir kâfileyle yola çıktı. Yolun en tehlikeli bir noktasına geldiklerinde, herkes korkudan titremeye başladı. Kimsenin gözüne uyku girmedi. Yûnus eş-Şeybânî, bu esnada büyük bir rahatlıkla istirahate çekildi. Korkmamasının bu kadar rahat olmasının sebebi sorulduğunda; “Kâfileyi korumak için, İbrâhim aleyhisselâmın oğlu İsmâil aleyhisselâm gelmişti. Onun himâyesi ile kâfile zarardan korundu. Bundan sonra kâfile hiçbir şeyden zarar görmez” dedi. Hakîkaten kâfile emniyetle yerine vardı.
Yine şöyle anlatılır: “Sevdiklerinden ba’zıları, bir yere gitmek için izin istediler. Yûnus bin Yûsuf eş-Şeybânî hazretleri, içlerinden birine; “Gittiğin yerden hanımın için bir kefen al, geldiğin zaman ölür” dedi. O kişinin hanımı, sıhhat ve afiyette idi ve herhangi bir rahatsızlığı yoktu. O kişi; “Efendim, hanımım için bir kefen almam pek iyi olmaz”, dedi. O zaman Yûnus eş-Şeybânî; “Zararı olmaz, alırsanız iyi olur” buyurdular. Nihâyet kâfile yola çıktı. Günler sonra geri döndüklerinde, o kişiye hanımının az önce vefât ettiği haberini verdiler. O da getirdiği kefen ile onu defnetti.”
Evliyânın meşhûrlarından. Künyesi Ebü’l-Haccâc el-Kuraşî el-Mehdevî’dir. Doğum târihi bilinmemektedir. Mısır’da Aksûr denilen bölgede yerleşmiş ve orada 642 (m. 1244) senesinde vefât etmiştir. Kabri Aksûr’da olup, bilinmekte ve ziyâret edilmektedir. Hocası Şeyh Abdürrazzâk’dır. Tasavvufta yetişmiş, sözleri ve hâlleri meşhûr bir zât idi. Çok talebesi var idi. Tasavvuf yolunda ilerlemek isteyenler için şöyle buyurmuştur: “Bu yola girmek isteyenleri bize gönderiniz. Eğer o kimse sâdık ise, onu maksada kavuştururuz. Şayet gâfil ise, onu uzaklaştırırız. Böylece sâdık olanlara da zararlı olmasın. Çünkü böyleleri, başka şeyleri kendine perde yapmıştır. Mahbûba, Allaha kavuşamaz.”
Zamanında mevki ve makam sahibi emirlerden biri onu küçümseyip, evliyâ bir zât olduğunu kabûl etmemişti. Birgün karşılaştıklarında, o emîre şöyle demişti: “Sen misin evliyâ olan zâtlara i’tirâz eden? Hâlbuki sen, falan kimsenin yanında bir köçek sayılırsın!” Aradan bir müddet geçti, evliyâya karşı edebsizlikte bulunan o emir, mevki ve makamını kaybetti. O hâle geldi ki, köçeklik yapmak durumunda kaldı ve köçeklik yaptı.
Birgün Ebû Ci’rân denilen bir böcekden çok ibret aldığını söyledi. Bunu işitenler, nasıl oldu? dediler. Şöyle anlattı: “Bir kış gecesi uyuyamamıştım, uyanık dolaşıyordum. Bir de baktım ki, Ebû Ci’rân bir kandil üzerine çıkmak için uğraşıyordu. Kandil çok kaygandı. Tırmanıyor, kayıyor, bir türlü çıkamıyordu. Fakat çok azîmli ve kararlı idi. Tekrar tekrar tırmanmaktan yılmıyordu. Yediyüz defa tırmandı ve kayıp düştü, çıkamadı. Çıkamayacak, hâlâ vaz geçmiyor dedim. Sonra sabah namazını kılmak için gittim. Namazdan sonra dönerken bir de baktım ki, tırmanmayı başarmış, kandilin yanında duruyordu. Bu hâdiseden çok ibret aldım.” Böylece, bir işte kararlı olmanın ve sebatın, başarıya ulaştıracağını anlattı.
Ebü’l-Haccâc Aksûrî hazretleri, başından geçen bir hâdiseyi şöyle anlatmıştır: “İlk günlerimde hep “La ilahe illallah” derdim ve bundan hiç gâfil olmazdım. Birgün nefsim bana dedi ki: “Senin Rabbin kim?” Ben de; “Benim Rabbim Allahü teâlâdır” dedim. Bunun üzerine nefsim bana dedi ki: “Senin Rabbin benim, çünkü sen, bana kulluk yapıyorsun. Kimin emrine tâbi oluyorsan, ona kulluk yapıyorsun. Sana, beni doyur diyorum, yiyorsun. Uyu diyorum, uyuyorsun. Yürü diyorum, yürüyorsun. Benim emrettiğimi dinliyorsun. Al dediğimi, alıyorsun. Sen benim her emrimi yerine getiriyorsun. Öyleyse sen bana kulluk ediyorsun, benim emirlerime tâbi oluyorsun.” Bunun üzerine bir müddet iyice düşündüm. Sonra basiretim açıldı ve bana denildi ki: “Allahü teâlânın emirlerine uy, nefse karşı muhalefet et. Uyu derse; Allahü teâlâ, sâlih amel işleyenler için meâlen; “Onlar, geceden pek az (bir zaman) uyuyorlardı” buyurdu. (Zâriyât-17). Ben de böyle yapan sâlih kullardan olacağım de! Nefsin sana ye derse, Allahü teâlâ meâlen; “Yiyiniz, içiniz, isrâf etmeyiniz” (A’râf-31) buyurdu de! Sana yürü diyerek, gurûr ve kibirle yürümeni isterse, Allahü teâlâ meâlen; “Yer yüzünde kibirle ve böbürlenerek yürüme...” (İsrâ-37) buyurdu de! Nefsin bir şeyi almanı isteyince de, ona de ki: Allahü teâlâ meâlen; “Elini boynuna bağlı kılma (cimri olma) ve büsbütün de onu açıp isrâf etme...” buyurdu. (İsrâ-29). “Bunları yapınca neye kavuşurum?” dedim. Denildi ki: “Müttekîlerden, âriflerden ve sıddîklardan, Rabbine kulluğunu tam yapanlardan olursun.”
İlim ve rivâyet ehlinden olup, tevhîd ile ilgili “Manzûmetün fit-tevhîd” adlı bir manzûmesi ve Selef-i sâlihînin yolundan, Ehl-i sünnet i’tikâdından uzaklaşan bid’at ehlinin kötülüğünü ve onlara yaklaşmamayı anlatan başka bir güzel manzûmesi daha vardır.
Fıkıh ve usûl âlimlerinden. Künyesi Ebû Muhammed ve Ebü’l-Mehâsin, lakabı Muhyüddîn’dir. İbn-ül-Cevzî ismiyle tanınmıştır. 580 (m. 1185)’de Bağdad’da doğdu. 656 (m. 1258) senesinde vefât etti. Ayrıca tefsîr ve hadîs ilminde de âlim, vâ’iz ve şâirdir. Önce babasından, sonra; Yahyâ bin Bûş, Zâkir bin Kâmil, İbn-i Kuleyb, Ebû Mensûr Abdullah bin Abdüsselâm, İbn-ül-Ma’tûş ve Ebü’l-Hasen bin Muhammed bin Yeîş’den ilim öğrendi, hadîs-i şerîf dinledi. Vâsıt’ta Ali bin Bâkıllânî’den kırâat ilmini ve kırâat-i aşereyi öğrendi. On yaşından sonra, Şeyh Ziyâüddîn Abdülvehhâb bin Sekine ona icâzet verip, hırka giydirdi. Fıkıh, usûl, hılâf ilimlerinde iyi yetişti. Daha küçük yaşta iken babasının yerine va’z etmeye başladı.
İbn-i Sâî onun için şöyle demiştir: “Yûsuf bin Abdürrahmân, İbn-üd-Dâmigânî’nin yanında bulundu. Bağdad tarafında hisbe vazîfesi aldı, umûmî vakıflara nezâret ve Sultan Câmiî vakfına nezâret vazîfeleri yaptı. Sonra bu vazîfelerden ayrılıp, evinde va’z ve ders verdi. Bundan sonra bir müddet daha hisbe vazîfesi yaptı. O, faziletli, meşhûr ve büyük bir âlim idi. Daha küçük yaşından i’tibâren çok ni’metlere ve Allahü teâlânın ihsânına kavuştu. Babası onunla çok ilgilendi. Ona hadîs-i şerîf dinletti. Va’z verilmesini öğretti, yetiştirdi. O da bildirilenlere tam uydu, saadete kavuştu.”
Daha o onyedi yaşında iken babası vefât etti. Babasının yerine va’z etti. Fıkıh dersleri verdi. Halife onu sevip çok alâka gösterdi. Hattâ ölünce cenâzesini onun yıkamasını vasıyyet etti. Onu çevredeki meliklere elçi olarak gönderdi. Çok mal kazandı. Dımeşk’da bir medrese yaptırdı. Medresenin masrafını karşılamak üzere vakıf kurdu. Ayrıca Bağdad’da bir medrese inşâsına başlattı, fakat tamamlanamadı.
Bağdad’ın Harbiye mahallesinde Kur’ân-ı kerîmin öğretilmesi için bir medrese (Dâr-ül-Kur’ân) yaptırdı. Sonra Müstensıriyye’de müderrislik yaptı. Hülâgu askeri tarafından şehîd edilinceye kadar bu vazîfeyi yaptı. Moğol İmparatoru Hülâgu’nün Bağdad’ı istilâsı sırasında onu da üç oğluyla birlikte şehîd ettiler.
Hanbelî mezhebi âlimlerinden idi. İmâm-ı Zehebî onun hakkında şöyle demiştir: “O, Hanbelî mezhebi fıkıh bilgilerinde derin âlim, çok ilmî mes’ele ezberlemiş, emsalini geçmiş bir âlim idi.” Akıllılığı meşhûr ve vakûr bir âlim idi. Muhammed bin Sekrân şöyle anlatmıştır: Vefâtından sonra onu rü’yâmda gördüm. “Allahü teâlâ sana ne muâmele yaptı” dedim. “Şehîd olarak affedildik dedi.”
Yûsuf bin Abdürrahmân’dan; Abdüssamed bin Ebi’l-Ceyş, Hâfız Ebû Abdullah Muhammed bin el-Kesâr, Ed-Dimyâtî, İbn-i Zâhiri, Ebü’l-Fadl Abdürrezzâk bin el-Fûtî icâzet yoluyla rivâyette bulundular. Ondan en son rivâyette bulunan Zeyneb binti Kâmil el-Makdisî’dir.
Eserleri şunlardır: “Meâdin-ül-İbriz fî tefsîr-i Kitâb-il-azîz”, “Ez-Zeheb-ül-Ahmed fî mezheb-il-Ahmed”, “El-İzâh Likavânîn-il-İstilah fil-Cedel” ve şiirlerini içine alan bir dîvânı vardır.
Fıkıh ve hadîs âlimlerinden. Künyesi Ebü’l-Fadl olup, İbn-ün-Nahvî ismiyle tanınmıştır. Tilemsan’da yetişen evliyâ ve âlimlerdendir. Doğum târihi bilinmemektedir. 513 (m. 1119) senesinde Tunus’un Tevzer şehrinde Benî-Hamîd kal’asında vefât etti. Kabri meşhûr olup, ziyâret edilmektedir. Fıkıh, hadîs ve tasavvuf ilminde âlimdir. Bilhassa i’tikâd ve fıkıh ilminde derin bilgi sahibiydi. Ebû Abdullah el-Mâzirî’den, Ebû Zekeriyyâ eş-Şakrâtısî’den, Abdülcelîl er-Rebî’den ilim öğrendi. Sahîh-i Buhârî’yi, Ebü’l-Hasen el-Lahmî’den okudu. Bu hocasıyla karşılaşınca, yanına gelmesinin sebebini sordu. O da; “Yazmış olduğun Tebsira adlı eserin bir nüshasını yazmak için geldim” deyince, hocası Lahmî; “Bizim ilmimizi Magribe götürmek istiyorsun” dedi. Bu eseri ondan tamamen okuyup bitirdi. 494 (m. 1100) senesinde Fas’a gitti. Orada Ebû Mûsâ ondan ders aldı. Şîrâzî’nin fıkha dâir “Lum’a” adlı eserini okuyup, ezberledi. Kendisinden ilim öğrenen zâtlardan biri de. Kâdı Ebû İmrân Mûsâ bin Hammâd es-Sanhâcî’dir.
Yûsuf bin Muhammed hazretleri, ilmiyle amel eden, faziletli bir âlim idi. Şüpheli lokmadan son derece sakınır, helâl lokma yemeye çok dikkat ederdi. Tevzer’den getirilenlerden başka birşey yemezdi. Kâdı Ebû Abdullah Muhammed bin Ali bin Hammâd şöyle demiştir: “O bizim beldemizde, ilim ve amel bakımından İmâm-ı Gazâlî hazretleri gibi bir âlimdir. Allah korkusundan titrer ve çok namaz kılardı. Namaz kılarken kendinden geçer, hiçbir şeyin farkında olmazdı. Birgün evinde onu namaz kılarken gören bir misâfir, namazda kendinden geçtiğini görünce, oğluna; “Babanızla ilgileniniz” dedi. Oğlu; “O namaza durduğu zaman, hiçbir şey duymaz ve hissetmez” dedi. Lâmbayı yüzüne yaklaştırıp hâline baktılar; kendisini o kadar Hakka vermişti ki, çevresindekilerden tamamen habersizdi. Duâsı pek makbûl bir zât idi. Kendisini incitenler, derslerine mâni olmak isteyenler felâkete düşmüşlerdi, İmâm-ı Gazâlî hazretlerinin İhyâ-u ulûmüddîn adlı eserini çok severdi. Kıymetli ve sağlam bir eser olduğunu bildirirdi. Zamanında, İmâm-ı Gazâlî hazretlerine hased edenler, İhyâ’nın toplatılıp yakılması için faaliyete geçtiler. Her beldeye mektûp gönderip, toplatılmasını istediler. Ayrıca yanlarında olmadığına dâir halka yemîn ettiriyorlardı. Bu iş için bir mektup da Yûsuf bin Muhammed hazretlerinin bulunduğu yere gelmişti. Bu haberi alınca, böyle bir hareketin çok yanlış ve büyük bir hatâ olduğunu bildiren bir mektûp yazıp sultâna gönderdi. Bir taraftan da, bir Ramazan ayında hergün bir cüz yazdırmak sûretiyle, ihya’yı otuz cüz hâlinde yazdırdı. Ömrümde, bundan başka kitabı daha çok seveceğimi zannetmiyorum derdi.
Bulunduğu beldede toplama işine yeni başlanmamıştı. Böyle bir belânın gelmemesi için duâ ediyordu. Bu sırada yapılan işin yanlış ve fitne olduğunu yazıp sultâna gönderdiği mektûbuna bir cevap geldi. Bu işten vazgeçildiği bildiriliyordu. Ayrıca böyle yanlış bir işe ve fitneye sebeb olan kimsenin, şöyle bir rü’yâ gördüğü de bildirilmişti: “Bu işe sebeb olan kimseyi, rü’yâsında elinde ateşten mızrak olan bir atlı korkutarak uyandırdı. Bu korku ile bir müddet uykusu kaçtı. Sonra yine uyudu, tekrar aynı rü’yâyı görüp, korkuyla uyandı. Birkaç defa böyle oldu. Adam, şeytandan Allaha sığınırım deyince, elinde ateşten mızrak olan atlı, ben meleğim, neden böyle bir işe kalkışıyorsun? O sâlih zâtın söylediğine karşı çıkıyorsun, dedi.”
Âlim ve zâhid bir zât olan Ebü’l-Hasen bin Harezhem şöyle anlatmıştır: “Babam bana Yûsuf bin Muhammed hazretlerine hürmet etmemi ve nerde görürsem, hattâ günde yüz defa bile karşılaşsam elini öpmemi, tavsiye ve tenbîh etmişti. Birgün beni, duâsını almam için onun huzûruna gönderdi. Bir akşam vakti yanına gittim. Ezan okudu ve ikâmet etti. Beraber akşam namazına durduk. Namaza durmak için tekbir alırken baktım, titremesinden omuzundaki elbise sallanıyordu. Allah korkusundan öyle titriyordu ki, titremesinin sesi işitiliyordu. Duâsını alıp eve döndüm. Babama dedim ki, akşam namazını, bu beldedeki insanların kıldığı vakitten önce kıldı dedim. Babam; “Sen Allahü teâlânın evliyâ bir kuluyla görüştün. O, namazı tam vaktinde kıldı. Bu belde halkı, akşam namazını geciktirerek kılıyorlar” dedi. Sonra anneme; “Ben o zâtın duâsı sebebiyle çok berekete kavuştum. Bu çocuğun da, onun duâsı ile berekete kavuşmasını umuyorum” dedi.
Duâsı makbûl, yanında bulunanlara karşı kerem sahibi bir zât idi. Birgün bir talebesi, ona selâm vermek ve müsâfeha etmek için yanına yaklaşmıştı. Bu sırada yazı yazmak için kullandığı mürekkeb şişesini devirdi. Yûsuf bin Muhammed hazretlerinin üzerine döküldü. Üstündeki beyaz elbise boya ile lekelendi. Talebe çok utandı ve mahcûb oldu. Bunun üzerine talebesinin üzülmemesi için; “Ben bu elbiseyi hangi renge boyayayım diye düşünüyordum. Şimdi oldu, bu mürekkebin renginde boyansın” deyip elbiseyi boyacıya gönderdi.
Evliyânın büyüklerinden. Yûsuf-i Kâmitî, apaçık kerâmetler ve hârikalar sahibi idi. Sirâc şöyle anlatır: “Rivâyet edildi ki, Yûsuf-i Kâmitî bir sabah erkenden Şam’da bir caddeden geçerken, onu sevenlerden birisi, elini bu zâtın elbisesine sürüp, sonra elini bereketlenmek için yüzüne, gözüne sürdü. Bu zâtı sevmeyenlerden ve büyüklüğünü inkâr edenlerden birisi, o sırada dükkânını açıyordu. Bu hâli görüp Yûsuf-i Kâmitî’yi çok seven o kimseye; “Elin necs (pis) oldu. Çünkü o iyi birisi değil!” dedi. Yûsuf-i Kâmitî’yi çok seven o zât cevap vermeyip sustu. Ertesi gün yine aynı vakitte, Yûsuf-i Kâmitî oradan geçiyordu. Onu sevmiyen aynı dükkânın sahibine uğradı. “Bu gece bizim hâlimizi, makamımızı gördün mü?” buyurdu. O kimse koşarak gelip Yûsuf-i Kâmitî’nin ellerine sarıldı. Hiçbir şey konuşamıyordu. Kendinden geçip, bayılarak yere düştü. Evine götürdüler. Üç gün sonra kendine gelebildi.
Kendisine; “Sana ne oldu ki bu hâle düştün?” diye soranlara şöyle anlatıyordu: “Hakaret ettiğim, büyüklüğünü inkâr ettiğim Yûsuf-i Kâmitî’yi rü’yâmda gördüm. Büyük bir denizin ortasında, o zamana kadar hiç görmediğim çok güzel elbiseler içinde idi. Karada durur gibi deniz üzerinde duruyor, abdest alıyordu. Deniz üzerinde durduğu hâlde batmıyordu. Yüzü öyle güzel idi ki, ondördüncü gecesindeki ay gibi parlıyordu. Bu rü’yâdan sonra anladım ki, o zât, evliyâdan büyük bir zât olup, onun hakkında benim daha önceki düşüncelerim hep yanlış imiş. Önceki hâlime pişman oldum.” Bu kimse, tövbe edip Yûsuf-i Kâmitî’nin talebelerinden oldu.”
Yine Sirâc anlatır: “Dedemin yakınlarından birinin bir oğlu vardı. Bu çocuk, yaratılış bakımından ve ahlâk bakımından çok güzel ve kıymetli idi. Bir zaman bu çocuk, çâresi bulunmayan şiddetli bir hastalığa yakalandı. Her ne yaptılar ise de derdine deva bulamadılar. Nihâyet ba’zı kimseler bu zâta; “Yûsuf-i Kâmitî’ye git! O belki bir çâre bulur. O çok yüksek bir zâttır” dediler. O da, kalkıp Yûsuf-i Kâmitî’nin yanına geldi. Onu kalabalık bir cemâatin ortasında buldu. Orada bulunanlar ona suâller sorup, cevap alıyorlardı. Bu kimse, son tarafta bir yere oturdu. Fakat onun hâlinden haberdar olan Yûsuf-i Kâmitî, eliyle işâret ederek ve ismi ile hitâb ederek; “Ey filân! Allahü teâlânın izni ile oğlunuzun yanına varınız, Onu alıp bir ara bize uğrarsınız” buyurdu. O çocuğun babası şöyle anlatır: “Yûsuf-i Kâmitî böyle söyleyince hemen geri evime geldim. Oğlumun sapasağlam olduğunu, eski hastalığından hiçbir şey kalmadığını gördüm. Öyle ki, nerdeyse onu tanıyamıyacaktım. Gözlerime inanamıyordum. “Ey oğlum! Allahü teâlâ, Yûsuf-i Kâmitî’nin bereketi ile bize afiyet verdi” dedim. Oğlum da; “Ben de nasıl iyi olduğumu anlayamadım. Hastalığın verdiği hâlsizlik ile kendimden geçerek uyumuştum. Uyandığımda hiçbir şeyimin kalmadığını hissettim. Şimdi işte gördüğünüz gibiyim” diyordu. Tanıdıklar ve komşular da gelip bu hâle çok hayret ve teaccüb ettiler.”
Şam’da Şeref-ül-akta’ diye bilinen bir genç vardı. Babası da, meşhûr ve büyük bir tüccâr idi. Bu tüccâr, oğlunu evlendirdi. Çok iyiliklerde bulundu. Bu genç gittikçe hırcınlaşarak, aksileşen bir hâl alıyordu. Atılgan idi. Sokakta rastladığı kimselerin sarıklarını, elbiselerini zorla alır, etrâfına sıkıntı verirdi. Babası kendisine her ne kadar çok nasihat etti ise de kabûl ettiremedi. Bir türlü uslanmıyordu. Babası, oğlu kimin bir şeyini almış ise iade eder, o şey telef olmuş ise öderdi. “Bu miskin çocuk uslanmıyacak galiba, eli kesilmeden evvel ölmeyecek. Ya’nî hırsızlık yaptığı için kendisine elinin kesilmesi cezası verilecek” derdi. Nihâyet bu tüccâr birgün vefât etti. Bundan sonra daha da azgınlaşan genç, nihâyet bir yolkesici olup çıktı. Artık eşkiya idi. Bu yolda arkadaşları da vardı. Birgün reîsleri olan eşkiya buna dedi ki: “Arkadaşlarınızdan birisini çok zayıf görüyorum. Sultânın adamlarından birinin eline geçse, az bir zorlama ile bizi açığa verir. Aramızdan ayırsak yine bizi ele verir. Yine bizim için tehlikeli olur. En iyisi sen onu tenhâ bir yerde öldür!” Eşkıyâbaşının bu emri karşısında, Şeref-ül-akta’ diye bilinen o kimse, bildirilen şahsı ta’kîb etmeye başladı. Bundan sonrasını kendisi şöyle anlatır: “Issız bir yerde bir fırsatını bulup, o eşkiya arkadaşımızı öldürdüm. Reîsin yanına geldiğimde durumu kendisine anlattım. Reîs bu sefer de; “Cesedi görenler tanırlar ve bizim öldürdüğümüz anlaşılır. Yüzünün derisini soy, burnunu da kes ki tanınmasın” dedi. Ben tekrar gidip bildirileni yaptım. Evime geldiğim zaman, öldürdüğüm kimsenin hanımı ve çocukları bana gelip onun halinden sordular. Ben, gelecek dedim. Fakat, sanki içime bir ateş düşmüştü. Yaptıklarıma pişman oldum. Tövbe ettim. Yûsuf-i Kâmitî hazretlerinin talebelerinden olmaya, âhırete yarar işler yapmaya niyet ettim. Yûsuf-i Kâmitî’nin yanına geldim. Hiç yanından ayrılmıyordum. O nereye gitse, ben de oraya gidiyordum. Başbaşa kaldığımız bir gün bana karşı; “Arkadaşını öldür, yüzünün derisini soy, burnunu kes, ondan sonra da buraya gel. Bu nasıl oluyor?” dedi. Ben hayretler içerisinde, binbir mahcubiyyet, kırıklık ve pişmanlık içinde buyurduklarını dinliyordum. Başımı önüme eğip çok pişman olduğumu, tövbe ettiğimi, bundan sonra sâlih âmeller işlemeğe, sâlihlerin sohbet ve hizmetlerinde bulunup hiç ayrılmamaya, kötü yollara düşmemeye, insanlara sıkıntı vermemeye, sâlihler gibi olmaya kat’î olarak karar verdiğimi bildirdim. Bunun üzerine; “Bizden hiç ayrılma! Kendini belli etmeden, o kimsenin ailesine, çoluk çocuğuna yardımda bulun” buyurdu.
Ben, gençliğin verdiği heyecan ve kötü arkadaşların te’sîriyle babamın sözlerini dinlemeyip onu üzdüğüm, kötü yollara düşüp eşkiyalara karıştığım, o cinâyeti işlediğim, hayatımın baharı olan gençliğimi uygunsuz işlere harcadığım için ömrüm boyunca üzüntü ve pişmanlık içinde yaşadım. Göz yaşları içinde Allahü teâlâya yalvararak, akıbetimin iyi olması için duâ ve niyazda bulundum.”
Yine rivâyet olunmuştur ki, Yûsuf-i Kâmitî’nin gidip geldiği; evinde yemek yediği bir zât vardı. Şam dışında bir handa kalıyordu. Bu zât bir türlü Yûsuf-i Kâmitî’ye talebe olmuyordu. Bir gece, ayı, yıldızları, gökyüzünün güzelliklerini seyretti. Kalbinde bir değişiklik, bir incelik hissetti. Allahü teâlânın ni’metlerinden gâfil olduğunu düşündü. Tövbe etti. Sabah olunca, Yûsuf-i Kâmitî bunun yanına geldi. Bu da geceki hâlini anlattı.
Yûsuf-i Kâmitî; “Yalan söyleyen çirkin ve zelîl olsun!” buyurdu. O zât “Âmin” dedi. Bir müddet sonra, o zâtın yanına kötü insanlar geldi. O da bunların te’sîriyle, tövbe etmeden önceki hâline döndü. Sabah olunca, Yûsuf-i Kâmitî gelerek buna; “Ey zavallı! Sana yazıklar olsun: Biz sana, yalan söyleyen çirkin ve zelîl olsun demedik mi? Sen de buna “Âmin!” demedin mi? Çok zarar edeceksin. Hüsrana düşeceksin. Sermâyeni kaybedeceksin. Yatak üzerinde bir sene kalacaksın” dedi. Nitekim kısa zaman sonra bu kimsenin işleri bozuldu. Hanımı vefât etti!
Çocukları onu terketti. Kendisi, hayır sahiplerinin elinde kaldı. Çok şiddetli bir hastalığa yakalandı. Bir sene boyunca yataktan hiç kalkmamak üzere hasta yattı. Sonra yakınlarına; “Beni, Yûsuf-i Kâmitî’nin geçeceği; yolun üzerine yatırınız” dedi. Onlar da, Yûsuf-i Kâmitî’nin geçeceği yol üzerine bunu yatırdılar. O da, oradan geçerken bunu gördü. Yanında durup;
“Ey filân! Kendini, hâlini nasıl buluyorsun?” dedi. “Ey efendim! Tövbe üzereyim. Tövbe ettim” dedi. Yûsuf-i Kâmitî; “Şimdi tövbe ediyorsun. Yine tövbenden döneceksin değil mi?” buyurunca; “Hayır! Kendisinden başka ilâh bulunmayan Allahü teâlâya yemîn ederim ki, tövbemden dönmiyeceğim” dedi. Yûsuf-i Kâmitî; “Allahü teâlâdan dilerim ki, seni bu hâlden eski sıhhatine kavuştursun ve hâlini hayra tebdil eylesin (çevirsin!)” buyurup gitti. Bundan sonra, bir senedir hiç ayağa kalkamamış olan bu kimse ayağa kalkıp evine gitti. O hastalığından hiçbir eser kalmadı. Yûsuf-i Kâmitî’nin duâsı bereketi ile sayısız ni’metlere kavuştu. Onun önde gelen talebelerinden oldu.
Yûsuf-i Kâmitî ( radıyallahü anh ), 657 (m. 1259) senesinde vefât etti.
Meşhûr Hanefî fıkıh âlimlerinden. İsmi, Muhammed bin Ömer bin Muhammed en-Nevhâbâdî el-Buhârî’dir. Lakabı Zahîruddîn’dir. 616 (m. 1219) senesinde doğup, 683 (m. 1284) târihinde vefât etti. Buhârâ’ya bağlı bir köy olan Nevhâbâdlıdır. Onun için Nevhâbâdî denir. Şems-ül-eimme Kerderî ve Muhammed bin Muhammed Ömer’in yanında âlim oldu. Ebû Abbâs Ahmed bin Saati onun yanında ilim ile meşgûl oldu. Ebü’l-Alâ Farâdî de onun derslerinden istifâde etti. Zahîruddîn Buhârî Dımeşk’a gitti, Bağdad’da dersler verdi. Muzafferuddîn bin Saatî, Zahîruddîn Nevhâbâdî’nin yanında kaldı. Zahîruddîn’in yazdığı eserleri kendisinden okudu. Zahîruddîn’in medresede yardımcısı idi. Zahîruddîn ( radıyallahü anh ) Bağdad’dan ayrıldığı zaman, Müstensıriyye’de onun yerine müderris olarak görevlendirildi.
Eserleri:
1. Keşf-ül-ibhâm li-def-il-evhâm: Bu eserini 668 târihinde Müstensıriyye’de yazmıştır. 2. Keşf-ül-esrâr: Usûl-i fıkha dâirdir.
Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Ahmed bin İsmâil bin Muhammed bin Aydoğmuş et-Tümürtâşî el-Hârezmî olup, künyesi Ebû Muhammed ve Ebü’l-Abbâs, lakabı Zahîruddîn’dir. Doğum târihi kat’î olarak bilinmeyen Zahîruddîn Hârezmî, 601 (m. 1204) senesinde vefât etti. Vefât târihine dâir başka rivâyetler de vardır. Harezm’de yetişen Hanefî mezhebi fıkıh ve hadîs âlimlerinin büyüklerinden olan Zâhiruddîn Ahmed bin İsmâil ( radıyallahü anh ) orada müftî idi. Fetvâ verirdi. Darda kalanların, müşkili olanların sığınağı idi. Ahkâm-ı İslâmiyyenin bütün inceliklerine vâkıf idi. Herkesin kendisini sevip saydığı çok yüksek bir zât idi. Câmi’us-sagîr liş-Şeybânî, Fetevâ-i Tümürtâşî, Ferâid-üd-Tümürtâşî, Kitâb-üt-terâvih gibi kıymetli eserleri vardır.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-1, sh. 167
2) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 89
3) El-A’lâm ald-1, sh. 97
4) Fevâid-ül-behiyye sh. 15
5) Keşf-üz-zünûn sh. 1221, 1246, 1403
6) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1086
İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ ZENGÎ ATÂ
Türkistan evliyâsının büyüklerinden. Ahmed Yesevî hazretlerinin ilk hocası Arslan Baba’nın torunlarındandır. Ahmed Yesevî’nin dört halîfesi vardı. Bunlar, Mensûr Atâ, Saîd Atâ, Süleymân Atâ, Hakîm Atâ veya son ikisinin aynı şahıs olma durumunda, Süleymân Hakîm Atâ adlarını taşıyorlardı. Mensûr Atâ, Ahmed Yesevî hazretlerinin hocası Arslan Baba’nın oğlu idi. İlk terbiyesini babasından aldı. Ahmed Yesevî hazretlerinin terbiyesine teslim edildi Zâhirî ve bâtınî ilimlerde âlim oldu. Mensûr Atâ’nın 594 (m. 1197) yılında vefâtında, oğlu Abdülmelik Atâ halîfesi oldu. Abdülmelik Atâ’nın da çok geçmeden vefât etmesi üzerine, oğlu Tâc Hoca babasına halîfe oldu. Tâc Hoca, 596 (m. 1199) yılında vefât etti. Zengî Atâ, Tâc Hoca’nın oğlu idi.
Zengî Atâ, uzun yıllar dede ve babasından zâhir ve bâtın ilimlerini öğrendi. Ahmed Yesevî hazretlerinin halifelerinden Hakîm Atâ’nın hizmetine girdi Onun yüksek ilim ve feyzinden istifâde etti. Taşkent’te ikâmet eder, Taşkent halkının hayvanlarına çobanlık yapardı. Hocası Hakîm Atâ, 582 (m. 1186) yılında vefât edip, Harezm’de Akkurgan’a (Bağırgan’a) defnedildi. Onun en meşhûr halîfesi olan Zengî Atâ, Hakîm Atâ’nın hanımı Anber Ana ile evlendi. Hâdise şöyle oldu:
Hakîm Atâ biraz esmerceydi. Birgün Anber Ana’nın kalbinden; “Keşke kocam siyah olmasaydı” şeklinde bir düşünce geçti. Hakîm Atâ, onun bu düşüncesini Allahü teâlânın izniyle anlayıp; “Sen beni beğenmiyorsun ama, benden sonra dişinden başka beyaz yeri olmayan bir karaya düşeceksin!” dedi. Anber Ana, bu düşüncesine çok ağlayıp tövbe etti ise, de, Allahü teâlânın o sevgili kulu dilek dilemiş, iş işten geçmişti. Hakîm Atâ vefâtına yakın, Harezm’de ilim tahsil etmekte olan oğulları Muhammed Hoca ile Asgar Hoca’yı çağırttı. Onlara; “Ölümden sonra gün doğusundan kırk ebdâl gelecek, içlerinde gözü zayıf ve ayağı aksak bir kara ebdâl vardır. İddeti bitince, ananızı onunla evlendirirsiniz” dedi. Gerçekten vefâtından bir müddet sonra, bahsedilen kırk mübârek kimse geldi. İçlerinden biri arkada kalmış idi. Tariflere uygun olan o mübârek kimse Zengî Atâ idi. Zengî Atâ, aslında Taşkent taraflarında çobanlıkla meşgûl olurdu. Kalın dudaklı, dişlerinden başka beyazı olmayan, oldukça esmer bir kimse idi. Anber Ana’nın iddet müddeti (kocası ölen veya kocasından boşanmış olan kadının, ikinci bir nikâh akdinden önce, dinimizce beklemesi gereken zaman) bitince, bir yakınını gönderip nikâh taleb etti. Anber Ana kabûl etmeyip; “Ben Hakîm Atâ’dan sonra kimseye varmam. Hele böyle siyah bir kimseye!” deyip reddetti. Bu esnada boynu tutuldu. Yüzünü çeviremez oldu. Çok sıkıntı çekti. Zengî Atâ’ya durum haber verildi. Zengî Atâ adam gönderip; “Bilmez misin ki, birgün hatırından; “Keşke Hakîm Atâ esmer olmasaydı” düşüncesi geçmişti de, Hakîm Atâ kerâmetle bunu bilip; “Yakında benden siyaha eş olursun” demişti” dedi. Anber Ana, takdîrin böyle olduğunu anlayıp, ağlayarak nikâha rızâ gösterdi. Nikâha râzı olur olmaz da, boynu eski hâline döndü. Zengî Atâ ile evlendiler. Çocukları oldu. Soylarından sâlih kimseler, evliyâ ve âlimler yetişti.
Zengî Atâ, Taşkent dağlarında çobanlık yapar, ailesinin geçimini çobanlıktan aldığı ücret ile te’min ederdi. Hayvanları kırlarda otlatırken namazlarını kılar, namazdan sonra da Kur’ân-ı kerîm okur, Allahü teâlâyı zikrederdi. Kırda otlamaya bırakılan hayvanlar onun etrâfını çevirirler, otlamayı bırakıp onu dinlerlerdi. Akşam da yakmak için topladığı odunları sırtına yüklenir, evine götürürdü. Birgün tam topladığı odunları yükleneceği sırada, yanına dört genç geldi. Selâm verdiler. Selâmlarına cevap verip hâl, hatır sordu. Buhârâ medreselerinde zâhirî ilimleri tahsil ettiklerini, ancak, bâtınî ilimleri tahsil edebilecekleri mübârek bir kişiyi aradıklarını arzettiler. Zengî Atâ: “Durun sizi irşâd edecek zâtın nerede olduğunu size haber vereyim” dedi. Gençler çok sevindiler. Yüzünü dört bir tarafa çevirip kokladı ve sonra da; “Sizin bu ilimde nasîbiniz, bizden başkasında değildir” buyurdu. Bu dört genç, Zengî Atâ’nın daha sonra dört büyük halîfesi olacak olan, Uzun Hasen Atâ, Seyyid Atâ, Sadr Atâ ve Bedr Atâ’dan başkası değildi. Zengî Atâ’nın sözüne ilk önce inanan Uzun Hasen Atâ ile Sadr Atâ oldu. Bu sebepten de ilk kemâle gelenler de onlar oldu. İçlerinden Seyyid Ahmed Atâ ile Bedr Atâ, iyi şeyler düşünmediler. Seyyid Atâ, “Ben, hem Peygamberin ( aleyhisselâm ) torunu olayım, hem mektep medrese görmüş olayım da, gelip bu garîb çobanın talebesi olayım” diye düşündü, ama arkadaşlarından da ayrılmadı. Onun bu gurûru yolunu kapadı. Çektiği bütün sıkıntılar boşa gitti. Durumunda hiçbir ilerleme görülmedi. Seyyid Atâ, bu hâlini anlayıp, Zengî Atâ’nın kendisine kırıldığını hissetti. Zengî Atâ’nın hanımı Anber Ana’ya gidip yalvardı. Kendisine şefaatçi olmasını istedi. Anber Ana, kendisine yardımcı olacağını va’d edip; “Sen bu gece siyah bir keçeye sarınıp Zengî Atâ’nın yolu üzerine yat, seher vakti namaz için çıktığı zaman seni o hâlde görüp acısın” dedi. O gece Anber Ana, Zengî Atâ’dan Seyyid Ahmed Atâ’nın özrünü kabûl etmesini istirhâm etti. Zengî Atâ da, Seyyid Atâ’yı affettiğini söyledi. Seher vakti, namaz için dışarıya çıktığı zaman, yolu üstünde siyah birşeyin yattığını fark etti. Ne olduğunu anlamak için ayağı ile dokundu. O anda, siyah keçenin içinde sarılı olan Seyyid Atâ, yüzünü Zengî Atâ’nın ayağına sürerek affını diledi. Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) mübârek torununa ayağıyla dokunmasına çok üzülen Zengî Atâ, gönlünü almak için Seyyid Atâ’ya çok iltifâtlar etti. Seyyid Atâ, o anda kemâle geldi.
Zengî Atâ’nın diğer halifesi Bedr Atâ’nın esas ismi Bedreddîn Muhammed idi. Asıl ismi, Sadreddîn Muhammed olan Sadr Atâ ile Buhârâ Medresesi’nde aynı hücrede kalırlardı, ilimleri aynı, dereceleri beraberdi. Zengî Atâ’ya talebe olduktan sonra, Sadr Atâ yükselirken, Bedr Atâ eski seviyesinin bile altına düşmüştü. Bu hâlin farkına varan Bedr Atâ, üzüntüsünden hüngür hüngür ağlayarak Anber Ana’ya geldi, hâlini anlattı. Anber Ana da, münâsip bir zamanda Zengî Atâ’ya, Sadr Atâ’nın hâlini arz etti. Zengî Atâ, onun tövbesine çok sevinip tebessüm etti ve; “Benimle ilk karşılaştıkları zaman biz onları irşâd edebileceğimizi söyleyince, Bedreddîn içinden: “Bu deve dudaklı zenci mi bizi irşâd edecek?” diyordu. Şimdiye kadar feyzimizden istifâde edememesinin sebebi budur. Madem ki o tövbe etmiş, sen de şefaatçi oldun, onu affettim!” dedi. Bu hâdiseden sonra, Bedreddîn’in derecesi de Sadreddîn’in seviyesine yükseldi.
Zengî Atâ ile devam eden Ahmed Yesevî hazretlerinin yolu, Zengî Atâ’dan sonra, Seyyid Atâ ve Sadr Atâ vasıtasıyla devam etti. Seyyid Atâ, Hâce Azîzân (Ali Râmitenî Pîr-i Nessâc) ile sohbet etti. Sadr Atâ’nın halîfeleri daha uzun zaman Yesevîlik yolunu devam ettirdiler. Onun halifeleri, Eymen Baba, Şeyh Ali, Mevdud Şeyh şeklinde sıralanır. Mevdud Şeyh’in iki meşhûr halîfesi vardı. Bunlar; Hoca Abdullah ve Kemâl Şeyh idi. Hoca Abdullah’ın halîfesi Hadım Şeyh, onun da hâlifesi Cemâlüddîn Buhârî’dir. Reşahât sahibi, Cemâlüddîn Buhârî’den nakil yapmaktadır. Zengî Atâ, 656 (m. 1258) yılında, Şaş (Taşkent) yakınlarında, Semerkant yolunun onbirinci kilometresinde Zengî Atâ köyünde vefât edip, oraya defnedildi.
Zengi Atâ’nın kabri herkes tarafından bilinir ve ziyâret edilirdi. Ubeydüllah-i Ahrâr hazretleri; “Ne zaman Zengî Atâ’yı ziyârete gitsem, kabrinden “Allah! Allah!” sesleri işitirim” buyururdu. Allahü teâlâ hepsinden râzı olsun.
Yemen’de yetişen Şafiî âlimlerinden. İsmi. Zeyd bin Hasen bin Muhammed bin Ahmed bin Meymûn bin Abdullah Abdülhamîd İbni Eyyûb el-Yemenî el-Fâyeşî’dir. 458 (m. 1066) senesi Şevval ayında Yemen’de doğdu. Ahmed, Ali, Kâsım isimlerinde çocukları vardır. Şafiî mezhebinin büyük âlimlerindendir. Yaşadığı devirde, Yemen diyarında yetişen fakîhlerin şeyhi, üstadı kabûl edilmişti. Tefsîr, kırâat, hadîs, lügat, nahiv, kelâm, fıkıh, hılâf, usûl-i fıkh ve hesâb ilimlerinde derin bilgisi bulunan bir âlimdir. Birçok defa hacca gidip Mekke’de bulundu. Hayâtı boyunca Yemen’de Ce’âmî denilen köyde ders verdi. 528 (m. 1134) senesi Receb ayında orada iken vefât etti.
O, birçok âlimden ilim öğrendi. Çok ilimde, yüksek bir âlim olarak yetişti. Kırâat ilmini, Mekke’de Ebû Ma’şer et-Taberî’den okuyup öğrendi. Fıkıh ilmini, Müşeyrık’te Es’ad bin Heysem’den, Seyr’de İshâk es-Sardefî’den, Zurâfe’de Ebû Bekr el-Muhâî ile Ya’kûb bin Ahmed’den, Tehâme’de İbn-i Abdüveyh’den, Mekke’de Hüseyn et-Taberî ile Ebû Nasr el-Bendenicî’den, Zî Eşrak beldesinde Hayr bin Yahyâ bin Mülâmis ve Mukbil bin Züheyr’den öğrendi. Ayrıca Zî Eşrak’ta İbrâhim bin Ebî Abbâd en-Nahâvi’den nahiv ve lügat ilimlerini öğrendi. Ühâze’de “En-Nizâm” kitabının sahibi Îsâ bin İbrâhim er-Rebî’den de Arab diline âit ilimleri öğrendi. Îsâ bin İbrâhim ve kardeşi İsmâil, lügat âlimlerinin en büyüklerinden idi.
Zeyd bin Yahyâ hazretleri, ilim öğrenmek için çok yer dolaştı. Bu sebeble ilmi çoğaldı ve faziletleri her yere yayıldı. Beşyüzü aşan kitabın içindeki ilimden çok şey topladı. Geceleri uyumaz, her gece zamanlarının çoğunu Kur’ân-ı kerîmin yedide birini okuyup namaz kılarak geçirirdi. Şafiî mezhebinde “Tehzîb” isimli kıymetli kitabını yazdı. Birçok kimseler ondan fıkıh ilmini öğrendi. Çeşitli beldelerden gelen bu talebelerinin başlıcaları şunlardır: Yahyâ bin Ebi’l-Hayr el-İmrânî, Şeyh Hâfız ve fakîh Ali bin Ebî Bekr bin Hımyer bin Fadl Ömer bin İsmâil bin Alkame, Ömer bin Abdullah. Talebeleri ondan hiç ayrılmazlardı. O da talebelerine ve arkadaşlarına çok yakınlık ve sevgi gösterirdi. Bunlar, onun ahlâkının güzelliğinden, ilminin çokluğundan ve o memleketin sultânının iyiliğinden idi. Beldenin, sultânı, Es’ad bin Vâil isminde bir kimse olup, dedeleri harp ve şiddet zamanlarında cesâret ve sabır sahipleri idi. Bu sultan, bid’at fırkalarından uzak duruyor ve Ehl-i sünnet mezhebini yayıyordu. Bu sebepten sultan, Zeyd bin Hasen el-Yemenî’ye çok hürmet gösteriyordu. Beldesindeki insanların huzûr içinde yaşamaları için, ilim öğrenmelerini ve âlimlere saygı göstermelerini teşvik ediyordu.
Büyük hadîs âlimi. İsmi, Muhammed bin Abdülvâhid bin Ahmed bin Abdürrahmân Sa’dî’dir. Künyesi, Ebû Abdullah olup, lakabı Ziyâüddîn’dir. 569 (m. 1173) senesi Cemâzil-âhır ayının beşinde Dımeşk’da doğup, 643 (m. 1245) senesi Cemâzil-âhır’in onsekizinde burada vefât etti. Ziyâüddîn Makdisî aynı zamanda büyük bir târih âlimidir. Onun, hadîs ve târih ilmindeki şöhreti her yere yayıldı.
Ziyâüddîn Makdisî, Dımeşk’da; Ebû Mecid Bâniyâsî, Hıdır bin Hibetullah bin Tâvûs, Ahmed bin Mevâzinî ve başkalarından, Mısır’da; Bûsırî, Fatıma binti Sa’d el-Hay ve orada bulunan bir cemaattan, Bağdad’da; İbn-i Cevzî, İbn-i Ma’tûş, İbn-i Sekine, İbn-i Ehdâr ve başkalarından hadîs-i şerîf dinledi. Yine, İsfehân’da Ebû Ca’fer Saydelânî ve onun tabakasındaki âlimlerden, Hemedân’da Abdülbâkî bin Osman’dan, Nişâbûr’da Müeyyed Tûsî’den, Merv’de Ebû Muzaffer bin Sem’ânî’den, Herat’da Ebû Ravh’dan hadîs-i şerîf dinledi. İlim için İsfehan’a iki kere yolculuk yaptı. İsfehân’da, anlatılamıyacak kadar çok şeyler dinledi ve öğrendi. Bizzat kendi hattıyla çok kitaplar yazdı. Beşyüzden fazla âlimden ilim alıp, bunları yazdığı gibi, çok şeyler öğrendiği Herat’da ve Merv’de bir müddet ikâmet ettiği söylenir. Silefî ve Şühde’den icâzet aldı.
İbn-i Neccâr der ki: “Bağdad, Nişâbûr ve Dımeşk’da ondan öğrendiklerimi yazdım. O, hadîs hâfızı olup, aynı zamanda hadîs ilmine göre sağlam ve güvenilir gibi meziyetlere sahiptir. Hadîs-i şerîfleri çok iyi bildiği gibi, hadîs-i şerîflerdeki râvîleri de gayet iyi tanırdı. Onun derlediği birkaç hadîs-i şerîf risalesi vardır. O, haramlardan, şüphelilerden çok sakınır, mübahların fazlasına rağbet etmezdi. Helâl şeylerde dahî ihtiyâtlı idi. Çok ibâdet ederdi. Allah yolunda muharebelere katıldı. Bu gözlerim, ilme olan rağbetinde, ahlâkında ve taşıdığı yüksek meziyetlerde onun gibisini görmemiştir.
Ömer bin Haceb de onun hakkında şöyle der: “Hocamız Ebû Abdullah (Ziyâüddîn Makdisî), hadîs-i şerîf ve diğer ilimleri ezberleme, hadîs-i şerîflerdeki güvenilirliği, dîne çok bağlılığı bakımından gördüklerim arasında bir tane idi. O, benim gibilerin hakkında medhine dâir söz söylemesinden çok yüksektir. O, rivâyet husûsunda çok dikkatli ve titiz hareket eder, rivâyetleri iyice araştırmadan i’timâd etmezdi. İbâdet etmekte çok gayretli idi. Allahü teâlâyı, O’nun azametini, büyüklüğünü ve âhıreti çok hatırlardı. Kulluğun, kişinin acizliğini, Allahü teâlâya muhtaç oluşunu idrâk etmek olduğunu hatırından çıkarmadığı için, dâima mütevâzi ve alçak gönüllü idi. Hadîs âlimlerinden bir cemâati, onun çok hadîs-i şerîf ezberlemesini ve zühdünü uzun uzadıya anlatırken gördüm.” “Zeyl-i Tabakât-ı Hanâbile sahibi İbn-i Receb, büyük âlim Zekî Berzâli’ye Ziyâüddîn Makdisi’yi sorduğunda, o; “Güvenilir, dağ kadar yüksek bir âlim, dînin emirlerini yerine getirip yasaklarından sakınmak husûsunda çok dikkatli bir hadîs hafızıdır” cevâbını vermiştir.
Ebû İshâk Sarîfinî; “Ziyâüddîn, yolculukda da, mukim iken de benim yakın arkadaşım idi. Ondan çok fâideler gördüm. Hadîs ilmindeki geniş ve derin bilgisine şâhid oldum” dedi.
Hâfız Müzzî de; “O, hadîs-i şerîfleri çok iyi bilirdi. Zamanında emsalsiz bir âlimdi” demiştir.
Zehebî dedi ki: “O, hadîs ilminde hafızdır. Zamanında Ehl-i sünnetin en büyük âlimi, Şam’ın hâfızıdır (hadîs âlimidir). Güzel eserler yazmıştır. Hadîs ilmine göre cerh ve ta’dîl yapardı. Hadîs rivâyet edenlerin durumlarını çok iyi bilirdi. Vera’ sahibi ve dîne çok bağlı idi. Kaysûn denen yerin eteklerinde bir medrese yaptırdı. Hayır sahipleri o medreseye yardımda bulundular. Kendisi de bu medreseye kitaplarını vakfetti.”
Bunlardan başkaları da şöyle dedi: “O, hadîs ilmi ile meşgûl olanlar, fakirler, ihtiyâç içerisinde gelenler, yabancı ve kimsesizler için bir medrese yaptırdı. Bu medreseyi, eline maddî imkân geçtikçe, azar azar yaptırıyordu. Ba’zan elinde imkânı olmayınca, bir şeyler birikinceye kadar sabrediyordu. Bu medresenin inşâsında bizzat kendisi çalışıyordu.”
Hadîs ve Şafiî mezhebi fıkıh âlimi. Künyesi, Ebû Amr olup ismi, Osman bin Îsâ bin Derbâs’tır. 516 (m. 1122) yılında Musul’un batısındaki Hedbân’da doğdu. Hedbânî, Mârânî, Mısrî, Kürdî nisbet edildi.
İslâmiyete hizmetlerinden dolayı Ziyâüddîn lakabı verildi. Seksen altı yaşlarında iken 602 (m. 1205) yılında Kâhire’de vefât edip Karâfe kabristanına defnedildi.
Küçük yaşta temel din bilgilerini ve âlet (yardımcı) ilimleri öğrenen Ziyâüddîn Mârânî, Erbil’de Hıdır bin Akîl’den, Şam’da Ali İbni Asrûn’dan Şafiî mezhebi fıkıh bilgilerini tahsil etti. Ebü’l-Cüyûş Asâkir bin Ali’den hadîs-i şerîf dinleyip ilim öğrendi. Şafiî mezhebinde zamanın ileri gelen fıkıh âlimlerinden oldu. Şafiî mezhebi usûl ve fürû’ bilgilerini çok iyi bilirdi. Çeşitli yerlerde kadılık yaptı Mısır’da, kardeşi Kâdı’l-kudât Sadrüddîn Abdülmelik’in nâibi (yardımcısı) oldu. Cemâleddîn Haşterî’nin Mısır’da bir medrese yaptırarak emrine tahsis etmesi üzerine, medresede ders vermeye başladı, ölünceye kadar o medresede tâliblerine ders verip ilim öğretmeye devam etti. Onun vefâtından sonra medresesi, Mensûriyye Medresesi’ne dâhil edildi.
Allahü teâlânın dînini öğrenerek O’nun rızâsına uygun yaşamak ve O’nun kullarını Cehennem ateşinden kurtarmak maksadıyla gece-gündüz demeden çalışan İslâm âlimlerinden olan Ziyâüddîn Ebû Amr Mârânî, haram ve şüpheli şeylerden çok sakınır, mübahların birçoğunu da terk ederdi. Allahü teâlânın râzı olmayacağı hiçbir işi yapmaz, O’nun rızâsına muhalif hiçbir sözü söylemezdi. Vaktini ilim öğrenmek, öğretmek, kitap yazmak ve ibâdet etmekle geçirirdi. Pekçok talebe yetiştirip, kıymetli eserler yazdı. Bu eserlerinden çoğu Şafiî mezhebi fıkıh bilgilerine dâirdir. Ba’zıları şunlardır:
“Mühezzeb” kitabının şerhi “El-İstiksâ li-Mezâhib-il-ulemâ-il-fukahâ”, fıkıh usûlü ile ilgili “Şerh-i Lûm’a”, Ebû İshâk Şîrâzî’nin “Tenbîh” adlı eserinin şerhi. Bu eserlerden, “Mühezzeb” şerhi “El-İstiksâ”yı tamamlayamadan vefât etmiş, yirmi cilde yakını yazılmış olan bu eser yarım kalmıştır.
