ehlisunnnetde - M.ARMAĞAN 1997

ABDULHAMİD HAN

ABDÜLHAMİD HAN Osmanlı padişahlarının 34'üncüsü olan Sultan II. Abdülhamid Han aklı, zekası ve ilmi fevkalade üstün olan bir zattı. Batılıların ve iç düşmanların asırlar boyunca devleti yok etmek için hazırladığı yıkıcı, sinsi planlarını sezip, önlerine aşılmaz bir set olarak dikildi. Hazırlayanları ve maşa olarak kullandıkları yerli işbirlikçilerini, sahte kahramanları işbaşından uzaklaştırdı. İşte bu büyük zatın 10 şubat, 96. yıldönümü idi. Yıldönümü vesilesi ile Yıldız Üniversitesi ve İstanbul Medeniyet Üniversitesi işbirliği ile iki açık oturumdan oluşan etkinlik düzenlendi. İlk panel Abdülhamid'in sağlık politikasıyla ilgiliydi. Oturum başkanlığını yaptığım bu panelde konuşmacılar özet olarak şunları anlattılar: Prof. Dr. Hüsrev Hatemi; Abdülhamid'in çok iyi niyetli, sağlam karakterli ve vefalı bir insan olduğunu söyledi. Kendisinden çok devleti düşünürdü. 33 sene zalimlik yapmadan devleti ustalıkla idare etmişti. Ona atılan iftiralardan biri de pinti olduğuna dairdi. Bu çok çirkin bir suçlama olduğunu ifade etti. Aristokrat havada, halktan uzak yaşamamıştı. Atatürk'ün Abdülhamid'i küçümseyici veya kötüleyici bir sözünün olmadığını da ekledi. Prof. Dr. Nil Sarı ise Abdülhamid'in sağlık alanındaki eserlerinden söz etti ve bazılarının fotoğraflarını gösterdi. Abdülhamid 90 adet gureba hastanesi, 19 adet belediye hastanesi, 89 adet askeri hastane ayrıca eğitim hastaneleri, kadın hastaneleri, akıl hastaneleri açmıştı. Bu hastaneler ülkemizden Lübnan'a, Yemen'den İsrail'e, Makedonya'dan Suriye'ye, Yunanistan'dan Libya'ya, Suudi Arabistan'dan Irak'a pek çok yerleşim bölgesine yayılmıştı. Ayrıca eczaneler, hapishane, sağlık merkezleri, fakirler, acizler ve hacılar için misafirhane de pek çoktur. Müthiş bir sağlık hizmetidir bu. Maalesef tahttan düştükten sonra bu eserlerin isimleri değiştirilmiş, bazıları yıkılmış ve bir kısmı da başka alanlarda kullanılmaya başlanmıştır. Kısacası bu büyük insan unutturulmak istenmiştir. Kasımpaşa, Haydarpaşa, Gülhane ve Mektebi Tıbbiye-i Şahane adlı eğitim ve üniversite hastanelerini açan da Abdülhamid olmuştur. Doç. Dr. Adem Ölmez ise Abdülhamid Han'ın özellikle eğitim, sağlık, ulaşım ve asayişe önem verdiğini anlattı. Zamanında yeni bulunan aşıları ülkeye getirmiş, aşı ve kuduz hastalığı üzerine merkezler kurmuş, Bimarhaneleri yani akıl hastanelerini ıslah etmiştir. Akıl hastalarına zincir kullanımını yasaklayarak bugün bile saldırgan hastalarda kullanılan gömleği yerine koymuştur. Dr. Şerif Esendemir konuşmasına Necip Fazıl'ın, "Abdülhamid'i anlamak her şeyi anlamak olacaktır." sözleriyle başladı. Abdülhamid'in tren yolları, bakteriyolojihane, cami ve mektepler yaptırdığını, çağına uygun yaşlılık politikası izlediğini, habitat yani biyosferi merkezi alan ekolojik politikaya önem verdiğini anlattı. Bunları dinlerken aklıma hep başbakanımız Recep Tayyip Erdoğan çağrışım yaptı. O da ülkeye duble yollar, hızlı trenler, Marmaray, üçüncü boğaz köprüsü, çok sayıda havaalanı gibi sayılamayacak eserler hediye etti. Sağlık alanında yeni hastaneleri hizmete açtı. Sağlık hizmetlerini halka yaydı. Eğitim alanını pek çok üniversite, sayısız derslik ve binlerce yeni öğretmenle destekledi güçlendirdi. Kısacası Abdülhamid'in çağdaş bir takipçisiyle karşı karşıyayız. Abdülhamid Han'ı nasıl ki bir takım vicdansız, merhametsiz ve acımasız kişiler, iç ve dış düşmanların oyununa gelerek, maşası olarak bir saray darbesi ile düşürdülerse aynı komplo şu an başbakanımıza karşı düzenlenmektedirler. Bu ülkeye hizmet etmek bazılarının gözüne batmakta ve ellerinden geleni yapmaktadırlar. Rabbim Başbakanımızı korusunu2026

ehlisunnnetde

Bahar diyeti
12 Mart 2002Mustafa Armağan
Vücutlarımız alınıyor, satılıyor. Pazarlanıyor hatta. Birbiri ardınca emirler yağdırılıyor ona.

“Yap–yapma”. Çağdaş köleliğin kulaklarımızda her daim uğuldayan emirleri bunlar: Bu sene moda filanca renkler; bunlar giyilecek. Bu mevsim pastel tonlar hakim olacak yüzünüze; bu yüzden makyaj soğuk yapılacak. İdeal ölçülerinize dönün; “fazla” kilolarınıza savaş açın! Sivilcelere son. Yağlara son. Saçınızdaki beyazlıklara son. Bembeyaz dişler hayatınızdaki her şeyi düzene koymaya yetecektir. Saçlarınızı özgürlüğüne kavuşturun. Böylece uzayıp gidiyor günlük hayatımızı kuşatan sloganlar…

İşe bakın ki, 8 Mart Dünya Kadınlar Günü’nün önde gelen kadın aktörleri, kadınları “bakımlı” olmaya çağırıyorlardı. Oysa az gelişmiş feministlerimiz, “bakımlı” olmayı tavsiye etmenin, aslında feminizmin karşı çıktığı erkek egemen sistemin sömürü mekanizmasının bir parçası olduğunu unutmuş görünüyorlar.

Makyaj, saç bakımı, yüz bakımı, vücut bakımı, aslında tam da kadınları ezip sömürdüğü söylenen erkekler dünyasının “kadınları ehlileştirme” operasyonunun parçaları değilse nedir?

Bu yüzden dünyadaki feminizmler (tek bir feminizm olmadığını belirtmek için bu terimi özellikle kullanıyorum) artık kadınların üzerine ömür boyu yüklenmiş olan bu “güzellik” yükünün sıkı bir sorgulamasına girişmiş bulunuyorlar.

İşte ünlü feminist kadın yazarlardan Germaine Greer’in kadınları iğdiş eden sisteme yönelttiği eleştiriler. Kadınlık, erkekliğe endekslenmiş ve kadının en önemli ayırıcı vasfı olan annelik neredeyse bir “ayıp”, bir “kabahat” sayılır olmuştur. Feminizm, başlangıçta bu sömürü mekanizmasına karşı koymak üzere yola çıkmışken, zamanla o da mekanizmanın bir parçası haline getirilmiş, yani ehlileştirilmiştir. İşte Amerika’nın en ünlü feminist yazarlarından Naomi Wolf’un “güzellik efsanesi” hakkındaki uyarıcı sözleri: “Bugün eskisine göre daha fazla paraya ve güce sahibiz, yasalar eskilere göre daha bizden yana. Fakat kendimizi nedense fiziksel olarak özgürleşmemiş olan ninelerimizden daha kötü hissediyoruz.”

Wolf, 1980’lerden sonra feminizmin artık güzellik kavramını bile ciddi ciddi sorgulamaya açtığını söylemektedir.

Greer ve Wolf gibi daha pek çok Batılı feminist bugün güzellik, form, bakım gibi özellikle kadınların üzerine ağır bir yük olarak yıkılmış olan ideolojilere karşı çıkmak gerektiğini haklı olarak savunuyorlar. Sadece güzellik de değil. Kilo ve vücut ölçüleri de birer saplantı haline getirilmiş durumda beyinlerde.

Mankenlerin istilasına uğramış bir ekranda biz de yaşıyoruz aslında payımıza düşeni. Vivet Kanetti, mankenlerin bu kadar tanındığı bir toplumda, onların hangi büyük Türk modası sektörünü omuzlarında taşıdıklarını sorguluyordu haklı olarak. Modanın merkezi Paris’te bile halkın olsa olsa 2–3 mankenin adını bildiğini, bizimse hayatlarının bütün ayrıntılarını bildiğimiz en az 15 manken olduğunu söylüyordu.

Bu aslında ülkemizde yaygınlaştırılmak istenen “güzellik ideolojisi”nin bir uzantısından başka bir şey değil. Çünkü manken demek, “küresel” ölçeklere göre belirlenmiş ideal bir kadın–erkek bedeni demek. (Zaten bir başka adı da “model”.) Onlar, insan ırkının mutlak güzellik sembolleri (modelleri) olarak göklerden aramıza ağmış mitolojik yaratıklardır adeta. Hepimizin onlar gibi olmamızın istendiği bir ortamda, özgürleşmeyi savunan akımların, bu arada feminizmin de, bunlara karşı çıkması ve gıdamızdan vücudumuzdaki yağlara kadar her şeyimize burnunu sokan bu ideolojiye cephe alması, hatta savaş açması gerekmez miydi?

Türkiye’de bakımlı kadın imajı feminizmin alfabesi haline getiriliyorsa buna tepki duymak da bizim en tabii hakkımız olmalı.

12.03.2002

.

Futbola karşı olanlar buraya!
11 Haziran 2002Mustafa Armağan
Kosta Rika maçından sonra burnundan soluyarak konuşuyordu hakemlikten emekli bir futbol yorumcusu: “Şenol Güneş, Brezilya maçının 60. dakikasında takımın en iyisi olan Yıldıray’ı çıkartmıştı oyundan ve bu yüzden kaybetmiştik maçı. Bu defa da tam golü attıktan sonra sahanın en kötülerinden biri olan Yıldıray’ı çıkartıp yerine zinde bir oyuncu almadığı için puan kaybettik.”

Eğer bu akıllara seza yorumlara siz de benim gibi kulak kabartıyorsanız, futbolun medyada başını çekenlerin ondan ne kadar anladıklarını sormaya başlamışsınızdır. Her başarısız olunan maçta eleştirilecek bir taraf bulmak, her başarılı olunan maçta da oyuncuları sıktıkları vaftiz sularından boğulacak hale getirmekte üstlerine yok gördüğüm kadarıyla.

Bunların ağababalarından birisi, yıllar boyu Fatih Terim’in ne kadar beceriksiz birisi olduğunu yazıp durdu. O da inadına Galatasaray’ı 4 yıl üst üste şampiyon yapıp üstüne üstlük UEFA kupasını da GS müzesine götürünce, “Efendim, filanca rakip futbolcunun o maçta ayağı 10 santim daha kalksaydı Terim bu şampiyonluğu rüyasında görürdü” türünden “objektif” yorumlar yaptığını hatırlıyoruz.

Hadi bunlar gece gündüz futbolla düşüp kalkanlar, meslek içi bir tartışma diye hoş görelim. Ama son yıllarda bir de ayağına değen topun Urban’ın Şâhî topundan farkını bilemeyenlerin de köşelere dolduğuna şahit oluyoruz.

Önce hakemlerle başladı “futbol köşe yazarlığı” boy atmaya. Sonra iş büyüdü, Hülya Avşar’ın bile köşe yazarı olduğu bir memlekette aslında hiç de yadırganmaması gereken bir formata büründü, ihtisası başka sahalarda (ekonomi, gazetecilik vs.) olan bazı güzide entelektüellerimiz de bu münhal ve de münbit alana derhal el attılar. Böylece birincilerinden yeteri kadar çekmiş bulunan zavallı beynimiz, bu nevzuhur kalemlerin yorumlarıyla teşevvüşün zirvelerine kanat açmaya zorlandı.

Geçen hafta yazdığım, “Brezilya maçını seyretmeyen bir tek benim galiba” sözüm bazılarını rahatsız etmiş olacak ki, şimdiye kadar hiç almadığım kadar mail aldım. (Bunların içinde sadece birisi beni desteklediğini söylüyordu.) Bu da yetmezmiş gibi pazar günü A. Turan Alkan da kalemini bilemiş, üzerime geliyordu. Aziz dostum Alkan’ın zarif takılmalarına bir cevap yazacağım; ama şunu söylemeliyim ki, doğrusu “Zaman” okurlarının beni daha fazla destekleyeceklerini umuyordum. Okuyucularımızın futbol konusunda geçirdiği muazzam devrimin farkında olamayan bir “dinozor”muşum da haberim yokmuş!

Dinozorluğu kabul ettiğime göre artık rahat konuşabilirim: Futbol, modern dünyanın afyonudur. Sporla veya o bildiğimiz saflıktaki “oyun”la alakası kalmamıştır. Dünya Kupası sitesinin bir günde tam 106 milyon kişi tarafından ziyaret edilmesi de bu ortak uyuşmanın ne derece başarıya ulaştığının en bariz göstergesi değil mi?

Bu afyondan bir müddet çekenler, dünyanın futbolun etrafında döndüğünü zanneylemeye başlarlar. Dünya yeniden büyülenmiş (re–enchantment), kalpsiz bir dünyanın kalbi, ruhsuz bir dünyanın ruhu keşfedilmiştir sanki. Afyonun vazifesi, bize dünyayı olduğundan başka türlü göstermektir.

Eskiden bir maç için stadyuma on binlerce insan toplanırken, günümüzde televizyonlar sayesinde yüz milyonlarca, bazan milyarlarcası bu ortak ayine iştirak ettiriliyor. Bir takımı tutan milyonlar hep bir ağızdan “ahhh” veya “ohhh” diyor, bu duygu ve heyecan sağanağı, kıtaları, okyanusları aşarak küre–i arz üzerindeki hemen her hanenin camlarını zangırdatıyor. Tv’lerdeki ağır çekimler, tekrarlar, yakın çekimler, ayrıntılar, zoom’lamalar vs. “tartışmalı” pozisyonun erotik bir iştihayla seyredildiği haz sömürme seanslarına dönüşüyor.

Ve ayinlerin arkasından koro halinde, herkesin gördüğünü bir kere daha, bu sefer soğuk bir servisle, izleyen kitlenin önüne sunanlar Tv’lere sırayla arz–ı endam ediyorlar ki, bunlar da her seferinde bir öncekini nakzeden fikirlerini sonuna kadar savunan dâhi futbol köşe yazarlarımızdan başkası değildir.

Kıssadan hisse: Dinozor olmak, akıntıya kapılmaktan yeğdir!

11.06.2002

.

Hilmi Özkök’e teşekkürlerle: Atatürk askerlikten nasıl ayrılmıştı?
14 Ekim 2007Mustafa Armağan
Emekli Org. Hilmi Özkök, Fikret Bila’ya verdiği uzun mülakatta yakın tarihimizdeki asker-sivil ilişkilerine de değinerek şu çarpıcı tespitte bulunmuş: Görevim süresinde beni en çok üzen, kendilerini Atatürkçü diye niteleyen, bir kesim takiyeci Atatürkçülerin, gerçek Atatürkçülüğe ihanet edercesine hükümetle kamuoyu önünde kavga eden bir genelkurmay başkanı istemeleri, kavga etmiyorum diye benimle kavga etmeleridir.

İttihat ve Terakki’nin neye mal olduğunu bilen birçok lider üniformasından güç alırken, Anadolu’ya geçip siyasete atılınca üniformasını hemen çıkaran Atatürk iki binli yıllarda böyle bir Türkiye mi isterdi? Böyle kavgalı bir ortam kimlere yarardı? Bu kavga halka neye mal olurdu? (Milliyet, 5 Ekim 2007)

Bu pasajın ruhuna esasen katılmakla birlikte onun “birçok lider üniformasından güç alırken, Anadolu’ya geçip siyasete atılınca üniformasını hemen çıkaran Atatürk” kısmına itirazım var. Hilmi Özkök burada, aynı dönemde yaşamış birçok liderin (elbette askerî liderleri kastediyor) üniformasının gücüne sığınmasına mukabil, Atatürk’ün böyle yapmadığını ve Anadolu’ya geçer geçmez üniformasını çıkardığını söylüyor. Yani Atatürk Samsun’a çıktıktan sonra artık sivil bir lider olmuştur demeye getiriyor.
Gerçekten de Atatürk’ün 1919 Temmuz’undan 1921 Temmuz’unda TBMM tarafından Başkumandanlık yetkisiyle donatılışına kadar sivil bir lider konumunda bulunduğu genellikle gözlerden kaçan bir ayrıntıdır. Bir çok sözde sivile inat, Atatürk’ün sivil tarafını vurgulayan bu Emekli Orgenerale teşekkür etmemiz gerekiyor.

Ancak itirazımda yine de ısrarlı olacağım: Mustafa Kemal Paşa Anadolu’ya geçince ‘hemen’ üniformasını çıkarmış değildir. Hatta Erzurumluların sivil dayatmasıyla üniformasını çıkardığını unutmamak lazım. Bu karanlıkta kalmış hususu yerimiz elverdiği nispette açıklığa kavuşturmaya çalışalım.

Mustafa Kemal askerlikten istifa etti mi?

İnkılap tarihi kitaplarında İstanbul hükümetinin, gerçek niyetini öğrenince Mustafa Kemal Paşa’yı önce geriye çağırdığı, bunun üzerine Paşa’nın yaver kordonunu ve üniformasını çıkarıp atarak sine-i millete döndüğü anlatılır. Acaba bu bilgi ne kadar gerçeklere dayanmaktadır?

Bu resmi anlatıda atlanan bir ayrıntı var ki, son derece önemli. İstanbul, Mustafa Kemal’i yalnız geri çağırmakla yetinmemiş, emirlerine karşı geldiği için askerlikten de azletmişti. (Hatta pek bilinmez ama Vahdettin, hükümetin azil kararını ‘tecviz etmemiş’ ve bir iki aylık hava değişimi teklifini özel bir telgrafla Paşa’ya bildirmişti.) Böylece Mustafa Kemal Paşa askerlikten istifa etmekle aslında İstanbul’un kararını örtülü olarak kabul etmiş oluyordu. Bir başka deyişle, önce görevden alınmış, sonra istifa etmiştir. Birincisinin tarihi 8 Temmuz 1919’dur, ikincisininki 9 Temmuz 1919. Bu bir.

İkinci çarpıcı husus, Mustafa Kemal’in askerlikten istifa etmekle birlikte 23 Temmuz’da başlayan Erzurum Kongresi’ne kadar üniformasını ‘hemen çıkarmamış’ olmasıdır. Daha önce Erzurum ve Trabzonlu vatanseverlerce tarihi kararlaştırılmış bulunan Erzurum Kongresi’ne misafir olmuştu. Burada kendisinden kuşkulananlar, onu kongreye kabul etmek istememiş ve üniformasını üzerinde taşıdığı için ‘İstanbul’un adamı’ muamelesi görmüştü. Şark fatihi olarak şöhreti ufukları tutan Kâzım Karabekir ve Cevat Dursunoğlu’nun araya girip teminat vermesiyle Paşa kongreye kabul edilebilmiştir. (Dursunoğlu, Siirt’te Mervan Gül’ün Tayyip Erdoğan’a yaptığı jestle kongre üyeliğinden istifa ederek Mustafa Kemal için üyeliği boşaltan adamdır.)

Ve üç… Kongre günü M. Kemal salona omzunda apoleti, boynunda padişah yaveri kordonu ve üniformalı olarak gelince ‘Burası sivil bir platformdur. Üniformanızı çıkarmadan içeriye giremezsiniz’ uyarısıyla karşılaşmıştı. Bu sert uyarı üzerine Mustafa Kemal bir arkadaşından ödünç aldığı sivil elbiseyle kongreye katılabilmiş ve ilk olarak ulemadan Hacı Fevzi Efendi’nin yanına oturmuştur. Arkasından okunan dualarla kongre başlamıştı (Duanın sadece bir cümlesini verelim: “Allahım! Kongrede verilecek kararlarda bizi isabetli eyle.”)

‘Paşa, üniformanı çıkart, öyle gel!’

Silah arkadaşı Mustafa Kemal’le birlikte kongrenin yapılacağı salonun kapısına kadar gelen ve oradan ayrılarak görevinin başına dönen Kazım Karabekir Paşa, “İstiklal Harbimizin Esasları” adlı hatıralarında aynı olayı kendi açısından şöyle nakleder:
“Samimane ikazlara rağmen Mustafa Kemal Paşa hazretleri mirliva üniforması ve yaver-i hazret-i şehriyari kordonunu çıkarmamışlardı. Kongreye dahi bu kıyafetle girmişler. Ve kürsüye çıkarak nutuk irad etmek istemişler. Bu manzara kongre heyet-i umumiyesi üzerinde pek fena bir tesir yapmış. Ve Gümüşhane murahhası [delegesi] Zeki Bey kendilerine şu ihtarda bulunmuştur:
– Paşa. Evvela üniforma ve kordonunu sırtından çıkar, ondan sonra kürsüye gel! Ta ki milli kuvvet askerî tahakküm şekline girmesin.
Paşa bu ihtarla üniforma ve kordonunu çıkarıyor ve ondan sonra kongre saflarına kabul ve riyasete intihap olunuyor.”

Yukarıdaki sözlerin sahibi Kadirbeyoğlu Zeki Bey ise nihayet yayınlanan hatıralarında olayı kendi ağzından anlatmış, yine orada hazır bulunan Rauf Orbay ise hatıralarında onu doğrulamıştır. Hatta Rauf Bey’in bu sırada arkadan Zeki Bey’in kolunu çimdiklediğini ve ‘Ne yapıyorsun?’ dediğini bile biliyoruz.

Ancak bu sert sözlere Mustafa Kemal’in tepkisi beklenenden yumuşak olmuş ve Zeki Bey’e herkesin önünde hak vermiştir. Onun, ‘Milli mücadeleye böyle kararlılıkla sahip çıkanlar bulundukça bu milletin sırtı yere gelmez’ anlamına gelecek ilginç bir açıklama yaptığını Zeki Bey’in hatıralarından öğreniyoruz. Zeki Bey’in “milli kuvvet askerî tahakküm şekline girmesin” sözleri üzerinde düşünmemize vesile olduğu için Sayın Özkök’e tekrar teşekkürler.

14 Ekim 2007, Pazar

.

Bayramlar Şahdamarıdır Dünyamızın
6 Eylül 2010Mustafa Armağan
Bayramlar zamana bağlı değildir ki eskisin! İnsan doğasının yenilenmesi için altın bir fırsat sunan, mahsustan aralık bırakılmış kapılardır. Bu yüzdendir bayramlar eskimez, her mevsim yeniden doğar. Yeter ki varlığa susadığımızın farkına varalım.
Bu bayramda iyi bir şey yapın ve geçmişe doğru bir yolculuğa çıkın. Yalnız kendi hatıralarınıza değil, kolektif hatıralarımızın alacalı dünyasına. Söylemesi benden: Bugünümüzün pek çok tıkanmış damarı o alemde hala gürül gürül akmaya devam etmekte. Sizi bilmem ama ben gönlümün dudaklarını onların mermer çeşmesine dayamak istiyorum bu mübarek günde. Şair Nedim’in dediği gibi, onların sinelerinde Cennet suyu saklı çünkü. Şimdi buyurun, o sudan birkaç damla içmeye…

Umur-ı Mülkiye Nazırı Pertev Paşa’nın torunu Abdülaziz Bey’in (1850-1918) Osmanlı Adet, Merasim ve Tabirleri adlı kitabına göre, ekabir konaklarında kurban bayramı merasimleri şöyle cereyan edermiş:

Zilhicce ayı yaklaşınca hane sahibi kendisine olduğu kadar eşine, çocuklarına, vefat etmiş anne ve babasına, yine vefat etmiş zevce ve evlatlarına birer güçlü ve büyük koyun alır, onları en az üç beş gün konağın ahır kısmında besletirdi. Koyunların marya, yani dişi olmamasına (koç tercih sebebiydi), gözlerinin sağlam olmasına, boynuzlarının kırık veya organlarının eksik bulunmamasına dikkat edilirdi. Hane sahibi bir tekkeye mensupsa oraya da adak adıyla gereği kadar kurbanlık gönderilirdi. Hatta kendisinin ve çocuklarının hocalarına, ebelerine, dadılarına vs. biri kendisi, öbürü hanımı adına birer çift koyun gönderenler olurdu. Kurbanlıklar güzelce yıkanır, tüyleri taranır, boynuzları zeytinyağıyla yağlanır, temiz otlar üstüne yatırılarak bayram gününe kadar özenle bakılıp beslenirdi.

SOFRADA TURUNÇ REÇELİ

Hane sahibi paşa ise padişah ile resmi bayramlaşma (muayede) törenine katılmak zorunda olduğundan bayram namazını padişahın gittiği camide kılardı. Paşa değilse mahalle camisinde kılınan namazdan sonra doğru evinin bahçesine gelir, kurbanlıklar için kazılmış çukurların başındaki buhurdanlıklardan tüten ve kan kokusunu bastırmaya yarayan güzel kokular arasında tekbir getirerek kurbanını ya bizzat keser veya başka birisine toptan değil, teker teker isimlerini sayarak vekalet verirdi. İlk kesilen kurbanın kanından evin en küçük çocuğunun alnına sürülmesi ve postunun tekkeye yollanması adettendi. Kurban kesim işlemleri bittikten sonra hane sahibi konağa döner ve iki rekat şükür namazı kıldıktan sonra asıl bayramlaşmaya geçilirdi.

Kurban etleri üç parçaya bölünürdü. İlk parça eve ayrılır, diğer iki parça medrese talebelerine, karakoldaki askerlere, dul ve kimsesiz kadınlara, bekçilere, tulumbacılara vs. dağıtılırdı. Abdülaziz Bey’in dikkatimizi çektiği bir nokta da, kibar misafirlerin ziyaretlerini yemek vakitlerine denk getirmemeye özen göstermeleridir. Özen gösterilen hususlardan bir diğeri de, aşırı et tüketimi yüzünden bozulmaya meyyal sindirim sistemini düzeltmek için sofrada tatlı olarak muhakkak turunç reçeli bulundurmaktı.

Osmanlı devrinde ilmiyeden olmanın ayrıcalıklı bir yanı vardı. Mesela üst düzey bir bürokratla bayramlaşmaya gittiğinde binek taşında karşılanır, iki ağa koluna girerek yukarı çıkarır ve efendinin odasına girince, şimdiki gibi kolonya olmadığı için gülabdanla karşılanır, eline ve üzerine gülsuyu serpilir, sonra tepsiyle şeker ikram edilir ve sıra kahveye gelirdi. Kahvenin yanına yumuşak peynir şekeri ayrı bir kapta konulur, bir süre sonra ev sahibi ağalardan birisine şeker tabağını almalarını söylerdi. Bu, misafire bayramlaşmanın bittiğinin ihtarı olarak kabul edilirdi. Tabii ki ‘Kalk, git’ demek değildi ama misafirin serbest bırakıldığı böyle bir dille söylenmiş olurdu.

Bu defa Topkapı Sarayı’ndayız ve kılavuzumuz ise Enderunlu İlyas Ağa. Arife günü padişah ikindi namazını Hırka-i Saadet dairesinde kıldıktan sonra Arz Odası’na gelerek sedef tahtına oturur, davullar çalınır, ardından mehter yeri göğü inletmeye koyulurdu. Saray ağaları, sultanın huzurunda tomak oyunu oynayıp üzerlerine çil paralar serpilirdi. Padişah sonra hareme geçer ve bayram hazırlıkları başlardı. Bayram sabahı padişahın Arz Odası’nı şereflendirmesiyle sarayda bayram başlamış olurdu. Bayram namazı Sultanahmet Camii’nde eda edildikten sonra Hırka-i Sadet Dairesi’nin kapısı yanında kırk kadar koç kurban edilir ve ilk koçu bizzat padişah keserdi. Ardından resmi bayramlaşmaya geçilirdi.

MEHTER EŞLİĞİNDE BAYRAMLAŞMA

Mehter nevbet vurmaya başlayınca Enderun ağalarından başlayarak herkes sıraya girip tahtında oturan padişahın bayramını kutlardı. Daha sonra padişahın Beyazıt’ta bugünkü İstanbul Üniversitesi bahçesinde bulunan Eski Saray’a gittiğini ve orada kalan yaşlı harem kadınlarına ile haremağalarına bağışlarda bulunduğunu biliyoruz. Bu arada baltacılar da ihsandan nasiplenmek için tomak oyunu oynayıp padişahı eğlendirirler ve çil çil altınlar onların da üzerine yağardı.

Bundan sonrası, bürokratların birbirlerinin bayramlarını tebrik etmek için yollara düşme vaktidir. Buna devr-i ebvab denilirdi, yani kapı kapı dolaşma. Devrin en büyük ricalinden en küçüğüne kadar bayramlaşmaya gitmek şarttı. Herhangi birisini atladığınızda cezası vardı. Bu yüzden bayramlarda, özellikle İstanbul’da memurlar yollara dizilir, gelirlerinden hatırı sayılır bir kısmını yol parası olarak harcarlardı. Tabii gittikleri yerlerde dağıtılan bahşişler de cabası. Böylece bayram, küçük memurlar için tam anlamıyla bir ekonomik yıkım oluyordu.

ABDÜLMECİD YASAKLADI

Ancak 1845’te Sultan Abdülmecid resmi bir bildiri yayınlayarak devlet memurlarını bu külfetten kurtardı. Memurlar bundan sonra yalnız saraydaki törende hazır bulunmakla yükümlüydü. Yani bir bakıma bayramlaşma resmen yasaklanmıştı! Bu da Osmanlı yönetiminin artık geleneksel (kadim) saray adetlerinden vazgeçmeye başladığı anlamına geliyordu. Bir ara II. Abdülhamid bayramlaşma işine eski ciddiyetini kazandırmaya çalışmışsa da, o eski dünyayı bir daha geri getirememiştir.

Dinler tarihçisi Mircae Eliade ‘Dindar insan, varlığa susamış insandır’ der ve ekler: ‘Bayramlarda devreye giren kutsal zaman, bizi kökenimizle buluşturmayı amaçlar ve bütün dalların birleştiği kökü bizim üzerimizden sürekli güncelleştirir.’

Dolayısıyla bayramlar zamana bağlı değildir ki eskisin! İnsan doğasının yenilenmesi için altın bir fırsat sunan, mahsustan aralık bırakılmış kapılardır. Bu yüzdendir bayramlar eskimez, her mevsim yeniden doğar. Yeter ki varlığa susadığımızın farkına varalım. O hep orada sabırla beklemektedir, şahdamarımızı…

MENDİL YERİNE YEMENİ

Çocukluğumuzda mendillere sarılı bayramları bilirdik. Meğer zengin konaklarında çocuklara harçlık yanında mendil değil, yemeni ve çevre verilirmiş. Kibar çocuklarının bayram kapıları da çok renkliydi. Lalalarıyla beraber uzun bir bayram gezmesine çıkan çocuklar, akrabalar haricinde ebelerine, öğretmenlerine gider, evde özel olarak süslü sepet ve kutulara konularak hazırlanmış şekerleri hediye olarak götürürlerdi. O zamanlar mendil ‘halktan’ çocukların hediyesiymiş! Bundan sonrası bayramın ikinci gününe ait eğlence faslıdır. Ve bayramlar çocukların saatine ayarlıdır bu gün. İstanbul’un Fatih Camii avlusu, Unkapanı, Kadırga’daki (şimdi park olan) Cinci Meydanı, Davutpaşa, Eğrikapı ve diğer meydanlarda sallanan beşiklere, kolan salıncaklara, dönme dolaplara, atlı karacalara (karıncalara değil!) evsahipliği eder, çocukları büyülü alemine adeta esir alırdı. Oğlanlar ata binmeyi, kızlar ise öküz veya at koşulmuş etrafı açık, tepesi kırmızı ihramla örtülü arabalarda mahalleleri gezerdi.

Salih MERCAN

.

İdama Karşı Padişah
6 Eylül 2010Mustafa Armağan
Saddam Hüseyin’in idam edilmesi bu ceza yöntemiyle ilgili tartışmaları alevlendirirken idama karşı olan bir padişahı hatırlamakta fayda var.

SADDAM Hüseyin’in Kurban Bayramı’nın ilk gününün şafak vakti idamı, ardından da ölüm anlarının saniye saniye evlerimize vızır vızır servis edilmesi, ister istemez idam olgusunu yeniden düşünmemize yol açtı. Deniz Gezmiş ve arkadaşlarının asılmasından tutun da idam cezasının şart olup olmadığıyla ilgili bir tartışma cangılına dalmış olduk, 2006’nın son gününden itibaren.

600 küsur yıllık Osmanlı tarihinde çok sayıda idam infaz edilmiştir ama bir padişah vardı ki, idama karşıydı. İdam dosyalarını birkaç istisnasıyla ya tekrar görüşülmesi için geri gönderiyor ya da müebbet hapse çeviriyordu.

Kimdi bu padişah?

Aslında çoğu düşmanları tarafından yazılmış kitaplara bakılırsa, adı Kızıl Sultan’a çıkmış, tarihçilerin gözünde aforoz edilmiştir. Mesela tescilli bir Mason olan ve bunu kitaplarında açıkça beyan eden Paul de Regla, hızını alamayıp, onun için, ‘Öylesi bir cinayet labirentine ve keyfi eylemlere daldı ki’ demiştir, ‘Bütün bunlar Padişahın saltanat dönemine silinmeyen bir damga bastı.’

Adı yalnız Kızıl Sultan değil, Lanetli Sultan, Kanlı Sultan, Büyük Katil gibi vahşet çağrışımlı sıfatlara da açılıyordu.

Tarihin vicdanı diye bir şey var mıdır bilmiyorum ama varsa eğer, bu sıfatlar karşısında mutlaka kanamalıdır. Saltanatı boyunca siyasî hiçbir idam hükmünü onaylamayan bir padişah hakkında Harbiye öğrencilerini toplatıp denize attırdığından sekso-manyaklığına kadar yığınla efsane üretilmiştir. 1909’da tahttan indirildikten sonra, tıpkı Bush’un Irak’ta başına geldiği gibi, İttihatçılar, ne kadar uğraşsalar da aleyhte tek bir kanıt bulamamanın sıkıntısını yaşadılar yıllarca.

Ancak tarih, onu aklamakta hiç acele etmedi. 20. yüzyılın ikinci yarısı, derinden akan sular gibi aklandığına dair belgelerle doldurup taşıracaktı kütüphaneleri. Gelin o tanıklıklara çevirelim kulaklarımızı ve bu Canavar Sultanı eski başbakan ve cumhurbaşkanlarımızdan Celal Bayar’ın nasıl anlattığını dinleyelim:

‘Kendisine muhalefet eden hakimlere, davaya ve mahkemenin kararlarına karşı hiçbir hareket ve teşebbüste bulunmamıştır. Esasen adlî ve kazáâ hakkına bağlı işlerin sorumluluğunu, Adliye Názırı Abdurrahman Paşa’ya bırakmıştı. Adliye işlerine karışmazdı. Abdurrahman Paşa da bu konuda ziyadesiyle dikkatli ve ciddi idi. Müdahale, kimden ve nereden gelirse gelsin asla kabul etmez, reddederdi. O da Paşa’nın bu hareketini takdirle karşılardı. Bu yüzden Abdurrahman Paşa zamanının adliyesi ve kaza organlarının başında bulunan hakimleri, vasıfları ve feragatleri bakımından, bugün için dahi aranacak değerli şahsiyetlerdi. O idamlardan hoşlanmazdı.’ (Celal Bayar, Ben de Yazdım, cilt 5, İstanbul 1986, s. 205.)

Artık merakınızı giderme vakti geldi. Yukarıya ‘O’ diye aldığım şahsın adı, Sultan II. Abdülhamid’dir ve tahttan indirilmesinin üzerinden yaklaşık yüz yıl geçmesine rağmen, dostları ile düşmanları savaş halindedir. Tam da bu yüzden günümüz üzerindeki etkilerini, ortalıktaki toz dumandan görmeyi başaramıyoruz ya zaten.

Mesela farkında değiliz ama Adalet Bakanı’nın hükümet protokolündeki sırası dahi onun eseridir. Çünkü Adalete ve Abdurrahman Paşa’ya çok önem vermişti. İşte sırf bu yüzden imparatorluk protokolünde Milli Savunma Bakanı’nın (Harbiye Nazırı’nın) önüne alınmıştır Adalet Bakanı (Adliye Nazırı). Ve bu değişiklik, yüz yıl geçtiği halde günümüzde de devam etmektedir. (Yılmaz Öztuna, Tarih Sohbetleri I, İstanbul 1998, Ötüken, s. 206-207.)

Tek adam yönetimiyle ilgili eleştirebilirsiniz Abdülhamid’i. Her işe maydanoz olduğu için hiciv oklarınızı yollayabilirsiniz kendisine. Bütün atamalara karıştığından dolayı illet olarak da görebilirsiniz onu. Ancak adalet konusunda çok hassas olduğu inkár edilemez. Hákimlerin tayinine karışmadığı gibi, ünlü hafiyeleri, mahkemeler ve hákimler hakkında jurnal veremezlerdi. Namık Kemal’in deyişiyle istiklál-i mehákim, yani yargı bağımsızlığı, kurduğu rejimin esaslarından biridir.

Devrinde pek çok iç ve dış kökenli olay patlak verdiği halde siyasî suçlulara karşı müsamahalı davranışı çok dikkat çekicidir. ‘Yargının bağımsızlığını bir Tanzimat ilkesi olarak sonuna kadar savunmasıyla mahkemelerden çıkan idam hükümlerini onaylamakta gösterdiği müşkülpesentlik çelişki oluşturmuyor mu?’ diye bir soru gelebilir aklınıza. Haklısınız, bir çelişki var gibi görünüyor. Hatta bu durumun, zamanın Adalet Bakanı’nı da rahatsız ettiğini biliyoruz. Saraya onanması için gönderilen idam kararlarının sürekli müebbede çevrilmesi karşısında adaletlerine güvenilmediğini düşünerek istifa etmek isteyen bakan Abdurrahman Paşa’ya şöyle dediğini biliyoruz Abdülhamid’in:

‘Hakimler de insan oldukları için hata yapabilirler. Diğer konularda değil ama idam gibi geri dönülmesi mümkün olmayan ve insan hayatını ilgilendiren bir konuda hata yapılmış olması ihtimali beni korkutuyor. Sonradan pişman olabileceğimiz bir hatadan dolayı vicdan azabı çekmektense idam cezalarını affetmeyi tercih ediyorum.’

ÖLDÜREMEYİNCE HİZMET ETTİ

Padişahın bu makul gerekçesi karşısında Adalet Bakanı istifasını geri almak zorunda kalmıştır.

Abdülhamid döneminde hiç kimse idam edilmedi mi? Adi suçlulardan idam edilenler olmuştur. Ne var ki, bunlar da bir elin parmakları sayısıncadır. 30 küsur yıl boyunca 11 idam cezası; düşünün sırf Menemen olayında 36 idam cezası verilmişti. Bu 11 idamın da çoğu anne baba katillerine verilmiştir. Bir de durduk yerde sarayda bir arkadaşını öldüren Harem Ağası’nın idamını, kötü örnek olmaması için imzalamıştır.

Bunların haricinde kendisine bomba atarak öldürmek isteyeni dahi affettiğini biliyoruz. 1905 yılında cuma namazı kılmak için Yıldız Camii’ne gelen Abdülhamid’i cami çıkışında Şeyhülislam durdurmuş ve Mekke’den gelmiş bir misafiri takdim etmiştir. Bu kısa fasıla, Belçika’dan gelen profesyonel suikastçının planlarını bozmuş ve saatli bomba erken patlamış, 28 kişi ölmüş, 56 kişi de yaralanmıştır. Modern tarihimizin gerçekleşmiş en büyük suikast girişiminde elebaşılar yakalanmış ve mahkemede yargılanmıştır. Karar, idamdır.

Ancak Sultan Abdülhamid, kararı, yeniden görüşülmesi isteğiyle geri göndermiştir. Mahkeme yeniden toplanmış ne var ki, karar değişmemiştir. Masasına tekrar giden idam kararı, bu defa hiç kimsenin tahmin edemeyeceği şekilde müebbet hapse çevrilmemiş; doğrudan doğruya affedilmiştir!

‘Nasıl yani? Kendisine bomba atanı da mı affetmişti?’ dediğinizi duyar gibi oluyorum. Evet Sultan suikastçı Jorris’i affetmiş, bununla da yetinmeyerek iş teklifinde bulunmuştur.

Mabeyn Başkátibi Tahsin Paşa’nın da hayretle aktardığına göre, Jorris Avrupa’daki Ermeni komitacıların aleyhine çalışmak ve bunların hal ve hareketleri hakkında padişaha bilgi sızdırmak üzere para karşılığı, cebine 500 altın harcırah konularak Abdülhamid’in hizmetine girmiştir. Kendisini öldürmeye kastetmiş adamı idamdan kurtardığı yetmiyormuş gibi, bir de kendi hizmetinde kullanmayı akıl eden bir devlet adamına biz de kalkmış Kızıl Sultan veya Büyük Katil diyoruz.

Peki kim kazançlı çıkıyor bu suçlamadan?

Şair Tevfik Fikret bu zehirlenen neslin temsilcilerinden birisi sıfatıyla yazdığı şiirde (Bir Lahza-i Teahhur) suikastçının hedefini vuramaması karşısında kahrolmuş ve üzüntüsünü,

‘Ey şanlı avcı, dámını beyhude kurmadın, Attın fakat yazık ki yazıklar ki vurmadın’

dizeleriyle dile getirmişti. Tabii aynı Tevfik Fikret’in, gençliğinde aynı Sultan’a övgüler düzdüğünü hatırlamak bize hüzün veriyor ve aydınlarımızın bu deplasmanı daha ne kadar sürecek diye düşünüyoruz. Gerçekten de bitecek mi bu deplasmanımız? Kendi sahamıza dönüş umudumuz hangi FIFA kararına ertelenmiştir dersiniz?

Kendi canına kasteden bir idamlığı dahi affeden Kızıl Sultan portresini hafızamızda asacak münasip bir yer bulacağımız günlere kadar bu bocalamalarımız devam edecektir korkarım.

Salih MERCAN

.

Enver Paşa’nın Almanya’yla At Pazarlığı
6 Eylül 2010Mustafa Armağan
Devletler savaşlarla ilgili karar alırken uzun pazarlıklar yapıyor. Bu günümüze özgü değil, tarihte de sık sık yaşanmış bir olgu. Birinci Dünya Savaşı öncesinde Enver Paşa’nın Almanya ile yaptığı pazarlık ise özellikle çok ilginç.

GAZETELERDE ABD eski Hazine Bakan Yardımcısı John B. Taylor’ın ‘Küresel Para Savaşçıları’ adlı kitabından aktarılan ve 1 Mart tezkeresi öncesi ABD’ye giden Devlet Bakanı Ali Babacan ve Dışişleri Bakanı Yaşar Yakış’ın yaptığı sıkı pazarlığın ayrıntıları yer aldı.

Buna göre Bakan Babacan iyimser senaryoyla 92, kötümser senaryoyla 138 milyar dolarlık iki muhtemel savaş maliyeti çıkarıp koymuş ABD’lilerin önüne. Bu ödenmedikçe Türkiye, Irak’a kuzeyden cephe açılmasına yanaşmayacakmış. İşin ilginci, Condoleezza Rice görüşme sırasında kaş göz işaretiyle Babacan’ı altı milyar dolarlık ABD teklifini kabule zorluyormuş! Ancak rivayete göre bizim taraf Plevne savunması taktiği izleyerek ‘İmkanı yok, kurtarmaz’ diye diretmiş.

İşte bu inatlaşmaya dayanamayan George W. Bush, o meşhur, ‘Bunlar at pazarlığı yapıyor’ vecizesini oracıkta irad etmiş. Gerçi iktisatçı Taylor’a göre bu bir hakaret veya küçümseme ifadesi değilmiş. İltifat olarak alınmalıymış. Ancak bilindiği üzere anlaşma sağlanamadı, AKP de meclisi serbest bırakmış oldu ve tezkere reddedildi.

Lafı nereye getireceğimi anladınız sanırım. Tarihin geniş yatağında ‘Acaba benzer bir olay daha önce akmış mıydı’ diye bakınırken, hafızama bizim o zamanki tabirle Harb-i Umumi’ye, yani Birinci Dünya Savaşı’na girişimiz sırasında yaşanan ilginç ayrıntılar yağdı.

Birinci Dünya Savaşı’na 29 Ekim’de Said Halim Paşa Yalısı’nda karar verilmişti. Donanmamıza yeni katılan Goeben ve Breslau adlı iki savaş gemisi, Karadeniz’de Rus limanlarını bombalayıp savaşı fiilen başlattıklarında sadrazam dahil bakanlar kurulu üyelerinin çoğunluğu habersizdi olan bitenden. Bu savaşa neden girmiştik? Almanya ile Fransa, Rusya ve İngiltere arasında kıyasıya bir savaş başlamıştı ama henüz sıra bize gelmemişti. Ama Enver, Talat ve Cemal Paşaların beklemeye tahammülleri yoktu. Onların tahammülleri vardı belki ama Almanya’nın yoktu.

NASRETTİN HOCA FIKRASI

Aynı 29 Ekim günü Osmanlı Meclisi’nde İçişleri Bakanı Talat Bey, milletvekillerine bir Nasreddin Hoca fıkrası anlatmaktaydı. Hoca bir gün eşeğiyle bir bostanın yanından geçiyormuş. Canı çekmiş kavun karpuzları ve bulduğunu heybeye yüklemiş. Bu sırada bostan sahibi çıkagelmez mi? ‘Hoca ne yapıyorsun’ diye çıkışmış. Hocanın cevabı şu olmuş: ‘Yoldan geçerken müthiş bir fırtına başladı. Tutunacak bir şeyler ararken senin kavun karpuzların sapına yapışmışım. Tuttuğum elimde kalıyordu.’ Adam dalga geçildiğini anlayınca, ‘İyi güzel de şu heybeye nasıl girdiler’ diye sormuş. Hoca da, ‘Ben de ona bir türlü akıl erdiremiyorum ya’ cevabını vermiş.

Talat Bey’in neyi kastettiğini anladınız herhalde. Savaşı kimin çıkardığı, neden çıktığı, şu bu önemli değildi. Kendileri de -sözde- akıl erdiremiyorlardı gemilerimizin gidip Rus limanlarını bombalamasına. Aman canım, çıkmıştı işte. Şimdi asıl sorulması gereken soru şudur: Ülke bu savaşın altından nasıl kalkabilecektir? Nasıl kalkılamadığını biliyoruz ama aradan 92.5 yıl geçmesine rağmen yine de kafalarda savaşı kimin ve niçin açtığı tam olarak netleşmiş değil.

1 Ağustos 1914’te İngiliz tersanelerinde yapılan ve Türkiye’ye teslim edilmesi gereken Sultan Osman ve Reşadiye adlı muazzam savaş gemilerine İngilizler el koymuştu. Korkuları, bu gemilerin, özellikle de zamanın harikası Sultan Osman’ın Almanların eline geçecek olmasıydı. Eğer Almanya bu iki savaş makinesine sahip olursa İngiltere’nin işi hakikaten zorlaşacaktı. Çoluk çocuğun rızkından artırdığımız paralarla son kuruşuna kadar ödemesini yaptığımız gemilere el konuluşu, Osmanlı liderlerinin Almanya’yla başlattıkları görüşmeleri hızlandırmalarına yol açacaktı.

Almanya Osmanlı Devleti’ni safında istiyordu çünkü hem Doğu’daki çıkarları için hayati önemdeydi hem de Osmanlı’nın katılmasıyla Rusya ittifaktan kopacak, bir anda Berlin, Basra Körfezi’ne bağlanmış olacak, İngiliz ve Rus emperyalizmlerine karşı bir yeşil kuşak oluşacak, savaş kazanıldığı takdirde Osmanlı Devleti’nin yeniden dizaynı Almanya için bulunmaz bir fırsat oluşturacaktı.

Gemilere el konulduğu 1 Ağustos’ta beklenen anlaşma imzalandı. Ancak anlaşmanın bir savaş ittifakına götüreceği düşünülmüyordu. Osmanlıların aradığı, topraklarına saldırıldığı takdirde Almanların yardım etmesiydi. Peki Almanlar, bu fedakarca anlaşmayı Osmanlı’nın kara kaşı, kara gözü için mi imzalamışlardı? Yoksa gizli bir güvence mi almışlardı?

1968’te Princeton Üniversitesi Yayınları tarafından ‘Almanya ve Osmanlı İmparatorluğu-Germany and the Ottoman Empire 1914-1918’ adlı kitap çıkıncaya kadar bu bir sır olarak kaldı. Alman diplomatik arşivlerini inceleyen araştırmacı Ulrich Trumpener, sonunda o gizli belgelere ulaşmayı başardı.

İŞTE 93 YILLIK O SIR!

Trumpener’e göre 1 Ağustos günü yapılan görüşmede Enver ve Talat Beyler Büyükelçi Wangenheim’a, dünyanın en güçlü savaş gemisi Sultan Osman’ı vermeyi taahhüt etmişler, Almanları böylelikle razı edebilmişlerdi kendilerine yardım etmeye. İşin garibi, Enver Paşa bu teklifi yaptığında gemiye el konulduğunu sadece İngiliz istihbaratı biliyordu! Ve aynı Enver Paşa, artık nasıl bir istihbarat aldıysa, aynı gün İttihatçı liderlere İngiltere’nin Sultan Osman gemisine el koyduğunu açıklıyordu! Bu nasıl olabiliyordu? Sözün özü, Enver Paşa, zaten İngilizlerce el konulmuş bir savaş gemisini, yani olmayan ve hiç elinde olmayacak bir varlığı vaat ederek kandırmıştı Almanları. Görünen o ki, Alman istihbaratını iyi uyutmuşlardı.

Bundan sonrası daha ilginçtir. Enver Paşa, Wangenheim ve Liman Von Sanders’le baş başa bir görüşme yaparak savaş planlarını gözden geçirmişti. Fakat bu kandırma, bizi doğrudan savaşın içine sokacaktı. İngiltere’den teslim aldığımız Sultan Osman’ı Kuzey Buz Denizi’nde bulunan Alman donanmasına teslim edecektik. Paşa’nın bu sözüne güvenen Almanlar, sonradan adları Yavuz ve Midilli olan daha küçük çaplı iki gemiyi İstanbul’a göndermekte bir sakınca görmediler. Ancak ufak bir sorun vardı.

Enver Paşa, kendi kafasından verdiği sözleri ne Başbakana, ne de kabineye, ne de askerlere danışmıştı. İstanbul’da savaşa karşı olan cepheye toslamıştı kararı. Hükümet gemilerin İstanbul’a gelmesini engellemesini istedi Berlin’den. Ancak Amiral Souchon’u durduramadı Berlin’den gelen telgraf. Gemiler Çanakkale Boğazı’na yaklaştığında takvimler 6 Ağustos’u gösteriyordu. Yavuz ve Midilli, arkalarından gelen İngiliz filosundan kurtulmak için çırpınıyorlardı.

SAVAŞA GİRME GARANTİSİ VERDİ

Enver Paşa ile danışıklı dövüş müydü, orası meçhul. Lakin Sadrazam Said Halim Paşa, ellerine düşmüş olan Almanlara altı uzun vadeli şartı dayatmıştı: Kapitülasyonların kaldırılması, kazanılırsa ganimetten pay verilmesi… Ve bu iki geminin Osmanlılara satılmış gibi gösterilmesi. Dedikleri oldu. Türk liderlerinin kendilerini bağlamadan girdikleri bu oyunda usta oldukları ortaya çıktı.

Peki hani at pazarlığı?

Enver Paşa, o gizli görüşmede siyasi ağırlığını abartmış ve Türkiye’yi ekim ortalarında savaşa sokacağına dair güvence vermişti. Bunun için tek şartı, orduyu desteklemek için verilecek iki milyon sıcak Alman altınıydı. Ancak Almanlar bu parayı İstanbul’a ulaştırdıklarında Yavuz ve Midilli Karadeniz’e çıkarak Rus limanlarını bombalayacak ve savaşı başlatacaktı. Almanlar bir daha köşeye sıkışmışlardı. 21 Ekim’de iki milyonuncu altın da İstanbul’a vardığında Enver Paşa Amiral’e bombala emrini vermişti bile.

29 Ekim’de Rus limanlarını bombalamıştık, İngilizler buna 3 Kasım’da Çanakkale’yi bombalayarak cevap verdiler. At pazarlığının, yüzbinlerin kanı üzerinden yürütüldüğünü biliyorsunuz artık.

Salih MERCAN

.

Sudan’daki Osmanlı izleri
6 Eylül 2010Mustafa Armağan
Osmanlı İmparatorluğu sadece Balkanlar’a değil doğuya, Asya’nın derinliklerine, hatta Afrika kıtasına kadar genişleyen bir alanda hakimiyet sahibiydi. Geçenlerde, TBMM Başkanı Bülent Arınç’ın Sudan’ı ziyaret etmesi bu hakimiyetin izleri konusunda tarihi hafızamızı bir kez daha tazeledi.

TBMM Başkanı Sayın Bülent Arınç, yolu Sudan’a düşünce bir şirketimiz tarafından restore edilen ve içerisinde 19. yüzyılda Sudan’da görev yapan Osmanlı valilerinden Ahmet Ebu Vidan Paşa ile Musa Hamdi Paşa’nın mezarlarının da yer aldığı türbenin açılış törenine katıldı. Ardından da Sudan Meclis Başkanı’yla birlikte katıldığı, Manisalı işadamları tarafından yaptırılan Türk Lisesi’nin açılış töreninde bu okullara kefil olduğunu söyledi. Sudanlıların Türklerin neredeyse bir asır sonra ülkelerine dönüşlerinden duydukları memnuniyeti her fırsatta belirttikleri anlaşılıyordu haberlerden.

Aslında Sudan’da pek çok izimiz ve hatıramız var. Yani bizi yalnız bu türbe yansıtıyor değil. Afamya şehrindeki Yavuz Sultan Selim Kervansarayı bu topraklarda asırlar süren hakimiyetimizden sadece bir selam sayılır. Masavva ve Sevakin’de bulunan eserlerimiz pek çok. Henüz Osmanlı Afrikası’nın doğru dürüst bir dökümü çıkartılabilmiş değil.

Batılılar Afrika’ya ‘Kara Kıta’ derler. Osmanlı tarihinin Afrika cildi de aynı şekilde karanlıklar içinde ne yazık ki. Bu bir hazine değerindeki cildi aydınlatmak hepimizin boynunun borcu olmalı. Sayın Arınç’ın ziyareti vesilesiyle dikkatlerimiz birkaç günlüğüne de olsa Afrika’ya ve oradaki hem tarihî hem de güncel varlığımıza çevrilmiş oldu. Bu bile, önümüzdeki yıllarda dünyanın yüzünün enerji kaynağı bakımından bakir bir kıta olan Afrika’ya döneceği besbelli iken, yaşadığımız vurdumduymazlık ortamında önemli bir adım oldu bana kalırsa.

Yalnız Sudan’ın da içinde bulunduğu Doğu Afrika denilince benim hafızama nedense tek bir kişi gelip kurulur. Onun bu topraklarda yaşayanların hafızalarında açtığı derin yollar, bugünün öncülerine ışık tutuyor, hafızalarına silinmez bir iz bırakmış durumda çünkü. Bence İngilizler için Afrika káşifi Livingstone neyse, Osmanlılar için de Afrika fátihi Özdemir Paşa odur.

‘KARA KITA’YI KEŞFETTİ

Bir Memluk beyinin oğludur Özdemir Paşa. Hanımı ise Abbasi hanedanından bir soylu kadın. Memluk demek ‘köle’ demek. Türkçesi Kölemen. Köle soyundan gelen asker bir baba ile Peygamber soyuna dayanan bir kadının kocası olmak onun üzerinde her iki damarı birleştirmek gibi çapraz bir etki bırakmış olmalı. Yani verilen hizmete kölece koşmak ama aynı zamanda bu görevi en güzel şekilde yerine getirmek. Özdemir Paşa’nın kılıcını bu kadar keskin, ama kendisini bu kadar seçkin vasıflar içinde görmemizin bir nedeninin, bu renkli aile bağlantısı olduğu söylenebilir.

Özdemir Paşa’nın 1500 yılında doğduğu tahmin ediliyor. Uzun zaman Mısır Valisi Hadım Süleyman Paşa’nın hizmetinde subay olarak çalıştı. Tümgenerallik, yani sancakbeyliği rütbesine onun yanında yükseldi. Osmanlı’nın Hint Okyanusu’na açılmasını simgeleyen 1538 tarihli sefere katıldı. Ardından Süleyman Paşa’nın emri geldi: Mısır Eyaleti’nin sınırlarını güneye doğru genişletecekti. Bu emir, onun ölümüne kadar sürecek olan Afrika ilgisini ateşleyecektir.

Sudan, Eritre, Somali, Etyopya (Habeşistan) topraklarında başarılı seferlere komuta etti, Osmanlı’nın Doğu ve Orta Afrika’daki yayılmasının en büyük icracılarından oldu. Kızıldeniz’in batı kıyılarını Osmanlı topraklarına katarken, onu bir Osmanlı gölü haline getirmeyi başardı. Aynı zamanda henüz putperest bulunan milyonlarca Afrikalıyı İslamla tanıştırdı. Bugünkü Afrika Müslümanlığının temellerini atanlardan birisi, belki de birincisi Özdemir Paşa oldu.

Üstelik bütün bunları yaparken yanında öyle onbinlerce askeri de yoktu. Sadece birkaç bin askerle başardı Afrika fethini. Evliya Çelebi, 17. yüzyılda Afrikalıların hala Özdemir Paşa’nın destanlarını anlattığını aktarır bize. Aynı zamanda onun fethettiği düzinelerce şehri de teker teker ziyaret edip anlatır ki, onun Paşa’ya duyduğu sevginin de bir nişanesidir.

KANUNİ’NİN AFRİKA DANIŞMANI

Özdemir Paşa bütün bu başarılarıyla Kanuni Sultan Süleyman’ın dikkatini çeker, onun Afrika ve Doğu Arap alemi üzerinde uzmanlaşan özel müşavirliğine getirilir. Kanuni’yi Afrika’nın sorunları üzerinde aydınlatır ve Sudan, Eritre ve Somali’nin de içinde bulunduğu Habeş Eyaleti’ni kurmasını sağlar. Eyalet merkezini Kızıldeniz üzerinde bulunan Musavva liman şehrinde kurar. Böylece Osmanlı Afrikası’nın sınırlarını Ekvator’a kadar ulaştırmış olur.

Bu peş peşe başarılarının ardından Yemen’in fethiyle görevlendirilir. Yemen aslında Yavuz Sultan Selim’ın Mısır’ı fethiyle birlikte Osmanlı nüfuz bölgesi içine girmişti ancak resmi bir bağlılığı bulunmuyordu. Zeydilerin Yemen’deki egemenliği, 23 Ağustos 1547’de Özdemir Paşa’nın San’a’yı fethine kadar devam etti. 8 yıl Yemen Beylerbeyiliği yapan Paşa, ömrünün son yıllarını yine Sudan’da geçirdi.

1560’da öldüğü zaman cenazesi, şöhreti babasınınkini geçecek olan oğlu Osman Paşa tarafından Musavva’da yaptırılan türbesine defnedildi. Hem Yemen Fatihi hem de Habeşistan Fatihi diye şöhret bulan Özdemir Paşa’nın oğlu da tarihlerimizde Kafkas Fatihi adıyla ebedileşecektir.

KAHVE ÖZDEMİR PAŞA’DAN GELİR

ÖZDEMİR Paşa’nın bir başka özelliği ise Osmanlı dünyasını, tabii daha sonra da dünyayı kahveyle tanıştıran kişi olmasıdır. Kahvenin kökenini biz Yemen’e bağlarız genellikle ama aslında ana vatanı, Habeşistan’dır. Habeşistan’da halk bizim gibi içmezmiş kahveyi; değirmenlerde öğütüp hamur gibi yoğurur ve ekmek gibi pişirerek yermiş.

1547’de Yemen’e tayin olduğunda yanında kahve bitkisini de götürmüş ve burada ektirmiş. Yemen toprağında tutan kahve bitkisi, içecek olarak önce Osmanlı dünyasında yayılmış, buradan da Avrupa’ya ulaşmış ve adı bazı dillere Türk şarabı olarak geçmiştir. Nitekim Oryantalist Erdmute Heller’in ‘Arabeskler ve Tılsımlar’ adlı kitabında yazdığı gibi, Almancadaki ‘Kaffe’ kelimesi bugün kahve adlı içeceği adlandırsa da, bir zamanlar ‘Şarap’ manasına kullanılıyordu.

Kahve bugün Yemen’in en önemli gelir kaynaklarından biri durumundaysa, bunu Özdemir Paşa’nın Kanuni tarafından Habeşistan’dan Yemen’in fethine tayinine borçludur büyük ölçüde.

.

Hepimiz Osmanlıyız!
6 Eylül 2010Mustafa Armağan
Cumhurbaşkanı Ahmet Necdet Sezer’in laikliğinden ve Atatürkçülüğünden kuşku duyulmuyor. Osmanlı’ya karşı mesafeli tavrı herkesin malumu. Ne var ki, Papa 16. Benedikt’in kendisini ziyareti sırasında hazırlattığı bir hediye haberi beni çok şaşırtmıştı. Bu hediye, Fatih Sultan Mehmed’in İstanbul’un fethinden sonra Galata’da oturan Katolik Cenevizlilere verdiği meşhur hoşgörü fermanıydı. Fatih bu fermanda, Katoliklerin yalnız başkentinde bulunmalarına rıza göstermekle kalmıyor, dinlerine herhangi bir şekilde karışılmayacağını da açıkça temin ediyordu.

Ermeni Patriği Mesrob II. Mutafyan Fatih Sultan Mehmed’in türbesinde dua ederken

Ne yalan söyleyelim, isabetli bir seçimdi Sezer’inki. Katolik dünyasının ruhani reisine, Türkiye’nin temellerini atmış bir yöneticinin, Fatih’in Katolik tebasına “bağışladığı” özgürlükleri vermek kimin aklına gelmişse hakikaten tebrik etmek lazım.

Yalnız bu “ferman” işi yakınlarda biraz karışır gibi oldu. Hrant Dink’in katil sanığı (bazılarının zannettiği gibi “katliam” değil!) Ogün Samast’ın azmettiricisi olduğu iddia edilen Yasin Hayal’e, göz altındayken polislerimiz tarafından Fatih’in gayrimüslimlere hoşgörüyle yaklaşılmasını emreden, aslı Bosna’da bir Fransisken kilisesinde muhafazaedilen fermanı okunmuş. O da, gazetelere yansıdığına göre, bu fermandan hiç haberdar olmadığını söylemiş. Ne bekliyordunuz ki! Mevcut sakarinli tarih eğitimiyle yetişmiş faillerin Fatih’in cümle kanunnamelerini ezberleyip yutmalarını mı?

Velhasıl Fatih’in her iki fermanı, farklı vesilelerle de olsa gündemimize peş peşe servis edilmiş oldu. Ancak bu fermanları birer “sürpriz”, “her nasılsa Osmanlılardan sâdır olmuş birer şefkat numunesi” gibi görme ve gösterme yanılgısına düşmekten ısrarla sakınmalıyız. Hatta zannedildiği gibi bu fermanlarda dile gelen hususların merhamet duygusuyla da alakası yoktur; doğrudan doğruya Kur’an ve hadislerden kaynaklanmış ve İslam hukuku etrafında teşekkül etmiş prensiplerin sosyal ve siyasî hayata aksetmiş tecellileridir.

Merhum Muhammed İkbal’in Edirne’yi kahramanca savunan Şükrü Paşa hakkında bir şiiri olduğunu bilir miydiniz? Şükrü Paşa, zahiresinin tükendiği, askerlerinin bir lokma ekmeğe muhtaç kaldıkları bir sırada can havliyle şehirde sıkıyönetim ilan etmiş ve gıda maddesi adına ne bulurlarsa ordunun ambarlarına taşınmasını emretmiştir. Nitekim dediği yapılmış. Şaşıracaksınız belki ama sıkıyönetim ilan olunduğu için kimsenin sesini çıkaramadığı bu kritik anda “hakkın sesi”ni şehrin müftüsü çınlatmış ve “hiddetinden Tur dağı gibi parlamış”tır. Müftü, gayrimüslimlerin hukukunu savunmuş ve Paşa’nın ancak Müslümanların malına el koyabileceğini, “zımmî”nin, yani Müslüman olmayanların malının haram olduğunu haykırmıştır. (Bkz. İkbal’in “Bang-ı Derâ” adlı kitabındaki “Edirne Kuşatması” başlıklı şiir.)

1912 gibi coğrafî temellerimizin sarsıntı geçirdiği bir tarihte gerçekleşen bu olay, çarpıcılığının ötesinde bir şeyler daha anlatıyor olmalıdır. Müslüman olmayanlara yönelik bu “pozitif ayrımcılık”, duygusal bir bağıştan yahut şahsî bir lütuftan uzak, kapsamlı bir hukukî çerçeveye oturuyordu ve bugün asıl bizi ilgilendiren boyutu da bu olmak gerekir.

Biz bu çerçeveyi ciddiye almıyor olabiliriz. Lakin dünyada yayınlanan siyaset bilimiyle ilgili kitaplarda çok kültürlülük denilince “Osmanlı modeli”ne bir bölüm ayırmak moda haline gelmiş durumdadır. Mesela Will Kymlicka’nın dilimize çevrilen ve aslı Oxford Üniversitesi Yayınları tarafından basılan “Çokkültürlü Yurttaşlık” adlı kitabında, Osmanlı “millet sistemi”nin modern dünyadaki çokkültürlülük uygulamalarının “önemli bir öncülü” (selefi) ve “azınlık hakları için bir model” vazifesi gördüğü vurgulanmakta ve Jay Sigler, Vernon Van Dyke ve Patrick Thornberry gibi başka yazarların görüşlerine atıfta bulunulmaktadır.

Asıl üzerinde durulması gereken metinler ise Benjamin Braude ile Bernard Lewis’in yayına hazırladıkları “Osmanlı Devleti’nde Hıristiyanlar ve Yahudiler” adlı kitapta yer alır. Bu ilginç çalışmanın girişinde yazarlar Osmanlı’daki “hoşgörü”yü, “hakim bir dinin diğer dinlerle bir arada yaşama iradesini göstermesi” olarak tanımlar. Ne var ki, eksik ve dar bir tanımdır bu.

Osmanlı millet sisteminin hukukî çerçevesi o kadar genişlemiş ve ciddiyet kesb etmiştir ki, Fatih, İstanbul’un fethinden yaklaşık 8 yıl sonra, 1461’de Bizans’ın kapattığı ve yasaklattığı Ermeni Patrikliğini ihya etmiş, bunun için de Bursa’dan Piskopos Ovakim’i akrabalarıyla birlikte İstanbul’a getirterek kendisini Patrik tayin etmiştir. Böylece, Patrik II. Mutafyan’ın da sık sık belirttiği gibi, ilk defa bir Hıristiyan Kilisesi bir Müslüman yönetici tarafından kurulmuş oluyordu. Osmanlı’nın hoşgörüsü, yalnız Avrupa’da 1598’de ilan edilen Nantes Fermanı’nda olduğu gibi mevcut Hıristiyan mezheplerinin yan yana yaşamasını değil, hatta Braude ve Lewis’in dediği gibi yalnız başka dinlerin hakim dinle beraber yaşamasını değil, aynı zamanda o başka dinlerin kurumsal olarak var olmalarını, hatta yok olmamalarını da garanti altına alan bir ilkeler ve uygulamalar manzumesiydi. Asıl önemlisi, yukarıda gördüğümüz gibi bu uygulamadan, yalnız 1453’de değil, 1912 gibi geç bir tarihte, dağılmanın eşiğindeyken bile vazgeçilmemiş olmasıydı.

Bu “model”i pek çok örnekle ortaya koymak mümkün. Elimizde namütenahi sayıda belge var. Arşivler tasnif edildikçe çağımıza da ışık tutacak olan “Osmanlı modeli”nin hatları da belirginleşecek gibi görünüyor. Mesela Hovannes J. Tcholakian tarafından hazırlanan ve Türkiye’deki Ermeni Katolik kiliselerini anlatan kitapta ilginç belgelere yer verilmiş.

Bir not olarak kaydedelim ki, Ermenilerin esas mezhebi Gregoryen olmakla birlikte zamanla Ortodoks, Katolik ve Protestan mezhepleri de Ermeniler arasında yayılmıştır ve bunların mücadelesi bugün de devam etmektedir. Mesela Hrant Dink’in cenazesi, kendisi Protestan olduğu halde Ortodoks Mezarlığına defnedildi. Bunun, mensubu bulunduğu Protestan Ermeni cemaatini rahatsız ettiğine dair açıklamaları basından duymuş olmalısınız. (Dink’in gömüldüğü mezarlığın arsasını da Fatih’in bağışladığını hatırlatmakta fayda var.)

Ermeni Katolik Kilisesi, ilkin Osmanlı sınırları dahilinde bulunan Lübnan’da kurulduğunda takvimler 1740’ı gösteriyordu. İstanbul’da önce bir vekalet olarak faaliyetine başlayan cemaat, Ermeni oldukları için tabiatıyla Ortodoks Patrikliğine bağlandı. Sonradan kendilerinin farklı olduklarını, ayin ve ibadetlerinin Ortodokslarınınkine benzemediğini söyleyerek bağımsız bir kilise olarak tanınma talebinde bulundular devletten. Ancak Osmanlı hukuku, bireysel tanınma taleplerini dikkate almıyor, her din mensubunun bir reislik şemsiyesi altında bulunmasına ve o reisliğin hukukuna tabi olmasına önem veriyor, bu yüzden bu talepleri cemaat içi fitne olarak değerlendirerek reddediyordu.

Zamanla mensuplarının artması ve Ortodoks ayinlerine uyma zorunluluğu, onların kiliselerine gitmekten hoşlanmayan Katolik Ermenileri rahatsız etmiş, dahası, Ortodoks Ermeniler, yazarın “ayrıntılarına girmek istemediği” sebeplerle üzerlerinde baskı kurmuşlardı. 1828’de Papalık kanalıyla Osmanlı Sultanı’na başvurdularsa da bir sonuç alınamadı. Sonunda Avusturya ve Fransa elçilerinin durumun vehametini kendisine izah etmeleri üzerine II. Mahmud cemaatin beklediği “irâde-i şâhâne”yi çıkardı (6 Ocak 1830). Buna göre İstanbul’da bir Patriklik ve Başpiskoposluk açılacak, Ermeni Ortodoks Patriğinin sürgüne gönderdiği Katoliklerin geriye dönüşü, hak ve mallarının iadesi sağlanacak, kilise inşa etmelerine izin verilecek, diğer cemaatlere tanınan imtiyazlara Katolik Ermeniler de sahip olacaktı vs.

Bu beratta Ortodoks kilisesi içinde ibadet ve dinî muamelelerini istedikleri gibi yapamayan Katoliklerin bu yüzden “dûçâr-ı sefâlet ve meşakkat” oldukları, yani dinen sefalet ve güçlüğe uğradıkları belirtilmekte, bunun giderilmesinin ise “lâzıme-i zimmet-i milkdârî”, yani padişahın (hükümetin) zimmet anlayışının gereği olduğu vurgulanmaktadır. Asıl önemli nokta da bence burası: Padişah kendisini zimmîler karşısında Müslümanların “taraf”ında görmüyor. Bu Müslümanlık nasıl bir şeyse, dinler ve milletler üstü bir objektif ortama taşıyor yöneticiyi ve orada hakem olarak dinliyor tarafları; kimsenin mağdur olmayacağı bir çözüme ulaşınca da hukukları kendi üzerine zimmetlenmiş tebanın statüsünü değiştirme karar veriyor. Hatta bu değişiklikten pek memnun olmayacak Rum ve Ermeni Ortodoks Patriklerini uyarmayı da ihmal etmiyor: Sakın ola ki onlara dokunmayasız!

“…Ve ayinlerine vesair umur ve hususlarına Rum ve Ermeni Patrikleri ve tevâbileri taraflarından ve cânib-i âhardan vechen mine’l-vücuh kimesne dahl ü taarruz kılmaya.”

Eğer Osmanlı başarısı diye bir şeyden bahsedeceksek, bunun yalnızca savaş meydanlarında zaferler yahut mimarlık eserleriyle sınırlanması kadar yanlış bir tutum olamaz. Onlarca ırk ve dini, yüzlerce mezhep ve tarikatı üstelik yüzyıllarca bir arada “tutma”nın değil, “yaşatma”nın formülünü bulup uygulamış olmalarıdır asıl başarıları. Temeşvarlı Hasan Ağa’nın muhteşem özetinin önemi, kendisini bir “bahçe” olarak, yetmiş iki dili konuşanları renk renk “güller” olarak gören bir görkemli geleneğin nasıl bir şey olduğunu mucizevî bir basitlikle düşündürmesinden gelir:

Eşrefoğlu al haberi, bahçe biziz, gül bizdedir
Biz şâh-ı merdân kuluyuz, yetmiş iki dil bizdedir.

.

Ermenileri İstanbul’a yerleştiren Fatih’ti
6 Eylül 2010Mustafa Armağan
İstanbullu katolik Ermeni rahibi olan Çarkcıyan, ‘Türk Devleti Hizmetinde Ermeniler’ adlı kitabında Fatih Sultan Mehmet’e atıfta bulunarak şöyle diyor: ‘Osmanlı Devleti olmasaydı Ermeniler bu topraklarda tutunamaz, yükselemez ve gelişemezdi.’

Feylesof Martin Heidegger, ‘Bazı insanlar ölür. Diğerleriyse telef olur’ demiş. İyi demiş bana kalırsa. Baksanıza, bazı ölümler, estirdikleri rüzgarla tarihin karanlık sayfalarını bile açabiliyor önümüze. Hayır, yalnız Hrant Dink’in katledilmesinin ardından eski arkadaşlarının bir nevi operasyonu veya en hafif deyişiyle komplimanı olarak ortaya çıkan ‘Hepimiz Ermeniyiz’ sloganını kastetmiyorum. (Eski arkadaşlarından neyi kastettiğimi anlayan anlamıştır. Nasipse, ileride açarız bu eski defteri. Şimdi istemeyin ama.)

Aynı zamanda epeydir yüzleşemediğimiz, kapının arkasına süpürmeyi tercih ettiğimiz Türkiye Ermenilerinin varlığı üzerine yoğun bir tartışmayı da başlattığı için Hrant Dink’in katli, bir telefata dönüşmemiş, gerçek bir ölüm olarak ortak hafızamızı hareketlendirmiş bulunuyor. Velhasıl, tartışma devam ettiği sürece yaşayacak demektir. Konuyu tartışmak da ister istemez Türkiye Ermenilerinin tarihini, özellikle de Osmanlı dönemindeki macerasını ayrıntılarıyla bilmeyi gerektiriyor. Tarih bir kere daha sahnede yerini alıyor; ne kadar susturmak istersek isteyelim, fırsatını bulup konuşmaya başlıyor.

ÇARKCIYAN NE DİYOR?

.‘Fatih Sultan Mehmed’in İstanbul’u fethetmesiyle Ermenilerin geleceği için yeni bir yıldızın parlamaya başladığını söylersem tarihî bir gerçeği ortaya çıkarmış olacağıma inanıyorum. Bu itibarla eğer İstanbul’a Türkler gelmemiş veya gelmeleri gecikmiş olsaydı, o oranda da Ermenilerin İstanbul’a yerleşmeleri ve gelişim göstermeleri şüpheli olur, hatta belki de izleri bulunmazdı.’

Bu ilginç satırlar kime ait olabilir dersiniz? Bir Türke mi? Böyle düşünüyorsanız, yanıldınız. Olsa olsa bir Türk’ün telaffuz edebileceğine ihtimal verdiğiniz bu sözler, İstanbullu bir Katolik Ermeni rahibi olan Y.G. Çarkcıyan’a ait. Rahip Çarkcıyan, son derece ilginç bilgiler verdiği ‘Türk Devleti Hizmetinde Ermeniler’ adlı kitabında (ilk baskısı 1953’de yapılmıştır) özelde Katolik Ermenilerinin, genelde de Ermenilerin Osmanlı Devleti bünyesindeki yer yer sevinç, yer yer de trajedi dolu sergüzeştini rahat bir dille anlatıyor. Yine de son kararı şu oluyor yazarın: ‘Osmanlı Devleti olmasaydı Ermeniler bu topraklarda tutunamaz, yükselemez ve gelişemezlerdi.’ Kitap buna dair yüzlerce misalle dolu.

Ben bu misallerden sadece birini, Fatih Sultan Mehmed’in Ermenilere gösterdiği hoşgörünün bir sembolü olarak Papaz Ovakim’le ilişkisini zikredeceğim. İşte bir Ermeni din adamının ağzından Fatih’in bir Ermeni papazıyla olan ilişkisinin hikayesi.

BURSALI OVAKİM VE FATİH

Fatih Sultan Mehmed kelimenin tam manasıyla bir Müslümandır kuşkusuz. Ne var ki, bugün maruz kaldığımız bazı dar bakışlardan kesin olarak uzak bir Müslümanlıktır onunkisi. Fatih’in ufukları tarayan engin periskopu, bir yandan Ahi Evren’e, öbür yandan Homeros’a uzanır, coğrafyacı Batlamyus ile filozof Ali Kuşçu arasında gider gelir ve İtalyan ressam Ferrara ile İranlı minyatürcü Behzat’ı buluşturur. Hıristiyan inancının esaslarını merak ettiği kadar İmam Gazalî’nin yazdığı felsefe eleştirisini de didikler.

Nihayet bütün bunlar onun Şeyhi Akşemseddin’in kuşatıcı Müslümanlık anlayışı içerisinde anlamlı birer yere sahiptir. Fatih’in üst bir gayesi, bir insanlık projesi vardı ve o gayeye bazı dar kalıplarla ulaşılamayacağını düşünüyor, bunun için de bugün hepimizi şaşkınlıktan şaşkınlığa uçuran şaşırtıcı eylemlerde bulunuyordu.

İşte Fatih, daha İstanbul’un fethinden önce, 1451’de, İstanbul’da Ortodokslar tarafından dışlanan Ermeni cemaatine yönelik yakınlaşma politikasının ilk adımlarını Edirne’de atmıştı. Ardından da Bursa’da ikamet eden Ermeni Piskoposu Ovakim’le Ermeni kaynaklarında zikredilen bir görüşme yaptı.

Rivayete göre Fatih, tebdil-i kıyafet ederek Ovakim’le görüşmek istemiş. Ovakim o sırada Tevrat okuyormuş. Karşısında birdenbire padişahı görünce hayrete düşmüşse de, Sultan’ın sevimli çehresi, heyecanını bastırmasına yardımcı olmuş. Sultan kendisine: ‘Şu sırada ne okuduğunuzu anlayabilir miyim?’ diye sormuş. Ovakim, ‘Mukaddes Kitaptır, padişahım’ cevabını vermiş ve konuşmaları bundan sonra şu minval üzre devam etmiş:

Fatih, ‘Öyle ise birdenbire bir sayfa aç, bakalım ne gelecek, oku orasını ve izah et’ demiş. Bunun üzerine Ovakim Tevrat’tan rastgele bir sayfa açınca şu ayete rastlamış: ‘Bütün dünyaya sahip olacaksın, padişahım.’ Fatih hemen ayetin manasının İstanbul’un fethini de kapsayıp kapsamadığını sormuş. Aldığı cevap nettir: ‘Şüpheniz mi var, ayet tekmil dünyayı fethedeceğinizi söylüyor.’ Genç Sultan, ‘Öyleyse’ demiş, ‘Benim için dua eyle. Eğer İstanbul’u alırsam onu payitaht (başkent) edeceğim ve seni de ahalinle birlikte oraya getirtip patrik yapacağım.’

Sonuçta bu bir rivayet, deyip geçebilirsiniz. Lakin Fatih’in İstanbul’u fethettikten sonra hakikaten Ovakim’i Bursa’da aratıp buldurduğunu ve pek çok Ermeni aileyle birlikte İstanbul’a getirterek bir Ermeni Patrikliği tesis ettiğini ve başına da Bursa Piskoposu Ovakim’i getirdiğini bilince, bu rivayetin sıhhat cıvası termometremizi yükseltiyor.

PATRİKHANE KURAN PADİŞAH!

Fatİh’İn yeni başkentine Bursa’dan getirttiği Ermeniler din adamlarından ibaret değildi kuşkusuz. Sanatkár, mimar ve özellikle ziraatla uğraşan köylüler ağırlıktaydı. Tabii işçiler ve tüccarlar da bulunuyordu. Ermenilerin sadakatlerinden emin olan Fatih, onları şehrin en güzel ve merkeze yakın bölgelerine yerleştirdi. Samatya, Topkapı, Kumkapı, Edirnekapı, Balat gibi semtler Ermenilerin yeni mekanları oldu. Nihayet kendilerine dinî merkez olarak o zamana kadar Ortodokslerin elinde bulunan Sulu Manastır Kilisesi’ni tahsis etti ve başına da Patrik olarak Ovakim’i tayin etti. Yıl, 1461’di.

İşte Ermeni Ortodoks Patrikhanesi’nin kuruluş öyküsü böyle. Her yıl 29 Mayıs günü Ermeni Patriği Fatih’in türbesini ziyaretle kendisine duydukları şükranı ifade eder. Ve her seferinde de aşağı yukarı şu ifadeleri kullanır: ‘Fatih Sultan Mehmed Müslüman olmayan tebaya ruhanî önderlik makamı tesis eden ilk Müslüman hükümdar olarak tarihe geçmiştir.’

Biz susalım, tarih konuşsun bir süre.

Salih MERCAN

.

On soruda Türkiye’de Masonluk tarihi
6 Eylül 2010Mustafa Armağan

Üstad-ı Azam Celil Layiktez’in açıklamaları Masonları bir kere daha kamuoyunun gündemine oturttu. Oysa bu konuda bilinmeyen öyle çok şey var ki.

Türkiye Hür ve Kabul Edilmiş Masonlar Locası Üstad-ı Azamı Celil Layiktez’in gazetelere yansıyan beyanatı, dikkatleri yakın tarihin karanlık sayfalarına yöneltti. Layiktez’e göre Masonların, Selanik’ten İstanbul’a yürüyen Hareket Ordusu’nun harekátında önemli bir payı bulunuyor. Hatta Abdülhamid’i tahttan indirme kararını tebliğe gönderilen 5 kişinin tamamı Masondu (biz 4 kişi diye biliyorduk).

Masonluk kapalı bir kutu. Belgeler neredeyse yok gibi. Masonluğun Türkiye serüvenini inşa etmek için pek çok parçayı itinayla toplamanız gerekiyor.

Bu yazıda Masonlukla ilgili bazı soruları kısaca cevaplandırmaya çalışacağım. (Kuşkusuz bilgilerimizin hemen tamamen Mason kaynaklarına dayandığı unutulmamalıdır, zaten başka türlüsü de mümkün değildir.)

1. Türkiye’de ilk Mason teşkilatı ne zaman, nasıl kuruldu ve kapatıldı?
Osmanlı Devleti sınırları içinde ilk Mason locası, Lale Devri’nin zevk çılgınlığı içerisinde kurulmuştur. 1721 yılında Galata’da, Arap Camii civarında açılan loca, 1748’de I. Mahmud tarafından kapattırılmış ve Masonluk yasaklanmıştır.

İBRAHİM MÜTEFERRİKA DA

2. Bilinen ilk Türk Masonu kimdir?
Paris’e giden ilk Osmanlı Büyükelçisi Yirmisekiz Mehmed Çelebi’nin oğlu Said Çelebi, kayıtlarda adı geçen ilk Türk Masonudur. Sadrazamlığa kadar yükselmiştir. İlginç olan nokta, ilk Türk matbaasının kurucusu olan İbrahim Müteferrika’nın adının da Mason olarak geçmesidir.

3. Osmanlı Devleti’nde Masonlukla ilgili bulunan ilk belge hangisidir?
Andrea Rizopoulos’un Fener Rum Patrikhanesi Arşivi’nde bulduğu bir belge, Fransız Masonlarına ait bir ayin metni olup Rumcaya yapılan bir çeviridir ve 1747 tarihini taşımaktadır.

BEKTAŞİ SAYILDILAR

4. Yeniçerilikle Masonluk arasında herhangi bir bağlantı var mıydı?
Yeniçeri Ocağı mensupları, Hacı Bektaş Veli’yi pir sayar ve Bektaşi olduklarını iddia ederlerdi. (Gerçi Mevlevi Yeniçerilere rastlamak da mümkündü.) Bektaşilerin, dini konuları biraz geniş yorumladıkları malum. İşte 1826’da II. Mahmud Yeniçeri Ocağı’nı ortadan kaldırırken, onun dışarıdaki uzantısı ve üssü olarak bilinen Bektaşi tekkelerini kapattırıp Nakşilere devrederken, bir süredir yeniden palazlanan Mason localarının faaliyetleri göze batmış, bu yüzden bir tür Bektaşi kabul edilerek kapatılmışlar, mensupları ise sürgüne gönderilmiştir. Böylece Mason localarını kapatan ikinci padişahın adı da garip bir tesadüfle Mahmud olmuştur.

5.Tanzimat bir Mason darbesi miydi?
Özellikle sağ kesimde Tanzimat’ın bir Mason hareketi olduğu tezi, yaygındır. Buna en güçlü kanıt olarak Tanzimat’ı ilan ettiren Sadrazam Mustafa Reşid Paşa’nın Masonluğunu gösterirler. Elimizde bunu kanıtlayacak somut bir belge bulunmamaktadır. Ancak onun döneminde Mason teşkilatlarına göz kırpıldığını ve 1839’dan sonra verdiği gayri resmi izinle Masonluğun Türkiye’de gelişmeye başladığı inkár olunamaz. Bu süreç, 1854-56 Kırım Harbi yıllarında doruğuna ulaşacaktır. Sonuç olarak Tanzimat’ın bir Mason darbesi olduğu söylenemese de, Masonluğun Türkiye’deki modern tarihinin başlangıcı olduğu gerçektir.

6. V. Murad Mason muydu?
Masonlara göre, evet. Masonluğa girdiği yer: Kadıköy. Tarih: 20 Ekim 1872. Abdülmecid’in Murad dışında iki oğlu, Nureddin ve Kemaleddin de aynı törenle Masonluğa girmişlerdi. Kaldı ki, Abdülhamid’in Çırağan Sarayı’na kapattırdığı V. Murad’ı kaçırmak için Masonlar tarafından iki teşebbüs yapılmıştır. Birincisi Ali Suavi tarafından (20 Mayıs 1878’de başarısızlıkla sonuçlanmış), ikincisi Skalyeri-Aziz Bey Komitesi tarafından (24 Haziran 1878’de ortaya çıkarılmıştır).

7. Abdülaziz’in tahttan indirilmesi ve öldürülmesi bir Mason operasyonu muydu?
Abdülaziz döneminde Masonlar, Abdülmecid dönemindeki rahat çalışma ortamını bulamamışlardı. Onları sıkı bir takibe aldıran Abdülaziz, göz açtırmıyordu. Bu yüzden Mithat Paşa, Ziya Paşa gibi Masonlar tarafından kurulan ve yönetilen bir cunta eliyle 1876 Mayıs’ında tahttan indirilmiş ve birkaç gün sonra Feriye Sarayı’nda ölü bulunmuştu. Bileklerini keserek intihar ettiği söylendi ama Masonlar dahil kimse bu yalana inanmadı, isteyen Celil Layiktez’in makalesinde suicide, ‘intihar’ kelimesinin yanındaki soru işaretine (?) bakabilir. Amaç, Mason yapılan V. Murad’ı yeniden tahta çıkarmaktı.

8. II. Abdülhamid Masonlarla nasıl mücadele etti?
II. Abdülhamid işe Mithat Paşa’yı sürgüne göndermekle başladı ve iktidarı Mason hakimiyetinden kurtarmayı başardı. Hatta bu yüzden Proodos Locası Üstad-ı Muhteremi Kleanti Skalyeri tarafından öldürülmek istendi. Masonları, sıkı kontrol altına alan Abdülhamid, Masonluğun ne olduğunu, amaçlarını ve güçlerini gayet iyi biliyordu ve bu yüzden körü körüne üzerlerine gitmedi. Daha incelikli bir siyaset takip ederek kontrolü altında aldı. Zaman zaman gizli localara baskınlar düzenletip belgelerini ele geçirtmekle birlikte İstanbul’daki İngiliz locasına cömert bağışlarda bulunduğu da biliniyor. Amacı, Avrupa’da kralları ve parlamentoları nüfuzu altına almış bulunan Masonluğu kışkırtmadan kendi istediği yönde kullanmaktı. Hatta yerli bir Mason locası kurup başına geçmek istediği yolunda bir rivayet Mason çevrelerinde yaygındır. Aslında yapmak istediği, Masonları kullanmaktı. Tabii bu, Masonluk için affedilmez bir suç demekti. Cezası da aynı şekilde ağır olacaktı.

YA MUSTAFA KEMAL?

9. Hareket Ordusu bir Mason organizasyonu muydu?
Masonluğun Jön Türk devrimine hizmeti gizli saklı bir konu değil. 1901-1908 arasında Makedonya locasında Masonluğa kabul edilen 188 kişiden 23’ünün 2. ve 3. orduya mensup Osmanlı subayları olduğunu biliyoruz. Hareket Ordusu’nun bir kısım subaylarının ve Talat, Manyasizade Refik ve Cavid Beyler gibi İttihatçı önderlerin Masonlukları gerçek olmakla birlikte, mesele Masonlar tarafından kast-ı mahsusla abartılıyor. Sebebi ise basit: Modern Türkiye’nin doğuşu sayılan Jön Türk iktidarını sahiplenmekle bu ülkenin gerçek kurucularının kendileri olduğu mesajını vermiş oluyorlar. Masonlar, İttihatçıların 1910’dan sonra dizginleri ellerine alma çabaları karşısında bu defa onların da aleyhine dönecek ve Osmanlı’nın parçalanmasına yöneleceklerdir.

10. Atatürk Mason muydu?
Bu soruyu sorduk ama görüyorsunuz yerimiz tükendi. Üstelik kısaca cevaplanamayacak kadar önemli bir soru bu. Bu yüzden cevabını gelecek hafta vereceğiz.

ONLAR MI İNDİRDİ

Sultan Abdülhamid, iktidarı Mason hakimiyetinden kurtarmış, gizli Mason localarına baskınlar yapmıştı. Ancak İstanbul’daki İngiliz locasına bağışlarda bulunarak Avrupa’daki kralları ve parlamentoları nüfuzu altına alan Masonluktan yararlanmaya da çalışmıştır. Hatta yerli bir Mason locası kurup başına geçmek istediği de söylenir. Ama ona tahttan indirildiğini tebliğ eden beş kişinin hepsi Masondu.

ÖZGÜRLÜK HAVASI LOCALARA YARADI

‘Selanik’te özgürlüğün diriltici havası doya doya teneffüs ediliyordu’ diyor bir seyyah 19. yüzyıl sonunda. Bu özgürlük, İstanbul’da tutunamayan ve Selanik’e göçmek zorunda kalan Mason locaları için de geçerliydi. Oysa Selanik 1880’lerde, yani Mustafa Kemal doğduğunda resimdeki gibi minareleriyle tanınan bir şehir görünümündeydi.

Ermeni iddialarını bitirmek isteyen sadrazam
Ermeni meselesi konusunda Türkiye çok adım atmıştır aslında. Bunlardan bir tanesi Cumhuriyet’in henüz kurulduğu yıllara rastgelmişti.

Abdullah Gül’ün yıldırım ABD ziyareti, PKK meselesinin yanında, Ermeni Soykırımı tasarısını önleme çabası olarak da dikkatleri çekti. Müzakerelerde ne kadar başarılı olunduğunu karar çıktığında göreceğiz. Hrant Dink cinayetinin elimizdeki kartları zayıflatıp zayıflatmadığını da test etme imkanımız olacak böylece.

Türkiye’nin Ermeni meselesinde son yıllarda atağa kalktığı, üzerindeki ölü toprağını silkelemeye çalıştığı görülüyor. Hatırlayacaksınız, Başbakan Recep Tayyip Erdoğan Ermenistan’a çağrıda bulunulmuş ve bu meseleyi her iki taraftan tarihçilerin bir araya gelerek çözmesi gerektiğini söylemiş, hatta böyle bir uluslararası toplantı için çağrıda bile bulunmuştu. Tabii Ermenistan olumsuz cevap verdi; diaspora Ermenileri de sıcak bakmadılar. Böylece uzattığımız el havada kaldı.

İlk defa mı oluyordu bu? Hayır. Bundan tam 88 yıl önce de bir Osmanlı Sadrazamı gövdemize dolanmak istenen bu deli gömleğini yırtıp atmak için cesurca bir girişimde bulunmuştu. Hem de bugün Türkiye’yi köşeye sıkıştırmaya kalkanlara meydan okuyarak.

EMPERYALİZMİN NİYETİ

Tarih: Ocak 1919. İşgal İstanbul’undayız.

Müttefik kuvvetleri Osmanlı’nın payitahtına el koymuş olup baskı yaparak milletvekillerini, valileri, generalleri dahi tutuklatmaktadır. İstanbul’da İttihatçı avı başlamıştır. Özellikle Ermeni Soykırımı suçlamasına maruz kalanların şiddetle cezalandırılması için baskılar giderek artmaktadır. Henüz Mustafa Kemal’in Samsun’a doğru yola çıkmasına 4-5 ay vardır. İngilizler Anadolu’daki kıpırdanmalardan fena halde rahatsızdır. Gerekirse tekrar savaşı başlatmak yetkisiyle İstanbul’a gönderilen General Allenby Tevfik Paşa hükümetine sert bir ültimatom vermiştir. Bu şartlar altında görev yapamayacağını gören Tevfik Paşa da istifasını verir..

Ancak devir kaht-ı rical devridir, yani ehil adam kıtlığı çekilmektedir. Çaresiz, Vahdettin sadrazamlık mührünü yeniden Tevfik Paşa’ya uzatır. Paşa’nın önüne yine Ermeni iddiaları çıkartılacak ve suçluların cezalandırılması istenecektir. Meclis’te ikide bir İttihatçılara idam sesleri yükselmekte, Müttefik güçleri de alabildiğine sıkıştırmaktadır. Tevfik Paşa bu sefer kararlıdır: Yaygaralara son vermek için öyle bir adım atmalıdır ki, hem devlet üzerindeki şaibe bulutu ortadan kalksın, varsa suçlular adil bir şekilde yargılansın hem de tepelerinde Demokles’in kılıcı gibi sallandırılan bir beladan kurtulabilsin.

Bu amaçla 19 Şubat 1919’da tarafsız 5 Avrupa ülkesinin büyükelçiliğine mektup yazarak tehcir konusunu araştırmak amacıyla İstanbul’da toplanacak bir uluslararası mahkemeye iki yargıç göndermelerini ister. İşte Danimarka elçiliğine gönderdiği mektubun metni:

‘Danimarka Kraliyet Elçiliğince bilindiği üzere Osmanlı Hükümeti, savaş sırasında gerek Müslüman, gerekse Müslüman olmayan Osmanlı yurttaşlarının sürülmelerinden sorumlu olanlar hakkında adli kovuşturma açmış bulunmaktadır. Irk ve din ayrımı gözetmeksizin suçluları ortaya çıkarmak üzere hem İstanbul’da hem de illerde soruşturma komisyonları kurulmuştur. Bu sorunu yüksek hakkaniyet ve tarafsızlık etkisiyle aydınlatabilmek için Osmanlı Hükümeti adı geçen soruşturma komisyonları üyeliklerine tarafsız ülkeler yargıçları arasından seçilecek yabancı üyeler de katmaya karar vermiştir. Osmanlı Dışişleri Bakanı bu düşünceyle Danimarkalı iki yargıcın anılan komisyonlara atanması için Hükümeti nezdinde aracılık etmesini ve Danimarka Elçiliğinin cevabını tez elden bildirmesini Danimarka Kraliyet Elçiliğinden rica etmekle onur kazanır. Bu üyelerin yollukları ve öteki giderler tabii ki Hükümet-i Şahanece karşılanacaktır.’

ÇEŞİTLİ FIRILDAKLAR

Bilir misiniz, Tevfik Paşa’nın notasının ilgili ülkelerin dışişleri bakanlıklarına ulaştırılmaması için İngilizler nice fırıldaklar çevirmişlerdir. Neden peki? Çünkü Paşa, bu meselede onların ne kadar ikiyüzlü davrandığını göstermeye kararlıdır. Ermeniler umurlarında değildir. Emperyalistlerin asıl niyetleri gerçekleri ortaya çıkarmak değil, iddiaları bir çelik kasatura gibi böğrümüzde hissettirmektir. Bu yüzden Paşa’nın cüretkar hamlesi karşısında akla gelmedik entrikalara başvururlar.

Neler mi yaparlar? Sansür memurlarını harekete geçirmek suretiyle mektupların hiç olmazsa ilgili ülkelerin dışişleri bakanlıklarına ulaşmasını engellemeye çalışırlar, ki bunu tam olarak başaramamış, telgraflar Kopenhag, Lahey ve Madrit’e ulaşmıştır. Ardından çekilen telgrafların hiç olmazsa İsveç ve İsviçre’ye ulaşmaması için akla hayale gelmedik dolaplara girişeceklerdir.

Mesela şimdilerde Ermeni Soykırımı adına her sene bir anıt açan Fransa’yı, o yıllarda bu iddiaları bitirebilecek bu önemli girişimi bütün gücüyle engellemeğe uğraşırken görüyoruz. (İkiyüzlülüğün bu kadarı da fazla diyorsanız, yanılıyorsunuz çünkü dahası var.)

Fransa Kopenhag Büyükelçisini harekete geçirerek Osmanlı Hükümeti’nin isteğinin kabul edilmemesi, yani İstanbul’a yargıç gönderilmemesi uyarısında bulunur. Nitekim İngiliz-Fransız baskısı sonuç verecek ve Danimarka, Tevfik Paşa’nın davetini reddedecektir.

Sıra İspanyollara gelmiştir. Onların zaten İngiltere’den habersiz iş yapacak mecalleri yoktur. İspanya’nın Londra Büyükelçisi 28 Şubat’ta İngiliz Dışişleri Bakanlığının görüşünü almak için başvurduğunda kendisine şu sunturlu cevap verilir: Bu, barış konferansının işidir. Türkiye’nin çağrısının kabul edilmesi, barış konferansında muhtemelen alınacak tedbirlerle çelişecek ve ciddi komplikasyonlar yaratabilecektir.

Böylece Tevfik Paşa’nın bu ciddi girişimi amacına ulaşamayacak ve tarihi bir fırsat kaçırılacaktır. Ancak Paşa bir noktada hedefine ulaşmış sayılmalıdır. Ermeni Soykırımı iddialarını dillerine dolayanların göz yaşartıcı samimiyetlerini(!) ortaya sermiş ve kayıtlara geçirmeyi başarmıştır.

Bugün bize utanıp sıkılmadan tarihimizle yüzleşmemiz gerektiğini söyleyen devletler, o zaman uluslararası bir mahkeme huzurunda gerçekleşecek hesaplaşmayı göze alamamış ve dertlerinin Ermeniler değil, kendi çıkarları olduğunu cümleye ayan etmişlerdi.

Başkentinin işgal altında olduğu, ordu ve parlamentosuna kadar bütün kurumlarının denetim altına alındığı ve henüz şahitlerin anılarının canlı olduğu bir ortamdaki yargılama nasıl sonuçlanırdı bilinmez. Ama en azından Türkiye’nin bir hafıza çalışması yapmaya açık olduğu ve bunu, güçlü ve avantajlı olduğu bir ortamda değil, en zayıf ve işgal altında bulunduğu, dolayısıyla en dezavantajlı zamanında istediği göz önünde bulundurulursa geleceğin tarihçilerini kandırmak pek kolay olmayacaktı.

Ermeniler’e uzanan dostluk eli

Başbakan Tayyip Erdoğan’ın soykırım iddialarını her iki tarafın tarihçilerinin çözmesi önerisine gerek Ermenistan gerekse diaspora itibar etmemişti.

Wilson’ın haritası

1913’ten 1921’e kadar iktidarda kalan ABD Başkanı Wilson daha çok 8 Ocak 1918’de ilan ettiği ‘14 Noktası’yla tanınır. 12. nokta, Osmanlı topraklarında Türk çoğunluğun yaşadığı bölgenin Türkler’e verilmesini istemiş, bu da Misak-ı Milli’mizin hukuki temelini oluşturmuştur. Ancak Başkan Wilson’un bir başka planı daha vardı. 21 Ocak 1918’de Paris Barış Konferansı’na giderken yanında bir program ve yanda gördüğünüz Türkiye’nin parçalanmasını öngören haritayı da götürmüştü. Giresun’dan başlayıp Sivas, Maraş, Adana, Mersin, Van, Kars ve Ağrı’yı da içine alan büyük Ermenistan haritasıydı bu. Bu harita tarihe, Wilson’ın Ermenistan’ı olarak geçti.

Irak Misak-ı Milli’nin dışında mıdır?

Tam 84 yıl oldu hálá tartışıyoruz: Musul ve Kerkük Misak-ı Milli’ye dahil miydi? Net bir cevap alabiliyor musunuz? Siz alıyorsanız bahtiyar sayılırsınız. Ben bir türlü alamıyorum da…

MisAk-I Millî nedir? Kime sorsanız aynı cevabın beyinlere mıhlanmış olduğunu görürsünüz: Millî sınırlarımız. Beyinlerimizin efendileri olmaya soyunanlar böyle belletmişler bir kere; sökün sökebilirseniz artık. Velhasıl, sınırla sınırlamışlar Misak-ı Milli’yi. Bunun ötesi, koca bir boşluktan ibaret.

Sanki ortada elle tutulur bir harita varmış da, onun üzerinden konuşuyoruz. Yok, gerçekten de yok: Misak-ı Milli’de kesin olarak çizilmiş sınırlar da, herhangi bir harita da mevcut değil.

Şaşıranlar, ‘Nereden çıkarıyorsun bunu? Eski dershaneye yeni tahta mı getiriyorsun yoksa?’ diyenler varsa içinizde, merak buyurmasınlar, cevabını yazının sonunda en yetkili ağızdan bulabilecekler. Ancak biz Misak-ı Milli denizindeki dalgalanmalar üzerinde az biraz daha sörf yapacağız. Bakalım daha kaç tane şoke edici gerçekle karşılaşacağız bu tehlikeli yolculukta?

KERKÜK’TE REFERANDUM

Özellikle Kerkük yine gündemimizin ön sırasında. Referandum yapılacak mı yapılmayacak mı? Yapılacaksa Kerkük bir Kürt şehri mi olacak? Kürdistan’a mı dahil olacak? Son birkaç yılda meydana gelen nüfus değişmeleri Kerkük’ün geleceğini nasıl etkileyecek? Milliyetçi/Ulusalcı cephenin şehirdeki Araplar’ın gitmiş olmasından kaygılı, yerlerine Kürtler’in gelmesinden daha da kaygılı oldukları görülüyor. Türkmenler’e Türkiye’nin yeterince destek vermediğinden yakınıyorlar.

Peki Lozan’da İsmet Paşa’nın bugünkü tezimizin tam karşıtını, yani bölgede Kürtler’in ağırlıkta olduğunu üzerine basa basa savunduğu ne tez unutuluyor? Hem de hangi esasa dayanarak bunu savunmuştuk, bilin bakalım? Hadi cevabını ben vereyim: Şu içeriğini kimsenin tam olarak bilmediği Misak-ı Milli’ye! İyi mi?

Yani? Yanisi şu ki, Misak-ı Milli 1923’de Musul ve Kerkük’ün Kürt ağırlıklı olduğunu savunmaktı, 80 yıl sonra Arap ağırlıklı olduğunu savunmak haline dönüştü. (Türkmenler her iki durumda da azınlıktaydı.) Bu nasıl mümkün olabiliyor peki? Mümkün olabiliyor çünkü Misak-ı Millimiz hakikaten enteresan bir metin. Hazırlanışıyla enteresan, kabul edilişiyle enteresan, 1920’den 1923’e ve Cumhuriyet döneminde değişen dış siyasi konjonktüre göre harelenmesiyle enteresan.

Eh bu kadar laf káfi, artık hangi belgeyi konuşturacaksan konuştur bakalım, dediniz galiba. Uyarınızdan bunu anlıyorum: Artık iddialarımızın altını doldurma vakti geldi.

Buyurun Lozan görüşmelerine gidelim ve İsmet Paşa’nın sözlerine kulak verelim. Bakalım Misak-ı Milli’de Kuzey Irak hangi manaya tekabül ediyormuş? Tarih 23 Ocak 1923’tür:

Süleymaniye ve Kerkük sancaklarında Arap unsuru çok azdır.
Musul merkez sancağında 137 bin Türk ve Kürt’e karşılık, yalnız 28 bin Arap vardır.
Bütün Musul vilayetinde 410 bin 790 Türk’le Kürt’e karşılık 31 bin Müslüman olmayan vardır.
‘Demek ki,’ diyor İsmet Paşamız, ‘vilayet nüfusunun beşte dördünden çoğunu Türkler’le Kürtler ve beşte birinden azını da Araplar ve Müslüman olmayanlar meydana getirmektedir.’ Bununla da yetinmeyen Lozan heyetimizin reisi, bir istatistik sunmaktadır. Buna göre, Süleymaniye’de 63 bin Kürt, 33 bin Türk, 7 bin Arap, Kerkük’te 97 bin Kürt, 79 bin Türk, 8 bin Arap, Musul’da 104 bin Kürt, 35 bin Türk, 28 bin Arap, Musul vilayetinin toplamında ise 264 bin Kürt, 146 bin Türk, 43 bin Arap oturmaktadır.

Yani İsmet Paşa’nın yukarıda toplamını verdiği 410 bin Kürt ve Türk rakamının üçte ikisi Kürt, üçte biri Türktür. Gerçi İngiliz temsilcilerinin verdiği rakamlar biraz farklıdır. Onların tespitine göre 452 bin Kürt, 65 bin Türk ve 185 bin Arap yaşamaktadır Musul’da. Yine de, İsmet Paşa’ya göre Kürtler’le Türkler’in nüfus toplamı 517 bine ulaşmakta, Araplar ise 185 binde kalmaktadır. Peki ne demek istemiştir İsmet Paşa burada? Meselenin bamteli, Misak-ı Milli’de gizlidir. 1. maddede özetle Mondros Mütarekesi’nin imzası sırasında düşman ordular nereyi ellerinde tutuyorlarsa oranın esas kabul edileceği, eğer bu topraklarda Araplar çoğunluktaysa onların kendi kaderlerine kendilerinin karar vereceği belirtilmektedir. Arap çoğunluğun olmadığı ve Mondros Mütarekesi hattının içinde veya dışında olsun, din, ırk ve amaç bakımından birleşmiş ve birbirine karşılıklı saygı ve fedakárlık hissiyle dolu… Osmanlı-İslam çoğunluğun yaşadığı kısımların bölünmez bir bütün olduğu vurgulanmaktadır.

MUSUL’DA ÇOĞUNLUK KİM?

İşte İsmet Paşa’ya İngilizler karşısında Lozan’da ter döktüren kritik nokta, burasıydı. Eğer Musul’da Araplar’ın çoğunlukta olduğu ortaya çıkarsa bu, Misak-ı Milli’nin sonu olurdu. Öyleyse burada Osmanlı-İslam çoğunluğun, yani Kürtler ve Türkler’in oluşturduğu karmanın Araplar karşısında üstün görünmesi gerekmektedir ve İsmet Paşa tam da bunu başarmaya çalışmaktadır.

Sizin anlayacağınız, o vakitler Musul vilayetinde, dolayısıyla da Kerkük’te Araplar’ın nüfusunu düşük, Kürtler’in nüfusunu yüksek göstermek Misak-ı Milli gereğiydi, bugün ise tam tersi. Peki hangi tavır Misak-ı Milli’yi temsil ediyor? Ya da şöyle soralım. Hangi Misak-ı Milli?

Tabii bütün bu sorular Misak-ı Milli’den, son sözünü söylemiş bir yemin ve sınırları çizilmiş bir haritayı anlıyorsanız geçerlidir. Peki ya Misak-ı Milli belli bir harita ve donmuş bir dava değil de esnek bir sınır ve strateji içeriyorsa?

Bunun cevabını, en yetkili ağızdan yani Gazi Mustafa Kemal’den dinleyelim mi? Tarih, 27 Şubat 1923, yer TBMM. Gizli oturumdayız. Lozan’da Misak-ı Milli’nin ayaklar altında çiğnendiğini savunan milletvekillerine karşı kürsüye çıkan Başkan Mustafa Kemal, şu çarpıcı tespiti yapar:

‘Misak-ı Milli şu hat, bu hat diye hiçbir vakitte hudut [sınır] çizmemiştir. O hududu çizen şey, milletin menfaati ve Hey’et-i Celile’nin [Genel Kurul’un] isabet-i nazarıdır [bakışındaki isabettir]. Yoksa haritası mevcut bir hudut yoktur.’ (TBMM Gizli Celse Zabıtları, c. 3, İş Bankası Yay., s. 1317.)

İşte size Misak-ı Milli’nin en yetkili ağızdan tanımı. Şunu demeye getiriyorum ki, o vakitler milletin menfaati Kerkük’ün Kürt olduğunu savunmayı gerektirmişti, şimdi Arap olduğunu savunmayı gerektiriyor. Ve her ikisi de nasıl oluyorsa Misak-ı Milli’nin gereği oluyor. Bu veriler ışığında karar verin o halde: Kerkük Misak-ı Milli’ye dahil midir, değil midir?

Serbestçe beyan ettikleri üzere…

İlk olarak 28 Ocak 1920’de İstanbul’daki Meclis-i Mebusan’da kabul edilen Misak-ı Milli’nin 1. maddesi şöyledir: Devlet-i Osmaniye’nin münhasıran Arab ekseriyetiyle meskûn olup 30 Teşrinievvel 1918 tarihli mütarekenin [Mondros’u kastediyor] hin-i akdinde muhasım orduların işgali altında kalan aksámının mukadderátı, ahalisinin serbestçe beyan edecekleriâ áráya tevfikan tayin edilmek lazım geleceğinden mezkûr hatt-ı mütareke dahil ve haricinde dinen, ırken, emelen müttehid ve yek-diğerine karşı hürmet-i mütekabile ve fedakárlık hissiyatiyle meşhun ve hukuk-ı ırkiyye ve ictimaiyyeleriyle şerait-i muhitiyyelerine tamamiyle riayetkár Osmanlı-İslam ekseriyetiyle meskûn bulunan aksámın heyet-i mecmuası hakikaten ve hükmen hiçbir sebeple tefrik kabul etmez bir küldür.

.

Dimitri Kantemir’in Eserinde Doğu ve Batı kültürleri
6 Eylül 2010Mustafa Armağan
Halil İNALCIK
Çeviren: M. Armağan

1699’da önceden tahmin edilmemiş bir bunalım dönemini sona erdiren Karlofça Barışı, Osmanlı tarihinde yeni bir devrin başlangıcını sembolize eder. O vakte kadar Batı’yı ve onun kültürünü küçümsemiş olan Osmanlıların tavrı, bu kültüre ve başarılarına saygıyla karışık bir meraka dönüşmeye başladı. Bunu Batı’yı ve Batı’nın bilgisini daha iyi anlamak ve en önemlisi de, son yıllardaki başarısının sırrını keşfetmek yolunda uyanan bir arzu takip etti. Osmanlıların Batı’ya karşı tavrında vuku bulan bu temel gelişme, daha sonraları Batılılaşma süreci diye bilinecek olan olayın Türkiye’deki hakiki mânada başlangıcı olacaktır. Öte yandan, çatışan unsurlardan müteşekkil birleşik bir bütün anlayışına müsait olan Doğu mistisizmi, iki farklı kültür ve din arasındaki engelleri ortadan kaldırdı ve incelmiş Osmanlı üst sınıfının Batı kültürüne duygusallıkla yaklaşmasını imkân dahiline soktu.

1703’de, Karlofça Barış antlaşmasını imzalayan Osmanlı Devleti Sekreteri (Defterdar) Râmi Mehmed Paşa, Veziriazam olarak Osmanlı idaresinin başına geçti. Kültürlü bir insan ve barış yanlısı bir devlet adamı olan Râmi Mehmed Paşa, Osmanlı siyasetinin temel ilkesi olarak barışı benimsemiş biriydi. O sıralarda 30 yaşında olan Dimitri Kantemir (Kantimur), yeni Veziriazam’ın da samimi dostu oluyordu; Veziriazam ile şahsî danışmanı Nefiyoğlu, bilahare Lale Devri’nde gelişecek olan yeni kültür hareketinin liderleri olacaklardı. Kantemir, Nefiyoğlu’nu, kendi kendine Latince öğrenmek suretiyle Doğu ve Batı kültürlerini şahsında terkip etme tutkusuna sahip açık zihinli bir insan olarak tavsif eder.

Bu seçkin grubun yakın bir dostu, Karlofça Barışı’nın neticelenmesinde önemli bir rol oynamış olan Baş Dragoman (tercüman) Alexander Mavrokordato idi. Mavrokordatolar, Rum Aydınlanma Okulu temsilcilerinin merkezi olan meşhur Padua Ünivesitesi’nde tahsil görmüş ve İstanbul’un fikir hayatına Yeni-Aristoculuk (Neo-Aristotelianism) eğilimini getirmiş Yunanlılardandı. Bu eğilim, yalnız Kantemir’in düşüncelerinin şekillenmesine egemen olmakla kalmadı, aynı zamanda Osmanlı fikir hayatına da nüfuz etmeyi başardı. Hiç şüphesiz bu Yeni-Aristoculuk ile zamanın yabancı gözlemcilerinin, önemli eşhâsın konaklarında ve Fener’de, Osmanlı başkentinin kozmopolit -entelektüel çevrelerinde şahit oldukları ateistçe eğilim arasında güçlü bir benzerlik bulunuyordu. Nihayet, II. Ahmed (1691-1695) ile bilahare Lale Devri’nin padişahı olacak III . Ahmed (1703-1730) -ki Dimitri Kantemir’le yakından ilgilenmiştir-, bu ortamın hâmileri ve haşmetli temsilcileri olmuşlardır.

Öte yandan Avrupa hümanizmiyle Osmanlıların bu ilk temasları derhal meyvesini verecek ve Osmanlı hayat tarzı, dünya görüşü ve sanatı üzerindeki etkilerini göstermekte gecikmeyecekti. 18. yüzyılda Osmanlı şiiri ve minyatüründe natüralizm etkisi kadar, mimarideki güçlü Barok etkisi de sadece bir eşdüşme hadisesi olmaktan öte, Batı’yla kültürel temasların bir ürünü olmuştur.

Osmanlı sarayında Doğu kültürünün en rafine temsilcileriyle yakından temasa geçmiş olan Beyzade Kantemir, Doğu ve Batı kültürlerinin buluşmasında başat bir rol oynamıştır. Kantemir, daha 15 yaşındayken, 1688’de İstanbul’a gelmiş ve ömrünün 22 yılını bu Osmanlı payitahtında temsil edildiği haliyle hem Doğu’nun, hem de Batı’nın fikir hayatına gark olarak geçirmiştir. Fethiye’deki sarayında (Ulah Sarayı) her iki kültürün en nefis fikir ve sanat ürünleri bir Osmanlı ihtişam dekoru içerisinde telif edilmiş, dahası, Kantemir’in Ortaköy’deki evinde bestelediği Türk mûsıkîsi [parçaları], Boğaziçi’nin sularında yankılanmıştı. Edirneli Ahmed Çelebi’nin tilmizi olan Kantemir, ilk kez Osmanlı mûsıkîsini notaya geçirmiş, bu suretle Türk mûsıkîsi tarihinde tartışılmaz bir yer edinmeyi garantilemiştir.2 Kısacası Dimitri Kantemir, Osmanlı başkentindeki yeni kültürel yönelişe istikamet verenlerden biridir ama aynı zamanda İstanbul’un kültür ve fikir hayatının da bir ürünüdür.

Karlofça Barışı’nı takip eden dönemde Osmanlılar, imparatorluğun gerilediği (decline) gerçeğini kabul etmiş bulunuyorlardı ve gerileme sorunu, İstanbul’un fikir muhitlerinde hararetli tartışmalara konu oluyordu. Kantemir, çabasının büyük bir kısmını bu soruna tahsis ederken ve [Latince kaleme aldığı] en büyük eserini Incrementa atque decrementa aulae othomanicae (Osmanlı İmparatorluğunun Yükseliş ve Gerileyiş Tarihi)3 diye adlandırırken, bu eğilimi takip ediyordu. Aynı zamanda, imparatorlukların yükseliş ve gerileyişi konusunda bir risale de kaleme aldı. Kantemir’in eserine hakim olan antropomorfik [insan-biçimci] devlet görüşü, Hacı Halife [Kâtib Çelebi] (1608-1657) zamanından beri Osmanlı tarihine uygulanagelmiştir. Kâtib Çelebi’ye göre savaş, “ihtiyarlık çağı”na ermiş bulunan imparatorluklar için ölümcül sonuçlar doğurabilirdi. Bu sebeple imparatorlukların, gelişmelerinin bu aşamasında savaşlardan kaçınmaları gerekirdi. Bu anlayış, Râmi Mehmed Paşa ve muakkiplerinin barışçı siyasetinin temelini teşkil etmiştir.

Kantemir sonuç olarak, tarihî ve felsefî köklerine dair hatırı sayılır bir anlayış sahibi olduğu Avrupa kültürünün hayranı olduğu kadar Osmanlı kültür hayatının da muhteşem bir mütehassısıydı. 1710’da kendi memleketi Boğdan’da (Moldova) voyvoda olunca -ki babası Konstantin Kantemir’in yerine tahta çıkmıştır-, beyliğini Osmanlı İmparatorluğu’ndan bağımsızlaştırmanın rüyalarını görmüştür. Bu rüyayı gerçekleştirmek ve Osmanlılara karşı bir Rus zaferine ön ayak olmak amacıyla Çar Büyük Petro ile Osmanlılara karşı gizli bir anlaşma yaptı. Ne var ki, Petro’nun [Prut savaşında] Osmanlılara yenilmesiyle planları geri tepti. Prut Antlaşması’nı (1711) müteakip Petro’nun danışmanı olarak Rusya’ya yerleşti ve fikrî çabalarını, Osmanlı İmparatorluğu’nda edinmiş olduğu bilgi ve fikirlerin sistematik bir şekilde kaleme alınmasına yöneltti.

İstanbul’a ve burada yaşadığı hayata derin bir nostalji hissettiği bu dönemdedir ki, Osmanlı İmparatorluğu tarihini (1714-1716) ve İslamiyet ile onun kurumları hakkında bir eseri (Curanus, 1719) kaleme aldı. J. Von Hammer’in tarihi yazılıncaya kadar Kantemir’in Osmanlı İmparatorluğu hakkındaki çalışması, Avrupa’da bu konunun standart eseri olarak kabul edilmiştir. Onun mahrem bilgilere sahip olduğu Osmanlı hayatı ve kurumları hakkında ilk elden tasvir ve anlatıları bugün dahi değerini muhafaza etmektedir. Ne var ki, Kantemir’in yazdığı Osmanlı tarihinin Batı lisanlarındaki tercümeleri, telaffuz hatalarıyla ciddi bir şekilde sakatlanmış durumdadır. Sonuç olarak Kantemir’in eserinden Osmanlı ile ilgili parçaların Latince orijinalinden yapılacak bir tercümesi ile Osmanlı dinî hayatı ve kurumları hakkında değerli malumatı ihtiva eden Curanus’daki pasajlardan yapılacak bir derleme ve tercüme de ilmî ihtiyaçları önemli ölçüde karşılayacaktır.

Özetlersek, Kantemir’in hayatının ilk safhasındaki dehası, Osmanlı toplumuna Batı kültürünün çeşitli vechelerini süzüp aktaran bir kanal olmuş, hayatının ikinci yarısında ise samimiyetle tanıyıp sevdiği Osmanlı kültürünü Avrupa’ya takdim etmiş ve tanıtmıştır. Hiç şüphe yok ki, Romanya hümanizminin ve fikrî dirilişinin babası olan Dimitri Kantemir, zamanının Doğu ve Batı kültürlerini harikulade bir şekilde kavramış ve onları ustaca ifade etmiş nadir yetişen dehalardan birisiydi.

1 – Bu yazı, aşağıdaki makaleler derlemesinden tercüme edilmiştir: Halil İnalcık, The Middle East and the Balkans under the Ottoman Empire: Essays on Economy and Society, Bloomington, 1993, s. 412-414. (Çevirenin notu.)
2 – Dimitri Kantemir’in Türk musıkisine yaptığı hizmetler ve eserlerinden örnekler için bkz. İsmail Baha Sürelsan, “Kantemiroğlu ve Türk musikisi”, Dimitre Cantemir (1673-1723), Ankara, 1975, UNESCO Türkiye Milli Komisyonu, s. 73-108. (Çevirenin notu.)
3 – Türkçe çevirisi için bkz: Osmanlı İmparatorluğunun Yükseliş ve Çöküş Tarihi, 2 cilt, Çeviren: Özdemir Çobanoğlu, Ankara, 1979, Kültür Bakanlığı Yayınları (çeviride “çöküş” terimi kullanılmış olmasına rağmen, yazarın decrementa’dan kastı, ‘inhitat’, yani ‘gerileme’dir). (Çev. notu.)

.

Atatürk Masonluğa girdi mi?
6 Eylül 2010Mustafa Armağan

Atatürk’ün Mason olup olmadığı meselesi uzun yıllardır birçok tartışmaya vesile olmuştur. Bu konuyla ilgili çeşitli kaynaklar farklı iddialar öne sürüyor

Geçen hafta On Soruda Türkiye’de Masonluk Tarihi’ni yazmaya girişmiş, ne var ki, son sorumuz olan ‘Atatürk Mason muydu?’yu sorduğumuz halde yerimizin müsaadesizliği yüzünden cevabını bu haftaya bırakmıştık.

Önce Mason localarının kapatılması meselesini ele alalım. Mason locaları kapatıldı mı yoksa kapandı mı? Anti-Mason cepheye göre kapatıldı, Masonlara göre ise uyumaya bırakıldı.

Elimizde birkaç rivayet var. Eski Van milletvekili İbrahim Arvas’a göre Atatürk’ün hayatta sevmediği iki zümre vardı: Dönmeler (Sabetaycılar) ve Masonlar. CHP Grubu’na talimat göndererek Masonluğun yasaklanmasını isteyen Atatürk, onu kökü dışarıda olduğu için kapattırmıştır bu rivayete göre. Hatta locaları kapatılmasın diye Masonlar tarafından kendisine Meşrık-ı Azamlık teklif edince küplere binip ‘Cehennem olun gidin Yahudi uşakları. Benim milletim bana kahraman sıfatını verdi; sizin gibi bir cıfıt Yahudiye uşak mı olacağım?’ demiştir.

Atatürk sahiden de Arvas’ın dediği gibi Masonları kovdu mu? Bilmiyoruz. Ancak diğer rivayetlere bakılınca bu tehditvari sözün hatırat sahibi tarafından eklendiği veya en azından abartıldığı belli oluyor.

İkinci rivayet, kendisi ileri dereceden bir Mason olan Atatürk’ün doktoru Mim Kemal Öke’ye ait. Öke bir seferinde Atatürk’e Masonların başına geçmesini teklif etmiş. Ancak Atatürk mealen, Masonluğa girmeyeceğini çünkü prensiplerini başkalarının koyduğu hiçbir işe girmediğini söylemiştir.

Lakin bu konuşmada ilginç bir nokta var. Öke’nin, Masonluğun ideallerini soran Atatürk’e verdiği cevap, onların Cumhuriyetinkilerle birebir örtüştüğü şeklindedir. Bunun üzerine yanlarında bulunan bir zat, ‘Madem aynı ideallere sahibiz, öyleyse neden Masonluk diye ayrı bir cemiyet var?’ sorusunu sorar haklı olarak. İşte locaların gerçek kapanma sebebini bu kritik sorunun içeriğinde aramak gerekiyor.

HALKEVLERİ VARKEN…

Çünkü Mason Üstad-ı Azamı Celil Layiktez’in bir ifadesi var ki, Mason cephesinin ‘uyuma’ eylemini nasıl yorumladığını pek güzel sergiler. Masonlara göre, CHP ve Halkevleri zaten Masonik idealleri benimsemişlerdi. Dolayısıyla kendilerine ihtiyaç kalmamıştı. Artık gönül rahatlığıyla uykuya dalabilirlerdi.

Toparlarsak, kapanma olayının şu sırayla gerçekleştiği anlaşılıyor:

Mason localarından duyulan rahatsızlığın Atatürk’ün yönlendirmesiyle Adalet Bakanı Mahmut Esat Bozkurt’a duyurulması; Bozkurt’un CHP Grubu’nda Masonluğu eleştirmesi; mesajı alan yüksek dereceli Masonlardan İçişleri Bakanı Şükrü Kaya’nın harekete geçerek 33. dereceden Masonları toplantıya çağırması ve kendileri kapatmazsa locaları devletin kapatacağını bildirmesi; nihayet 8 Mason üstadın tüm locaları kapatması ve bütün mallarını Halkevleri’ne bağışlaması.

Ancak yakalanması gereken ince bir nokta yatıyor burada. TC 1935’te, Cumhuriyet öncesine ait sivil kalıntıları ortadan kaldırmak için kolları sıvamış, bütün yolların partiye çıkacağı ve faaliyetlerin onun şemsiyesi altına alınacağı bir sürecin düğmesine basmıştır. CHP bayrağındaki 6 okun sembolize ettiği prensipler zaten olmuş ve olması muhtemel her türlü fikri temsil etmiyor muydu? O halde başka kurumlara ve derneklere ne gerek vardı?

Ancak devlet, bu hükümet dışı kuruluş ve dernekleri kapatmıyor, kendilerini feshetmelerini istiyordu. İşte Türk Ocakları ve Kadınlar Birliği bu yöntemle kendilerini feshetmişti. Şimdi sıra Mason localarına gelmiş, önden haber uçurularak kapılarına kilit vurmaları istenmişti. Onlar da uyumayı tercih etmişlerdi. Velhasıl devlet-parti bütünleşmesi dediğimiz olayın başladığı yıldır 1935.

Şimdi asıl sorumuzun cevabına gelebiliriz.

Her ne kadar 5 Nisan 1998 tarihli New York Times’ta yayınlanan Masonlar listesinde Atatürk’e yer verilmişse de, bugüne kadar ikna edici ‘resmi’ bir bilgi ve belgeye ulaşılamamıştır. Kaldı ki, Atatürk’ün, kendisine defalarca yapılan Mason localarının başına geçme (Meşrık-ı Azam olma) tekliflerini geri çevirdiğini de biliyoruz.

Ancak Orhan Koloğlu’nun, Atatürk’ün Masonluğa girdiğini kanıtlayacak hiçbir belge veya tanıklık olmadığı tezi tartışmalıdır. Bazılarının zannettiği gibi, Atatürk’ün Masonluğa özel olarak alerjisi yoktu. Nitekim daha çok gençken Masonluğa girdiğini bir tanıktan öğrenebiliyoruz.

MASONLAR BENİ SIKTI

Atatürk’ün Uşağı İdim adlı hatıratında Cemal Granda’ya göre Atatürk, bir İzmir gezisinde söz Masonluktan açılınca herkesi şaşkına çeviren bir hatırasını anlatmıştır. Aktarıyorum:

‘Bir zamanlar ben de mason olmuştum. Bir gün bir arkadaşım beni alıp Beyoğlu’ndaki Mason cemiyetine götürdü. Daha ne olduğunu bile anlayamadan kendimi cemiyetin içinde buldum. Mermer merdivenlerden büyük bir salona indik. Orada yüzlerini göremediğim bir takım kişiler vardı. Bizi buyur edip oturttular, kahveler sundular, hal hatır sordular. Orada fazla kalmadık, tekrar merdivenlerle daha da aşağı indik. Bir öncekinden daha geniş salonda bulduk kendimizi. Salonda büyük bir kalabalık toplanmış, kılıçlı bir tören yapılıyordu. Bu işleri daha önceden bildiğini anladığım arkadaşım beni kolumdan tutmuş, durmadan ne yapmam gerektiğini anlatıyordu. Kılıçların arasından geçip kutsal bir kitaba el bastık. Bütün bunlar olup bittikten sonra dışarı çıktık. İçeride çok sıkılmıştım. Bu olaydan sonra bir daha ne o binaya gittim, ne de oradakilerle karşılaştım. Şimdi gitsem, arasam o binayı belki de bulamam. İşte benim masonluğum bundan ibaret…’

Anlaşılan, Atatürk gençliğinde merak sonucu veya arkadaşlarının etkisiyle Masonluğa girmiş ve yemin etmiştir. Ancak yine aynı metinden, sonraki yıllarda Masonluğa olan ilgisini kaybettiğini öğreniyoruz. Nitekim Zeynel Besim Sun adlı Masonun Dün ve Bugün dergisinde (Sayı: 10) yayınlanan hatırasında Atatürk’ün Masonluk etrafında koparılan tartışmalar üzerine ‘Kapatalım da kurtulalım’ dediğini okuyoruz. Atatürk Mason olsaydı bunu kesinlikle diyemez ve locaları kapattırmazdı.

Sonuç: Masonluğun yasaklanması Atatürk’ün Masonluğa özel bir husumeti olduğunu göstermediği gibi, gençliğinde bir vesileyle Masonluğa girmiş olması da onun Mason olduğunu göstermez.

Asker, başbakan, kuramcı…

MasonluĞun yasaklanmasında en aktif rolü oynayanlardan CHP Genel Sekreteri Recep Peker (1888-1950), Cumhuriyet’in yerleşmesi için yer yer Atatürk’ten bile daha tavizsiz ve katı davranmasıyla meşhurdur. Bu sert ‘asker’ tavrını (ki kendisi asker kökenlidir), üniversitelerde verdiği ‘İnkılap Dersleri’nde teorileştirilmiştir de. 1935 ortalarında CHP Genel Sekreterliği’ni devleti de yutacak hale getirmek için ciddi arayışlara girmiş bulunan Peker, Türk Ocakları ve Kadınlar Birliği gibi kökeni Meşrutiyet yıllarına dayanan sivil oluşumları kapatıp parti bünyesine almak için uğraş vermiştir. Mason olmak için başvurduğu, fakat kabul edilmediği için locaları kapatmaya kalktığı iddiası, bir Mason propagandası olmalıdır. Peker’in asıl derdi, dönemin faşist yönetim modelini Türkiye’ye taşımak ve devletin kadir-i mutlaklığını toplumun her noktasına nüfuz ettirmekti.

Kaderin cilvesi: 13 ay süren başbakanlığı (1946-1947) çok partili dönemin ilk hükümeti olmuştur.

.

CHP hayal kurmasını bilmez
6 Eylül 2010Mustafa Armağan
Demokrat Parti’nin kuruluşu ve 1946’daki şaibeli, hatta ayıplı seçimlerde uğradığı açık haksızlık, 1950’de yapılan ilk serbest seçimlerde halkın CHP’ye karşı öfkesini biriktirmiş ve taşırmıştı.

28 Şubat postmodern darbesinin 10. yıldönümündeyiz. Kuşkusuz bugünümüzü derinden etkileyen bir dönüm noktası 28 Şubat. Ancak Cumhuriyet dönemi darbelerinin anası sayabileceğimiz 27 Mayıs ihtilali ile kıyasladığımızda en azından kansız bir darbe olduğunu söyleyerek teselli bulabiliyoruz. Belki de benzeştikleri bir başka nokta, 27 Mayıs’ın Adnan Menderes’i devirerek bilmeden Süleyman Demirel’in, 28 Şubat’ın da Necmettin Erbakan’ı devirerek yine bilmeden Recep Tayyip Erdoğan’ın önünü açtığı gerçeğidir.

Ne yazık ki, insanoğlunun yaşadığı ve hatırladığı zaman dilimini kendi gözünde büyütmek gibi bir fena alışkanlığı var. Sanıyoruz ki zaman tüneli bize doğru yaklaştıkça genişliyor ve daha da fenası, bize doğru geldikçe zamanın önemi artıyor! Oysa zamanın her anının kendi içinde önemli ve o zaman diliminde yaşayanlar için büyük göründüğünü nedense unutuyoruz.

Babamların kuşağını derinden etkileyen iki olay vardı: Birisi İkinci Dünya Savaşı yıllarındaki karne ve yokluk kábusu, ikincisi ise Menderes’in iktidara gelişi ve idamı. Hatta sevgili annem benim doğumumu anlatırken, tarih söylemek yerine, eski adete uyarak ‘İhtilalde daha sana hamile değildim’ der. İhtilal onlar için bir milattı deyim yerindeyse.

Gerçekten de Demokrat Parti’nin kuruluşu ve 1946’daki şaibeli, hatta ayıplı seçimlerde uğradığı açık haksızlık, 1950’de yapılan ilk serbest seçimlerde halkın CHP’ye karşı öfkesini biriktirmiş ve taşırmıştı.

HASRETİN DEVRİMİ

Ancak bu sadece Tek Parti döneminin baskıcı yönetimine duyulan ‘normal’ bir tepki miydi? Meselenin bu denli basit olduğunu sanmıyorum. Çünkü Kurtuluş Savaşı’nda nüfusunu, erkeğini, evini barkını kaybetmiş, üstelik Tekálif-i Örfiye kanunuyla iki ineğinden birini, on çuval buğdayından dördünü, kağnı arabasını devlete mecburen vermiş Anadolu halkını bir de İkinci Cihan Harbi’nin getirdiği yoksulluk ve kıtlık kökünden sarsmıştı. Toprak bakımsız, köyler çamur içinde, şehirler dahi viraneye dönüşmüştü. Biraz Ankara, başkent olduğu için bakımlıydı ama en fazla nüfus barındıran İstanbul şehri bile kelimenin tam anlamıyla dökülüyordu.

Demokrat Parti, halkın bu mahrumiyet ve fukaralığı, bu itilmişliği ve dışlanmışlığı, bu tahsildar ve jandarma korkusu üzerine bir yumuşak bahar yağmuru gibi düşmüştü o Mayıs ayında. Hakikaten halk oyuyla gerçekleşen ilk devrimdi bu. Daha doğrusu, halkın 1930’daki Serbest Fırka deneyinde kursağında kalan özgürlük ve refah ümidinin 20 yıl bastırılmış bir dışa vurumuydu DP iktidarı.

BU TOPRAK SU İSTİYOR

Nitekim Menderes, özellikle de 1950-1954 döneminin Menderes’i, geçtiği diyarlara bahar müjdeleri getiren bir saba rüzgárı gibi esmişti Türkiye coğrafyası üzerinde. Onu bazen sabahın köründe, peşine sakalları uzamış belediye görevlilerini takmış vaziyette görürdünüz; ellerinde sandviçleri, sokakların tretuvarlarını nasıl yapacaklarını anlatıyordur işçilere. Bir başka gün bir tarlada elindeki dolma kalemiyle buğday filizlerinin dibini eşelerken görebilirdiniz; size, ‘Bu toprağa su lazım su’ diyordur.

200 YIL İKTİDAR OLMAMALI!

Menderes ben altı aylıkken idam edilmişti ama onun yanık efsaneleriyle büyüdüm diyebilirim. Lakin benim en çok etkilendiğim tarafı, halka da kendisini sevdiren o zarif üslubu ve daha da önemlisi, bir hayali olmasıydı. Galiba devletin kurucusu Gazi Mustafa Kemal’i saymazsak Cumhuriyet dönemi siyasetine hayal kavramını getiren oydu. (Edebiyatta ise Yahya Kemal’dir. Malum, üstad ‘İnsan hayal ettiği müddetçe yaşar’ demiştir.)

Bir gün Denizli’de kendisini 40 dakika yağmur altında bekleyen halka, ‘CHP aslında kötü bir parti değildir’ demiştir. Karşısındakiler, ‘Bizim Başbakan’ın başına saksı filan mı düştü acaba?’ diye düşünüp homurdanırken, Menderes sözlerine ‘Ama’ diye devam etmişti: ‘Ama hayal kurmasını bilmezler.’

İşte ben Menderes’in halk tarafından bu denli sevilmesinin ve idamından yıllar sonra bile bu sevginin bizim gibi taşralı bir ailenin sofra sohbetlerine konuk olmasının altında bu hayal boyutunun yattığını düşünüyorum. Onun hayali zengin, özgür ve gelişmiş bir Türkiye idi. Türkiye işte bu hayale mest olmuştu. Halkla arasındaki ufuk buluşması bundandı. Hasret ve hayalin buluşmasıydı Menderes’in şahsında tecelli eden.

Bu hayal hasretinin halka yansıyış şeklini gösteren çarpıcı bir örnekle noktalayalım sözlerimizi:

Abidin Potuoğlu adlı bir DP milletvekili, 1950 yılındaki seçim zaferinin verdiği coşkunlukla Meclis kürsüsüne gelip şu acı gerçeği haykırmak ihtiyacını hissetmiştir: ‘CHP daha 200 yıl iktidar olmamalı!’ Ne diyelim, sıksınlar dişlerini; zira şurada kaldı 147 yıl… Yahya Kemal sanki Menderes’in hayalinin arkasından döktürmüştür şu mısraları:

Düşülür bir hayale, zevk alınır:
Belki hálá o besteler çalınır,
Gemiler geçmeyen bir ummanda.

ZAVALLI MENDERES! HAKLILIĞINA GÜVENMİŞTİ

1950 yılının 22 Mayıs’ında Başbakanlık koltuğuna oturan Adnan Menderes, 27 Mayıs 1960’da gelen darbe anına kadar, yani tam 10 yıl, 5 gün boyunca ısrarla milletin arkasında durduğunu, yalnız ona güvendiğini tekrarlayıp durdu. ‘Benim ne Mussolini gibi Kara Gömleklilerim, ne de Hitler gibi SS’lerim var’ diyordu da başka bir şey demiyordu…

Zavallı Menderes diye yazıyor Ali Fuad Başgil Hoca, 27 Mayıs İhtilali ve Sebepleri adlı hesaplaşma kitabında (İstanbul 1966, Yağmur Yayınevi); ve ardından şu zehir gibi sözleri ekliyor: ‘Ne saf kalplilik: Halka güvenmek karınca yuvasına sığınmaktır.’

Ama Menderes biraz da bu çelişki değil midir? Gururludur, özellikle de 1954 seçim zaferinden sonra kendisini Olimpos dağındaki Zeus gibi gördüğünü Cihat Baban’dan Fuat Köprülü’ye ve Samet Ağaoğlu’ndan Ali Fuat Başgil’e kadar pek çok yakını ve yol arkadaşı, onun adına üzülerek ifade etmişlerdir.

Ancak saflığın verdiği bir tür şövalyelik de sızar Menderes’in davranışlarından. İkide bir kulağına kadar gelen darbe ihbarlarını, ‘Türk ordusuna böyle bir iftirada bulunamam’ diyerek manidar bir dille geri çevirmesinden de bellidir bu saflığı. 1958’in ilk aylarında ortaya çıkarılan 9 Subay Olayı bile uyandırmaya yetmemiştir kendisini. Apar topar Milli Savunma Bakanı ve sırdaşı Ethem Menderes’e verdiği orduda temizlik yapma talimatı, olaylar karşısındaki esnekliğini kaybettiğinin delilidir ama tek delili değildir kuşkusuz.

Nihayet son dakikaya kadar ordunun darbe yapmayacağına olan kavi inancı, gün gelmiş, onu halkın arasına fırlatmış, hatta işi, meşhur 5 Mayıs 1960’daki Kızılay (555 K diye bilinirdi) mitinginde kendisine yuh çekmekte olan öfkeli gençlerin ortasına dalarak ne istediklerini sormaya kadar götürmüş, burada itilip kakılmış ama asla kaçmamıştır. Haklılığına bu kadar güven de biraz fazla değil midir?

Dostlarının, darbe öncesi ‘düşüş’ günlerini anlatan hatıratlarına bakarsanız hep aynı manzarayla karşılaşırsınız: Menderes halk diyor, başka bir şey demiyordu. Nitekim son ve umutsuz çırpınışlarından birinde söylemişti o ‘Görmediniz mi, Eskişehir’de 200 bin kişi toplanmıştı’ sözlerini.

Acıdır ama aynı halk, Menderes’in idam edildiği 17 Eylül 1961 günü sokaklara dahi çıkmayacak, tam siper evine kapanarak sükunetle bekleyecekti olacakları. Tuhaf belki ama aynı 17 Eylül 1961 günü, İstanbul’un tarihine suç işlenmemiş yegáne gün olarak da geçecektir. Menderes’in önüne evladını yatırıp elinde bıçağıyla, ‘Çocuğum sana kurban olsun!’ diye haykıran halkı, o uğursuz idam gününü, evinde, radyosunun başında hüngür hüngür ağlayarak geçirecektir.

Zavallı Menderes!

Ali Fuat Başgil Hoca haklı ki yerden göğe!

.

Kadınlara hakları verildi mi, aldılar mı?
6 Eylül 2010Mustafa Armağan

Cumhuriyet Türkiyesi’nin kadınlara seçme ve seçilme hakkını armağan ettiği hep söylenir. 8 Mart Dünya Kadınlar Günü’nün üzerinden birkaç gün geçmişken bu iddianın ne derece doğru olduğunu araştırmakta fayda var.

SORU neresinden baksanız kışkırtıcı: Türkiye Cumhuriyeti’nde kadınlara, erkeklerin sahip olduğu siyasi hakların tanınması bir lütuf mudur yoksa aşağıdan, yani sivil mücadele sonucunda elde edilmiş bir kazanım mıdır?

Cumhuriyet tarihiyle ilgili yaygın anlatı, kadın haklarının bir lütuf olduğunu ısrarla vurgulasa da, dönemin birinci el kaynakları bunun hiç de tepeden inme bir şekilde gerçekleşmediğini, doğal olarak Osmanlı dönemine bağlandığını, yani başlangıcı İkinci Meşrutiyet yıllarına dayanan Türk Kadınlar Birliği’nin yaklaşık olarak 10 yıllık mücadelesinin bir uzantısı olduğunu doğruluyor.

Kadınlara seçme ve seçilme haklarının verilmesi meselesinin 1920’lerin sonları ile 1930’ların başlarında kamuoyunu ve idarecileri ziyadesiyle meşgul ettiği bir gerçek. Yine aynı yıllarda üretilen ve zorunlu olan şeyi bir erdemmiş gibi takdim etme kurnazlığının eseri olarak Türk kadınına seçme ve seçilme hakkının ‘dünyadaki pek çok gelişmiş ülkeden önce verildiği’ iddiası da bir efsane olarak bugüne kadar yaşamıştır. Oysa somut verilerin ışığında baktığınızda Yeni Zelanda’dan Moğolistan’a kadar tam 28 ülkenin, kadınlarına seçme ve seçilme hakkını Türkiye’den önce tanımış olduğunu görürsünüz. İşin ilginç yanı, bu ülkelere muz cumhuriyetleri de dahildir!

Türkiye’de kadınlara siyasi hakların tanınması da zannedildiği gibi bol keseden verilen bir bahşiş olmamıştır. Türk Kadınlar Birliği, Meşrutiyet’in özgürlük ortamında filizlenmiş olup iktidarların dikkatlerini bu meseleye çekmek için ciddi çabalar sarf etmekte ve Cumhuriyet’in ilanından bile önce, savaştan çıkmış yeni rejimi sıkıştırmaktadır. Fakat her seferinde atlatılmakta, talepleri sürekli olarak ertelenmektedir. Birkaç defa bizzat Atatürk’e anlatmayı denerler meseleyi; ancak kuru nasihatten başka bir şey alamazlar.

KIZLARI DA ALALIM ASKERE

Atatürk’e göre kadınların talep ettikleri siyasi haklar karşılığında erkekler gibi bir bedel ödemeleri gerekir ki, bu bedel zorunlu askerliktir. Eğer kadınlar seçme ve seçilme haklarına kavuşmak istiyorlarsa, askerlik gibi erkeklerin aleyhine eşitliği bozan bir göreve de razı olmalıdırlar. Atatürk’ün gözünde vazife mukabili olmayan hak mevcut değildir. 1 Şubat 1931 günü yaptığı konuşmada şöyle demiştir:

‘Türk kadınları… milletin vatandaşlara tahmil ettiği [yüklediği] vazifelerin hiçbirinden kendilerinin uzak bırakılamayacağını düşünmezler. Çünkü vazife mukabili olmayan hak mevcut değildir.’

30 Haziran 1933’de Ankara Hukuk Fakültesi’ndeki kız öğrenciler milletvekili olmak istediklerini söylediklerinde ‘Niçin mebusluk istiyorsunuz da askerlik istemiyorsunuz?’ diye biraz da kızgınlıkla sorar. Kasım 1934’de Ankara Kız Lisesi’ni ziyareti sırasında kız öğrencilerin sıkıştırması üzerine de, ‘Mebus seçer ve mebus olursunuz; fakat aynı zamanda asker de olacaksınız’ demek zorunda kalır.

Atatürk’e göre askerlik bir vatandaşın en büyük vazifesidir. Kadınlar bu vazifeden kaçtıkları sürece, yarım vatandaş olarak kalmaya mahkûm kalacaklardır. Onun kafasındaki formül şudur: Askerlik varsa mebusluk var! Nitekim káğıt üzerinde de olsa, kadınlara da askerliği zorunlu kılan yasal değişiklikler yapılmış, hatta bazı yerlerde kadınlar göstermelik olarak eğitime dahi çıkmışlardır.

Bu yıllarda Atatürk’le görüşmeye giden kadın heyetleri hep aynı nasihati alıp dönmektedirler: Köylere gidip kadınları eğitmek milletvekilliğinden daha öncelikli bir görevdir.

Ne var ki, Birlik üyeleri kararlıdır. Nitekim 1934 yılı sonlarında Ankara’da Türk Kadınlar Birliği’nin ılımlı kanadı kalabalık bir toplantı düzenler. Türk Ocağı şubesinde düzenlenen toplantı kadınların tam bir gövde gösterisi şeklinde geçer. Hararetli konuşmalarla ortamın zaman zaman sertleştiği görülür. Heyecanın dozu, alabildiğine yükselmiştir.

Nihayet toplantı sonunda kadınlar hep beraber TBMM’ne kadar izinsiz bir gösteri yürüyüşü yaparlar. Meclis’in önünde slogan atarak Atatürk’ün gelip kendilerini dinlemesini isterler ve ‘Atatürk bizimle görüşmeden buradan bir yere ayrılmayız’ diye haber gönderirler. O gün, Atatürk, Türk Kadınlar Birliği yöneticilerini kabul eder. Taleplerini bu defa olumlu karşılamıştır; kadınlara, haklı olduklarını ifade ederek yaklaşan milletvekili seçimlerinde seçme ve seçilme haklarının tanınacağına dair söz verir.

SÖKE SÖKE ALINAN HAKLAR

İşte sivil kadınların bu uzun direnişinden sonradır ki, Atatürk, Başbakan İnönü ve arkadaşlarına kanunu çıkarmalarını emreder ve İnönü ve 191 arkadaşının teklifleriyle 5 Aralık 1934’de kadınların seçme ve seçilme hakkı kanunlaşır. Şubat 1935 seçimlerinden sonra TBMM, 18 kadın milletvekiliyle toplanacaktır.

Yukarıdan bahşedildiği söylenen hakların kadınlar tarafından nasıl zorlu bir uğraştan sonra elde edilebildiğini, bir nevi söke söke alındığını bize nedense anlatmazlar. Neden hakikaten? Kadınların bir özne olmadıklarını ve olamayacaklarını zihnimize kazımak için kuşkusuz.

.Ne var ki, kadınlar cephesindeki bu tehlikeli kalkışmanın rövanşı ağır olacaktır. Meşrutiyet’in Cumhuriyet dönemindeki son iki sivil kalıntısından Türk Kadınlar Birliği (öbürü Mason localarıydı ki onlar da aynı günlerde kapatılmıştır), haklarını alıp görevini tamamladığı gerekçesiyle 18-24 Nisan 1935 tarihlerinde İstanbul’da düzenlenen Uluslararası Kadınlar Birliği Kongresi’nden sonra hükümetin emriyle kendini feshetmek zorunda kalır. Kadınların sivil ve bağımsız bir teşkilat olarak eski güçlerine kavuşabilmeleri için 1980’leri beklemesi gerekecektir.

ERKEKLER ASKERLİK YAPIYOR, YA SİZ?

Kadınlar Birliği’nin düzenlediği ziyaretlerden birinde hazır bulunan devrin önde gelen kadın figürlerinden İffet Halim Oruz hatıralarında Atatürk’ün tavrını şöyle yansıtır:

‘Atamız, her zamanki nezaketi ile bizleri karşıladı, kendisine dileklerimizi bildirdik. Türk kadınına tüm siyasi hakların verilmesini istedik. Gazi bizlere bazı sorunlar üzerinde durmamızı işaret etti. Başlıca uyarısı da köylü kadınlarımızı eğitmek için yetiştirici çalışmaların yapılması gerekli olduğunu işaret etmekti. O sırada genç ve ateşli bir dava savunucusu olarak kendisine dedim ki:

‘Gazi Hazretleri, erkekler, köylü, kentli seçme ve seçilme hakkına sahip değil midir, kadınlarımızı neden ayırt edeceğiz, niçin onlar bu haklara sahip olmasın?’

Kendisinin bize verdiği cevabın özeti şöyledir:

‘Erkekler asker ocağında vazife görüyor, orada talim ve terbiyeden geçiyor, kadınlarımızı yetiştirmemiz lázımdır…’ Bu realist ve mantıklı cevaba verecek söz kalmamıştı.

‘Emredersiniz, köylü ninelerimizi yetiştirmek için Türk Kadınlar Birliği teşkilátı vazifesini yapacaktır Paşa hazretleri’ dedim.’

.

Çanakkale’de gözbebeklerimizi kaybettik!
6 Eylül 2010Mustafa Armağan
Moral bakımından toplumumuz üzerinde yapıcı bir etki bırakmış olmasına rağmen insan kaynakları bakımından Çanakkale’de maruz kaldığımız aydın kıyımı, Türkiye’nin hala kurtulamadığı darboğazın en büyük etkenlerden biridir.

Kıyım diyorum çünkü iyi yetişmiş bir neslin bir yıl içinde toprağa verildiği bu savaş, Türkiye’nin kaderindeki bir kırılma noktasıdır. Esas olarak verdiğimiz kayıpların hatırı sayılır bir kısmı Sultan II. Abdülhamid döneminde binbir emekle yetiştirilen geleceğin aydınlarından oluşuyordu.

Şöyle bir rivayet vardır. I. Dünya Savaşı’nın çıktığını o zaman Beylerbeyi Sarayı’nda sürgün hayatı yaşayan Abdülhamid’e haber vermişler. Abdülhamid’in ilk sözü şu olmuş: ‘Eyvah! Gözbebeklerim gitti!’ Çünkü Abdülhamid’in arzusu, ülkeye savaşsız bir dönem yaşatarak nefes aldırmak ve gelecekteki insan kaynağının gümrah çeşmesini açık tutmaktı. Çünkü savaşlar devam ettiği sürece baba ile oğlun, dede ile torunun buluşması gerçekleşmeyecek, sağlıklı bir toplum işleyişi en başta demografik sebeplerle mümkün olamayacaktı. İlk defa onun 30 yıllık savaşsız iktidar dönemindedir ki (1897 Yunan harbi hariç), nesiller arasındaki o beşeri zinciri tekrar kurulabildi. Mesela fazla dikkat edilmez ama Abdülhamid döneminde hatırı sayılır bir nüfus artış hızına ulaşılmıştır. İşte artan nüfusun o devre göre hatırı sayılır bir kısmı yeni açılan okullarda eğitilerek modern bir devletin ihtiyacı olan kaliteli, yetişmiş insan gücü oluşturulmuştur.

Bir 1877 Meclisi’ndeki Müslüman milletvekilleriyle gayrimüslimlerin eğitim durumlarına, mesleki formasyonları arasındaki farka bakın, bir de 1908 Meclisi’ndeki duruma. Birincisinde gayrimüslimler ile Müslüman milletvekilleri arasında tahsil uçurumu varken ikincisinde bu fark kapanmıştır. 1908’e gelindiğinde modern eğitim sisteminden geçmiş, teritoryal bir vatan kavramı edinmiş, ülkenin sorumluluğunu üstlenecek kadrolar yetişmiştir artık.

SAVAŞ KAÇINILMAZ MIYDI?

Biz Çanakkale’de asıl Abdülhamid döneminde yetişmiş bu zengin kadroyu kaybettik. Bu büyük kaybın sonuçlarını 1950’lere kadar yaşadık ve hala da yaşıyoruz aslında. Bugün Türkiye’de şehirleşmenin çarpıklığı, bir şehir kültürü bulunmayışı, bir şehirli insan tipinin hala oluşamaması, nesiller arasındaki kültür aktarımının sağlıklı bir şekilde cereyan edememesi gibi sorunların temelinde o yetişmiş insan gücünün kaybedilmesinin yattığını düşünüyorum.

Çanakkale, elbette bizim kurucu kimliğimizin temel ve ayrılmaz bir parçası. Ama gerek sosyal maliyeti, gerekse yetişmiş insan kaynağı kaybı bakımından bu topluma çok pahalıya patlamış bir savaştır. Bir efsane gibi anlatılan Çanakkale Savaşı’nı kazanmak için hangi bedelleri ödediğimizi de görmek lazım artık. Çanakkale adeta kaçınılmaz bir deprem, bir afet olarak görülüyor. Önlenebileceği, savaşılmayabileceği akla dahi getirilmiyor.

Çanakkale Savaşı Türkiye için son seçenek değildi. Osmanlı belki de eninde sonunda savaşa girecekti. Ama bu şekilde mi girmesi gerekirdi? Bu tartışılır. Biz savaşa girmeden önce İngiliz, Fransız, Rus İtilaf Cephesi Almanlarla savaşa başlamıştı zaten. Biz henüz bu savaşın dışındaydık. Savaş 1914’ün baharında başlamıştı. Osmanlı savaşa ekim ayında girdi. Kimse bize saldırmadı bu süre içerisinde. Almanları tepeledikten sonra sıra bize gelecekti belki de. Ama ekim ayında henüz böyle bir savaş hali yoktu. Böyle bir durumun doğmasına sebebiyet veren, Enver Paşa’nın o gizli emri oldu. İki Alman gemisinin Çanakkale boğazından içeriye sokulup akabinde gizli bir emirle Rus limanlarının bombalatılması, bile isteye yapılan bir tercihti. Kaçınılmaz değildi. O kadar gizli bir emirdi ki bu, padişahın haberi yoktu, Sadrazam’ın, hatta Bakanlar Kurulu’nun da yoktu! Sadece 3 kişi biliyordu bunu; Enver, Talat ve Cemal Paşalar. Bu üçlünün Almanya safında savaşa girmek için yaptıkları operasyonla Almanya’dan 2 milyon altın teslim alınıyor ve sonucunda savaşa giriyorduk. İşte bu nokta kaçınılmaz değildi.

DAHA KÜÇÜK BİR DEVLET

Biz savaşa aktif değil de pasif bir savunma savaşı olarak katılsaydık ve en azından Misak-ı Milli gibi belirli bir hudut çizip bir B planıyla, daha küçük bir imparatorluk çerçevesinde örgütleyebilsek, muhakkak ki daha iyi koruyacaktık topraklarımızı.

Aslında Misak-ı Milli 1920’de aniden ortaya çıkmış bir plan değildir. 1914’te hem Türkçe hem Fransızca yayımlanan bir Osmanlı nüfus istatistiği hazırlanmıştır. Bunun amacı Müslüman Türk çoğunluğunun yaşadığı yerleşim birimlerinin tespitidir. Bu planın Misak-ı Milli haline gelmesi için 1919’a gelinmesi lazımdı.

Abdülhamid’in kafasında 2 aşamalı bir sınır projesi vardı. Bu, iki aşamalı bir plandı. Mevcut sınırlarımızı koruyabildiğimiz kadar koruyacağız ama içerdeki gayrimüslim unsurlar eni konu ayrılmak isteyeceklerdir. O zaman Osmanlı Müslümanlarının ağırlıkta bulunduğu ikinci direniş cephesine çekileceğiz. Balkanlarda üs olarak Arnavutluk muhafaza olunacak, Afrika’da ise Trablusgarp (Libya); güneyde Arabistan, Suriye toprakları, Araplar, Kürtler ve Türklerin yaşadığı yerler… Bu durumda küçük bir Osmanlı Devleti ortaya çıkacaktı.

Ama Dünya Savaşı’nda bütün ümidimizi Almanya’ya bağlamak bizi felakete götürdü. Almanya ile birlikte savaşa girdiğimizde Almanlar zaten yenilmeye başlamıştı. Tekrar ediyorum: Bu savaş kaçınılmaz değildi. Bu savaşın içine sürüklendik. Bunun hesaplaşmasını muhakkak yapmamız lazım.

Tabii ki 250 bin insan boşu boşuna zayi olmadı. Olmayabilir miydi? O göz bebeklerini kurtarabilir miydik? Onlar kurtulsaydı, daha sağlıklı bir yeniden yapılanma ile devletimizi kurabilseydik, muhakkak ki Cumhuriyet çok daha güçlü bir aydın kadroyla daha hızlı kalkınabilecekti. 1960’lardan önce gerçekleşecek bu gelişme ise bugüne çok daha zengin ve güçlü bir miras bırakabilecekti.

Çanakkale’nin bağımsızlık ateşimizin tutuşmasında çok kritik bir rol oynadığını elbette kabul ediyorum. Ancak bir olay, getirdikleri kadar götürdükleriylede değerlendirilmelidir. Bunu, Çanakkale’deki Mustafa Kemal’in ‘Size savaşmayı değil, ölmeyi emrediyorum’ sözlerinden çıkarabilirsiniz. Dikkat ederseniz aynı Mustafa Kemal, Kurtuluş Savaşı’nda bu kadar bonkör davranamamış, adeta tek bir erin bile kaybedilmemesine itina göstermişti. Çünkü Çanakkale’deki kayıpların ağır maliyetini ve insan kaynaklarını çökertici sonuçlarını Kurtuluş Savaşı’na başlarken görmüştü de ondan…

Çanakkale Savaşları’nda Osmanlı Devleti yetişmiş insan kaynağını, okumuşunu, aydınını, genç ve dinamik nüfusunu cephede kurban verdi. Bu Türkiye Cumhuriyeti’nin bugününe bile taşınan izler bıraktı

II. Abdülhamid’e, kayıpları öğrendiğinde ‘Eyvah! Gözbebeklerim gitti!’ dedirten Çanakkale Savaşı bir efsane gibi aktarılıyor. Ama 252 bin insanın zayi olduğu bu harp bize anlatıldığı gibi kaçınılmaz mıydı?

Kayıpların büyük etkisi oldu

Türk kuvvetlerinin Çanakkale Savaşları’nda 57 bini şehit, 100 bini yaralı, 10 bini kayıp, 21 bini hastalıktan vefat ve 64 bini ise hasta olmak üzere toplam 252 bin zayiatı vardır. Çanakkale Savaşları, Türk Ordusu’nu yıpratıp, Osmanlı Devleti’nin sayılı kaynaklarının belirgin ölçüde azalmasına neden olmuştu. Bu da savaşın genel gidişatı üzerinde olumsuz etki yaptı. Osmanlı Devleti’nin sınırlı askeri ve ekonomik kaynaklarının büyük bölümünü Çanakkale Cephesi’ne aktarmak zorunda kalması da diğer cephelerde savaşın kaybedilmesini kaçınılmaz hale getirmişti. Çanakkale Savaşı, aynı zamanda ekonomisi tarıma dayalı olan bir milletin, savaş sonrasında genç ve dinamik insan kaybı yüzünden, uzun yıllar verimli toprakların sürülüp ekilememesi neticesini verdi. Kurtuluş Savaşı arifesinde Anadolu’nun çorak ülke manzarasında dahi bu insan gücü kayıplarının yankısını duyarız.

Rejimi savunmak üçüncü sınıf insanlara kaldı

1920’lerin ilk yıllarında, Cumhuriyet’in kurucuları muhalifleri temizlediler, en hafifinden marjinalleştirip susturdular. Mehmet Akif, Mustafa Sabri Efendi, Rauf Orbay, Adnan ve Halide Edip Adıvar çifti gibi önemli aydınlar ülkelerini terk etmek zorunda bırakıldı. Ancak bir de bu süreç içerisinde kaybettiğimiz ve yaşasalardı 1930’ların aydın kadrosunu zenginleştirecek kayıp bir nesil vardı. Geriye kala kala bazı aydın taslakları kaldı. Düşünün ki, Cumhuriyeti ve rejimi savunmak Falih Rıfkı Atay’ın kalemine kalmıştı. Falih Rıfkı Atay’ın Osmanlı düzeninde esamisi okunur muydu? O büyük şairler, büyük yazarlar, hele kaleminden kan damlayan Süleyman Nazif’lerin yaşadığı bir camiada ona sıra bile gelmez ya da üçüncü sınıf bir yazar sayılırdı. Ama Çanakkale’de geleceğin aydın nesli tırpanlanıp entelektüel gelenek devam edemeyince cılız bir kadro kaldı geride. Dikkat edilsin: Cumhuriyet edebiyatının güçlü isimleri ya 1890’lar ya da 1900’lerde, yani doğrudan doğruya Abdülhamid’in okullarında okumuşlardır.

Yeni bir fikri hareketlenme için 1960’ları beklemek zorunda kalınacaktı. Yani 1915-1960 döneminin aydınları, I. Dünya Savaşı’ndaki o kayıp neslin bu tarafa düşen konfetileridir.

..

Menderes’i kim idam ettirdi?
6 Eylül 2010Mustafa Armağan

SİZLERE dargın değilim. Sizin ve diğer zevatın iplerinin hangi efendiler tarafından idare edildiğini biliyorum. Onlara da dargın değilim. Kellemi onlara götürdüğünüzde deyiniz ki, ‘Adnan Menderes hürriyet uğruna koyduğu başını 17 sene evvel almadığınız için sizlere müteşekkirdir.’ İdam edilmek için ortada hiçbir sebep yok. Ölüme kadar metanetle gittiğimi, silahların gölgesinde yaşayan kahraman efendilerinize acaba söyleyebilecek misiniz? Şunu da söyleyeyim ki, milletçe kazanılacak hürriyet mücadelesinde sizi ve efendinizi yine de 1950’de olduğu gibi kurtarabilirdim. Dirimden korkmayacaktınız. Ama şimdi milletle el ele vererek Adnan Menderes’in ölüsü ebediyete kadar sizi takip edecek ve bir gün sizi silip süpürecektir. Ama buna rağmen duam [bu kelimenin üzeri çizilip merhametim yapılmıştır] sizlerle beraberdir.’

DARBELERİN EFENDİSİ

Adnan Menderes’in idam sehpasının gölgesinde kaleme aldığı bu son mektubunda sitemle işaret ettiği silahların gölgesinde yaşayan kahraman efendiler kimlerdir acaba? CHP lideri İsmet İnönü ve takımı mı? Darbeci subaylar mı? Yoksa daha da tepedeki bir ‘küresel efendi’ mi?

Bu nokta mektupta yeterince açık değil. Ancak devrik Başvekilin, darbenin nereden geldiğini bilemeyecek kadar da saf biri olmadığını biliyoruz.

Tabii ki Menderes’in saf tarafları olduğu söylenebilir. Mesela kendisine defaatla gelen darbe ihbarları karşısında, ‘Benim askerime iftira edemezsiniz, Türk ordusuna müstemleke ordusu dedirtmem’, diyerek ısrarla karşı çıkması, istihbaratçılar duyumlarını aktardığında onları anında terslemesi, son anına kadar inatla ‘Bütün bir halk benim arkamdan geliyor’ diye tutturması bu saf tarafının hazin tecellileriydi elbette. Hatta Samet Kuşçu adlı zavallı bir kişi, darbenin olacağını Menderes’e ihbar edince onun elinden çekmediği kalmamış, haberi verdiğine vereceğine pişman olmuştu.

Ne var ki, tam 10 yıl iş başında kalmış bir başbakanın, 1944’den beri çok partili siyasetin en ön safında yer almış bir siyasi liderin kendisine karşı darbeyi yaptıran gücün kim veya kimler olduğunu tahminde zorlanacağını düşünmek için gerçekten de saf olmak lazım.

Bazıları Demokrat Parti’yi deviren gücün ABD olduğunu yazıp çiziyor. Hatta işi daha da ileriye götürüp gedikli FBI Başkanı Hoover’in parmağını gösterip bunu eşi menendi görülmemiş bir iddia olarak ortaya atıyorlar. Lakin bu takdirde vaktiyle Demokrat Parti’yi iktidara taşıyan dış gücün kim olduğunu da sormak gerekmez miydi? Yani darbeyi düzenleyen Amerika ise vaktiyle DP’yi destekleyenin de Amerika olması biraz tuhaf kaçmıyor mu? Amerika saf değiştirmiş olabilir tabii ama bunun için bir darbe sonrası gelişmelere de bakmamız gerekmez mi? Bu gelişmelerin yelkenini hangi taraftan esen rüzgar belirlemiştir? Önemli olan budur.

KİME GÖZDAĞI VERİLDİ?

Nitekim Adnan Menderes’in Ekim 1959’da biraz da can havliyle ve gayriresmi olarak çıktığı ve bol bol nasihat alarak döndüğü son ABD ziyareti, bu dış desteği tazeleme çırpınışı değil de neydi? (Gazeteci Orhan Karaveli bu ziyaretin traji-komik havasını gayet başarılı bir şekilde yansıtır hatıralarında.) Ve ABD Başkanı’nın Menderes’in idam cezasının infaz edilmemesini rica ettiği mektubun Milli Birlik Komitesi’nde okunmaya bile değer bulunmaması, darbenin ABD tarafından değil, ona zıt bir güç tarafından yaptırıldığını yeterince ortaya sermiyor mu?

Aslında 1944-1950 yıllarında, daha da belirgin olarak 1946’dan itibaren uluslararası konjonktürdeki, kökü birkaç asır öncesine uzanan bir Avrupa egemenliğinin sona erdiğine ve ABD’de 20. yüzyılın başında, Theodore Roosevelt döneminde başlayan Big Stick (Büyük Sopa) politikasının ucunun Avrupa’ya ve Türkiye’ye değdiğine şahit olunacak ve Türkiye hızla, İngiltere, Almanya ve Fransa’nın başını çektiği Avrupa kombinezonundan Atlantik ötesine, yani ABD’ye doğru yelken açmaya başlayacaktır.

Türkiye’nin uluslararası ilişkilerini derinden etkileyecek bu yeni sayfanın başlangıcını da Türkiye için 5 Nisan 1946 günü olarak vermekte sakınca yok. Bu tarihte ABD Sefirimiz Münir Ertegün’ün cenazesi, muazzam Missouri zırhlısı tarafından Türkiye’ye getirilmiştir. Sovyetler’e gözdağı. Anladık. Peki ya Türkiye’ye?

12 Mart 1947 tarihli Monroe Doktrini ve 4 Temmuz 1948 tarihli Marshall Planı bu politika değişiminin sonraki adımlarını oluşturur. (Dikkat edilsin, bütün bu adımlar DP döneminde değil, CHP iktidarı sırasında atılmaktadır.)

Bu arada gözden kaçan bir gelişmeyle karşılaşırız. 1948 yılında California Stardard Oil Company temsilcisi Max Westen Thornburg başkanlığında bir ABD araştırma heyeti Türkiye’ye gelerek devletin bütün mekanizmasını, iktisadi, zirai, ticari durumunu araştırmış ve ulaştığı sonuçları bir rapor haline getirip ABD yetkililerine sunmuştur. Max Westen Thornburg bununla da yetinmeyip Cumhurbaşkanı İsmet İnönü’ye akıl vermiş ve bir yabancı sermaye kanunu çıkarmasının menfaati icabı olduğunu, devletçiliğe son verip serbest girişimden yana olmanın beklenen ABD yardımının ön şartı olduğunu bildirmiştir.

Velhasıl, bu noktada kaçınılmaz olarak CHP ile aynı çizgiden yürüyen Demokrat Parti’nin ilk yılları, ABD ile açık bir ittifakın ve hatta Türkiye’yi ‘küçük Amerika’ yapmanın altın yılları olacaktır. Böylece Türkiye’de başlayan ABD nüfuzu, Mahir Kaynak’ın deyişiyle, klasik Avrupacı olan Soğuk Savaş öncesi CHP’sinin İngiliz eksenli politikasıyla ister istemez çatışacaktı.

HEMEN AET’YE GİRDİK

Sonuçta, yapılan, anti-Amerikan bir darbe oldu. Nitekim pek gereği yokken ve darbeciler hiç de solcu molcu değilken, garip bir biçimde sola açık bir anayasal düzen oluşturuldu. Türkiye’de solculuğun hala anti-Amerikanizm olarak bilinmesinde bu askeri müdahalenin rolü cidden büyük oldu. Ve dikkat edilirse 27 Mayıs darbesinden hemen 3 yıl sonra, yani 1963’de Türkiye’nin apar topar AET’ye, yani şimdiki Avrupa Birliği’ne giriş anlaşması imzalandı. Manidardır. Şimdi bile AB yetkilileri böyle bir erken avansı nasıl ödediklerine şaşıyorlar!

Özetleyecek olursak, 1946’dan itibaren ABD yörüngesine girmekte olan Türkiye’nin istikameti, 1960 darbesiyle birlikte Avrupa’ya doğru dümen kıracak ve bu süreç 1960’ların ortalarına kadar İnönü ile yoluna devam edecekti. Başbakan İsmet İnönü’yü hiç alışık olunmadık derecede ağır bir dille haşlayan ABD Başkanı Lyndon Johnson’ın mektubu boşuna mı yazıldı sanıyorsunuz?

Ancak 1965’de iş başına gelen Süleyman Demirel’in lideri olduğu Adalet Partisi iktidarıyla bu sürecin tersine dönmeye başladığını ve ülkemizde ABD siyasi nüfuzunun yeniden hakim kılındığını göreceğiz.

..

MENDERES’İ KİM ASTIRDI?

60 İhtilali olarak da bilinen 27 Mayıs İhtilali, gerçek yüzü ile henüz ortaya konulmuş değildir. Zamanla bazı belgesellerle gerçekler ortaya konulmaya çalışılmış ise de, çoğunlukla sol kadrolar tarafından yapılan bu belgeseller çarpıtılarak, taraflı yapıldığı için sonuç alınamamıştır.

27 Mayıs İhtilali tam açıklığa kavuşturulmadığı için, DP, AP, DYP gibi sağ partiler tarafından sürekli Ülkücüler töhmet altında bırakılmışlar. Bu sağcı Parti önderleri, muhalefette Milliyetçi gibi görünerek, Komünistlerden korunmak için, Ülkücüleri kendilerine kalkan olarak kullandılar, seçimler yaklaşınca da Demirel’e oyları yönlendirmek için; Fesatça “Menderes’i Türkeş astırdı” diyerek işin içinden çıkıyorlardı. “Türkeş o sırada sürgünde idi, nasıl Menderes’i astırabilirdi ki? ” deseniz de boştu. O gün belgelere inmek çok zor olduğundan, bu iddialar cevapsız kalıyordu ve her seçimde Ülkücüler, bu uyanık sağcılardan gol yiyorlardı. MHP’ye oy vereceğini zannettiğiniz kişinin birden bir numaralı Demirelci olduğunu görüyorsunuz ve partiniz bir türlü iktidar olamıyordu. 12 Eylül öncesinde, Tercüman Gazetesi yazarlarından Rauf TAMER, Ahmet KABAKLI ve Ergun GÖZE, muhalefet dönemlerinde Ülkücüleri övücü yazılar yazarak, onları ateşe sürerlerdi, seçimlere üç ay kala S. DEMİREL’i överlerdi ve oylar AP’ye derlerdi. Solu engellemesinin yanında, Sağcılar da bu taktiklerle Alparslan TÜRKEŞ’e iktidar yüzü göstermediler.

Bütün çabalara rağmen, İsmet İnönü’nün kadrolarının Menderes’i idam ettirdiklerini sağcılara anlatmak mümkün olmuyordu. Kendilerine soldan oy gelmeyeceğini bildikleri için, Milliyetçi-Ülkücü gençlerin kafalarını çelmek için, MHP’ye ve Türkeş’e yükleniyorlardı. Sonra ANAP ve DYP’liler de aynı taktiği uyguladılar. Artık bu Masonik kafaların oylarını istemiyoruz, dediğimiz gün anladık ki; Bunca yıl bunlara boşa zaman harcamışız ve Türkiye’de Sağcı ve Solcu Masonların “Bilderberg” toplantılarında buluşarak sarmaş dolaş oluyorlarmış meğer... Bu nedenle sola fazla çatmamalarının nedenini de öğrenmiş olduk. Daha sonra Cevat Rıfat ATİLHAN’ın yazmış olduğu; “Masonluğun İçyüzü-Türkoğlu Düşmanını Tanı” kitabında uğrunda gözyaşı döktüğümüz A. Menderes’in Milletvekilleri arasında 35 tane “Gayrimüslim” Milletvekilinin olduğunu öğrendik. Petrol yolsuzluğu yaparak, yurtdışına kaçan Mıgırdıç ŞELLEFYAN’ın da Menderes’in Mebusu olduğunu öğreniyoruz. Daha sonra mütedeyyinleri kandırmak için “Ezan”ı serbest bırakarak, onlar bu mutluluğun sarhoşluğu içerisinde iken, onlara çaktırmadan “İsrail’i” devlet olarak tanıdığını öğreniyoruz. O günden bugüne, Arap Dünyasının bize düşman olduğunu, halen bu intikam hırsı ile “Kuzey Kıbrıs”ı tanımadıklarını görüyoruz. Daha sonraları Soner YALÇIN’ın “Efendi-1” kitabını okuyoruz ve Adnan Menderes’in “Sabetayist” olduğunu öğreniyoruz.

Yine de bu “Menderes’i Türkeş Astırdı” iftirasından kurtulmak için o zamanın tanıklarına başvurmamız kaçınılmaz olmuştur.

—İhtilalin İlk Günü.

Yazımızın bu bölümünde 60 İhtilalinin canlı tanıklarından, 14’lerden biri olarak bilinen, şüpheli bir trafik kazası sonucu Şehit edilen Gaziantep’in Türkmen Ağası, merhum Dündar TAŞER’in anılarına başvuralım. CHP’nin ve İsmet İNÖNÜ’nün ne kadar Darbeci olup, Demokratlıkla uzaktan yakından ilgilerinin olmadığını görelim isterseniz:

“Demirkırat Belgeseli”nde 27 Mayıs günü ilk saatlerde Cemal MADANOĞLU’nun neler konuştuğu ve neler yapmak istediğine dair verilen bilgi eksik ve yanlıştır. Dündar TAŞER’in 27 Mayıs günü ilk saatlere ait anlattıkları şöyledir:

“-27 Mayıs günü erken saatlerde karargâhta idik. Albay TÜRKEŞ bir odada radyoda okunacak bildiriyi hazırlıyordu. Beri odada da ihtilalci Subaylar arasında konuşmalar oluyordu. Nasıl yapalım, nasıl hareket edelim diye görüşler ileri sürülüyordu. İşte bu sırada Cemal MADANOĞLU Paşa iki kolunu açarak şöyle dedi:

“-Arkadaşlar, Edirne’den Kars’a kadar koca bir memleket, biz bunu nasıl idare eldim. Biz ne maliyeden anlarız, ne de adliyeden. En doğrusu İsmet Paşa’yı getirelim, memleketi o idare etsin. Paşayı getiririz, ilan ederiz, olur biter…”

Bunun üzerine birçok üye de aynı görüşe katıldılar ve İsmet Paşa’yı gidip getirmeye karar verir oldular. Hatta araba hazırlatmaya başladılar. Ben hemen Albay Alparslan TÜRKEŞ’in bulunduğu odaya geçtim ve durumu ona anlattım:

“-Aman Albayım bunlar gidip İsmet Paşa’yı getirecekler! ” dedim. Türkeş bana:

“-Git onları oyala, radyodan bildiriyi okursak getiremezler, şimdilik oyala” dedi. Ben tekrar içeri girdim ve Cemal MADANOĞLU’na hitaben:

“-Sayın Paşam siz İsmet Paşa’yı getirip yönetimi ona teslim etmek üzere teklifte bulunacaksınız. Hâlbuki İsmet Paşa yıllardan beri Demokrasi İstediğini(!) ilan ediyor. Şimdi biz gider de böyle bir teklif yaptığımız zaman, Paşa; “Hayır ben demokratik yolla(!) iktidara gelirim, seçimle gelirim(!) , böyle Asker zoru ile idareyi alamam” derse, halimiz ne olur? Rezil oluruz…” dedim. Bunun üzerine Madanoğlu;

“-Yahu bu yağız Binbaşı doğru söylüyor, hele biraz durup iyi düşünelim” dedi ve böylece İsmet Paşa’yı getirmeye gitmekten vazgeçildi. Zaten radyoda Türkeş tarafından ilk beyanname okunduktan sonra, artık İsmet İNÖNÜ’yü getirmek imkânı ortadan kalkmış oluyordu. Çünkü o ilk bildiride iktidar lideri gibi, muhalefet liderinin de hayatı emniyet altında bulunduğu eşit biçimde açıklanıyor, yani kapalı olarak İsmet Paşa’nın ihtilalin lideri olmadığı ifade ediliyordu.”

—Sözde Demokrat, Özde Darbeci CHP(İnönü) :

Merhum Dündar TAŞER, 27 Mayıs Darbesini planlı olarak CHP Liderinin hazırladığını, askerlerin ihtilale zorunlu olarak sürüklendiklerini ve onların iktidar hırslarına alet edildiklerini (tıpkı günümüzde Ergenekon(!) adı verilen darbe denemesi gibi) sık sık anlatıyordu:

“-27 Mayıs’ta İçişleri Bakanlığını teslim almaya gittik. Her tarafı, her şeyi devraldık. İçişleri Bakanı Namık GEDİK’in makam odasında bir kasa vardı, kapalıydı, anahtarını aradık bulmadık. Bakan Namık GEDİK, Harbiye’de tutuklu idi. Hemen bir Çilingir çağırdık, kaynak makinesi ile kasayı açtırdık. Kasanın içinden birtakım özel eşyalar çıktı. Az miktarda yabancı para çıktı. Bunlar önemli şeyler değildi. Asıl kasadan bir zarf içinde bir “teyp bandı” ve birkaç sayfa da yazı çıktı. Bandı kontrol ettiğimizde, daktilo edilmiş yazının bandın çözümü olduğunu anladık. Bantta çok önemli bir kişi, Bakan Namık GEDİK’e çok önemeli bir ihbarda bulunuyordu. Dinledikçe “dehşete kapıldık”. Bantta İhtilali CHP’nin planlı biçimde hazırladığını, askerleri oyuna getirdiğini ve iktidar hırsına alet ettiğini anladık (bu teyp bandının bulunması ve CHP’nin sık sık bu yola başvurduğunun belgesi olarak açıklanması gerekir aslında) .

Bakan Namık GEDİK’in masasının üzerinde birkaç tane telefon vardı. Bunlardan kırmızı olanı gerçek telefon değil, teyp mikrofonu idi. Teypin kumandası Bakanın ayağının yanında idi. Bakan makamına gelip konuşan kişilerden istediğinin sesini teype alabiliyordu. Ses bandındaki konuşmayı şöyle özetlemek mümkün:

1957 Seçimlerinden birkaç gün sonra İsmet İNÖNÜ; Turhan FEYZİOĞLU, Nüvit YETKİN ve Akif İYİDOĞAN’ı evine davet ediyor. Banttaki ses de bu üç kişiden birine aittir. İsmet Paşa, özel bir odada yapılan toplantıda bu üç kişiye hitaben şöyle diyor:

“-Bu son seçimler kesin olarak göstermiştir ki, CHP seçim yolu ile iktidara gelemeyecektir (şimdiki gibi) . Şimdi sizden seçimden başka bir yolla CHP’nin iktidara nasıl gelebileceğini tartışmanızı ve karara bağlamanızı istiyorum…”

Bunun üzerine müzakere açılıyor ve saatler süren tartışmalar yapılıyor, sonuç olarak askerlerin iktidara müdahalesini temin etmeye uygun ortam hazırlanmasına karar veriliyor. Hazırlanan plana göre;

1-Önce üniversite içerisinde münazaralar-açık oturumlar- başlatılacak. Burada memleketin felakete sürüklendiği yolunda öğrenciler DP iktidarı aleyhine kışkırtılacak. Buna da CHP’li hocalar yardımcı olacak. Turhan FEYZİOĞLU münazara-açık oturum-tartışma- konularını işleyen bir “kitap” yazacak, gençlere dağıtılacak (bu kitap çıkarılmış ve dağıtılmıştır) .

2-İkinci merhalede münazaralar üniversite içinde, salon dışında tartışma, gösteri ve benzeri nümayişlere dönüştürülecek.

3-Üçüncü merhalede, gençler iktidar aleyhindeki gösterilerini üniversite dışına, caddelere taşıracaklar. Burada CHP teşkilatları, CHP’li vatandaşları gençlerin yanına katacak, hükümete karşı yaygın protesto gösterileri yapacaklar. CHP parti olarak onları destekleyecek, DP hükümetini suçlayacak(bugün de aynısı yapılmaktadır) .

4-Dördüncü merhalede, hükümet yaygın gösterileri önlemeye çalışacak, polis sevk edecek, polise karşı konulacak, polisle çatışılacak. Bu durumda hükümet olayları önlemek üzere askeri çağıracak ve askeri halkın üzerine sevk edecek, halkla askerler çatışacak… İşte müzakerenin burasında İsmet Paşa söze giriyor ve:

“-Türk Ordusu kendi halkına silah sıkmaz, bu noktada asker silahı kendisine emir veren hükümete çevirir ve böylece de iş tamam olur…” diyor.

İşte böyle bir plan hazırlanıyor ve tatbikata da geçiriliyor. Aradan bir süre geçince, söz konusu üç kişiden birisi(Turhan FEYZİOĞLU, Nüvit YETKİN, Akif İYİDOĞAN) vicdanen rahatsız oluyor ve durumu İçişleri Bakanı Namık GEDİK’e ihbar ediyor ve:

“-Memleketin böyle bir kargaşa ve felakete sürüklenmesine benim vicdanım razı olmuyor, ben durumu size ihbar ediyorum, tedbirinizi alın” diyor ve Bakan da sesini teype alıyor.

Bu noktada Dündar TAŞER’e söz konusu ses bandını ve çözülmüş yazılı şeklini ne yaptıkları sorulduğumda(Soran Z. BEYAZ):

“-Albay Alparslan TÜRKEŞ’e teslim ettiklerini” söyledi (Eğer Türkeş bu bandı yıllar sonra açıklasaydı, kendisi ve Ülkücüler de bu suçlamalardan kurtulacaklardı. Ama neden açıklamadığını bilemiyoruz) .

İçişleri Bakanı Namık GEDİK’in intiharında kasasından çıkan bu ses bandının bir tesiri olup olmadığını sorduğumda Dündar TAŞER;

“-Eğer intihar etti ise, mutlaka tesiri vardır. Çünkü CHP tarafından ihtilal hazırlandığı kendisine ihbar edilmiş, bunu Başbakana ve diğer Bakan arkadaşlarına
haber
vermemiş ve tedbir almamıştır. Şimdi bunun ortaya çıkmasıyla da sıkılmış ve vicdan azabına kapılarak intihar etmiş olabilir.” Dedi(ta işin başından DP’li Bakandan ihanet var) .

—MBK Üyelerine Rüşvet Teklifi:

Dündar TAŞER’den dinlemeye devam ediyoruz:

“-Milli Birlik Komitesi toplantıları başlamadan önce salonda perakende ikili-üçlü sohbetler yapardık. Bir gün komite üyelerinin büyük bir kısmı gelmişti. Sohbet ediyorduk. İçeriye Sıtkı ULAY Paşa girdi ve heyecanlı bir tavırla söze başladı:

“-Arkadaşlar müjde, CHP iktidarı kendisine “teslim etmemize karşılık hepimize ömür boyu Mebusluk” ve her birimize “üçer milyon” lira para veriyor, bu fırsatı kaçırmayalım!

Hemen kalktım ve “gel hele Paşam” diye koluna girdim ve bir tarafa çektim, kendisine böyle konuşmaların hoş olmadığını, milletin böyle şeyleri duyması halinde rezil olacağımızı, bunun düpedüz rüşvetle devleti ve iktidarı satmak olacağını, çok çirkin bir şey olduğunu lisan-ı münasiple paşaya anlattım, paşa çocuk gibiydi…”

Dündar TAŞER’in de içinde bulunduğu 14’ler yurtdışına sürüldükten sonra, Milli Birlik Komitesi Üyeleri “ömür boyu olmak kaydı ile Senatör oldular” ve iktidarı da CHP’ye teslim ettiler (üçer milyonu alıp almadıklarına da sizler karar verin) .

—İdamlara İlk Günler Karar Verilmiş:

Yine bir gün komite üyelerini başına toplamış konuşmakta olan Sıtkı ULAY Paşa şöyle konuşuyordu:

“-Düşüklerden-yani Demokrat Partililerden-idama mahkûm olanların hepsini bir arada asmayacağız. Her vilayette üçer beşer tane dağıtıp oralarda asacağız. Bütün Türkiye’ye ibret olması ve gözlerinin kırılması için bunda fayda vardır.” Diyordu. Hızla söze karıştım ve DP iktidarının yaptığı birçok hizmetleri saymaya başladım ve sonunda Sıtkı ULAY Paşa’ya dönerek paşam bu memlekete bu hizmetleri yapan insanlar asılamaz dedim. Ortalık bir anda buz gibi oldu ve hiç tartışma olmadan konu kapandı.

—14’leri Yurtdışına CHP gönderdi:

27 Mayıs’ın ilk günlerinden başlayarak CHP komite üyelerini teker teker yoklattı, kimlerin iktidarı CHP’ye teslim etmeye taraftar, kimlerin karşı olduklarını tespit ettirdi. Sonunda karşı olanları yurtdışına sürdürdü. İsmet Paşa, ihtilalin ilk günlerinde Alparslan TÜRKEŞ’e şöyle bir mesaj gönderdi:

“-Şahsınızda geleceğin büyük devlet adamını görüyorum, saygılarımı sunarım.”

Bunun anlamı şuydu: bugün devlet adamı biziz, sen geleceğin devlet adamısın, yani iktidar şimdilik bizim hakkımızdır. Türkeş, İnönü’nün bu mesajına şu karşılığı verdi:

“-Şahsınızda geçmişin büyük devlet adamı vasfını müşahede ediyorum, saygılarımı sunarım.” Bunun da anlamı açıkça, senin zamanın geçti, bugün biz varız demekti. Böylece Türkeş’i ihtilalin ilk günlerinde anlamıştı İsmet Paşa…

Bana hemşehrim Ali İhsan GÖĞÜŞ’ü gönderdiler. Evime geldi. İhtilalin ilk günleriydi. Ali İhsan Bey bana:

“-Köyün genç kızı denize düştü, bir yiğit atladı, kızı boğulmaktan kurtardı, denizden çıkardı. Şimdi o yiğide düşen vazife, kurtardığı kıza bir fenalık yapmadan sahibine teslim etmektir.” Dedi. Yani İktidarı sahibi olan CHP’ye teslim etmemizi istiyordu. Ben de kendisine şöyle cevap verdim:

“-Evet köyün genç kızı denizden çıktı, şimdi onu kurtaran yiğide düşen görev, kızın kendine gelmesini, sağlığına kavuşmasını temin etmek, korumak, kızın aklı başına geldikten sonra, kimi isterse ona vermektir. Kızı ben istiyorum deyip de almak isteyenleri, ya kız istemiyorsa… Hele kız kendine gelsin, henüz baygın vaziyette…” dedim. Tabii benim de iktidarı CHP’ye teslim etmek fikrinde olmadığım böylece ta ilk günlerde İsmet Paşa tarafından anlaşılmış oluyordu…

—Menderes’i Astıran Talat AYDEMİR’in Kendisi de Asıldı:

Taşer ve arkadaşları idamlara, hatta herhangi bir ceza verilmesine de karşı olduklarını ifade ediyordu. Bunu komitede bulundukları sırada da, yurtdışından 14’ler adına Türkeş imzası ile Cemal GÜRSEL’e gönderdikleri üç mektup ile de gösterdiklerini anlatıyordu:

“CHP bizleri yani 14’leri komiteden uzaklaştırınca, komite zayıfladı. CHP yandaşları güçlendi. DP’ye hasım olanlar ve CHP’nin tesirinde bulunanlar komite içinde daha kuvvetli hale geldiler. Buna rağmen idamlara karşı olanlar çoğunlukta idi. Ancak komite zayıfladığı için dışarıda “Silahlı Kuvvetler Birliği” adıyla bir başka ihtilal komitesi kuruldu. Başkanı Talat AYDEMİR idi. Bu ikinci komite bir süre sonra duruma tamamen hâkim oldu. Milli Birlik Komitesi kukla haline geldi. Talat AYDEMİR’in Komitesinin emrine girdi. Çünkü önemli askeri birlikler bunların emrinde idi. İşte bu söz konusu Talat AYDEMİR’in komitesi baskı yaparak, idamları onaylattı ve infaz ettirdi. Bir başka ifade ile C. GÜRSEL’in başkanlığındaki MBK üyeleri kendi nefislerini kurtarmak için Menderes’i ve arkadaşlarını astılar. Çünkü eğer asmasa idiler, Talat AYDEMİR bir darbe ile kendilerini asacaktı… Bunu açıkça söylüyorlardı. “Siz Menderes’i asmazsanız biz sizi asarız” diyorlardı.

Talat AYDEMİR Komitesinin Menderes ve arkadaşlarını niçin astırdığına gelince, amaçları şu idi: MBK, Menderes ve arkadaşlarını asınca halk ayaklanacaktı, ortalık karışacaktı, o zaman da Talat AYDEMİR Komitesi idareye el koyması için fırsat bulmuş olacaktı. Yani ikinci bir darbeye uygun kargaşalı bir ortam meydana getirmek için astılar. MBK idamları uygulamasaydı, mahkeme kararlarını niçin uygulamıyorsunuz diye darbe yapacaklardı, idamları infaz ederler ise, halk ayaklanacaktı güya, o zaman da halk ayaklanmasını bastırmak için darbe yapacaklardı(Demokrat Partililer o zaman ayaklanıp idamlara engel olabilirlerdi ama korkak oldukları için saklanacak yer aradılar. Sonra da Menderes’i siz astınız diyerek 30 yıl hesabını Ülkücülerden sordular) . Plan bu idi. Ancak idamlar yapıldı ve halk(korkaklar) ayaklanmadı, dolayısıyla da Aydemir Komitesi bu yolla darbe yapamadı. Bu defa doğrudan ihtilale teşebbüs etti, birincide affedildi. İkinci defada yine darbeye girişti, bu defa Talat AYDEMİR ve arkadaşı Fethi GÜRCAN kendileri idam edildiler. Böylece Menderes’i perde arkasından idam ettirenler de bizzat idam edildiler. Bir çeşit “İlahi Adalet” tecelli etti.

Talat AYDEMİR’in Menderes’i astıran ihtilal komitesinin içinde Doç. Dr. Necmettin ERBAKAN da vardı. Talat AYDEMİR idareyi ele geçirebilseydi, ERBAKAN Sanayi Bakanı olacaktı.”(Menderes’in oğlu Aydın Menderes’in bir dönem Refah Partiye geçerek Erbakan’ın yanında Mebus olmasını nasıl yorumlarsınız acaba?)

Aydınlar Ocağı eski Başkanı Prf. Dr. Süleyman YALÇIN’ın Tercüman’da yazdığı bir makaleye göre; “Necmettin ERBAKAN o zaman Talat AYDEMİR ile birlikte çalışıyor, hatta üniversiteleri yeniden ayaklandırabilmek için asistanları topluyor ve Albay Talat AYDEMİR’i getirip konuşmalar yaptırıyordu.” (Dç. Dr. Zekeriya B EYAZ. Türkiyem Dergisi. Ağustos 1991, Sayı:30.)

Dündar Bey, şunları da anlatmıştı: “İhtilal’in Kudretli Albayı Alparslan TÜRKEŞ’le birlikte Başbakanlık makamını tutanakla devir almaya gitmiştik. Albay TÜRKEŞ, bir baktı ki; Başbakan Adnan MENDERES’İN odasının yanındaki odada sarışın sarışın üç kişi oturuyorlar. Albay sordu:

-Kim bu adamlar?

Odacı:

-Bu adamlar Amerikalı efendim…

Albay:

-Ne işleri var burada?

Odacı:

-Bunlar efendim, Başbakanlık odasına giren her türlü evrakı görürler, çıktıktan sonra da görürler ve Amerika’ya rapor ederler. Deyince Albay TÜRKEŞ öfkeden kudurmuştu ve bu üç Amerikalıyı tekme tokat dışarı kovmuştu. Bu olaydan sonra, Amerika TÜRKEŞ’e ve Ülkücülere hiç göz açtırmadı. 5000 tane kişinin ölümüne, bir o kadarının dul yetim kalmasına neden oldu, intikamını aldı. 12 Eylül İhtilali olunca, ABD’li eski bir Ajan: “Biz Türkiye’de bazı şeyleri başaramadık ama, TÜRKEŞ’in iktidarına engel olduk ya! ” demişti.

Günümüzde de benzer odaların varlığını duyuyoruz. Bir milletvekili; “Başbakanlık’ta “İsrail Odası” varmış diye resmi yazı ile sorunca, AKP Hükümet Sözcüsü, yok demedi ve “bazı şeyler devlet sırrıdır” gibi cümleler kullandı. “İsrail Odası” var ise, “Amerikan Odası”nı sormaya gerek yok sanırım. Biz 50’li yıllardan buyana “Bağımsız mıyız? ” diye soramadan edemiyoruz. İşte Sağcı Hükümetlerin marifetleri…

60 İhtilalinde Yenidelhi’ye Ateşe olarak sürülen Alparslan TÜRKEŞ, Türkiye’ye döndükten sonra, Subay arkadaşlarından görmüş olduğu vefasızlıktan sonra; “En kötü Demokrasi, en iyi ihtilalden iyidir” demiş ve Kıbrıs doğumlu olduğu için, Kıbrıs’a gidip Rumlara karşı Milli Mücadeleyi harekete geçirmek istiyordu. Bu kararı öğrenen İsmet İNÖNÜ, bir adamını TÜRKEŞ’e göndererek şunları söylemişti: “Kıbrıs’a gitmesin, Türkiye’de kalsın”. Bu uyarıya rağmen TÜRKEŞ gitmekte karalı idi. Bu durumda TÜRKEŞ’e bir haber daha gönderir: “Eğer Kıbrıs’a giderse, Kıbrıslı Mücahitlere yapılan yardımı keserim” demişti. Mücahitlerin yardımının kesilmemesi için, Kıbrıs’a gitmekten vazgeçen TÜRKEŞ, İnönü’ye karşı siyaset yapmak için CKMP’ye girdi, sonra partinin adı MHP oldu.12.12.2010. Mehmet Demir ATMALI. Gaziantep

Mehmet Demir Atmalı

.

Merkel’in kanlı kupası
6 Eylül 2010Mustafa Armağan

BASINDA 27 Mart 2007 günü çıkan haberlere göre, Dışişleri Bakanı ve Başbakan Yardımcısı Abdullah Gül, Almanya Başbakanı Angela Merkel’in Fransa Cumhurbaşkanı Jacques Chirac’a üzerinde Napolyon’un Osmanlı’yı yenişini gösteren kabartma bulunan bir kupa hediye etmesiyle ilgili olarak ‘AB’nin geçmişten ziyade gelecekle ilgilenmesi gerekir, gelecekle ilgili vizyonu varsa gelecekle ilgilenmesi gerekir. Geçmişle uğraşmak AB’nin vizyonuna da pek yakışmaz’ demiş. İlginç bir yaklaşım Abdullah Gül’ünki. İlginç ama aynı zamanda Türkiye’nin içerisinde kıvrandığı yakıcı çelişkiler girdabını ayna gibi ele veren bir itiraf bu… Daha doğrusu, neredeyse bir asırdır maruz kaldığımız hafızasızlık (amnezi) ve unutkanlık hünerimizi Avrupa serhaddine akıncı kolları gibi gönderme çabamızın uğradığı derin bir hezimet gizli bu sözde.

Hiç bıkıp usanmadan başımızı vurduğumuz bir taş duvar karşısındayız: Avrupa unutmuyor, biz hatırlamıyoruz…

Ve nihayet geçmişi hatırlamayışımızın, üzerine hiç yüksünmeden sünger çekişimizin bir erdem gibi kabul edilmesini istiyoruz Avrupalı muhataplarımızdan.

Halbuki bizim için vukuat-ı adiyeden olan bu unutmanın bir Avrupalı için ne korkunç, ne kadar tahripkár bir talep olduğunu bilsek teklifte bulunmayı aklımızdan geçirir miydik? Bilmiyoruz çünkü cümle alemi kendimiz gibi biliyoruz. Biz unutuyoruz ya, unutmayı bir erdem olarak sunuyoruz ya, geçmişimizden koptuğumuz için madalya bekliyoruz ya, Avrupalı bireyin geçmişini bu denli sık ve inatla hatırlamak ve üstelik bize de tarihimizi hatırlatmak istemesi karşısında bir nevi öfke, hatta hınç duyuyoruz. Geçmişle uğraşmak yerine gelecekle ilgilenmek…

Bir Avrupalı zihin için ne kadar beyhude bir tekliftir bu, bir bilsek…

Geçmişi hatırlamayanların geleceklerinin da olmayacağını söyleyenlerin en çok, hele bizden milyonlarca defa çok, Avrupa kıtasından çıktığını görsek…

Geçmişin bugün ve gelecek olduğunu söyleyen hatta asıl geleceğin geçmiş içinde gömülü olduğunu söyleyen, bizi geleceğe geçmişin dalgalarının sürüklediğini ifade eden 20. yüzyılın en cins kafalarından Martin Heidegger’in Angela Merkel’in bir hemşehrisi olduğunu öğrensek… ‘Geçmiş geçmemiştir’ diyenin Nobel Ödüllü bir Amerikan yazarı, William Faulkner olduğunu fark etsek…

Herhalde ilişkilerimizi daha farklı bir düzlemde sürdürürdük Avrupa’yla.

PAPAZ KIZI MERKEL

Angela Merkel’in biyografisinde ilginç bir nokta gözümüzden kaçmıyor. 1954 Hamburg doğumlu. Yani Batı Almanya’da doğmuş ama babası Lutheryan mezhebine mensup bir papaz olduğu için kilise onu Doğu Almanya’da bir mahalle kilisesine tayin etmiş, böylece Merkel de komünist blokta dinî vazifesini yapan bir papaz kızı olarak büyümüş.

Bir Lutheryan papazının kızı, üstelik Doğu Almanya’da büyür de tarih öğrenmez olur mu? Avrupa’nın tarihinin Hıristiyanlıkla olan asal bağlantısını görmemesi mümkün mü bu şartlarda yetişen bir çocuğun?

Ancak Merkel yalnız geçmişi değil, geleceği de ‘iyi’ gördüğünü, daha 10 gün önceki ‘Size bütün söyleyebileceğim, 50 yıl içinde ilişkilerimizin daha yakın olacağıdır’ demeciyle de göstermiş oldu. Demek ki, hüküm verebilmek için karşımızdaki fizik doktoru olan kimyacı kadın başbakanı iyi tanımamız gerekiyor.

KİM MODERN KİM GELENEKÇİ

Avrupa’nın dinle temasını bilmeden, tarihe verdiği önemi ve bu temel üzerinde bir gelecek vizyonu çizdiğini anlamadan yapılacak her analizimiz, topal veya kör kalmaya mahkûm olacaktır.

Nitekim erken yaşta kaybettiğimiz değerli tarihçi Marshall G. S. Hodgson, ısrarla Avrupa’nın modernliğini yanlış yorumladığımızı söylüyordu. Ona göre Avrupa modernliği, yalnız teknikalistik düzeyde gerçekleşmiştir. Bunun dışında kalan alanlarda Avrupa’nın geçmişinden kopma anlamında modernleştiğini söylemek mümkün değildir ona göre. Modernliği geçmişinden kopma, gelenekselliği ise geçmişiyle baş başa, diyalog halinde yaşama anlamında alacak isek, Avrupa dünyadaki en geleneksel, Avrupa dışındakiler en modern toplumlardır. Tarihçinin yüzeydeki köpüklerle değil, derinlerdeki akımlarla uğraştığını bu sözden daha güzel ne anlatabilir ki?

Bize paradoks darağaçları kurmaktaki maharetine bayıldığım Hodgson’ın tezini anladığınız zaman modernliğin hemen bütün kurucu yeniliklerini Avrupa’nın kendini ve dünyayı okuyuş biçimine, yani bölgeciliğe indirgemek mümkün olacak, Avrupalılaştığını sanan toplumların da hayal… taklit (mimicry) seansları ile sadece durumu idare etmekte olduklarını ayan beyan göreceğiz.

İNEBAHTI ŞARABI…

Belki vereceğimiz birkaç somut misal meseleyi daha iyi anlamamızı sağlayacak ipuçları uzatabilir ve Merkel’in Chirac’a sunduğu zafer kupasını daha gerçekçi bir çerçevede okutabilir.

5 Mart 1998 tarihli Hürriyet’in ilk sayfasına bakanlar gözlerine inanamamış olmalı. Habere göre İspanya Kralı Juan Carlos’un resmi davetlisi olarak katıldığı törende zamanın Cumhurbaşkanı Süleyman Demirel’in masasına şarap servisi yapılmış. Diyeceksiniz ki, ne var bunda? Bu tür yemeklerde şarap ikramından daha tabii ne olabilir? Zaten ben de işin orasında değilim. Dikkat çekmek istediğim ayrıntı, başka: Şarabın markası. Haberden öğreniyorduk ki, masaya servis edilen şarabın markası Lepanto imiş. Lepanto, yani İnebahtı, yani İspanya’nın başını çektiği bir Haçlı filosunun Osmanlı Deniz Kuvvetleri karşısında kazandığı ilk büyük zaferin Avrupa kıtasındaki adı.

İspanya gezisini dört yıl sonra (10 Ağustos 2002) Sabah gazetesine değerlendiren Hulusi Turgut ise Demirel’in arkasına asılan tabloya dikkatimizi çekiyordu. Ne kadar gariptir ki, Cumhurbaşkanımızın önüne oturtulduğu bu tablo da İnebahtı Deniz Savaşı’nı tasvir etmektedir!

Biz unutabiliriz tarihi. Üzerine oturduğumuz büyük tarih birikimi karşısında rahat ferahat uyuyabiliriz. İyi uykular! Lakin ‘modern’, gelişmiş, yani yeniliğe açık zannettiğimiz Avrupa asla unutmuyor, asla uyumuyor.

Lütfen bunu iyi görelim.

ESİRLER KURŞUNA DİZİLDİ

İşte Angela Merkel’in Jacques Chirac’a sunduğunu basından okuduğumuz ve üzerinde Napolyon’un Mısır’da kazandığı zaferin kabartması bulunan kupanın arka planında bu unutmayan, hatta unutmak bir yana, sürekli kendisini köklerinden yeniden üretme peşindeki bir uygarlığın ayak sesleri duyulur.

İsterseniz biz de Napolyon’un Mısır seferinde Akka kuşatmasında Cezzar Ahmed Paşa karşısında uğradığı yenilgiyi hatırlatan bir kupa hazırlayalım Chirac için. Modern Avrupa’nın kurucusu kabul edilen Napolyon’un daha önce bir Fransız subayı olarak Osmanlı ordusunun hizmetine girmek için yaptığı başvuruyu ve aldığı 4 bin Müslüman esiri Mısır’da köşe kapmaca oynarken sırf kendisine ayak bağı oldukları için serbest bırakmak yerine nasıl kurşuna dizdirdiğini de hatırlatalım mı?

Yalnız bizim hazırlayacağımız kupa mecburen kan renginde olacaktır korkarım.

.

Yarım kalmış bir darbe girişimi
6 Eylül 2010Mustafa Armağan

Maalesef tarihimizde kimi başarılı olmuş kimisi yarım kalmış pek çok darbe girişimi var. Yakup Cemil’in 1916 yılında Babıali’yi basıp hükümeti devirme girişimi de başarısızlıkla sonuçlananlardan

Hükümetin Edirne’yi Bulgarlara teslim ettiği bahanesine sığınan Enver Paşa ve Yakup Cemil’in başını çektiği Babıali Baskını’yla Kámil Paşa kabinesi istifaya zorlanmış, Harbiye Nazırı Nazım Paşa ise vurulmuştu

Bir süre önce Türkçesine özen göstermekle tanınan TRT1 haber bülteninde birisinin ‘Maganda kurşunu’ ile vurulduğunu işitince şaşırdım. Bir kere maganda ne demekti? Türk Dil Kurumu’nun sitesinde yayınlanan Güncel Türkçe Sözlük’e göre argodan dilimize geçmiş bir kelime. Görgüsüz, kaba, anlayışsız, terbiyesiz ve uyumsuz kimse anlamına geliyormuş. Peki ‘maganda kurşunu’? Sıkı durun, o da ‘serseri’ kurşun demekmiş.

Diyeceğim o ki, bazen kelimelerin azizliğine uğrarız. TRT de bir zamanlar söyleyenin ağzına biber sürdüğü kelimeleri şimdi sere serpe kullanabiliyorsa, neden onca direndin diye sormazlar mı? Argo kullanan bir TRT. Olacağı buydu sonunda.

Darbe kelimesinin başına gelen de bundan farklı değil. Bugün tek başına kullanıldığında meramımızı ifade etmeye yetiyor aslında. Kastımız ister 27 Mayıs, 12 Mart, 12 Eylül olsun, isterse 28 Şubat, fark etmiyor. Rejim değişikliğinden muhtıraya kadar hemen her balans ayarına darbe deyip çıkıyoruz işin içinden. İşte kelimelerimiz böyle üst üste bindirilmiş film kareleri gibi anlamlarını birbirinin saçına dolaştırmış durumda.

İyi de darbe kelimesi günlük dilde ‘vuruş, vurma, çarpma’ gibi anlamları taşıyor. Bugün kullandığımız anlamı eskiden bir terkiple ifade ederlerdi: Darbe-i hükümet, yani hükümet darbesi. 1913 Ocak’ında Enver Paşa ve arkadaşlarınca girişilen darbenin adı, kitaplarımıza Babıali Baskını olarak geçmiştir. Aslında o zamanki deyişle bir taklib-i hükümettir, yani hükümetin silah zoruyla değiştirilmesi.

TAM 30 BİN KİŞİ YÜRÜDÜ

Bizde darbeciliğin tarihi epey eskilere sarkar. Tanzimat’tan önceki 1703 tarihli darbe, bir tür kıyam olarak nitelenebilir. O günün nüfusuna göre muazzam bir kalabalık olan 30 bin insanın hükümet değişikliği için İstanbul’dan Edirne’ye yürüdüğünü kaydediyor tarihçi Naima. 1730’da meydana gelen Patrona İsyanı, yarı askerî bir darbe sayılabilir. Kabakçı İsyanı askeri kökenli bir karşı darbeydi.

Tanzimat’tan sonra uzun bir sessizliğin ardından 1876’da bir askerî harekátla Abdülaziz tahttan indirilir, böylece modern darbeciliğimizin önü açılır. 33 yıl sonra 31 Mart komplosuyla Selanik’te bulunan 3. Ordu’nun İstanbul’a yürüyerek Sultan Abdülhamid’i tahttan indirmesi olayı yaşanır.

Yaklaşık 4 yıl sonra, Ocak 1913’de Enver Paşa ve Yakup Cemil’in başını çektikleri Babıali Baskını’yla Kámil Paşa kabinesi zorla istifa ettirilmiş, bunun için Harbiye Nazırı Nazım Paşa’yı silahla vurmaktan çekinilmemişti. Bahane hazırdı: Hükümet Edirne’yi Bulgarlara teslim etmişti. (Şimdi de hükümete ‘Kıbrıs’ı sattın’ diye sataşanlar yok mu?) Bu teslimiyetçi hükümete daha ne kadar katlanacaklardı? Artık Enver Paşa Harbiye Nazırı’dır ve darbesine meşruiyet kazandıracak bir zafer aramaktadır. Bulur da. Bulgarlarla Yunanlıların birbirine düştüğü bir boşluktan yararlanarak Edirne’yi geri alınca kendisine yeni bir kahraman unvanı bulmuş gibi sevinir.

Gerçi beş yıl sonra bırakın Edirne’yi, İstanbul’u bile kaybettiren yine kendisi olacaktır ama şöhretine toz kondurmamakta gayet mahirdir. Kárları kendi hesabına, zararları devlet hesabına yazdıran yiyiciler gibi, kahramanlık sahnelerinde en önde, lakin kayıplarda kaçak olarak görürüz Enver Paşa’yı. Nitekim İngiliz işgal kuvvetleri İstanbul’a girdiği sırada bir Alman denizaltısıyla tüyecektir ülkeden.

Ne var ki, işler hiç de umdukları gibi gitmemiş, gizli kapılar ardında ülkeyi soktukları savaşta Çanakkale hariç, ağır yenilgiler birbirini kovalamıştır. Birinci Dünya Savaşı’nın tam orta yerinde, başarısızlığı hatta beceriksizliği ayyuka çıkmaya başlayınca bir karşı darbenin ayak seslerini duyacağızdır. İttihatçılar içinden ayrılan bir vurucu tim, bu karşı darbeyi planlayacak ve göstere göstere geliyorum diyecektir. Başrolde bu defa gözünü budaktan esirgemeyen çetin ceviz bir Teşkilat-ı Mahsusacı oynamaktadır: Yakup Cemil.

HACI ABDULLAH’TA ZİRVE

Asker kökenli olan Yakup Cemil ile Hüsrev Sami Bey 1915’in bir sonbahar günü hem kafalarını dinlemek hem de planlarını rahat rahat kurmak için Bursa’ya gitmişlerdi. Kaplıcada kaldıkları bir hafta süresince bir

yandan şifalı sularda kulaç atarken, diğer yandan hükümeti devirme fikrini olgunlaştırdılar. Giderek devlet içinde devlet haline gelen ve Teşkilat-ı Mahsusa’nın çekirdek kadrosuna demir atan Yakup Cemil, dönüşünde görev beklediği Enver Paşa’dan umduğunu bulamayacak ve sarsıcı haberi alacaktır: Nisbet-i askeriyeden kat’ edilmiş, yani askerlikten çıkarılmıştır. Şimdi bir yedek subaydır sadece. Bunun bir asker için ne acı bir yıkım olduğunu tahmin etmek zor olmasa gerek.

Enver Paşa işte o anda Yakup Cemil için ölmüştür. Soğuk bir selam verip dışarı çıktığında korkunç bir intikam hevesiyle doludur. Ne var ki, başıboş bırakılmaya da gelmiyor, Balkanlar’da komitacılıkta pişmiş bu eski askerin her an bir delilik yapacağından endişeleniliyordu. Enver Paşa’yla son bir görüşme fırsatı arayıp da bulamayınca düğmeye basmış, ‘Ya herru, ya merru, bu işi yapacağım!’ diye bağırmıştı. Artık uğruna nice tehlikelere göğüs gerdiği İttihatçılıktan da sıdkı sıyrılmış, Osmanlı’nın düşmanları olan İtilaf Devletleri’ni tutmaya başlamıştı. Almanları terk edip İngilizlerle tek başımıza (münferid) barış imzalamamızı istiyordu.

Aynı kafadaki arkadaşı Sapancalı Hakkı Bey de boş durmuyor ve Romanya’da Fransızlarla, İngilizlerle barış görüşmeleri yapıyordu. İkisi Beyoğlu’ndaki Hacı Abdullah Lokantası’nda buluştular. İşin tuhaf yanı, Yakup Cemil’in Sadrazam Said Halim Paşa’dan İçişleri Bakanı Talat Bey’e kadar pek çok yetkiliyle bizzat görüşmüş ve Hakkı Bey’in de bu işin içinde olduğunu söylemiş olmasıydı. Görüşmelerden aldığı izlenime göre herkes barışı istiyordu güya ama Enver’i ikna edemiyorlardı bir türlü.

Sapancalı Hakkı’ya göre bu tavır, tam bir delilik alametiydi. Bütün sırları en tepedeki yetkililerin elindeydi artık. Derdest edilip yakalanmaları an meselesiydi. Hacı Abdullah Lokantası’nı terk ederken Yakub Cemil’in bazı üst düzey askerleri de yemeğe davet ettiğini hayretle öğrendi.

Nitekim o çıkarken iki subay lokantaya gelmiş, darbe planlanmış, hatta günü bile belirlenmişti: 13 Temmuz 1916.

BİR DARBECİNİN SONU

Hazırlıklara derhal başlanmış, ayarlanan adamlar Yakup Cemil’le birlikte Sirkeci’deki Meserret Oteli’nde yatıp kalkmaya başlamışlardı. Darbe yapacağını saklamaya da gerek duymuyordu artık. İçişleri Bakanı Talat Bey adamlarını tembihlemişti. Sirkeci’de kuş uçsa haberi olacaktı. Ancak Yakup Cemil kararlıydı Babıali’yi ikinci defa basıp hükümeti devirmeye. Ülke bir karanlığa doğru sürükleniyordu. Buna seyirci mi kalacaktı?

Arkadaşları gözü dönmüş Yakup Cemil’i ikna edemeyince kalkıp ‘Yakup Cemil şuurunu kaybediyor, ona vaat ettiğiniz işi de, rütbeyi de veriniz. Bunu uzak bir yere, güç bir işin başına gönderiniz. Hepimizin başı dinlensin’ demek üzere Enver Paşa’ya gittiler. Paşa Yakup Cemil’i kabul etti, nasihatlerde bulundu. Kendisini İran içlerine yapılacak bir operasyona göndermeyi teklif ederek başından savdı. Sonra da Talat Bey’in gönderdiği adamların doldurmasıyla Yakup Cemil’in tutuklanması emrini verdi. İşte bu gözü dönmüş darbecinin trajik sonu böyle başlamış, 10 Eylül’ü 11 Eylül’e bağlayan gecenin sabaha döneceği saatlerde tiz bir düdük sesinin ardından 14 kişilik idam müfrezesinin açtığı ateşle vücudu delik deşik edilmişti.

Bir darbe girişimi güç bela önlenebilmişti. ‘İhtilaller kendi çocuklarını yer’ kuralı da bütün acımasızlığıyla işliyordu.

.

İnönü nasıl cumhurbaşkanı seçildi?
6 Eylül 2010Mustafa Armağan
Atatürk’ten sonra cumhurbaşkanlığı koltuğuna İsmet İnönü oturmuştu. Ancak koskoca Atatürk’ün halefinin belirlenmesi pek öyle kolay olmamıştı

Gazeteler 12 Kasım 1938 günü, yeni cumhurbaşkanının İsmet İnönü olduğunu yorumsuz ve inanılmaz bir sessizlik içinde duyuruyorlardı okurlarına. Hatta Kemalist yönetimin sözcülerinden Falih Rıfkı Atay, olayı daha da düzleştirerek, ‘Kamutay [Meclis], dün Atatürk’ün hatırasını ağlayarak takdis ettikten sonra, ilk iş olarak İsmet İnönü’yü devlet reisliği vazife ve hizmetine çağırmıştır’ şeklinde sunmaktaydı.

Görev ve hizmete çağrılmıştır, öyle mi? Bu kadarcık mı yani? Koskoca Atatürk’ün boşalttığı koltuğa oturacak zatın seçilme macerası kamuoyuna böylesine bir basitlik ve düzlükte duyuruluyorsa, şüphelenmek için elimizde yeteri kadar sebep var demektir. O zaman biraz gerilere gidelim ve İnönü’nün ilk cumhurbaşkanlığına nasıl seçildiğine daha yakından bakmaya çalışalım. Bakalım bu soğuk nevale cümleler hangi mahşer kazanlarının dumanını örtbas etmek için sarf edilmiş?

YA ŞÜKRÜ KAYA OLURSA?

1937’nin ikinci yarısında Atatürk’ün sağlık durumu giderek bozulmakta ve dikkatler kaçınılmaz olarak onun yerine kimin geçeceği meselesi üzerinde toplanmaktaydı. Her ne kadar Gazi, Hatay’ın bağımsızlığı uğruna yollara düşmüşse de, bu ani hareketlilik sirozu azdırmış ve dönüşünde onu yatağa esir almıştı. İşte o günlerde meclis, ordu ve basın, mevcut cumhurbaşkanı adayları arasında öne çıkan isimlere yakınlaşmaya ve uzaklaşmaya başlamış, Atatürk’ün halefi üzerinde bahisleşmeler kızışmıştı.

Bu sırada öne çıkan isimler şöyleydi: Genelkurmay Başkanı Mareşal Fevzi Çakmak, Başbakan Celal Bayar, eski Başbakan İsmet Paşa ve Atatürk döneminin derin işlerini yürüten, özellikle istihbarata ve polise hakim olan İçişleri Bakanı Şükrü Kaya. Şimdilerde fazla dikkat çekmeyen, hatta unutulan Şükrü Kaya, o günlerin en etkili ve yetkili devlet adamları arasındaydı ve Harbiye’de bile kendine taraftar toplamaya başladığı dikkatlerden kaçmıyordu.

TAHT KAVGASI

Şimdi adayları gözden geçirelim.

İsmet İnönü: Heybeliada’da inzivaya çekilmiş bulunan İsmet Paşa, her ne kadar Atatürk zaman zaman çağırıp gönlünü alsa da, 1937 sonlarından itibaren gözden düşmüş durumdaydı. Prestij ve şöhreti, başbakanlığından ziyade Atatürk’e sadakatinden ve Garp Cephesi Kumandanlığından geliyordu; bir de 15 yıla yakın sürdürdüğü CHP Başkan Vekilliğinden (Başkan, tabii olarak Gazi Mustafa Kemal’di).

Fevzi Çakmak: Özellikle asker cephesiyle kimsenin tartışmaya cesaret edemediği Fevzi Çakmak’ın şöhret ve erdemi geniş halk kitlelerini ve başında bulunduğu orduyu memnun edebilirdi ama meclis ve örgüt buna pek sıcak bakmıyordu. Üstelik de anayasada cumhurbaşkanı adayının milletvekili olması zorunluluğu vardı. Bu da Mareşal’in reisicumhurluk ihtimalini daha baştan zayıflatıyordu.

Celal Bayar: Atatürk’ün İnönü’den sonra yeni gözdesiydi, özellikle İş Bankası başarısıyla göz doldurmuştu ama CHP örgütü onu bütünüyle kucaklamamıştı ve İnönü yanlısı devletçiler tarafından sürekli topa tutuluyordu.

Şükrü Kaya: İçişleri Bakanlığı’na ilaveten Recep Peker’in istifasından sonra CHP Genel Sekreterliği koltuğuna da oturan Şükrü Kaya, Dışişleri Bakanı Tevfik Rüştü Aras, Salih Bozok, Ali Çetinkaya, Hasan Rıza Soyak gibi Atatürk’ün yakın arkadaşlarına yaslanıyordu ama İnönü faktörüne rağmen örgüte hakim olması pek kolay görünmüyordu.

Velhasıl o günlerin manzarasına baktığımızda askerin Çakmak ile İnönü’yü, Atatürk’ün yakın çevresi ile istihbaratın (tabii polisin de) Şükrü Kaya’yı, özellikle iş dünyasının Bayar’ı destekledikleri anlaşılıyordu. Anlaşıldığı kadarıyla burada düğüm, askerin adayını netleştirmesiyle çözülecekti. Çakmak mı, İnönü mü? Asker eğer bunlardan birinde karar kılabilirse, diğer adayların temeli zayıflayacaktı.

ÇAKMAK-KAYA ÇATIŞMASI

Bu ikilemde eli zayıf olan Mareşal’di çünkü milletvekili değildi. Ancak tertemiz ve parlak bir geçmiş onu öne çıkartıyordu. Onun karşısında yer alan İnönü ise gözden düşmesine rağmen askerler arasındaki efsanesini koruyordu. Burada belirleyici olacak olan Genelkurmay Başkanıydı. Çakmak için için seçilmeyi istiyordu elbette. Ancak istemediği biri vardı: Şükrü Kaya. Bir seferinde Şükrü Kaya kendisini fena faka bastırmış, askerliğin sadece kuvvet değil, zekâ ve kıvraklık da istediğini göstermişti.

Mesele şuydu:

Atatürk hastalanınca gizli devleti eline geçiren Kaya, Montrö Sözleşmesi’nden sonra -kendisi de İstanköylü olduğu için- dikkatini Ege adalarında toplamıştı. Günün birinde haritaları kim bilir kaçıncı defa önüne açıp da incelemeye başlayınca gördü ki, Lozan Antlaşması’nın adalardan bahseden 12. ve 15. maddelerinde bazı küçük adaların adları zikredilmemiş, yani kime ait olduğu belli edilmemişti. İtalya’ya ve Yunanistan’a bırakılacak adalar teker teker sayıldığı halde 12. maddede ‘Anadolu sahillerine 3 milden yakın adalar Türk hakimiyetine bırakılmıştır’ denilip geçilmiş, bu adaların hangileri olduğuna herhangi bir açıklık getirilmemişti. İşte Lozan’daki bu boşluk Şükrü Kaya’yı harekete geçirmeye yetecektir.

Hemen kıyıları dört bölgeye ayırıp her bölgeye İçişleri Bakanlığı müfettişlerini gönderir ve isimleri sayılmayan adacıkları tespit ettirir. Müfettişlerin getirdikleri bilgi gerçekten de hayret vericidir: Türk kara suları içinde binlerce sahipsiz ada bulunmakta ve işgal edilmeyi beklemektedir. Henüz Yunanistan ve İtalya tarafından işgal edilmemiş bu adalar meselesini derhal Atatürk’e arz eden Kaya, onun emriyle Mareşal Çakmak’ın ziyaretine gider. Ancak etliye sütlüye bulaşıp da başını ağrıtmak istemeyen Mareşal, ‘Olan olmuştur. Artık yapacak bir şey yok,’ cevabını verir.

Israr eder Kaya ama Çakmak dağlarını aşamaz. Bunun üzerine meseleyi Bakanlar Kurulu’na getirir. Çakmak’ı da davet ettirir ve başlar konuşmaya. Bütün bakanlar ağızları bir karış açık onu dinlerken düğümü atıp sözü Mareşal’e bırakır. Bir oyuna getirilmek üzere olduğunu anlayan Çakmak, yumruğunu masaya vurarakböyle bir operasyonun sorumluluğunu üstlenemeyeceğini söyler. Ona göre Şükrü Kaya ülkeyi bir savaşa sürüklemek istemektedir.

Reddetmez Şükrü Kaya. ‘Evet,’ der ‘Eğer hadiselerin seyri bir harbi zaruri kılarsa kabine karar verir, Paşa hazretleri de uygular.’ Çakmak’ın bu ustaca taktiğe cevabı sert olur:

‘Bir savaşı göze alıyorsan neden böyle bir işe kendin girmiyorsun?’

Kaya’nın beklediği cevap tam da budur. ‘Peki,’ der, ‘gemileri emrime tahsis edin, ben yapayım bu operasyonu.’ Dediği gibi de olur ve bu sahipsiz adalar bir gece içinde işgal edilir. Böylece Şükrü Kaya, Lozan’dan sonra anavatana toprak ilave eden muzaffer bir komutan edasıyla Genelkurmay Başkanı’nın karşısında ciddi bir avantaj yakalamıştır. İşte Fevzi Çakmak’ı Şükrü Kaya’ya düşman eden olay budur.

İyi de sadede gel diyorsanız, toparlayayım:

Mareşal ile Kaya arasındaki husumet, ikisinin de ‘O olmasın da İsmet Paşa olsun’ deme noktasına gelmesiyle sonuçlanmış, böylece bu karşılıklı nefretten yararlanan İnönü, aradan sıyrılıp Atatürk’ün koltuğuna oturabilmişti. TBMM üyelerinin İnönü’ye çok da bayılmadıkları şuradan bellidir ki, yeni Cumhurbaşkanı göreve başladığının ikinci ayında meclisi fesh ettirmiş ve seçime gitmiş, kendisine uygun bir meclis oluşturmanın derdine düşmüştü. Kendisini zoraki seçen meclise teşekkürünü böylece ifade etmiş olan İsmet İnönü’nün zayıf girdiği seçim sürecinden ne büyük bir güçle çıktığını 13 yıl süren Çankaya ev sahipliği göstermiş olmalıdır.

Bu Kaya sert çıktı

Sedat Simavi’nin çıkardığı 22 Eylül 1937 tarihli Yedigün’ün kapağını açanlar İçişleri Bakanı’nın bu manalı fotoğrafı ve imalı alt yazısıyla karşılaştılar. Şaşırdılar mı? Sanmıyorum. Çünkü o günlerde İçişleri Bakanlığı rütbesine ilaveten CHP Genel Sekreterliği gibi Başbakan’a yakın bir konum elde etmiş olan Şükrü Kaya’nın ayak seslerinin emniyeti aşıp Harbiye koridorlarına sızmaya başladığı günlerdir ve daha da önemlisi, Atatürk’ün hastalığının artık gizlisi saklısı kalmamıştır. Atatürk’ün koltuğuna kimin oturacağının kıvılcımları bu resimde parıldamaktadır.

Alt yazıda şu anlamlı cümleler okunuyor:

‘Kayanın bu türlüsünü yalnız denizde değil, karada da nadir görürsünüz. Bu canlı, heyecanlı ve irfanlı Kaya, bulunduğu her yerde neşe, hareket, ışık ve emniyet uyandıran soydandır. Bakınız, denizde bile şetaretinin kıvılcımları sönmüş değil ve sanki Bay Şükrü Kaya Vekillik sandalyesinde, Meclis kürsüsünde ve Parti makamında olduğu gibi yurdun güzel suları içinde de zeká projeksiyonunu yakmış bir sahil feneridir.’

.

Menderes mi Amerikancıydı İnönü mü
6 Eylül 2010Mustafa Armağan

Tarihini unutmaya yatkın bir toplumuz. O yüzden Adnan Menderes ve DP’nin Amerikancılıkla suçlanması karşısında sormamız gereken soruları sormuyoruz

Türkiye’de sağ ve sol kesimlere mensubiyet, oyuncuların film icabı aldıkları isimlere benzer. Solun tohumlarını atanların (mesela Nazım Hikmet) Avrupa’da sağ kabul edilen kesimden, yani Osmanlı aristokrasisinden, buna mukabil sağın öncüsü kabul edilenlerin önemli bir kısmının alt ve orta sınıftan gelmiş olmaları (mesela Mehmed Akif) yeterince açıklayıcıdır. Bu açıdan bakılırsa Türkiye’nin siyasî yelpazesindeki sol partiler ile sağ partiler arasında su geçirmez bölmeler bulunduğu varsayımının manasızlığı daha net olarak görülür.

AMERİKA’NIN ACENTESİ

Geçenlerde kapım çalındı. Kargocuymuş gelen. TBMM Yayınları’ndan sipariş verdiğim kitapların içinden İsmet İnönü’nün TBMM’deki Konuşmaları adlı üç ciltlik derleme çıkınca az daha çığlığı koyuverecektim. Ne de olsa ‘İkinci Adam’ın çizdiği fuleli zikzakları bizzat kendi konuşmalarından takip etmenin keyfi bambaşka olacaktı.

Bu kitapta bir araya toplanan konuşmalar sayesinde görüyoruz ki, ikide bir Türkiye’yi küçük Amerika yapmakla suçlanan ve sanki ABD’nin Türkiye’deki acentesiymiş gibi bir muamele gören DP, meğer bu işte pek masummuş, hatta CHP’nin ve İnönü’nün eline su dökemezmiş. Yine kitaptan görüyoruz ki, TBMM’de açık açık Amerikan dostu olduğunu, Türkiye’nin çıkarlarının mutlaka ABD’nin yanında olmakta yattığını haykıran kişi de İsmet Paşa’dan başkası değilmiş.

Diyeceksiniz ki, bunu yeni mi öğrendin? Ağustos 1944’den itibaren tornistan ederek savaşı kaybedeceğini kör sultanın bile anladığı Almanya’yla ilişkileri aniden kesen ve hatta ona savaş ilan eden, ardından 25 Nisan 1945’te San Fransisko Konferansı’na temsilci gönderirken kendisi de boş durmayıp Tek Parti idaresini bitireceği demecini veren, böylece ABD ve müttefiklerine göz kırpıp el sallayanın İnönü olduğunu biliyordum kuşkusuz. Hatta 1948’de Türkiye’ye gelen ABD’li uzman Max Thornburg’un TC’nin belli başlı kurumlarını ve evrakını baştan ayağa didik ettiğini ve ulaştığı sonuçları bir rapor halinde ABD yetkililerine sunduğunu da okumuştum bir yerlerde. Yine de Paşa’nın üstelik Meclis çatısı altında, üstelik muhalefetteyken bu denli net bir dille ABD yanlısı olduğu itirafında bulunduğunu yeni öğrendim.

Şimdi vakit kaybetmeden geçelim İnönü’nün itiraflarına ve bakalım gerçek Amerikancı kimmiş, o anlatsın bize.

Tarih: 25 Şubat 1960. İnönü coşmuştur. Bakın neler döktürmüş TBMM kürsüsünden. Beraber okuyalım:

‘Birleşik Amerika NATO’dan evvel yardımcımız, NATO içinde müttefikimiz, CENTO içinde ittifakın teşvikçisi ve bunlardan başka iktisadi, mali alanda kuvvetli desteğimiz olmuştur… Siyasi partilerin hiçbirinde Amerika münasebetlerini kıymetli tutmayan bir telakki yoktur. Biz, CHP ise, bu yeni münasebetlerin 15 sene evvelki kurucusu ve 15 seneden beri sadık taraftarıyız. Bizim kanaatimizce ABD dostluğunun temelini Hükümetten Hükümete bir münasebet manzarasının ötesinde, milletten millete münasebet kaidesinde sağlam olarak muhafaza etmek lázımdır.’

Demek ki neymiş: İnönü’ye göre ABD yardımcımız, müttefikimiz, iktisadi ve mali alanda destekçimizmiş, bir. 1960 yılında, yani 27 Mayıs’tan 3 ay önce partiler arasında zaten farklı düşünen de yokmuş, iki. 15 yıl önce, yani 1945’te ABD ile ilişkileri başlatanın CHP olduğundan gururla bahsediyormuş, üç. ABD ile ilişkiler öyle hükümet politikalarıyla ilgili olmayıp bizzat iki millet arasındaki kalıcı bir ilişkiymiş, dört.

Bununla de yetinmiyor İsmet Paşa; ABD ile ilişkilerin o kadar sağlam tutulmasını istiyor ki, onu sakın ola ki, iki milletin dostluğuna değil, sadece çıkar hesaplarına dayamak şeklinde anlamayın. Çünkü Paşa’ya göre Amerika Devleti kadar halkı ve kültür alemi de Türkiye’nin iyiliğini istemekte ve dostluğu milletten millete olarak benimsemektedir. Partiler, iktidarlar gelip geçicidir ona göre, ancak ABD ile dostluğumuz kalıcıdır.

RULET MASASI

.İnönü son söz olarak şunları söylemekten alamaz kendisini:

‘Amerika emin olmalıdır ki, kendisi için en sağlam müttefik Türkiye, demokrasi ile idare edilen bir Türkiye olacaktır.’

Hiçbir yoruma açık kapı bırakmayan bu net ifadelerden sonra Türkiye’yi ABD politikalarına teslim edenlerin sözüm ona sağcılar ve DP olduğunu, buna karşılık CHP’nin anti-Amerikan bir duruş sergilediğini hálá tekrarlayan olacak mı, bilmiyorum.

Olur bence. Zira hafızası ve süreklilik fikri tahkim edilmemiş bir toplumda her 5-10 yılda bir herkes rulet masasında yer değiştirir ve bir süre sonra kimse kimsenin daha önce nerede durduğunu hatırlayamaz ve sorgulayamaz olur. Ama rulet oyunu devam etmektedir bu arada. Önemli olanın oyunun devam etmesi olduğuna inanmışızdır. 14 Mayıs 1990 günü ‘Silahlı Kuvvetler’in işbirliğiyle Türkiye’yi hiçbir yere götürmek mümkün değildir’ diyen Deniz Baykal’ın bugün apoletli e-muhtıraya can havliyle sarılmasındaki farkı çelişki olarak mı yoksa takiyye olarak mı değerlendirmek gerektiğine karar veremeyişimizin sebebi budur.

.

Osmanlı Tarihini Yeniden Okumalıyız
6 Eylül 2010Mustafa Armağan

Daha da genellenebilecek ama özellikle üniversiteli ve liseliler üzerinde, mağlupların galipleri taklit etmesi olarak tespit edilebilecek bir ruh halinin yaşandığı görülüyor. Bu durum Hz. Adem’den bugüne değin vahiy, gelenek ve öncüler vasıtasıyla şekillenen hayatın ana yatağının (mecra’nın) varislerine uygun bir ruh hali değil şüphesiz. Kuran-ı Kerim’de de “Gökten bir su indirdi de vadiler, kendi miktarlarınca sel olup aktılar. Sel de suyun yüzüne çıkan bir köpük yüklendi. Bir zinet eşyası veya bir değerli mal yapmak için, ateşte üzerini körükledikleri madenlerden de onun gibi bir köpük meydana gelir. İşte Allah hak ile batılı böyle çarpıştırır. Fakat köpük atılır gider, insanlara faydası olan ise yerde kalır. İşte Allah böyle misaller verir” (Rad Suresi / 17) ayetinde de kötülüğün arızi, ebter iyiliğin ise baki olacağı vurgulanırken.

Osmanlı’nın yıkılışının ardından, bu mağlubiyet psikolojisi hatırda tutuldu, beslendi ve üzerimizdeki nüfuzunu arttırdı. Ama her şeye rağmen yeryüzünde arızi, tali, türedi, nevzuhur bir varlık olarak değil Hz. Adem’den Asr-ı Saadete ve Osmanlı’ya oradan yaşanılan ana kadar kendimizi bir geleneğin, sünnetin devamı, hayatın asli unsuru olarak görebilmeliyiz.

Hayat eğer değerler arasındaki yüzleşmeyi de ifade ediyorsa, bu anlamda tarih bilinci hayati önem arz ediyor ve belki başlangıç olarak tarihin bize neden gerekli olduğu sorusuna cavaplar bulmalıyız?

Bir başka problematik olarak bu değerlerle bağ kuracak insanın, zihnin nasıl bir yol, nasıl bir bakış açısı geliştirmesi gerektiği olsa gerek. En azından kitaplarımızda yer alan bir tarihi olayı değerlendirirken nelere dikkat etmeliyiz?

Bir Çanakkale Savaşı’nı, İstanbul’un Fethi’ni geçmiş zamanda yaşanmış bir vaka olmaktan çıkarıp bugün bizim için ibretler çıkarabileceğimiz bir konuma getirebilir miyiz?

Genç Öncüler dergisi
Tarih ve İletişim KulÜBÜ

MUSTAFA ARMAĞAN’IN CEVABI

Yenilmişlik psikolojisi. Doğru. Bu psikoloji, sade sizin değil, aslında bizimki kadar şumullü olmasa da, fikir “tanklarımız”da hep taşıdığımız bir maluliyet idi. Çanakkale’de üzerimize çullanan “yamyam” sürüsünün istila gayretinin “tek dişi kalmış canavar”ın son hamlesi olduğunu, bu dişi de bizim söktüğümüzü veya sökeceğimizi söyleyen Mehmed Akif’in Safahat’ını, özellikle bu ‘canavar’ın medeniyeti karşısında utanırken, yüzü kızarırken ve “Ah, bizde de böyle şehirler olsaydı keşke!” yazıklanması içinde görürüz. Mesela Berlin’den şöyle bahseder Akif:

Sokak dedikleri neymiş? Fezâ-yı bi-payan,
Ki tayy edilmesinin yoktur ihtimali yayan.
Demek, vesait-i nakliye namı tahtında,
Havada, yerde, yerin çok zamanlar altında
Uçup duran o havârık bir ihtiyac-ı şedîd.
Pişade harcı mı, haşa, bu imtidad-ı medîd!
Bakın nasıl da mücella ki ferş-i nevvârı
Zemine indiriyor gökyüzünden envârı!

Ya İstanbul’un sokakları? Onu da Akif’in sunturlu ifadelerinden dinleyelim:

Bizim diyara biraz kar düşünce zor kalkar.
Mahalle halkı nihayet kalırsa pek muztar,
“Lodos duasına çıkmak gerek…” denir, çıkılır.
Cenab-ı Hakk do lodos gönderir, fakat bıkılır:
Çamur yığınları peyda olur ki mühliktir…
“Aman don olsa…” deriz… şübhe yok, temizliktir:
Donun kırılması varmış, düşünme artık onu:
Yağar, erir, buz olur… neyse, yaz değil mi sonu?
Kalenderin zifir olmuş su görmedik yakası…

Peki bunun Ziya Paşa’nın,

Diyâr-ı küfrü gezdim, beldeler, kâşâneler gördüm
Dolaştım mülk-i İslamı, bütün viraneler gördüm

beytinden, ya da Namık Kemal’in meşhur “Terakki” adlı makalesinde anlattığı “medeniyetin Kâbesi” Londra tasvirlerinden farkı var mıdır? Tabii ki Akif’in yeri başka ama asıl söylemek istediğim, yenilmişlik psikolojisi dediğimiz şeyin, bizim veya sizin neslinize mahsus bir olgu olmadığı. Dozları değişiyor ama bu psikoloji, en az 100 yıldır yakamızı bir türlü bırakmıyor.

Ben aslında buna daha genel bir tabirle “yetimlik psikolojisi” diyorum ve genelleştiriyorum. Yetimlik psikolojisi şöyle bir şeydir: Yetim ya babasını yüceltir, yere göğe koyamaz ve onu öldürenlere veya şartlara öfke duyar ya da kendisini yetim bırakanın babası olduğuna inanıp babasını öfkesinin hedefi haline getirir, yani nefret kusar ona. Her iki tavır da babasız kalmanın sonucudur. Ben bu bakımdan, son yüz yıl içinde kendimize ve Batı’ya ilişkin geliştirdiğimiz tutum ve davranışlarda ortaya çıkan karakterin “Baba” motiviyle cebelleşme olarak nitelenebileceğini düşünüyorum.

Dikkat ederseniz, bir tarafta tarihi, kutsal bir kalıntı gibi ve tek bir noktasına bile dokunmadan onun hatıralarını olduğu gibi muhafaza etmeye çalışan kesimler ile babasını bir kere de diliyle ve kalemiyle öldürerek ondan kurtulabileceğini zanneden safdil kesimler arasında gidip geliyor tarihimiz. İşte bunun sebebi, Baba’nın kaybedilmiş olmasıdır. Baba ölünce, Anne’ye sarılanlar olduğu gibi (Vatan tema’sının bu kadar gözde olması ve vatanın doğrudan anne ile ilişkilendirilmiş olması manidardır), kanlı bir baba portresi önünde onu bir daha konuşamayacak hale getirmenin, yüzünü karalamanın ve böylece geçmişin ağırlığından kurtulmanın çarelerini arayan Sol’un yeni bir Baba olarak hayalî bir Halk’a tutunmaya çalışması, bunun bariz göstergelerinden birisi.

Hatıra Baba ve Hayali Baba: Sanırım son yüz yıldır tarihin içinde aradığımız şeyler, en iyi bu iki figürle ifade edilebilir.

Öyleyse ne yapılabilir?

Bence tarihî olaylar karşısında seçme, tercih lüksümüz bulunmuyor ama tarihi yorumlama konusunda yeni veya farklı bir perspektif seçebilme ve tarihi ona göre yorumlayabilme şansımız her zaman mevcut. Ama burada olgular yorumlarımıza tabi olmayacak, yorumlar, olgulara tabi olarak sınanacaktır.

Tarihimizi yorumlarken, bir kere son yüz yılın bize dayatmış olduğu milliyetçi mitlerden uzak durmalıyız. Ulus-devlet sınırlarına gözlerimizi kapamalı ve tarihimizin aslında bugün sanılandan çok daha farklı ve karmaşık bir işleyişi olan iç dinamiklerle hareket ettiğini görmeliyiz. Bugün “bizim” dediğimiz coğrafyanın, aslında hiç de “Bizim” seçimimiz olmadığını, emperyalizmin bizi getirip sıkıştırdığı yapay bir toprak parçası olduğunu bilmeliyiz. Yani seçtiğimiz değil, maruz kaldığımız bir coğrafyanın çocuklarıyız.

Dolayısıyla bugün İstanbul’a, Edirne’ye, Diyarbakır’a, Halep’e, Şam’a, Bosna’ya bakarken, Osmanlının baktığı gibi bakamadığımızı bilmemiz gerekiyor. Osmanlı haritasını önünüze açtığınızda, kapılarına dayandığımız söylediğimiz Viyana’nın aslında İstanbul’a Van’dan daha yakın olduğunu görmek bizi şaşırtıyor mesela. Ama Osmanlı buydu zaten. Yani bugünkü deyimle bir “Avrupa devleti”ydi aynı zamanda. Bugün bizim o muhteşem Osmanlı Edirne’sini TC sınırları içinde tasavvur etmemize imkan ve ihtimal yoktur. Zira Edirne kolu kanadı kesik, dili bağlanmış bir serhat şehridir bugün. Peki hiç düşündük mü, Edirne Osmanlı için de bir serhat şehri miydi? Ne alakası var? Edirne, İstanbul’un yanıbaşında, Balkanların başkentiydi. Yani Edirne’yi Selanik’ten, Niş’den, Atina’dan, Şumnu’dan, Belgrad’dan, Sofya’dan, Dubrovnik’ten ayrı düşünmemiz mümkün değildir. Ayrı düşündüğümüz anda, işte ulus-devlet sınırlarının tuzağına düşmüş oluruz. Aynı şekilde, Halep. Halep ile Antep, kardeşti. Tıpkı Bediüzzaman’ın sözleriyle, Tiflis ile Bitlis’in kardeş olduğu gibi. Halep’i, Şam’ı, Bağdat’ı “yabancı” bir toprak parçası saydığımız sürece, tarihimizi de, doğrusunu söyleyelim acı da olsa, Müslüman kimliğimizi de anlayamayacağız demektir.

Ben Osmanlı toplumunun ve idaresinin aslında Asr-ı Saadet’in 20. yüzyıla vuran son dünyevî “küresel gölgesi” olduğunu düşünüyorum ve bu yüzden, Osmanlı yorumunun önemsenmesi gerektiğine inanıyorum. Gölge, elbette asıldan farklı ve uzaktır ama asıl olmadan da gölge oluşmaz. Bu gölge şimdiye kadar bize hep başka “asıl”ların, yalancı şahısların gölgesi gibi gösterilmeye çalışıldı. Bizim, bir tarih bilincine sahip olmak istiyorsak bu gölgenin çağımıza taşımış olduğu yaşayan mesajlarını bulup çıkartmamız ve onun içindeki yaşaması gereken unsurları alıp geliştirmemiz, diğerlerine de ibret nazarı ile bakmamız ve aynı hataları tekrarlamamamız gerekiyor.

Fakat spesifik olarak tarihin içinde gizli olan farklı anlatılara nasıl ulaşabileceğimizi soruyorsanız, Osmanlı: İnsanlığın Son Adası (Ufuk Kitapları, 2003) adlı kitabımda bol ve çeşitli misallerini bulabilirsiniz bunun. Ancak şunu unutmamamız gerekiyor: Tarih (bir disiplin olarak tarih), bize bir şeyler anlatırken, aynı zamanda başka şeyleri gizler gözümüzden. Söylemin içeriği, her zaman bir şiddete gebedir. Açarken, örter. Öne çıkartırken bazı unsurları, diğerlerinin yüzüne nikabını çeker. Bundandır zaten tarihin bize her daim farklı bir öykü anlatmaya hazır olması. Bundandır tarihin karanlık yüzünün bu kadar bol bulunması.

Mesela Çanakkale Savaşı büyük bir anlatıdır tarih kitaplarımızda. “Çanakkale geçilmez” deriz ve İngiliz ve Fransız deniz ve kara güçlerinin Çanakkale’ye gömüldüğünü söyleriz. Haklı olarak modern tarih bilincimizin oluşumunda Çanakkale savaşlarının inkâr edilemez derecede büyük bir etkisi olmuştur. Ancak son yaptığım araştırmalar bu kadar iyi bildiğimiz sandığımız Çanakkale savaşları hakkındaki yeni gerçekleri su üstüne çıkardı. Mesela, tarihlerde unutulan bir nokta, Çanakkale savaşında denizaltıların yoğun bir şekilde kullanılmış olmasıdır. Denizcilik tarihiyle ilgili yayınlara baktığımızda İngiliz ve Fransız denizaltılarının Çanakkale’yi geçmiş olduklarını görüyoruz. Yani Çanakkale, denizin altından geçilmiş, o kadar ki denizaltılar Marmara’ya girerek savaş gemilerimizi torpilleyerek batırmışlar, Selimiye Kışlası’nı dahi bombalamışlardır. Hatta müttefikimiz Almanya’nın denizaltıları yardımımıza gelmiş ve Marmara Denizi’nin altında bir başka savaş cereyan etmiştir. (Daha geniş bilgi için Zaman gazetesinin Turkuaz ekinde 21 ve 28 Mart 2004 tarihli yazılarıma bakınız.)

Gördüğümüz gibi, tarih aslında bize sürekli yeni şeyler anlatmaya hazırdır. Yeter ki biz kulağımızın desibel ayarıyla oynayalım ve tarihin içindeki gizli kayıtları duyabilecek sabrı gösterelim.

Son tavsiyem, hakkını yemeyelim, yine Mehmed Akif’in Safahat’ından olacak. Özellikle Safahat’ın 6. Kitabı olan “Âsım”ı yeniden ve müdakkık nazarlarla okuyun derim. Orada koyu bir ümitsizliğin Çanakkale Savaşı’nın verdiği müthiş moralle nasıl bir toplumsal dinamizme dönüştüğünü ustaca anlatıyor rahmetli Akif. Namusunu çiğnetmeyen “Asım’ın nesli”nin doğuş hikâyesidir anlatılan. Ama bu hikâye, aslında, koyu bir yenilmişlik psikolojisinin üzerimize çökerttiği karanlığın nasıl delindiğinin de hikâyesidir. Ve bugünkü gençliğe verdiği mesaj, gerçekten harikuladedir.

Ne dersiniz, bildiklerimizi “yeniden okuma”ya başlayalım mı?

.

Galile bombası: Asırlık bir efsanenin sonu
6 Eylül 2010Mustafa Armağan
Efsanelere son vermek için yola çıkan Aydınlanma,
en büyük efsane imalatçısı haline geldi.

Max Horkheimer ve Th. Adorno
Aydınlanmanın Diyalektiği

“İhdina’s-sırâte’l-mustakîm.”

Galile ile ilgili bir yazının Kur’an-ı Kerim’den bir ayetle başlamasına alışsak fena olmayacak. Çünkü incelediğimiz adam, Galileo Galilei (1564-1642) ya da Türkçedeki yaygın telaffuzuyla söylersek Galile, bilim efsanesi imalatçılarının bizi inandırmak istediği gibi dine, Katolik Kilisesi’ne karşı kahramanca direnen bir Aydınlanma Mücahidi değil, tersine Katolik eğitimi almış ve ömrünün sonuna kadar da mümin bir Katolik olarak yaşamış, bu da yetmezmiş gibi kızlarını rahibe olarak manastırlara teslim etmiş dini bütün biriydi. Kopernik’in güneş-merkezli (heliosantrik) sistemini geliştirirken de amacı, Katolik ilahiyatını çökertmek değil, kendisinin de ifade ettiği gibi, desteklemek idi. Vatikan’ın adamıydı ve zaten bu yüzden Kilise onu özel bir ihtimamla yargıladı (aşağıda açıklayacağımız gibi bu “yargılama”, dostlar alışverişte görsünler türünde bir sohbetten başka bir şey değildi.) “Bizi doğru yola ilet.” Kur’an’ın bu işareti sadece hidayete ermekle sınırlı tutulmamalı bence. Bu ayetten müthiş entelektüel bir tahrik fışkırdığını da görmezden gelmeyelim: Size sunulanla yetinmeyin ve işin hakikatine vasıl olmak arzusuyla yanıp kavrulun. Zira ayetin arkası da bu mealde akmaktadır: “Haktan sapmışların yoluna değil….” Yani şu: Kur’an bizi her daim teyakkuz halinde olmaya çağırıyor. Evet, Şeytana dikkat etmemiz gerekiyor ama bir yerde de, ibadet ve iman alanının dışında, etrafımızdaki enformasyon bombardımanının bizi düşüreceği tuzaklara karşı da bir uyarı olarak okunmalı değil midir bu âyetler? Efsanelere karşı uyanık olmak, bize bağışlanmış olan düşünme yeteneğimizi ve özgürlüğümüzü sonuna kadar kullanarak şeytanın bize hazırladığı tuzaklara düşmemek vazifesi, bizlerin sırtına yüklenmiş olan o ağır, dağların ile üslenmekten kaçındığı Emanet’in ayrılmaz bir parçasıdır.

Bu Emanet’i üstlendiğini bir de misak ile teyid etmiş olanların etrafımızda akıp duran bu seylabeye karşı daha bir hassas olması icab etmez mi?

Ne yazık ki bu soruya her zaman evet cevabını veremiyorum.

Bari siz yapmayın Nazan Hanım!

Nazan Bekiroğlu, Türk Edebiyatı dergisi okurlarının da severek okudukları üslup sahibi, inci gibi Türkçesiyle her daim beğenilen bir yazar. Benim de gerek Zaman’daki refikliğimiz döneminde, gerekse onun dışındaki yazma serüveninde Dergâh dergisindeki hikâyelerinden itibaren zevkle okuduğum ve ne yalan söyleyeyim, üslubuna gıpta ettiğim yazarlardan birisi olmuştur.

Ne var ki, son deneme kitabı Cümle Kapısı’nda, verdiği bilgileri hiçbir sorgulamaya tabi tutmadan aktardığını ve bu yanlış bilgilerin üzerine koca bir yorum bina ettiğini görünce üzülmedim desem yalan olur. Çağın yalanlarını olduğu gibi almak ve bu yalanlar üzerine bir yorum bina etmenin bu göz kamaştırıcı cümle işçiliğine yakışmadığını söylemek zorundayım.

Mesela mı? Beraber okuyalım isterseniz:

Diyalog’un yayımlanmasıyla kilise, gökkubbenin tepesine yıkıldığını zannetti. Galileo, Kopernikus’un görüşünü onaylayarak sabit bir Güneş ile onun etrafında dönen Yer şemasından bahsediyordu ki bu apaçık sapkınlıktı. Mahkeme başladı. Onca ressama ilham veren mahkeme devresince Galileo, Engizisyon Sarayı’nın bir odasında tutuldu. Hapishaneden farkı yoktu. Mahkeme sonunda [şu karara vardı- M.A.]: “Seni Engizisyon’da resmen hapis yatmaya mahkûm ediyoruz. Süresi bize kalmış.” İktidarının sarsılmazlığını göstermek mecburiyetinde olan kiliseye (başka türlü her şeyin kendi etrafındaki devinimini sürdürmesinin imkânı yoktu) bu kadarı yetmedi, Galileo hapsini çekmeye başlamadan önce bir itirafname imzalamaya zorlandı ve onu dizleri üzerinde okuyarak “tövbekâr” oldu. Bu onu yanmaktan kurtaracaktı.1

Sorular üşüşüyor insanın aklına bu pasajı okuyunca: Bir kitabın yayınlanmasıyla neden Kilisenin başına gökkubbe çökecek gibi olsun? Eğer Kilise o kadar güçlü ise bu kitaptaki fikirleri başka türlü susturmasını da bilemez miydi? Dünyanın sabit olmayıp güneşin etrafında dönmekte olduğu tezi, Kopernik’in olduğu halde, Kopernik de öyle böyle değil, Katolik bir rahip olduğu halde yazarı neden yakılmamış ve kitabı daha önce yasaklanmamıştır da, Galile bunu ısıtıp sofraya sürdükten sonra yanmaktan son anda kurtulmuş olsun?

Sonra edebî bir metin de olsa Nazan Hanım’ın, metninin insicamı konusunda daha bir itinalı olmasını beklemek hakkımızdır sanıyorum. Galile, bir seferinde “Engizisyon Sarayı’nın bir odası”nda tutuluyor, sonra bu odanın hapishaneden farkı olmadığı söyleniyor (Saray odası ve hapishaneden farkı yok, öyle mi?), biraz aşağıda bu defa saray odası “zindan” haline getiriliyor, nihayet bu hapsin “daha çok ev hapsi, düşünme, yazma, söyleme hapsi” olduğu, en sonunda da aşurenin üzerine limon sıkar gibi, bütün bu zindan ve hapis söyleminin bir mitos, bir efsaneden ibaret olduğu dile getiriliyor. Hangisi doğru dersiniz? Bana kalırsa metinde sapla saman fena halde karışmış durumdadır ve ayıklamak için ancak akademisyen Nazan Bekiroğlu’nu imdada çağırmak gerekecektir!

Sayın Bekiroğlu’nun kitabındaki bilgi hatalarını sayıp dökmenin yeri burası değil. Ancak Ortaçağ’ın bir Karanlık Devir olduğu iddiası da Pozitivizmin gayri meşru evladı olarak sevgili hafızamızda yerini bu kadar munisçe almamalıydı diye düşünüyorum. Bu konularda yazan birisi en azından gerçek bilimsel devrimin 13. ve 14. yüzyıllarda gerçekleştiğini söyleyen Pierre Duhem’den, Etienne Gilson’un Ortaçağ Felsefesinin Ruhu’ndan ve A. Koyré’nin yazdıklarından haberdar olmalıydı. Galile hakkında köpürtülen efsanelerden kurtulup hakikat avcılığına yönelmek için yorumlarını daha sahih bir temele oturtmasını beklerdim Bekiroğlu’nun. Hala da bekliyorum. Onun şık üslubuna da bu yakışırdı doğrusu.

“Bilimsel mitoloji”

Bu terimi ilk defa isminden midir nedir, pek tuttuğum bilim felsefecisi Stephen Toulmin’in 1950’lerde neşredilmiş uzun bir makalesinde okumuş ve heyecanlanmıştım. Bir başka gözdem Alasdair McIntyre ile birlikte yazdıkları kitapta Toulmin, Darwinizmin efsanelerinden giriyor, Türkiye’de de bir vakitler pek rağbet gören Fred Hoyle’un “Sürekli Genişleyen Âlem” nazariyesindeki akıl almaz rakam oyunlarına kadar bir yığın mitolojik örneği zikrediyor ve bilimin modern çağda ne büyük bir mitoloji fabrikası haline dönüştüğünü gösteriyordu.

Bilimsel mitoloji, ne yazık ki okul kitaplarını pek sever. Halkın kafası bilim imajına teşnedir, bilimin kendisini ise kimse umursamaz. Herkes sonuçlarla ve mitolojik başlangıçlarla ilgilidir. Newton’un, kafasına düşen elma sayesinde yerçekimi kanununu keşfettiği yollu efsane bunlardan biridir. Böyle bir olay vaki olmamıştır. Ancak bir kere yakıştırılınca, uzun saçlarla örtülü kafasını ovuşturmakla meşgul Newton karikatürü, modern bilimin alamet-i farikalarından birisi haline gelmiştir. İstediğiniz kadar efsane-savarlar kurun, bu imaj sürüp gider muhayyilelerde.

Zaten efsanenin gerçekle bağlantısı da böyle bir şeydir. Gerçeklik ile şöyle veya böyle bir alakası vardır efsanelerin. Fakat onu, gerçeklik düzeyinden kopartarak çok daha geniş bir yorum düzeyine, hatta masal düzeyine kadar sıçramak, mitoloji için garip bir şey değildir çünkü mitolojinin mantığı bunu gerektirir. O, gerçekliği tasvir etmek niyetinde değildir. Gerçekliğin yerine geçmek, onun yerini almak, işgal etmek niyetinde de değildir aslında. Gerçeklik imajını avlamak ve ayartmak peşindedir o. Gerçeğin “bu” olduğunu değil, gerçekliğin “böyle görülmesi gerektiğini” söylemektedir bize. Ama bir yandan da gerçekliğin başını okşamakta ve ona bir sus payı vermeyi de ihmal etmemektedir. Susan K. Langer ve üstadı Ernst Cassirer efsaneyi böyle deşifre ederler.

İki Galile

Tamam, teslim oluyor ve ‘Bu kadar laf u güzaf yeter, artık biraz da mevzuya girsen’ diyenlerin arzusu istikametinde ilk metnimi açıyorum. Kitap, TÜBİTAK Yayınları’ndan çıkmış; Bilimin Öncüleri başlığını taşıyan kitabın yazarı Cemal Yıldırım. Küçük boy 218 sayfa tutarındaki kitabın sadece 8 sayfası Galile’ye ayrılmış. (Ne hikmetse gösterdiği 18 kaynaktan 9’u bilim adamımızın kendi kitaplarından oluşmaktadır! Kendine referans, ne zamandan beri bilim oluyor? Ortaya koyduğu iddiaları kendi kitaplarına dayandıran birisinin rivayeti kendinden menkûl şeyh’ten ne farkı olabilir? Düşünmek lazım.)

Fiziğin “babası” diye anılan Galileo, aynı zamanda, güneş-merkezli sistem için sürdürdüğü mücadele ile düşünce özgürlüğüne öncülük etmiştir… Rönesans’ın büyük sanatçısı Michalengelo’nun öldüğü yıl dünyaya gelen, Newton’un doğduğu yıl dünyadan ayrılan Galileo, Francis Bacon, Descartes, Kepler ve Shakespeare gibi ünlülerle çağdaştı. Temelde Ortaçağ bağnazlığına bir “isyan” diye niteleyebileceğimiz Rönesans’ın son döneminde yaşayan Galileo, yeni arayış ve atılımlarıyla kendisini önceleyen Leonardo da Vinci ve Copernicus türünden evrensel bir yetenek, yeniçağın unutulmaz bir mimarıdır.1

Dikkat edilirse metinde mitoloji, Galile’yi iki dahinin, Mikelanj ve Newton’un ölüm ve doğum tarihleriyle çakışan bir zincire oturtmakla başlıyor, diğer Rönesans ve Yeniçağ dahileriyle aynı çevreye dahil etmek suretiyle zenginleşiyor, nihayet “bağnaz” Ortaçağ’a “isyan” eden sanatçılar ve bilim adamları kervanı ile büyülü bir karakter kazanıyor. Nitekim bu bağnazlık iddiası, metin boyunca devam ediyor ve sonunda “dinsel bağnazlık”ın bir sembolü haline geliyor. Galile’yi mahkûm eden Kilise, aslında kendi “ölüm fermanı”nı imzalamış demektir.1 Yıldırım’ın, Galile’nin “başına buyruk” bir kişi olduğunu, tamamen seküler bir eğitim aldığını ve geçimini özel dersler vermek suretiyle sürdürdüğünü söyleme gayretine düşerek onun dinî cephesini ısrarla gizlemek istediği gözden kaçmaz. (Bu arada “başına buyruk” birisinin nasıl olup da bazı Düklerin himayelerinde, üstelik biraz ileride anlattığı gibi, onlara silah yapımında ve topların hedefe isabet ettirilmesi konusunda yardım ettiği ise bir türlü anlaş

ılmaz. Hani Galile bağımsız, başına buyruk biriydi?)

Kaldı ki yazar Rönesans ile modern bilimin doğuşunu, bu iki ayrı süreci zihninde özdeşleştirmekte ve bir başka yanlış anlaşılmaya da kapı açmaktadır. Bilim tarihçisi Alexandre Koyré’nin açıkça belirttiği gibi, Rönesans’ın bilimsel ideal ile aynı düzlemde ele alınması, büyük bir hatadır. Hatta Koyré daha da ileri gider ve bilimsel bir ilhamla başlamayan Rönesans’ta bilim havasının hiç esmediğini, onun tam aksine edebiyattan ve retorikten ibaret olduğunu söyler. Rönesans, Koyré bizi şaşırtmaya devam etmektedir, dünyanın tanıdığı çağlar içerisinde eleştiri ruhunu en az taşıyanıdır. Her tarafı hurafelerin istila ettiği, büyücülüğe, gözbağcılığa duyulan inancın şaşırtıcı biçimde yayıldığı bir çağdır Rönesans. Bu dönemde müneccimlik astronomiyi bastırmış, Venedik matbaalarında basılan cin-peri ve sihirbazlık kitapları ortalığı bir sel gibi kaplamıştır.4

Ne var ki, Yıldırım’ın bu pür pozitivist Galile efsanesi, bizzat TÜBİTAK tarafından neşredilen başka kitaplar tarafından yalanlanmaktadır. Mesela Bilim ve İktidar adlı kitabın yazarları, hiç de Yıldırım gibi düşünmemektedirler. Onlara göre Galile, bütün bu araştırma ve keşifleri sırasında önüne hedef olarak Tanrı’nın bilgisini koymuş, ona doğru adım adım ilerlemeye çalışmıştır:

Kesinlikle bir tanrı tanımaz olmayan Galileo’ya göre, Tanrı’nın imgesinde [suretinde- M.A.] yaratılmış olan ruh, yaradılışı yöneten hakikatlere nüfuz etmeye ve bu yüzden de Tanrı’nın başlangıçta eksiksiz sahip olduğu doğa bilgisine doğru ilerleme kaydetmeye muktedirdir. Öyleyse bilimin doğada keşfettiği hakikatler kutsal yaradılışın hakikatleridir. O nedenle, bu hakikatler görünüşte Kitab-ı Mukaddes’le çelişki içerisindeymiş izlenimi verseler de geçerliliklerini yitirmezler.5

Şimdi hangisine inanalım? Anlı şanlı Türk profesöre mi yoksa Galile’nin hemşerilerine mi? (Her 3 örneği de bir karşılaştırma yapılabilmesi için özellikle Türkiye’nin resmi bilim kurumu olan TÜBİTAK’ın yayınlarından seçtim.)

Efsaneler zinciri

Galile’nin görüntüsünü kaplayan efsane bulutu o kadar kesiftir ki, onu aralamak teşebbüsünde bulunanlar şaşkınlık uçurumlarına yuvarlanmakta, bir hayalin nasıl hakikat haline geldiğine, bir hakikatin ise üstünün nasıl bu kadar beceriyle örtüldüğüne hayretler içerisinde kalmaktadırlar. Bu efsaneleri şu birkaç başlık altında toplayabiliriz:

Engizisyon mahkemesinden nadim bir şekilde çıkmakta olan Galile’nin, içeride vazgeçtiği dünyanın güneş etrafından dönmekte olduğunu tezine, kapı önünde, Eppur si move (Yine de dönüyor) diyerek yine sahip çıktığı.
Piza Kulesi deneyini yaptığı (oysa bu bir düşünce deneyidir ve Koyré’nin haklı olarak belirttiği gibi, iyi ki de yapmaya teşebbüs etmemiştir, yoksa Aristo’nun haklı olduğunu görecek ve üzülecekti).
1633 yılında mahkemede yargılandığı ve zindana atıldığı söylentisi.
Kilise’nin, Güneş-merkezli dünya modeline bağnazca karşı çıktığı ve bundan dolayı Galile’yi ölüme mahkûm ettiği.
Galile’nin Kiliseden bağımsız, “başına buyruk” bir kişilik gibi sunulması.
Galile’nin kendi çıkarlarını hiç düşünmeyen bir bilim âşığı gibi resmedilmesi.
Bu efsanelere bir çok yeni ve yan efsane daha ilave edilebilirse de, yazımızı makul bir hacimde tutabilmek için bunların aydınlatılmasıyla kifayet edeceğiz. Zira sadece bunların aydınlatılması bile bize epeyce yoracağa benzer.

Ne yapalım. Görevimizi baştan belirlemiştik: Hakikat avcılığı. Bu da göründüğü kadar kolay bir iş değil.

Galile ve Kilise ilişkisi

Tezimizi şöyle formüle edelim: Galile Allah’a inanıyordu, Katolikti, hatta mümin bir Katolikti6, Kilisenin içinde yetişmişti, nitekim Papa ve Kardinaller kendi dostlarıydı. Nihayet iki kızını Kiliseye adamış, ikisini de rahibe olarak manastırlara kapamıştı.

Galile’nin Tanrı ile değil, onun Kilise tarafından konulmuş ve dogma halinde benimsenmiş otorite anlamındaki bilim anlayışıyla derdi vardı. Çünkü Kopernik’in güneş-merkezli teorisi başta olmak üzere teleskobuyla bulduğunu söylediği yeni gezegenler, Aristo’nun düşen cisimler kanununda yaptığı değişiklikler vs. Kilisenin mevcut görüşleriyle çelişiyordu. Burada bir problem yok. Çelişiyordu ama Galile bu fikirlere nasıl olmuş da ulaşmıştı? Bir boşlukta mı? Başına buyruk bir şekilde bilim yapılabileceğine hala inananlar var mı? Ustası, okulu, ekolü biliniyor mu?

Çoğumuz bilmeyiz ama Batıda Kilise, zannımızın hilafına, modern bilimin temellerini atan kurumdur. Ve bu, büyük ölçüde 1860’larda Darwinciliğin üniversitelere girme mücadelesine kadar da devam etmiştir. Öyle Bilimsel Devrim yapıldı, her yer güllük gülistanlık oldu diye bir şey yok. Kilisenin mücadelesi bugün de farklı enstrümanlarla devam ediyor aslında. Lakin Kilisesi olmayan bir toplumun mensupları olarak Batı tarihini ve bilimsel ve teknolojik gelişmenin aşamalarını kendimize benzeterek modern bilimin babalarını, Cemal Yıldırım’ın zannettiği gibi, “başına buyruk” kişiler zannetme yanılgısına kolayca düşüveriyoruz. Oysa Thomas Kuhn’un bilim felsefesi ve bilim tarihi disiplinlerine getirdiği paradigma kavramı bile, bir kişinin veya kişilerin değil, bir ekolün veya kurumun problem çözme faaliyetini anlatır. Bizde ise en has bilim adamı imajı, köşesine çekilmiş, münzevi bir sakallıdan ibarettir büyük ölçüde.

Bilim, kurumsal bir etkinliktir dedik. Bugün Nobel Bilim Ödülü’nü alanların çok büyük bölümünün belli üniversiteler veya akademiler ve belli bilim camiaları olduğu gerçeği, günümüzde bilimin bu özelliğinin giderek katmerlendiğini, öyle uluorta, başına buyruk adamların bilim adamlığı, yaptıklarının da bilim payesini alabileceği tezi, artık hurafeler bataklığındaki yerini çoktan almış olmalıdır. Ne yazık ki, durum bizde böyle değil. Büyük bir saflık içerisinde yüzdüğümüzü kabul edelim. Ve lütfen yazmadan önce okuyalım biraz. Olmaz mı?

Kopernik kimdi? Bir bilim adamı mı, bir Katolik rahibi mi? Açın Katolik Ansiklopedisi’ni de görün. Rahip olması neyse de, bir de Kilise’nin başına gökkubbeyi çökerteceği söylenen meşhur kitabını iki Kardinal’in samimi ricaları üzerine bastırdığı bilgisine ne dersiniz peki? Üstelik bu rahip Kopernik, sıkı durun, kitabı Papa III. Paul’e ithaf etmiştir. İthaf ise kitabına ‘dışarıdan’ gelecek saldırılara karşı bir “kalkan” olması için konulmuştur.

Kilise deyip de geçmeyin

Çok mu aykırı şeyler söylüyorum yoksa? Şöyle toparlayayım o zaman:

Kilise, bırakın Kopernik’in kitabının başına gökkubbeyi çökertmesinden korkmayı, güneşin evrenin merkezinde bulunduğu tezini işleyen kitabın yayınını teşvik etmiş, dahası, iki Kardinal ve Papa, bazı çevrelerden, özellikle de felsefecilerden gelecek tenkidlere karşı kitaba dalgakıran olmayı kabul etmişlerdir!

Aynı şey Galile için de geçerlidir. Eğer o yıllarda Kilise’nin bilime hamilik yaptığını bilmezseniz Galile’nin hayat hikâyesini okurken onun Katolik din adamları ve kurumlarıyla nasıl bu kadar içli dışlı olduğuna şaşar kalırsınız. İşte dünyadaki en büyük Galile uzmanı Stillman Drake’in Galile ve Katolik Kilisesi hakkındaki sözleri:

Bana göre Katolik Kilisesi, her biri en az Galile kadar karmaşık olan yığınla fertten müteşekkildi. [Yani Kilise’ye mensup olmak ‘koyun’ olmak anlamına gelmiyordu, her birinin kendi şahsiyeti vardı- M.A.] Bunlar arasında [mahkemede] Galile aleyhindeki kararı imzalamayı reddeden 3 kardinal de vardır (toplam kardinal sayısı 10’du). Başı derde girdiği dönemlerde mahkeme bitinceye kadar Galile’yi evine davet eden de bir Başpiskoposdan başkası değildi. Aynı Başpiskopos, mahkemeden sonra da onun sağlığını ve muhtemelen hayatını kurtaran kişi olmuştur. Yazılarına ve eylemlerine aşina olduğum Katolik Kilisesi’ndeki her bir fert, en az Galile kadar makul ve tutarlı görünüyor bana.7

Drake bir başka yerde, yine sarsıcı bir tesbitte bulunuyor ve şunları söylüyor: “Galile laf olsun diye değil, samimi olarak Kilise’den duyduğu coşkudan (zeal) söz etmiş olup bu Katolik coşkusudur ki, onu cezalandırılsa dahi bazı risklere katlanmaya yöneltmiştir.”8 Yani Galile, Kilise ile çarpışmak bir yana, yaptığı buluşları yayınlama ve risk alma konusundaki cesaretini de Katoliklikten almıştır Drake’e göre. Nitekim daha 10 yaşlarındayken Floransa’da Camaldolese tarikatı keşişleriyle tıp tahsiline devam etmiş ve tam 7 yıl bu tarikatle ilişkisini devam ettirmiştir.9

Daha sonraki tahsil hayatında da çeşitli Cizvit rahipleri –ki bunlar matematik ve astronomi gibi çeşitli bilim dallarında otorite sahibi kimselerdi- ile tanışmış ve onlardan çok şeyler öğrenmiştir. Padua Üniversitesi’ndeki günlerinde de elyazması koleksiyoneri G. V. Pinelli’nin evinde, hayatının bundan sonraki kariyerinde önemli roller oynayacak olan iki din adamıyla karşılaşmıştır. Bunlardan Fra Paolo Sarpi, Venedik Cumhuriyeti’nin resmi ilahiyatçısıydı ve Galile’nin dalga teorisi ve düşen cisimler kanunu başta olmak üzere pek çok bilgiyi ondan aldığı biliniyor. Tanıştığı ikinci din adamı ise Bruno’yu yaktıran Engizisyon’un kardinallerinden, aynı zamanda matematik ve astronomi bilgini Kardinal Bellarmino idi. İki iyi dost olan Galile ve Bellarmino’nun yolları daha sonra sık sık kesişecektir. İleriki yıllarda Antonio Querengo gibi Kilise’nin imtiyazlı üyeleri de evlerini ve bilimsel aletlerini, kütüphanelerini açacaktır Galile’ye.

Listeyi uzatmanın alemi yok. Maksadımız, anlaşılmış olmalıdır. Galile, aslında Kilise’nin yanında, hatta içindeydi, yetişmesi ve eğitimi, buluşlarını gerçekleştirmesi ve ortaya koyması sırasında Kilise’nin adamlarının yardım ve desteklerini almış, hatta arkadaşlarından bazıları sonradan Papa bile olmuş ve ona yardım etmek için ellerinden geleni yapmışlardır. Kendisi de son nefesine kadar Kiliseye ve Katolikliğe bağlı kalmış ve ‘Ne yapıyorsam dinim için yapıyorum’ demeye devam etmiştir. Üstelik bunu en “âsi” demlerinde olduğu kadar ölmeden önceki “nedâmet” günlerinde de söylemeye devam etmiştir.10

Yanlışlar sürüsü

Efsane efsaneyi üretmiş ve sonuçta bir sürü küçük efsanenin ortasında yükselen o görkemli “Galile efsanesi” yontulmuştur Aydınlanmış cahiliye çağının kafalarından. Hurafeye karşı isyan eden Aydınlanma, adeta lanetlenmiş gibi, bütün hurafeleri bir mıknatıs üzerine kabul etmiş gibidir.

Şimdi bu yanlışlara kısaca temas edelim.

Galile’nin ortaya attığı görüşler yeni olmaktan uzaktı. Bu görüşler, Duhem’den beri biliyoruz ki, devrin bilim adamlarının meçhulü değildi. Ama henüz ispat edilememiş, o zamanın bilimsel verileriyle yeterince ikna edici biçimde sunulamamıştı. Galile’nin dünyanın döndüğü hakkındaki görüşü de, diğer görüşleri de kendisinden önce en az bir kişi tarafından savunulmuştu. Ancak bu “devrimler”, devrin bilimsel paradigması içindeki yerini almamış olup, Kuhn’un deyimiyle, rakip modellerden birisi konumundaydı. Çünkü kabul görebilmesi için devrin genel zihniyetine tercüme edilmesi veya bu kadar radikal bir görüşün kabul görebilmesi için yığınla bilginin silbaştan düzeltilmesi gerekiyordu. Bu da hiçbir zaman –şimdi bile- insanların zarafetle karşılayabilecekleri bir durum değildir. Nitekim Dr. Ziya Özel örneğini hatırlayın, adamın gösterdiği “bilimsel” deliller ve örnekleri, söyler söylemez hepimiz ağzımız bir karış açık kabul mü ettik, yoksa adama “şarlatan” deyip apar topar yurt dışına kaçmasına mı sebep olduk? Herkes oturup bu örneği düşünsün ve ondan sonra Galile’yi yargılayanları yargılasın.
Kaldı ki Galile’nin icat ettiğini söylediği teleskop, o devrin insanına, bugün bize ifade ettiği kesinlik ve doğruluğu nasıl sunacaktı ki? Feyerabend bunun üzerinde ısrarla durmaktadır, çünkü henüz teleskobun “neyi” gösterdiğine ilişkin yaygın bir konsensus yoktur o zamanda. ‘Bak ve gör! Gördüğüm bir sürü ışık topları.’ Bunlar ne kadar bilimsel ve gerçek? Veya hem bilimsel, hem gerçek? Bunların bilimsel olduğuna kim karar verecektir sonra? Hangi otorite? Teleskop mu yoksa Galile mi? Feyerabend’i dinleyelim: “Teleskopla yapılan ilk gökyüzü gözlemleri bulanık, belirsiz, çelişkili, herkesin çıplak gözle gördüğüyle çatışan özellikler taşır.”11
Galile, görüşlerinin tartışılmasına tahammül edemiyor, bir kere doğruyu söyledikten sonra herkesin ona iman etmesini istiyordu. Bir bakıma en az üniversitedeki dostlarının Aristo’yu tabulaştırmaları gibi, kendi görüşlerini tabulaştırıyordu. “Galile onları [ulaştığı sonuçları] başkalarına dayatabilmek istiyordu. Bu yönüyle günümüzdeki birçok bilim peygamberi kadar küstah, totaliter –ve dünyadan bihaberdi.”12 Bunu çağdaş bilim tarihçileri açıkça ve cesurca ifade ediyorlar. Mesela Hall Hellman, Kardinal Bellormino’nun Galile hakkındaki görüşlerini haklı bulmaktadır. Ona göre Galile’nin sunduğu kanıtlar, teleskobuyla yaptığı gözlemler “dünyanın güneş çevresinde dönüyor olabileceğini gösteriyor ancak hiçbir şekilde bunu kanıtlamıyordu.”13 Oysa Katolik Kilisesi içindeki dostları ve üniversitedeki arkadaşları Galile’ye, ‘Yavaş ol’ diyor ve görüşlerini bir hipotez olarak sunmasını rica ediyorlardı. Mesela Kardinal Bellarmino, bir dostuna yazdığı mektupta şu nazik satırları kaleme alıyordu: “Siz de, Bay Galile de, mutlak anlamda değil de, varsayımlar düzeyinde kalarak konuşmakla yetindiğiniz sürece basiretli bir davranış göstermiş olursunuz. Yerin hareketli ve güneşin hareketsiz olduğu varsayılarak tüm göksel olayların dışmerkezli ve çevre–merkezli çemberler teorisinden daha iyi açıklanabildiğini söylemek mükemmel bir sağgörülü konuşma örneğidir ve hiçbir sakınca yaratmaz.14” Dogmatik olan Galile midir yoksa Kardinal mi? Siz karar verin.
Galile Aristo’ya karşı mıydı? Pek değil. Çünkü meşhur Diyaloglar kitabının başında bile Kopernik teorisini desteklemek için Aristo’nun argümanlarına sarılan da kendisinden başkası değildi. Ve kendisinin, pek çok çağdaşından daha fazla Aristocu olduğunu söylemişti bir keresinde. Aslında onun Aristo’ya karşı çıkması, bizatihi Aristo’ya değil, bilim alanında hakikatin tekeli olarak otoriteye karşı çıkmasının bir sonucuydu.15
Ya Galile’nin kişiliğine ne buyurulur? Ben söylemiyorum, Marksist bilim tarihçisi J. D. Bernal söylüyor: “Galileo’nun bilim adamlığının yanı sıra iyi bir reklamcı olduğu da anlaşılıyor… “Dünyevi” konularla oldukça yakından ilgileniyor ve zaman zaman bunun yararını da görüyordu. Yaptığı teleskopu deniz savaşlarında kullanılmak üzere Venedik Senyörüne “armağan” eden Galileo bu armağanına karşılık kendisine sunulan 500 scudi’yi de geri çevirmemişti. Burada erken davranmış olmasının yararını gördüğünü söyleyebiliriz, zira… aradan bir yıl bile geçmeden Hollanda yapımı teleskoplar Venedik’te üç-beş scudi karşılığında satılmaya başlanmıştı.”16 Başka marifetleri de var üstadın. Mesela teleskobuyla bazı gezegenlerin uydularını bulduğunu söylüyor ve bunları, isimlerini gezegenlere vermek suretiyle Medici Dükü’ne armağan ediyor. Ondan gereken iltifatı göremeyince isimlerini silip yüklü bir iane kopartabileceğine inandığı başkalarının isimlerini yazıyor uyduların üzerine. Teleskobu kendisi icat etmediği halde Hollanda’dan getirtip pazarlaması, bu marifetinin yanında hiç kalır.
Mahkemenin kapısından çıkarken, “Dünya yine de dönüyor!” dediği rivayeti ise katmerli bir yalan. Bunu bilim tarihçileri artık hoş bir benzetmeden öte bir değeri olmayan ve en az Galile’nin ölümünden 100 küsur yıl sonra, 1757’de bir gayretkeşin kitabında ortaya atılmış bir yakıştırma olarak değerlendiriyor ve mahkemeden çıkarken bu sözü duyan hiçbir kulak olmadığını, dahası, Galile’nin de içeride kendisini affettirmişken başına yeni bir bela almak isteyecek kadar aptal olmadığını ifade ediyorlar.17
Galile’nin yargılanması dediğimiz hadise (1633’deki yargılama), aslında çoğu kendi dostlarından oluşan mahkeme üyelerinin, Galile’yi daha da büyüyebilecek olan bir tepki seline karşı koruma çabasının bir parçasıdır. Yani yargılama, Galile’yi süründürme, ona işkence etme ve yalvartma seanslarıyla geçmemiştir. Tersine, sözde bir yargılama oturumu yaparak Galile’yi özellikle üniversitelerdeki profesörlerin ve kilise mensupları ve sempatizanlarının hışmından korumaktı amaçları. İçeride Bellarmino gibi dostları kendisine ancak bir itirafname yazması ve imzalaması halinde dışarıdaki tepkiyi önleyebileceklerini tavsiye etmişler ve onu kollamışlardı. Nitekim ona verdikleri ceza da, bir soylunun evinde bir süre dinlenmesi ve 3 yıl boyunca haftada bir Kiliseye gelip Mezmur’dan pasajlar okumasından ibarettir! Verdikleri cezadan da belli değil mi yargılamanın göstermelik olduğu?
İşkenceye tabi tutulduğu nasıl bir yalansa, hapse, hatta zindana atıldığı da o kadar büyük bir yalandır. Nitekim gerek yargılama sırasında kaldığı apartman dairesinin konforu, gerek bir süre kendisini ağırlayan Başpiskopos’un evindeki rahatı, gerekse kısa süren zorunlu misafirliği bitip de serbest bırakıldıktan sonra Floransa yakınlarındaki Villasında yaşadığı hayat, zindan efsanesinin de ne kadar çürük temeller üzerinde kurulduğunu yeterince gösteriyor sanırım.18
Galile Bombası mı yoksa Bombacı Galile mi?

Galile dosyasını bir modern efsane örneği olarak incelediğimiz bu yazımızı, Galile efsanesini günümüze taşıyan edebî bir bağlantıyla noktalamak istiyorum. Bu bağlantı, Bertolt Brecht’in Türkiye’de de defalarca sahnelenen Galileo’nun Hayatı adlı tiyatro eseriyle ilgilidir.

Brecht, bu eserini iki defa yazmıştır. Daha doğrusu 1939’daki ilk yazdığı haliyle 1955’de yazdığı son hali arasında dağlar kadar fark vardır ve taban tabana zıt iki Galile portresi sunar bize.

Brecht eserini 1938’de kaleme almaya başlamıştır. Tam o günlerde atomun parçalandığı haberi radyolarda çınlıyordu. Brecht, 1945’de Hiroşima ve Nagazaki’ye atom bombalarının atıldığını büyük bir yürek yangınıyla öğrendi; 1952’de ise ilk hidrojen bombasının patlatıldığını.

Galile’nin Hayatı’nın ilk versiyonu, bilimi ilerici akılcılığın ete kemiğe bürünmüş şekli ve faşizme karşı entelektüel direnişin kalesi olarak göstermeyi amaçlıyordu. Brecht’in ilk Galile portresi de bu fikrin bir uzantısı olarak entelektüellerin Nazi rejimine direnişlerini ve iktidarın fikir hürriyeti üzerinde kurmaya çalıştığı baskı karşısında direnen bir modern kahraman olarak sahnede yerini alıyordu.

Ne var ki eserinin İngilizce çevirisi üzerinde çalıştığı 6-9 Ağustos 1945’de atom bombalarının atıldığı haberleri, kafasını allak bullak etmiştir Brecht’in. Şunları düşünmüştür o meşum gece:

Birdenbire yeni fiziğin kurucusunun hayat hikâyesini farklı okumaya başladım. Dev bombanın cehennemî etkisi, Galile’nin çağının otoriteleriyle çatışması meselesini bana yepyeni, kılıçtan keskin bir ışık altında gösterdi.19

Bombalar Brecht’in beynine düşmüştür sanki. Galile’nin kendileriyle düşünce özgürlüğü için savaşmış olduğu söylenen otoriteler, sakın onu ahlakî ve toplumsal bağlama çekmeye ve bilim adamının kendisini bu değerlerden koparmasına mani olmaya çalışıyor olmasınlardı? “Saf bilim” diye bize yutturulan efsane, sakın toplumların, halkların, milletlerin, hatta aydınların kafa ve beden bağımsızlıklarını tehdit eden bir başka iktidarın, toplumdan kopartılmış bir başka baskı rejiminin ürettiği zulüm ideolojilerinin oyuncağı olmasındı? Galile’nin görüşlerinden caydığını söylemesi de bilim adamının zor karşısındaki bir başka kaypaklığı değil miydi? Hay Allah, bunu neden daha önce hiç düşünmemişti? Atom bombasını patlatarak milyonların ölümüne yol açan bilim adamları ile Galile’nin farkı neydi o zaman?

Böylece o kahraman, Aydınlık Savaşçısı Galile gitmiş, yerine yeni bilime ihanet etmiş bir başka Galile gelmiştir Brecht’in yeni versiyonunda. Galile, yaptığı hatayı anlamış ve sahnede insanlıktan özür diler gibi kısık bir sesle, bilimin, tabiatın kanunlarını keşfetmekten çok daha fazla bir şey olduğunu itiraf etmekte ve kendi saflığına acımaktadır.

Brecht’i uyandırmak için iki atom bombası yetmiştir. Peki bizim Galile, bilim ve modern dünya hakkındaki Ashab-ı Kehf uykumuzu bölmek için kaç atom bombası atılması gerekiyor dersiniz?

1. Nazan Bekiroğlu, Cümle Kapısı, İstanbul 2003, Timaş Yayınları (italikler bana ait- M.A.).
2. Cemal Yıldırım, Bilimin Öncüleri, 14. baskı, Ankara 1999, TÜBİTAK Popüler Bilim Kitapları, s. 84-85. Galile’yi Mikelanj ile Newton arasındaki halka olarak ele alan bu ifadeyi yazar kaynak göstermeden Russell’dan almıştır. Ancak ufak bir makaslama ile. Russell bu ifadeyi, ona inananlarla dalga geçmek için kullanmış ve sonuna da şu alaycı cümleyi eklemiştir: “Ben bu olguları, hâlâ metampsikoza [ruhların bir bedenden diğerine hulûl ettiği öğretisine] inananlara (varsa tabii) emanet ediyorum.” Bkz. Bertrand Russell, History of Western Philosophy, Routledge 1996, s. 517.
3. Yıldırım, age, s. 91
4. Alexandre Koyré, Bilim Tarihi Yazıları I, Çeviren: Kurtuluş Dinçer, 2. baskı, Ankara 2000, TÜBİTAK Popüler Bilim Kitapları, s. 51-52.
5. Federico Mayor ve Augusto Forti, Bilim ve İktidar, Çeviren: Mehmet Küçük, 2. baskı, Ankara 1997, TÜBİTAK Popüler Bilim Kitapları, s. 25-26.
6. John D. Caputo, On Religion, Routledge 2001, s. 45.
7. Stillman Drake, Galileo, Oxford University Press, 1989, s. 4.
8. Drake, age, s. 5.
9. Drake, age, s. 21.
10. Stillman Drake, “Galileo Galilei”, Ed., Paul Edwards, The Encyclopaedia of Philosophy, c. III, New York 1972, Macmillan, s. 263.
11. Paul Feyerabend, Yönteme Hayır: Bir Anarşist Bilgi Kuramının Ana Hatları, Çeviren: Ahmet İnam, 2. baskı, İstanbul 1991, Ara Yayıncılık, s. 133.
12. Paul Feyerabend, Akla Veda, Çeviren: Ertuğrul Başer, İstanbul 1995, Ayrıntı Yayınları, s. 301.
13. Hall Hellman, Büyük Çekişmeler: Bilim Tarihinden Seçilmiş On Tartışma, Çeviren: Füsun Baytok, Ankara 2001, TÜBİTAK Popüler Bilim Kitapları, s. 13.
14. Feyerabend, Akla Veda, s. 302.
15. Drake, “Galileo Galilei”, s. 264.
16. J. D. Bernal, Modern Çağ Öncesi Fizik, Çeviren: Deniz Yurtören, 4. baskı, TÜBİTAK Popüler Bilim Kitapları, Ankara 1996, s. 188-189.
17. Bkz. Stillman Drake, Galileo at Work: His Scientific Biography, Chicago University Press, 1978, s. 356 vd.’dan nakleden Richard H. Schlagel, From Myth to Modern Mind: A Study of the Origins and Growth of Scientific Thought, vol. II: Copernicus through Quantum Mechanics, Peter Lang, 1996, s. 168.
18. Willem B. Drees, Religion, Science and Naturalism, Cambridge University Press, 1998, s. 59.
19. Peter D. Smith, “Elective affinity: A Tale of two cultures”, Prometheus, Sayı: 04, 2000, s. 58

.

Atatürk usta karikatürcüye ne demişti?
6 Eylül 2010Mustafa Armağan

Mizah yönetimlerin kolay tahammül edebildikleri bir şey değil. Siyasi iktidarla yaşadığı çelişki yüzünden karikatürü bırakan Cemil Cem’in hüzünlü öyküsü bunun bir örneği

YENİ bir seçime hazırlanan Recep Tayyip Erdoğan’ın iktidarına damgasını vuran tartışmalardan biri de ‘karikatür krizi’ydi. Başbakan’ın bir mizah dergisinde karikatürünü yapan kişiyi mahkemeye verip mahkûm ettirmesi, onun eleştiriye tahammülsüzlüğüne yorulmuştu kimi çevrelerce. Ne var ki, yakın tarihe dikkatle bakıldığında bırakın Erdoğan gibi hukuk yoluyla hakkını aramayı, karikatürcünün mesleğinin satın alındığı olaylar bile yaşanmıştır.

Meşrutiyet yılları birçok sanat dalı için olduğu gibi karikatür için de bulut toplama yılları. Hele Otuzbir Mart’ın ardından II. Abdülhamid tahttan indirildikten sonra padişahlar bile eleştiri konusu olabilmiştir mizah dergilerinde.

İşte Cemil Cem Meşrutiyet döneminin parlattığı en değerli çizerlerden biriydi. O, karikatür sanatımıza yeni bir hamle getirmişti. Zengin bir Batı kültürüne sahip olan ve Dışişleri Bakanlığı’nda çalıştığı yıllardan edindiği renkli birikime yaslanan Cem, kesintisiz eleştiri olarak koymuştu yürüdüğü yolun adını. Ancak eski Sultan Abdülhamid’i eleştirirken kendisini alkışlayan eller, sanatçının okları kendilerine yönelince yumruklaşıverecekti. Böylece siyasî hayatımızda karikatürist ile iktidar arasındaki bitimsiz mücadelenin odak noktalarından birisi olacaktır Cem.

Nihayet baskılar sonuç verecek ve karikatürist Cemil Cem, 1908’de çıkarmaya başladığı Kalem ve Cem-Djem adlı dergilerinin kepengini on yıl sonra, 1918’de indirmek zorunda kalacaktı. Bundan sonra Cem için uzun bir suskunluk dönemi başlar.

BİR ÖFKEYE MAHKÛM…

Bu sessiz dönem, Cumhuriyet kurulduktan sonra son kez bozulacaktır. Önce Güzel Sanatlar Akademisi’nde müdürlük yapan Cem, 1926’da yeniden çıkmaya başlar dergisini. Yine dilini, pardon elini tutamamakta ve Cumhuriyet hükümetlerinin olumsuz icraatını ısırıcı zekásıyla eleştirmektedir. 1927 Aralık’ına geldiğimizde Cem’in dergisini nihai olarak kapattığını, kapatmakla da kalmayıp karikatür çizmeyi dahi bıraktığını göreceğiz.

Orhan Koloğlu Türkiye Karikatür Tarihi adlı eserinde Cem’in karikatürü bırakmasını, ‘bir karikatürü yüzünden bir yıl hapse mahkûm oldu. Sonunda mesleğini bırakmayı yeğledi’ şeklinde aktarmaktadır. Başka kaynaklarda ise Yavuz zırhlısının tamirinin uzaması nedeniyle çizdiği bir karikatürün Bayındırlık Bakanı Recep Peker’i öfkelendirdiği ve baskılara dayanamayan sanatçının karikatürü bıraktığı yazılıdır. Bu, Cem’in suskunluğunun yarı resmi açıklamasıdır. Ancak olayın resmi belgelere yansımayan yüzü çok daha ilginç ve karmaşık bir hikáye sunar bize.

Bu gayrı resmi bilgiyi, sanatçının oğlu Mehmet Cem’e borçluyuz. Karikatürist Semih Balcıoğlu’nun Tarih ve Toplum’daki bir yazısından öğrendiğimize göre, Cem’in susuşunda Atatürk birinci dereceden etkili olmuştur. Oğlu, Balcıoğlu’na şöyle anlatmıştır bu ilginç olayı:

‘Cumhuriyet’in kuruluşundan kısa bir süre sonra, Atatürk, babamı Ankara’ya çağırır. Padişahlık devrinde yapmış olduğu üstün karikatürlerinden dolayı kutlar ve her Türk gibi, Benim de karikatür deyince aklıma Cem gelir der ve her zamanki nezaketiyle babama, Artık karikatür çizmeyin, geçmiş dönemde çok başarılıydınız, bundan böyle İstanbul’a hizmet ediniz, sizi Şehir meclisine üye atadık. Engin sanat kültürünüzden İstanbul şehri yararlansın, der. Bu konuşmadan sonra Çankaya Köşkü’nden ayrılan Cem, ceketinin mendil cebindeki ‘tarama kalemini’ çıkarıp orada kırar ve karikatür çizmeye o anda son verir.’

Son verir vermesine ya, içinde memlekete hizmet ukdesi ve sanatın kıpırtısı rahat bırakmaz kendisini. Ne de olsa yönetimde etkili ve yetkili pek çok arkadaşı vardır. Bir çareseni bulacaklardır nasıl olsa. Onlarla her şeyi konuşur. Lakin bir tek şeyi konuşmasına müsaade etmezler Cem’in: Karikatürün K’sını ağzına almasına.

SAKIN O KELİMEYİ KULLANMA!

Günün birinde boş durmaktan canı sıkılan Cem, arkadaşlarına bir tarım dergisi çıkarmak istediğini söyler. Dünyadaki en son tarımsal gelişmeleri Türkiye’ye aktaracak bir dergidir düşündüğü. Ne yazık ki, arkadaşları derhal karşı çıkarlar. ‘Yoo’ derler, ‘sen o derginin içine yine az çok karikatür çizersin. Bunun dışında bizden ne istersen iste ama o menhus kelimeyi sakın bir daha ağzına alayım deme.’

Cemil Cem bundan sonra Kadıköy’deki evine kapanmış, resim yaparak ve bir daha karikatüre yan gözle dahi bakmayarak 1950 yılında bir kalp sektesinden sessiz sedasız aramıza veda etmişti. Mezarı Rumelihisarı’ndadır.

Üzülmeye gerek var mıdır: Ölmeden önce ölmüştür nasıl olsa.

.

Fatih’i Yahudiler mi öldürdü?
6 Eylül 2010Mustafa Armağan

Fatih’in ölümü öteden beri şüphelidir. Ancak bu şüphe üzerinde köpürtülen fırtınalar tarihçinin sahip olması gereken dikkat ve özeni ihmal edilerek kopartılıyor

GAYET mühim bir sır ifşa ediyoruz. Fatih’in mübarek vücudunun, yüzü aynen muhafaza edilmiş bir halde mumyalanmış olarak durduğunu öğrendik. Bu sevinçli haberin tetkik ve tahkiki resmî makamlara düşer. Eğer böyle ise beş yüzüncü fetih yıldönümü bayramında halkın ziyaretine açılmalıdır.

Resimli Tarih Mecmuası’nın Şubat 1950 tarihli 2. sayısında Reşat Ekrem Koçu Susurluk ayranı gibi köpürtmüş olayı. Güya bunu kendisine Yahya Kemal söylemiş, üstada, yakın dostu Damat Şerif Paşa, ona da Fatih İtfaiye Kumandanı Mehmed Paşa aktarmış. -Mış, -mışlarla kol kola giden bu rivayet zinciri musikişinas-tarihçi Murat Bardakçı’yı da coşturmuş olmalı ki, biri Hürriyet’te (31 Mayıs 2003), öbürü Sabah’ta (16 Ocak 2007) olmak üzere çift dikiş atarak hatırlatmış onu okurlarına. Tabii bu ilgi çekici köpüğü kalemlerinin ucuna dolayan başkaları da çıkmadı değil.

Her neyse, asıl gündeme getirmek istediğim nokta başka.

Derginin bir sonraki sayısında yapılan açıklamada ilginç bir ayrıntı dikkat çekiyor. Haber üzerine bir vatandaş İstanbul valiliğine başvurarak Fatih Camii’nin altında ceset arama izni istemiş! Meçhul şahıs dilekçesine cevap almış mıdır, bilmiyorum. Ancak Fatih’in bulunması umulan mumyasını, tıpkı Lenin’in Moskova’daki mumyası gibi (ki onun da gerçek Lenin değil, balmumundan taklidi olduğu söylenir) teşhir etme meraklısı ölü-sevici bir takım şahısların bugün dahi eksik olmadığını biliyoruz. Öyle ya, yeter ki para gelsin.

Mayıs 1950’ye geldiğimizde Resimli Tarih Mecmuası bir açıklama daha patlatır. Bu sefer durum kritikleşmiştir. Çünkü Koçu’nun rivayetini dayandırdığı kişi olan Damat Şerif Paşa, Paris’ten

yolladığı mektuplarda tokat gibi bir cevap vermiş ve kimseye böyle bir şey söylemediğini yazmıştır. O zaman Yahya Kemal mi uydurmuştur bu mumya rivayetini? Dergi, o vakitler sağ olan Yahya Kemal’in bu rivayeti teyit ettiğini yazmaktadır. İyi de Yahya Kemal, Fatih’in mumyasını görmemiştir ki! Hatta göreni dahi görmemiştir. Olayı Damat Şerif Paşa’dan aktarmış, buna karşılık o da bunu imzalı mektuplarıyla yalanlamıştır. Üstelik Yahya Kemal bu rivayeti dostlarına aktarırken neden hiç yazmak ihtiyacını duymamıştır, sorusu anlamlıdır. Belli ki kendisi de inanmamaktadır ona.

İTALYANLAR MI YAPTI?

Diyecekseniz ki, doğruluk kimin umurunda? Eğlenceli olsun da isterse yalan olsun. Şurada pazar gününü boğulmadan geçirmenin hesabını yapıp dururken kim ipler Yahya Kemal’in doğru mu yoksa yalan mı söylediğini.

Belki de haklısınız. Merak uyandırdıktan sonra duyduklarını yaz gitsin. Ancak fakir böyle yapmasın izninizle. Bir tane de deli bulunsun elinizde; lazım olur. Zaten öbürlerinden fazlasıyla var ortalıkta.

Tam bu meseleye yoğunlaşmışken haber sitelerine İlber Ortaylı hocanın bende şaşkınlık uyandıran açıklaması düştü. Hoca Bükreş’teki bir toplantıya sunduğu tebliğin sonunda, dinleyicilerin sorularını cevaplamış ve Fatih’in İtalya üzerine sefere çıkarken İtalyanlarca zehirlenerek öldürüldüğünü söylemiş. Bu kadar net…

Lakin bu iddia pek yeni değil. Öteden beri tartışılır Fatih’in nasıl öldüğü. Bizim kaynaklar genel olarak Osmanlı padişahlarının klasik hastalığı olan gut veya nikris hastalığından öldüğünü yazarlar. Bu bir eklem hastalığıdır. Bir de bağırsak tıkanmasından öldü diyenler var. II. Bayezid dönemi tarihçilerinden Aşıkpaşazade’ye bakarsanız, şüphe bulutlarınız iyice kabarır. Ona göre Fatih’in en güvendiği hekimi olan Yahudilikten dönme Yakup, Padişah’ı ilaçla zehirlemiş, Sultan kan kusarak ölmüştür. Babinger de benzer bir kanaattedir. Yakınlarda çıkan popüler bir yayın ise olayı büsbütün köpürtmekte ve ölümünden 10 yıl önceki bir Venedik belgesine dayanarak bu iddiayı ilk kez kendisinin dile getirdiğini yazmaktadır.

Buna göre güya Venedikliler Hekim Yakup’u para ve mal vererek kandırmışlar. İyi de sevgili kardeşlerim, Hekim Yakup bunu neden yapsın? ‘Yahudidir, ne yapsa yeridir’ deseniz, adamın dindaşlarına Avrupa’da nasıl muamelede bulunulduğunu bilmiyor

muyuz? Osmanlı’da bey, paşa gibi geçinip gidiyor; üstelik gerçekten vezir yapılmış, paşa unvanı almış, birçok ayrıcalıklara, vergi muafiyetine kavuşmuş, Fatih’in en güvendiği adam konumuna yükselmişken böylesine bir deliliği neden yapsın ki adam? Para karşılığında bunu yaptı diyelim. Peki neden ortalıktan sıvışmamıştır da, Sultanın ölümüne kadar ordugáhta bel bel beklemiş ve ölümüne öfkelenen yeniçerilerin gazabına uğrayıp hayatını kaybetmeyi göze almıştır?

Tarihte bazı şeyleri iddia ederken süngü gibi dikkat gerekir. 1471’de Venediklilerin Onlar Meclisi’nde geçen bir konuşmaya (güya Hekim Yakup Venediklilerle Fatih’i zehirleme konusunda anlaşmaya çalışıyormuş) cumburlop atlayıp bu olayı 10 yıl sonrasındaki ölümüne yansıtmak nasıl bir tarihçiliktir anlamıyorum. Aradan 60 küsur yıl geçmiş, GAYET MÜHİM BİR SIR İFŞA EDİYORUZ mantığı değişmemiş.

Neme lazım, ben de en azından Yahudili bir manşet atarak meslektaşlarıma fazla uzak düşmeyeyim dedim!

.

Hitler iktidara nasıl geldi?
6 Eylül 2010Mustafa Armağan

Hitler iktidarının Almanya’yı, Avrupa’yı, giderek dünyayı tarihin en kanlı savaşlarından birine sürüklediğini, soykırım kelimesinin anlamını bu savaşta kazandığını bilmeyen yoktur. Bu eli kanlı diktatörün sonu konusunda da çeşitli spekülasyonlar var. Ama 50 milyon insanın ölmesinin baş sorumlularından biri olan Hitler ve başında olduğu Nasyonal Sosyalist Parti’nin iktidarı alma süreci konusunda çok az şey biliniyor

YILLARIN çürütemediği sakızdır: ‘Hitler de demokratik yollardan ‘sinsice’ iktidara gelmiş ama sonuçta demokrasiyi yok etmişti. Öyleyse bizde de seçimlerle iktidara gelerek ileride demokrasiyi bertaraf edecek ve kendi rejimini kuracak siyasî oluşumlara sakın ha sakın fırsat tanınmasın.’

Önce biraz düşünelim: Acaba Hitler’i iktidara getiren demokratik yoldan halkı ikna etmesi miydi yoksa Almanya’nın Sevr’i olan Versay Antlaşması’yla çocuklarının yediği lokma ağzından alınan halkın cankurtara n simidi gibi Hitler’e sarılması mıydı?

Buradan bakınca Nazi hareketinin ilkece demokrasiye karşı olmadığını, asıl hedefinin Almanya’yı boğan ekonomik bunalıma çare bulmak olduğunu görmek gerekir. Yani Hitler ve avanesi ‘N’apsak da şu demokrasi denilen lanet şeyi ortadan kaldırsak’ diye plan kuran bir takım sergerdeler değildi. Onlar Almanya’nın bozuk ekonomisini düzeltmek ve bu ağır bedeli Alman halkına ödetmeye kalkanlara derslerini vermek üzere toplumun beklentilerini yukarı çekmek için sahneye çıkan aktörlerdi.

Biz zannediyoruz ki, Hitler partinin başına geçtiği andan itibaren Almanları peşine takmayı başarmıştı. Hayır. Nazilerin yükselişi zannedildiği gibi birdenbire olmamıştır. 1920-1924 arasında sivrilmiş, ancak 1924-1929 arasında güçten düşmüştür.

Sıkılmazsanız bazı rakamlar vereyim. Mayıs 1924 seçimlerinde Naziler 2 milyona yakın oyla (yüzde 6,6) 32 milletvekilliği kazanmışlardı. Ancak Almanya’nın borç yükünü hafifleten Dawes Planı’nın imzalanmasından hemen sonra yapılan Aralık 1924 seçimlerinde hızlı bir düşüşle sadece 309 bin (yüzde 3) oy alabilmiş ve 14 milletvekilliği kazanabilmişti.

Mayıs 1928 seçimlerinde sadece 12 sandalye çıkarabilen Nazilerin işi giderek zorlaşıyordu. Neden mi? Çünkü Dawes Planı’ndan sonra nefes almaya başlayan Alman ekonomisi düzelme yolundaydı. Enflasyon düşmeye, işsizlik azalmaya yüz tutmuş, fabrika bacaları yeniden tütmeye başlamıştı. Dolayısıyla 1920-1924 döneminde hızla tırmanan Nazi Partisi’nin oyları, ekonominin düzelmeye ve insanların karnının doymaya başlamasıyla inişe geçmişti.

Bir başka deyişle söylersek, ekonomi düzelse, işsizlik azalsa ve gelir paylaşımı düzgün gitseydi Hitler rejimi, iktidarı rüyasında dahi göremezdi.

Zaten bunu, 1929’da başlayan Büyük Bunalım sonrasındaki gelişmeler büyük ölçüde doğruluyor.

1929’da Alman endüstrisinde üretim yarı yarıya düştü. 15 bin firma iflas etti. İşsiz sayısı 2 milyondan 6 milyona fırladı. Vergi yükü artarken üstüne üstlük devlet, savaş sırasında verdiği zararların borcunu ödemeye uğraşıyordu (bizim ‘Osmanlı borçları’ gibi). İşte bu çetin şartlar altında Nazi Partisi yeniden yükselişe geçti. 1930 seçimlerinde oylarını 6,5 milyona yükselten Hitler’in partisinin sandalye sayısı 12’den 107’ye fırlayacaktı.

Bir Amerikan görevlisinin seçim öncesinde verdiği rapor meseleyi yeterince açıklıyor aslında. Buna göre, üç Alman ailesinden biri ayda sadece 4 dolar devlet yardımıyla geçiniyor! Bu 4 dolarla karnını mı doyursun, kirasını mı versin, yakacak mı temin etsin, yoksa elektrik ve su faturasını mı ödesin, siz karar verin.

Milyonlarca Alman’ın aşevlerinden ancak karınlarını doyurduğu bir ortamda onlara aş ve iş güvencesi veren bir partinin hızlı yükselişine şaşırmamak gerekiyor. Bu durumda içinde bulundukları koşulları değiştirecek güçlü bir lider arzusu duymayan toplum yok gibidir.

Nitekim işsizlik ve sefaletin ötesinde mevcut iktidarın ekonomik sorunları çözeceğine güveni kalmamış kitleler, gururları zedelenmiş subaylar, kendilerine toprak dağıtılacağına inanan köylüler, kötü gidişatı sihirli bir dokunuşla düzelteceğine inanan işsiz felsefe hocaları, spora önem verdiğine inanan gençlik, Hitler’in yakışıklılığına inandırılan kadınlar ve Yahudilerin Almanya’nın kanını sülük gibi emdiğine inanan anti-semitistler ve ırkçılar onu bir kurtarıcı olarak karşıladılar ve yeni rejiminde gönüllü olarak çalıştılar, hatta canla başla savaştılar.

Sözün özü: Hitler Almanya’da demokrasiyi değil, kitlelerin derdine derman olamayan ve halkı sefalete sürükleyen Weimar Cumhuriyeti’ni yok etmiştir.

Nazi liderinin ekonomik desteği

NAZİLERİN ilk yükselişe geçtiği 1922’de 1 ABD doları 162 Mark iken, 1923’de inanılmaz bir şekilde 4.2 trilyon (dört trilyon iki yüz milyar) Marka yükselmişti! Bu da yetmemiş, para basmaya káğıt yetişmeyince bir birimi 1 trilyon mark değerinde yeni bir para (Rentenmark) basılmıştı. Mark 1913 yılı değerinin 3 katrilyonda birine düşmüştü. Tam bin 500 matbaa geceli gündüzlü çalışıyor, yine de para basmaya yetişemiyordu. Buna 1923’de Fransa’nın, borcunu ödemediği gerekçesiyle Alman ekonomisinin kalbi olan Ruhr Vadisi’ni işgal ederek Hitler’in ekmeğine yağ sürmesini ekleyin.

.

Lamartine’i neden severiz?
6 Eylül 2010Mustafa Armağan
Lamartine’i neden severiz?

Ünlü Fransız şair Alphonse de Lamartine kendi ülkesini bırakıp 1850 yılında geldiği Türkiye topraklarında uzun süre ikamet etti, hatta çiftlik bile kurdu. Sultan Abdülmecid şaire Aydın civarlarında bir çiftlik bağışladı. Peki ama neden?

BURGENDİLİ bir toprak sahibinin oğlu olarak dünyaya gelen Alphonse de Lamartine (1790-1869) hakkında bilgi edinmek üzere göz attığım AnaBritannica’da nedense hazretin 1850 yılında Türkiye’ye kadar teşrif buyurduğu, bir süre topraklarımızda ikamet ettiği ve dahi yerleşip çiftlik işletmek için Sultan’a mektup yazıp izin istediği hususu zikre şayan bulunmamış. Ne diyelim: ‘Britannica ansiklopediciliği adına üzücü bir eksi not tabii.’

O zaman sorma hakkımızı kullanalım: ‘Tercüme ansiklopedilerin maskaralığından ne zaman kurtulacağız?’ Merak ediyorum. Ediyoruz…

Bakın Katolik Ansiklopedisine (Catholic Encyclopaedia); Lamartine’in şiiri, sanatı, şusu busu iyi güzel de, adamların derdi günü nedir bilir misiniz: Katolik olarak terk-i dünya edip etmediği… Üstadın annesinden ‘kuvvetli bir din terbiyesi aldığını’ da aynı kaynaktan öğrenebiliyoruz. Ansiklopedilerin bir derdi olmaz da neyi olur a dostlar?

KİM BU ADAM?

Kuşkusuz Lamartine Fransız edebiyatında Göl şairi ve İtalya’da bir balıkçı kızına duyduğu aşkı dile getirdiği Graziella adlı romanın yazarı olarak şöhret yapmıştır. Füsunkar şiirleri ve hazin aşkları kadar gezileriyle de ünlüdür ya, bizde Histoire de la Turquieu’süyle, yani dilimize Osmanlı Tarihi diye birkaç kere çevrilen ve kendisine ciddi manada para kazandıran hacimli, çok ciltli tarih eseriyle tanınır daha çok.

Romantiktir ve Gerard de Nerval, Theophile Gautier gibi romantik cereyana kapılan çağdaşları kadar Doğu’nun büyüleyici güzelliklerine içten vurgundur.

Yazdıklarına bakınca bir süre kaldığı, hatta padişahın misafiri olmanın ayrıcalığıyla evlerin çatılarına çıkıp şehrin ölümsüz manzaralarını sindire sindire seyrettiği İstanbul’u derinden sevdiğine hakikaten inanabiliriz. Hatta ona samimi olarak aşık olduğuna da. Mesela 20 Mayıs 1833 günü İstanbul’u ilk görüşünde defterine yazdığı, ‘Tanrı ve insan, tabiat ve sanat burada, insan gözünün yeryüzünde görebileceği en harika görünüşünü beraberce oturtmuş ve yaratmışlardır’ cümlesi, onun kelimeleri bir yakut gibi yontan mahir kaleminden damlamıştır. Ya da satırlarından yükselen şu mahmur kalem cıvıltılarına ne dersiniz: ‘Kumru ve beyaz güvercin sürüleri bahçeler ve damlar üstünden, mavi hava içinde uçuşarak, ufku kapatan denizin mavi fonu üstünde, rüzgár altında sallanan beyaz çiçeklere benzerler.’

BÜYÜK VE İNSAFLI ŞAİR

Gelin görün ki, üstadın yazıları hiç de dikensiz gül bahçesi değildir. Bu nazenin şair, Promenade du Bosphore’unda İstanbul halkına güpegündüz fanatik demeyi de ihmal etmemiştir.

Bütün insaflı, hatta lehimize verdiği hükümlerine ve bir inci kolyeyi koparıp káğıda döktüğünü zannettiren muvaffak olmuş İstanbul güzellemelerine rağmen Lamartine’in bize bakışı, ihtilal-i kebirin sarsıntılarından bunalmış Fransız aristokrasisinin iç alemini rahatlatıp dinlendirecek, şerrinden emin olunan bir eski zaman nedimesine hıçkırıklı bakışını andırır.

Ciddiye alınacak bir tarihçiliği de yoktur, böyle bir iddiası da. Zaten tarihe, ömrünün son demlerinde girdiği borç batağından kurtulabilmek ve karnını doyurabilmek için yazdığı kitaplarla bulaşmıştır. Osmanlı Tarihi, yazarının bütün iyi niyetine rağmen fahiş hatalarla ve bir tarihçinin yapmaması gereken, ancak bir şaire yakışabilecek açık falsolarla doludur.

Buna rağmen iyi niyetlidir. Galiba biz de bu iyi niyetin hatırına ve o dönemde bizi dışarıda savunacak adam kıtlığı çekildiği için hatalarına göz yummuşuz. Üstelik Sultan Abdülmecid eliyle kendisine cemile olarak Aydın civarında bir çiftlik bağışlama civanmertliğini göstermişiz. Hatta Said Nursi gibi bir din adamı bile onun eserini okumuş ve ’Büyük ve insaflı Fransız şairi’ diyerek adını anmak ihtiyacını hissetmiştir.

Kendi vatanı olan Fransa’da milletvekili ve geçici hükümet başkanlığından sonra uğradığı hakaretler ve atalarından kalma emlakine zorbaca el konulması gibi hoyratlıklar karşısında gelen bu Şark cömertliği, hisli şairin yüzünü son bir kez güldürmüş olmalıdır.

Ya da şöyle diyelim isterseniz… Şairin Göl şiirinde zaman adlı denizde demirlemek istediği o bir an, Cenevre’deki Leman Gölü’nün kapalı dünyası içinde değil de, Boğaz’ın hür kıyılarında önüne açılmıştır. Şu satırlar onundur: ‘Şarklılar tabiat güzelliğini bizden daha derin duyarlar. Ağaca, akarsuya, pınara bu kadar içten sevgiyi, hayranlığı başka hiçbir yerde görmedim. Buradaki insanların ruhları ile toprağın, denizin ve gökyüzünün güzellikleri arasında derin bir yakınlık, bir anlaşma sezilir.’ Bu cümleler bugünkü piknik manzaralarımızı özetlemiyor mu?

Öyleyse yine soralım: Lamartine’i neden severiz? Bizi anlattığı için mi?

Not: Lamartine’in maceralarla dolu hayatı ve İstanbul hakkında yazdıkları şu kitapta derlenmiş bulunuyor: Alphonse de Lamartine ve İstanbul Yazıları, İstanbul 1971, İstanbul Kitaplığı (Önsöz ve hayat hikâyesi: Çelik Gülersoy, Çeviri: Nurullah Berk).

.

Tarihin dikiz aynasında o suikast
6 Eylül 2010Mustafa Armağan
Tarihin dikiz aynasında o suikast

Bir süre önce Hudson Enstitüsü’nde cereyan ettiğini öğrendiğimiz o malum toplantıda planlanan suikastlar aslında zincirin son halkası

1960’LARIN ‘iletişim peygamberi’ olarak selamlanan düşünürü Marshall McLuhan’a göre toplumlar, tanıklık ettikleri ‘şimdi’yi bir türlü göremezler, yaşadıkları çağı sürekli geçmişin kavramları ve düşünce alışkanlıklarıyla değerlendirirler. Buna göre toplumların önlerinde duran gerçeklik ancak ve ancak onların dikiz aynalarının görüş mesafesine girdiğinde dikkate alınmaya başlar.

İşte Hudson Enstitüsü’nde cereyan ettiğini ‘her nasılsa’ öğrendiğimiz malum toplantının suikast üzerine kurulu senaryoları da aynı etkiyi bıraktı. Hafızası çöle dönmüş bir hasta misali bu tür toplantıların ilkiymiş gibi algıladık onu ve başladık bir yerleri balyemez toplarıyla dövmeye. Sanki tarihte ilk bizim başımızdan geçiyor bu tür olaylar ve sanki daha önce bu filmi hiç seyretmedik.

İşte bunun için bu köşede tarihi bir ‘dikiz aynası’ olarak kullanıyoruz ya. Bu aynaya baktığımızda yakın tarihten kanlı bir olay düşüyor hafızamızın kırılgan kabuğuna.

O uğursuz 1913 yılındayız. Bir yıl önce başlayan savaş sonunda ‘ikinci Anadolu’ yapmak için onca asır gayret kanatlarına binip sabrın memesinden emzirdiğimiz Balkanlar’ı terk etmiş, hatta sevgili Edirnemiz dahi Bulgar çizmesi altında inlemeye başlamıştır. Savaş devam ederken ‘Bu iş uzaktan kumandayla yürümüyor, Edirne Bulgar’a veriliyor’ diyerek Sadrazam Kámil Paşa’ya silah zoruyla istifa mektubu yazdıran Enver Paşa’nın önünde şimdi 31 Mart İsyanı’nda İstanbul’a yürüyen Hareket Ordusu’nun başındaki Mahmud Şevket Paşa duruyordu. Eski tüfeklerden olan Paşa hem Genelkurmay Başkanı’nın amiri konumunda, hem de başbakandı ve muazzam yetkileriyle İttihatçı üçlünün eylemlerini kısmen frenliyor, bu yüzden iktidarları, Sina Akşin’in tabiriyle, ‘denetleme iktidarı’ndan öteye gidemiyordu.

CENAZE ARABASI

Bundan tam 94 yıl önce, yine bir haziran günü II. Abdülhamid tahttan indirildikten sonra Osmanlı Devleti’nde en güçlü adam konumunu kazanan Mahmud Şevket Paşa pusuya düşürülerek hayatını kaybedecekti (11 Haziran 1913).

Olay şöyle gelişmişti:

Boş bir tabut bulunup Ahmed Nazmi Paşa’nın otomobiline konulmuş, güya cenaze taşıyormuş gibi bir izlenim uyandırılmıştı. Otomobil Divanyolu’na sapan sokaklardan birinin köşesinde beklemeye başlamış, tam Mahmud Şevket Paşa’nın otomobili Beyazıt’tan hareket edip de yanlarına yaklaşacağı sırada yola çıkmıştı. Tabii cenazeye hürmet lazım, değil mi? Paşa’nın şoförü sözde cenaze arabasının geçmesini beklemiş, araba geçmiş fakat az sonra, plan gereğince aniden durmuştu. Böylece Mahmud Şevket Paşa’nın makam arabası kapana kıstırılmıştı. Öndeki arabadan çıkan Topal Tevfik, tabancasıyla Paşa’nın üzerine kurşun yağdırmış, etrafta toplanan arkadaşları da koroya katılınca araba ve içindekiler kalbura dönmüştü. (O anı bir daha yaşamak isteyenler Harbiye’deki Askeri Müze’de sergilenen arabayı kendi gözleriyle görebilirler.)

Böylece suikastin ilk adımı amacına ulaşmış oluyordu. Ancak bu iş burada kalmayacak, hesapta Enver, Cemal ve Talat Paşa’nın yanı sıra iki Yahudi İttihatçı da temizlenecekti. Bunlar Nesim Ruso ve Emanuel Karasso’dur. Hedeftekilerin ortadan kaldırılmasıyla İttihatçıların beyin takımı imha edilmiş olacak, ardından tasfiyeler başlayacak, İttihatçı kadro gemilere bindirilip sürgüne yollanacak ve Osmanlı iktidar gemisi yeni rotalara girecekti.

Peki hangi yeni rotalara?

Mahmud Şevket Paşa İttihatçılar tarafından mı öldürtülmüştür? Sonuçta Truimvira denilen Enver, Cemal, Talat üçlüsünün önü bu suikastle açılmış, yani kárlı çıkanlar onlar olmuştur ama bunun daha derin ve uluslararası bir komplo olduğu şüphesine davetiye çıkaran kanıtlar var elimizde. Üçünü görelim:

1. 5 ay önce zorla istifa ettirilen ve İngiliz taraftarlığıyla tanınan Kıbrıslı Kámil Paşa, cinayetten 15 gün önce, sessiz sedasız İstanbul’a dönmüştür. Neden?

2. İngilizler, II. Abdülhamid döneminden beri Almanlara kaptırmış oldukları ticarî ve siyasî nüfuzlarını geri alabilmek için çalışıyorlardı. Bu amaçla Bağdat Demiryolları’nın uzanacağı Basra Körfezi’ni kontrole etmeye, dahası, Fırat ve Dicle üzerinde gemi işletme tekelini almaya ve bazı sınır sorunlarında tavizler koparmaya uğraşıyorlardı. Bu görüşmelerin Kámil Paşa zamanında başlamış ve suikast tarihinde henüz sonuçlandırılmamış olması ilginçtir.

3. En önemlisi de, Irak petrolleri sorunudur. İngiltere, harıl harıl Almanya’ya kaptırmakta olduğunu hissettiği bu geleceğin muazzam petrol damarları üzerine nasıl çörekleneceğinin hesaplarını yapıyordu (nitekim amacına 5 yıl sonra ulaşacaktı). Osmanlı Devleti’nden, kurulacak bir şirkete imtiyaz, yani yasal ayrıcalık tanımasını istedi. Osmanlı Devleti de buna, Almanları güvendirmemek için sermayesinin iki devlet arasında paylaşılması şartıyla razı oldu. Çarpıcı bir rastlantı: Bu imtiyaz anlaşması, tam da suikast günü imzalanmıştı!

Dikiz aynamız bugün neyi gösteriyor? Neyi koparmak istiyorlar da koparamıyorlar, dersiniz.

Sorular ki akar gider sonsuza…

.

Tarihi boğan bir tartışma
6 Eylül 2010Mustafa Armağan
Tarihi boğan bir tartışma

Sizi bilmem ama ben bu Amerikalı tarihçilere çok kızdım. Adamlar ‘Bağımsızlık bildirgesinin 4 Temmuz’la bir alakası yok. O iki gün öncesindeydi’ diyorlar. Gelsinler de bizim tarihimizde 200 yıldır neredeyse yaprak kımıldamadığını görsünler ve yatıp kalkıp hallerine şükretsinler

HANİ, 4 Temmuz kutlamaları neden başlamadı Türkiye’de? Zamanı mı var? Günün birinde nasıl olsa o da kutlanır. Canım siz de biraz safsınız zahir. Ne demek 4 Temmuz’da ne oldu? Küresel imparatorluğun kuruluş yıldönümünü nasıl atlarsınız? Yine mi olmadı? O zaman adlı adınca söyleyelim bari. Amerika Birleşik Devletleri’nin bağımsızlık bildirgesinin ilan edildiği gün. Baksanıza, geçen hafta çılgınca kutlandı milyonlarca Amerikalı tarafından. Lakin bir kısım aklıevvel tarihçiler ortalığa çıkmış ‘Bağımsızlık bildirgesinin 4 Temmuz’la bir alakası yok. O iki gün öncesindeydi’ diyor. Yani? Şu ki, aslında 2 Temmuz 1776’da bağımsızlık ilan edilmişti ama bunun Thomas Jefferson’ın bildirgesine yansıması iki gün almıştı. Dolayısıyla tarihçiler o koskoca iki günü atlamış, bağımsızlığın ilanını değil, bildirgenin imzalanıp yayınlanmasını esas almışlar. Böylece bugüne kadar gelen yığınla yanlışa da yeşil ışık yakmışlardı. İşleri güçleri yokmuş gibi iki günle uğraşıyorlar. ‘Önemli bu’ diyor adamlar da başka bir şey demiyorlar. ‘Bizim işimiz hakikati söylemek, efsane kazanında ayran köpürtmek değil’ diye de ekliyorlar.

Hani insanın güleceği geliyor da gülemiyor. Yahu bizde bırakın günü, hatta haftayı, ayı da bırakın, yıl atlanıyor da kimseciklerin kılı kıpırdamıyor. Mesela pek bilinmez ama 1730 yılının tarihi yazılmamıştır. Neden? Patrona İsyanı patlak vermişti de ondan. Eski vakanüvisimiz Çelebizade Asım Efendi ortalıktan sıvışmış, o kargaşa içinde yerine yenisinin atanması gecikince aradan bir yıla yakın zaman geçmiş, vakanüvislik koltuğu boş kalmıştı. Bir süre sonra göreve atanan Sami Efendi ise isyana taraftar olduğu için değil de Nevşehirli Damat İbrahim Paşa’ya düpedüz gıcıklığından bu bir yılın tarihini yazmaya yanaşmamış ve böylece bir yıl Osmanlı tarihinde beyaz bir sayfayla kapanmıştır.

PATRONA HALİL HAİN Mİ?

Nevşehirli İbrahim Paşa’nın aleyhine yazsa isyancıları tutmuş görünecek ki bu işine gelmiyor isyancıların aleyhine yazsa Paşa’nın idaresini ve Lale Devri eğlencelerini onaylamış olacak. O zaman en iyisi unutmuş görünmek. Sizin anlayacağınız bunca zamandır Patrona Halil’in kahraman mı yoksa hain mi olduğuna karar veremeyişimizin altında vakanüvislerimizin biraz uzun süren isyan tatilleri yatmaktadır.

Yakın tarihe gelelim. Nejat Kaymaz Tarih ve Toplum Dergisi’nde yazana kadar Ankara’da TBMM üyelerinin Misak-ı Milli üzerine yemin ettiklerini zannederdik. Meğer böyle bir yemin töreni hiç yapılmamış. Yapılan tören, Misak-ı Milli yemini değil, bildiğimiz milletvekili yemininden ibaretmiş. Madem tarihi sorgulamaya başladık, devam edelim…

SALTANAT MESELESİ

Peki, saltanatı kaldırmayı kim akıl etti? ‘Atatürk’ diyeceğinizden adım gibi eminim. Ama Meclis tutanaklarına bakıldığında tasarıyı yazan kişi, Lozan’da İsmet Paşa’nın sağ kolu olan Dr. Rıza Nur ve 80 küsur arkadaşı. Hatta Mustafa Kemal Paşa’nın imzasının aşağılarda olduğu göze çarpar. Nitekim açın bakın, Nutuk’ta, saltanatı kaldıran yasa tasarısını kendisinin de imzaladığını yazmaktadır. Saltanatı kaldırmayı kendisi düşünüp harekete geçseydi herhalde ‘Ben de imzaladım’ demez, ‘Ben hazırladım ve imzalattım’ derdi.

Son olarak matbaanın din adamları yüzünden geç geldiği herzesine değinelim. Efendim, fi tarihinde matbaanın Türkiye’ye gelmesine karşı olan gericiler varmış, bunlar ne yapıp edip makineleri gümrükten içeriye sokmayız demişler. Çünkü kitap basılırsa din adamlarının otoritesi sarsılırmış. Sonunda iyi adamlar zor bela bir fetva alıp kurmuşlar matbaayı. Türkiye o günden sonra gün gibi aydınlanmış.

Yahu güldürmeyin adamı. 1) Ulemanın kitapları basıldığında otoritesi neden elinden gitsin ki? Harflere hükmetmenin beyinlere hükmetmek olduğunu ve bunun modern çağın başlangıcını oluşturduğunu bildiğimize göre bu adamlar aptal olmalı ki, din kitapları basıldığında arpasız kalacaklarına inanmış olsunlar. 2) Fetvayı verenler din adamı değil miydi? Madem karşılardı matbaaya, neden fetvaya mühürlerini bastılar da zinhar imzalamayız demediler? 3) Matbaamızı kuran İbrahim Müteferrika, 16-17 adet kitap bastıktan sonra düpedüz iflas etti, satamadı kitaplarını. Yani gelmedi, geç geldi, şu bu derken iyi kötü açılan matbaanın ilgisizlikten ve satış yapamamaktan dolayı kapısına kilit vuruldu. Bu durumda ‘Matbaa geldi de ne oldu? Kıymetini bildik mi? diye aklı başında bir soru yönelteceğimize, birilerini suçlamaya, geri kalmışlığımızın faturasını hayalimizde ürettiğimiz gericilere çıkararak rahatlamayı tercih ediyoruz.

Sizi bilmem ama ben bu Amerikalı tarihçilere çok kızdım. Adamlar iki günü başa kakıyorlar. Gelsinler de bizim tarihimizde 200 yıldır neredeyse yaprak kımıldamadığını görsünler ve yatıp kalkıp hallerine şükretsinler.

81 yıl sonra Musul’a girmek
DP Lideri Mehmet Ağar’ın seçim bildirgesinde Irak’ta yaşanan istikrarsızlık ve bölünme sürecine vurgu yapılarak Ankara Antlaşması’ndan çekilebilineceğini söylüyor. Peki Ankara Antlaşması’nda Musul ile ilgili bir madde var mı?

DP Genel Başkanı Mehmet Ağar’ın seçim bildirgesini okudunuz mu bilmem. Ben okudum ve şaşırmadım desem yalan doğrusu. Ağar üç yıldır Irak’ta yaşanan istikrarsızlık ve bölünme sürecine dikkat çektikten sonra şunları demiş: ‘İşbirliği girişimlerimiz sonuçsuz kalır ve Irak bölünme tehdidinden kurtulamazsa, Türkiye tek başına hareket edecek ve 1926’da o günün şartlarında kabul etmek zorunda kaldığımız Ankara Anlaşması’ndan çekilecektir.’

Cesur bir çıkış ama sanki bu ifadeleri bir yerden hatırlar gibiyim. Geçen Şubat ayının 8’inde Dışişleri Bakanı Abdullah Gül Washington’da Alman Marshall Fonu ile SETA tarafından düzenlenen toplantıda şunları söylemiş: ‘1926’da Musul’u verirken tek bir Irak’a verdik. Karşımızda tek bir Irak görmek istiyoruz.’ Açıklamanın ‘tam zamanında’ yapıldığını belirten bir uzman, Gül’ün ‘Biz Musul’u bu şartlarda verdik. Şartlar değişirse tekrar durumu gözden geçirebiliriz. Türkiye bölgeye yönelik harekete geçebilir’ mesajı verdiğini kaydetmiş.

Gazetelere bakılırsa Gül’ün açıklamasının 20 gün öncesinde Yaşar Nuri Öztürk TBMM’de düzenlediği basın toplantısında daha da ‘ileri’ laflar etmiş: ‘Irak devleti bölünür ve Kuzey Irak’ta bağımsız bir Kürt devleti kurulması girişimleri başlarsa (ki başlamıştır); Türkiye 1926 Ankara Antlaşması ve bu antlaşmayı teyit eden diğer antlaşmalara taraf olan Irak devleti ortadan kalktığı için Kuzey Irak’taki egemenlik hakkına tekrar sahip olur.’

TARİHİNDE NELER YAŞANDI?

Şanlı Musul açıklamalarını geçmişe doğru izlemeyi burada keselim, zira 1926’nın kapısına dayandık. Bakalım ne ilginçlikler yaşanmış… Musul işini Lozan’da çözemedik ve erteledik. Meseleyi İngilizlerle dokuz ay içinde halledemezsek şimdiki BM’in ilk şekli olan Milletler Cemiyeti Konseyi’nin hakem olarak karar vermesini isteyecektik. Oysa bu kurumun ‘hakemlik’ yapma gibi bir görevi yoktu. Bunu İngiliz Lordu Parmoor bile parlamentoda bizim dışişleri mensuplarından daha kuvvetli delillerle savunmuştu.

25 Aralık 1925’te Ankara’da savaş rüzgárları esiyordu. Yüksek Askeri Şura toplanmış, İngiltere’nin Musul meselesine yaklaşımını ve olası bir savaşta Sovyetler Birliği’nden sağlanabilecek desteği değerlendiriyordu. Ancak toplantıdan Musul’a sıcak müdahaleden kaçınılması kararı çıkmıştı.

Konseyin Musul’u Irak’a bırakma kararı Lozan dahil Türk diplomasisinin yenilgisi anlamına geliyordu ve üç gün sonra Dışişleri Bakanı Tevfik Rüştü (Aras), İngiliz temsilcisi Lindsay’e oyuna geldiklerini, arabulucu olarak gördükleri Konsey’in hakemlik rolüne soyunduğundan şikáyet ediyordu.

9 Ocak 1926’da TBMM’de konuşan Aras, Musul’un elden gittiğini bile bile konseyi suçluyor ve sahte bir sesle haykırıyordu: ‘Musul üzerindeki Türkiye’nin egemenlik haklarından hiçbirisi askıya alınmamıştır. Tamamıyla mahfuzdur. Konuşmasının ‘bravo’ sesleri ve alkışlarla kesildiğini biliyoruz.’

Dört gün sonra İngiltere, Irak ile yeni bir antlaşma imzalayarak işgalini sözde Irak devletinin rızasına bağlamış görünüyordu. MC Konseyi, antlaşmayı onaylayınca Türkiye bir darbe daha yedi.

17 Nisan’da başlayan Ankara görüşmelerinde Türkiye artık Musul üzerindeki toprak taleplerinden söz etmeden üç şey istiyordu: Dostluk antlaşmasının imzalanması, Brüksel Hattı’nın güneyinde kalan toprakların İngiltere yerine kendi kendini tam olarak yönetebilen bir devlet olarak Irak’a bırakılması ve Irak petrolünden Türkiye’ye pay verilmesi. Taleplerimiz makul seviyelere inince Lindsay’in gözleri parlıyordu. Türkiye toprak taleplerinden bir karşılık beklemeden vazgeçmeye hazırdı. Türkiye’nin içinde bulunduğu şartlar ağırlaşmış, Şeyh Said İsyanı elindeki kozları zayıflatmıştı. Bundan sonra artık mesele petrol geliri üzerinde düğümlenebilir ve Türkiye eski toprağından çıkacak petrolün pek az bir geliriyle Musul’dan saf dışı edilebilirdi.

5 Haziran’da imzalanan antlaşmayla Musul elimizden çıkmıştı ama hazmı kolay olmamıştı. Ertesi günü toplanan CHP grubunda ateşli tartışmalar yaşanmış, sonraki gün ise TBMM antlaşmayı onaylamıştı. Ancak sanıldığı gibi ittifakla değil, 286 milletvekilinden yalnızca 140 vekilin oyuyla Musul defteri kapatılmıştı. Türkiye, Türkmenlerin azınlık haklarını dahi kabul ettiremeden egemenlik haklarından tamamen vazgeçmişti.

Görüldüğü gibi siyasilerimizin tutturabildikleri tek nokta toprakların kendi kendini tam olarak yönetebilen bir devlet olarak Irak’a bırakılmış olması. Görüşmelerde bu ifadeden bir şey çıkar mı, bilmiyorum ama Ankara Antlaşması’nda bu madde yer almıyor. Antlaşmanın ‘Irak’ı müstakil bir devlet… Tanıyarak’ yapıldığı kaydı var.

.

İslamcı CHP halifeliği koruyacaktı
6 Eylül 2010Mustafa Armağan

Dakika bir, gol bir. Siyasi literatüre yeni bir deyim armağan eden Deniz Baykal’ın eski arkadaşı Zafer Üskül’e yönelik eleştirileri, Kemalizm tartışmasını yeniden alevlendirdi. Ben de bir katkıda bulunmak için CHP’nin tarihine eğildim ve orada ilginç bir ayrıntı yakaladım

YILLARDAN 1923. Günlerden Ekim ayının 29’u. Yer TBMM. Cumhuriyet’in ilan edileceği gün 1921 Anayasası’nda yapılacak değişiklikler arasında bir madde özellikle dikkat çekiyordu. 1921 Anayasası’na daha önce konulmamış olan dinle ilgili bir madde, anayasa değişikliği paketiyle birlikte kanunlaşıyor, anayasaya giriyordu. Buna göre anayasanın 2. maddesinin yeni şekli şöyle olmuştu: ‘ Devletin dini, din-i İslam’dır.’ Bu madde Hilafetin kaldırılmasından sonra kabul edilen 1924 Anayasası’nda da yerini kaybetmeyecek ve 10 Nisan 1928’deki anayasa değişikliğine kadar yaklaşık beş yıl daha yaşamaya devam edecektir.

HALİFESİZ İSLAMİYET OLMAZ

Bugünden bakınca tuhaf görünüyor. Ama değil. Düşünün bir: Osmanlı’dan kopuşun miladı sayılabilecek, hele Hilafet ile Şer’iyye ve Evkaf Vekáleti’nin lağvedilip medreselerin kapısına kilit vurulduğu bir yılda, yani din-devlet ilişkilerinin son derece gerildiği 1924 yılında yeni bir anayasa yapılsın ve daha önce anayasada mevcut bulunmayan devletin dininin İslamiyet olduğunu belirten madde, yeni yapılan anayasaya özellikle ilave edilsin.

TBMM Başkanı Gazi Mustafa Kemal’in 8 Nisan 1923 tarihinde

kurulacak olan Halk Fırkası’nın, yani ilerideki adıyla CHP’nin esasları olarak belirlediği ünlü Dokuz İlke’nin 2. maddesi ve açıklamasında bugün bize şaşırtıcı gelen bazı ifadeler göz çarpmaktadır. Şevket Süreyya Aydemir gibilere bakarsanız yanılırsınız, çünkü size steril, elden geçirilmiş, çapaklarından arındırılmış ‘füme’ bir tarih anlatılır orada. Mesela Tek Adam’ın 3. cildinde CHP’nin Dokuz İlkesi’nden ikincisi sansürlenerek verilir. Son cümlesi bilinçli olarak atlanır. Hálbuki o son cümle, Cumhuriyet’e giden Türkiye’nin durumunu anlamak bakımından son derece önemlidir. Sansürlenen cümle şuydu: ‘Dayanağı TBMM olan hilafet makamı, İslamlar arası yüce bir makamdır.’

Kazım Karabekir’in hatıralarından aktaracağım şu satırlar yine 8 Nisan’da Dokuz İlke’nin yorumu olarak yayınlanmış olup CHP kurucu söyleminin İslamcı tonu hakkında fikir vermektedir:

‘İstinatgáhı TBMM olan makam-ı Hiláfet beyne’l-İslam bir makarr-ı mualládır. İslam dininde bütün namazlar cemaatle eda olunur. Cemaatin bir başı vardır ki, cemaati terkip eden bütün ferdler ona bağlanırlar. Bu suretle imam, cemaatin timsali olmuş olurÖ İslamiyet’te bundan başka bir de büyük bir dayanışma vardır ki, bütün ümmeti tek bir ruh haline getirir. Bunun şekli de bütün imamların, manevi bir surette bir imam-ı ekbere [en büyük imama] iktida eylemesidir [uymasıdır]. İşte bu imamlara ‘halife’ namı verilirÖ Bundan dolayıdır ki, bütün İslam álemi halife meselesinde alákadardır. Yeryüzünde bir Hilafet makamı bulunmazsa İslam álemi kendisini imamesiz kalmış bir tesbih gibi dağılmış, perişan görürÖ Buna binaen Türkiye Büyük Millet Meclisi bizzat halife hazretlerini muazzez ve muhterem makama istinatgáh yapmıştır.’ *

‘DEVLETİN DİNİ, İSLAM’DIR’

Bugün bize inanılmaz görünen bu İslamcı vurgu, CHP’nin sonraki duruşuyla çelişkili görünebilir. Ancak dönemin havasını yokladığımızda bunun bir sürpriz olmadığı anlaşılıyor. Bu açıklamanın yayınlandığı tarihten iki ay önce bizzat Atatürk, Balıkesir Paşa Camii’nde imamlara taş çıkartan bir üslupla vaaz etmemiş miydi? (‘Millet, Allah birdir, şanı yücedir’ diyordu) Hatta 1923 Nisan’ının gazete koleksiyonlarını inceleyenler, Çankaya Köşkü’nün bahçesine iki minareli bir cami yapılmasından bahsedildiğini görecek ve iyiden iyiye şaşıracaklardır…

Çankaya’ya cami öyle mi? Evet, 1923 Nisan’ı böylesine ‘dindar’ bir Türkiye’ye şahit olmuştu işte…

29 Ekim’de ‘Devletin dini İslam’dır’ şeklindeki 2. madde meclisten geçtikten sonra derin bir nefes alır Kazım Karabekir Paşa. Sebebi ise bu maddenin konulmasıyla içeride ve dışarıda ‘Türkler Protestan (Hıristiyan) oluyor’ yolunda meseleyi istismar edenlerin susturulmuş olmasıdır: ‘Bu madde herkesin ağzına ve kulağına güzel bir tıkaç oldu’ diyin Paşa’nın sözlerinden anladığımız kadarıyla 1923’te Türkiye’nin Hıristiyan olmasını bekleyen bazı iç ve dış çevreler mevcuttur ve Gazi Mustafa Kemal Cumhuriyet’in hukukî temellerini oluştururken Müslüman kimliğini vurgulamak bir yana, onu bizzat devletin anayasasına koyarak vurgulamak ihtiyacını hissediyor ve dedikoduların önü ancak böyle alınabiliyordu.

Gerçi diyeceksiniz ki CHP hilafeti korudu mu? Evet, bir yıl sonra hilafeti kaldıran da CHP grubu oldu. Ama o bir yılda köprünün altından hangi sular aktı? 1923’de hızla İslamcılığa kayan ‘Mücahit Türkiye’ 1924 Mart’ından itibaren bu iddiasından neden vazgeçti? Bunları tartışmak için önümüze birçok fırsat çıkacak gibi görünüyor.

* Kázım Karabekir, Paşaların Kavgası: Atatürk-Karabekir, Hazırlayan: İsmet Bozdağ, Emre Yayınları, s. 136-137.

.

Hakikatin peşinde bir ömür…
6 Eylül 2010Mustafa Armağan
Mustafa Armağan’ın Kitap Zamanı’nda çıkan yazısıdır.

Yazdığı onlarca kitap, verdiği yüzlerce tebliğ, yetiştirdiği sayısız talebe ve giriştiği nice gözüpek projeyle son yarım asrın bilim ve düşünce hayatında belirleyici rol oynamış bulunan Seyyid Hüseyin Nasr, elimizdeki son kitabı Ebedî Hikmetin Peşinde’de ailesinden, yetiştiği ve okuduğu ortamlardan, ders aldığı ve görüştüğü hocalardan, katıldığı uluslararası etkinliklerden ve yaptığı çalışmaların arka planından gayet özet olarak söz ediyor.

İç dünyasını bir miktar gizliyor olsa da, çağdaş bir âlimin otobiyografisi olarak işimize yarayacak zengin bir metinle karşı karşıya olduğumuz muhakkak.

Yazarımızın fazlasıyla şanslı olduğunu düşündürecek noktalar, okuyanı kıskançlığa sevk edebilir. Düşünün bir; ülkenizin dinî ve pozitif bilimlere âlim yetiştirmesiyle meşhur bir ailesinde dünyaya geliyorsunuz. Babanız önce Şah’ın saray hekimi, sonra da ‘İran eğitim sisteminin başı’ (muhtemelen bakan) oluyor; babanız Farsça ve Arapçanın yanı sıra Fransızca, Latince ve İngilizce biliyor. Bu dillerde yazılmış eserlerle dolu kütüphanesi elinizin altında. Yani daha ilk adımlarınızı attığınız evde Doğu ve Batı’nın klasikleriyle kucaklaşıyorsunuz. Anneniz ise İran’ın ilk modern eğitim almış kadınlarından biri; sosyal faaliyetlerinden arta kalan zamanlarında çocuklarına ezbere bildiği Farsça ve Arapça şiirleri ezberletiyor. Amcanıza gelince, modern İran tiyatrosunun kurucusu ve Hugo ile Shakespeare çevirmeni.

Yetmiyor, evlerine gelen misafirlerin kimisi Mesnevi’yi şerh etmiş, kimisi rektör, kimisi de Bediüzzaman Füruzanfer gibi gerçek edebiyat uzmanı; hatta Tagore gibi Nobelli bir Hint şairi bile konukları olabiliyor.

Bilginin uslanmaz yolcusu

Sonra ABD yılları ve bugün her biri sahalarında gerçek birer klasik olan bilim tarihçileri George Sarton’dan De Santillana’ya, filozof Bertrand Russell’dan Sibernetiğin teorisyeni Norbert Wiener’a, Hint filozofu Radhakrişnan’dan bir ara Türkiye’ye de gelen müzikolog Paul Hindemith’e, yazarın “İngilizce konuşulan ülkelerde yetişmiş en büyük İslam araştırmacısı” olarak takdim ettiği H. A. R. Gibb’den sonradan ABD’nin en şöhretli diplomatlarından olan Prof. Henry Kissinger’a, sabık İran Şahı Rıza ve eşi Farah Diba’dan Allâme Tabatabaî’ye ve daha pek çok ilim ve devlet adamına kadar uzanan geniş ve enternasyonal bir ağa dahil olmayı başaran Nasr’ı Nasr yapan somut faktörleri bu özet otobiyografisinden öğrenebiliyoruz.

Gerçekten de şanslı biri diyorsunuz okurken. Lakin şansını, zannettiğimiz gibi sadece kucağında bulmakla kalmıyor; arıyor. Kendisi de arayışla geçen ömrünü şu kelimelerle özetlemiş: “Herkes bireysel olarak hakikatin peşinde olmalı. Tıpkı nefes alıp vermek gibi birilerinin bizim adımıza yapamayacağı türden bir şey bu.”

Bilginin uslanmaz yolcusu… Ebedî hikmetin peşinde koşan adam… Kütüphaneleri cennete benzeten bir ilim aşığı…
Görücü usulü evlenme

Şimdilerde 74 yaşında bulunan Nasr’ı anlamak için fikrî hayatının merhalelerini anlattığı son kitabına eğilmek birçok bakımdan eğitici oluyor. Mesela hem Çin ve Hint düşüncesine, geleneksel İran hikmetine, İslam bilim ve felsefe tarihine, hem de Batı bilim ve felsefesine duyduğu dinmek bilmeyen susuzluk, Nasr’ı kendi kültürüne ve inancına yabancılaşmadan modern söylemin imkânlarından yararlanarak renkli bir koza örmeye götürmüş. Batı’yı içinden tanırken, ait olduğu medeniyet dairesinin kabuğundan içeri girmeye ve orada yaşamaya, yalnız yaşamak değil, sürekli beslenmeye çalışmış.

Kitabın en çarpıcı pasajlarından biri, yazarın evliliğine ilişkin olanı. Batı’da 13 yıl geçirip istikbali parlak genç bir âlim olarak İran’a döndüğünde ilk düşündüğü iş, evlenmek oluyor. Ancak bunca ‘modern’ eğitim ve dahi Amerika görmüş parlak bir gencin o zamanlar İran’ın modern ailelerinden birinin kızıyla evlenmesi beklenirken o bunun tersini yapıyor, annesine görücü usulüyle evlenmek istediğini söylüyor ve kendisine uygun bir eş bulmalarını istiyor. “Şunu iyi biliyordum ki” diyor Nasr, “Doğu evlilikleri sadece bireylerin değil, ailelerin de evliliği sayılıyordu.” Nitekim annesi, İngiltere ve ABD’de tahsil görmüş, lâkin son derece muhafazakâr bir ailenin kızı olan Suzan Danişveri’yle görüştürüp evlendiriyor kendisini.

‘Batı gurbetinin öyküsü’

İran’daki devrimden kaçtığı 1979’dan bu yana Batı’da yaşayan Nasr’ın bu ‘zorunlu göçü’nü değerlendiriş tarzı, onun geleneksel fikir tarzını göstermesi bakımından ilginçtir. İşrakiliğin kurucusu Suhreverdî’nin Kıssatu’l-Gurbeti’l-garbiyye, yani ‘Batı gurbetinin öyküsü’nü anlattığı kitabına atıfta bulunan yazar, kendisinin bir bakıma zorunlu olarak güneşin battığı ‘karanlık diyara’ ışığı aramak üzere gönderildiğini imâ ediyor. Ancak yazarın dünyasında bu göçün bir başka anlamı var. O, bu zorunlu sürgününde kendisine içinde oturabileceği manevî bir ev inşa edebilmiş bahtiyar ‘garipler’den olmuştur.

Mânen ne Doğu’da, ne de Batı’da olan, tıpkı Merkez Efendi’nin dediği gibi, merkezde durmayı bilen kişi asla sürgün edilemez. Kendisine içinde yaşayabileceği, kelimelerden, duygulardan, geçmişten ve engin bir yeryüzü bilgeliğinden süzülüp gelen ışıklardan bir ev inşa eden insan için dış mekânın, coğrafyanın önemi ikinci planda kalacaktır. O ‘iç ev’, insanı daima evinde tutmaya yetecek, evindeymiş hissinin bir an için dahi olsa ruhundan kopmasına izin vermeyecektir.

Onun duası artık “Rabbim, ilmimi artır” olmuştur. Bu özgürleştiren ve dünyevî bağlardan kurtaran ilme duyduğu hasretin ilmiklerinden örülüdür evinin duvarları.

Not: Hatırat, kitabın ilk 100 sayfasını oluşturuyor. Ardından yaklaşık bir o kadar sayfa tutan bibliyografya yer alıyor. Son 45 sayfa ise fotoğraf albümü. Yalnız “Bibliyografya” bölümünde fakirin 1991’de Türkçeye tercüme ettiği Molla Sadrâ ve İlâhi Hikmet (İnsan Yayınları) adlı kitaba yer verilmemiş olması bir eksiklik olarak gözüme çarptı. Korkarım tek eksiklik de değil bu.

.

Hüzünlü bir Dışişleri Bakanı portresi
6 Eylül 2010Mustafa Armağan

Ataktı, laflarını çiğnemezdi, doğru hedefe giderdi,
hassasiyetlere bakmazdı. O bakımdan pek diplomat
değildi. Sevilmezdi, fakat sayılırdı. Çünkü,
söylediklerinde her zaman fikir ve mana vardı.

Semih Günver

Onun hakkında, “Parti arkadaşları arasında, hali, tavrı, giyinişi, konuşuşu. “R” harflerini telâffuz edemeyişi, kimseyi takmayışı, kırıcı davranışları ile sanki uzaydan gelmiş bir yaratık gibiydi” diyordu diplomasiden bir arkadaşı, ve ekliyordu: “Takatinin hududu yoktu, mücessem faaliyet idi.” Sunday Times’a bakılırsa o, muhtemelen Türkiye’nin yetiştirdiği en yetenekli Dışişleri Bakanıydı. The Times ise bu tespite “en zeki” sıfatını da ekliyordu.

Peki kimdi bu aykırı, yetenekli ve zeki dışişleri bakanı? Herhalde elimizdeki tanımlara ‘idam sehpasına tekme vurarak ölümden korkmadığını gösteren merhum siyasetçimiz’ açıklamasını eklersek çoğunuz tanıyacaksınızdır onu. O, kemikleri artık İstanbul Topkapı’da Adnan Menderes ve Hasan Polatkan ile beraber dinlenmeye çekilen Fatin Rüştü Zorlu’dan başkası değildir.

Peki kimdir Fatin Rüştü Zorlu?

1910’da anne ve baba tarafından paşa torunu ve İbrahim Rüştü Paşa’nın oğludur. Galatasaray’dan mezun olduktan sonra Cenevre’de hukuk okur. Ardından ver elini Dişişleri Bakanlığı. Artık Zorlu’nun kaderi uzun yıllar boyunca bu renkli kulvarda şekillenecektir, Türkiye’nin kaderiyle birlikte.

Hariciye deyip geçmeyin, cazip görünür dışarıdan ama iç yapısı, kendisi de bir hariciyeci olan Büyükelçi Semih Günver’in deyişiyle, bir ormana (jungle) benzer. Sürekli rekabet, dişişleri mensuplarının içini yer bitirir. Dostluklar aldatıcıdır. Büyük balık küçük balığı yutar orada. Alçak gönüllülüğe yer yoktur. Kimse kimseyi gerçekten sevmez.

Böylesine kıyıcı bir rekabet ortamında mücadeleye başlayan Zorlu’nun avantajları yok değildir. Paşa çocuğu ve torunu olmaktan başka, bir de göreve başladığı yıllarda Atatürk’ün değişmez Dıişişleri Bakanı postuna ısınmış olan Tevfik Rüştü Aras’ın kızı Emel Hanımla evlenir, üstelik nişan yüzüklerin bizzat Atatürk takar.

Rüzgârı arkasına almıştır ve artık çalışma vaktidir. Zorlu hakikaten çalışır. İlk büyük deneyimini Montrö Antlaşması görüşmelerinde yaşar (1936), ikincisini Hatay müzakerelerinde (1937). Bakandan takdirnamelerle ödüllendirilir.

Ancak Atatürk’ün ölümü ve İnönü döneminde kayınpederinin bakanlığı bırakması üzerine hamilerini kaybeder ve zor günleri başlar. Şifre Müdürlüğünü, Ticaret Dairesini yönetir. Görevse yapılacaktır. Bir makine gibi çalıştığı söylenir. “Makine gibi yorulmaz, makine gibi insafsız”dır. İş yüzünden etrafını kırıp döktüğü olur. Ama kişisel mesele olmaz hiçbir zaman.

Takvimin yaprakları 1950’yi gösterdiğinde Türkiye’de iktidar değişir ve Adnan Menderes fırtınasıdır başlar siyasette. Türkiye’nin NATO’ya girişinde onun ciddi katkısı görülür. Şu tesadüfe bakın ki, Adnan Menderes de hanımı tarafından uzaktan akrabası olmaktadır. Siyasete girmesi için asıl baskı, bir sonraki seçimlerde, yani 2 Mayıs 1954’de gelir. Ailesi ve yakın çevresi onu siyasette görmek istemektedir. Girer.

Devlet Bakanıdır artık ve Kıbrıs’ın ateş topu gibi olduğu devirlerden birindeyizdir. Kıbrıs politikasında başarılı ilk adımları atar atmasına ama, bu kendini dış politikaya adamış adama ilk darbe, bizzat Demokrat Parti grubundan gelir. Altı ay süren ilk Bakanlığı, 9 Aralık 1955’de DP Grubu’nun meşhur isyanı sırasında sona erer. Bir sonraki bakanlığı için artık 2 Kasım 1957’yi beklemesi gerekecektir.

Bakanlığı sırasındaki en büyük başarısı, Lozan’da muallakta bırakılan Kıbrıs meselesini yine Lozan’ın 30. maddesine dayanarak Türkiye’nin garantörlüğüne bağlamaktır. Müthiş bir müzakere maratonu içerisinde kendisine Lawrence Durrell’in Acı Limonlar adlı romanını delil gösteren Yunanlı meslektaşına Shakespeare’in Othello’sundan cevap yetiştirecek kadar birikimlidir, akıllıdır. Hatta Yunan tarafına en büyük darbeyi nerede indirmiştir, bilir misiniz? Yunan Parlamentosunun Kıbrıs zabıtlarını buldurup çevirterek ve orada, Yunanlıların gizledikleri ENOSİS, yani adanın Yunanistan’a ilhakı tezinin nasıl savunulduğunu İngilizler ve Amerikalıların gözüne soktuğu anda. İşte bu atak üzerine rakibi Averof, “Davayı kaybettik. Zorlu kazandı” demiştir.

Zorlu gerçekten de kazanmış mıdır? Bilinmez. Bilinen bir şey var ki, o da Kıbrıs’ı yeniden Misak-ı Millî sınırlarına katmasa bile, en azından Türkiye’nin garantörlük haklarını dünyaya kabul ettiren bu başarılı antlaşmadan yaklaşık bir yıl sonra, 27 Mayıs 1960 darbesiyle Zorlu’nun kendisini hücrede ve bundan yaklaşık 15 ay sonra da idam sehpasında bulduğudur.

Ondan geriye, “Kıbrıs’ı sattı” diye kendisine demediğini bırakmayan İsmet İnönü’nün son başbakanlığında Kıbrıs’a garantör devlet olarak müdahale etmeye kalkması (ne gariptir ki, İnönü’nün CHP’si mecliste bu antlaşmaya red oyu vermiştir), daha da ilginci, Kıbrıs’ı sattığı için kendisine küs olan Bülent Ecevit’in 1974’de Zorlu’nun eseri olan garantörlük hakkımıza dayanarak adaya müdahalede bulunmuş olmasıydı. Yani “Karaoğlan” unvanının arkasında 13 yıl önce ipe korkmadan uzanan başın teri yatıyordu. Zavallı Fatin Rüştü, Yassıada’dakilere bir türlü laf anlatamayınca Atatürk zamanında aldığı takdirnamelerden medet ummuştu. İş yaramış görünüyor mu sizce?

Teneffüs

Bir Dışişleri Bakanının idamı

15 Eylül 1961 Cuma günü idama mahkûm edilen ve aynı gün idam hükümleri M.B.K. [Milli Birlik Komitesi] tarafından tasdik olunan üç kişiden Zorlu ve Polatkan gece yarısı bir hücumbotla İmralı adasına götürülmüşlerdir…

Menderes, Zorlu ve Polatkan’ın idamı işinde cellâtlık yapacak olan altı kişi ve dinî telkinde bulunacak imamlar Cuma günü geç vakit İmralı’ya doğru yola çıkarılmıştı. Cellâtlardan Kemal Ayson ve Hasan imi eski bekçi, diğer cellâtlar kıptiydi [çingene]. (Bunlara daha sonra mahkeme kararıyle 150’şer lira cellâtlık ücreti verilmiştir. Zorlu ve Polatkan 16 Eylül 1961 Cumartesi sabaha karşı 2.40’da Yassıada’ya 30 mil mesafede bulunan İmralı adasındaki infaz yerine götürülmüşler, saat 3’ü 5 geçe ikisi hakkındaki hükümler infaz olunmuştur.

Zorlu sehpaya büyük bir soğukkanlılıkla çıkmıştı. Cellâdın telâş etmesi üzerine “acele etme” demiş, daha sonra cellâdın iskemleyi çekmesine fırsat vermemiş ve iskemleyi iterek kendisini boşluğa bırakmıştı. Polatkan infaz yerine kendisini kaybetmiş halde getirilmiş, daha önce mektup yazması için verilen bir kâğıdı da reddetmişti. İnfaz sırasında da hiçbir şey söylememişti.

Kaynak: 1962 Türkiye Yıllığı, İstanbul 1962, s. 151.

.

İstanbul’un Ruhanî Hayatı
6 Eylül 2010Mustafa Armağan

Mezarlıklar, yer altı şehirleri… Mezarlıklarda yeryüzünü bir yorgan gibi üzerine çekmiş milyonlar nefes alıp verirken, şehirlerin sersemletici bir uğultu koparan paradoksuna bir kere daha gömerler kafamızı. Şehirler ölüm kuyuları, şehirler hayat kuleleri. Bu yüzdendir ki, Lewis Mumford, şehirler ölüler sayesinde kuruldu, der The City in History’de. Önce ölüler yerleşti toprağa; ardından dirileri de peşlerinden çekip indirdiler yere. İnsanoğlunun yerleşik hayata geçişi, ölülerin eseridir velhasıl.

İnsanoğlunun hayat ile ölüm arasına kurduğu gerdanlıkların en görkemlisi, şehirler değil mi? Mekâna tutunarak, onu üreterek, onu yeniden üreterek zamanın öğütücü, un ufak edici, zalim karşı direnmenin, mekânın peteklerinde kendimize zamana karşı direnme adacıkları oluşturmanın görkemli formülünü bulmuş olduk şehirlerde. Hayat, şehirde potansiyelini satır aralarına kadar sergilemiş oldu; ölüm de şehirlerde biyolojik bir yok oluş, bir mutlak yitiriş olayı olmaktan çıkıp kültürel bir ürüne. Estetik bir yeniden üretime dönüştü.

Londra’nın zekice bir ‘biyografi’sini (London: The Biography) kaleme alan İngiliz yazar Peter Ackroyd, şehrin gizemli köşelerinden Smithfield Et Pazarı’nı ölüm ile hayatın, kutsal ile profanın, temizlik ile murdarlığın kol kola girişine örnek olarak gösterir. Bir zamanlar atların satıldığı bir düzlük (Smooth-field) olarak bilinen bu pazar yerinin hemen yakınında Yüce St. Bartolomew Kilisesi mevcuttur. Pazar yerinde her yer kan revan içindeyken, kilise kutsal temizliği simgeler. Üstelik burada 16. yüzyılda şehit (martyr) edilen Protestan ve Katoliklerin direğe bağlandığı ve yakıldığı bir makam daha vardır ki, burada şimdi koyunlar parçalara ayrılmaktadır! “Tanrı’nın kuzuları” ile bildiğimiz kuzular aynı mekânda dünya değiştirmişlerdir. Smithfield, Ackroyd’a göre, Londra hayatının bir mucizesidir adeta. Orada en saf dinî ortam ile en kanlı ve kirli mesleğin icra edildiği yer, yani hayat ile ölüm, ibadet ile günah, temizlik ile pislik iç içedir.

Ana caddelere “arter” adı verilmesi, yani yolları anlatırken insan vücudundaki ana damar ağıyla bağlantı kurulması da, dikkatimizi çekmesi gereken bir başka ilginç noktadır. Şehrin girişi vardır, çıkışı vardır, ortası vardır, göbeği, gözbebeği, karnı vardır. Duyguları vardır elbette. Kıskanır mesela. Nitekim 17. yüzyılda yaşamış Osmanlı şairi Nef’î bir kasidesinde buna reşk-i bilâd adını verir, yani şehirlerin kıskançlığı.

İstanbul, o kıskanç şehir, Truva’yı, Roma’yı, Atina’yı, Kahire ve Şam’ı, yani eski dünyanın âşık olunası şehirlerinde biriken kadîm ışığı toprağına çekmeyi başarmış o nazenin başkent. Onu kuran İmparator Büyük Konstantin kadar kemiklerini Kadıköy’ün nemli toprağına emanet eden zavallı Azize Euphemia da bu şehrin manevî siluetine damgasını vurmuştur. Fatih Sultan Mehmed’in şehre kabuk değiştirten ama aslında içindeki gelişme potansiyeline yenileyici bir hamle yaptıran fethi kadar Pantokrator Manastırı’nın odalarını, bu şehirde yüzyıllardır kapalı bulunan bir Akademiye tahsis etmesi de şaşırtmalı değil midir bizi?

18. yüzyıl İstanbul’unun renkli çizgilerini başarıyla aksettiren Ermeni yazar İncicyan, Fatih semtindeki Aya Nikola Kilisesi’nin Kırım’ın Kefe şehrinden gelen Latinler ve Ermeniler tarafından ortaklaşa yaptırıldığını ve yine onu ortak ibadethane olarak kullandıklarını aktarır bize. Binanın bir kısmını Katolik Latinler, diğer kısmını Ermeniler ibaret maksadıyla kullanmaktadır. Kilisedeki Kırım takıntısı o kadar derinlere inmiştir ki, burasının bir ara Kefe’ye misyoner olarak gidip gelen Dominiken rahiplerine de tahsis edildiğini görürüz. Lakin asıl şaşırtıcı olan nokta, bu bağlantının Osmanlı devrinde de devam etmiş olmasıdır. Nitekim Fatih Sultan Mehmed Kefe’yi fethettiği zaman oradan bir cemaati İstanbul’a getirtmiş ve gariptir, yine aynı semte yerleştirmiştir. Birkaç yüzyıl sonra bu Kırımlı Müslüman cemaat kiliseyi mescide çevirerek şehrin doğal süreçte Müslümanlaştırılmasına bir misal sunacaktır.

Benzer bir örnek, Şehzadebaşı semtinde olup cemaati kalmamış bulunan Akaleptos Manastırı’nın Fatih devrinde Mevlevi dervişlerine tahsisidir. Dervişlerin burada ney eşliğinde sema edip dünya edebiyatının şaheserlerinden Mevlana’nın Mesnevi’sini okuduklarını aktarır Fatih’in vakfiyyesi. Yüzlerce yıl keşiş ve rahiplere ev sahipliği yapmış olan bu tuğladan yapılmış manastır, şimdi bir başka dinin mensuplarına açmıştır kucağını. Çan sesi ile ney sesi, yer değiştirmiştir.

Şehrin hafızasında çıktığımız bu yorucu ve yıpratıcı tırmanışı burada bir an için kesmek ve onun manevî atmosferini, hatta gizemlerini bir ayna gibi yansıtan kişiliklerin dünyalarına da eğilmek gerekmez mi? Belki de onların hayatı, bellerine bağladıkları atlasın içinden bazı sırları fısıldayabilir kulağımıza. Ve Latinlerin genius loci dedikleri, mekânın ruhunu deşifre etmek için başka bir yol da mevcut değil galiba. Şehirlerin atlasına dolanan hayat bağlarıdır anlatacağımız. Ama odakta İstanbul var kuşkusuz. Onun memnun edemediği evlatlarının –ne yazık ki- tutan âhının pek hazin bir hikâyesidir bu. Osmanlı’nın delişmen sufisi Niyazi-i Mısrî’nin bir imparatorluğun kaderiyle birlikte dokunan ve onun sona ermesiyle iyice mahzunlaşan fırtınalı hayat hikâyesidir daha doğrusu.

Niyazi’nin macerası 1617’de Malatya’nın bir köyünde başlar. IV. Murad’ın Bağdat’ı Safevilerden geri alması, onun niyet atını Şarka yöneltir. Kahire’ye kadar gider. Orada gördüğü bir rüyada, Şeyh Abdülkadir-i Geylânî buralarda boşuna dolaşmamasını, aradığı Şeyh’in bu şehirde olmadığını söyler kendisine. Artık yeniden Anadolu’dadır. Akdeniz bölgesinde bulunan Elmalı’ya gider ve orada Ümmi Sinan’ın hizmetine girer. Neredeyse kalbinin şifasını bulmuştur. 44 yaşına basmış olan Niyazi’yi önce Bursa’da görürüz, sonra da payitaht İstanbul’da. Kendisi de ulemadan olan Sadrazam Köprülü Fâzıl Ahmed Paşa döneminde Osmanlı düzeninin ideolojik gel-gitleri sık sık yaşanmaktadır bu sırada. Tekkeler kapatılmakta, zikr ve sema yasaklanmakta, dervişler tutuklanmaktadır. Peki “celâli cemâline galib” sufi Niyazi buna seyirci mi kalacaktır? Bir Cuma günü İstanbul’da, Ayasofya Camii’ne gider. Padişah IV. Mehmed de namazı Ayasofya’da kılacaktır. Padişah’ın gelmesini fırsat bilen Niyazî, Cuma vaazına çıkar ve zikrin faziletlerinden, tarikat mensuplarının din ve millete yaptığı hizmetlerden, tekkelerin birer ilim ve irfan merkezi olduklarından ve yetiştirdiği büyük şahsiyetlerden söz eden tesirli bir konuşma yapar; tekkelerin kapatılmasıyla bu irfan (gnosis) ocaklarının söndürülmek istendiğini söyler.

Padişah gereken uyarıları almış olmalı ki, devreye girerek yönetimin bu yanlıştan dönmesini sağlar. Tekkeler açılır; yine devranlar, zikirler, semalar başlar, irfan ocaklarının kandili yeniden uyandırılır.

Niyazî’nin siyaseti etkileme, hatta belirleme çabası, onun başına büyük gaileler de açacaktır. 1672 yılında Polonya (Lehistan) seferine çıkılacağı sırada Padişah, manevî destek olsun diye onu ve müridlerini de sefere davet eder. Ancak ateşli konuşmalarla etrafına topladığı binlerce adam, yönetimi ürkütür, onun silahlı bir ayaklanmaya önderlik edeceğinden korkulur ve sonuçta Rodos adasına sürgün edilir. Ne var ki, bu, Niyazî’nin son sürgünü olmayacaktır.

Sadece 9 ay kalır bu ilk sürgününde. Yeniden Bursa. Bu defa 1676’da Rusya’ya karşı açılan sefere, ‘manevî kanaldan’ davet edildiğini belirterek adamlarıyla yola çıkmak için hazırlıklara başlar. Orduya katılmak maksadıyla Edirne’ye gider ama bu sefer asi tavrı iyice kızdırmıştır yöneticileri. Yeni sürgün yeri, Ege’deki Limni adasıdır.

Tam 16 sene kahrını çeker bu sürgünün. 76 yaşındayken affedilir ama kısa bir süre sonra Bursa’da yine takışır birileriyle. Niyazî yeniden Limni adasını boylamıştır.

İşte iki yıl sonra öleceği ve cesedini toprağına emanet edeceği bu adaya doğru son yolculuğuna çıkarken, Osmanlı’ya lanet okuduğu ve bu lanetin tuttuğunu anlatırlar. Gemiye bindirilip yola çıkarıldıktan sonra öfkeli Niyazî, tekkelerin coşturucu ortak dualarından bir “gülbank” okur yüksek sesle ve ardından Osmanlı hanedanının son bulması için ellerini kaldırır semaya. Bir süre temaşaya (contemplation) daldıktan sonra der ki yanındakilere:

Osmanlı sülalesinin inkırâzı için dördüncü semaya bir kazık çaktım. Bu kazığı benden başkası çıkaramaz.

Yanındakiler bu şifreli sözlerden bir şey anlayamazlar tabiatıyla. Ancak tarihler bize Niyazî’nin bu bedduasının akibeti hakkında ilginç veriler sunmaktadır.

Bu lanetten 226 yıl sonra, 30 Ekim 1918’de Mondros’da Osmanlı Devleti ile İtilaf Devletleri arasında bir mütareke imzalanır. Buna göre, Osmanlı ordusundaki bütün askerler terhis edilecek, silahlarına ve limanlarına el konulacak, başkenti İstanbul işgal edilecektir. Yani Osmanlı Devleti’nin hukuken bittiğini ilan eden belgedir Mondros Mütarekesi. Bu tarihten sadece 4 yıl sonra, son Osmanlı Padişahı Vahdettin VI. Mehmed, İngilizlerin Malaya adlı zırhlısıyla İstanbul’u terk edecek ve Osmanlı saltanatı tarihe karışacaktır.

Peki Mondros neresidir? Cevap: Limni adasının bir limanı! Limni, aynı zamanda Osmanlı sülalesinin bitmesi için beddua eden Niyazi-i Mısrî’nin son uykusunu uyuduğu adadır. Keramet midir bu, bilmiyorum. Tarihin cilvesi belki de. Ama bir şeyi de hatırlatmıyor değil bize. Bugün kendisi değil de, kardeşi Ahmed’i ve müridlerini emanet bıraktığı İstanbul toprağı, bunun gibi pek çok olağanüstü hale şahitlik yapmıştır defalarca. Yani kabuğu üzerinde gezerken yeterince farkında olmadığımız bu kadim şehrin manevî atmosferi, aslında benzeri nice sırrı fısıldamaktadır bizlere. Yeter ki, kulaklarımızın desibel ayarını iyi yapalım. Duymamamız için bir sebep yok.

Belki de Kocamustafapaşa semtindeki Sümbül Sinan Camii’nin avlusunda bulunan Çifte Sultanlar Türbesi, bize yavuz bir kılavuz olabilir. Üstü açık ve etrafı demir parmaklıkla çevrili bu türbede, rivayete göre, Hz. Muhammed’in (sav) iki torunu gömülüdür. Zamanın Bizans İmparatoru’na cariye olarak satılan bu iki peygamber torunu, kahırlarından ölmüş ve Aziz Andreas adına yaptırılan manastırın avlusuna gömülmüşlerdir. İstanbul’un fethinden sonra bu manastır camiye çevrilmiş ve yeri keşfedilen türbenin etrafına Sünbül Efendi Tekkesi kurulmuş, lakin caminin girişinde kalan bir Hıristiyan mezarına dokunulmamıştır. Güya bu mezarda, İmparatorun kızı yatmaktadır ve bu kız, sarayda Peygamber Efendimiz’in torunlarına acıyıp onlarla temas kurmuş ve hallerine acıyıp sonunda gizlice Müslüman olmuştur. Nihayet ölümlerinden ziyadesiyle müteessir olmuş ve hastalanarak kısa bir süre sonra kendisi de ruhunu teslim etmiş ve Çifte Sultanlar’ın hemen yanı başına gömülmüştür. Bu prenses mezarı da günümüze kadar gelmiştir. Bu örnekler karşısında İstanbul’un asırları bu daracık mekâna nasıl sıkıştırdığına ve dinleri, ırkları, kültürleri ne büyük bir ustalıkla harmanladığına hayran kalırsınız. Yüzlerce yıldır bu makamda 10 Muharrem günü (Hz. Muhammed’in (sav) torunlarının Kerbela’da Halife Yezid tarafından katledildiği gündür) törenler düzenlenir, Müslümanların gönlünü derin acılara bulayan bu hazin günde ayinler yapılır, mevlidler okunur ve tekkenin mutfağında pişirilen aşureler yenir, Çifte Sultanlar’ın ruhuna fatihalar gönderilirmiş. Ama oracıkta, caminin hemen girişinde yatan Bizans İmparatoru’nun sarışın kızı da nasiplenirmiş bu dualardan.

Nitekim Vatan Caddesi üzerinde bulunan ve kilise iken camiye çevrilen İmaret-i İsa Bey Camii’nin bodrum katındaki Bizans Prensesi’nin mezarı, Üsküdar’daki, Sultan III. Selim’in yaptırdığı Ayazma Camii’nin bir Bizans “ayazma”sı (Rumcada “kutsal su” demektir) üzerine kurulması, yine Üsküdar’daki Özbekler Tekkesi’nin Orta Asya’dan, Horasan bölgesinden gelen hacılara ve ziyaretçilere ev sahipliği yapmış olması, Galata’daki Arap Camii’nin, Emevilerin olmasa bile, 1492’de Endülüs’den (İspanya) Yahudilerle birlikte İstanbul’a göç eden Arapların namını taşıması, bu çok-katlı şehrin damarlarında akan yaşama kudretini olduğu kadar farklı kültürleri hazmetme kapasitesini de göstermekte değil midir? Tabii Müslümanlar için en önemlisi de, Hz. Muhammed’in (sav) akraba ve arkadaşlarından Ebâ Eyyub el-Ensârî’nin günümüzde “Eyüp Sultan” adıyla bilinen ve adeta bir “Müslüman Pantheonu”na dönüşmüş bulunan mezarıdır. Her Müslüman şehrinin bir koruyucu manevî büyüğü vardır. İstanbul için bu, Eyüp Sultan’dır.

Eyüp Sultan’ın varlığı, aynı zamanda, yazımızın başında zikrettiğimiz, bir ölünün şehrin şenlenmesindeki kritik rolünün de çarpıcı bir örneği sayılmalıdır. Özellikle Ramazan aylarında İstanbulluların onun etrafında, torunların özledikleri dedelerini ziyaretleri gibi, toplanmakta oluşu, büyük insanlık ağacının köklerine sarılma isteğinden tefrik edilebilir mi? Nitekim İngiliz-Amerikan şairi T. S. Eliot, “Little Gidding” adlı şiirinde şöyle demişti:

Biz ölürüz ölenlerle:
Bak, ayrılıyorlar, ve biz onlarla gidiyoruz.
Biz doğarız ölülerle:
Bak, dönüyorlar, ve bizi getiriyorlar

.

St. Petersburg’da yalnız bir Osmanlı Hamamı
6 Eylül 2010Mustafa Armağan

Çarskoye Selo, Türkçesiyle söylersek, Çarköy’deyiz. Burası devasa boyutlarda bir park ve içinde binbir çeşit ağaç, çeşitli medeniyetlere ait kasır ve köşkler, canfeza köprüler, dilara göller, antik döneme atıfta bulunan çeşitli anıt kopyaları ve Rus tarihinin şanlı hatıralarını canlandıran eserlerle donatılmış durumda.

Göl kenarında rastladığımız “Çeşme Baskını Müzesi”ndeki incelememizi müteakip ünlü Çeşme (veya Mora) Anıtı’na yaklaşıyoruz. Bir adanın ortasında ulu bir sütun ve üzerinde bir kartalın pençesinde tuttuğu av dikkatimi çelmeliyor. Anlıyorum, ‘Kartal’ Rusya, peki av kim? İşi yavaş yavaş çözüyorum. Bu göl de Akdeniz’i simgelemiyor mu? Öyleyse? Öyleysesi şu: Ruslar 1770 yılının 21 Temmuz’unda Akdeniz’e girip donanmamızı imha ettiklerinden o kadar gururlanmışlar ki, bu anıtı kondurmuşlar Çarköy’deki göletin ortasına.

Çeşme Baskını meselesine fazla girmek istemiyorum ama maalesef Türkiye’de o kadar az biliniyor ki bu gerçekten de trajik olayın mahiyeti, insan üzülmeden edemiyor. Oysa Ruslar için Çeşme, sadece bir tatil cenneti demek değil; “Çeşme” onların nazarında aynı zamanda tarihlerinin kritik hamlelerinden birisi anlamına geliyor. O tarihte Rus donanması, Mora yarımadası önlerinde çekilmek zorunda bıraktığı Müezzinzade Ali Paşa komutasındaki Osmanlı filosunu Çeşme limanına sıkıştırmış ve hemen tamamını, Trafalgar’da İngiliz amirali Nelson’un Napolyon komutasındaki Fransız donanmasına yaptığına benzer şekilde, bir ateş gemisiyle yakarak imha etmiş ve Rusların Akdeniz’de önü bu mucizevî başarıyla açılmıştı. Ancak Cezayirli Gazi Hasan Paşa’nın insan-üstü gayretleriyle Akdeniz’e yönelik bir Rus istilasının önü alınabildi

Ancak bırakın bir Çeşme Deniz Müzesi yapmayı, tarihimizin bu kritik olayı üzerinde yeterince çalışmış dahi değiliz. Oysa şimdi batıklar üzerinde yapılan deniz altı araştırmaları ve bulgularından Çeşme’de rahatlıkla bir müze oluşturulabilir ve Petersburg’daki kardeşinin yalnızlığına son verilebilir.

Gölün etrafındaki turumuz devam ederken, aniden göz göze geliyorum onunla. Minare ve kubbeli mimarisiyle göz kırpıyor bana önce. Hem de burada, bu ‘modern Rusya’nın başkentinde, Rusya’nın ‘Avrupa’ya açılan penceresi’nde bir cami karşılıyor beni? Olacak şey mi bu?

Kapısına doğru seyirttiğimi fark eden arkadaşlarım uyarıyor beni: “Uzun yıllardır kapalı. Biz hiç açık görmedik.” Ona dışından bakabilirmişiz ancak. Umutlarım keyifsizleşiyor. Burada bir Osmanlı eseri görmüşken, ziyaret edip elini öpmeden ayrılmak biraz ayıp olmaz mıydı? Gidip kapıyı yokluyorum yine de. Bir tel parçasıyla sıkı sıkıya bağlanmış olan köhne bir ahşap kapı engelliyor içeri girmemi. Kapının aralığından içeriye bakmaya çalışıyorum. Gördüğüm tek şey, sağ duvardaki bir Osmanlıca kitabe. Bunun üzerine merakım iyiden iyiye kıvılcımlanıyor.

Kim yaptırmış olabilirdi bu camiyi burada? Maksadı neydi? Nasıl izin verdi Ruslar bu ‘özel’ mekâna böylesine itinalı bir caminin inşasına? Üstelik yine aynı şehirdeki Tatar Camii Moğol-Timurî mimarisini yansıtırken, bu caminin tipik Osmanlı mimarisi üslubunda yapılması yeterince garip değil miydi?

Tam bu düşünceler zihnimde ısrarlı bir resm-i geçide başlamıştı ki, 50’sinde var yok bir Rus yaklaşıyor sessizce yanımıza. Cebinden bir tomar anahtar çıkartıyor. Hayret dolu nazarlarımız karşısında acele etmeden kapıdaki kilidi açıyor, sabırla teli söküyor ve giriyor içeriye. Tabii biz de arkasından. Adam hiç oralı olmuyor, sanki bunca yıldır gelmemi bekliyormuş, sanki geleceğimizden haberliyşmiş ve sanki randevulaşmışız gibi, olağan bir edayla buyur ediyor bizi içeriye.

Binanın giriş kısmında kapı aralığından göremediğim başka kitabeler de selamlıyor bizi. Hem de bir iki tane değil, pek çok kitabe, galeriye resimler nasıl yan yana asılırsa, aynı şekilde dizili duvarlarda. Okumaya çalıştığım bir tanesi, Kırım’dan getirilmiş bir tekkeye ait. Bir başkası, Balkanlardan getirilen bir çeşme kitabesi. Cami kitabeleri de var ama bu içerisinde bulunduğumuz caminin kendi kitabesi nerede sahi? Bir Osmanlı eseri olsaydı, mutlaka kitabesi olurdu çünkü. Öncelikle onu bulmam lazım. Ama nerede?

Bir cami binası olduğunu zannederek girmiştik içeriye; gelin görün ki, cami yerine, çeşmeler karşılıyordu bizi. Kurnalar, musluklar, kitabeler ve tavandan mı, duvarlardan mı döküldüğü pek belli olmayan taşlar, tuğlalar, sıvalar, mermer parçaları yerlerde sürünüyordu. Okuduğum kitabelerin tarihleri de bir tuhaftı doğrusu. Aralarındaki zaman farkı bazen 100, hatta 200 seneye kadar çıkabiliyordu. Bu imarethane (İngilizler soup kitchen diye çeviriyorlar bu kelimeyi, yani ‘çorba mutfağı’) kitabesinin şu süslü püslü çeşmenin başında işi neydi Allah aşkına?

Zamanlar, mekânlar, binalar, kitabeler, harç ve çorba kokularıyla çeşmelerden damlayan su sesleri birbirine karışıyor bu ‘garip’ mekânda ve alışılmışın çok haricinde bir amalgam meydana geliyor. Andrey Belly’nin öncülüğünü yaptığı postmodern romana gölgesini cömertçe salabilecek kabiliyette bir Kitsch duvarına toslarken buluyorum kendimi. “Tanrım, neredeyim ben!”

O sırada yerden tabloid boy bir gazete büyüklüğündeki kâğıdı kaldırdığını görüyorum bekçinin. Ne olduğunu merak edip yanına yaklaşıyorum. Adam, tam bir Şarklı rahatlığı içinde, “Alın, sizin olsun!” diye veriyor. Bu bir piyango neredeyse! Binanın resmi restorasyon projesi olduğunu üzerindeki imzalardan anlıyoruz; aslında buranın yakında restorasyonuna başlanacağı müjdesini bekçinin ketum ağzından nasılsa alabiliyoruz. Yıkık duvarlar, çökmüş pervazlar, dökük çiniler… Tıpkı Osmanlı çinileri gibi; fakat son devir eseri oldukları her hallerinden belli. Fakat ya şu dışarıdaki minare? Burası bir cami olmadığına göre, o neyi simgeliyordu? Hamamın kubbesindeki minare hangi manaya geliyordu? Çek, diyorum sevgili Selman’a; objektiflerine hapsettiği görüntülerle bir zaman tüneline girer gibi olduğumuz bu kapıdan çıkıp bu defa binayı dışarıdan tarassut ediyoruz.

Sarı bir çizgidir Petersburg’da ufuk; kuşların kanatlarıyla çizilen…

Bu minare, bu bina, bu kıyısında bir Namazgâh suskunluğunda bekleyen göl… Parkta gül mevsimi çoktan veda etmiş kısa ömrüne. Sincapların gölgeleri yürüyor saçlarımızda.

Dönüşte dalıp gittiğim Rus mimarisi tarihlerinde “Turkish Bath” adıyla geçen bu ilginç binanın aslında ne cami, ne de hamam işlevi bulunduğunu, II. Katerina’nın devletin vizyon ve ihtişamını göstermek amacıyla düzenlediği kültürel seferberliğin bir parçası olarak bu parkta tarihin çeşitli katmanlarından parçaların –bazen eskitilmek suretiyle, bazen de işlevsiz bir müze objesi sıfatıyla- bir sergi unsuru olarak tasarlandığını öğreniyorum. Bir İtalyan mimara yaptırılan bu proje için Rusların işgal ettikleri Osmanlı topraklarındaki binalardan söküp getirdikleri sanat değeri taşıyan parçalar mimarın arkaik stiliyle buluşmuş bu eserde. Ve elbette minare, bir süsleme unsuru, dekoratif bir öge olarak yerini almış bu “Türk pavyonu”nda (Turkish pavillon). Yani üzerinde hiç ezan okunmayan ve zaten ezan okunması için tasarlanmamış bir minaredir bu. (Minarenin anlamına ilişkin bir kuyu açılıyor zihnimde. Günümüz camilerini düşünüyorum. Durum onlarda farklı mı acaba?)

Restorasyonda aradan geçen 3 yılda hangi noktaya gelindi, bilmiyorum. Ancak Çin, Hint ve Mısır medeniyetini temsil eden eserlerinin de sergilendiği bu parktaki Türk Hamamı, birbirleriyle konuşmaya can atan iki ülkenin –savaşların birer konuşma çağrısı olduğunu hatırlatan Fransız tarihçisi Fernand Braudel’in kulaklarını çınlatalım mı burada?- buluştukları bir mekân halinde yeniden tasarlanırsa gayet hoş bir iş olur. Zaten içi bir galeri tarzında döşenmiş bulunan bu binada Osmanlı-Rusya ilişkilerine dair belgeler, yazışmalar, gravürler, Petersburg sefirlerimizin fotoğrafları gibi malzemeler sergilenebilir. Çeşme Baskını Müzesi’nin yanı başında, bu defa iki ülkenin ilişkilerine dair unsurların bir arada sunulduğu bir kültür merkezi anlamlı da olur. Zaten büyük ölçüde yazın açık olan bu parka, en azından Türkiye’den Petersburg’a gidecek misafirler için ilginç bir köşe minderi konulmuş olur. O mindere oturup şehirle konuşmaya başlayabiliriz.

Şehirlerin diyaloğu bizimkinden çok daha yoğun ve karmaşık galiba. Onların bilgeliklerinden öğreneceğimiz sayısız şeyler var. Türk Hamamı, bu dilin öğrenilmesi ve yeniden konuşturulması için elverişli bir çıta sunuyor bizlere; daha altına düşmemizi engelleyen bir çıta…

Victor Hugo şehrin binalarla yazılan bir yazı olduğunu tespit ederken haklıydı. St. Petersburg’daki bu Türk Hamamı, şehrin beyaz kâğıdı olarak düşünebileceğimiz hafızası üzerine hangi mesajları yazmıştı acaba? Keşfe değmez mi?

.

Resmî tarihin Sultan Vahdettin saplantısı
6 Eylül 2010Mustafa Armağan

1918 şartlarında İngilizleri tutmayan var mıydı ki, Hürriyet gazetesinde yer alan bir köşe yazısında(1), Mondros Mütarekesi’ni ve İngiliz himayesini kabullendiği için Sultan Vahdettin’e hain yaftası yapıştırılabiliyor?

Açın bakın, Mondros’ta İngiltere ile aramızda rica minnet çöpçatanlık yapan General Townshend’in hatıralarını, İngiliz gemileri kasım ayında Çanakkale’den nasıl birer ‘kurtarıcı prens’ olarak girmişlerdir, hayretle görürsünüz. Hadi onu bulamadınız diyelim, bari tarihçi Orhan Koloğlu’nun 1918 yılı üzerine yazdığı kitabındaki(2) basın taramasını okuyun ve zamanın PTT’sinin Mondros Mütarekesi’ni kutlamak için tam 22 bin serilik bir posta pulu çıkardığını hayret ve ibretle görün.

O zaman Mustafa Kemal Paşa’nın İstanbul’da kendi parasıyla çıkardığı Minber gazetesinde işgalci İngilizlerin tebrik edilip alkışlandığını da, 17 Kasım 1918’de aynı gazetede çıkan söyleşisinde “İngilizlerden daha hayırhah (iyiliksever) bir dost olmayacağı” mesajını verdiğini de, ertesi gün çıkan Vakit gazetesinde ise “Britanya hükümetinin Osmanlılara karşı olan iyi niyetlerinden şüphe etmediğini” söylediğini ve dahi “muhataplarımızla [yani İngilizler, Fransızlar vd.] anlaşmak lazımdır” dediğini de hatırlamamız gerekmez mi? Ya Mustafa Kemal Paşa’nın 11-13 Ekim 1918’de Halep’ten Vahdettin’e çektiği telgraftaki ilginç teklifleri… Şöyle diyordu padişahın yaveri Naci (Eldeniz) Bey adına gönderdiği telgrafta: Müttefiklerle olmadığı takdirde ayrı olarak ve mutlaka barışı sağlamak lazımdır ve bunun için kaybedilecek bir an bile kalmamıştır. (Orijinali: “Müttefiken olmadığı takdirde münferiden behemahal sulhü takarrur ettirmek lazımdır ve bunun için fevt olunacak bir an dahi kalmamıştır.”)(3) Peki, bütün bu belgeler bilinip dururken birilerinin kalkıp da “Mütareke hükümlerine sonuna kadar riayetkâr davranmalıyız” şeklindeki tavrı nedeniyle Vahdettin’in hain ilan edilmesini anlamak gerçekten de mümkün değil.

Karabekir’in hatıratında Vahdettin

Fazla uzağa gitmeye gerek yok. Kâzım Karabekir’in bile yakılan kitabı İstiklal Harbimizin Esasları’nın ilk baskısında (1933) Sultan Vahdettin’le son görüşmesine dair hatıraları, kitabın sonraki baskılarında açıkça sansüre tabi tutulmuş değil midir? Halbuki Vahdettin, 11 Nisan 1919 günkü görüşmesinde, birkaç gün sonra Trabzon’a giderek yeni görevine başlayacak olan General Kâzım Karabekir’e dönüp, “Paşa, ben ve millet sizlerden ümitliyiz… Hayır dualarım ve niyâzlarım sizinle beraberdir” demiş, Karabekir Paşa da kendisine şöyle cevap vermişti: “Kumandan ve asker evlatlarınızla bütün millet zât-ı şahaneleri etrafında bir kalp ve bir kafa gibi toplanabilir şevket-meâb.” Üstelik Karabekir Paşa dışarı çıkınca onu heyecanla bekleyenler arasında bir tanıdık da vardır kapının önünde: Fahri Yaver-i Hazret-i Şehriyari Mustafa Kemal Paşa. Hemen Karabekir’e sorar: Neler konuştunuz? Karabekir, Padişah’ın kendisini hayır dualarla yolculadığını anlatınca Mustafa Kemal Paşa şu anlamlı tespiti yapar oracıkta: Sen Erzurum’a yerleşince vatanın üç uç noktasında üç temel dayanak noktası teşekkül ediyor. Ne yazık ki, İstiklal Harbimizin Esasları’nın 1951 ve sonraki yıllarda yapılan baskılarında bu ve benzeri türden Vahdettin’i ‘beraat ettirici’ nitelikteki ibarelerin itinayla temizlendiğini hayretle görürüz. Eh, Karabekir’in kitaplarında durum buysa gerisini varın, siz düşünün.

Mustafa Kemal’in yukarıdaki sözüne dönelim tekrar. Ne demek istiyor? Gayet açık bence: Vahdettin ve İstanbul hükümeti daha önce Cafer Tayyar Paşa’yı Edirne’ye, Ali Fuat Paşa’yı Ankara’ya gönderdikten sonra üçüncü büyük kozunu oynamış ve Karabekir Paşa’yı Erzurum’a tayin ettirmeyi başarmıştır. Böylece direnişin Edirne, Ankara ve Erzurum ayakları tamamlanmış, sıra bunları toparlayacak ve organize edecek bir genel müfettişliğe gelmiştir ki, bir ay sonra bu göreve olağanüstü yetkilerle padişahın yaveri olan Mustafa Kemal Paşa atanacak ve 15 Mayıs 1919 günü yine Vahdettin’le görüştükten sonra dördüncü ve merkezÎ ayağı oluşturmak üzere Samsun’a doğru yola çıkacaktır. Nitekim bu görüşmeyi sonraları Falih Rıfkı Atay’a anlatan Atatürk, Vahdettin’in kendisine, “Şimdiye kadarki başarılarınızı unutun, asıl şimdi yapacağınız hizmet hepsinden mühim olabilir. Paşa, Paşa, devleti kurtarabilirsin” dediğini nakletmemiş miydi? Öyleyse soralım: Bizzat Karabekir ve Atatürk’ün ağzından yaptıkları anlatılan Vahdettin nasıl hain olabiliyor?

İngiliz gizli belgeleri ne diyor?

Son olarak İngiliz gizli belgelerine bir göz atalım. Aslı Britanya arşivlerindeki gizli yazışmalara göre, işgalci İngilizler, şimdi de ‘esir padişah’ı Samsun’a çıkmış bulunan Mustafa Kemal Paşa aleyhine konuşmaya zorlamaktadırlar. Ne var ki, Vahdettin kendilerine, Mustafa Kemal Paşa’nın ancak İtalya’nın birliğini sağlayan millî kahramanları Garibaldi kadar “haydut” kabul edilebileceğini, onun yurtseverliğinden kuşku duymadığını, dahası ona saygı ve hayranlık hissetmemenin güç olduğunu söylemiştir.(4) İngilizler de bu sözleri resmen kayıtlara geçirmişler. Vahdettin’in ifadelerinin İngilizce çevirisi şöyle: “It is absurd to label the Nationalist Movement as the tyranny of a set of non-Turkish brigand and patriot in much the same sense that Garibaldi was, and is difficult not to respect and admire him.”

Bir başka belge ise gerçekten şaşırtıcı. 14 Kasım 1918 günü, bir gün önce İstanbul’a gelip Pera Palas’ta ikamete başlamış olan Mustafa Kemal Paşa, İngilizlerin Daily Mail Gazetesi’nin muhabiri G. Ward Price’ı aracı yaparak General Harrington’la görüşmek ister. Price, Pera Palas’ta yaptığı görüşmeyi hatıralarında şöyle aktarıyor: “Mustafa Kemal, yapmak istediği bir teklif için Britanya resmi makamlarıyla nasıl temas edeceğini” bildirmemi rica etti. “Bu harpte yanlış cephede savaştık, dedi, eski dostumuz Britanyalılarla asla kavga etmek istemezdik… Biliyoruz, partiyi kaybettik… Anadolu’nun Müttefik Devletler tarafından işgal edileceğini tamamen biliyordum… Bu topraklar üzerindeki bir Britanya idaresinden o kadar hoşnutsuzluk gösterilmemesi gerektir.”

Kim kahraman, kim hain?

Anadolu’da İngiliz idaresinden o kadar da rahatsızlık duyulmaması gerektiğini söyledikten sonra Mustafa Kemal, bu topraklar üzerindeki İngiliz idaresinde bir vali olarak çalışmaya hazır olduğunu gazeteci aracılığıyla işgalci yetkililere şöyle iletecektir: “Eğer İngilizler Anadolu için sorumluluk kabul edecek olurlarsa Britanya idaresinde bulunan tecrübeli Türk valileri ile işbirliği halinde çalışmak ihtiyacını duyacaklardır. Böyle bir selahiyet dâhilinde hizmetlerimi arzedebileceğim münasip bir yerin mevcut olup olmayacağını bilmek isterim…”(5) Türk Tarih Kurumu’nun çevirtip bastığı bir kitaptan alındı bu çarpıcı sözler. Şimdi söyleyin bakalım, İngilizlerle ilişki kurmak vatan hainliği sayılabilir miymiş?

Kaldı ki, kimin hain, kimin kahraman olacağına gazete köşelerinden yahut meclis kürsüsünden karar verilemez; hatta mahkemeler bile buna karar veremez. Bunun kararını kamuoyunun vicdanı ve “tarih” denilen o acımasız yargıç verirse verir. Hem Fransızlar şu General Petain’in hain mi kahraman mı olduğuna 60 küsur yıldır karar verebildiler mi? Adam üstelik vatanını Almanya’ya gerçekten peşkeş çektiği ve işgalcilerle düpedüz işbirliği yaptığı için İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra herkesin gözü önünde yargılanıp idama mahkûm edildiği halde bugün dahi onun bu şekilde davranmakta haklı olduğunu düşünen Fransız vatandaşları azımsanmayacak sayıdadır. Dahası, bu bir rejim sorunu değildir Fransa’da; bir tarih sorunudur. Ne diyelim, darısı bizim Vahdettin’in başına.

En iyisi son sözü, bir ara bakanlık da yapmış olan Hüseyin Cahit Yalçın’a bırakmak. Bakın yakın tarihimizdeki hain-kahraman düellosu hakkında bu tecrübeli kalem ne ibret-âmiz laflar söylemiş: “İzzet Paşa kabinesinde mütarekeyi [Mondros’u] imza eden Rauf [Orbay] Bey, bugün âdeta vatan haini oluyor. Çünkü Halk Fırkası’ndan çıkmıştır. İzzet Paşa kabinesinde mütarekeyi kabul eden ve imza etmesi için emir verenler arasında bulunan Fethi [Okyar] Bey ise bugün Millet Meclisi Reisi bulunuyor. Çünkü, henüz Halk Fırkası’na mensuptur. Bu ne mantıktır, bu ne ölçüdür, bu ne mutaassıp fırkacılık [particilik] hissidir?”(6) Tarih yalan söylemez; ama ona yalan söyletilebilir. Tabii yatsıya kadar…

1) Bkz. Tufan Türenç, “Tarih yalan söylemez: Vahdettin haindir”, Hürriyet, 14 Kasım 2007. 2) Orhan Koloğlu, 1918: Aydınlarımızın Bunalım Yılı, İstanbul 2000, Boyut Kitapları, s. 190. 3) Atatürk’ün Bütün Eserleri, cilt 2, İstanbul 2003, Kaynak Yayınları, s. 232. 4) Bkz. S. Ramsdan Sonyel, Turkish Diplomacy 1918-1923, Londra 1975, s. 154, dipnot 1’den aktaran: Yalçın Küçük, Türkiye Üzerine Tezler 5, İstanbul 1992, Tekin Yayınevi, s. 249-250. 5) Price’ın Extra-Special Correspondent (Çok Özel Yazışmalar) adlı kitabından (1957, sayfa 104) aktaran Gotthard Jaeschke, Kurtuluş Savaşı ile İlgili İngiliz Belgeleri, Çeviren: Cemal Köprülü, Ankara 1991, Türk Tarih Kurumu Yayınları, s. 98. 6) Aktaran: Rauf Orbay, Yakın Tarihimiz, cilt IV, İstanbul 1962, s. 180.

.

Arşivden: Amigoluk ve gazetecilik!
6 Eylül 2010Mustafa Armağan

Basında çıkan haberlere göre
http://www.zaman.com.tr/haber.do?haberno=706056
2000 yılının Aralık ayında gerçekleşen Hayata Dönüş Operasyonu’nda meydana gelen ölümlerde yanlış uygulamaları nedeniyle açılan dava zaman aşımından düşmüş ve sorumlular kurtulmuş. Şimdi yargıyı eleştirmek moda olduğu için bunun sorumlusu olarak yargıyı yargılayan basınımız, operasyon gerçekleştiği tarihte savaş çığlıkları atıyordu. İşte o tarihte sağduyulu bir ses, Zaman gazetesinde insanları operasyonun dehşeti üzerinde düşünmeye çağırıyordu. Aşağıda Mustafa Armağan’ın 26 Aralık 2000 tarihli Zama ngazetesindeki yazısını bulacaksınız.

****

Oysa ne güzel de kurmuştum kafamda bayramda yazacağım şerbetli yazıyı! İnsanların ruhlarının iyice bunalıp daraldığı şu günlerde biraz içlerini ferahlatacak, ısıtacak ve bayramın manevî iklimine hazırlamaktı amacım.

Fakat son bir haftadır içimde biriken ve zihnimde ateş topuna dönüşen, hani söylemesem etimde şirpençe çıkar denilecek türden düşünceleri bayram sonrasına ertelemek de içimden gelmedi. (Merak edenlere söylüyorum, hazırlandığım bayramla ilgili kurduklarımı bayramda köşemin haricinde yazacağım yazıyla yine sizinle paylaşacağım.) Benim de çok hoşuma gitmiyor ama bu arefe günü biraz eleştirel ve “acı” notlar düşeceğim bayramı selamlamak yerine.

Bildiğiniz gibi Milliyet gazetesi bir süredir yeni bir uygulama başlattı. Yavuz Baydar’ın hazırladığı “Okur Temsilcisi-Ombudsman” sayfası her pazartesi hem okur tepkilerini yansıtıyor okurlara, hem de gazetenin bir haftalık panoramasını, bazan biraz sert de olsa eleştirisini yapıyor. Bu cesaret isteyen uygulama, sanıyorum Türk basınında ilk kez gerçekleşiyor ve şu ana kadar bunu uygulayan ikinci bir gazete de yok bildiğim kadarıyla.

Bu faydalı uygulama, Zaman gazetesi de dahil, bütün gazetelere yaygınlaştırılmalı. Olayların akışı içerisinde akl-ı selimini kaybedip rotasını şaşıran yayın masalarını uyarmanın, kendilerine getirmenin etkili bir yolu olabilir okur temsilciliği. Okuduğu gazetenin kendi kendisini eleştirdiğini gören okurun eleştirel bilincini yükselteceği gibi, geçtiği bir haftanın illüzyonundan da kendisini kurtarabilme şansını yakalar okuyucular.

Biliyorum, gazetecilik zamana karşı bir yarıştır. Boğayı boynuzlarından yakalama işidir. Zordur fakat yüzbinlerce, milyonlarca insanın hadiseye bakışlarını etkileme kapasitesine sahip olduğu için de tehlikeli bir meslektir.

Fakat gazeteciler de insandır. Resmi beyanlara fazla bel bağladığı olur; çünkü çaresizdir, başka kaynakları kurumuştur. Bunu anlayışla karşılamak gerekir. Hislerini işin içine karıştırır; yeri gelir, ideolojisini ve dünya görüşünü de. Gayri resmi kaynaklara güvenmesi bazan başına iş açar. Resmi beyanların soğukluğu ile gayri resmi beyanların ayartıcılığı arasında seçim yapamaz durumda kaldığı da olur. Fakat her zaman kaynaklarını, eline gelen bilgileri şüpheyle değerlendirme, başka bilgilerle karşılaştırma gibi bir yükümlülüğü vardır. Eline geçen her bilgiyi, “bilgi” olarak sunamaz, sunmamalıdır. Zira resmi kaynakların “psikolojik harekâtı”nın bir parçası olabilir beyanlar; aynı şekilde gayri resmi açıklamalar da hedeften saptırmaya matuf olabilir.

Burada gazeteci aklı ve vicdanı ile birlikte hareket etmek mecburiyetindedir. Akl-ı selimini muhafaza etmek ve yorum yapma kapısını okuyucuya ve köşe yazarlarına açmakla yetinmelidir.

Bu sağduyuyu “olayların içi”ne fazlasıyla gömülmüş olan gazeteci belki göstermekte zorlanır; ama olayların içine batmamış birilerinin (buna ister okur temsilcisi deyin, isterse ombudsman) bu uyarıyı soğukkanlılığını kaybetmeden yapmasını son derece faydalı buluyorum.

“Hayata Dönüş” operasyonunda basınımızın elbirliği ile neredeyse operasyonun bir parçası olmayı seçerek yansıtması, yalnız benim canımı sıkmakla kalmamış, Milliyet okurlarının da gazetelerini eleştirmelerine yol açmış. Dünkü Milliyet’te bir okur, gazetesini, “Operasyonu ve sonuçlarını tartışacağınız yerde, mahkûmların oruç tutup tutmadığını tartıştığı” ve “avucunuza konan bir ses bandını, hiç araştırmadan, gerçekmiş gibi kabul ettiği” için protesto etmesi anlamlıydı. Fakat daha da anlamlısı Yavuz Baydar’ın çuvaldızı kendisine (gazetesine) batırma konusundaki gözüpekliği idi. Beraber okuyalım Baydar’ın sözlerini:

“Milliyet, bu haberlerde resmi bilgiye aşırı yaslanmış, haberle muhabir arasındaki “uzak mesafeyi” okura tam yansıtmamış, “eleştirel” görevini yerine getirmede eksiklikler sergilenmiştir.”

Asıl ilginci ne, biliyor musunuz, bu yazının altına Amerika’nın saygın gazetelerinden birinin, The Boston Globe’un okur temsilcisi Jack Thomas’ın 13 yaşındaki bir okuyucuya cevabını manşete taşımıştı: “Gazete, amigoluk yapamaz”.

Türk basınının operasyon sırasındaki artık alıştığımız acar “performans”ını gördükten sonra bu amigoluğun ne kadar iliğimize işlemiş olduğunu bir kere daha anlamış ve cümle âleme anlatmış olduk!

*

Bütün bu hayhuy arasında, Adalet Bakanı Hikmet Sami Türk’ün bir beyanı gözlerden kaçtı. Şimdilik sayıları 28’e ulaşmış bulunan ölümleri “savaş zayiatı” kabul eden Türk, “zayiatın en az 4-5 kat fazla olacağını öngörerek operasyona başladıklarını” ifade etti CNN’de Mehmet Ali Birand’a.

Şimdi elinizi vicdanınıza koyun ve düşünün. “Hayata Dönüş” operasyonuna 28 x 5 = 140 kişinin öleceği öngörülerek girişildiğini sayın bakan kendi ağzıyla ifade ettiğine göre, operasyonda kaç kişinin kurtarılması öngörülüyordu dersiniz? Çelişik beyanlardan anlayabildiğim kadarıyla ölüm orucuna katılanlar 282 kişi; bunlardan durumu kritik olanlar ise yaklaşık 180 kişi olarak ifade ediliyordu. (Gerçi sonradan bunların da “sahte” oruç tuttukları söylendi; ama bu bilgiye devletin neden operasyon öncesinde ulaşamadığı ise yine sorgulanmadan kaldı.) Ölmesi muhtemel 180 kişiyi hayata döndürmek üzere girişilen bir operasyonda 140 kişiyi öldürmeyi göze alıyorsunuz.

Peki bunun neresi “hayata dönüş”?

.

Avrupa’nın İslamla ‘yeniden’ imtihanı
6 Eylül 2010Mustafa Armağan

Gerçekte Avrupa hiçbir zaman tamamen
tecrit edilmemiş, tamamen Hıristiyan
olmamıştır… İslam Avrupa’nın parçasıdır,
İslam mirasımızın parçasıdır.
Jack Goody [1]

İslamın Avrupa bilincinde vuku bulmuş ‘ebedî bir travma’[2] olduğunu söyleyen Edward Said’in çığır açan Orientalism (1978) adlı kitabı, çeyrek asrını 2 yıl önce doldurdu. Bu süre zarfında Avrupa’nın Avrupalı olmayan toplumlar ve kültürlerle olan ilişkilerinin tarihi, önceden tahmin edilmeyen saçaklanmalar sergiledi. Oryantalizmin başka toplumların tarihini çarpıtırken, kendi tarihini de çarpıttığı ve bu ikili çarpık imajın ardından ‘hayalî bir Doğu’ ve ‘hayalî bir Batı’ inşa ettiği daha sık vurgulanır oldu (mesela Thierry Hentsch’in dikenli kitabı Hayali Doğu’sunda bu vurguyu açıkça görmek mümkün [3]). Bu, bir yandan Avrupa tarihinin üzerine örtülen ideolojik şalı açmaya, öbür yandan da Avrupalı olmayan toplumların tarihi üzerine düşürülen emperyal bakışın büyüsünü bozmaya yönelik çift yönlü bir fikrî çabayı tetiklemiş oldu. Böylece tarihlerin içerisinde yıkanıp durulandığı yeni bir kutsal havuz haline geldi tarihçilik mesleği. Tarih yazıcılığı yeniden heyecan verici bir serüvene dönüştü. Bu yeni evrede, silikleştirilmiş bir çok yüzün yeniden aydınlatıldığına tanık olduk ve olacağız. İşaretler bu yönde kuvvetlenerek geliyor üzerimize doğru. Avrupa ile İslam arasındaki ilişkilerin tarihi de benzer bir menisküs kazasına uğramıştı. Koşmak bir yana yürüyemiyordu besbelli. Marshall Hodgson’un “küresel ve eşit bir tarih” çağrısı, ancak 21. yüzyılın şafağında, o da bazı kısıtlı vadilerde yankılar bulabilmiş durumda. Bu vadilerin sayısı ve niteliği çoğaldıkça sesin kaynağının hangi vaadlerde bulunduğunu daha berrak olarak anlama imkânına kavuşacağız. Şimdi bu vadilerde yankılanan seslerden bazılarını yakalamaya çalışalım.

Roma’ya dönüş?

Fransız düşünürü Rèmy Brague’ın Avrupa: Roma Yolu[4] adlı kitabı, Avrupa’nın yeniden Romalı olmaktan başka çıkar yolu olmadığına ilişkin iddiasıyla şaşırtıcı bir çıkış yapıyor. ‘Romalılık’ (Romanitas), yani kendisi dışındaki kültürleri bünyesine dahil etmek, içermek (inclusion), ötekini dışlamamak yönündeki tavrın Avrupa’nın önündeki yegane seçenek olduğunu söylüyor Brague. Ona göre Avrupa ya Romalı inclusivist (kucaklayıcı) tavrına geri dönecek ve İslam başta olmak üzere ‘öteki’ kültür ve toplumlara kapılarını daha fazla açacak ya da kendi içine kapanıp Karanlık Çağ’a doğru haşmetli bir dönüş yapacaktır! Aslında Türkiye Cumhuriyeti yöneticilerinin Avrupa Birliği kapısında kullanabilecekleri yaman bir argümandır bu. Her halükârda ‘AB bizimle daha güçlü olacak’ türünden karanlığa atılan sığ kementlerden daha kuşatıcı ve daha derin bir tez Brague’ınki. Mesela onun Avrupalı olmayı, baştan verili bir konum olarak görmeyen ve Avrupalılığı “Avrupalılaşma” yönünde sonsuz bir çaba olarak değerlendiren şu ufuk açıcı düşünceleri yeterince kışkırtıcı değil midir:Avrupa’nın içeriği, tam anlamıyla içeren olmaktır, evrensel olana açılmış olmaktır… Avrupalı kendi kimliğine, ileride doldurmak zorunda kalacağı boş bir çerçeve olarak sahiptir sadece… Avrupa sürekli bir kendini-Avrupalılaştırma hareketinden başka bir şey değildir… Avrupa, Avrupalılaşmanın sonucudur, onun nedeni değildir. “Avrupalı” denen mekânın (“Avrupalı” sayılan) sakinleri için tehlike, Avrupalılıklarını kazanılacak değil de baştan elde edilmiş, artık bir serüven olarak değil de konumunun bir kazancı olarak, evrensel bir çağrı olarak değil de bir bölgeselcilik olarak düşünmektir… Bunun sonucu olarak, Roma’nın artık Roma içinde olmaması mümkündür ve “Avrupalı olmayanların” temelde Avrupa’nın şansı olan Romalı tutumu üstlenmeleri ve daha önce Avrupalı olduğunu sananlardan daha çok Avrupalı olmaları mümkündür. [5]

Avrupa’nın çarpık aynaları

Avrupa kimliği hakkında çarpıcı yorumlar içeren bir başka çalışma, Josep Fontana’nın Çarpıtılmış Bir Geçmiş: Avrupa’yı Yeniden Yorumlamak adlı harikulade güzellikteki kitabıdır. (Ne yazık ki, Türkçe tercümesinde kitabın ilk ve asıl başlığı olan Çarpıtılmış Bir Geçmiş’in (A Distorted Past) yayıncı tarafından –nedense- “uçurulmuş” olduğunu belirtmeliyim. Aynı kitabın Litera Yayıncılık tarafından yapılan 2. baskısında bu hatanın düzeltilmiş olduğu görülmektedir.[6]) Gerçek bir tarihçi soğukkanlılığı ve hakikat-perverliğiyle ortaya çıkan, eskilerin deyişiyle “müdakkıyk” İspanyol tarihçisi Fontana’nın “aykırı” yorumlarına bolca rastlanan kitabını, derin bir entelektüel heyecan duymadan okumak kabil değildir. Fontana’ya göre Avrupa kültürüne, nicedir kendisini ve kendisi haricindeki dünyayı çarpık bir tarzda görmesini sağlayan ‘çarpıtıcı aynalar’ hakim olmuştur. Bu yüzden, Avrupa kültürünü, içerisine sıkışıp kaldığı bu muharrif aynalar dehlizinden bir an önce çıkarmak gerekmektedir. Ancak bu başarıldığı zaman gerçekten “evrensel” ve her kültüre hakkını veren âdil bir tarih kavrayışına ulaşmak mümkün olabilecektir. Aksi takdirde, Avrupa’nın geçmişindeki parlak sayfalar, tarihin karanlıklarını boylama tehlikesi ile karşı karşıyadır:

Eğer kendimizi duvarların gerisine hapsetmekte ısrar edersek, hem içeriden hem de dışarıdan gelen saldırganların elinde can vereceğiz. Değişen ortama ayak uydurma yeteneğini yitiren bütün toplulukların başına geldiği gibi, böyle bir durumda Avrupalılar ve yarattıkları uygarlık da yok olacaktır. Bu gerçekleşirse, insanlığın tarihinde bir sayfa kapanmış olacak ve bir yenisi açılacaktır. [7]

Avrupa’yı kuran İslam

Bu yazıda Ele alacağım üçüncü kitap ise başucumda ne zamandır: Europe and Islam [8] (Avrupa ve İslam). Orta Çağ tarihi üstadı Franco Cardini’nin imzasını taşıyan bu her satırından tebahhur tüten kitap, bilinenlerden son derece farklı ve girift bir Avrupa ve İslam öyküsü dokuyor. Floransa Üniversitesi’nde Ortaçağ tarihi dersleri veren İtalyan tarihçi Cardini, İslam’ın Avrupa’da önyargılar, yanlış bilgilendirmeler ve aleyhte yayınlar yüzünden hakiki mahiyetiyle anlaşılamadığını vurguluyor. Eğer tarihe bu önyargılar, yanlış bilgilendirmeler ve çarpıtmalardan salim olarak bakacak olursak, Avrupa ile İslam arasında sanıldığından daha derin ve güçlü bağların mevcut olduğunu göreceğizdir. Cardini, kitabında “Avrupa” ve “İslam” sözkonusu olduğunda aklımıza geliveren Endülüs İslam medeniyetinin Avrupa’nın biçimlendirilmesindeki rolüyle yetinmiyor. İtalyan olmanın avantajından yararlanıyor ve bu defa ‘Sicilya ve Napoli İslam Medeniyeti’nin izlerini takip ederek Avrupa medeniyetine bir tür beşiklik görevi yapmış olan “İtalyan kültüründe İslam faktörü”nü genişlemesine ve derinlemesine mercek altına alıyor. Cardini kitabında bir yerde 827 tarihinde vuku bulan Sicilya’nın Müslümanlarca fethi ve Palermo’nun kuşatılması sırasında Napoli şehri idarecilerinin Bizanslılara karşı Müslümanlara yardımcı olduklarından, hatta Müslümanları, kendilerini Bizanslılardan ve Longobardi Prensleri’nin tasallutundan korumaları için bizzat ülkelerine davet ettiklerinden bahsediyor. Yine mesela, Max Weber’in o yere göğe sığdıramadığı ve modernliğin beşiği saydığı Hıristiyan Avrupa sahil şehirlerinin (“Batı şehri”) Avrupa’ya mahsus bir “başarı” olmaktan ziyade, İslam’ın Avrupa’daki yayılmasının doğrudan bir ürünü olduğunu belirtiyor. Tarih, bir kez daha tepetaklak oluyor Cardini’nin satırlarında. Nitekim Alvaro’nun şikayetlerinden, 9. yüzyıl Kurtuba’sında Hıristiyan din adamlarının Arapça hüsnühat meşk ettiklerini(!) öğreniyoruz. Alvaro’ya göre, Kurtuba’da bulunan papazlar hattatlığa kendilerini o kadar kaptırmışlar ki, Tevrat ve İncil’i, hatta Kilise Babaları’nın eserlerini çoğaltma işini dahi ihmal etmeye başlamışlardır. Ya Sicilya’daki Arap şiirinin gökçe sesleri? “İçlerine sinmiş derin hüzünden dolayı bu şiirleri dinlemeye yürek dayanmaz”, diyor tarihçimiz. Ve İtalyan şiiri üzerinde gezinen Sicilya Arap şiirinin gölgesine bir bıçak gibi sokuyor kalemini. Cardini, İslamiyetin İtalya’daki etkisinin sürekliliğine delil olarak şunu da zikretmeyi ihmal etmiyor: Müslüman Sicilya’nın Normanlarca geri alınmasını müteakip kurulan yeni Hıristiyan idaresinde, eski rejimin Arap kökenli memurları, sadece alt düzey memurluklarda değil, bizzat divanda dahi görev almaya devam etmişlerdi! Böylelikle Norman Krallığı’na Müslümanların katkısına dikkat çekiyor tarihçimiz.

Kısa devre yapan Avrupa!

Cardini’ye göre, aslında Avrupalı halkların bilinci, 18. yüzyıla kadar İslamiyete karşı bugün gördüğümüz türden bir önyargı seliyle kaplanmış değildi. Ne var ki, 19. ve 20. yüzyıllarda Batı kültürü tam anlamıyla bir “kısa devre” yaptı. Bunun sonucunda Arap veya İslam kültürüne ait olan ne varsa, Avrupa kültürünün ‘ötekisi’ olarak kabul edilmeye başlandı ve kültürün iliklerine kadar işlemiş bulunan İslam damgası, büyük bir gayretle Avrupa’nın çok-renkli yüzünden kazınmaya ve sökülmeye çalışıldı. Ama nafile. Çünkü “İslam, Avrupa’yı etkilemiştir” demek bile hafif kalır tarihçimize göre; çünkü ‘İslam, Avrupa’nın doğrudan doğruya kurucu unsurudur’. Tarihçimiz bir adım ileri giderek diyebilirdi ki, İslam olmasaydı “Avrupa” da olmazdı. Eğer, diyor Cardini, antik coğrafyacıların tasvirlerinin ötesine gidip de “modern Avrupa” kavramı ile “Avrupa kimliği”nin nasıl ve ne zaman doğduğunu kendi kendimize soracak olursak, İslam’ın, onun vücuda gelmesinde (negatif de olsa) belirleyici bir faktör olduğunu fark ederiz. Bazı tarihçiler (paradoksal olarak) Hz. Muhammed’i Avrupa’nın ‘kurucu babası’ olarak selamlıyorlarsa da, benzer bir rol neden Osmanlı padişahları olan Fatih Sultan Mehmed veya Kanuni Sultan Süleyman’a da atfedilmesin? Onlar ki, Avrupa kıtasının sakinlerini, mesela Protestanların resmen tanınmasını sağlayarak pozitif, aynı zamanda Avrupa’yı, kendilerini savunmak ve tanımlamak zorunda bırakarak negatif bir yoldan biçimlendirmişler ve böylece Avrupa kimliğinin oluşması için son derece elzem olan “öteki” duygusunu geliştirmelerine yardım etmişlerdir.

Küresel bir tarihe doğru

Bir başka deyişle, İslam’ı aradan çıkardığınızda, Avrupa tarihinin geçmişini olduğu gibi bugününü de boydan boya yırtmış ve sakatlamış olursunuz. Sonuçta, Avrupa tarihi kadar dünya tarihi de anlaşılmaz bir hale gelir. Bu yüzden Avrupa-İslam ilişkilerine geçmişte olduğundan daha nafiz bir nazarla ve daha cevval bir paradigma ve yöntemle bakmak zorundayız. Buradaki yöntemimiz, Avrupa ve İslam ilişkilerini “Doğu-Batı Çatışması” veya “Uygarlıklar Çatışması” şeklinde bir çatışma söylemini yeniden üretmek olmamalı, daha ziyade bir alış-veriş ve etkileşim ağının temasları ve temassızlıklarının diyalektiği noktasında ele almalıdır. Daha doğrusu, Küresel Tarih’in yakın unsurlarının etkileşimleri şeklinde. Eğer Gotik mimarinin İslam’ın eseri olduğunu ya da Venedik’teki San Marco meydanının mimari dizaynının Şam’daki Emevi Camii çevre düzenlemesinden etkilendiğini[9]; Müslümanların Avrupa’ya İspanya ve Portekiz kanalıyla sadece bilimsel ve felsefî abideleri değil, aynı zamanda sulama teknikleri ve tarım yöntemlerini de miras bıraktıklarını, daha önemlisi, “polity”, yani birlikte yaşama pratiğini Avrupa topraklarına bir tohum gibi diktiklerini görmezden gelirsek, ne Avrupa’yı, ne de “biz”i anlama imkânını bulabiliriz. Bugün Avrupa’nın 18. yüzyıldan bu yana içine girdiği “kısa devre”nin tamiri de İslam’la yeniden yüzleşmekle mümkün olacaktır. Çarpıtılmış geçmişin salimen hatırlanmasıyla elbette…

1. Jack Goody, Islam in Europe, Polity Press, 2004, s. 14. Türkçe çevirisi: Avrupa’da İslam Damgası, Şahabettin Yalçın, İstanbul 2005, Etkileşim Yayınları.
2. Edward W. Said, Orientalism, Routledge & Kegan Paul, 1980, s. 59.
3. Thierry Hentsch, Hayali Doğu: Batı’nın Akdenizli Doğu’ya Politik Bakışı, Çeviren: Aysel Bora, İstanbul 1996, Metis Yayınları.
4. Rèmy Brague, Avrupa: Roma Yolu, Çeviren: Betül Çotuksöken, İstanbul 1995, Kabalcı Yayınevi.
5. Brague, age, s. 144-149.
6. Josep Fontana, Çarpıtılmış Geçmişe Ayna: Avrupa’nın Yeniden Yorumlanması, Çeviren: Nurettin Elhüseyni, İstanbul 200?, Litera Yayıncılık.
7. Josep Fontana, Avrupa’yı Yeniden Yorumlamak, Çeviren: Nurettin Elhüseyni, İstanbul 1995, Afa-İntermedya, s. 190.
8. Franco Cardini, Europe and Islam, İngilizceye çeviren: Caroline Beamish, Blackwell Publishers, 1999.
9. Deborah Howard, Venice and the East: The Impact of the Islamic World on Venetian Architecture 1100-1500, New Haven: Yale University Press, s. 2.

.

Abdülhamid devri Anadolu toprağına ne kattı?
6 Eylül 2010Mustafa Armağan

Mustafa Armağan’ın Kitap Zamanı’nda çıkan bir yazısı

Osmanlı İmparatorluğu’nu “müthiş bir belirsizlik bölgesi” ve tarihçilerin önüne konmuş “büyük bir bilmece” olarak gören Fernand Braudel, mevcut bakışlarımızın karşımızdaki gerçeği anlamaya yetmediğini, dolayısıyla daha fazla çalışmak gerektiğini söylemişti.

Osmanlı tarihi, uzun yıllar sabit ve hakkında son söz söylenmiş bir olgu olarak resmedildi. 1920’lerin ve 1930’ların tarih alanına getirdiği vurgu değişikliği, geçmişin tek bir karede dondurulabileceği yanılgısını da beraberinde taşımış oldu. Buradaki Osmanlı resmi, gelişmeyen, durağan ve pıhtılaşmış bir köhne kimliği tespit ediyordu. Bu görüş, yarı resmi bir tarih anlayışı şeklinde on yıllar boyu halkın ve tarihçilerin Osmanlı tasavvuruna bir “Roma katakombu” vazifesi gördü.

İşte 1970’lerin ortalarından itibaren Batı’da Osmanlı tarihçiliği bizi uyandırıcı bir işlev gördü; hor görmeye şartlandırıldığımız kendi gerçekliğimizle yeniden yüzleşmeye davet etti. Sarstı, hâlâ da sarsıyor.

‘Devletçi tarih’ anlayışı

Donald Quataert, Amerikalı bir ‘Ottomanist’, yani Osmanlı tarihi uzmanı. Alanı, iktisat tarihi. Daha önce dilimizle buluşmuş birkaç çalışması var. Osmanlı Devleti’nde Avrupa İktisadi Yayılımı ve Direniş (1881-1908) adlı kitabı (Yurt Yay., 1987), Osmanlı yöneticilerinin emperyalizme karşı verdikleri mücadelenin çeyrek yüzyıllık manzarasını ortaya koyuyordu. Sanayi Devrimi Çağında Osmanlı İmalat Sektörü (İletişim Yay., 1999) adlı çığır açan eserinde ise farklı bir yöntem izliyordu. Osmanlı tarihçilerinin genellikle “devletçi” bir çizgi izlediklerinden şikâyetle, iktisat tarihinin hep devletin kazanç ve kayıpları üzerine odaklandığını, oysa bu çalışmalarda üreten kesimin sesinin duyulmadığını belirtiyor, bu kesimin bir türlü özne olamamasını eleştiriyordu.

İşte bu “devletçi tarih” anlayışı sonucunda gerçekliğin yalnızca belli bir tabakasını (devleti) görüyor, öbürüne (halka) gözümüzü ısrarla kapatıyorduk. Yazarın 1973 yılında kaleme aldığı doktora tezi tam 35 yıl sonra Türkçeye çevrilirken yazarın tarihçilere yönelttiği benzer bir soru ve eleştiriyi bu defa köylüler bağlamında yinelediğini görüyoruz. Osmanlı tarım tarihi araştırmaları o kadar keskin bir devletçi bakışla ele alınmıştır ki, köylülerin seslerini bir özne gibi değil, olaylara maruz kalan pasif nesneler gibi duyarız. İşte devlet zenginleşti veya fakirleşti, işte emperyalizm geldi, sömürdü vs. eksenindeki klasik anlatılarda devletin bu en temel üretici ve vergi veren kesimi -ki yüzde 85’ini oluşturuyordu toplam nüfusun- gözden ırak tutulur.

Donald Quataert, Anadolu’da Osmanlı Reformu ve Tarım adlı bu eserinde Osmanlı’nın “çöküş yılları” diye lanse edilen II. Abdülhamid döneminin Anadolu’suna yeniden bakmaya davet ediyor. Eserinde gösterdiği bu şaşırtıcı dinamik resim, bildiklerimizden oldukça farklı bir gerçekliğe götürüyor. Anadolu köylüsünü değişimin salt alıcısı değil, devletle birlikte eşit aktörü olarak konumlandıran yazarın gayreti sayesinde pek çok bilinmedik yönünü tanıyoruz tarihimizin ve toplumumuzun. Bir yandan Sultan II. Abdülhamid’in tarımın ve çiftçiliğin geliştirilmesi için gösterdiği şahsî gayretler, kurulan numune çiftliklerinde modern tarımın makineli hale getirilmesi çabaları, öbür yandan Bağdat demiryolunun yapımıyla Anadolu’nun içine akan büyük hareketlilik, ürünlerin kıyı şehirlerine çok daha ucuz ve hızlı aktarılabilmesinin sağladığı ticari tarıma geçiş ve zenginleşme ile bütünleniyor. Bu resimde devlet, Düyun-u Umumiye’nin kaynaklarımızı emen varlığına rağmen hiç de pes etmiş görünmez. Tarım bürokrasisi kurulur. Ticaret odaları, Ziraat Bakanlığı (Nezareti), Ticaret ve Ziraat Meclisi, Ziraat okulları ve asıl tarım reformlarını yürütecek olan Ziraat Hey’et-i Fenniyesi… Tabii bu reformların finansörlüğünü üstlenecek olan Ziraat Bankası da verdiği kredilerle Anadolu insanının üretkenliğini artırma çabasının destekçilerinden biri olmuş, dahası, küçük üreticiyi tefecilerin elinden kurtarmıştır.

Edirne, Selanik, Sivas, Halep gibi imparatorluğun dört bucağında beliren örnek tarlalar, reformun sadece teoride kalmayıp pratiğe de aktarıldığının çarpıcı göstergeleridir. Abdülhamid ise bir yandan Amerikan tarım aletlerinin kontrolünü yapmakta, diğer yandan Iowalı bir mühendis olan David Kent’in Ziraat Bakanlığı’nda istihdamı için iradeler neşretmekteydi. Ayrıca Romanya’nın meşhur buğdaylarını incelemek için bir heyet gönderiyordu. Bursa’daki İpekçilik Enstitüsü’nde Müslüman talebenin azlığına hayıflanıyor, sayılarının artması için acil önlemler alınmasını istiyordu. Fakat bütün bu arayışlar arasında iki yeni ürünün Anadolu toprağı ve mutfağıyla buluşmasına şahit olmaktayız: Gül ve patates.

Bugün Isparta gülcülüğümüzün merkezidir ve adı bir yerde gülle özdeşleşmiştir. Ancak bu durum, Abdülhamid devrinde gülyağcılığıyla ünlü Bulgaristan’ın Kızanlık yöresinden gelen göçmenlerin bu bölgeye yerleştirilmesinden ve kendilerine binlerce gül fidanının bedava dağıtılmasından sonraya rastlar. Zaten iyi bildikleri bu tarımı yeni yerleştikleri topraklarda geliştiren göçmenler, her hasat mevsimi şehri gül kokusuna boğacaklardır.

Türkiye’yi anlamak istiyorsak

Patates ise yönetimin bir süre önce Anadolu’da yaşanan kıtlığın önlenmesi için devreye soktuğu önemli bir tarım ürünü. Önce Adapazarı, Söğüt, Eskişehir, sonraları Diyarbakır, Harput, Trabzon ve Erzurum’a, hatta Van’a ekilen patates, her türlü vergiden muaf tutularak özendirilmiş ve o kötü hava şartlarının yaşandığı yıllarda Anadolu’da açlığın büyük ölçüde önüne geçmeye yaramıştı.

Tabii ki Anadolu’nun fakirleşmesini durdurmaya yetmemiştir bu gayretler. Yine de Quataert’e göre “Abdülhamid idaresinin tarım reformlarında elde ettiği başarılar etkileyiciydi.” Her zaman istenilen sonuçlar alınamasa da, devletin öncülük rolü ve halkın önüne çıkar fırsatları değerlendirme çabası, Cumhuriyet döneminin de tarım paradigmasını oluşturacaktı.

Bugün Anadolu’nun Abdülhamid dönemindeki trajik ayakta kalma mücadelesinden akıllarda yalnız demiryolu düdüğü, kumpir tadı ve gülün kokusunun kaldığını söylemek muhakkak ki haksızlık olur. François Georgeon’un dediği gibi, bugünkü Türkiye’yi anlamak istiyorsak Abdülhamid dönemini incelememiz gerekir.

.

Ömrüyle beste yapan: Turgut Cansever
6 Eylül 2010Mustafa Armağan

Turgut Cansever vefat etti… Bir kişi eksilmedik sadece. Bu toprağın sesini yiğitçe dünyaya duyuran kanallardan birini daha yitirmiş olduk. Cümlemizin başı sağ olsun. Şeytanlar palalarını çekip üzerimize geldikleri zaman çöllerimizin iniltisini artık daha yakıcı bir şekilde duyacak paslı kılıçlarımız. ‘Bir yiğit eksik burada’, diyeceğiz.

‘Kim o?’ diye soranlara kaşımızı kaldırıp ‘Elbette Turgut Cansever’ diyeceğiz.

İlk tanıdığım günden beri ne zaman yakınına sokulsam o dalgası hiç eksilmeyen denizin ortasında sallanırken bulurdum kendimi. Saatler boyu en ufak bir yorgunluk alameti göstermeksizin katıksız bir aşkla anlatır, daima anlatırdı. Bazen yarı yaşında olmama rağmen bitap düşer, takip edemez olurdum düşüncelerinin akışını.

Ne anlatırdı sahi?

Düşünüyorum da, İbn Arabi’nin “Füsûs”unu, Whitehead’in eğitim felsefesini, Konfüçyüs’ün hikmetlerini, Bracque’ın resim anlayışını, Sinan’ın neden bir Ayasofya yapmadığını, Nietzsche’nin delifişek cümlelerini fikir silindirinden geçirdikten sonra öyle bir infilak ettirirdi ki, havai fişek ziyafetinin seyrine asla doyum olmazdı. Bir söyleşisinde Nietzsche’nin “Batan güneşi severim, çünkü yeniden doğacaktır” sözünün mengenesini kendine mahsus bir işlemle şöyle çözmüştü: “Biz en büyük batan güneştik. Evvela battığımız için daha evvel doğmak ihtimalimiz var.” Karşısındaki şaşkın, sormuş kendisine: “Batan güneşten neyi kastediyorsunuz?” Cevabı “Osmanlı dünyasını kastediyorum” olmuştu.

Turgut Cansever’i bunun için çok özleyeceğiz, zira bir daha Osmanlı gibi bir oluşum filizlenmesin diye ellerinden geleni yapanlara karşı bu topraklardan bir gün yeniden bir medeniyet doğacağına duyduğu kesin inancı bu derece kuvvetle ifade eden birisine duyduğumuz ihtiyaç gün geçtikçe artmakta. Kendisine güvenen, kültürünün imkânlarına Batı karşısında komplekse kapılmadan bir hazineye eğilir gibi özenle eğilebilen ve bu uğurda dirsek çürüterek akıl ceplerimizi cömert bahşişlerle doldurabilen insandır en büyük eksiğimiz.

Şirazlı Hafız ne güzel demiş: “İnsan ömrü öyle bir bestedir ki, ancak kendisinden sonra çalınırsa o insan gerçekten yaşamış sayılır.”

Turgut Cansever kişiliğiyle yakınlarına, fikir ve eserleriyle de gelecek nesillere dinlemekten bıkmayacakları nefasette bir beste bırakan talihlilerdendir.

Mekânı Cennet olsun.

.

Atatürk’ü Koruma Kanunu bir Almanınmış
6 Eylül 2010Mustafa Armağan
Atatürk’ü Koruma Kanunu bir Almanınmış

Wikipedia adlı internet kaynağı onu bize şöyle tanıtıyor: �Prof. Dr. Ernst Eduard Hirsch, 1902 – 1985 yılları arasında yaşayan Alman asıllı, ancak 1943 yılında Türk uyruğuna geçen önemli bir hukukçudur.

Hirsch, bilimsel anlamda, Türk hukukunun her alanında önemli etkinliklerde bulunmuştur. Bir çok yasanın kodifikatörüdür. Hirsch Ticaret yasasının oluşturulmasında çok büyük katkıda bulunmuştur. Özellikle Medeni Kanun ile Ticaret Kanunu arasındaki ikilik bu bilim adamının katkılarıyla giderilmiştir. “Atatürk Yasası”nın hazırlanmasını (1951) sağlamıştır. Bu yasa ile sadece, çağdaş Türk Devletinin kurucusu değil, fakat aynı zamanda onun fiziksel anısı olan heykeller de, ceza hukukunun yaptırımlarına bağlanarak korundu. “Pratik Hukukta Metod” isimli eseri hâlâ yeni baskıları yapılan bir hukuk kaynağıdır.”

Wikipeda’nın “Hirsch” maddesi onun hakkında “Bir çok yasanın kodifikatörüdür” diyor ya, Ziyaeddin Fahri Fındıkoğlu daha cesur çıkmış olmalı. Ona doğrudan doğruya “Kodifikötör” sıfatını takmış.[1] Yani? “Kanuni”. Anlayacağınız, 1566 yılında vefat eden Birinci Kanuni’mizden sonra İkinci Kanuni’miz, 1933’den 1953’e kadar Türkiye’de kalıp hukuk eğitimimizi ve sistemimizi yeniden düzenleyen vaftiz olmuş bir Alman Yahudisiymiş.

Bu yazıda Hirsch’in yalnız bir hoca değil, aynı zamanda Cumhuriyet’in yasama sürecine de nasıl müdahil bulunduğuna ilişkin hatıralarında geçen ilginç bir bölümü aktaracağım. Böylece Atatürk Türkiyesinde olduğu kadar, çok partili hayata geçtiğimiz Demokrat Parti iktidarında da bu Alman hukukçunun nasıl nüfuzlu biri olarak yaşadığını görmüş bulunacağız.

Hatıralarında “Atatürk’ü Koruma Kanunu”na ne tür bir katkıda bulunduğunu şöyle aktarıyor kendisi.

Daha önce belirttiğimiz gibi (http://www.haber7.com/haber/20080713/Cumhuriyetin-temel-nitelikleri-anayasaya-nasil-girdi.php), 1937 yılında CHP’nin Altı Okunun anayasaya girmesine ön ayak olan profesörümüz 1950’den sonra DP’lilerin Altı Oku anayasadan çıkarmayışlarını ve Atatürk’e bağlılıklarını her fırsatta vurgulayışlarını kendi görüşündeki isabete bağlar ve ardından DP hükümetinin Atatürk’ün izinde olduğuna dair Resmi Gazete’de bir kararname yayınladığını söyler. DP hükümeti, 1950 yılının Aralık ayı sonlarında çıkardığı ikinci bir kararnameyle ise devlet daireleri ile makam odalarında bundan böyle sadece Atatürk resimlerinin asılacağını, başka şahsiyetlerin, yani İsmet İnönü’nün resimlerinin asılamayacağını da ilan etmiştir.

Ne var ki, hükümetin bu kararı Ticani tarikatı üyelerinin Atatürk büst ve heykellerine saldırısıyla cevaplanır. Bu da tabiatıyla hükümeti zor duruma düşürmüştür. Saldırganlar sanki Atatürk’ün heykellerine saldırmayı DP iktidarından yüz bularak yapmışlar gibi bir hava esmesine sebep olan bu iki kararnameye tepki olarak DP’liler de, bu eylemleri ve kışkırtanları tehdit eden bir kanun çıkarmaya karar verirler. Hazırladıkları kanun tasarısının başlığı, “Atatürk Aleyhine İşlenen Suçlar Hakkında Kanun”dur.

Ancak bu kanun tasarısına en başta DP milletvekilleri karşı çıkmaktadır. Sebebi, 1924 Anayasası’nın tek tek kişilerin lehine çıkarılacak her türlü kanunun açık bir dille yasaklamış bulunmasıdır. Yani bir kişi hakkında özel bir kanun çıkarmak anayasaya aykırı olacaktır.

Nitekim tasarı, 7 Mayıs 1951 günü Meclis Genel Kurulunda yapılan görüşmelerde 141’e karşı 146 oyla reddedilir ve komisyona geri gönderilmesine karar verilir. Sağlam bir hukukî gerekçe aranmaktadır ve DP’li milletvekillerinin yitirilen itibarı iade edecek sihirli formülü bulması için kapısını çaldıkları hukuk uzmanı, o sırada Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi’nde görev yapan Prof. Ernst Hirsch’den başkası değildir.

Kendisine başvuran, hükümete yakınlığıyla tanınmış bir milletvekiline Hirsch’in verdiği cevap, şu olmuştur:

“Atatürk adında bir şahıs, hukukî anlamda, artık mevcut değildir. Dolayısıyla ona yasa yoluyla da bir imtiyaz sağlanması söz konusu olamaz. Söz konusu tasarıda ceza hukuk normlarıyla korunması öngörülen hukukî varlık bir şahıs olarak Atatürk değildir. Burada korunmak istenen Türkiye Cumhuriyeti’nin kurucusuna karşı Türk milletinde genel olarak yaygın bulunan hayranlık ve saygı duygusudur. İşte, ceza tehdidi altına konulmak istenen davranışlar, halkın içinde yaşamayı sürdüren bu saygı duygusunu, yani merhumun anısını zedelemeye müsait davranışlardır.”

Böylece Hirsch, hem hukukî anlamda mevcut bulunmayan birisi hakkında, hem de tek bir şahıs hakkında kanun çıkartarak sakat doğacak bir kanuna bir formül geliştirmiş ve ölen kişinin değil, yaşayanların, yani hukukî anlamda kişilerin hayranlık ve saygı duyguları üzerinden bir koruma kanunu çıkartılmasına önayak olmuştur. Artık kanun metni, “Atatürk’ün hatırasına alenen hakaret eden veya söven kimse; Atatürk’ü temsil eden heykel, büst ve âbideleri veyahut Atatürk’ün kabrini tahrip eden, kıran, bozan veya kirleten kimse cezalandırılır” şeklini almış ve 25 Temmuz 1951’de TBMM’de görüşülerek kanunlaşmış, 31 Temmuz 1951’de ise Resmi Gazete’de yayınlanarak yürürlüğe irmiştir.

Hirsch, bir zamanlar kendisini Türkiye’ye davet etmiş olan kişi, yani Atatürk için elinden geleni yaptığı duygusuyla müsterihtir. “Böylece” der, “bu olağanüstü şahsiyetin anısını koruma konusunda ben de karınca kararınca bir katkıda bulunabilmiştim.”

Atatürk’ü Koruma Kanunu’nu bile bir yabancıya yaptırdığımızı görelim artık�

Not: Ernst E. Hirsch’in anıları Hâtıralarım: Kayzer Dönemi, Weimar Cumhuriyeti, Atatürk Ülkesi başlığıyla Türkçeye çevrilmiş ve 1985 yılında Ankara’da Banka ve Ticaret Hukuku Araştırma Enstitüsü Yayınları arasında basılmıştır.

[1] Aktaran: Hirsch, Hâtıralarım, s. 427.

Mustafa ARMAĞAN

.

Değiştirilemez ilkeleri Anayasa’ya kim koydu?
6 Eylül 2010Mustafa Armağan
Değiştirilemez ilkeleri Anayasa’ya kim koydu?

Türkiye’de modern hukuk eğitiminin kurucularından Prof. Ernst E. Hirsch’in hatıraları, Cumhuriyet’in ilk yılları konusunda bize birinci elden bir yabancı tanıklık sunduğu için önem arz eder.

İç sansürün kararttığı veya kitabına uydurduğu pek çok önemli kırılma noktası, onun anılarında olanca yalınlığı, hatta olanca çıplaklığıyla karşımıza çıkar ve şaşırtır bizleri. İşte Hirsch’in aynasına yansıyan bu çıplak görüntülerden birisi de, Altı Ok’un anayasaya giriş hikâyesidir.

Ernst Hirsch, 1933 yılında yeni kurulan İstanbul Üniversitesi’nnde görev yapmak üzere Türkiye’ye gelen Alman hukuk profesörlerinden biridir. Aslen Yahudidir. Ve yeni kurulan Hukuk Fakültesi’nde Ticaret Hukuku derslerini ilk olarak veren şahsiyettir.

Hirsch yalnız İstanbul ve Ankara üniversitelerinde toplam 20 yıl hukuk hocalığı yapmakla kalmamış, aynı zamanda Türk hükümetine çeşitli konularda danışmanlıklarda da bulunmuştur. Hatta bu gayri resmi görevini 1953’de Almanya’ya dönüşüne kadar sürdürdüğünü ve Atatürk’ü Koruma Kanunu’nu formüle ettiğini kendisi anlatıyor.

Anlattıkları içinde ilginç bir nokta özellikle dikkatimi çekti. Meğer CHP’nin altı ilkesinin 3 Şubat 1927 tarihli 3115 sayılı kanunla anayasa metnine dahil edilmesinde Hirsch’in parmağı varmış.

Kendisi olayı şöyle anlatıyor:

1936 yılı başlarında Yargıtay iki Genel Kurul Kararı vermiş ve 1926 tarihli Ticaret Kanunu’nun iki hükmünü kelimesi kelimesine öyle bir yorumlamışlardır ki, sanki özgürlük, sınırsızlık anlamına gelmektedir. Bunun üzerine bir konferans vererek açıklama yapan Hirsch, her iki kararda da “devletçilik ruhunun eksik olduğunu” söyler ve özgürlüklerin sınırlanması gerektiği üzerinde durur. Sınırsız özgürlük olamaz ona göre.

Fakat burada asıl dikkat çeken nokta, yargıçların kararlı tutumudur. Hatırata göre tek parti döneminde özgürlükten yana tavır koyan zamanın Yargıtay üyeleri, Hirsch’in bu eleştirilerine şöyle karşılık vermişler:

“Nasyonal sosyalist Almanya’da tek iktidar partisine ait ilkelerin devlet organları üzerinde de bağlayıcı etkisi olabilir. Ama Türkiye’de tek parti sistemine rağmen, Anayasa’nın 54 üncü maddesinde yargıcın tüm davalarda ve kararlarda sadece kanunla bağlı olduğunu belirten hüküm yer almaktadır. Cumhuriyet Halk Partisinin altı ilkesi, kanun gücünde değildirler ve dolayısıyla yargıçları hiçbir şekilde bağlamazlar.“

Hirsch, kendi devletçi anlayışına sığdıramadığı Yargıtay’ın bu sınırsız özgürlükten yana kararlarını eleştirerek CHP milletvekillerini uyandırmıştır. Nitekim konferanstan sadece birkaç hafta sonra CHP Genel Sekreteri Recep Peker harekete geçerek Anayasa’da değişiklik yapılacağını, CHP’nin altı ilkesinin (Cumhuriyetçilik, Milliyetçilik, Halkçılık, Devletçilik, Laiklik ve İnkılapçılık) anayasa metnine katılacağını açıklamıştır. Nitekim Şubat 1937 başında bu değişiklik gerçekleşecektir.

Asıl ilginç olan husus ise Hirsch’in yorumudur: Böylece, der, iktidar partisinin altı ilkesi devlet hukukuna uygun biçimde Anayasa ilkesi haline gelmiş ve herkes için bağlayıcı nitelik kazanmıştı.

Şu sözler de yine kendisine ait:

“Böylece, farkına bile varmaksızın, Türk Anayasa hukukunun bir özelliğine katkıda bulunmuş oldum. Bu özellik 1961 Anayasasında da korunmuştur.“

Hirsch, 1937’de kendi katkısıyla anayasaya geçirilen bu ilkelerin 1950 yılında seçimi CHP karşısında ezici bir çoğunlukla kazanmasına rağmen Demokrat Parti tarafından da kaldırılmadığına dikkatimizi çekerek Türkiye Cumhuriyeti’nin kaderinde ne kadar temelli bir rol oynadığını belirtmek ihtiyacını duymuştur.

Böylece Hirsch’in dolaylı olarak (‘belki de farkında olmadan’) anayasaya konulmasına katkıda bulunduğu Cumhuriyet’in kurucu ilkeleri, 21. yüzyıl başlarında Türkiye’de özgürlüklerin önünü kapatan yeni bir karanlığa kaynaklık etmiş oldu. Belki de farkında olmadan!

———-

Not: Ernst E. Hirsch’in anıları Hâtıralarım: Kayzer Dönemi, Weimar Cumhuriyeti, Atatürk Ülkesi başlığıyla Türkçeye çevrilmiş ve 1985 yılında Ankara�da Banka ve Ticaret Hukuku Araştırma Enstitüsü Yayınları arasında basılmıştır.

Mustafa ARMAĞAN

.

İşte “Millet düşmanınızdır” belgesinin aslı!
6 Eylül 2010Mustafa Armağan
İşte “Millet düşmanınızdır” belgesinin aslı!
Son günlerde tarihin ateşi giderek yükseliyor. Özellikle de yakın tarihin. Anayasa Mahkemesi’nin 1969 yılında bugün olduğu gibi yetki sınırlarını aşıp Demokrat Partililerin siyasî haklarının iadesi için Adalet Partisi ile Cumhuriyet Halk Partisi’nin desteğiyle meclisten geçen anayasa değişikliğini iptal etmesiyle türban değişikliğinin iptali arasındaki benzerliği konuşmaya fırsat kalmadan bir ‘millet düşmanı” polemiğidir sardı ortalığı.

Hatırlayacaksınız, CHP milletvekilleri mecliste TRT bütçesi görüşülürken aynı zamanda TRT’de program yapan Tamer Korkmaz’ın Yeni Şafak’taki bir yazısında İsmet İnönü’ye “Millet düşmanı” dediğini ileri sürerek köşeye sıkıştırmaya çalışmışlardı. Bu tartışmalar üzerine Korkmaz, elinde ‘kapı gibi belge’ olduğunu ısrarla ve tekraren belirterek belgeyi köşesinde yayınladı (12 Haziran 2008). Buna göre İnönü’nün “millet düşmanı” olduğunun belgesi şudur:

İnönü, CHP’nin eski yayın organı Ulus gazetesinde yayınlanan anılarının 17 Mayıs 1968 tarihli kısmında, kendi ağzından aynen şunları söylüyor: “Kafileyi durdurdum. Subayları bir kenara topladım. İçinde bulunduğumuz vaziyeti bilesiniz. Padişah düşmanınızdır. Yedi düvel düşmanınızdır. Bana bakın, dedim. Kimse işitmesin millet düşmanınızdır…” İsmet Paşa, milletimiz aleyhindeki bu konuşmayı İkinci İnönü Savaşı esnasında Bursa’dan göçen, içinde subayların ve ailelerinin bulunduğu bir kafileye hitaben yapmıştı… Kaynak kimmiş? İsmet Paşa’nın kendisi! (Hatırattan İdris Küçükömer’in “Düzenin Yabancılaşması” adlı çok kıymetli eserinin 86 ve 87. sayfalarında da bahsedilir.)

Belge bu kadar…

Ancak yazıda ‘belge’ olarak ileri sürülen Ulus gazetesinin ilgili nüshasına ulaşıp da onu kendi gözlerimle okuduktan sonra Korkmaz’ın, İnönü’nün ‘millet düşmanı’ olduğuna dair bu “yüzde yüz gerçek, su katılmamış İnönü belge”sini gerçekte görmediğine kanaat getirdim.

Neden mi?

Bir kere, sizlerin de burada yayınladığım Ulus gazetesindeki orijinalinden okuyabileceğiniz gibi bu ‘belge’, epeyce kırpılmış, tıraşlanmış, yani altı ve üstüyle bağlantısı koparılarak sunulmuş. Bu da insana basında çokça şikayet ettiğimiz o Bektaşi fıkrasını hatırlatıyor.

İkinci olarak son cümlede İdris Küçükömer’in kitabına yapılan atıftan kuşkulanıp ilgili kitabı elime aldığımda şu kanaate vardım ki, Korkmaz, belgenin 16 Mayıs 1968 tarihli Ulus’ta yayınlanan orijinalini görmemiş, belgeyi Küçükömer’in kitabından aldığı halde sanki aslını görmüş de, o kitapta da bundan bahsediliyormuş gibi bir izlenim uyandırmaya çalışmış. Bu da takdir edersiniz ki referans göstermede dürüst bir tutum sayılmaz.

Bu kanaate nereden vardığımı merak mı ettiniz? Bunun için Küçükömer’in ilk baskısı 1969’da yapılan Düzenin Yabancılaşması adlı kitabının ilgili kısmını buraya almamız gerekiyor (İstanbul 1994, Bağlam Yayınları, s. 86-87):

İkinci İnönü Savaşları sırasında Bursa’dan geriye doğru göçen ve içinde subay ve ailelerinin bulunduğu bir kafileye rastlanır. İ. İnönü şöyle diyor hatıratında: Kafileyi durdurdum. Subayları bir kenara topladım. İçinde bulunduğumuz vaziyeti bilesiniz. Bundan başka, subay olarak da yerinizi bilmelisiniz. Padişah düşmanınızdır. Yedi düvel düşmanınızdır. Bana bakın, dedim. Kimse işitmesin millet düşmanınızdır.”

Gördüğünüz gibi Korkmaz ve Küçükömer’in alıntıladıkları kısım, “Bundan başka, subay olarak da yerinizi bilmelisiniz” cümlesi hariç birebir aynı. Ancak metnin orijinalinde var olan bazı noktalama işaretlerinin her iki metinde de nasıl oluyorsa elbirliğiyle aynen atlandığına şahit oluyorsunuz. Bu bir.

Korkmaz’ın Ulus gazetesinden değil Küçükömer’in kitabından aktardığına ilişkin ikinci kanıt da İnönü’nün sözünden yapılan alıntıyı sunuş şeklidir. Bu kısma dikkatle bakıldığında Korkmaz’ın belgenin aslını değil de, Küçükömer’in kitabını kullandığı daha bariz bir şekilde görülebiliyor. Küçükömer belgeyi, /p>

İkinci İnönü Savaşları sırasında Bursa’dan geriye doğru göçen ve içinde subay ve ailelerinin bulunduğu bir kafileye rastlanır

şeklinde takdim ederken, Korkmaz’ın bu cümleleri alıntıdan sonraya kaydırdığını ve ‘savaşlar’ı ‘savaş’a çevirerek aynen aktardığını görürüz:

İsmet Paşa, milletimiz aleyhindeki bu konuşmayı İkinci İnönü Savaşı esnasında Bursa’dan göçen, içinde subayların ve ailelerinin bulunduğu bir kafileye hitaben yapmıştı…

Oysa Ulus gazetesindeki orijinal metne baksaydı orada olayın şu şekilde sunulduğunu görecekti:

Geriye doğru hicret eden bir kafileye rastladım. Kağnı arabaları, subaylar, aileleri, Bursa istikametinden geliyorlar. Kafilede halktan da kimseler var. İlerlemekte olan düşmandan kaçıyorlar. Kafile hem yürüyor, hem söyleniyorlar, mırıldanıyorlar. Kulak verdim, “ne olacak, ne yapacağız, nedir bu bizim başımıza gelenler?” tarzında konuşuyorlar. Kafileyi durdurdum…”

Demek ki, metnin aslında sadece subaylar yoktur, aynı zamanda birazdan İsmet Paşa’nın ‘millet’ şeklinde ifade edeceği ‘halk’ da var. Ancak hatıratın aslına değil de, Küçükömer’e bağlı kaldığı için Korkmaz da olaydan ancak onun aktardığı kadarıyla bilgi sahibi olabilmiş, bir başka deyişle Küçükömer’in alıntı tuzağına düşerek açık vermiştir.

Hatta bir adım daha atıp şunu da rahatlıkla söyleyebilirdik: Tamer Korkmaz’ın, İdris Küçükömer’den yaptığı alıntının hemen üzerindeki paragrafı da yeterince okumadığı veya anlamadığı açık. Çünkü burada İnönü’nün sözünü yorumlamamıza ipuçları sağlayabilecek şu ilginç bilgilere yer veriyordu İdris hoca:

Yabancı istiladan Kurtuluş Savaşı içinde, bürokratların, büyük toprak sahibi ayan kalıntısı’nın ya da eşrafın bir kısmı ile geçici, fakat apaçık bir işbirliği vardı. Bu işbirliğinin gelişmesi, Türkiye’nin yazılı tarihlerinde halen karanlıkta duran önemli bir noktadır. C.H.P lideri İsmet İnönü’nün sık sık dergi ve gazetelerde, gerekli görüldüğünde, tekrar ve tekrar yayınlanan hatıralarında gördüğümüz bazı kısımlara burada değinmek gerekiyor. Anadolu’da düşman istilası üzerine harekete geçen, bağımsızlık savaşı vererek düşmanın ilerlemesini (muntazam ordu kuruluşuna değin) engellemiş bulunan, hakiki gerillaların meydana getirdiği Kuvve-i Seyyare vardı. C.H.P lideri, bunların halktan* vergi topladığı, koyun, vs. gıda maddeleri aldığından şikayet etmektedir. Açıklanması gereken nokta burada evvela, söz konusu halkın kim olduğudur. Aslında bu eşraftır. Milli kurtuluş hareketinde gerillaların finansmanı elbette önemlidir. Açıklanması gereken diğer bir nokta, Kuvve-i Seyyare** bürokratlar, eşraf ve halkın ilişkileridir. Bu ilişkiler, savaş sonrası Türkiyesi’ne hakim ekonomik görüşü açıklayıcı olacaktı. Olmuştur da. Nitekim savaştan sonra, 1923’de yapılan İzmir İktisat Kongresi’ne hakim olan hava, söz konusu bürokrat-eşraf işbirliğine hakim olan havadır.1

Yani?

Yanisi şu ki, eğer kendisinden alıntı yaptığı İdris Küçükömer bile yazarımız tarafından dikkatlice okunabilmiş olsaydı, İnönü’nün ‘millet düşmanı’ olduğunun belgesi olarak sunulan konuşmadaki ‘millet’ tabiriyle sıradan halkı değil, gerilla harbi veren Kuvve-i Seyyare’nin, yani Çerkez Ethem kuvvetlerinin hareketlerini silah zoruyla finanse etmek zorunda kalan eşrafı kastettiği kolayca anlaşılabilirdi. Dolayısıyla Milli Mücadele’yi kontrolüne almak isteyen düzenli ordu ile gerillalar arasındaki çatışmadır burada esas mesele.

Özetlersek, İnönü, Bursa’nın işgali üzerine kaçan subaylara Kuvve-i Seyyare’nin halktan zorla vergi toplayıp kasaba ve şehirlerin zenginlerini Milli Mücadele’ye düşman ettikleri uyarısında bulunmakta ve “Millet düşmanınızdır” diyerek onlara bel bağlamamalarını söylemektedir. Çünkü eşraf anlamında millet, malları zorla ellerinden alındığından, dolayısıyla canları fena halde yandığından size düşmanca bakabilirler, uyanık olun demektedir. Yoksa milleti neden karşısına alsın ki yurdu düşmandan kurtarmak için görevlendirilmiş bir komutan?

Şimdi toptan Bektaşi olmaktan kurtulabilmemiz için İnönü’nün hatıratındaki ilgili parçanın tamamını sunacağım size. İsteyen fotokopisini verdiğimiz Ulus’taki orijinalinden de okuyabilir metni. Bakalım İnönü gerçekten ne demiş o ‘belge’de:

Geriye doğru hicret eden bir kafileye rastladım. Kağnı arabaları, subaylar, aileleri, Bursa istikametinden geliyorlar. Kafilede halktan da kimseler var. İlerlemekte olan düşmandan kaçıyorlar. Kafile hem yürüyor, hem söyleniyorlar, mırıldanıyorlar. Kulak verdim, “ne olacak, ne yapacağız, nedir bu bizim başımıza gelenler?” tarzında konuşuyorlar. Kafileyi durdurdum. Subayları bir kenara topladım: İçinde bulunduğumuz vaziyeti bilesiniz. Bundan başka subay olarak da yerinizi bilmelisiniz. Padişah düşmanınızdır. Yedi düvel düşmanınızdır. – Bana bakın, dedim. Kimse işitmesin, millet düşmanınızdır. [Çünkü M.A.] Sizin yüzünüzden muharebe devam ediyor, zannındadır. Her tarafta fesatçılar var. Bunlar da düşmanınız sayılır. Silâhımız yok, adamımız yok. Nasıl muharebe edeceğiz diye propagandalar yapılıyor. Memleketimizde bundan sonra bir muharebe yapacak olursak, böyle bir muharebeye mecbur kalacaksak, en çok silâhlı bulunduğumuz zaman bu gündür. Şimdi memleketi savunuyoruz ve netice alırız diye ümit ediyoruz. Mücadeleyi bıraktık mı, ekmek bıçağı bulamıyacaksınız. Elinizde ekmek bıçağını bırakmıyacaklar. Anlıyor musunuz? Gün, bugündür. Kurtulmak lâzım. Silâhımız bu kadar, cephanemiz bu kadar, siz kağnı arabası ile gidiyorsunuz, ne yapalım? Devlet baba bu kadar veriyor dedim.2

Bundan sonrası size kalmış sevgili okur. Bu parçadan ‘millet düşmanı’ bir İnönü resmi mi düşüyor önünüze, yoksa bir bozgun sırasında subaylara kimlere güvenip kimlere güvenmeyecekleri telaşındaki bir komutan resmi mi, siz karar verin.

Gönün birinde İsmet İnönü’yü savunmak zorunda kalacağım hiç aklıma gelmezdi. Lakin Aristo’nun hocası Eflatun’a dediği gibi, “Sizi severim fakat hakikati daha çok severim…’

* Yer yer bunların zengin olduğu da ifade edilir gerçi.

*** Kuvve-i Seyyare’nin başında bulunan ve bir zaman Büyük Millet Meclisi’nin kahramanı addedilen Çerkez Ethem, Ankara’daki bürokratlarla çatıştı, kazınılmaz olan bu çatışma, Ethem’i Yunanlıların yanına itecek trajik bir olaydır. Şüphesiz Yunanlı’ya katılma hiçbir yoldan bağışlanamazdı.

*1 İdris Küçükömer, bu kitaptan kısa bir süre önce, 17 Ekim 1968’de Akşam gazetesine yazdığı ve Düzenin Yabancılaşması’nın yeni baskısına da alınan “Ortanın solunda son paşa’ya sorular” başlıklı yazısında bu konuya şöyle yaklaşmıştı:

Yabancı istiladan Kurtuluş Savaşı içinde bürokratların büyük toprak sahibi ayan kalıntısı ya da eşrafın bir kısmı ile geçici bir iş birliği de vardır. Bu nokta Türkiye tarihinde halen karanlıkta olan önemli bir noktadır. Cumhuriyet Halk Partisi lideri İ. İnönü’nün hatıratında gördüğümüz bir kısma burada değinmek gerekiyor. Şöyle ki, Cumhuriyet Halk Partisi lideri, Anadolu’da düşman istilası üzerine harekete geçen, bağımsızlık savaşı vererek düşmanın ilerlemesini muntazam ordu kuruluşuna değin engellemiş bulunan hakiki gerillaların meydana getirdiği “Kuvvei Seyyare”nin halktan vergi topladığı, koyun vs. gıda maddeleri aldığından şikayet etmektedir. Açıklanması gereken nokta burada söz konusu halkın kim olduğudur. Ve savaştan sonra 1923’de yapılan İzmir İktisat Kongresi ile söz konusu halk deyimi birbirine bağlıdır. Bürokratın tutumunu, yerini açıklayan “Devleti Kurtarma” çabalarının yolunu belirten son derece önemli açık ve dramatik ifadeleri yine Cumhuriyet Halk Partisi liderinin Ulus Gazetesi’nde yayınlanan hatıratında buluyoruz. İkinci İnönü Savaşları sırasında Bursa’dan geriye doğru göçen ve içinde subay ailelerinin de bulunduğu bir kafileye rastlanır. İ. İnönü şöyle diyor hatıratında: “Kafileyi durdurdum. Subayları bir kenara topladım içinde bulunduğumuz vaziyeti bilesiniz. Bundan başka subay olarak ta yerinizi bilmelisiniz. Padişah düşmanınızdır. Yedi düvel düşmanınızdır. – Bana bakın, dedim. Kimse işitmesin, millet düşmanınızdır.” (Ulus, 17 Mayıs 1968) Bkz. Düzenin Yabancılaşması, s. 198-199.

*2 “İnönü’nün hatıraları: Milli Mücadele”, Ulus, 17 Mayıs 1968.

.

Fransa bayrağındaki kırmızı-beyazın sırrı
6 Eylül 2010Mustafa Armağan
Fransa bayrağındaki kırmızı-beyazın sırrı

Avrupa Kupası maçları başlayınca bayraklar daha sık göz önüne gelecek. Aslında bu tür uluslararası organizasyonların ülkelerin ve bayraklarının tanıtımı için altın bir fırsat sunduğu söylenmelidir. Başka nerede günlerce kendi bayrağınızı dünyaya reklam etme şansınız olabilir ki?

Sizin de dikkatinizi çekmiştir muhtemelen ve sormuşsunuzdur: Avrupa ülkelerinin bayrakları neden üç renkten oluşur?

Bu soruyu yıllar önce bir Yunanistanlı bayan akademisyene sorduğumda, bilgiç ve alaycı bir ifadeyle, “Ama” demişti, “Yunanistan’ın bayrağı iki renkten oluşur”. Ben de kendisine, “Üç renge gerek yok, çünkü zaten koca bir Haç ortada” demiştim.

Anlatmak istediğim, üç rengin teslis’i, yani Hıristiyanlıktaki üçlemeyi, Baba, Oğul, Ruhü’l-Kuds’ü simgelediğiydi. Anlayacağınız, Laik Avrupa’nın gönderlerinde dalgalanan bayraklar ya zaten açıkça Haç işaretini taşıyorlar ya da renkleriyle Hıristiyan olduklarını ilan ediyorlar. Göstere göstere biz Hıristiyanız diyorlar.

Şimdi lafı önce şu Fransızların yüzyıllardır söylemekten usanmadıkları “Fatih’in anası bizim Fransa Kralının kızı olur” iddiasına getireceğim, sonra da Fransa bayrağının renklerinin bizim Osmanlı tarihlerine yansıyan inanılması zor öyküsüne.

16. yüzyılın ilk çeyreğinde kaleme alınan anonim bir Osmanlı tarihinde geçer bu akıl almaz öykü.

Fransızların Osmanlı sarayından ayrıcalıklar koparmak için “Padişah hazretleri eniştemiz sayılır” diye nasıl kapı aşındırdıklarını tarihçimiz İbrahim Peçevî genişçe anlatmış ve iddialarını çatır çatır çürütmüştü gerçi ama bu yazanı belli olmayan tarihte yine o netameli konuya değinildiğini görürüz. Anlaşılan, aynı Fransız propagandasından etkilenmiş bir Osmanlı tarih yazarı karşısındayız. Aradaki tek fark, kızın II. Murad’a değil, Fatih Sultan Mehmed’e varmış olması.

Öykü özetle şöyle:

Fransa kralının kızı bir hastalığın pençesinde kıvranırken şifa bulursa Kudüs’teki Kamame Kilisesine 7 bin altını kendi elleriyle bağışlayacağı adağında bulunmuş. Derken iyileşmiş ve hemen adağını yerine getirmek için Kudüs’e gitmek üzere 7 kalyonla yola çıkmış. Ancak Akdeniz’de kimselere göz açtırmayan Cezayir Paşasının eline esir düşmüş. Tam bu sırada da Fatih İstanbul’u fethetmiş imiş. Cezayir Paşası da tebrik ziyaretinde Fatih’e başka hediyeler yanında esir aldığı bu kral kızını sunmuş. İşe bakın ki, kız da Fatih’i görür görmez Müslüman olmuş ve onunla evlenerek doğru haremin yolunu tutmuş.

Derken bir sultanın bir kral kızı alması öyle basit bir iş olmadığından kızın babasına durumu haber vermek gerekmiş ve Fatih, Receb Ağa adında bir elçiyi Fransa’ya krala elçi olarak göndermiş. Kralla görüşen elçi Fatih’in mektubunu vermiş kendisine. Mektupta şunlar yazılı imiş:

“Ben ki fâtih-i Kostantiniyye Sultan Muhammed Han’am, sen ki Fransız kralısın. Namem vusulunde [mektubun ulaşınca] malumun olsun ki, kızın Kudüs-i Şerife gider iken Cezayir başbuğusu… esir eylemiş ve tarafımıza hediye olarak irsal eyledi [gönderdi]. Kızın yanıma geldikde din-i İslamı kabul edüp şeref-i İslam ile müşerref oldukda ben de kendi halvet-i hâsıma layık görüp firaşıma [haremime] aldım ve pak ve pakize [kız oğlan kız] bulmağla ve sizin kralın ırzı tekmil olmak içün Receb Ağa yediyle [eliyle] çarşaf irsal olundu. Gerekdür ki, şükr-i Yezdan eyleyüp bundan böyle dostlukda mukim olup ömr ü devletime duada olasın…”

Böylece bakire çıktığının alameti olarak kızının kanlı çarşafını Krala takdim eden Receb Ağa’ya sarayda ikramlarda bulunulmuş, hediyeler düzülmüş. Receb Ağa ise dönüşte Fatih’e Fransa’da gördüklerini bir bir anlatmış, kralın gönderdiği hediyeleri takdim edip mektubunu vermiş. Kralın mektubunda şunlar yazılıymış:

“Sen ki fâtih-i Kostantiniyye’sin… Receb Ağa yediyle irsal olunan name ile çarşaf gelüp vusul buldu. Duhterimizin [kızımın] İslamı kabul eylediğinden ve siz padişahım, layık değil iken cariyeliğe kabul eylediğinden… dünyalar benim oldu ve gayet iftiharımdan irsal olunan çarşafı sefinelerime teberrüken [gemilerime uğur olsun diye] bandıra eyleyüp kim ki sefinelerimi görür ise şevketlü, kerametlü padişahım ile akraba olduğumuzu bilüp gayri kral bana düşman olmazlar. Padişahımızdan reca ederim ki, gemilerim Âsitane’ye vardıkda bir iskele palamar bağlama içün ihsan buyurulup ve getirdiği metamızdan nısıf gümrük [getirdiği mallarımızdan yarım vergi] alınup benim iftiharum olsun…”

Tabii son cümlesi, kralın derdinin çok da kızı mızı değil, yine Osmanlı limanlarından akacak bereketli kazanç olduğunu göstermesi bakımından ilginç bir ipucu niteliğindedir. Yani ticaret kapitalizminin mantığını bir ayna gibi ele veriyor bu yazarını bilmediğimiz Osmanlı tarihi, hem de henüz 16. yüzyılın başlarında.

Şimdi yazıyı buraya kadar okuduysanız sizi bir sürpriz bekliyor: Burada anlatılanlara sırf belgesi var diye inanacak mısınız yoksa hadi canım sen de diye gülüp geçecek misiniz?

Kaynaksa orijinal Osmanlı kaynağı; olay zinciri derseniz bayağı inandırıcı; isim kadrosu tarihte yaşamış kişiler… Üstelik de gururumuzu okşayan pek çok ‘şey’ mevcut hikâyenin içinde (Fransız kralının kızına ait kanlı zifaf çarşafının Fransız gemilerine bayrak oluşu dahil!). Daha ne istiyorsunuz?

Ancak ufak bir kusuru var bu tarihî metnin: Düpedüz asparagas!

Tıpkı Osmanlı tarihi hakkında Batı’da uydurulan ve bizim de saf saf inandığımız asparagaslar gibi. Osmanlı medrese hocalarının üçgenin iç açılarının toplamını bilmediklerinden tutun da devlet adamlarının Akdeniz’i kapalı bir kutu sanıp Rusların Baltık-Venedik arasındaki bir kanaldan Akdeniz’e girdiklerini zannettikleri gibi akıl almaz hikayelere kadar bir uydurma bulutu içinde nefes alıp vermeye ediyoruz.

Demek istediğim, anonim Osmanlı tarihinde anlatılanlara ne kadar inanıyorsanız öbür tarafın masallarına da o kadar inanın! Ne az, ne fazla…

Not: Kemal Beydilli’nin Toplumsal Tarih dergisinde çıkan “Denizler, coğrafya ve Osmanlılar…” başlıklı yazısından yararlanılmıştır (sayı: 139, Temmuz 2005, s. 44-45). Kral kızının maceralarının yer aldı anonim Osmanlı tarihi, Selahattin Köklü’nün Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü’nde hazırladığı yüksek lisans tezinde mevcuttur (2004, s. 43-44).

.Gustave Flaubert de çobanlardan korkardı!
6 Eylül 2010Mustafa Armağan
Gustave Flaubert de çobanlardan korkardı!

Zannedilir ki demokrasi, altın bir tepside sunulmuştur insanlığa. Zannedilir ki, genel oy hakkı, yani erişkin yaşa gelmiş bütün vatandaşların seçmen olarak oyunu serbestçe kullanabilmesi hakkı Avrupa ülkelerinde Rönesans ve Aydınlanma’yla başlamış ve ondan sonra da aynıyla, hatta gelişerek sürüp gitmiştir. Yine zannedilir ki, demokrasi, taraflar arasında başlangıçta varılan bir uzlaşma ve sözleşmeden sonra kesin olarak yerleşmiştir Batı toplumlarında.

Oysa tarihin aynasına baktığımızda Avrupa’da demokrasi, aristokrasiyle burjuvazinin, burjuvaziyle işçi sınıfının, Katoliklerle Protestanların vs. birbirlerine karşı kanlı dayatmalarının, katliamların, kitlesel kıyımların, kanlı devrimlerin, diktatörlüklerin, isyanların sosyal hayatın çeperlerini çatlatacak raddeye kadar zorlamasıyla kazanılmış hakların toplamı olarak çıkar karşımıza.

Sonra, bugün çok fazla Batı’ya mahsus hususiyetler olarak gördüğümüz insan hakları, laiklik, demokratik seçimler, sıradan halka oy hakkı tanınması, sendikal haklar vs. bir gecede bağışlanmış ihsan-ı şahaneler olmaktan çok uzaktır.

Mesela “genel oy hakkı”nın, İngiltere ve Fransa’da bazı kesimler tarafından çok şiddetli tepkilerle karşılandığını biliyoruz. Ünlü romancı, Madame Bovary’nin yazarı Gustave Flaubert’in genel oy hakkına –ki 1850’de III. Napolyon zamanında tanınmıştır- “insan ruhunun utancı” diyerek karşı çıktığını, halkın daima aptal, beceriksiz ve çocuksu olduğunu buna delil olarak gösterdiğini biliyor muydunuz? Aslında Flaubert’in bu tavrının altında yatan korku, halkın oy hakkını kullanmak suretiyle iktidarı ele geçirdiğinde büyük aptallıklar yapmak suretiyle ülkeyi ve uygarlığı felaketten felakete sürükleyeceği korkusudur.

Oysa Flaubert, bnzeri binlercesinden bir örnek sadece. Ya diğerleri?

1832 yılında İngiltere Parlamentosunda bir reform tasarısını gündeme getirileir ve o zamana kadar sadece şehirlerde oturan varlıklı erkeklere tanınan oy verme hakkını, yılda en az 10 sterlin vergi ödeyen şehirli erkeklere de tanınır. Ancak yer yerinden oynamıştır. (Tabii kadınlara oy verme hakkının çok sonra, 20. yüzyılın ilk çeyreğinde gerçekleştiğini göreceğiz.) Gerçi bu ciddi adım bile yetişkin erkek nüfusun yüzde 90’ından fazlasını demokratik sisteme katılmaktan mahrum bırakıyordu. Ancak bu kanunla “ilk kez sınaî, ticarî ve profesyonel üst sınıflara oy kullanma hakkı tanınmış oluyordu.”

Bu kadarcık hak bile nice müşkilatla geçmişti Avam Kamarasından. Bacayı saran endişe şuydu: Ya bu ‘barbar’, ne yapacağı belli olmayan aptallar güruhu, 10 sterlinlik vergiyi ödeyip oy verme hakkını kazanırlarsa? Doğrusu bu meşum sürecin nerede duracağını kestirmeye kimsenin gücü yetmezdi.

Demokrasi gelebilirdi elbette. J.R.M. Butler adlı tarihçi, 1832 Reform Tasarısı üzerine yazdığı klasik eserinde demokrasinin gelişinin, belli kesimleri nasıl “öcü geliyor” çığlığı gibi korkuttuğunu, demokrasinin, zannedildiğinin tersine o yıllarda krallar ve lordlar için ne denli hayati bir tehlikeyi içerdiğini son derece veciz bir dille anlatır:[1]

1831’de demokrasi sözcüğü günümüzdeki sosyalizm sözcüğüne benzer bir ilişki içinde konumlandırılıyordu. Bu sözcük belirsiz bir dehşet uyandırıyordu. Demokrasi “gelebilir”di ve eğer saygıdeğer sınıflar beraberliklerini muhafaza etmezlerse… bir felaket halinde ve her şeyi kapsayacak şekilde “gelecek” idi. Demokrasi gelirse, Krallar ve Lordlar ortadan kalkacaklardı ve bütün tanımlamaların eski sınır çizgileri silinip gidecekti.

Bu tarihten 35 yıl sonra, yani 1867’de ikinci reform tasarısı geçer parlamentodan. Nihayet orta sınıf, hatta işçi sınıfı oyunu kullanabilecektir. Ne var ki, bir şartla: Bir şehirde en az bir yıldır ikamet etmek ve yine yalnız aile reisleriyle sınırı kalmak şartıyla. Kırsal kesimlere yine kapalı kalmıştı demokrasi. Bu şartın “demokrasiye karşı bir siper” olacağını savunanlar çıktığı gibi, tasarıya karşı çıkıp bu hakları ‘genişletme’nin ülkeyi “karanlıklara savuracağı” kehanetinde bulunan muhafazakâr milletvekilleri dahi bulunuyordu.

Liberal milletvekili Robert Lowe daha da ileri gidip işçiler ve yoksullara oy hakkı verilmesinin, zenginlerin malını mülkünü yağmaya açacağını iddia ediyordu. Lowe, “…iktidarı mülkiyetin ve zekânın ellerinden alacak ve onu günlük varolma mücadelesi zorunlu olarak bütün hayatını dolduran adamların eline verecek… bir öneri”yi uygarlığın en vahim tehlikelerinden biri olarak görüyordu.

Keza güç bela parlamentodan geçen Yoksulluk Yasası’na ve işçilerin kaza sigortasına da benzer gerekçelerle karşı çıkıldığını okuyoruz tarihten. Yoksullara para yardımı yapılmamalıydı, çünkü bu onları tembelliğe alıştırır, yan gelip yatmalarına yardım ederdi sadece. Jack London’ın Martin Eden adlı romanında yer alan o çarpıcı sahnede gördüğümüz gibi her kolunu, bacağını çarka kaptıran işçiye tazminat ödemeye kalkılırsa bunu öğrenen bütün işçiler ellerini kollarını sakatlayıp alacakları tazminatla koca fabrikatörleri iflasa sürüklerlerdi!

Görüldüğü gibi demokrasiden korkanlar, oy hakkını elde eden işçi ve yoksulların mülkiyet sahiplerinin imkânlarını kısıtlayacağından, hatta mülklerinin yağmalanacağından söz ediyorlardı. Sokaktaki adama bu hakların tanınması, bir ‘aptallar yönetimi’ne yol açacak, bu da aristokrasi ve burjuvazinin zekâ ve birikimle oluşturduğu zenginliği tehdit edecek, dolayısıyla medeniyet yeniden barbarların tehdidi altına girecekti.

Bakıyorum da, Türkiye’de demokrasiden korkanlar ile vaktiyle İngiltere’dekiler arasında bir podyumluk fark var!

[1] Bkz. Albert O. Hirschman, Gericiliğin Retoriği, Çeviren: Yavuz Alogan, İstanbul 1994, İletişim Yayınları, s. 104.

.

Lozan’ın kitabını yazdı, telifini kumarda yedi
6 Eylül 2010Mustafa Armağan
Lozan’ın hesabı henüz kapanmış değildir.

Batı Trakya ve Musul dosyaları bir kenarda kalsın, sadece Yunanistan’dan, Yunan askerlerinin yurdumuzda yaptıkları zulüm ve tahribata karşılık almamız gereken tamirat tazminatını, İngilizler’e ise 58. maddeyle, 1914’de el koydukları özbeöz paramızla yaptırdığımız Sultan Osman ve Reşadiye gemilerimizin bedelini bağışlamış olmamız bile başlı başına bir dava konusudur. Ancak Rauf Orbay’ın, hatıralarında dile getirdiği üzere Lozan’ın tartışılmaması ve tartışılmasının vatana ihanet sayılması, daha da büyük bir facia olmuştur.

Bırakın tartışmayı, 85 yılda Lozan Antlaşması üzerine onlarca inceleme ve analiz yapılmalı, cilt cilt doktora tezleri hazırlanmalıydı. Ancak Cemil Bilsel’in savunma amaçlı yazılmış incelemesi dışında kayda değer bir müstakil çalışma göremiyoruz. Resmi tutanaklar yayınlandı; hiç yoktan iyidir ama, bu da yetmez. Zira neyin ne olduğunu birisinin aydınlatması gerek. Kadir Mısıroğlu’nun yakınlarda 3. cildi çıkan eleştirel etüdü Lozan: Zafer mi Hezimet mi?, suskunluğu bozmayı hedefleyen önemli bir adımdır ama bir yanıyla Cemil Bilsel’in 2 ciltlik çalışmasının karşı kutbunda durmaktadır.

Yani birisi Lozan’ı savunurken, öbürü eleştirir.

Halbuki vaktiyle Cemal Kutay’ın da haklı olarak belirttiği gibi, savunma veya eleştiriye girişmeden önce bir defa meselenin kendisinin vuzuha kavuşturulması gerekmez miydi? Böylece Lozan’ın efsanesinden önce kendisinin teşrifine izin verilmeyince ortalığı mitolojik eserler doldurmaya başladı. Tarih yazılmadan romanı yazıldı.

Nitekim İsmet İnönü, 1964 yılında, son Başbakanlığı sırasında, karşılaştığı olayların sıkıştırmasıyla “Lozan’ın tadili”nden söz etmişti. Bu mümkün müdür, değil midir, ayrı mesele. Ancak 1923’de savunanların 1964’te şikayet etmesinden de bellidir ki, Lozan, Türkiye kamuoyunun vicdanını rahatlatmaya yetmemiştir. Ortada kanayan bir yara vardır.

Sonuç olarak diyebiliriz ki, 85 yıl sonra Lozan’a, kangrenleşmemesi için bir kere daha bakmamız gerekiyor.

İşe size ‘Lozan efsanesi’ni zihinlerimize kazıyan mitoloji kitaplarından birisinin yazılış hikayesi. Laubaliliğin bu derecesini okuyunca ister istemez şöyle düşüneceksiniz: Tarihini ancak bu kadar ciddiye alan bir neslin, geriye laf salatasından oluşan bir enkaz bırakmasından daha tabii ne olabilirdi?

İşte Lozan hakkında yazılan ilk kitaplardan Milliyet’in eski sahibi Ali Naci Karacan’ın Lozan Konferansı ve İsmet Paşa’nın yazılış hikayesi. Bu hikayeyi, dostum Mahmut Çetin’in X İlişkiler: Fuhuş-İletişim-İktidar adlı kitabından ufak tefek rötuşlarla aktarıyorum (İstanbul 2000, Edille Yayınları, s. 161-163).

İbretle okuyalım.

Lozan Konferansı ve İsmet Paşa kitabı

Ali Naci Karacan’ın aklına Lozan’ı yazmak fikri, 1943 ilkbaharında gelir. Hükümetin başında Şükrü Saraçoğlu vardır. Hasan Ali Yücel, Maarif Vekilidir. Her ikisini de yakından tanır. Lozan Konferansı’nın geniş kitlelerce bir roman gibi okunacak tarihini yazma düşüncesini Hasan Ali Yücel’e açar. Bu düşünce ona çok cazip gelir ve Ali Naci Karacan’ı teşvik eder: ‘Sen kitabı bir an evvel yazmana bak’ der.

Öyle anlaşılıyordu ki, iyice bunalmış olan iktidar, devletin siyasi temelini oluşturan Lozan Anlaşmasının hatıralarının tazelenmesinde yarar görmektedir. Bu havayı hissedince, yirmi yıl önce Lozan’da meslek heyecanıyla yaptığı işi, bu sefer paraya dönüştürme azmiyle çalışmaya başlar Ali Naci Karacan.

Karacan Lozan kitabını yazmak için Boğaz’da bir yalı kiralamak ister ve eşi Hidayet Hanım’a “Boğaz’da uygun bir yer bulalım, daha iyi çalışırım, siz de beni rahat bırakırsınız” der.

“Kitabı ne kadar çabuk bitirirsem, telif ücretini de o kadar çabuk alırım.”

Eline geçecek paranın hayli yüklü olacağını tahmin etmektedir. Kitabı; Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü’nün basacağını Hasan Ali Yücel’den öğrenmiştir. Ne vereceklerini soramasa bile, Ankara’daki dostlarının emeğini iyi değerlendireceklerinden emindir.

Ali Naci Karacan büyük yemek masasının üzerine yayılır. Kendisine iyi de bir yardımcı bulmuştur: ortanca baldız Mir’at Hanım’ın kızı Peride Celal. Peride, başarısız bir evlilik yapıp genç yaşta dul kalmış olup annesiyle dede evinde yaşamaktadır. Eniştesi Ali Naci Karacan’ı kısa zamanda bir baba gibi sever, büyüdükçe ona hayranlığı artmaktadır. O tarihte 26-27 yaşlarında bir genç kız olan Peride Celal, Babıali’de kendine bir yer bulmaya çalışmaktadır.

Ali Naci Karacan Lozan kitabını hazırlarken en büyük yardımı ondan görmektedir. Belgeleri düzenlemek, bazı notları hazırlamak, yazılan kısımları daktilo etmek ve düzeltmek gibi yığınla iş yapmaktadır.
Tek Parti’nin uzun ve eziyetli yıllarında, hoşnutsuzluğu büyümüş bir toplumun gençlerine İsmet Paşa’yı yeniden tanıtmak projesinin bir parçası olan Lozan kitabının yazılması, iktidarın hoşuna gider.

Ali Naci Karacan’ın iki buçuk ay içinde derleyip toparladığı kitap, Ankara’da büyük bir ilgiyle karşılanır. Hasan Ali Yücel’in başkanlık ettiği kurul, kitabın hemen basılmasına karar verir. Başvekil Şükrü Saracoğlu ve Maarif Vekili Hasan Ali Yücel, kitaba birer önsöz yazarlar. Saracoğlu, “Lozan Konferansı’nı yazmakla, siz, hadiseler içinde yaşayan neslin borçlu olduğu vazifeyi yapmış oluyorsunuz. Eseriniz, Türk İnkılabı edebiyatına esaslı bir hizmettir” diye Ali Naci Karacan’ı över.

Ali Naci’ye telif ücreti olarak 5.000 lira verirler. O tarihte dolar 110 kuruştur ve ayda 400 lirayla krallar gibi yaşanabilmektedir. Karacan, Ankara’dan büyük bir neşeyle İstanbul’a döner. Parayı çarçur etmekten korktuğu için de, saklasın diye eşi Hidayet Hanım’a teslim eder.

Kumar masası

Ali Naci Karacan Ankara’dan yanında beş bin liralık bir servetle döndüğü günün ertesi gecesi bütün aileyi kulübe davet eder.

Herkes şen şakrak evden çıkarken Hidayet Hanım, “Oyun oynamak yok ama” der. Ali Naci Karacan da cüzdanını çıkarıp kendisine gösterir; içinde sadece bir yüzlük vardır. Oyun oynayacak adam hiç böyle hareket eder mi? Hem paralar muhafaza edilsin diye Hidayet Hanım’a teslim edilmemiş miydi? Hayır, bu gece oyun filan yoktur. Yenilip içilecek, dans edilecek, felekten bir gün çalınacaktır.

Kulübün kapısından ailecek girilir. Oyun salonunun önünden geçilirken, Ali Naci Karacan bakara oynayanlara şöyle bir bakmayı teklif eder. Bu teklif kimseyi şüphelendirmez.

“Şeytanınız bol olun çocuklar”

Oyun salonuna girince Hidayet Hanım ve çocuklar salon kapısının önünde kalırlar. Ali Naci Karacan masadakilere doğru ilerler, “Şeytanınız bol olsun çocuklar” diye oynayanlarla şakalaşır.

Biraz sonra Ali Naci Karacan yarım dönüp eliyle kayınbiraderi Celal’i yanına çağırır ve kulağına, “Hidayet’e söyle de evden bana iki yüz lira getir lütfen” der. Deyiş o deyiş. Ali Naci Karacan bakara masasına çakılıp kalır. Çoluk çocuk salon kapısında olacakları ürkeklikle seyretmektedir. Celal de sabaha kadar kulüple ev arasında gidip gelir. Son gidişinde, Celal ablasına “Evde ne kalmışsa hepsini istiyor” der.

Ertesi sabah evde kimsenin sesi soluğu çıkmaz. Hidayet Hanım’ın, Peride’in annesi Mir’at Hanım’ın ve Ercüment’in zaten gözlerine uyku girmemiştir. Herkes gecenin şoku ile sessiz, öbür odada uyuyan Ali Naci Karacan’ı uyandırmamak için dikkatlidir. Oysa Ali Naci Karacan uyanmış, evin sessizliğini dinlemektedir. Suçlu mu hissediyordu kendini? Hayır, tam öyle denemezdi, ama yine de bir eziklik duyduğu kesin.
Dayanamaz, dışarı seslenir:

“Çocuklar! Hidayet! Ercüment…” Herkes yatak odasının kapısını hızla açıp içeri dolar. Ali Naci Karacan pikeyi başına çekmiş muzip muzip bakmaktadır. Karısına, oğluna ve diğer ev halkına moral vermelidir. Örtüyü üzerinden atarak neşeyle doğrulur. Karısını kucaklar: “Olur böyle şeyler, hayat tecrübesidir, aldırma!” der. Sonra hepsini kışkışlar: “Haydi bakalım dışarıya! Giyineceğim! Kahvaltı hazır olsun!”

.
Kurtuluş Savaşı’nın beyaz maskeli kadını
6 Eylül 2010Mustafa Armağan
Kurtuluş Savaşı’nın beyaz maskeli kadını

Kadın tarihi”, gerçekten de tarih araştırmalarında ihmal edilen bir alan. Birkaç istisna hariç, tarihin erkek bedenlerinin macerası olarak yazılmasına alışmış durumdayız. Ancak kadınların kendi içerisinde de bir hiyerarşi bulunduğunu görmezlikten gelemeyiz. Yani onların da yazılanları ve yazılmayanları var. Talihlileri ve suskunları, hatırlananları ve unutulanları olduğu gibi…

Bugün size unutturulan bir kadından, Kurtuluş Savaşı’nın beyaz maskeli kadın mücahidinden söz edeceğim; şu Gül Hanım’dan. Mesela yakınlarda yayınlanan ve Yunus Nadi 2006 Sosyal Bilimler Ödülü’nü kazanan Zeki Sarıhan’ın Kurtuluş Savaşı Kadınları (Remzi Kitabevi, 2007) adlı kitabında Gül Hanım hakkında bilinenler tekrarlanır.

Beyaz Maske

Gül Hanım’dan ilk olarak bahseden kişi, bildiğim kadarıyla Kemalettin Sami Paşa’dır. Bursa’da İstanbullu öğretmenlerin düzenlediği bir toplantıya katılan Kemalettin Sami Paşa, coşkulu konuşmasında Kurtuluş Savaşı cephelerinde bir fırtına gibi esen Gül Hanım efsanesine şöyle yer vermiştir:

“İsimlerini hürmet ve şükranla kaydedeceğim Halide Edip ve Erzurumlu Gül Hanımlar geldiler. Askerle beraber ağladılar. “Eğer vatanı kurtarmadan gelirseniz, kadın olarak size lânet edeceğiz!” dediler. Bütün asker ağlayarak yemin etti. Gül Hanım taarruzdan bir gün evvel, bütün fırkaları gezdi. Askere birer birer yemin ettirdi. Nihayet asker, kalbi aslan gibi kabarmış, ‘Harp isteriz!’ diye ağlıyordu.” (“Millî ordu nasıl doğdu, nasıl kazandı?”, Yakın Tarihimiz, cilt 3, İstanbul 1962, s. 9.)

Kimdi hakikaten bu Gül Hanım? Hiç yüzünü gören olmuş muydu?

Bildiğim kadarıyla savaş yıllarında onun beyaz bir tülbentle örttüğü yüzünü gören tek talihli, yine bir kadın olmaklığı dolayısıyla Halide Edip Adıvar olmuştur. Adıvar’ın anlattıkları dışında bir ‘beyaz maske’ ile cepheden cepheye koşturan ve askerimizi coşturan Gül Hanım’ın yüzü bir sır olarak kalmıştır. Ta ki bu yazıya kadar… Birazdan onunla müşerref olacaksınız.

Ancak Gül Hanım’ın ‘saklı yüzü’yle karşılaşmadan önce onu bize en geniş bir şekilde tanıtan Halide Edip’in hatıralarına başvuralım. Bakalım Türkün Ateşle İmtihanı yazarı cephede beraber gezdiği bu esrarengiz kadın hakkında neler anlatıyor:

Halide Edip bir gün Akşehir’de at sırtındadır. Doru adlı atı aniden şaha kalkar. Sebebini biraz sonra anlayacaktır. Önde üç asker gitmektedir. Ancak birisinin başı beyaz bir örtüyle kapalıdır ve gözünde siyah gözlük vardır. Binbaşı Tahsin Beye ‘Kimdir bu adam?’ diye sorar merakla. Aldığı cevap karşısında iyice şaşıracaktır: O bir erkek değil, kadındır! Merakı iyice kabaran yazarımız, muhatabı onun Doğudan geldiğini, biraz sonra da kendisiyle görüşeceğini söyleyince rahatlar.

Cephede iki kadının görüşmesi

Bu görüşmedeki izlenimlerini şöyle aktarır Halide Hanım: “Erzincan’dan garip bir rüya tesiriyle gelmişti. Hazret-i Ali’yi rüyasında görmüş, orduya katılmasını söylemiş. Evini barkını, kocasını bırakarak 15 yaşında oğlu ile orada kumandana gitmiş, o da Garp cephesine yollamıştı. Yunanlılarla savaşmak istiyordu.”

Ardından onun özelliklerini anlatmaya geçer:

“Tatlı bir sesi vardı. Fakat insana huzursuzluk veriyordu. Bana rüyalarını anlattı. Eğer kendisi harbe girerse, Yunanlıların hemen yenileceğine inanıyordu. Hoşuma gitti… Kalbindeki iman ve memleketi kurtarma isteği bizimkinin aynıydı. Diyordu ki,

-Hemen beni cepheye yollayın.”

Ertesi gün Halide Hanım’ın İsmet Paşa’yla görüşmesi sırasında Gül Hanım’dan da bahsettiklerini görüyoruz. Yalnız İsmet Paşa ondan, daha doğrusu ‘maske’sinden biraz rahatsız gibidir.

Tepkisini şöyle dışa vurur: “- Kıyafeti bugüne uymuyor. O garip maskenin arkasında konuşurken insana tuhaf bir his geliyor. Söyle onu başından çıkarsın. Hastanede ona bir yer bulamaz mısın? Yahut tetkik-i mezalim [Yunan zulümlerini inceleme] işlerinde kullanamaz mısın?”

Anlaşılan o ki, Gül Hanım’ın ‘o tuhaf maskesi’, bir diken gibi rahatsız etmektedir İsmet Paşa’yı. Ve yine anlaşılan, Halide Edip Hanım, maskeli hemcinsini yüzünü açmaya ikna etmekle görevlendirilmiştir.

Onu ‘Ortaçağ’dan ve ‘pek isterik ruhundan’ ayırma görevi uğruna yollara düşen yazar, nihayet Gül Hanım’la bir çadırda karşı karşıya gelir. Kendisini asker üniformasıyla kabul eder. Sarı saç örgüleri asker ceketinin üzerinde sallanmaktadır. İnce bir yüzü vardır, küçük bir burnu. Gördüğü çehre, bir cadı yüzü de, bir ermiş yüzü de olmaya müsaittir.

Halide Hanım’ın hastanede çalışma teklifine isyan eden Gül Hanım, ‘uhrevî meseleler’le meşgul olduğunu ve sadece cepheye gitmekle ilgilendiğini söyleyerek kestirip atar.

Aradan bir ay geçer. Genelkurmay Başkanı’nın –Fevzi Çakmak’ın- Halide Edip’e kadından şikayet ettiğine tanık oluruz bu kez. Şikâyetin konusu, Gül Hanım’ın bir köyü basıp ahalinin neleri var neleri yoksa askerlere dağıtmasıdır. Ayrıca rüyalarıyla halkı ‘korkutmaktadır’. Başka herhangi bir bilgi vermez yazar. Ancak bu rüyaların orduya yardım etmedikleri takdirde başlarına kötü işler geleceği yolunda halka korku salmak şeklinde olduğunu tahmin edebiliriz.

Gül Hanım Latife Hanım’ın kapısında

Son olarak Halide Edip’in savaş hatıralarının sonlarında karşımıza çıkar Gül Hanım. Artık İzmir’e girilmiş, savaş nihayete ermiştir. Halide Edip’in de görevi bitmiş, Başkomutan Mustafa Kemal’e veda etmek üzere Latife Hanım’ın evine gider, kapıda Gül Hanım’la son kez karşılaşır. Yüzünde her zamanki gibi ‘o garip beyaz maskeye benzeyen örtü” vardır. Anlaşılan o da Mustafa Kemal’le görüşmeye gelmiştir. Belli ki bazı talepleri vardır. Bundan sonrasını yine yazarımızdan dinleyelim:

Mustafa Kemal Paşa balkondaydı. Ali Fuat Paşa ile, o zaman kabine reisi olan Rauf Bey de yanındaydılar. Gül Hanım’dan söz ederek ona kabul etse iyi olacağını söyledim.

– “Ben onun orada olduğunu biliyorum. Fakat kabul etmeyeceğim” dedi. [Dışarı çıkarken] Kapının önünde Gül Hanım’ın beklemekte olduğunu gördüm. İçim yandı. Fakat, öteki komutanlar kendisine iltifat etmişlerdi. Her halde mükâfatsız hizmet çok daha değerli bir şeydir.

Peki cepheden İzmir’e gelince ne değişmiştir? Cephede iken kadir kıymeti bilinen Gül Hanım, ne olmuştur da İzmir’de Başkomutanla görüşememektedir?

Halide Edip burada susuyor. Tarih susuyor. Ve o mektup başlıyor konuşmaya…

İşte o sürpriz mektup

Gelin görün ki, Halide Edip’in hatıralarının yayınlandığı Hayat dergisinde bizi hoş bir sürpriz beklemektedir. 29 Haziran 1960 tarihli 18. sayıda muhtemelen bir ay önce yapılan ihtilalin gürültüsü patırtısı içinde bir ayrıntı gözlerden kaçmış olmalı. Bu yüzden şimdiye kadar dikkat eden olmamış bu mektuba.

Sözünü edeceğim, bir okuyucu mektubu. Bu sürpriz mektubun başında bir kapalı hanım teyzenin fotoğrafı yer almaktadır. Mektup, İzmir Bornova’dan emekli Topçu Yarbayı A. Osman Usman tarafından Gül Hanım’ın ağzından yazılmıştır ve dergide “Gül Hanım rüyasını ve hâtıralarını anlatıyor” başlığıyla duyurulmuştur.

İşte hayatı ve yapıp ettikleri üzerindeki sır perdesini kaldıran o sürpriz mektuptan bazı pasajlar (bu arada Halide Edip’in Erzincanlı dediği kahramanımızın Erzurumlu olduğunu öğreniyoruz):

“20 yaşında iken Erzurum’da, Yunanlıların Ankara’ya çok yaklaşmış olduğunu işittim. Buna çok üzüldüm. Kadınların da toplanarak düşmana karşı koymaları gerektiğini düşünerek teşebbüse giriştim. Haki kumaştan bir asker elbisesi yaptırdım. Bu sırada şöyle bir rüya gördüm:

Hayatını değiştiren rüya

“Karanlık bir gecede, düz ve geniş bir meydanda kara bir ordu toplanmıştı. Ben bu orduyu havadan görüyordum. Düşman ordusu olan bu ordu daha sonra parçalandı, bunların yerini Türk askerleri aldı. O zaman ben de yere indim. Türk askerlerinden biri bana bir dağ eteğinde birçok deve gösterdi. Her devenin başında beyaz bir sarık vardı. Ben “Bunlar deve değil, Hazret-i Ali’nin kendisi ve bakışları” dedim. Bu esnada yanımda bir çocuk belirdi. Ona “Nur-ı Muhammed Erzurum’daki Evliya Abdurrahman Gazi senin neyindir?” dedim. “Benim amcamdır” dedi. “Ya benim neyimdir?” diye sorduğum zaman “Senin de kardeşindir” diye cevap verdi.

Bu rüya üzerine Kars’ta bulunan Kâzım Karabekir Paşa’ya mektup yazarak rüyamı anlattım ve harb etmek üzere askere alınmamı istedim. O da Atatürk’e yazmış. Atatürk, Müstahkem Mevkie [Komutanlığına] emir vererek “Kocası müsaade ederse 21. Fırka ile gelsin” demiş. Bu fırka ile Koçhisar yakınına kadar geldim, oradan ayrılarak Ankara’ya gittim. Tam asker kıyafetinde ve tepeden tırnağa kadar silâhlı idim.

Ankara’da Atatürk beni Çankaya’ya çağırdı. Gittim. Kış dolayısıyla geç kaldığımı anlattım. Düşmanla savaşmak, ondan memleketimin intikamını almak için geldiğimi, müsaade edilmesini rica ettim. Memnun oldu. Yüzüm kapalı idi. Yalnız gözlerim açıktı. Beni İnönü’nün yanına gönderdi. 15 gün Akşehir’de İnönü’nün yanında kaldım. Ondan cepheye sevkimi istedim. Beni 1. Orduya gönderdi. Bütün 1. Ordu birliklerini dolaşarak askeri teşci ettim [yüreklendirdim]. Büyük Taarruza askerler arasında katıldım. Ordu, Afyon’a girerken bulundum. Rüyamda gördüğüm dağın meşhur Afyon dağı olduğunu o zaman anladım. Afyon’dan sonra İzmir istikametine ilerleyen birliklerle geceli gündüzlü yürüyerek ve savaşarak 9 Eylül 1922’de İzmir’e girdim. İzmir’e girdikten sonra Atatürk’ü Göztepe’de ziyaret ettim. Beni kabul etti. Memnuniyetini bildirdi ve bana Bornova’da ev ve arazi verdirtti.”

Soyadı kanunundan sonra “Yurdaköle” soyadını almış bulunan Gül Hanım, son olarak hastalıkların kendisini yıprattığını, fakat gerekirse yine yurdu için savaşmaya hazır olduğunu söylemiştir. O, kırmızı şeritli İstiklal Madalyasına baka baka kendisini Erzurum’dan Bornova’ya çeken büyük rüyaya dalmıştır yeniden.

Gül Hanım rüyaya dalıyor, tarih rüyadan uyanıyor…

.

Zübeyde Hanım’ın derdi Selanik’in kurtarılmasıydı
6 Eylül 2010Mustafa Armağan
Zübeyde Hanım’ın derdi Selanik’in kurtarılmasıydı

“Kadın tarihi çalışmaları”, tarih araştırmalarında ihmal edilen bir alan olma özelliğini koruyor. Birkaç istisna hariç, tarihin erkek bedenlerinin macerası olarak yazılmasına alışmış durumdayız. Ancak kadınların da kendi içlerinde bir hiyerarşi bulunduğunu görmezlikten gelemeyiz. Yani onların da yazılanları ve yazılmayanları var. Talihlileri ve suskunları, hatırlananları ve unutulanları olduğu gibi…

Mesela Halide Edip Adıvar’ın Türkün Ateşle İmtihanı başlığını taşıyan hatıralarında çizdiği Zübeyde Hanım portresinin ortak hafızamıza girmekteki inatçılığına böyle bakmamız lazım. Çok zorlamıştır ders kitaplarındaki ‘Atatürk’ün aziz annesi’ portresini de, ondandır. Hatırlayalım mı neler demişti Halide Edip bizzat karşılaştığı Zübeyde Hanım hakkında:

Tam Makedonyalı bir kadındı. Onun için oğlu, daima ilkmektepteyken istediği gibi azarladığı Mustafa’ydı. Bir yer yatağında yatıyordu. Anlaşılan hastalığı çok ciddiydi ve yaşaması bir mucizeydi. Doktor Adnan’ın [Halide Edip’in kocası A. Adnan Adıvar’ın] boynuna kollarını dolar, yanaklarını öper, elini yakalayarak doğmuş olduğu Selanik şehrinden bahsederdi.

Buraya kadar onun beşerî özelliklerini yansıtan Halide Hanım, bundan sonra ‘resmi tarihe’ ters düşecek siyasî yönlerine getiriyor lafı. Ona kulak vermeye devam edelim:

Anadolu mücadelesiyle pek ilgili değildi. İçi Selanik için yanıyordu. Oğlu Mustafa Selanik’i almadan kendine yeni bir entari yapmamaya ahdettiğini söylerdi.

Kalbi Anadolu için değil, Selanik için çarpan bir Atatürk’ün annesi portresi havsalamıza sığmadığı için olacak, Halide Edip’in bu zehir zemberek sözleri de algı kapılarımızın eşiğini aşıp içeriye girememiştir bir türlü.

Diyanet İşleri Başkanı’nın eşi seçiliyor

Algı kapılarımızın sımsıkı kapalı olduğu alanlardan birisi de, dindar insanların bu ülkenin tarihinde olumlu bir rol oynamadıkları ve oynayamayacakları saplantısıdır. Müslümanların modernlikle bağı olabileceğine inanmayanların bugün içerisine düştükleri garabeti, geçmiş hakkında konuştukları zaman da görmek pekala mümkün.

Kadınların seçme ve seçilme hakkına ilk kez ne zaman kavuştuklarını sorsak, tarih bilgisi olanların ezberlerinden “1930” cevabı sızacaktır. Doğrudur, yerel seçimlerde o yıl ilk kez kadınlara bu hak tanınmıştı. Ancak bu ilk seçimlerde belediye meclislerine seçilen üyeler arasında ilginç örnekler sadece Sabiha Zekeriya Sertel’den ibaret değildir.

Mesela Atatürk’ün Kurtuluş Savaşı yıllarında en büyük destekçilerinden olup İstanbul’dan gelen fetvaya karşı bir fetva vererek Milli Mücadele’nin dinî açıdan meşruluğunu onaylayan, dahası destekleyen ve 1924’den 1941’deki ölümüne kadar tam 17 yıl boyunca Diyanet İşleri Başkanlığı görevini sürdüren Rıfat Börekçi’nin hanımı Samiye Börekçi’nin Ankara Belediyesi Meclisi’ne seçildiği nedense es geçilir. Oysa Türkiye’deki dinî hiyerarşinin tepesindeki adamın, yani bir nevi Şeyhülislamın hanımının Belediye Meclisi’ne üye seçilmiş olması hiç mi önemli değildir ki, Türkiye’de kadınların tarihlerine dahil olmaya değer görülmemiştir?

Bunun sebebi sakın Samiye Hanım’ın, tıpkı Hayrünnisa Hanım gibi başının kapalı olması olmasın! Sabiha Zekeriya ‘solcu’ ve ‘modern’ olduğu için incelenir ama bizzat Atatürk’ün direktifiyle seçilen Samiye Börekçi, başı kapalı olduğu için hafızamızın kuytu köşelerinde uyumaya terk edilir. Meşhur çifte standardımız kadın tarihinde de kendini ele veriyor anlayacağınız.

Demek ki diyorum, kadınlar bile kadınlara karşı ayrımcı davranabiliyorlarmış!

.

Atatürk’ün sansürlenen fotoğrafları: Varan iki
6 Eylül 2010Mustafa Armağan
Atatürk’ün sansürlenen fotoğrafları: Varan iki
Bundan bir süre önce “Atatürk’ün sansürlenen fotoğrafları”nın ilk bölümünü sunduğumda olağanüstü bir ilgi ile karşılanmıştı. Fakat gelen yorumlarda asıl dikkati çeken taraf, Atatürk’ün şimdiye kadar nasıl bu kadar belli yönleri tıraşlanarak, rötuşlanarak ve steril hale getirilerek sunulabildiğiydi

Bir başka dikkat çeken nokta, ‘Acaba başka bizden gizlenen başka hangi görüntüleri var Atatürk’ün?’ sorusunun sorulma sıklığıydı. Bir kısım okuyucu ise daha fazla fotoğraf yayınlamamı talep ediyordu

Zaten sürmekte olan resim tarama çalışmalarım, bu talepler üzerine hızlandı ve yakında Timaş Yayınları’ndan çıkacak olan “Efsaneler ve Gerçekler” adlı kitabımda bağımsız bir albüm oluşturdu

Kitap çıkadursun, oradaki bazı fotoğrafları haber7.com okurlarıyla paylaşmanın faydalı olacağına inandım. İnanıyorum ki, bu fotoğraflar da en azından ilk yazımdaki kadar ilginizi çekecektir

Tabii bu resimler, Çankaya ve türban tartışmalarının gök kubbemizde sık sık çınladığı şu günlerde Atatürk döneminde kapalı kız ve kadınlara bakışın da yeniden sorgulanmasına vesile olursa ne mutlu bana

Şimdi 5 karelik bir zaman yolculuğuna davet ediyorum sizi. Buyurun…

Fotoğraf 1

Bu fotoğraf Cumhuriyet’in ilanından 5 ay kadar önce, Mayıs 1923’de Çankaya Köşkü’nde çekilmiş. Atatürk, yanında kayınbiraderi, kayınvalidesi Adviye Hanım ve Latife Hanım olmak üzere bir hanım misafirle köşkün fotoğrafçısına böyle poz vermiş. Bir başka deyişle, üç çarşaflı hanım Çankaya’da

Fotoğraf 2

Bu fotoğraf Manisa’da çekilmiş. Tarih 1922 güzü. Halk Mustafa Kemal Paşa’yı heyecanla bağrına basmış. Sağda ve solda görülen ama yüzleri görünmeyen peçeli ve çarşaflı hanımlar, Manisalı öğretmenler olmalı. Önde bir öğrenci muhtemelen Gazi’ye şiir okuyor.

Bu defa Akşehir’deyiz. 1922 sonu veya 1923 başı. Gazi, Latife Hanım’la birlikte yurt gezisinde. Sol tarafta gördüğümüz kapalı hanımların kendilerine iyice yaklaşmış bulunan Latife Hanım’a doğru ilerlemek istedikleri beden dillerinden okunuyor. Gazi, fotoğrafın en sağında…

Fotoğraf 4

Türk Kadınlar Birliği Atatürk’ü ziyaret ediyor. Birlik 1924’de kurulduğuna göre fotoğraf Cumhuriyet’in ilk yıllarına ait olmalı. Atatürk’le birlikte poz veren kadınlardan en sağdaki, yüzünü açmış olsa da çarşafıyla dikkat çekiyor. Hemen yanındaki kadının başörtüsü ise oldukça iddialı. Kadınların her biri farklı tarzlarda da olsa tesettürlüler. Ve kadın haklarını savunuyorlar! Gazi’yi ziyaretlerinin maksadı da kadınlara daha fazla hak talep etmek.

Fotoğraf 5

Şimdiye kadarki fotoğraflara, ‘o Cumhuriyet’ten önce çekilmiş’ veya ‘ilk yıllarda bu kadarı normal’ diyerek burun kıvıranlar bu fotoğrafa ne diyecekler, merak ediyorum. Yıl bu defa 1937. Atatürk ve İçişleri Bakanı Şükrü Kaya, çarşaflı bir kadının derdini dinliyorlar. Yüz hatları ve tavırları kadının başındaki örtüyle değil, içiyle ilgilendiklerini yeterince gösteriyor sanıyorum.

.

Mevhibe İnönü başını nasıl açmıştı?
6 Eylül 2010Mustafa Armağan
Mevhibe İnönü başını nasıl açmıştı?

Türkiye, Başbakan Erdoğan’ın gündeme getirdiği Zübeyde ve Latife hanımların başlarının kapalı mı yoksa açık mı olduğunu konuşadursun, biz bir başka First Lady’nin hayatına eğilerek başörtülü Cumhuriyet liderlerinin eşlerinin başlarını nasıl açtıklarını Mevhibe İnönü örneği üzerinden göreceğiz.

Bu ilginç bir nokta, çünkü Mevhibe Hanım genellikle gözlerden uzak kalmayı tercih eden bir lider eşi olarak bilinir. Bu yüzden hayatındaki ayrıntılar, torunu Gülsün Bilgehan’ın çalışmasına kadar (Mevhibe, Ankara 1994, Bilgi Yayınevi) büyük ölçüde gözlerden saklanmıştır. İlk defadır ki, bu çalışmayla İsmet İnönü’nün eşi Mevhibe Hanımın hayatı, bilinmeyen yönleriyle kamuoyunun önüne açılmış oldu. Ne diyelim, darısı Latife Hanım’ın başına!

Yazıyı okumaya başlamadan dikkatinizi çekmek istediğim husus, Mevhibe Hanım’ın başını 1927 gibi nispeten geç bir tarihe kadar açmamış olmasıdır. Yani Başbakanın hanımı başörtülü olabiliyordu Cumhuriyet’in 4. yılına kadar. Nitekim Latife Hanım’ın da başı, Cumhurbaşkanının 1925’teki boşanma kararına kadar kapalıydı. Aynı durum aşağı yukarı Cumhuriyet’in kurucu kadrosunun tamamı için geçerlidir.

Kitaptan günümüzdeki tartışmalarla ilgili kimi parçaları aşağıya alarak, herkesin Latife Hanım’ı konuştuğu bir zamanda Mevhibe Hanım’ın kendisi ve Atatürk’le ilgili hatıra, gözlem ve bilgilerine yer vereceğiz. Bakalım Mevhibe Hanım ilk olarak başörtüsünü nasıl çıkarmış, aynı akşam Atatürk, İngiliz Elçisinin hanımına nasıl öpme teklifinde bulunmuş ve yine muhtemelen bir Arap elçisinin hanımıyla başörtüsü üzerine nasıl tartışmış? (Alıntılar, kitabın 195-198. sayfalarındandır.)

Mevhibe Hanım başını nasıl açtı?

1927 yılı son dönemin sıkıntılarını unutturan büyük bir balo ile başladı. Gazi Paşa hem kendisinin, hem başkentlilerin bunalımdan çıkıp Cumhuriyetin ilk yıllarının gayretli havasına yeniden dönmesini arzu ediyordu. Ankara’daki sosyal hayat gün geçtikçe gelişiyordu. Sıra Ankara’ya tek tük gelmeye başlamış yabancı elçilerle devlet ileri gelenlerini büyük bir eğlencede bir araya getirmedeydi… Gazi, bekâr olmasını engelleyici [bir unsur] gibi kabul ederek, ilk Cumhuriyet balosunu Başbakanın köşkünde vermek istedi. İsmet Paşa arkadaşının arzusunu emir olarak nitelendirip derhal hazırlıklara girişti… Mevhibe’ye ev sahibesi sıfatıyla önemli görev düşüyordu.

(…)

Balo akşamı nefis bir mehtap vardı. Ankara kar içerisindeydi, bembeyaz boş tepeler ay ışığı altında bir masal dekorunu andırıyordu… Pembe Köşk’ün saçaklarının altına yerleştirilen ampuller yakılmıştı, karla yüklü çam ağaçlarının ortasında ev de sanki sihirli bir şatoya benziyordu. Şiddetli kış yolları kapadığından, konuk otomobilleri Çankaya yokuşunu zorlukla tırmanabiliyorlardı.

(…)

Mevhibe, bu özel gecede giyeceği elbiseyi Brüksel Sefiresi Lütfiye Hanım’a rica ederek, Belçika’dan ısmarlamıştı. Yakası sivri, “V” şeklinde açık, kolları mendil biçiminde, mor lame bir balo kıyafetiydi… Genç kadın Mustafa Kemal ile kocasının bu ilk cumhuriyet balosuna verdikleri önemi bildiğinden birkaç gündür uzun düşüncelere dalmış, nihayet bir karara varmıştı. O gece konuklarının önüne saçları açık olarak çıkacaktı. Ankara’nın tek kadın kuaförü olan Beyaz Rus’un dükkânına gitmiş, kumral saçlarını hafifçe kabartarak, arkasında gevşek bir topuz halinde toplamıştı.

(…)

-“Gazi Paşa geliyorlar!”

Pembe Köşk’ün sahipleri, haberi duyar duymaz, büyük misafirlerini karşılamaya çıktılar. Cumhurbaşkanlığı otomobili durdu, içinden Mustafa Kemal çevik bir hareketle atlayarak çiftin önünde belirdi. Etraftakiler paltosunu çıkarmak için yardımına koşuyorlardı ki, Gazi bir işaretle onları durdurdu. Gözleri genç kadının üzerindeydi. Belli belirsiz bir hayranlıkla arkadaşının eşini süzdü. Mevhibe jaketatay giymiş, çok şık, dimdik duran eşi İsmet Paşa’nın yanında zarif, mahcup ve çok güzel görünüyordu. Gazi, ev sahibesinin karşısında hafif tebessüm ederek eğildi, sonra genç kadının çekinerek uzattığı elini dudaklarına hafifçe dokundurdu. Mevhibe’nin yanakları heyecandan kıpkırmızı olmuştu. Cumhurbaşkanı ilk defa elini öpüyordu. Yumuşak bakışları Mustafa Kemal’in sert, mavi gözleri ile karşılaştı ve onlarda teşekkür ve saygı okudu. Gazi, Başbakanın eşine kalabalığın önüne başı açık olarak çıkma cesaretini gösterdiğinden dolayı nazik bir şekilde teşekkür ediyordu.

Sonra, İsmet Paşa ile selamlaştılar ve içeri girdiler…

Gazi İngiliz Elçisinin hanımını nasıl öpmüştü?

İngiliz Elçisi Sir George Clerk’in karısı da boylu boslu, gösterişli bir hanımdı. Çevresinde zekâsı ve şakaları ile ün yapmıştı.

Elinde içki bardağı ile konuklarla sohbet eden Cumhurbaşkanının en çok onun yanında oyalandığı dikkati çekmişti. Fransızca konuşuyorlardı ve kadın sürekli bir şeyler anlatarak, Gazi’yi bol bol güldürüyordu. Bir ara sefire, salonun ta öteki ucunda duran eşine yüksek sesle seslendi:

“Şekerim, bak reisicumhur hazretleri bana iltifat ediyorlar! Beni öpmek için izin istiyorlar, ben de sana sorayım dedim…”

Bir an sessizlik oldu, öbür davetliler hayretle başlarını çifte çevirdiler. Gazi de şaşırmıştı. Yapılan şaka sinirlerini bozmuştu. İngiliz leydinin alnına acele bir buse kondurarak derhal yanından uzaklaştı. Neyse ki durumu Mevhibe kurtardı. Yemek salonuna kurulan büfe açılmıştı; misafirleri yemeğe davet etti…

Atatürk bir yabancı kadınla başörtüsünü tartışıyor!

Mevhibe, bir ara kocasının kalabalığın ortasında genç bir kadınla konuştuğunu gördü; tanımıyordu. Ufak tefek bir hanımdı, yabancı sefirelerden biri olabileceğini düşündü. Aynı anda dikkati yine Gazi’ye çevrildi. Mustafa Kemal başını sıkı sıkıya örtmüş, hatta yüzünü yarıya kadar saklamış bir bayanla tartışıyordu. Bütün uğraşlarına rağmen, kadını ikna edemediği anlaşılıyordu. Üstelemedi; hanımların kendi iradeleriyle çağdaş hayata ayak uydurmaları taraftarıydı…

.

İşte CHP’nin Çanakkale rezaletinin belgeleri
6 Eylül 2010Mustafa Armağan
İşte CHP’nin Çanakkale rezaletinin belgeleri
Geçtiğimiz Pazar günü (5 Ağustos 2007) Zaman’ın Pazar Keyfi ekinde kaleme aldığım “CHP gençliğinin Çanakkale şehitleri rezaleti” başlıklı yazı, başta haber7.com ve moralhaber.net olmak üzere pek çok internet sitesinde alıntılandı ve gördüğüm kadarıyla bu sayede epeyce geniş bir okur kitlesine ulaştı. Ne var ki, yazının metninde sözü edilen resim gazetede teknik bir sebeple yayınlanamamış, internet sitesinde ise zaten köşe yazılarına resim konulmadığı için metindeki o ifade havada kalmıştı. Üstelik bazı okurlarım yazımı herhangi bir belge göstermeden yazdığım için de kınıyorlardı beni.

Aslında elimde bir değil, dört resim var. Üstüne üstlük devrin şöhretli kadın şairlerinden Şükûfe Nihal’in Kadeş rezaleti üzerine kaleme alınmış özel şiirini de bulmuştum. Bu görsel malzemeyi nerede değerlendirebilirim? diye düşünürken, ‘Neden internet olmasın?’ diye geçti içimden ve onları sizlerle paylaşmaya karar verdim. Maksadım, hem bu ilginç konuyu bir şekilde devam ettirmek, hem de benden belge isteyenlere bir tür cevap vermektir.

Fotoğraflar, Millî Yol dergisinin 30 Mart 1962 tarihli 10. sayısındaki dosyadan alınmıştır. Dergi, Kadeş rezaleti konusuyla yakından ilgilenmiş ve sonraki sayılarından bir kaçını okur tepkilerine ayırmıştır. Şükûfe Nihal’in şiiri ise Hilâl dergisinin Nisan 1962 tarihli 26. sayısında çıkmıştır. Yalnız şiir ilk olarak burada mı yayınlandı, yoksa bir alıntı mıydı? Bunu şimdilik tespit etme imkânımız olmadı.

Yayınlayacağımız ilk fotoğraf, Kadeş gemisinde dans eden bir çifti gösteriyor.

Çiftin gözleri, o devrin basın ahlak anlayışı gereğince bantlanmış.

Alt yazıda şöyle deniliyor: “Ça ça ça: Çanakkale’ye inince, şehitlik yerine Truva harabelerine koşacak damı ve kavalyesi pek neş’eli bir dans esnasında.”

İkinci fotoğraf, vapurda kurulan bir çilingir sofrasının başındaki acıkmış gençleri göstermekte. Soldan ikinci ve sağdan üçüncü şahıslar içki şişelerini başlarına dikmişler.

Soldan birinci şahıs ise kadehini doldurmayı tercih ediyor. Alt yazıda şunlar yazılı: “Vur patlasın, çal oynasın: Şarap şişeleri açılmış, çakırkeyif gençler, herkesin gözünden uzak olduklarını sanarak sanki bir turistik geziye çıkmışlar.”

Fotoğraflarımızın üçüncüsü, Çanakkale yolcusu bir ‘çifti’ gösteriyor. Erkek öğrenci, içkinin etkisiyle olacak, yorgun düşmüş ve sevgilisinin dizine uzanmış.

“Samimi bir sahne” diyor alt yazı ve devam ediyor: “İçkinin verdiği mahmurluğu kız arkadaşının kucağında gidermeye çalışan bir öğrenci. Biraz sonra Çanakkale şehitlerinin hâtırası önünde eğilecek vücutlar, şimdi pek tatlı (!) bir istirahate çekilmiş.”

Dördüncü olarak bu resimlerin yer aldığı Millî Yol dergisinin orta sayfasındaki haberin fotokopisini sunuyoruz.

Yetiş Yavuz’um, yetiş! ABD uçakları Mekke’yi bombalayacakmış!
6 Eylül 2010Mustafa Armağan
Yetiş Yavuz’um, yetiş! ABD uçakları Mekke’yi bombalayacakmış!

Amerika Birleşik Devletleri’nde Başkanlık yarışı kızıştıkça vaadlerin çılgınlık dozu da artıyor. Demokrat adaylardan Obama terörü bitirmek için Pakistan’ın işgalini önermiş. Hilary Clinton ise Bush’tan daha Bush çıkacağı mesajını vermiş ve gerekirse nükleer silah kullanılmasını önermiş teröre. En çılgın proje ise kongre üyesi Ton Tancredo’dan gelmiş. Haberlere bakılırsa onun “Mekke ve Medine’yi bombalarsak caydırıcı olur. Yoksa yine saldırırlar” açıklaması ABD Yönetimi’nin bile sabrını taşırmış. Dışişleri Bakanlığı Sözcüsü Tom Casey bunun çözüm olmadığını söylemiş ve eklemiş: “Dünyada 1 milyarı aşkın insan için mukaddes ve mübarek olan bu yerlere saldırmayı teröre karşı uygun bir karşılık olarak görmek mutlak bir çılgınlıktır.”

Bu çağdaş Ebrehelerin çılgınlık barometresi daha nerelere vuracak diye düşünüyorsanız size tarihten bir sürprizim var. Tancredo’nun bir benzeri 16. yüzyıl başlarında yaşamıştı ve Yavuz Sultan Selim olmasaydı belki de hedefine ulaşacaktı.

Vasco da Gama Yavuz’a karşı

Vasco da Gama 1497-1498 yıllarında gerçekleştirdiği Doğu seferinde Afrika’nın güney ucundaki Ümit Burnu’nu dolaşıp Hind Okyanusu’na ulaştığında, burada Arap gemilerinin öncülüğünde gerçekleşen son derece canlı bir ticaret ağının ortasında bulmuştu kendisini. 1499 yılında mürettebatının sadece üçte biri geri dönebilse de, yanında Hind diyarından getirdiği değerli taşlar, altın, fildişi ve baharat, onun Lizbon’da bir kahraman gibi karşılanmasına yetmiş de artmıştı bile. Vasco da Gama, Kolomb gibi ‘Hindistan’a gidiyorum’ diye yanılıp da Amerika kıtasına çıkmamış, gerçek Hindistan’ı keşfetmişti. Tabii Portekiz’in ricâl-i devleti, durumdan vazife çıkartarak bu keşiften, Hıristiyan dünyasının ‘kâfir Müslümanlar’ karşısındaki liderlik rolünün kendisine düştüğü sonucunu çıkarmış, Güneydoğu Asya denizlerinde, Portekizlilerin hem ‘yamyam’ (heathen), hem de ticarî rakipleri olarak gördükleri Müslümanlara karşı bir Haçlı seferinin yeni imalatçısı olmuşlardı.

1500 yılında bu defa Amiral Pedro Cabral çıktı yola ve Kalikut şehrini bombardıman ederek düşürdükten sonra pervasızca bir soyguna girişti. Gemilerini Hint hazineleriyle tıka basa doldurdu. Böylece dev birer hazine sandığı değerindeki gemiler 15 Ocak 1501 tarihinde, yelkenlerini muzaffer komutanın kabaran göğsündeki rüzgârla şişirmiş olarak Lizbon limanına geri döndü. Cabral’ın göz kamaştıran hazinelerle geri dönmesi, Portekiz’in Şark’a yönelik iştahını iyice kabarttı ve Kral, derhal yeni seferler düzenlenmesi için daha sıkı hazırlıklara girişilmesini emretti. Sonra bu tek tük seferler de yetmezdi Kral Manuel’in iştahını doyurmaya. Kalıcı olmak için bir an önce harekete geçilmeliydi. Nitekim bu amaçla, 1505’de Fransisco de Almeida, 1509’da ise Alfonso de Albuquerque “Hindistan Umumi Valisi” olarak atanacaklardı.

Önce Hindistan kıyılarında ve Endonezya’da ele geçirdikleri bazı adalarla idare eden Portekizliler, sonradan işi büyütür ve bölgenin tamamına el koymanın hesabını kitabını yapmaya koyulurlar. Özellikle Albuquerque’in yırtıcı stratejisi, bölgenin ticarî potansiyeli ile deniz ticaretinin tamamına el koymayı hedefliyordu.

Kendisine bu bölgede 3 can alıcı stratejik hedef belirlemişti Albuquerque. Birincisi, Basra Körfezi’nin girişinde bulunan ve körfezi kontrolünde tutmak için anahtar öneme sahip olan Hürmüz adasıydı. İkincisi, bugün Singapur civarında bulunan ve ‘Şark’ın en zengin şehri’ diye şöhreti ufukları tutmuş olan Malakka idi ki, Baharat Adaları’ndan gelen ticaret yolu bu limandan geçiyordu. Üçüncüsü de, Goa limanı idi. Nitekim Albuquerque, Goa limanına 20 gemi ve bin kadar askerle saldırmış ve şehir 1510 yılında düştüğünde Portekiz Asya’sının tacındaki yeni inci, Goa olmuştu. Bir yıl sonra da Malakka şehri Portekizlilerin eline düştü. En stratejik üslerden birisi olan Hürmüz adası ise düşmek için 1515 yılını bekleyecekti.

Hindistan Umumi Valisi Albuquerque’in bir başka hedefi de, Kızıldeniz girişini tutan ve büyük bir stratejik önemi haiz bulunan Yemen’in Aden limanıydı. Gelin görün ki, Portekizliler Aden’e saldırdığında karşılarında bir başka gücü bulacak, pişman ve yenik bir şekilde geri döneceklerdi.

Öte yandan Portekiz’in deniz aşırı topraklara yayılması, “Orta Doğu” ekonomisinde tehlike çanlarını çaldırmaya yetmiştir. Çünkü o zamana kadar Akdeniz ülkeleri ile Avrupa’nın baharat ihtiyacını karşılayan Kızıldeniz yolu da Portekizli mütecavizlerin tehdidine maruz kalmış bulunuyordu. Velhasıl, 16. yüzyıl hemen başlarında hâlâ İslam dünyasının en güçlü devleti görüntüsünü veren Memlûklerin can damarlarından biri daha kesilmek üzeredir.

Osmanlı Memlûkler üzerine neden savaş açtı?

Devrin Arap tarihi kaynakları, 1507 yılının, Arap tarihinin “en karanlık yılı” olduğunda ağız birliği etmiş gibidirler. Bu yılla birlikte Portekiz gemileri, Kızıldeniz’e kadar selamsız sabahsız girebilmekte, Basra Körfezi’nin ağzında bulunan Hürmüz adasını keyiflerince işgal edebilmekte ve Yemen’i fethetmek için çıkarma girişimlerinde bulunmaktadır. Memlûkler direnmektedir ama ne çare ki, deniz kuvvetleri Portekiz’in Atlantik’i aşıp gelmeyi başarmış güçlü gemileri ve askerleri karşısında yetersiz kalmaktadır.

Portekizlilerle yalnız başlarına başa çıkamayacaklarını anlayan Memlûkler, Osmanlılardan top ve gemicilik alanlarında yardım istemekte bulurlar çareyi. Bunun üzerine Sultan II. Bayezid, 22 Ağustos 1510 tarihinde İskenderun limanından Memlûk donanmasına ait gemilerle Kahire’ye, 30 gemi yapımına yetecek kadar kereste, demir, silah ve malzeme yollar. Ancak bu malzemeleri taşıyan gemi daha yoldayken, Rodos Şövalyelerinin saldırısına uğrar; çok geçmeden korsan şövalyelerin Osmanlı gemisini ve taşıdığı malzemeleri ele geçirdikleri haber alınır.

Ne var ki, İslam dünyasının kalbine yönelmiş olan Portekiz mızrağını püskürtebilmek için yılmamak ve yardıma ısrarla devam etmek şarttır. Nitekim ertesi yıl, yine yola çıkan gemiler Kahire’ye daha büyük bir yardım paketi götürmekte ve paketin üzerinde “Gönderen: Osmanlı” diye bir yazı okunmaktadır.

Kızıldeniz’deki Hıristiyan tehdidi gerçekten de korkutucu boyutlara ulaşmış durumdadır. Portekiz’in Hint Okyanusu’ndaki kuvvetlerinin başı Albuquerque’in gözü dönmüş, Goa, Malakka gibi Hint limanlarını ve kalelerini ele geçirdikten sonra gemilerinin burnunu Kızıldeniz’e çevirmiştir. Albuquerque’in niyeti, gerçekten de ciddiydi. Hemşehrisi Kolomb’un misyonunu inatla ve açıkça sürdüren Albuquerque, Müslümanları Kutsal Topraklar’dan silip süpürmek için sinsice bir plan hazırlamış ve Portekiz Kralı’na yazdığı 1 Nisan 1512 tarihli mektupta bu niyetini açıkça ilan etmişti. Şu ürkütücü maddeler zikrediliyordu mektupta:

1) Kızıldeniz ve Basra Körfezi’nde giriş çıkışları kontrol altına almak,

2) Yemen ve en önemli limanı Aden’i ele geçirmek,

3) Nil nehrinin yanında yeni bir paralel kanal kazdırıp nehrin yatağını değiştirmek suretiyle Memlûklerin hayat kaynağı olan Mısır’ın kuraklıktan kırılmasını sağlamak ve, en önemlisi de,

4) Cidde’yi düşürdükten sonra Mekke’yi ele geçirip Kabe’yi yerle bir etmek, dahası, Medine’deki “Hz. Muhammed’in mezarını Hıristiyan topraklarına kaçırmak”.

Yavuz seyirci kalabilir miydi?

Aynı zamanda Albuquerque, Safevi Devleti’nin başındaki Şah İsmail’le de anlaşarak Memluk Devleti’ni ortadan kaldırmak için büyük bir harekâta girişme hazırlığındaydı. Elçiler gelip gidiyor ve Şah İsmail ile Kral Manuel, Osmanlı’ya karşı karadan ve denizden bir harekâta girişilmesi gündemdeydi. Başarılı olursa bu harekât sonucunda Mekke ve Medine’nin Portekiz kuvvetlerinin ve onunla işbirliği yapan Şii devleti Safevilerin eline geçmesi, İslam âleminin şerefini ayaklar altına düşürecek, onu dostun da, düşmanın da yüzüne bakamaz hale getirecekti.

Ne var ki, Osmanlı tahtında bütün bu stratejik değişimi bir radar gibi okuyabilen bir padişah, Yavuz Sultan Selim oturuyordu. Yavuz, Hasan Can’ın rüyasında olduğu gibi, davet edilmiş veya kendi deyişiyle, bu işe memur edilmişti. Kararını verdi: Bu iş böyle olmayacak, ‘küffar’ın edip eyleyecekleri uzaktan seyredilmeyecekti.

Osmanlı istihbaratının en yaman dönemlerinden birisi, Yavuz’un saltanat yıllarına rastlar. Nitekim Yavuz, casusları vasıtasıyla bu sinsi projeden haberdar olmuş olmalıdır ki, derhal harekete geçmiştir. İkindi gölgesi gibi ömrü kısa fakat gölgesi uzun olan Yavuz’un eğri kılıcı, çok geçmeden önce Kızıldeniz’e, ardından Basra Körfezi’ne yönelecek ve Süveyş Tersanesi kurularak yapılan gemilerle Hint Okyanusu’nda Osmanlı gemileri ile Portekiz gemileri arasındaki büyük kovalamaca başlayacak, Osmanlı artık Okyanuslarda da söz sahibi olduğunu cümle aleme gösterecektir.

Şimdi anlaşıldı mı Yavuz’un neden bütün gücünü Doğu’ya yönelttiği? Stratejik okuma bu değilse nedir?

.

Tarihi boğan bir tartışma
6 Eylül 2010Mustafa Armağan
Tarihi boğan bir tartışma

Sizi bilmem ama ben bu Amerikalı tarihçilere çok kızdım. Adamlar ‘Bağımsızlık bildirgesinin 4 Temmuz’la bir alakası yok. O iki gün öncesindeydi’ diyorlar. Gelsinler de bizim tarihimizde 200 yıldır neredeyse yaprak kımıldamadığını görsünler ve yatıp kalkıp hallerine şükretsinler

HANİ, 4 Temmuz kutlamaları neden başlamadı Türkiye’de? Zamanı mı var? Günün birinde nasıl olsa o da kutlanır. Canım siz de biraz safsınız zahir. Ne demek 4 Temmuz’da ne oldu? Küresel imparatorluğun kuruluş yıldönümünü nasıl atlarsınız? Yine mi olmadı? O zaman adlı adınca söyleyelim bari. Amerika Birleşik Devletleri’nin bağımsızlık bildirgesinin ilan edildiği gün. Baksanıza, geçen hafta çılgınca kutlandı milyonlarca Amerikalı tarafından. Lakin bir kısım aklıevvel tarihçiler ortalığa çıkmış ‘Bağımsızlık bildirgesinin 4 Temmuz’la bir alakası yok. O iki gün öncesindeydi’ diyor. Yani? Şu ki, aslında 2 Temmuz 1776’da bağımsızlık ilan edilmişti ama bunun Thomas Jefferson’ın bildirgesine yansıması iki gün almıştı. Dolayısıyla tarihçiler o koskoca iki günü atlamış, bağımsızlığın ilanını değil, bildirgenin imzalanıp yayınlanmasını esas almışlar. Böylece bugüne kadar gelen yığınla yanlışa da yeşil ışık yakmışlardı. İşleri güçleri yokmuş gibi iki günle uğraşıyorlar. ‘Önemli bu’ diyor adamlar da başka bir şey demiyorlar. ‘Bizim işimiz hakikati söylemek, efsane kazanında ayran köpürtmek değil’ diye de ekliyorlar.

Hani insanın güleceği geliyor da gülemiyor. Yahu bizde bırakın günü, hatta haftayı, ayı da bırakın, yıl atlanıyor da kimseciklerin kılı kıpırdamıyor. Mesela pek bilinmez ama 1730 yılının tarihi yazılmamıştır. Neden? Patrona İsyanı patlak vermişti de ondan. Eski vakanüvisimiz Çelebizade Asım Efendi ortalıktan sıvışmış, o kargaşa içinde yerine yenisinin atanması gecikince aradan bir yıla yakın zaman geçmiş, vakanüvislik koltuğu boş kalmıştı. Bir süre sonra göreve atanan Sami Efendi ise isyana taraftar olduğu için değil de Nevşehirli Damat İbrahim Paşa’ya düpedüz gıcıklığından bu bir yılın tarihini yazmaya yanaşmamış ve böylece bir yıl Osmanlı tarihinde beyaz bir sayfayla kapanmıştır.

PATRONA HALİL HAİN Mİ?

Nevşehirli İbrahim Paşa’nın aleyhine yazsa isyancıları tutmuş görünecek ki bu işine gelmiyor isyancıların aleyhine yazsa Paşa’nın idaresini ve Lale Devri eğlencelerini onaylamış olacak. O zaman en iyisi unutmuş görünmek. Sizin anlayacağınız bunca zamandır Patrona Halil’in kahraman mı yoksa hain mi olduğuna karar veremeyişimizin altında vakanüvislerimizin biraz uzun süren isyan tatilleri yatmaktadır.

Yakın tarihe gelelim. Nejat Kaymaz Tarih ve Toplum Dergisi’nde yazana kadar Ankara’da TBMM üyelerinin Misak-ı Milli üzerine yemin ettiklerini zannederdik. Meğer böyle bir yemin töreni hiç yapılmamış. Yapılan tören, Misak-ı Milli yemini değil, bildiğimiz milletvekili yemininden ibaretmiş. Madem tarihi sorgulamaya başladık, devam edelim…

SALTANAT MESELESİ

Peki, saltanatı kaldırmayı kim akıl etti? ‘Atatürk’ diyeceğinizden adım gibi eminim. Ama Meclis tutanaklarına bakıldığında tasarıyı yazan kişi, Lozan’da İsmet Paşa’nın sağ kolu olan Dr. Rıza Nur ve 80 küsur arkadaşı. Hatta Mustafa Kemal Paşa’nın imzasının aşağılarda olduğu göze çarpar. Nitekim açın bakın, Nutuk’ta, saltanatı kaldıran yasa tasarısını kendisinin de imzaladığını yazmaktadır. Saltanatı kaldırmayı kendisi düşünüp harekete geçseydi herhalde ‘Ben de imzaladım’ demez, ‘Ben hazırladım ve imzalattım’ derdi.

Son olarak matbaanın din adamları yüzünden geç geldiği herzesine değinelim. Efendim, fi tarihinde matbaanın Türkiye’ye gelmesine karşı olan gericiler varmış, bunlar ne yapıp edip makineleri gümrükten içeriye sokmayız demişler. Çünkü kitap basılırsa din adamlarının otoritesi sarsılırmış. Sonunda iyi adamlar zor bela bir fetva alıp kurmuşlar matbaayı. Türkiye o günden sonra gün gibi aydınlanmış.

Yahu güldürmeyin adamı. 1) Ulemanın kitapları basıldığında otoritesi neden elinden gitsin ki? Harflere hükmetmenin beyinlere hükmetmek olduğunu ve bunun modern çağın başlangıcını oluşturduğunu bildiğimize göre bu adamlar aptal olmalı ki, din kitapları basıldığında arpasız kalacaklarına inanmış olsunlar. 2) Fetvayı verenler din adamı değil miydi? Madem karşılardı matbaaya, neden fetvaya mühürlerini bastılar da zinhar imzalamayız demediler? 3) Matbaamızı kuran İbrahim Müteferrika, 16-17 adet kitap bastıktan sonra düpedüz iflas etti, satamadı kitaplarını. Yani gelmedi, geç geldi, şu bu derken iyi kötü açılan matbaanın ilgisizlikten ve satış yapamamaktan dolayı kapısına kilit vuruldu. Bu durumda ‘Matbaa geldi de ne oldu? Kıymetini bildik mi? diye aklı başında bir soru yönelteceğimize, birilerini suçlamaya, geri kalmışlığımızın faturasını hayalimizde ürettiğimiz gericilere çıkararak rahatlamayı tercih ediyoruz.

Sizi bilmem ama ben bu Amerikalı tarihçilere çok kızdım. Adamlar iki günü başa kakıyorlar. Gelsinler de bizim tarihimizde 200 yıldır neredeyse yaprak kımıldamadığını görsünler ve yatıp kalkıp hallerine şükretsinler.

.

Kanuni’nin muhteşem kadrosu
6 Eylül 2010Mustafa Armağan
Kanuni’nin muhteşem kadrosu

Osmanlı padişahları içinde denizlerin
önemini en fazla idrak eden şüphesiz
Kanuni Sultan Süleyman’dı.
İdris Bostan[1]

Bir devlet düşünün ki, Hazar Denizi, Karadeniz, Akdeniz, Kızıldeniz, Basra Körfezi’ni denetiminde tutsun; bir devlet düşünün ki, Macaristan’ın bir bölümü, Balkanların tamamı, bugün Ukrayna sınırları içinde kalan Kırım, Anadolu, Mezopotamya ve Arabistan’a hükümran olsun; nihayet bir devlet düşünün ki, Sudan ve Habeşistan’dan Mısır, Libya, Tunus, Cezayir ve Fas’a kadar Afrika topraklarını yönetsin, Hind Okyanusu’na, hatta güneydoğu Asya’daki Açe gibi küçük sultanlıklara bile el uzatsın.

Maalesef biz Misak-ı Millî sınırları içinde oturanlar ve kendisini onunla sınırlayanlar için bu çapta bir imparatorluğu yönetmenin ne demek olduğunu kavramak, imkânsız değilse bile, zor olsa gerek.

Lakin ortada inkârı kabil olmayacak bir gerçek var: Bizden birileri gidip yönetmişler buraları. Hem de öyle böyle değil, asırlarca. Süre olarak en kısa kaldıkları Orta Macaristan’ın bile 150 küsur yıl elimizde kaldığını, bir başka deyişle bunun, TC’nin ömrünü ikiyle çarptığınızda elde edeceğiniz bir süreye denk geldiğini düşünün, yeter.

Peki kimdi bu yönetmeyi bilen ve buna iştahlı olan adamlar? Nasıl yetişmişlerdi? Bu ufuklara nasıl yöneltildiler ve çoğu fethettikleri yerlere ilk gittiklerinde nasıl bir yönetim tarzı ortaya koydular? Bunları anlayabilmek için en elverişli anahtar, imparatorluğun sınırlarını şimşek hızıyla genişleten ama aynı zamanda onu en sağlam temeller üzerinde yükseltmeyi görev edinen sultanın kendisidir.

Kanuni bereketi

Onuncu Osmanlı padişahı olarak tahta çıkan Kanuni Sultan Süleyman 22 Eylül 1520’den 7 Eylül 1566’ya kadar hükümdarlık yaptı ve Osmanlı tahtında en uzun süre oturan hükümdar unvanını aldı.

Kanuni tıpkı babası Yavuz Sultan Selim gibi meslek olarak kuyumculuğu seçmişti ama şiir alanında, en az komutanlığı ve yöneticiliğindeki kadar iddialı olduğunu biliyoruz. Muhibbî mahlasını kullandığı 3 ciltlik Divân’ında tam 2.779 gazel yer almaktadır ki, kendisiyle yarışan Zâtî’nin bile ulaştığı gazel sayısı 954 gazel eksiğiyle 1.825 adette kalmıştır.[2] Ayrıca bir cilt tutarında Farsça şiir yazmıştı. Kanuni bu üstün şairlik performansıyla Divan edebiyatının gazel rekorunu da kırmış oluyordu.

Kaynaklarda Kanuni’nin kavaflık (kunduracılık) yaptığına dair de bir kayıt vardır. Keza seramik meraklısıydı, bu yüzden “mavi-beyaz” adı verilen ve bugün Çinlilerin bile bayıldığı pek çok zarif porselen kap kacak, onun devrinde saraya girmiştir.

Çalışkanlığıysa hakikaten göz kamaştırıcıydı. Çift emeklilik maaşını hak edecek kadar ve yıldırıcı bir azimle çalıştı. Yarım asra yaklaşan saltanatında doğuya ve batıya, güneye ve kuzeye doğru karadan ve denizden onlarca sefere çıktı. Kanunlarıyla imparatorluğun bünyesini sağlamlaştırdı. Başta bir şehir olan Süleymaniye Külliyesi olmak üzere muazzam bir imar faaliyetini başlattı. Son olarak 70’ini devirdikten sonra çıktığı Zigetvar seferinde görürüz onu. Koca Sultan bu kalenin fethinden 5 gün önce savaş meydanında ruhunu teslim etti. İç organları, öldüğü yere gömüldü ve türbesinin yanına bir cami yaptırıldı.

Onun değerli bir asker ve yönetici olduğunu, yarım asırlık hükümdarlığı boyunca sürdürdüğü üstün performansından çıkarabiliriz. Dünya tarihinde pek çok cihangir gelip geçmiş, ancak pek azı Kanuni’nin sergilediği ‘ömür boyu cevvâliyeti’ sergileyebilmiş ve bunu bir kadroyla el ele yürütebilmiştir. 25 yaşında tahta çıktığı vakit de, hasta hasta sefere yollandığında da onu hep iş başında, daima eylem halinde görürüz.

İşte o muhteşem kadro

Kanuni’nin bu uzun soluklu başarısının arkasında ekip kurma ve yönetme becerisinin yattığını görmemiz lazım. Etrafına topladığı ekibe daima yeni ufuklar ve hedefler çizen, vizyon sahibi bir “lider” ve “patron”dur o. Yılmaz Öztuna’nın belirttiği gibi, Kanuni, muhteşem başarılarla dolu saltanatını, kurduğu bu “muhteşem ekip” marifetiyle gerçekleştirmiş, adeta bir orkestra şefi gibi onları yönlendirmiş, arkalarındaki bitimsiz nefes olmuştur:

Bizim tarihimizde böyle bir ekip oluşturan liderler çok azdır. Bu ekibi oluşturmak için hükümdar, hattâ devlet başkanı olmak gerekmez. O milletin şevketli çağlarında yaşamaya da lüzum yoktur. Sadece o kabiliyetle doğmak, kendisi kadar kudretli insanlarla çalışmak zevkine sahip olmak, onları kıskanmamak, kendine rakip görmemek gerekir… [Bir de] Tarihimizde “Büyük” diye geçen Mustafa Reşid Paşa, böyle bir ekibi, devletin en kritik dönemlerinden birinde kurdu. Reşid Paşa haleflerini bile yetiştirdi. Zaten ben, haleflerini yetiştiremeyen devlet adamına, “gerçek bir lider” demem.[3]

Şimdi Kanuni’nin kurduğu bu “muhteşem ekibi” kabaca hatırlamaya çalışalım: Devlet adamları ve komutanlar: Çok yönlü bir devlet adamı ve aydın olan Makbul İbrahim Paşa ile Sokollu Mehmed Paşa, Balkan fatihi Bâli Paşa, Yemen fatihi Özdemir Paşa, Kafkas fatihi Özdemiroğlu Osman Paşa, Moskova fatihi Devlet Giray, Kıbrıs fatihi Lala Mustafa Paşa, devlet felsefesini anlattığı Asafnâme’si ve Osmanlı tarihiyle gerçek bir aydın olduğunu ortaya koyan Sadrazam Lütfi Paşa.

Amiraller: Barbaros Hayreddin Paşa, Turgut Paşa (Reis), Uluç Ali Reis, Aydın Reis, Piyale Paşa, Selman Reis, Murad Reis, Hadım Süleyman Paşa.

Şairler: Fuzulî[4], Bâkî, Nev’î, Taşlıcalı Yahya, Hayalî, Zâtî, Âşık Çelebi, Trabzonlu Figânî, Bağdatlı Ruhî, Bursalı Cenânî, Riyâzî.

Mimari-musiki: Koca Sinan, Behram Ağa.

Hat ve resim: Ahmed Karahisarî, Matrakçı Nasuh, Haydar Reis, vitraycı Sarhoş İbrahim.

İlim adamları: Zenbilli Ali Efendi, Ebussuud Efendi.

İlim ve fikir adamları: Kemalpaşazade, Taşköprülüzade.

Tarihçiler: Gelibolulu Mustafa Âli, Selanikî, Hoca Sadeddin Efendi.

Coğrafyacılar: Piri Reis, Seydi Ali Reis.

Manevî büyükler: Sünbül Sinan, Merkez Efendi, Ümmî Sinan, Üftade, Yahya Efendi.

Şimdilik her biri hakikaten ayrı bir yıldız olan bu ışıltılı kadronun içinden Lala Mustafa Paşa gibi birinin önceki yıl Zorlu Grubu tarafından ‘en başarılı mentor’ seçildiğini hatırlatmakla yetinelim ve bu kadronun yaklaşık 30 tane Türkiye’yi yönettikleri gerçeğine gözlerimizi kapamayalım. Biz bir tanesini yürütmekte bu kadar zorlanıyorsak…

——————————————————————————–

[1] İdris Bostan, Beylikten İmparatorluğa Osmanlı Denizciliği, İstanbul 2006, Kitap Yayınevi, s. 26.
[2] Bkz. Vildan Serdaroğlu, Sosyal Hayat Işığında Zâtî Divanı, İstanbul 2006, İSAM Yayınları, s. 49.
[3] Yılmaz Öztuna, Tarih Sohbetleri I, İstanbul 1998, Ötüken Neşriyat, s. 18.
[4] Bir Oryantalist (E.J.W. Gibb), “Doğu’nun gördüğü en gerçek şairlerden biri olan Fuzulî’nin dehası, tek başına Kanuni’nin asrını sonsuza kadar süslemeye yeter” tespitinde bulunmuştur. Aktaran: Andre Clot, Muhteşem Süleyman, Çeviren: Turhan Ilgaz, 4. baskı, İstanbul 1994, Milliyet Yayınları, s. 364.

.

Atatürk’ün sansürlenen fotoğrafları – Varan bir
6 Eylül 2010Mustafa Armağan
Atatürk’ün sansürlenen fotoğrafları

Geçenlerde basında çıkan haberlere göre Arşiv Antik adlı bir şirketin düzenlediği ilkyaz müzayedesinde Atatürk’ün TBMM’nin açılışında dua ederken çekilen fotoğrafın orijinali satışa çıkarılacakmış.

Gerçi bu epeyce tanıdık bir resim ama bilmediğimiz, daha doğrusu gözümüzden saklanan o kadar çok ‘öteki’ Atatürk resmi var ki!

Merak ediyoruz: Bunlar ne zaman satılacak veya gün yüzüne çıkacak?

Mesela mı? Mesela Çankaya Köşkü’nde çekilen çarşaflı kadın fotoğrafları… En başta da Latife Hanımın ve ailesininkiler.

1923-1924 yıllarında o zaman için normal sayılan kapalı, yalnız türbanlı değil, üstelik çarşaflı kadın misafirlerin fotoğrafları nedense ısrarla saklanmaktadır bazı çevreler tarafından. Hatta eski adı Akit olan Anadolu’da Vakit gazetesinin birkaç hafta önceki bir haberine göre, Cumhurbaşkanlığının internet sitesinden bile itinayla temizlenmiştir bu zamanını şaşırmış fotoğraflar.

İkinci olarak Atatürk’ün Kurtuluş Savaşı’nın zaferle sona ermesinden sonra çıktığı ünlü yurt gezisinde Konya’da çekilmiş (muhtemelen 1923 başları) bir fotoğrafını görüyoruz. Solda Latife Hanım, Atatürk’e şiir okuyan bir kız öğrenciyi ilgiyle dinliyor. Sağdaki yüzleri peçeli ve çarşaflı kadınlar ise öğretmen.

İşte Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde çekilmiş ünlü ‘âyetli’ fotoğraf…

Başbakan İsmet İnönü kürsüde konuşuyor ve başının üzerinde irice bir hat levhası asılı göze çarpıyor. Levhadaki yazıyı dahi okuyabiliyoruz buradan. Şûra suresinin 38. ayeti yazılıdır fotoğraftaki talik levhada. Bir zamanlar TBMM’nin Kur’an’ın gölgesinde çalıştığını bilmekten yüzü kızarıyor olmalı birilerinin.

Ve işte 1923 yılının başlarındayız. Günlerden 26 Şubat 1923’tür. Lozan görüşmelerine ara verilmiş, dış ilişkiler trafiği iyice yoğunlaşmıştır.

Bu defa o devrin, yani Hakkı Tarık Us’un Vakit gazetesi Mustafa Kemal Paşa’nın ziyaret ve görüşme haberlerine geniş yer verirken ilginç bir fotoğraf da yayınlar.

Alt yazısına “Hususi fotoğrafçımızın aldığı resim” kaydı düşülen bu fotoğrafta TBMM Reisi Mustafa Kemal Paşa’yı başında kalpağıyla Eskişehir taşından mamul uzun bir tespihi seçerken görüyoruz. Hem de öyle böyle değil, görüntüye bakılırsa tekkelerde çekilen 999’luk tespihlere benziyor Paşa’nın elindeki.

Satın alıp almadığını bilmiyoruz tabiatıyla. Buraya fotoğrafın altındaki yazıyı da alıyorum: “Mustafa Kemal Paşa Eskişehir taşından mamul tespih vesaire satın alırken.”

Arayın bakalım bu fotoğraflara rastlayabilecek misiniz elinizdeki yayınlarda? Pek sanmıyorum. Hele sonuncusunu temin edebilmek için epeyce ter döktüğümü söylemeliyim.

İşimiz uzun ve zor anlayacağınız… Atatürk’ün resimlerine bile sansür konuluyorsa varın gerisini siz düşünün…

.

Osmanlı’da bile 25 yaşında seçiliyordu; ya biz?
6 Eylül 2010Mustafa Armağan
Osmanlı’da bile 25 yaşında seçiliyordu; ya biz?

25 yaşında milletvekili seçilebilmeyi mümkün kılacak yasal düzenlemenin 22 Temmuz’da yapılacak erken genel seçimlere yetiştirilmesinin mümkün olamayacağı Yüksek Seçim Kurulu tarafından açıklandı ve Türkiye, ayağına kadar gelmiş olan meclisi gençleştirme fırsatını bir başka bahara ertelemiş oldu.

Bunun üzerine halen geçerliliğini koruyan ve kanunda seçilmek için asgari eşik kabul edilen 30 yaş tahdidinin ne zaman konulduğunu merak edip araştırdım. Ulaştığım sonuçlar şaşırtıcıydı.

Türkiye’de 1876’dan beri saatler neredeyse durmuştu. Bir başka ifadeyle söylemek istersek, tam 131 (yüz otuz bir) yıldan bu yana meclisin gençleştirilmesi meselesinde bir arpa boyu mesafe kat edememiştik. Hatta birazdan göreceğimiz gibi, mesafe kat etmek bir yana, geriye gittiğimiz dahi söylenebilirdi rahatlıkla.

Her ne kadar Osmanlı Devleti bundan 146 yıl önce, 1861’de Lübnan’da 40 üyeli bir yerel parlamento teşkil etmiş ve üyelerini seçim yoluyla belirlemiş ise de, topraklarının bütününü kapsayan ‘anayasalı bir meclis’e kavuşmak için 15 yıl daha beklemesi gerekecekti. 23 Aralık 1876 tarihli ilk anayasamız, vekiller ve senatörlerden (ayan) oluşan iki meclisli bir parlamento öngörmüş ve bu parlamentonun üçte birini oluşturan vekillerin belirlenmesi için de seçim yapılmasını kabul etmişti.

İyi güzel de daha ortada bir meclis yoktur ki seçim kanunu çıkarsın? O zaman yapılacak seçimin kanununu hangi merci çıkaracaktır? Tabii ki hükümet. Kabine toplanıp karar alacak ve padişah da onaylayacaktır. Böylece bir “talimat-ı muvakkate”, yani geçici seçim kanunu çıkartılır ve seçimler ancak bu kanun sayesinde kazasız belasız yapılabilir.

İlk anayasamızda, yapılacak seçimlerde milletvekili (mebus) seçilebilmek için Osmanlı vatandaşı olmak, yabancı devlet imtiyazına sahip olmamak, Türkçe bilmek gibi şartlar yanında 30 yaşını tamamlamış bulunmak maddesi de yer alıyordu. İşte aslında bugüne kadar süregelen ve hala aşamadığımız 30 yaş sınırı meselesi, Namık Kemal ve arkadaşlarının başının altından çıkmıştı.

Ancak daha ayrıntılı hükümler getiren geçici seçim kanunu, anayasadaki bu şartta bir düzeltme yapacak ve mülk sahibi ve yaşadığı şehirde bir yıldır ikamet ediyor olmak gibi şartları getirmek yanında, seçilmek için gerekli yaş sınırını da 25’e çekecektir. Buna göre seçilebilmek için 25 yaşından aşağı bulunmamak yeterlidir. İlginç bir şekilde, seçimlerde Anayasaya değil, bu geçici seçim kanununa uyulmuştur.

Böylece adaylar Ocak 1877’de yapılan seçimlere 25 yaş sınırlamasıyla katılmışlar, hatta Namık Kemal’in Hayal dergisinde çıkan karikatüründe görüldüğü gibi, bu madde tartışmalara dahi yol açmış, hatta yaş sınırının biraz daha aşağıya çekilmesi ima edilmişti. “Müşkîlât-ı intihâbiyye”, yani “Seçim Zorlukları” başlığını taşıyan bu karikatürün ortasında kilitli seçim sandığı durmaktadır. Sandığın hemen solundaki sakallı zat, Namık Kemal’dir. Arkasında ise oylarını kullanmaya gelen seçmenler görülüyor. Sağdaki sandık görevlisi elindeki kâğıda fikirlerini karalarken şunları söylüyor:

“Mehmed’i yazsam yirmi dört buçuk yaşında, Ahmed’i yazsam mülkü yok, Kostaki’yi yazsam Yunanlı, Kirkor’u yazsam İstanbul’a geleli on bir ay oldu. Kendimi yazarım vesselâm.”[1]

Bir, 1876’de gençlerine güvenen ve seçilme yaşını 25’e indiren Osmanlı Devleti’nin durumunu düşünün, bir de 30 yaşta ısrar eden 21. yüzyılın Türkiye’sine bakın. Ve kararınızı verin: Aradan geçen 131 yılda ilerledik mi, yoksa geriledik mi?

———— Not: Yazıma gelen tepkilerden, sevgili okurlarımın başlıkta yer alan ‘bile’ vurgusundan rahatsız olduklarını memnuniyetle müşahede ettim. “Osmanlı’da bile 25 yaşında seçiliyordu” derken muhatap aldıklarım, Osmanlı’yı ilkel, geri, baskıcı olarak görenlerdi. Yani onların zihniyetine göre geri kabul edilen Osmanlı ‘bile’ gençliğine bizden daha fazla güveniyordu demek istiyorum. Dikkatli okurlarım bunun aksini düşünmeyeceğimi elbette bileceklerdir.

[1] Karikatür için bkz. Cemal Kutay, Anayasa Kavgası, İstanbul 1982, Cem Ofset, s. 80 ve Orhan Koloğlu, Türkiye Karikatür Tarihi, İstanbul 2005, Bileşim Yayınevi, s. 76.

.

1934’de bir profesör neden intihar eder?
6 Eylül 2010Mustafa Armağan
Takvimler 10 Mart 1934’ü gösterdiğinde İstanbul Arnavutköy’de Set Sokağı 2 numaralı evde bir profesör intihar etmişti. İki gün sonra Milliyet gazetesi bu haberi “Eski bir müderrisin ölümü” başlığıyla sanki önemsiz bir olaymış gibi 6. sayfadan duyurmayı tercih etmişti. Şöyleydi Milliyet’teki haberin metni:

Cevad Mazhar Bey, evinde ölü olarak bulundu. Aldığımız malumata göre Darülfünun ıslahatında açığa çıkarılan müderrislerden kimya profesörü Cevad Mazhar Bey, evvelki gün Bebek’teki evinde ölü olarak bulunmuştur.

Yaptığımız tahkikata göre, Cevad Mazhar Bey, Darülfünun’dan çıkarıldıktan sonra fevkalade bir teessüre kapılmış ve kendisine asabi bir hastalık gelmişti. Evvelki gün evde kimse bulunmadığı bir sırada kendisine son derece asabi bir buhran gelmiş ve feci çırpıntılar içinde vefat etmiştir.

Cevad Mazhar Bey’in cenazesi dün morgda muayene edilmiş ve defnine ruhsat verilmiştir. Cenazesi bugün, eski talebesinin ve arkadaşlarının iştirakiyle merasimle kaldırılacaktır.[1]

Gazetenin bu haberi böyle masumane sunmasına bakmayın siz; aslında bu ‘ölüm’de hem kişisel, hem de 1930’lu yılları bir örümcek ağı gibi saran toplumsal ve siyasî bir dram yuva yapmış durumdadır. Zaten asıl bu ikinci yönüyledir ki, yazımıza konuk olmuştur kimya profesörü Cevad Mazhar Bey .

İnkılapların psikolojik alımlanışı nasıl oldu?

Önce görüşlerimi topluca ifade edeyim:

1920’lerin köktenci inkılapları, toplumun psikolojisine hep olumlu yönleriyle yansımış gibi gösterilir. Bayramlarda herkes şen şatır pozlar vermektedir; yeni devrin ideolojisine ‘bütün ulus’ can u gönülden katılmıştır; katılmayanlar ya mürtecilerdir, ya da bozguncular; halk tek millet ve tek yumruk olmuştur vs.
Ancak inkılap tarihi kitaplarımızın saray vak’anüvislerinin yazdıklarından pek de farklı olmadığını şuradan anlıyoruz ki, bu süreçte halkın psikolojisine, algısına, yaşadıklarına ya itibar etmemişler, yahut da olanları gericilik veya fitneyle suçlamışlardır. Bunun da Osmanlı üst düzey bürokrasisinin halka bakışını devam ettirdiğini görmek için fazla zahmete gerek bulunmuyor.
Cumhuriyet kanunları veya Atatürk inkılapları dediğimiz peş peşe gelen keskin kırılmaların toplum üzerinde, özellikle psikolojik bakımdan tahripkâr sonuçlar doğurması kaçınılmazdı (hatta bunun tersini düşünmek daha mantıksızdır). Acaba o sarsıntıyı bizim gibi ders kitaplarından okumayıp bizzat yaşayan nesil nasıl bir psikolojik tepki göstermiş, ne tür travmalar geçirmişti?
Üç maddede özetlemeye çalıştığım görüşlerimin somut bir delili olması bakımından Kimyager Cevad Mazhar Bey’in şüpheli ‘ölümü’ son derece anlamlı. Bu anlamı keşfetmek için şimdi tekrar o gazete haberinin satır aralarına eğilelim.

Bir profesör kaybettim, hükümsüzdür

Gazetelerde “feci çırpıntılar içinde” öldüğü duyurulan profesörün gerçek ölüm sebebi, kamuoyundan ısrarla gizlenmiştir. Dedikodu gazetesi Cevad Mazhar Bey’in intihar ettiğini yaysa da, ilk defa 48 yıl sonra, 1982’de İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi’nin yayınladığı bir kitapta intihar ettiği resmi ağızdan doğrulanabilmişti. Düşünün, aradan 50 küsur yıl geçtikten sonra itiraf edilebiliyor bir intihar. Sanki tabu!

Lafın gelişi değil, gerçekten de tabuydu 1930’ların ortasında Türkiye’de intihardan bahsetmek. Gazeteler intihar haberlerini yazamazlardı. Neden?

yüzyıl sonlarında romantik bir intihar salgını Avrupa’yı nasıl sarsmışsa, 1930’lar Türkiye’sinde de bir ‘intihar modası’ baş göstermişti. Nitekim dönemin önde gelen tıp adamlarından ve daha sonra oturduğu İstanbul Valiliği koltuğundan uzun süre kalkmayacak olan Fahrettin Kerim [Gökay] Bey, 1932’de kaleme aldığı Türkiye’de İntiharlar Meselesi adlı kitabında (İstanbul, Kader Matbaası) intiharların yaygınlaşmasına başlıca iki sebep ileri sürüyordu: İğbirâr ve fakr u zaruret, yani psikolojik kırgınlık ve yoksulluk.
Dr. Fahrettin Kerim’i, hakkında bir kitap yazmaya sürükleyen ciddi intihar salgını, devrin bir başka doktoru Cevad Mazhar’ı en verimli çağda hizmet etmek için yanıp tutuştuğu ülkesinden koparıp götürmüştü.

Nedendi peki onun intiharı? Neye kırılmıştı bu kimya profesörü? Ve neden fakr u zarurete düşmüştü?

Kimyada ‘En hakiki mürşit’ ilim değil miydi?

Türkiye’nin sınaî (endüstriyel) kimya alanında yetiştirdiği ilk uzmandı o. Askerî Tıbbiye’den mezun olmuş, Mütareke döneminde ve Cumhuriyet’in ilk yıllarında devrin yegâne üniversitesi Darülfünun’da muallimlik ve müderrislik, yani öğretmenlik ve profesörlük yapmış, Fen Fakültesi’nde uzun yıllar organik sanayi kimyası üzerine dersler vermiştir. Yine aynı fakülte bünyesinde kurulan Kimya-i Hayatî ve Sınaî Enstitüsü’nün müdürlüğünü üstlenmiş, organik ve inorganik kimya alanlarında çok sayıda bilimsel kitaba imza atmış, Fen Fakültesi Mecmuası’nda makaleleri yayınlanmıştır.

Kaynaklar onun Avusturya ve Almanya’da kimya ve cilt hastalıkları alanlarında uzmanlık eğitimi aldığını belirtiyor. Osman Bahadır’ın kelimeleriyle söylersek, “…son dönem Osmanlı’nın ve erken dönem Cumhuriyet’in az sayıdaki modern bilim adamlarından biri”dir o.

Dahası, Cevad Mazhar Bey, önemli bir meslekî dergi olan Kimya ve Sanayii dergisinin genel yayın yönetmenliğinde bulunmuş ve ölümünden bir yıl önce yazdığı bir yazıda çabalarının yerli bir bilimsel ortam oluşturmaya dönük olduğunu vurgulamak ihtiyacını duymuştu. Kalitesi ve ideali hakkında bir fikir vermek için baş yazısının yalnızca son cümlesini alalım buraya:

“Kimya ve Sanayii’ni mümkün olduğu kadar yerli bir kisve ile çıkarmak ve onda memleketimizin bir izini bulundurmak için, tuttuğumuz bu yolda, bütün meslek arkadaşlarımızın yardımlarını bekleriz.”

“Mendilimde kan sesleri”

Kimya alanında bir çok açıdan öncü rolü oynamış bu değerli bilim adamımızın intihar sebebi, üniversiteden yaş haddi sebebiyle atılmış olmasıydı. 31 Temmuz 1934’de açıklanan Darülfünun’un tasfiyesi kararı, pek çok bilim adamının olduğu gibi Cevad Mazhar Bey’in de hayatını karartmıştı. Üstelik başka arkadaşlarına lise hocalığı, dolgun emekli maaşları veya yurt dışında çalışma imkânı sağlandığı halde kendisi bir kenarda unutulmuş veya koca bir Darülfünun profesörü için çok düşük işler teklif edilmiş, o da buna karşılık aç kalmayı tercih etmişti.

64 yaşında, tam da meslekî hayatının en parlak dönemini yaşarken işinden atılmak, kolay bir hadise değildir. İşte bunu bir türlü kabullenemez Cevad Mazhar Bey. Yetiştirdiği binlerce talebeye, yazdığı emek mahsulü kitaplara, onca makaleye, kimyanın sanayiye uygulanması yolundaki öncü girişimlerine alacağı karşılık bu mu olmalıydı?

Evine kapanır. Kimsenin yüzüne bakamaz olmuştur. Sokağa bile çıkamaz. Onuruyla oynanmış insanların psikolojisi içindedir. Tam 7 ay sürer bu sancılı inziva hayatı. Neden işinin başında değildir? Bunu ne kendisine, ne de çevresine açıklayabilir. Devrimlere mi düşmandır? Hayır. O işinde gücündedir, ülkesinin bilim hayatına adamıştır ömrünü. Aydınlanmanın neferlerindendir. Ne fenalığı görülmüştür ki?

Son ümidi, üniversite reformunu yapan Dr. Reşit Galip’in bu hatadan dönmesindedir. Ancak 5 Mart 1934’de son acı haberi alır. Reşit Galip veremden ölmüş, Cevad Mazhar da ömrünün son durağına gelmiştir artık.

Gider bir eczaneye, bir şişe baryum klorid alıp evine döner. İğneyle damarlarına baryum klorid eriyiğini zerk ederek “feci çırpıntılar” içerisinde hayatına son verir.[2]

İnkılap tarihi kitaplarımıza inkılapların toplum psikolojisinde yol açtığı travmaları da eklemenin zamanı gelmedi mi sizce?

[1] Milliyet, 12 Mart 1934’ten aktaran: Osman Bahadır, “Darülfünun kimya müderrisi Cevad Mazhar Bey niçin intihar etti?”, Bilim Cumhuriyetinden Manzaralar, İstanbul 2000, İzdüşüm Yayınları, s. 36 (ilk olarak Toplumsal Tarih dergisinin Aralık 1998 tarihli 60. sayısında yayınlanmıştır).

[2] Şeref Etker, “Darülfünun kimya müderrisi Dr. Cevat Mazhar Bey nasıl intihar etti ?”, Cumhuriyet Bilim Teknik, sayı: 730, 17 Mart 2001, s. 18.

.

CHP’nin Dokuz İlkesi’ne Hilafeti korumak dahil miydi?
6 Eylül 2010Mustafa Armağan
CHP’nin Dokuz İlkesi’ne Hilafeti korumak dahil miydi?

Yıl 1923… Günlerden Ekim ayının 29’u… Yer TBMM…

Cumhuriyet’in ilan edileceği gün 1921 Anayasası’nda yapılacak değişiklikler arasında birisi özellikle dikkat çekiyor. 1921 Anayasası’na daha önce konulmamış olan dinle ilgili bir madde değişiklik paketiyle birlikte geçiyor. Buna göre anayasanın 2. maddesinin yeni şekli şöyle olmuştur: “Devletin dini, din-i İslamdır.” Bu madde Hilafetin kaldırılmasından sonra kabul edilen 1924 Anayasası’nda da yer bulacak ve 10 Nisan 1928’deki değişikliğe kadar yaklaşık 5 yıl daha yaşayacaktır.

Tuhaf görünüyor. Ama değil. Neden?

Düşünün bir: Osmanlı’dan kopuşun miladı sayılabilecek, hele Hilafet ile Şer’iyye ve Evkaf Vekaleti’nin lağvedilip medreselerin kapısına kilit vurulduğu bir yılda, yani din-devlet ilişkilerinin son derece gerildiği 1924’de yeni bir anayasa yapılsın ve daha önce mevcut bulunmayan devletin dininin İslamiyet olduğunu belirten madde, yeni yapılan anayasaya ilave edilsin.

Üstelik de Gazi Mustafa Kemal’in 8 Nisan 1923 tarihinde, kurulacak olan CHP’nin esasları olarak belirlediği ünlü Dokuz Umde’nin (Dokuz İlke) 5. maddesinin tefsir ve tasnifi metninde bugün bize şaşırtıcı gelen bazı ifadeler göz çarpmaktadır. Kâzım Karabekir’in kitabından aktaracağım bir kaç satır fikir vermek için yeterli olacaktır:

İstinadgâhı [dayanağı] Türkiye Büyük Millet Meclisi olan makâm-ı Hilâfet [Hilafet makamı] beyne’l-İslâm [Müslümanlar arasında] bir makarr-ı muallâdır [yüce makamdır]. İslam dininde bütün namazlar cemaatle eda olunur. Cemaatin bir başı vardır ki, cemaati terkip eden bütün ferdler ona bağlanırlar. Bu suretle imam, cemaatin timsali olmuş olur… İslamiyette bundan başka bir de büyük bir dayanışma vardır ki, bütün ümmeti tek bir ruh haline getirir. Bunun şekli de bütün imamların, manevî bir surette bir imam-ı ekbere [en büyük imama] iktida eylemesidir [uymasıdır]. İşte bu imamlara “Halife” nâmı verilir… Bundan dolayıdır ki, bütün İslam âlemi Halife meselesinde alakadârdır. Yeryüzünde bir Hilafet makamı bulunmazsa İslam âlemi kendisini imamesiz kalmış bir tesbih gibi dağılmış, perişan görür… Buna binaen Türkiye Büyük Millet Meclisi bizzat Halife hazretlerini muazzez ve muhterem makama istinadgâh yapmıştır.[1]

Hatta o günlerin gazetelerini inceleyenler, Çankaya Köşkü’nün bahçesine çifte minareli bir cami yapılmasından bahsedildiğini görecek ve iyiden iyiye daha şaşıracaklardır… Çankaya’ya cami öyle mi?

Evet, 1923 Nisan’ı böylesine ‘dindar’ bir Türkiye’ye şahit olmuştu işte…

Yukarıdaki 2. madde meclisten geçtikten sonra derin bir nefes alan Karabekir Paşa, bu maddenin konulmasıyla içeride ve dışarıda ‘Türkler Protestan (Hıristiyan) oluyor’ şeklinde meseleyi istismar edenlerin susturulduğunu söylüyor: “Bu madde herkesin ağzına ve kulağına güzel bir tıkaç oldu.” Yani 1923 Türkiye’sinde Türkiye’nin Hıristiyan olmasını bekleyen iç ve dış çevreler vardır ve Mustafa Kemal Cumhuriyet’in hukukî temellerini oluştururken Müslüman kimliğini vurgulamak bir yana, onu anayasasına koymak ihtiyacını hissediyor ve dedikoduların önünü ancak böyle alabiliyor.Burada keselim, aksi halde müstakil bir yazı olmaya doğru hızla evrilen bu metni makul ve tehlikesiz bir hudutta tutmam mümkün olmayacak.

Ancak buraya kadar yazılanlardan şunu fark etmiş olmalıyız: Yakın tarihimiz mührü açılmamış bir hazinedir. Tam bir hazine… Şimdiye kadar onun hakkında yazılanları ise hırsızların bu hazineden rastgele kaçırdıkları bazı belgelerin satırlarını sökmek şeklinde değerlendirmemiz ve işe ona göre ciddiyetle soyunmamız gerekir.

Tarihimizi yeni bir gözle, adeta sandıklar önümüze yeni yeni açılıyormuş gibi derin bir merak duygusuyla okumak, kaynakların satırlarını heyecanla sökmek ve yavuz hırsızların hafızamıza oynadıkları alicengiz oyununu elbirliğiyle bozmak için seferber olmalıyız. Aksi halde meydanı boş bulanlara kızmakla geçireceğiz ömrümüzü. Halbuki meydanları boş bırakanlar da en onlar kadar suçlu değil midir hakikat karşısında?

Kestirmeden söyleyeyim ki, benim işim hakikatle. Sadece hakikate karşı sorumlu hissediyorum kendimi. Hakkı söylemek ya da susmak arasındaki tercihimi birincisi lehine kullanmak istiyorum. Bütün mesele bundan ibaret. Bunun içindir ki, yine hakikat adına yöneltilecek eleştirilere ancak teşekkür edebilirim.

Amacım, ileride kaçınılmaz olarak yeniden yazılacak olan tarih kitaplarımızda kullanılacak malzemenin, yalnız malzemenin mi, en önemlisi olan tarihe bakış açısının da değiştirilmesi yolunda belli adımlar atabilmek.

Hedefe ulaşabilir miyim? Bilmiyorum. Benim için hedefe varmak değil, yola çıkmak önemliydi. Yolda olmak, hep yolcu kalmak, Hucvirî’nin deyişiyle, keşfü’l-mahcub, yani gizli olanın perdesinin açılması için gayret sarf etmek.

Bizi bugün içine çekmekte olan kara deliklerin fark edilip ona göre tedbirler alınmasını sağlamak başka deyişle.

Yolumuz uzun görünüyor… Umarım yolculuğumuz da öyle olur.

[1] Kâzım Karabekir, Paşaların Kavgası: Atatürk-Karabekir, Hazırlayan: İsmet Bozdağ, İstanbul 1991, Emre Yayınları, s. 136-137.

.

Çanakkale’nin gerçekle imtihanı
6 Eylül 2010Mustafa Armağan
Çanakkale’nin gerçekle imtihanı
Kim söylemiş bilmiyorum, ‘Tarih, efsanenin kız kardeşidir’ diye hoş bir söz vardır. Bana kalırsa Çanakkale için söylenmiş olmalıdır.

Son birkaç yılda Çanakkale hakkında bir yayın ve malumat patlaması yaşadık ki, bu kadarına Çanakkale savaşının cereyan ettiği günlerde bile tesadüf edilemezdi desek yeridir.

Nasıl? Biraz abartılı mı buldunuz sözlerimi?

Öyleyse 1915’in Mart, Nisan, Mayıs, Haziran… aylarında çıkan dergileri şöyle bir tarayın, bakalım nasıl bir sonuçla karşılaşacaksınız? İnanmazsanız devrin öyle böyle değil, öncü milliyetçi dergilerinden olan Türk Yurdu’ndan örnek vereyim:

Derginin 18 Mart 1915 tarihli 79. sayısında Çanakkale muharebelerinden sadece 9 satırla bahsedilmekteydi (A.Y. imzalı Akçuraoğlu Yusuf’a aittir bu yazı da). 1 Nisan tarihli 80. sayıdaki malzeme ise “Çanakkale güllelenirken” başlıklı imzasız bir kısa şiirle haberler sütunundaki yarım sayfadan ibarettir. 15 Nisan’da çıkan bir sonraki Türk Yurdu, resmen Çanakkale’yi pas geçmiştir. Tek bir satırla olsun bahis yoktur. 6 Mayıs tarihli sayıda ise yine haberler bölümünde iki paragrafa sıkıştırılmıştır Çanakkale zaferi. 25 Mayıs tarihli 83. sayıda da durum değişmiyor ve yine yarım sütuna “Çanakkale hücum ve müdafaası” başlıklı bir habere rastlıyoruz. O devrin Çanakkale’yi herşeye rağmen nasıl Osmanlı perspektifinden gördüğünü gösteren bu haberden bir cümleyi beraberce okuyalım:

“İyi idare edilen Türk askerlerinin her zaman ne mucize ibrazına muktedir olduklarını bu Cihan Harbi ve bilhassa Çanakkale Muharebesi bir daha bütün dünyaya karşı ispat etti. Evet, önlerinde gayur ve fedakâr zabitleri, dirayetli ve maharetli kumandanları bulundukça onlar daima kendilerinin, Selim ve Fatih askerlerinin ahfadı olduklarını âleme teslim ettireceklerdir Tanrı Taâlâ şanlı gazilerimizin yardımcısı olsun.”

Geçiyoruz 3 Haziran’a. Şair Mehmed Emin [Yurdakul] Bey’in “Çanakkale gazileri” adlı 144 beyitlik uzun bir şiirinden bahsediliyorsa da, dergide yayınlanan kısımda Çanakkale’den tek kelime yoktur. Haberler bölümü ise Çanakkale’den muntazaman yarım sütunluk haberlerine devam eder. 18 Mart’ın iki ay sonrasında çıkan sayıda da durum değişmiyor: Mehmed Akif’in asırlara sığdıramadığı Çanakkale maalesef bu Türkçü dergide tek paragrafa sığıyor. Doğrudan Çanakkale savunması üzerine çıkan ilk imzalı şiir için Türk Yurdu’nun 29 Temmuz tarihli 88. sayısını beklememiz gerekecektir (yazan: Feyzullah Sâcid).

Tuhaf gerçekten ama galiba Çanakkale’nin değeri yıllandıkça daha iyi anlaşılıyor. Tabii anlaşılırken de arada meydana gelen tarih boşluğunu bir sürü efsane dolduruyor ve işgal ediyor zihinlerimizi.

Tarihte cereyan etmiş bir olay olarak Çanakkale zaferi ile kimlik savaşımızda yeniden keşfettiğimiz Çanakkale efsanesi arasında yeni bir Çanakkale Savaşı patlak vermiş durumda anlayacağınız. Üstelik akmasa da damlayarak belli bir birikim oluşturan Çanakkale literatürü, 1928’deki harf inkılabından sonra toprağa gömülmüş oldu. O birikimle temas imkânımız kalmayınca can havliyle sarılmışız kaleme. Tek başına savaşan ve Çanakkale davasını Osmanlı’dan Cumhuriyet’e taşıyan Akif’in Çanakkale Şehitlerine adıyla bildiğimiz şiiri de farkında olmadan manevî yakıt rolü oynamış ve günümüzde efsanelerin cirit attığı Çanakkale’ye kadar gelmişiz.

Bugün size üç fotoğraf göstereceğim. Daha doğrusu, aynı fotoğrafa üç ayrı kalem sahibi tarafından düşülen resim altı yazılarındaki farklılık, hatta çelişkileri dikkatlerinize sunacağım. Bu üç resim altı yazısındaki farklar, Çanakkale’nin giderek nasıl bir efsaneler sisine gömülmekte olduğunun en veciz ifadeleri arasında sayılmak gerekirse de, daha yığınla örnek bulmak işten bile değildir.

Şimdi fotoğraflarımızı sırasıyla görelim.

Fotoğraf 1

Bu fotoğraf, Talha Uğurluel’in hazırladığı Çanakkale Savaşları ve Gezi Rehberi’nden alınmıştır (İstanbul 2003, Kaynak Yayınları, s. 286). Altında “Uçağa ateş eden Mehmetçik” yazılıdır. Her ne kadar Çanakkale diyerek yer belirtilmemişse de, fotoğrafın bir Çanakkale kitabında yer almış bulunması olay yerinin Çanakkale olduğunu hatırlatmaktadır. Şimdi ikinci görüntümüze bakalım:

Fotoğraf 2

Yukarıdaki fotoğraf Vehbi Vakkasoğlu’nun Bozgun (Bir Devrin Çöküşü) adlı kitabından alınmıştır (İstanbul 1977, Yeni Asya Yayınları, s. 29). Alt yazıda şu cümleler okunuyor: “Birinci Dünya Savaşında Türk askerleri uçağa karşı atış talimi yapıyorlar. Uçağa karşı tüfek, tüfeğe dipçik ve balta… Ve hepsinin arkasındaki asıl kuvvet: İmanlı sîneler…” Burada olayın Çanakkale’de geçtiğine dair herhangi bir belirti bulamıyoruz. Yazar Birinci Dünya Savaşı diye genellemiş. Ve asıl önemlisi de, fotoğrafın bir gerçek uçağa ateş açma olayını değil, sadece atış talimini gösterdiğidir.

Sırada üçüncü görüntü var:

Fotoğraf 3

Bu fotoğraf, yine Kaynak Yayınları’nın çıkardığı Harp Mecmuası adlı Osmanlı döneminde çıkmış bir derginin kısmî tıpkı basımından alınmıştır (İstanbul 2004, s. 304). Yalnız alt yazısı bizi büsbütün şaşırtmaktadır: “Makedonya Cephesi’nde bir müfreze-i askeriyemiz birden zuhur eden düşman tayyâresine ateş ederken.” Bu orijinal, yani savaş zamanı çıkan yayındaki alt yazıdan olayın Makedonya’da geçtiğini öğreniyoruz.

Aynı resim ve üç farklı yorum. Fazla söze ne hacet. Fakire, tarihin efsaneye neden bu kadar zaafı olduğunu soranlara bundan sonra bu resimlerin altına yazılanları göstereceğim. Muhatabımı ikna etmekte zorlanacağımı sanmıyorum.

.

Osmanlı işgalci miydi?
6 Eylül 2010Mustafa Armağan
Osmanlı işgalci miydi?

Şu bilinmelidir ki gümrükler hiçbir İslâmî dönemde,
Osmanlı döneminde olduğu kadar işlek olmamıştı…
Avrupa’dan Afrika’ya, Doğu Avrupa’dan Karadeniz’in
öbür yakasına, Hicaz’dan en uzak ülkelere, Hint’ten
Avrupa’ya tüm kavşak noktalar Osmanlı ülkesi üzerinde
olduğu için çok büyük ve verimli bir
gümrük ticareti yaşanmıştır.

Fehmi Şinnavî

Ne kadar acı. Hatırlıyorum da, 1980 öncesinde Osmanlı tarihi okuyanlar, “İslamcı” çevrelerde “şanlı tarih” hastalığını bir idam yaftası gibi boyunlarına asarak gezmek zorunda kalırlardı. O günlerin sözde tarih anlayışı “Asr-ı Saadet”ten sonrasını daimi bir iniş ve aldanış, ihanet, hadi yumuşatalım biraz, gaflet süreci olarak damgalıyordu. Eh, Osmanlı da iyi bir şeyler yapmıştı ama o da inişin son durağıydı sonuçta. Kendilerini çıkışta, yeni bir şafağın eşiğinde vehmedenlerin kadim hastalığı, onların da üzerlerine atmıştı zalim ağlarını.

Oysa düşmüşsek, düştüğümüz yerden kalkacak değil miydik? Nerede düştüğümüzü, nasıl düştüğümüzü bilmeden kalkma şansımız, hele hele bir daha tuzaklara düşmemeyi öğrenme şansımız olabilir miydi? O saflık atmosferi içerisinde bunun mümkünatına inananlar ne yazık ki çoğunluktaydı.

Etraf “mücahidler”den geçilmezken, bendeniz, elinde not defteri, Bursa’nın mezarlıklarını dolaşır, hem okuyacak kitap bulamadığı için mezar taşlarında Osmanlıcasını geliştirir, hem de bulabildiği bazı tarihî mezar taşlarının kitabelerini kayda geçirirdim. Hala ıslak bir mendil gibi saklarım o notları. Belki de o zamanlar kayda geçirdiğim bazı taşların yerinde yeller esmektedir bugün. Tabii “İslamcı” kardeşlerimiz tarafından yeterince aktif olmadığım için sık sık eleştirildiğim, pasiflikle suçlandım.

Yıllar geçti, bugün Osmanlı denilince bırakın “İslamcı” kesimleri, artık bir zamanlar ona karşı olan liberal, solcu, hatta bazı Kemalist çevrelerin bile tüyleri eskisi gibi diken diken olmuyor, onu en azından sanatıyla, edebiyatıyla, mimarisiyle, son zamanlarda ise emperyalizme direnişiyle yüceltmenin yollarını arıyorlar. Papa XII. Benedikt’in Türkiye’yi ziyareti sırasında, “laik” Cumhurbaşkanımızın kendisine vere vere Fatih’in ahidnamesini vermiş olmasını bu değişim çerçevesinde anlamlandırabiliriz ancak.

Demek ki Osmanlı, gerçek yerine, sağlıklı yerine oturuyor yavaş yavaş. Normalleşiyor, bir başka deyişle.

1923’ün hemen arkasından başlayan ve en yetkin ifadelerinden birini Mustafa Kemal Paşa’nın İzmir İktisat Kongresi’ni açış nutkunda bulan “Türkleri sömüren Osmanlı hanedanı teması”, artık yerini, resmi düzeyde bile insanlığa model olacak eserlerle göğsümüzü kabartan daha seçmeci bir Osmanlı imajına bırakmaktadır. Bunun en çarpıcı misalini Sultan II. Abdülhamid’in 1909’den bu yana geçirdiği dönüşümde bulabiliriz. 1940’larda Abdülhamid’i savunmak cesaret isterdi, bugünse neredeyse ona saldırmak cesaret istiyor!

Tabii Kurtuluş Savaşı’nın ardından içine girdiğimiz “sömürgeci Osmanlı” sloganının bize Avrupa’dan, emperyalizminin sinsi propaganda makinelerinden empoze edildiğini görmemiz gerek. Emperyalizm Osmanlı topraklarında nereye işgalci olarak girdiyse ora halkına, Osmanlı’nın işgalci bir güç olarak ülkelerinin tepesine çullandığını ve onları sömürdüğünü, kendilerinin ise özgürleştirici ve uygarlaştırıcı bir şimşek gibi ülkelerinin üzerinde bir “nimet” gibi çaktıklarını göstermek telaşına düşüyorlardı. Amaç, Osmanlı’yı işgalci gibi gösterip kendi sömürü düzenlerini temize çıkarmak, meşruiyetlerine zemin hazırlamaktı.

Cezayir’de böyle, Kırım’da böyle, Suriye ve Irak’ta vs… böyle.

Mısırlı bir Osmanlı dostu, Muhammed Harb hoca, Arap alemindeki tarih ders kitaplarının birbirinden, hepsinin de İngiliz ve Fransız işgalcilerinden kopya edildiklerini söylemişti bir keresinde. Tabii bugün Arap alemindeki Osmanlı aleyhtarlığında bu tarafgir eğitimin inkâr edilemeyecek bir payı olduğunu söylememiz lazım.

Kaldı ki, bizim okul kitaplarında da yakınlara kadar Araplar hakkında benzer iftiralar yazılı değil miydi? Araplar bizi arkadan vurdu, lafları bize kakalanırken, Arap çocuklarına da ‘Osmanlı sizi soydu soğana çevirdi’ masallarını belletmişlerdi anlaşılan. Böylece yıllar boyu birbirimize durduk yerde kinlendik.

Peki kim kazançlı çıktı dersiniz? Yoksa Bush mu?

Oysa Arap aydını da uykusundan uyanıyor bizim gibi. Görüyor, bakıyor, okuyor ki, Arabı Türke, Türkü Kürde, Kürdü Çerkeze kötületenler, kırdıranlar, düşman edenler aynı mihraklar. Şerif Hüseyin’in nasıl oyuna getirildiğini Lawrence’in hatıralarından öğreniyorlar. Ve işte o zaman “Biz ne yaptık?” diye dövünüyorlar ister istemez.

Evet, biz ne yaptık? Nietzsche’nin delisinin haykırdığı gibi, güneşi nasıl silebildik ufuklarımızdan, okyanusu nasıl içebildik?

Güneş de, okyanus da, anlaşılıyor ki, ümmetin vahdetinin tezahürü olan Osmanlı imiş. Osmanlı, Ahmed Midhat Efendi’nin deyişiyle, bütün maddi tezahürlerin ötesinde “bir mana-yı mukaddes” imiş. Yani Osmanlı aslında yabancı bir madde değilmiş. Sen, ben, o, yani biz imiş. Bizim yüzümüzmüş. Kendi yüzümüz.

Bakın bir Arap aydını, Mısırlı Fehmi Şinnavî, Arapların Osmanlı’ya yaptıkları haksızları nasıl dillendiriyor:

Çoğu kimseler Osmanlıların Arap âlemindeki mevcudiyetini bir işgal olarak değerlendiriyor, hatta İngilizlerin Mısır’ı, Sudan’ı ve Fransızların Kuzey Afrika’yı işgalinden bahsederken kullandıkları dilden daha ağır bir dille Osmanlıya saldırıyorlar.
Evvela şunu sormak lazım: Eğer Arapların Endülüs’ten kovulmasından sonra Türk askeri Kuzey Afrika’ya yerleşmeseydi Hıristiyanlaştırma ve Avrupa işgali İspanya’dan Kuzey Afrika’nın iç bölgelerine kadar uzanacaktı… İkinci olarak şunu söyleyebiliriz: Osmanlının Arap vatanına girişi kesinlikle bir işgal olmamıştır. Şüphe yoktur ki, Osmanlı hangi İslâm beldesine girmişse orduyu oluşturan askerler orada hemen sivil hayata karışmış, halkla birleşmiş, evlilik, ticaret vb. yollarla neredeyse kendini hissettirmez hale gelmiştir. Bizim kanlarımızda Osmanlı kanı mevcuttur… Şu anda bile pek çoğumuzun soyu Osmanlıdan gelmektedir. Osmanlılar kesinlikle Fransız, İngiliz, İspanyol veya Amerikalılar gibi değildiler.

Şinnavi, daha da ileri giderek Arap aleminde hiçbir devirde Osmanlı devrinde olduğu kadar idarede özerklik tanınmadığını söyleyerek sözde “Türk işgali”ne karşı düzenlenen Urabi, Mehdi ve Şerif Hüseyin ayaklanmalarının nasıl büyük hüsranlarla sonuçlandığını ve bu isyanların İngiliz emperyalizmine nasıl hizmet ettiklerini de yazmaktadır. Bunları yazarken Saddam’ın Irak’ı nasıl işgal ettirdiğini bilmiyordu elbette yazarımız ama keskin bir öngörü sahibi olduğunu şu sözünden anlayabiliyoruz pekala:

Kimbilir gün gelecek, İsrailliler Arap başkentlerine girecekler; hem de yine bizi varsaydığımız işgalden kurtarmak için.

Yazara göre Osmanlı emperyalisttir suçlaması, İngiliz ve Fransız emperyalizminin bir oyunudur. Araplar büyük kardeşi, yani Osmanlı’yı düşmana, yani İngilizler ve Fransızlara tercih etmekle büyük bir hata işlediler. “Büyük kardeş tarafından yürütülecek kardeşçe bir yönetim yerine düşmana boyun eğmeyi tercih ettiler.” O Anadolu köylüsünün paralarıyla inşa edilen Hicaz demiryolu bile her şeyi anlatmaya yeter aslında. Araplar, kendi keselerinden tek kuruş çıkmadan dünyanın en modern bir demiryolu tesisine sahip olmuşlardı. Hangi emperyalizm Arap-İslam alemini birleştirecek böylesi büyük bir projeye imzasını atardı?

Kaldı ki, sözde Türk işgali altında Arap aleminde pasaportsuz, hür bir şekilde dolaşmanız mümkündü. Peki sözde bağımsız Arap devletleri bugün neden böyle ayrı gayrıdırlar acaba? Birbirlerinin vatandaşından neden vize, pasaport vs. istemektedirler? Osmanlı’nın Araplara güvendiği kadar olsun neden güvenmemektedirler birbirlerinin vatandaşlarına?

Ve öfkeli yazarımız Şinnavî, sözlerin en zehirlisini sona saklamıştır:

Şimdi Arap zirveleri ardı ardına toplanıyor; temel mesele ise İsrail’e ne kadar boyun eğileceği… Bu vazgeçiş ve boyun eğişin binde birini Osmanlıya yapsaydık şimdiye kadar elimize geçenlerin milyon katını kazanırdık.[1]

Tarih işte bazen bu kadar acımasız bir tokat gibi çarpar yüzümüze.

[1] Fehmi Şinnâvî, Hilafet: Modern Arap Düşüncesinin Eleştirisi, Çeviren: Sadık Ömeroğlu, İstanbul 1995, İnsan Yayınları, s. 127.

.

Akdeniz’i Amerika’ya dar ettiğimiz günler
6 Eylül 2010Mustafa Armağan
Akdeniz’i Amerika’ya dar ettiğimiz günler
Hemen her Amerikalı, Birleşik Devletler’in
1800’lerin başlarında “Berberi korsanları”yla
savaşa girdiğini ve bu savaşın Deniz
Kuvvetleri marşında yad edildiğini bilir.

Robert J. Allison

“Memâlik-i Müctemi’a-i Amerika Devleti”.

Amerika Birleşik Devletleri’nin resmi ismi, Başbakanlık Arşivi’ndeki 1830 tarihli bir belgeye bu ilginç terkiple yansımış.[1] Ve biliyoruz ki, 1830 yılı, Osmanlı-Amerika Birleşik Devletleri ilişkilerinde bir dönüm noktası olmuş, ısrarlı ricaları üzerine ABD, Osmanlı Devleti tarafından “en ziyade müsaadeye mazhar” devletler listesine dahil edilmişti. Bundan sonrasını biliyorsunuz büyük ölçüde.

Ancak bu yazıda sizi biraz daha eskilere götüreceğim; ABD ile Osmanlı Devleti’nin koruyucu şemsiyesi altındaki Cezayir ve Trablus beylikleri arasındaki ilk “terör” savaşının ilginç hikâyesine. Bu savaşta saldıran taraf Amerika’ydı ama kolay lokma zannettiği “Barbar korsanları”ndan bakın nasıl bir “Osmanlı tokadı” yedi. Görelim.

Amerika’nın korsanlarla imtihanı

Malum, Amerika bir İngiliz sömürgesiydi. Bağımsızlığa giden yol, 5 Mart 1770’de İngiliz askerlerinin Boston halkına karşı gerçekleştirdikleri kanlı katliamla yayılma istidadı gösterdi ve 1775 yılında bağımsızlık savaşı patlak verdi; 1783’de imzalanan barış antlaşması ise bağımsızlığın tescili oldu. Tabiatıyla Osmanlı-ABD ilişkileri de ancak bu tarihten itibaren başlamış oluyordu.

O devirde “korsanlar”, denizlerin görünmez hâkimleriydi. Özellikle de otoritenin zayıfladığı dönemler, denizleri korsanların cirit attığı kanunsuz arenalar haline getiriyordu. Onların çöplüklerinde izinleri olmadan gemi yüzdürmek, kelimenin gerçek anlamıyla “kaşınmak” anlamına geliyordu.

Tarih büyük ölçüde Batı-merkezli yazıldığı için korsanlık denildiği zaman yalnız Berberi korsanlarının adları anılır ve ne İspanyol, ne İtalyan, de İngiliz korsanlarından söz edilir. Ancak korsanlık, savaşın tabii bir uzantısıydı o devirlerde; ve Amerikan bağımsızlık savaşında Amerikalı korsanların İngiliz gemilerine verdiği zayiat, öyle unutulur cinsten değildi. Demek ki, korsanlığı o dönemin bir deniz realitesi olarak düşünmekte fayda var. Nitekim tarihçi Fernand Braudel, aşağıdaki sözleriyle korsanlığın bizim bilmezden geldiğimiz bu “yasal” boyutuna güçlü bir ışık tutmaktadır:[2]

Korsanlık, ya biçimsel bir savaş ilânıyla veya mühürlü mektuplarla, pasaport, görev veya talimatlarla böyle kılınan meşru [bir] savaştır. Bu farkına varışlar bize ne kadar garip görünürse görünsün, korsanlığın “yasaları, kuralları, canlı adet ve gelenekleri” vardır.

İşte bu “yasal” korsanlığı işine geldiği zaman tecviz eden aynı Amerika, tüccarları için yağlı limanlar bulabilmek niyetiyle ufak ufak Akdeniz’e doğru atmaktadır pençesini. Ancak güngörmüş Berberi korsanları, avuçlarının içi gibi bildikleri bu iç denizde yeni misafirlerine görkemli bir ‘hoş geldin’ partisi vermekte gecikmeyeceklerdir.

Nitekim Akdeniz’in acemisi olan Amerikan gemileri, çok geçmeden korsanlarımızın çelik pençelerine düşüverir. Mesela Müslüman korsanlar, 1783’de, “semiz ördek” diye dalga geçtikleri Amerikan gemilerinden yıllık 80 bin dolar haraç istemişler ve söke söke de almışlardı. 1787 yılında 100 kadar Amerikalı denizci, korsanların eline esir düşmüş ve ABD, onları kurtarmak için 40 bin dolar fidye, 25 bin dolar da haraç ödemek zorunda kalmıştı. 1794’e gelince, durum daha da vahimleşmiş ve korsanlar tam 11 Amerikan gemisini ele geçirmişler, 119 kişilik mürettebatını da esir almışlardı.

Hatta bu çekirdekten yetişme korsanlar Akdeniz’le de yetinmiyor, Atlas Okyanusu’na seferler düzenliyor, İrlanda’nın batı sahillerine kadar dehşet saçabiliyorlardı. Velhasıl, Akdeniz’in giriş ve çıkışı onlardan soruluyordu.

O sırada bağımsızlık savaşının barut ve kan kokuları henüz dimağlarından silinmemiş olan Amerikan başkanları, başlarının bu “ırak” diyarda daha fazla derde girmesini istemiyor, korsanların neredeyse bütün isteklerine kuzu kuzu boyun eğiyorlardı. Nitekim Amerikan Kongresi 1795’de, tarihinin en ağır haracını onaylamış, nakit olarak yıllık 642.500 dolar, gerekli mühimmat ve 36 topa sahip bir adet de fırkateyni korsanlara teslim etmeye razı olmuştu. İlaveten yine her yıl, 21.600 dolar değerinde deniz araç gereci de korsanların nasırlı ellerine teslim edilecekti. Buna karşılık Akdeniz, Amerikan gemilerinin huzur içinde seyr ü seferine açılacaktı.

Vaktiyle Amerika’yı haraca kesmiştik!

Tam duyamadım, “Pes birader! Bu neredeyse bir hazine!” mi dediniz? Acele etmeyin, zira dahası var.

Amerikan gemilerinde seyahat edenler şu veya bu nedenle esir düşerlerse onlara da bir fiyat biçilmişti bu anlaşmada. ABD Cezayir’e gidecek yolcular için kişi başına 4.000 dolar, kabin görevlileri için de 1.400 dolar para ödeyecekti Cezayir’e. Gerçi Amerikan makamları istenen ücretleri fahiş bularak pazarlık edip indirim yaptırmışlardı ama sonunda kaderlerine razı olmuşlardı. Anlaşma metni yalnız Türkçe yazılmış (ki, ABD’nin bir yabancı ülke ile, yalnızca o ülkenin dilinde yaptığı biricik antlaşma olarak tarihe geçmiştir), Cezayir’de imzalanmış ve 1796 Mart’ında Amerikan Senatosu tarafından da onaylanmıştır. Bu arada belirtelim ki, kaynaklar, anlaşma sonucunda serbest bırakılan rehinelerin anlattığı acıklı esaret hikâyelerinden Amerikan halkının 11 Eylül’ü aratmayacak psikolojik travmalar yaşadığını da nakletmeden geçmiyor.

Ne var ki, 1800 yılında cereyan bir olay, Amerika ile Osmanlı himayesindeki Berberiler arasındaki iplerin kopmasına yol açacaktır. Kaptan William Bainbridge, Cezayir’e Amerika’nın yıllık haracını ödemek için gelmiştir. Limana Amerikan bayrağı çekili gemisiyle giremeyeceği uygun bir lisanla ihtar edilir kendisine; sonuçta

ABD bayrak indirtilir, yerine Osmanlı bayrağı çektirilir.

Haracın, doğrudan doğruya Sultan’a ödenmesi gerekir. Bu yüzden Kaptan Bainbridge kendisine eşlik eden Cezayir gemileriyle birlikte İstanbul’a götürülüp devrin padişahı III. Selim’in huzuruna çıkartılır. Böylece iilk resmi Amerikan yetkilisi İstanbul’a böylece adımını atmış olur.

Osmanlı düzeninin bu sıkı kurallarına istemeye istemeye boyun eğmiş olan Kaptan Bainbridge memleketine dönüşünde bir daha Cezayir’e adım atmamaya tövbe etmiştir. Bu olayın ardından bir tehdit değerlendirmesi yapan Amerika Birleşik Devletleri’nin o zamanki “şer üçgeni” de belli olmuştur: Cezayir, Trablus ve Derne (son ikisi bugün Libya sınırları içindedir).[3]

Öte yandan Amerika’nın Cezayir’e verdiği tavizler, Trablus Paşası Karamanlı Yusuf’un gözünden kaçmayacaktır. O da yükseltir haraç taleplerini. Çünkü kendisiyle anlaşma yapılamamıştır. O sırada Başkan George Washington ölmüştür, yeni Başkan Adams’a bir devlet başkanı öldüğünde yerine geçen başkanın ödemesi gereken özel haraç hatırlatılır. Ne kadar mı? Yusuf Paşa, Washington’un ölümüne kendince bir de değer biçmiştir: 10 bin dolar.

Zamanla istenen haraçlar altından kalkılacak haddi geçer. Bu “Türkler” de çok olmaktadırlar. Düşünün ki, 1800 yılında yıllık haraç miktarı tam toplam 2 milyon dolara ulaşmıştır ve bu miktar, ABD’nin sadece 10 milyon dolar olan yıllık gelirinin beşte birine denktir.

Tam işler yolunda giderken “şahin” cephesinden Thomas Jefferson yeni başkan olarak Beyaz Saray’ın ev sahibi olur ve onun döneminde işler daha da çetrefilleşir: Şahinlerin baskısıyla Amerika, meseleyi kökünden halletmek üzere Osmanlı limanlarına çıkarma yapmaya kadar götürecektir işi. Bunu kolayca başarıp başaramadığı ise upuzun bir hikâyedir.

Bir “metal fırtına”nın ayak sesleri duyulmakta, tarihin mermer tenine gömülmüş bir gölge daha doğrulmaktadır.

O zamanlar Osmanlı’nın Garp Ocakları’nı oluşturan Cezayir, Tunus ve Libya’ya mensup leventlerin ABD filosuyla 5 yıl boyunca başlarımızı öne eğdirmeden nasıl dişe diş cenk ettiklerini görmek için gelecek haftayı beklemeniz gerekecek…

[1] Başbakanlık Arşivi, Düvel-i Ecnebiye, Amerika Nişan Defteri 1/1, s. 7’den nakleden: Nurdan Şafak, Osmanlı-Amerika İlişkileri, İstanbul 2003, OSAV Yayınları, s. 41.
[2] Fernand Braudel, II. Felipe Döneminde Akdeniz ve Akdeniz Dünyası, cilt 2, Çeviren: Mehmet Ali Kılıçbay, 2. baskı, İmge Kitabevi, Ankara 1994, s. 251.
[3] Bu çatışmaların büyük ölçüde Amerika açısından değerlendirildiği iki çalışma için bkz. Robert J. Allison, The Crescent Obscured: The United States and the Muslim World, 1776-1815, Oxford University Press: New York ve Oxford, 1995; David Smethurst, Tripoli: The United States’ First War on Terror, New York 2006, Ballantine Books.

.

‘Abdülhamid’in mezarını ateşe vereceğiz!’
6 Eylül 2010Mustafa Armağan
‘Abdülhamid’in mezarını ateşe vereceğiz!’
“Eğer Filistin’de Müslüman Arap unsurunun faikiyetini [üstünlüğünü] muhafaza etmesini istiyorsak, Yahudilerin yerleştirilmesi fikrinden vazgeçmeliyiz. Aksi takdirde yerleştirildikleri yerde çok kısa zamanda bütün kudreti elde edeceklerinden, dindaşlarımızın ölüm kararını imzalamış oluruz.”

10 Şubat’ta vefatının 89. yılında rahmetle andığımız Sultan II. Abdülhamid’e ait olan yukarıdaki sözler 1895’de yazılmış hatıra defterine. O günden ne kadar net görmüş bugünleri, değil mi? Evet, tam da dediği gibi, Filistinli dindaşlarımızın ölüm kararı oldu İsrail devletinin kurulması…

Yalnız üzerinde güneş batmayan İngiliz emperyalizmine karşı mücadele vermekle kalmadı II. Abdülhamid; aynı zamanda Ermeni çeteleri ve lobilerine, Siyonist örgütlere, iç ve dış Masonlara, velhasıl Memalik-i Osmaniye’yi bölüp parçalamak isteyenlere karşı cansiperane ve destansı bir direnişti onunkisi.

Filistin’in “en zayıf halka” olduğuna yürekten inanıyordu; nitekim dediği gibi de çıktı. Filistin’in Akdeniz-Hint Okyanusu-Kızıldeniz düğümünün merkezi olduğu, 1919’da İngiliz emperyalizminin teorisyenliğine soyunan Halford Mackinder’in tarihî itirafında deşifre edildi.

Mackinder’e göre Filistin toprakları, Asya-Afrika-Ortadoğu arasında vazgeçilmez bir adaydı ve İngiliz emperyalizminin petrol üzerindeki hakimiyeti sürdüğü müddetçe desteklenmesi gerekiyordu. Şimdi anlıyoruz emperyalizmin Filistin’i neden bu kadar çok istediğini ve yine şimdi anlıyoruz Sultan Abdülhamid’in Filistin’i emperyalizme kaptırdığımız zaman başımıza nelerin geleceğini öngören sözlerini.

Gün geldi, küresel İngiliz hakimiyeti iflas etti ve satılığa çıktı: Zaten Harb-i Umumi’de Amerikalı şirketlerden kovalar dolusu borç almış, tamtakır hazinesiyle dev bir küresel iskelet halini almıştı. ABDli alacaklılar, müflis emperyalizmi de devraldılar ‘mecburen’! Ve petrol savaşı yeniden kızıştı.

İkinci Dünya Savaşı’nın hesabı dürülürken, Orta Doğu’dan İngilizler sureta çekiliyor ve ardından İsrail devleti doğuyordu. Amerika, İngilizlerin rolünü olduğu kadar İsrail’in hamiliğini de devralacaktı. Zira onun daha büyük hesapları vardı petrolle ve bu bölgenin denetimi ve birleşmesinin engellenmesi, bir mecburiyetti.

İsrail bombaları sınır çizgilerini yeniden yakıyor, kavuruyor. Filistin ve Lübnan tarihlerinin yeni bir kanlı sayfasında yaşıyor. Kuzey Irak sınırımızda İsrailli komutanlar Peşmergelere eğitim yaptırıyor. Ve herkes gibi biz de tarihte yaşamış o tek adamı hatırlıyoruz. Sıkışık durumdaki hazinesini milyonlarca sterlinle “rahatlatmaya” hazır olduklarını söyleyerek yanına kadar sokulan ve kendilerine başlarını sokacak bir arazi vermesini isteyen Theodore Herzl’e Abdülhamid’in söylediği aşağıdaki sözler bir asır sonra bile diken diken etmeye yetiyor tüylerimizi:

“Ben bir karış dahi olsa toprak satmam. Zira bu vatan bana değil, milletime emanettir. Milletim bu vatanı kanlarıyla mahsuldar kılmışlardır. O, bizden ayrılıp uzaklaşmadan tekrar kanlarımızla örteriz. [Böyle bir toprak parçası bizden kopartılmak istense bile o toprağı kanlarımızla kaplarız ve yine bizim toprağımız olur.] Benim Suriye ve Filistin alaylarımın efradı birer birer Plevne’de şehid düşmüşlerdi. Bir tanesi dahi geri dönmemek üzere hepsi muharebe meydanında kalmışlardır. Türk imparatorluğu bana aid değildir, Türk milletinindir. Ben onun hiçbir parçasını veremem. Bırakalım Museviler milyonlarını saklasınlar. Benim imparatorluğum parçalandığı zaman onlar Filistin‘i karşılıksız bile ele geçirebilirler. Fakat yalnız bizim cesetlerimiz taksim edilebilir. Ben canlı bir beden üzerinde ameliyat yapılmasına müsaade edemem.”

Siyonistler kendilerine Filistin’den toprak satması için bir değil, tam beş kez ikna girişiminde bulundular. Hepsinde yüz geri edilince anladılar ki, o başta kaldıkça Orta Doğu’ya “huzur” gelmeyecek(!).Siyon Yurdu’na giden altın yol, Abdülhamid’siz açılacaktır.

Yahudi diasporasının Abdülhamid’e güttüğü kin o kadar derin ve köklüdür ki, Guantanamo’da aylarca esir kalan İbrahim Şen, Vakit’in kendisiyle yaptığı söyleşide ilginç itiraflarda bulunmuştu. Meğer Guantanamo’daki sorgulara İsrailli hahamlar da katılıyormuş. Hatta bu Guantanamo mahkûmu, sorgulardan birisinde Yasef isimli bir Yahudi komutanın vücuduna elektrik verirken kendisine,

“Türk terörist, merak etme az kaldı. Irak, İran ve Suriye’den sonra sıra Türkiye’ye de gelecek. Kadınlarınız hizmetçilerimiz, erkekleriniz de kölelerimiz olacak. İstanbul’a geldiğimizde ilk olarak dedeniz Abdülhamid’in mezarını ateşe vereceğiz” dediğini aktarıyordu.

II. Abdülhamid 24 Nisan 1909’da tahttan indirildi, vefat ettiği 10 Şubat 1918’de ise Jön Türklere devrettiği, yüzölçümü neredeyse 5 milyon kilometrekareye ulaşan koca imparatorluk kayıplara karışmış sayılırdı. “Hürriyet kahramanı” Enver Paşa’nın 1 Kasım 1918 Cumartesi gecesi saat 23.00’de bir Alman istimbotu ile kurtarmaya kalktığı ülkeden kaçmadan evvel, yaveri Mersinli Cemal Paşa’ya yaptığı şu acı itiraf, İttihatçıların nasıl büyük bir oyuna geldiklerini geç de olsa fark ettiklerini göstermektedir:

“Turan yapacaktık, viran olduk. Bizim en büyük günahımız, Sultan Hamid’i anlayamamaktır. Yazık Paşam, çok yazık! Siyonistlere alet olduk ve onların hıyanetine uğradık!”

Yıllar geçtikçe haklılığı daha iyi anlaşılan “Son Sultan” II. Abdülhamid’in bütün mücadelesini, bir yandan kurtlarla dans edip ülkeye zaman kazandırmaya, öbür yandan ülkenin yetersiz altyapısını gelmesi kaçınılmaz emperyalist kıyamete hazırlamaya ve insan gücünü yetiştirmeye teksif etmişti. İlk denizaltı gemilerimizi donanmaya kazandırması da, imparatorluk sathında binlerce okulu açması da bu gayenin yansımalarıydı. Çobanlara bile okul açtırmasını, mezuniyet törenlerine hediyeler göndererek memleket evlatlarını okumaya teşvikini ancak bu gaye çerçevesinde anlamak mümkündür.

Ona kızanların öfkesini anlıyoruz. Osmanlı’nın postunu pahalıya deldirmişti emperyalizme. Acısız bir ameliyatla gövdeyi paylaşacaklarını düşünenlerin, bu paylaşımın onun gayretleriyle ertelenmesi ve Birinci Dünya Savaşı’nda milyonlarca Avrupalının ölümüyle sonuçlanması karşısında öfkelenmelerinden daha doğal bir şey olamazdı. Dinmeyen öfkelerinin sebebi budur. Tabii Kızıl Sultan iftirasının da…

İyi güzel, anlıyoruz İngilizin, Fransızın, Yahudinin, Ermeninin, Masonun şunun bunun hıncını. Peki bizim içeridekilere ne oluyor? Onlar da mı ülkeyi erkenden bölüp parçalatmadığına kızıyorlar yoksa?

Orta Doğu’da haritaları yeniden çizme tartışmalarının yapıldığı şu günlerde dikkatle okumamız gereken bir kitap gibidir Sultan II. Abdülhamid’in 33 yıllık iktidarı. Ben bu direnişe, sessiz Çanakkale diyorum. Şehitsiz, gazisiz, topsuz, tüfeksiz Çanakkale…

Yok, yok, bir şehidi var bu sessiz Çanakkale’nin. Hem de hakkı yenmiş, garip bir şehidi: O şehid, Abdülhamid’in ta kendisidir. Rahmet onun üzerine yağsın…

.

Mustafa Kemal’den Kerkük’e son mesaj
6 Eylül 2010Mustafa Armağan
Mustafa Kemal’den Kerkük’e son mesaj
27 Şubat 1923 tarihli TBMM gizli oturumunda Heyet-i Vekile Reisi, yani Başbakan Rauf [Orbay] Bey, kürsüde boncuk boncuk terler dökmektedir. Özellikle İzmit mebusu Sırrı, Bursa mebusu Operatör Emin, Bitlis mebusu Yusuf Ziya ve Erzurum mebusu Mustafa Durak beyler Musul’un İngiltere’ye bırakılması ve bir sene içinde İngilizlerle bir hal yolu bulunmazsa Cemiyet-i Akvam’a, bugünkü Birleşmiş Milletler’e havale edilmesini Misak-ı Milli’ye aykırı bularak şiddetle eleştirmektedirler. Rauf Bey, kendisi taraftar olmasa da, bir şekilde İsmet Paşa’nın oldu bittisini meclise karşı savunmak zorunda kalmıştır ve asıl bedbahtlığı da burada yatmaktadır: Fikirlerine aykırı da olsa TBMM Hükümeti’nin kararlarını savunacaktır.

O arada salondan Yusuf Ziya Bey’in hiddetli sesi duyulur: “Bir kelimeyle cevap istiyorum: Musul Misak-ı Millî dahilinde mi, değil mi?” Hamidiye Kahramanı Rauf Bey’in cevabı tek kelimeliktir: “Dahilindedir.”

Bu soru işareti, biraz sonra kürsüye çıkacak olan Gazi Mustafa Kemal’in, Misak-ı Milli’de harita ve dolayısıyla sınır olmadığını söylemesiyle tekrar tutuşacaktır. Zira Gazi’ye göre Misak-ı Milli yanlış anlaşılmıştır. O “milletin menfaati” ve Meclis’in “isabet-i nazarı”ndan ibarettir. Dolayısıyla sabit değil, esnek bir kavramdır. Yerine ve zamanına göre yeniden şekillenebilir.

Nitekim kendisi, bu esnek Misak-ı Milli politikasının en çarpıcı örneğini Hatay’da verecek, Hatay, ısrarlı takipleri sonucunda bağımsızlığına kavuşunca insanların aklına, acaba devamı gelecek mi sorusunu düşürecektir. Gerçekten de Atatürk, Misak-ı Milli stratejisinin 1923’de başaramadığını müteakip yıllarda atacağı adımlarla başarmayı planlıyor muydu ve 1932’de Yunus Nadi’nin Cumhuriyet’teki bir yazısında belirttiği gibi, Misak-ı Milli’nin gizli ajandasında Osmanlı’dan ayrılan Müslüman devletlerin bağımsızlıklarına kavuşması yazılı mıydı? Sanırım bu sorular Kuzey Irak’taki gelişmeler gündemimizde kaldıkça durmaksızın sorulacaktır.

Aşağıda yayınlayacağım Mustafa Kemal’in mektubu, Misak-ı Millici bakışın 1925’in sonlarında bile bölgeye ilgisini kaybetmediğini ve kayıpların kalıcı olarak görülmediğini göstermektedir.

İşte o mektup

Aslında Mustafa Kemal’i daha 1 Mayıs 1920’de, yani TBMM’nin açılışının üzerinden henüz bir hafta geçmişken Meclis kürsüsünden milli sınırımızın İskenderun’un güneyinden doğuya doğru uzanarak Musul’u, Süleymaniye’yi ve Kerkük’ü içine aldığını söylerken görürüz. Nitekim Doğudaki aşiretlerle ilişkilerini iyi tutmaya ve İngilizlerin oyunlarını boşa çıkarmaya çalışmak, bu politikasının bir uzantısıydı. 1 Şubat 1922’ye gelindiğinde Milli Savunma Bakanlığı’na “Misak-ı Milli sınırları içinde bulunan Musul vilayetinin kurtarılması için Ravenduz bölgesine bir kısım kuvvet gönderilmesi” talimatını verecek, Bakanlık da Binbaşı Özdemir Bey’i görevlendirecekti.

Özdemir Bey operasyonunun İngilizleri şaşkınlığa düşürdüğünü biliyoruz. Bir Türk-Kürt ortak operasyonu olan bu harekât Musul’a varmış, hatta Irak içlerine sarkmaya bile başlamıştır. Aynı günlerde Anadolu’da Yunan kuvvetlerinin İzmir’den “denize dökülmesi”, ayrı bir moral kaynağı olmuştur Özdemir Bey ve ekibi için.

7 Eylül 1922’de Mareşal Fevzi Çakmak, “Musul’un silahla alınacağı” yolunda bir telgraf çekiyordu Doğu ve El-Cezire komutanlıklarına. Ancak şartlar, kuvvet ve silahlarımızın Batı Cephesine kaydırılmasını gerektirmiş ve Musul’u alma operasyonu gerçekleşememiş, belki de altın bir fırsat kaçırılmıştır.

Ardından Lozan süreci gelmiş ve İsmet Paşa’nın elimizdeki en kuvvetli kart olan Musul meselesini, Mim Kemal Öke’nin “bilerek ya da bilmeyerek (veya bizim anlam veremediğimiz bir sebepten dolayı)” otel odalarında ve İngiltere’yle ikili olarak görüşmeye açması, asla genel kurula getirmemesi, Musul meselesinde bir kırılma noktası teşkil etmişti. İşte bundan sonra yukarıda bir kısmına değindiğimiz Meclis’in direnişini göreceğiz. Ancak bu direniş de işe yaramayacak ve İsmet Paşa, Musul’u İngiltere’ye bırakarak dönecektir Ankara’ya.

30 Ocak 1923 günü Mecliste “Musul vilayeti, Türkiye Devleti’nin milli sınırları dahilindedir” diyen Mustafa Kemal Paşa, bundan 28 gün sonra Musul’u “gayet kolaylıkla alabiliriz” demiştir aynı kürsüden. “Fakat” diye eklemiştir ardından, “Musul’u aldıktan sonra savaşın biteceğinden emin değiliz.” Yani Musul’u almak değil, korumak önemlidir. Alırız almasına ama bedelini ödemeye de hazır olmalıyız.

Zaten İngilizler de karşı harekâta girişmiş ve 8 Nisan’da iki kol halinde sınırlarımıza doğru yürümeye başlamıştır. Bölgede daha fazla kalamayacağını anlayan Özdemir Bey de arkası kapatıldığı için İran’a geçerek teslim olacak ve Van’dan yeniden Türkiye’ye girecektir. (Bu harekâtın devamına, bu defa 1924 Ağustos’unda İstiklal Savaşı komutanlarından Cafer Tayyar [Eğilmez] Paşa niyetlenecek ancak bu, sadece bir niyet olarak kalacaktır.)

Lozan’da İngiltere’yle bir yıl içinde halledeceğimizi belirttiğimiz Musul meselesi sürüncemede kalmaya devam edince Cemiyet-i Akvam’a intikal etmiş, onlar da bir heyet göndererek yerinde incelemeler yaptırmıştır. Bu arada bölgede halk oylaması isteğimiz de insanların “ilkel” olduğu gerekçesiyle Batılılarca reddedilir. (Yani o zamanlar biz plebisit yapmak istiyorduk, İngilizler karşı çıkıyordu. Şimdi ise biz karşı çıkıyoruz, onlar istiyor.)

Ardından Şeyh Said İsyanı (13 Şubat 1925) patlak verecek ve bastırılsa da, sonuçları Musul’un durumunu doğrudan etkileyecektir. Musul’daki en büyük kozumuz olan Kürtlerin Türkiye’ye katılmak istedikleri tezi, içerideki Kürtlere yönelik bastırma harekâtı ve 1924 Anayasası’nda Kürtçenin yasaklanmasıyla zayıflayacak, dolayısıyla isyan, sonuçta İngilizlerin ekmeğine yağ sürecektir.

Nihayet 23 Temmuz 1925’de Türkiye Cemiyet-i Akvam’a başvurarak Musul’da Arapların aleyhimizdeki faaliyetlerine engel olunmasını istemişse de komisyon bu konuda yetkisiz olduğunu ileri sürmüştür. Bu, adeta son hamledir. Musul üzerindeki projemiz bu tarihten itibaren gözle görülür biçimde sönmeye başlamış, nihayet 7 Haziran 1926’da Dışişleri Bakanı Tevfik Rüştü Aras’ın imzasıyla Musul üzerindeki bütün haklarımızdan, 25 yıl boyunca petrol kârlarından yüzde 10 pay ödenmesi karşılığında vazgeçecektik.

İşte Mustafa Kemal’in aşağıdaki mektubu, 23 Temmuz son hamlesinden bir hafta sonraya rastlar. Türkiye’nin Musul’a veda ederkenki hüzünlü ama yine de ümitvar bakışını yansıtan bu mektupta Misak-ı Milli terimi geçmemekle birlikte Musul ahalisinin ülkemizin ayrılmaz bir parçası olduğu, bir gün kurtulacaklarına olan ümidini koruduğu, mücadeleyi bırakmamaları ifade edilmekte ve kurtuluşun yakın olduğu vurgulanmaktadır.

Musul’daki “din kardeşlerimiz”in kurtuluş güneşinin doğuşunu sabırla beklemelerini de hatırlatan bu ilginç mesajlar yüklü mektup, ilk olarak bundan 35 yıl önce Fethi Tevetoğlu tarafından yayınlanmıştır (Hayat Tarih Mecmuası, Sayı: 10, Kasım 1972, s. 6-7.) Hilafet kaldırıldıktan sonra bile Musul halkına “din kardeşlerimiz” diye hitap edilmiş olması bir başka ilginçliğidir mektubun. Şimdi Seyyid Muhammed Cebbârî ve akrabalarına yazılan ve aslının Kerkük’te Cebbarî ailesinde bulunduğu bildirilen bu mektubu beraberce okuyalım:

Mücahidin-i muhterem sâdâttan Seyyid Muhammed ve akrabalarına,

Memleketin bir cüz’-i lâ-yenfekk’i [ayrılmaz parçası] olan Musul’un ahâlisinin karîben halâs bulacağına [yakında kurtulacaklarına] itikad ve itimad olunarak öteden beri devam eden mücahedâtınızda ber-karar olmanızı selamet ve saadet-i âtiyeniz namına hamiyet-i malumenize terk eylerim.

Türkiye Cumhuriyeti’nin şefkatini ve Musul’un hükümetimize aidiyeti hasebiyle âti-i karîbden [yakın gelecekten] asla kat’-ı ümid etmeyerek [ümit kesmeyerek] zulümlere karşı yüksek bir cidal ile münevver [aydınlık] bir istikbal te’min olunması, din kardeşlerimizin huzur ve saadeti için kıymettardır. Halas günleri karîbdir. Şems-i istihlasın tuluuna [kurtuluş güneşinin doğmasına] sabûrane müterakkib bulunulmasını [sabırla beklenmesini] hatırlatır, Cenâb-ı Vâcibü’l-Vücud’dan cümleye muvaffakiyetler temenni eylerim.

1 Ağustos 1341 (1925)

Sabırla ve ümitle bekleyin, diyor. Neyi? Haziran 1926’da attığımız ve Musul’u İngilizlere teslim ettiğimiz imzayı mı?

Nokta.

Martin van Bruinessen, Ağa, Şeyh, Devlet, Çeviren: Banu Yalkut, 3. baskı, İstanbul 2004, İletişim Yayınları, s. 402 vd. Mim Kemal Öke, Kerkük-Musul Dosyası, İstanbul 1991, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları. Fethi Tevetoğlu, “Atatürk’ün Musul, Süleymaniye ve Kerkük’le ilgili bir mektubu”, Hayat Tarih Mecmuası, Sayı: 10, Kasım 1972, s. 6-7.

.

Bu kilisenin üzerinde hangi padişahın adı yazılı?
6 Eylül 2010Mustafa Armağan
Bu kilisenin üzerinde hangi padişahın adı yazılı?
Beyoğlu’nda gezersiniz elbette. İyi de, Galatasaray Lisesi’nin önünden yönünüzü Tünel’e çevirdiğinizde yolunuzun üzerinde iki kiliseyle karşılaşır mısınız hiç?

Birincisi, sol kolda ve yol üzerindedir. Katoliklere ait olan bu kilisenin adı, Sen Antuvan Kilisesi’dir. Bu daha fazla bilinir ve sanıyorum içinde İstanbul’da Müslüman “turist”e en bol rastlanan kilise unvanını açık farkla elinde tutmaktadır.

İkincisi ise Tünel’e daha yakındır ve görülmesi biraz dikkat ve marifet ister. Yine sol kolda, cephesi demir parmaklıkla kapalı, dik bir merdivenle inilen ve bu yüzden görmek ve ziyaret etmek için özel bir çaba sarf edilmesi gereken bir kilisedir.

Adı, Santa Maria Draperis Kilisesi’dir ve yine Katolik cemaatine aittir.

MA

Ancak bu kilisenin tarihimiz açısından farklı bir özelliği var (zaten bu yüzden burada gündeme getiriyorum ya).

Gelip geçenler pek farkında değildirler ama kilisenin İstiklal Caddesi üzerindeki üç kemerli girişinin sağdaki kemerinin üzerinde mermer plakaya yazılı bir kitabe meraklıların dikkat nazarlarını çeker. Burada bir Osmanlı padişahının ve bir İstanbul belediye başkanının adı yazılıdır.

Peki kimlerdir bunlar?

Kilisenin yapımına izin veren padişah, Sultan II. Abdülhamid’dir.

Kilisenin yapımında yardımları dokunan İstanbul Şehremini, yani Belediye Başkanı ise sonradan Bedirhaniler tarafından düzenlenen bir suikastle öldürülecek olan Rıdvan Paşa’dır.

Mermer kitabede Santa Maria Kilisesi’nin yapım tarihi olarak 1904’ü görmekteyiz.

Lübnanlı bir Hıristiyan olan Said Naum Duhanî, hatıralarında Santa Maria Kilisesi’nin, yeryüzünde kapısının üzerinde bir Padişah-Halifenin adının yazıldığı Vatikan’a bağlı tek kilise olduğunu belirtir.

Şimdi bunları yazdım ya, bazıları kalkıp, ‘Sen kim oluyorsun da Abdülhamid Han gibi muhterem bir Osmanlı hükümdarının siciline leke sürüyorsun’ diyecek. Bunun lekeyle, hakaretle, aşağılamayla ne alakası var?Yani padişahlar zamanında kilise yaptırmak yasak mıydı? Hayır. Peki uluorta herkes kilise yapabilir miydi? Hayır. Her şey düşünülüp taşınılır ve ona göre karara varılırdı.

Öyleyse bir kilisenin padişahın izniyle yapılması neden leke olsun?

İnsanların kafasında şöyle bir tasavvur var: Padişah Müslümandı, dolayısıyla öz evlatları Müslümanlar ve Türklerdi, öbürleri üvey evlattı.

Oysa bu görüşü çürüten binlerce örnek bulmak mümkün Osmanlı tarihinde.

Bizzat Fatih’in 1461’de Ermenilere İstanbul’da patrikhane tesis ettiğinden başlayın, 1904’de Santa Maria Kilisesi’nin yapımına kadar gelin.

Padişahların, bir Müslüman hükümdarın zimmî, yani gayrimüslim teb’anın dinî ihtiyaçlarını karşılamakla yükümlü olduğunu bizden iyi bilecekleri kuşkusuzdur.

Kaldı ki, Sultan II. Abdülhamid’in Katoliklerle iyi geçinmeye özel bir önem verdiğini yakinen biliyoruz. Abdülhamid Han’ın Vatikan’ın Avrupa’daki Katolik ülkelerin devlet başkanları ve kamuoyları üzerinde sahip olduğu büyük nüfuzu kullanmaya çalıştığını, dolayısıyla Katolik kiliselerinin açılmasının, hatta Papa’ya hediyeler göndermenin bu devletlerle sıkıntılı anlarında işe yarayacağını bilerek hareket ettiğini görmekte fayda var.

MA

Hatta bu siyasî gerekçeyle Vatikan’da yapılmakta olan bir kiliseye (San Gioacchino in Prati Kilisesi) nakdî yardımın yanı sıra inşaat malzemesi de gönderdiğini daha önce yazmıştım.

Bundan sonra Beyoğlu’nda gezerken başınızı kaldırıp Santa Maria Kilisesi’nin giriş kapısı üzerindeki mermer levhaya atf-ı nazar edin ve Sultan’ımızın ismini orada görerek bir zamanlar büyük düşünen devlet adamlarımızın varlığına bir kere daha şahit olun derim.

Ve üzerinde derin derin düşünün.

Zaten Abdülhamid Han, üzerinde bir asır düşünsek bize malzeme kısıntısı uygulamayacak muazzam bir antrepo gibidir. Yeter ki, isteyin

.

Askeri Müze’deki Sahte Kılıç
6 Eylül 2010Mustafa Armağan
Askeri Müze’deki Sahte Kılıç
Tarih, efsanenin kız kardeşidir derler. Her zaman kol kola yürüdüklerine en büyük şahitlerimizden birisi de yakın tarihimiz olmalı. Bu tarih içinde “Çanakkale efsaneleri” hacimli bir yer tutar.

Milletin Çanakkale’ye yönelik hassasiyeti kabardı ya, bezirgândan geçilmiyor ortalık. Okuru daha fazla ağlatan, kazanıyor. Bu yüzden olmadık madrabazlıklar da yapılıyor. Böylelikle aslında Çanakkale şehitlerinin ruhları daha fazla acıtılmış oluyor. Maalesef piyasa ekonomisi böyle fena bir yol açmış durumda. Muhtemelen bazı dostlarımı da üzeceğim feci örnekleri Mart ayına saklayarak bugünkü efsanemize geçiyorum.

Evet tarih, efsanesiz yapamıyor, anladık. Pudra şekeri gibi, etrafında uçuşan bir masal bulutu da istiyor. Üstelik bu masal bulutunun boyutları, en ciddi olduğunu bildiğimiz ve Türk halkının en fazla güvendiği kurumun çatıları altına da ne yazık ki sirayet etmiş durumda. Umarım bu yazı, yetkilerin uyanmasına ve bir fahiş hatayı düzeltmelerine yardımcı olur.

Yıllar sonra tekrar gitmek istedim Harbiye’de bulunan Askeri Müze’ye. Kökleri, Topkapı Sarayı’nın girişinde bizi karşılayan Aya İrini Kilisesi’ne dayanan bu güngörmüş müzemizdeki en ilginç objelerden birisi, Fatih’in İstanbul kuşatmasında Bizanslıların Haliç’e gerdikleri ünlü zincirin bir kısmıdır. Değerli tablolar, silahlar, giysiler vs. ile ziyaretçileri bir zaman tüneline sokmayı başaran müzelerin başında gelir Askeri Müze.

Bir de Kurtuluş Savaşı’na ait eşyaların sergilendiği salonlar vardır burada. İşte bu salonlardan birinde bir kılıç karşılar sizi. Yıllar önce de gördüğüm bu kılıcın hikâyesini araştırdıktan ve efsanesini iyice kafamdan sildikten sonra tekrar yolumu düşürdüm Askeri Müze’ye. Yapılan bunca yayının ardından herhalde o kılıcın doğru adresi ortaya çıkmış ve gereken düzeltme yapılmıştır umudundaydım doğrusu. Öyle ya, Askeri Müze, bizim medar-ı iftiharımız olması gereken kurumlardan biridir ve bu konularda gereken hassasiyeti göstermiştir diye düşünüyordum.

MA

Kimin kılıcı, kimin kılıcı?

İtiraf edeyim ki, yanılmışım! Her şey aynıydı. İçeride temizlik yapan görevliden izin alarak yaklaştığım vitrinde esir alınan büyükçe bir Yunan bayrağının önünde bazı silahlar uzanmış yatıyordu. Bunlardan birisinin önünde yıllar önce de gördüğüm yazı hemen hemen aynı kelimelerle yerli yerindeydi. Şöyle yazıyordu kılıcın önündeki plakada:

“Kılıç. Başkumandanlık Meydan Muharebesinde esir edilen Yunan Başkumandanı General Trikopis’e aittir. İngiliz. 20. yy.”

Yani? Yanisi şu ki, yanlışlar bilgi çağına rağmen devam ediyor, efsaneler gerçeğin yerini işgalde inat ediyorlardı.

Peki işin doğrusu nedir? İzninizle bunu kısaca özetleyeyim.

Ama önce ders kitaplarımıza kadar sızmış efsanemiz ne diyor, ona bakalım. Herhangi bir örnek seçiyorum:

“Uşak’ın kuzeydoğusunda ve şehre 17 km. mesafede bir küçücük köy vardır. Adı: Göğem’dir bu köyün. Çakmaklıtepe adı verilen bir tepenin yamacında kurulmuştur… İşte bu yer, “Megaloidea”cıların ordularının başında bulunanların muzaffer kumandanlar olarak girdikleri “orduları dağıtılmış” Anadolu’da Türk’ün kahredici şamarını yedikten sonra başlarını eğerek silâhlarını Türk ordusuna teslim ettikleri yerdir.” (Ne. S., “Uşak ve Trikopis”, Akın, Sayı: 9, Eylül 1967, s. 11-12.)

Bozguna uğrayan Yunan Orduları Başkomutanı (aslında biz yakaladığımız sırada başkomutan olduğunu bilmiyordu kendisi; iletişim hatları kesik olduğu için müjdeli haberi alamamış, daha doğrusu haberi biz vermiştik kendisine; tabii esir olduktan sonra!) Trikopis’in kuvvetlerimize teslim olurken kılıcını teslim ettiği o kadar sık tekrarlanmıştır ki, neredeyse tartışılmaz bir aksiyom (mütearife) haline gelmiştir kafamızda.

MA

Oysa yaygınlığıyla ters orantılı olarak yanlıştır bu kılıç teslim olayı. (Hatta bazılarımız Gazi Osman Paşa için de kılıcını teslim etti, derler ki, vahim bir hatadan öte, düpedüz bir iftiradır. Komutanların şerefi, kılıçlarını teslim edip etmemeleriyle ölçülebilir diyebiliriz. Gazi Osman Paşa da Çar Aleksandr ve Grandük Nikola’ya kılıcını teslim etmemek için arabada “unutmuştu”. Çar da bir asker olarak bu jestin manasını gayet iyi anlamış ve biraz da bu onurlu duruşu yüzünden özel bir alaka göstermişti Paşa’ya.)

Trikopis’in üzerinde kılıç yoktu ki!

Lafı dolandırmadan söyleyelim: Trikopis’i Göğem köyü civarında esir alan Beşinci Kafkas Tümeni Komutanı Albay Dadaylı Halit (Akmansü), hatıralarında kılıç teslimi olayından hiç bahsetmez. Yalnız yatmadan önce çadıra girerken generallerin bellerindeki tabancaların alındığından bahseder ki, tabancaların da teslim olduktan sonra saatlerce üzerlerinde kaldığını anlıyoruz. Cemal Kutay’ın aktardığı hatıralarında şunları söylüyor Albay Halit Bey:

“General Trikopis ve arkadaşları yanıma kendi atlarıyla geldiler ve yine atlarıyla Uşak’a gönderildiler. Üzerlerinde ve hayvanlarının eğer takımları üzerinde kat’iyyen kılıç yoktu. Şu halde İstanbul’da Askerî Müze’deki… Trikopis’e ait olduğu ilan edilen kılıç nerede, ne zaman ve kimin tarafından alınmıştır?”

Trikopis’i teslim alan komutanın görmeyip bilmediği bu kılıç nereden çıkmıştır sahiden de? Acaba başka komutanlardan alınmıştır da, bir karışıklığa kurban mı gitmiştir? Bilinmiyor. Ancak o kılıç, Trikopis’e ait değildir. Bu kesin. O kadar kesin ki, kılıcın sahibi olduğu iddia edilen şahıs, yani Trikopis, 1952 yılında Atina’da kendisini ziyaret eden gazeteci Hıfzı Topuz’a işin gerçeğini bir de kendi açısından anlatmış ve kılıcının, teslim olmadan biraz önce kendi yaveri tarafından parçalandığını söylemiştir.

Teslim alan da, teslim olan da, yani olayın her iki tarafı da böyle bir kılıçtan söz etmiyor ve inkâr ediyorlarsa, bu kılıç nasıl oluyor da hala Askeri Müze’de “Trikopis’in kılıcı” diye sergilenebiliyor? Bu 85 yıllık yanlışlık ne zaman düzeltilecek? Ne zaman müzelerimiz efsanelerden arınacak ve Atatürk’e yaslanarak “hayatta en hakiki mürşit” olduğunu söyleyip durduğumuz bilginin sergilendiği mekânlar haline gelecek?

Merak ediyoruz.

MA

Müze yetkililerine önemli not:

Yakında 20 milyon dolarlık bir yenileme projesine başlanacağını sevinçle öğrendiğimiz Askeri Müze yetkililerine müzedeki bir bilgi hatasını daha hatırlatmak istiyorum: “Çanakkale’de Turkuaz zırhlısını batıran Müstecip Onbaşı’ya ait kılıç” diye sergilenen objeye itirazım yok ama böyle bir “zırhlı” ne yazık ki mevcut değildi. Yazanın hayal gücüne doğrusu hayran kaldım.

Buraya “zırhlı” diye yazılan gemi, bir denizaltı gemisiydi, zırhlı bir gemi değildi, bir. Fransızların Turquoise adını verdikleri bu denizaltı gemisi batmamış, sadece yaralanmış ve esir alındıktan sonra donanmamızda hizmet vermişti, iki. (Tabii Mütareke döneminde İstanbul’a gelen Fransızlar denizaltılarını alıp memleketlerine götüreceklerdi!) Zannediyorum benzer hatalar, dikkatli bakan uzmanlar tarafından da görülebilecektir. O zaman bu yenileme projesinin içine bir uzmanlar heyeti tarafından Müze’de sergilenen objelerin incelenmesini de ekleyiniz lütfen.

.

Menemen olayında 10 büyük şüphe
6 Eylül 2010Mustafa Armağan
Menemen olayında 10 büyük şüphe
Şair “Kalmasın Allahım âlemde hiçbir hakikat nihân” demiş ya, Menemen olayının üzerindeki duman, üzerinden 76 yıl geçmesine rağmen henüz kalkmış değil. Bunun sebebi, olayın hemen arkasından tek yanlı olarak başlayan propoganda faaliyeti ve bizzat olayın ele başılarının temizlenmesiyle delillerin erkenden karartılmış olması.

Başka ve farklı görüşlerin kendilerini ifade etmesine izin vermeden girişilen bu “baskın basanındır” tavrı, Menemen manipülasyonunun yarım asır sonra tavan yaptığı 28 Şubat’tan sonra iyice gün yüzüne çıkmış durumda. Bu yıl (2006) Menemen’de yapılan konuşmalara kulak verirseniz aslında Kubilay’ın ve Menemen olayının kimsenin umurunda olmadığını, oraya toplanan birkaç bin kişilik kalabalığın, 842 rakımlı tepeyi kaptırmama, dolayısıyla da Türkiye’de Tek Parti mantığının tükenişini bir fasıl daha uzatma telaşıyla çırpındıklarını ibretle görürsünüz.

Resmi tarihe göre, 23 Aralık 1930 Pazar günü İzmir’in Menemen ilçesinde Asteğmen Mustafa Fehmi Kubilay ile Hasan ve Şevki (Kan Demir’e göre Vefki) isimlerini taşıyan iki bekçi “mürteciler tarafından şehit edilir”, Kubilay’ın başı “kör bir testere” ile kesilir ve yeşil bir bayrağın tepesine bağlanarak sokak sokak dolaştırılır, hatta Kubilay’ın kanı mürteciler tarafından “avuç avuç içilir”. (Bir yazıda Derviş Mehmed’in dudaklarının kenarında kurumuş kanın göründüğü dahi yazılabilmiştir. Pes yani!)

İlk Kubilay’ı anma toplantısı 2 Ocak 1931’de düzenlenmiştir ve o gün bu gündür nutuklar neredeyse santimi santimine aynıdır: Onlar Cumhuriyet uğruna canlarını verdiler, laiklik ve aydınlanmamızın önünü açmak için kanlarını akıttılar vs. vs…

Ne var ki, daha olayın ertesi gününden itibaren adım adım yerlerine konulan bu “irtica kalkışması” senaryosunun parçaları, kalın şüphe bulutlarını davet edecek mantıkî, idarî ve olgusal açıklarla maluldür. Bunlardan 10’unu seçtim sizin için.

1. Suçlu, yöneticiler mi?
Menemen olayının büyümesindeki idarî sorumluluk, alay komutanı başta olmak üzere Jandarma komutanı, Kaymakam, hatta “irticaî olaylar”ın çıkabileceği İstanbul Emniyet Müdürlüğü tarafından bir raporla Ağustos ayında bakanlığa ihbar edildiği halde tedbir almayan İçişleri Bakanı Şükrü Kaya’da değil midir?

Jandarma Komutanı Yüzbaşı Fahri, meydanda toplanan olayın failleriyle görüştükten sonra durumu Alay Komutanlığına bildirir. Sanki alayda yedek subay olan Kubilay’dan başka subay ve 26 acemi erden başka tecrübeli asker yokmuş gibi, üstelik de tüfeklerinde mermi olmadan(!) olay yerine gönderilmeleri, dikkat çekicidir. Üstelik bu suçlamalar, Genelkurmay Başkanlığı’nın yayınladığı Türkiye Cumhuriyeti’nde Ayaklanmalar adlı kitapta (Ankara 1972) yer almaktadır. Nitekim Denizli milletvekili Mazhar Müfit Bey, Ocak 1931’de TBMM’de yaptığı konuşmada idarecilerin suçlu olduğunu üzerine basa basa söylüyordu.

2. Kubilay hatalı mıdır?
Aslında Kubilay, rütbe bakımından üstü olan Jandarma Komutanı’nın emrine girmesi gerekirken emre itaatsizlik ederek, üstelik de yanına silah almadığı halde, doğrudan kendisi komutanmış gibi harekete geçmiştir. Kubilay bunu yapmak yerine gidip komutanın emrine girse, komutan da gelen kuvvetlerin desteğiyle duruma el koymuş olsaydı, ne Kubilay katledilecek, ne de bu kadar cana patlayacaktı hadise.

Zaten arkadaşları, eşi, annesi, erkek ve kız kardeşlerinin beyanatına göre, Kubilay, tez canlı, sinirli, kendi deyişiyle olaylar karşısında “heyecanına ve iradesine hakim olamayan” bir öğretmendir ve kısacık hayatında buna benzer kendinden geçtiği hadiseler az değildir. (Bkz. Kan Demir, Şehit Kubilay, 2. baskı, İstanbul 2005, İleri Yayınları, s. 49-50.) Kubilay’ın olaya ihtiyatsızca, akılcı olmayan bir şekilde müdahale ettiği konusunda görüş birliği bulunuyor. Yani Kubilay eğer öldürülmemiş olsaydı, belki de Menemen mahkemesinde üstlerine itaatsizlikten yargılanacaktı!

3. Kubilay’ı kim vurdu?
Fahrettin Altay’ın anılarında geçer. Olayın hemen ardından Ankara’da toplanan bir toplantıda, Atatürk, İnönü, Kâzım Özalp, Şükrü Kaya ve Savunma Bakanı Zekai Bey alınacak tedbirleri görüşürler. İnönü burada ilginç bir ayrıntıdan bahseder. Der ki:

“…Bir tertip olduğu aşikârdır. Köylüler bir jandarma karakolunun basılmasını teklif ediyorlar, bunlar [mürteciler] “Jandarma ile işimiz yoktur” diyor. Kuvvete çarpmak istemiyorlar, sonra bir subayı vuruyorlar, irticaî bir hareketle büyük bir halk kitlesini elde etmek istiyorlar, askeri de tabiatı ile alacaklar… Rovelverle vurulmuş olması ahali tarafından vurulduğunu gösteriyor. Tetkili lazımdır.” (Bkz. Altay’ın On Yıl Savaş ve Sonrası adlı hatıraları.)

MA

Bu notların profesyonelce alınmadığını göz önünde tutsak bile İnönü’nün sözlerinden Savcı’nın iddianamesinde dahi bulunmayan birkaç ayrıntı öğrenmek mümkün oluyor. Mesela tertipçilerin köylülere değil, tam tersine, köylülerin tertipçilere jandarma karakolunu basmayı teklif etmiş olmaları ve buna karşılık ele başıların “Jandarma ile işimiz yoktur” demiş olmaları.

Kubilay’ın rovelverle ve ahali tarafından vurulduğu iddiası üzerinde daha sonra nedense hiç durulmamıştır. Nitekim Savcının Mütalaanamesi’nde geçen bir ifadede, ilk mermi atıldıktan sonra “ağır bir surette” yaralanan Kubilay’ın hükümet konağının arka kapısına doğru gitmek için cami avlusuna girdiği ve kurşunu sıktığı söylenen Giritli Mehmet’in “her nasılsa” onun avluya yıldığını haber aldığı ifade edilmektedir.

İlk kurşunu Giritli Mehmet sıkmışsa yaraladığının mı farkında değildir? Boğaz boğaza bir kavga sırasında tabancasını çekip karşısındakini vurduktan sonra onun kaçışını görmemesi ve takip etmeyerek Kubilay’ın cami avlusunda düştüğünü “her nasılsa” haber alması epeyce garip değil midir? Bu durumda mermi, Giritli Mehmet tarafından değil, İnönü’ye gelen istihbaratta olduğu gibi, kalabalıktan birisi tarafından mı atılmıştır? Eğer böyleyse bu kişi kimdir ve bu konu neden mahkeme sırasında bir daha gündeme getirilmemiştir? (Genelkurmay’ın bir yayınında geçen, “ahalinin üçte ikisinin üzerinde tabanca bulun”duğu ifadesi, dikkatlerden kaçmayacak kadar nettir.)

4. Kubilay’ın başı kesildi mi?
Açıkçası benim bu konuda kuşkularım var. Mahkemedeki ifadelerinde hemen bütün sanıkların ağız birliği etmişçesine başının kesilip bayrağın tepesine takıldığı, bir süre sonra direğin yere düşmesi üzerine bir kunduracıdan ip bulunarak bayrak sopasının elektrik direğine bağlandığı, dolayısıyla kesik başın da direğe bağlanmaya çalışıldığı söyleniyor. Sanıkların aynı ağızdan konuşmaları, şüphe oklarını davet ediyor. Acaba olayın vehametini ve patetik tesirini artırıp kamuoyuna, verilecek ağır cezaların meşruluğunu ispatlamak için sanıklara “belletilmiş” bir ifade karşısında mıyız?

Nitekim zamanın ABD Büyükelçisi Joseph C. Grew’un, Turbulent Era adını taşıyan anılarında, baş kesilmesi haberlerini “gerçekliğinden şüphelenmek için yeterince sebep var” diye yorumlaması ilginçtir (bkz. Yeni Türkiye, s. 199).

5. “Devrim şehidi” iki bekçi, askerler tarafından mı öldürüldü?
Hasan ve Şevki (veya Vefki) adlı iki bekçinin nasıl öldürüldüğü üzerindeki sır bugüne kadar tam olarak aydınlanmış değildir. Bekçi Hasan Efendi, Girit muhacirlerindendir Kubilay gibi. Şevki Efendi ise Florinalıdır. Kubilay’a sıkılan mermiyi duyunca olay mahalline koşup gelen Hasan Efendi’nin hükümet dairesinin demir parmaklığını siper alarak “yobazlar” üzerine ateş açtığı ve birini yaraladığı biliniyor. Ancak vurularak ölür. Şevki Efendi de aynı akibete uğrar. Ancak bazı tanıkların sözleri bekçilerin, askerler tarafından vurulduğu kanaatine yol açıyor. Mesela 1988 yılında Zaman gazetesinde çıkan yazı dizisinde olayın şahitlerinden Mehmet Yontucu ile eski Menemen Belediye Başkanı Bedri Onat da bekçilerin Kubilay’ın ölümünden sonra gelen takviye kuvvetinin açtığı ateş sonucu öldüklerini söylemektedirler. (Sadullah Amasyalı, Şirin Kavakçı, Mehmet Deniz “Menemen olayının içyüzü”, Zaman, 23 Aralık 1988.)

MA

6. Provokatör ajan çarşaf mı giymişti?
Necip Fazıl’ın dikkatimizi çektiği bu husus da yeterince araştırılmamıştır. Şunları yazıyor Son Devrin Din Mazlumları adlı eserinde:

“Söylendiğine göre gizli ajan, hâdiseyi çarşaflı bir kadın kılığında uzaktan takip etmiş ve muradına erer ermez, ancak bir erkeğe mahsus sert adımlarla uzaklaşıp gitmiştir. Bu manzarayı aynen görenler vardır ve onlardan biri hâlâ sağdır.” Bu bir rivayet de olsa, yukarıda İnönü’nün sözünü ettiği “rovelver” (tabanca) iddiasıyla birleştiğinde bir anlam kazanmaktadır.

7. İdamlar adil miydi?
23 Aralık ve onu takip eden günlerde Menemen’de 36 kişi dünya değiştirdi. Ancak ölüm sebepleri farklıydı: 3’ü olay yerinde açılan mitralyöz ateşiyle öldürülen göstericilerdi (Giritli Mehmet, Şamdan Mehmet, Sütçü Mehmet) diğer 3’ü ise Kubilay ve 2 bekçidir (Hasan ve Şevki). Mahkemeden toplam 37 idam hükmü çıkmıştır. Ancak bunlardan 2’si (Şeyh Esad Erbilî -ki, Mehmet Ali Erbil’in dedesidir- ve Abdülkerim) idamlarından önce ruhlarını teslim etmişlerdir. (90 küsur yaşındaki Şeyh Esad’ın idamına hukuken imkân olmadığı için zehirli iğneyle öldürüldü şüphesi yaygındır.) 5 kişi yaşlarının büyük veya küçük olmalarından dolayı idamdan kurtulmuştur. Fakat asıl çarpıcı olan husus, idama mahkûm edilen iki kişinin cezalarının TBMM tarafından sadece 2’şer yıl ağır hapse çevrilmiş olmasıdır.

Nasıl oluyor da, idam cezasını gerektiren o “dehşetli irtica” suçu sabit görülmesine rağmen Terzi Talat affedilebiliyor ve onca mahkemeden sonra idama mahkûm edilen İsmail’in idamı, suçu sabit bulunmadığı için cezası dönüyor meclisten? Bu nasıl adalet?

Üstelik Giritli Mehmed’in ekibinden daha Menemen yolundayken ayrılıp kaçan ve bir daha da kendileriyle temas kurmayan, dolayısıyla tek suçu ilk zamanlar birkaç gün Giritli ile bulunmaktan ibaret bulunan Çakır oğlu Ramazan, bu hareketiyle ödüllendirileceğine, idama mahkûm edilmiştir. Bu gibi tutarsızlıklar da mahkemenin zaten tartışmalı ve hukukî değil, siyasî olduğu besbelli olan kararlarını ayrıca tartışılır hale getirmektedir.

MA

8. Menemen’de asılan Yahudi Jozef bilmecesi
Evet, Menemen’de bir de Yahudi asılmıştı. Adı Jozef, baba adı Haim’di. Tek suçu, olayın ele başılarına ip satmaktan ibaretti. Ne alakası varsa bir “irtica kalkışması”nda dinen Müslümanlıkla alakası olmayan birine, bir Museviye “Şeriat isteriz” dedirtmenin yolunu bulmuş olmalı değerli mahkememiz. (Bu arada isyancılara tütün satanın da idam edildiğini belirtelim.)

9. Menemen kime karşı tertiplenmişti?
Daha ilk günden itibaren Menemen’in bir tertip, yani komplo olduğu dile getirilmiştir. Hükümete karşı diyenler de var, daha yeni kapanmış, ancak toplum üzerindeki etkisi devam etmekte olan Serbest Fırkaı’ya karşı düzenlenmiştir diyenler de.

Şurası kesin olmalı: Menemen olayı son tahlilde CHP’nin işine yaramıştır. Bu konuya uzun uzadıya girmeyeceğim, çünkü geçenlerde yazdım (Zaman Pazar, 24 Aralık 2006 http://pazar.zaman.com.tr/?bl=5&hn=101). Ancak Atatürk’ün, Fahrettin Altay’ın notlarından öğrendiğimiz zirvede söylediği bir cümle her şeyi açıklıyor bence: “Bu bir hadisedir ki Serbest Cumhuriyet Fırkasını lekelemek için tertip olunmuştur.” Genişletirsek, her türlü muhalefeti ortadan kaldırmak için tertiplendiğini söyleyebiliriz. Nitekim 1931 Nisan’ında Türk Ocakları da kapatılacaklar kervanına dahil olmuş ve arkası gelmiştir. (Her cümlesine önem verildiği söylenen Atatürk’ün bu sözünün atlanmış olması size de garip gelmedi mi?)

10. Kubilay’ın oğlu seyyar satıcı mı kovalıyordu?
Menemen’deki son mitingde atılan nutuklara bakarak Kubilay ailesini abad olmuş, bir eli yağda bir eli balda zannediyorsanız aldanırsınız. Bugün Kubilay’ı istismar için meydanlara çıkanlar, onun ailesine nasıl bakmışlardır acaba? Bir kere Kubilay öldüğünde karısından ayrı yaşıyordu. 18 aylık oğlu Vedat, annesi Vedide’nin yanında, Ayvalık’tadır ve Vedide Hanım, bir süre sonra başka biriyle evlenmiştir.

Kubilay’ın öğretmen arkadaşlarından Kemal Üstün, 1969’da Vedat’ı aramaya çıkar. Nerede bulur biliyor musunuz? Nazilli’de. Belediye Zabıtası’dır. Oturur, konuşur kendisiyle. Vedat Kubilay’ın verdiği cevaplar, İnönü devrinden itibaren Menemen olayının nasıl unutturulduğunu gösterir.

Bu konuşmadan “Aydınlanma kahramanı” Kubilay’ın oğlunun ortaokulu yarıda bıraktığını öğreniyoruz. Geçim sıkıntısı çekmişler. İşsiz kalmış. Bunun üzerine Almanya’ya gurbetçi olarak gitmiş. (Kubilay’ın oğlu Alamancıymış da haberimiz yokmuş!) Yurt dışında 2 yıl kadar çalıştıktan sonra dönmüş ve Nazilli’de zabıta olarak iş bulmuş. Kimsenin elinden tutmadığından yakınır Vedat Kubilay. İnanılmaz ama her yıl 23 Aralık’da Menemen’e tek başına gidip geri dönüyormuş. “Babam unutturulmak isteniyor” diyor Kubilay’ın arkadaşına. (Kemal Üstün, Menemen Olayı ve Kubilay, 2. baskı, İstanbul 1978, Çağdaş Yayınları, s. 90-95.) Ne yazık ki Vedat Kubilay 1984’de ölmüş ve 28 Şubat’ta babasının yeniden “hatırlandığı”na tanıklık edememiş. Şimdi törenlere Kubilay’ın geliniyle torunları katılıyormuş. İnsanın bu samimi Atatürk ve Kubilay sevgisinden gözleri yaşarıyor doğrusu.

.

‘Çağımızın Galile’si’ Atilla Yayla, Kemalizme esir düştü
6 Eylül 2010Mustafa Armağan
‘Çağımızın Galile’si’ Atilla Yayla, Kemalizme esir düştü
Siyaset nedir bilmemek bir erdem değildir kuşkusuz ama ben hayatım boyunca siyaseten yanlış yazılar yazmakla nam salmışımdır. Bu yüzden de fakiri bir kampa hapsetmek kolay olmamıştır kimileri için. Bir kampta olduğum sanılırken, bazen çok kontra bir yazı çıkagelir karşılarına. Şaşırırlar. ‘Bunu sizden hiç beklemezdik’ diye celalileşiverirler hemen. Oysa siyaseten ve zamanlama olarak yanlış bile olsa doğruları savunmak budalalığını birilerinin göstermesi gerekir.

Malum, Atilla Yayla Ak Parti İzmir teşkilatının düzenlediği bir panelde söyledikleri yüzünden ağır ve seviyesiz hücumlara maruz kalıyor. Hatta dediğine bakılırsa, tehdit bile alıyormuş. Bu yüzden olacak, dün basının karşısına geçmiş ve kendisini savunmuş. Hatta hızını alamayıp içinde bulunduğu durumu, ‘Dünya, güneşin etrafında dönüyor’ dediği için 17. yüzyılda engizisyon mahkemesinde asılmakla karşı karşıya kalan Galileo’nun yaşadıklarına benzetmiş. Gazete haberlerine göre Yayla, “Bu uğurda ödenecek bir bedel varsa, onu da ödemeye hazırım” diyerek Galiler rolüne iyice ısındığını belli etmiş.

Şimdi bu tavırda neye itiraz ediyorum?

Bence Atilla Yayla’nın ilk konuşması, üslubu hariç, geniş bir doğruluk yelpazesine sahipti. (Mesela Ortaçağ’ın Avrupa’yı bağladığı teması gözden kaçtı ama bence en önemli cümlesiydi konuşmasının.) Fakat ne olduysa oldu, üstüne gelindikçe rotasından saptı ve bir başka Kemalist temaya, Galile’nin özgürlüğün ve bilimin kahramanı olduğu efsanesine sığındı. Üstelik aslı astarı olmayan “asılmakla karşı karşıya kaldığı” dedikodusuna da sığındı. Böylece bana göre başlangıçtaki haklılığını büyük ölçüde gölgelemiş oldu.

Yani Atilla Yayla bence çağımızın Galile’si olduğunu söylemekle kendi ayağına kurşun sıkmış oldu.

Neden?

Bir kere: Galile’nin bir özgürlük kahramanı olduğu tamamen ve kesin olarak bir modern efsanedir. Bu, 19. yüzyıl Avrupa bilim-perest çevrelerinin bilim-din çatışması tarihinden uydurdukları bir büyük yalanın parçasıdır. Liberal düşünce de bu yalanı aynı pozitivist bilim tarihi anlayışından devralmış bulunuyor. Dolayısıyla bilgi, hatalı. Bilgi hatalı olunca yorum da hatalı oluyor ister istemez. (Galile meselesinin aslını öğrenmek isteyenler yine liberal bir bilim filozofu olan Paul Feyerabend’in “Yönteme Karşı” adlı kitabına yahut dünyadaki birkaç büyük Galile uzmanından Stillman Drake’in çeşitli çalışmalarına başvurabilirler. Hiç bunları bulamayanlar fakirin “Türk Edebiyatı” dergisinin Mart 2004 tarihli sayısında (s. 4-10) kaleme aldığı “Galile Bombası” başlıklı yazıya ve kaynaklarına bakabilirler.)

İki: Yayla, Galile ile aynı safta bulunduğunu vehmediyorsa fena halde yanılıyor. Çünkü Galile, kilisenin dışında değil, bizzat içindeydi. Kendisini sözde yargılayan Kardinaller, hatta kendisini mahkûm ettirdiği rivayet edilen Papa dahi onun sınıf arkadaşıydı. Yani Galile kilisenin bir parçasıydı. Nitekim iki kızını rahibe yaparak manastıra kapatmıştı. (Bir kızının, kaldığı manastırdan babasına yazdığı mektuplar İş Bankası Yayınları tarafından neşredildi.)

Şimdi kendisini Galile’yle özdeşleştiren Yayla şunu mu demek istiyor: Ben de üniversitenin, yani ‘bilim kilisesi’nin bir parçasıyken, şimdi şahsıma karşı büyük linç kampanyası düzenleniyor.

Eğer bilim kilisesinden geldiğini kabul ediyorsa, bu duruma şaşırmaması gerekiyordu, zira Galile hiç şaşırmamıştı! Arkadaşları olan Papa ve Kardinallerin kendisini kurtaracağından emindi! Yani eğer aynı kilisedense, muhakkak ki, Yayla’nın tarafını tutan ve onu kurtaran birileri çıkacaktır, merak etmesin.

Üç: Yayla İzmir’de Kemalizmi eleştiriyordu ama dünkü açıklamasıyla kanatlarını Kemalizmin ideolojik ağına taktırmış olduğunu, üstelik bu ağa sahip çıktığını göstermiş oldu. Malum, bilim-din çatışması Kemalizmin en çok istismar ettiği temalardandır ve bu temada baş sırayı, Galile davası alır. Yani Kemalizm, kesin bir şekilde Galile’nin yanındadır!

Formül şu: Galile’ye düşman olanlar Kemalizme de düşmandır, Galile’nin dostları Kemalizmin dostlarıdır.

Peki Atilla Yayla Kemalizme karşı mıdır? Öyle diyor. O zaman Galile davası gibi ince elenip sık dokunulması gereken ve açıkça propaganda kokan bir konuda Kemalizmle nasıl olup da aynı şeyleri ifade edebilmektedir?

Bunun sebebi, tabii ki Yayla’nın kendisini de aşan bir üst ideolojik paradigmayla ilgilidir. Bu da, liberalizmin Kemalizmle ortak paydasını verir bize.

Her iki -izm de, bariz bir şekilde ilerleme takıntısına sahiptir.

Her iki –izm de modernliği bilim-din çatışması aynasından seyretmeye bayılır.

Her iki –izmin de sırtında Avrupa-merkezci damgayı okuruz.

Yani tarihi Avrupa-merkezli olarak okuma noktasında ayrı gayrıları yoktur.

Böyle olunca Kemalizmin de, Yayla’nın liberalizminin de Galile’yi bilim ve özgürlük kahramanı olarak selamlamalarında şaşılacak bir yan olmaması normal. Beslendikleri kaynak, aynı da ondan. O kaynaktan gelen bilgileri sorgulamadan, hatta sorgulatmadan kullanmaları boşuna değil… Çünkü bir kere Avrupa’nın yalanları sorgulanacak olursa, Kemalizmin de, Liberalizmin de dayandığı ortak temelin altı oyulacak ve gemi sallanmaya başlayacaktır.

Varsın Galile onların olsun! Ben Kardinal Bellarmine’in, çalışmalarından haberdar olduğu Galile’ye tavsiyelerini baş ucuma astım bile. Şu ilginç tespitleri yapıyordu 1615’de Kardinal hazretleri:

Kilisenin bakış açısından Kopernik sisteminin matematiksel bir model olarak savunulması, hatta Batlamyus modelinden daha iyi olduğu hükmünün verilmesi mümkündür. Ancak bir matematiksel modelin ötekinden üstün olduğu hükmüne varmak, modelin varsayımlarının fiziksel gerçekliği ispatladığı anlamına gelmez.

Şimdi kendi görüşünü bilimsel diye dayatan ve bunun tek geçerli alem modeli olarak kabul edilmesini isteyen Galile mi, yoksa farklı görüşlerin savunulmasını ama hiç birinin diğeri üzerinde sulta kurmaması gerektiğini savunan Kardinal Bellarmine mi daha liberaldir? Buna siz karar verin.

Ama bunu yaparken bir şeye daha, yani Türkiye’deki kültür ikliminin Kemalist ideolojiden ne denli derinden etkilendiğine de karar verin lütfen. (Merak buyurmayın, İslamcılar da ol taifeye mensuptur. İstenirse heybem örneklerle dolu. Önünüze boşaltabilirim.)

‘Herkes vuruyordu zaten, bir de sen vur’ diyenlerin seslerini duyuyor gibiyim ekrandan.

Ne diyeyim? Şu yaşa geldim, siyaseten doğru yazmayı beceremedim gitti. Yoksa ben de kendimi tarihin Galile’si mi ilan etsem!

.

Atatürk uçaktan korkar mıydı?
6 Eylül 2010Mustafa Armağan
Atatürk uçaktan korkar mıydı?
Bu ne biçim soru böyle? Kendimden şüphe ederim de bundan etmem. Atatürk değil miydi daha 1925 gibi erken bir tarihte “İstikbal göklerdedir; çünkü göklerini koruyamayan milletler yarınlarından asla emin olamazlar” vecizesini söyleyen? Senin Atatürk’ten zorun var anlaşılan…

Konu üzerindeki ilk şüphelerimi beyan etmek gafletinde bulunduğum zatın öfkesini kabartmamak için alttan alıyorum ama olmuyor. Rengi kızarıyor, hafiften köpürüyor mu ne? Elini masanın üzerindeki kitaplara vurup, “Allah’tan korkun, ahiret var, ahiret!” diyor tehdit yollu. Âhiret şimdi mi aklınıza geldi diyeceğim, yutuyorum.

Neyse diyorum, nasılsa anlatacak birini bulurum şu geniş arz üzerinde. Karar verdim, siz Haber7 okurlarına dökeceğim içimi.

Mesele şu: Atatürk’ün ata, otomobile, vapura, trene bindiğini biliyoruz da, nedense uçağa bindiğine dair en ufak bir bilgi, bir işaret, bir ize rastlamıyoruz. Ne hatıratlarda geçiyor herhangi bir bilgi, ne kayıtlarda, ne de gazete havadislerinde. Hatta 1933’den itibaren günü gününe tutulan Nöbet Defteri’nde dahi Atatürk’ün uçağa bindiğine dair bir kayıt bulunmuyor. Binlercesini gördüğümüz Atatürk fotoğraflarında da uçağa bindiğine dair tek bir kareye tesadüf edemiyoruz. Yok, yok…

Affedersiniz var bir iki tane. Onlara da Pars Tuğlacı’nın tuğla gibi üç ciltten müteşekkil Çağdaş Türkiye adlı binlerce Atatürk fotoğrafı içeren kitabında rastlıyorum.

Atatürk 1937 yılında İngiltere’den alınan uçağı inceliyor

Bu iki resimde Atatürk 1937’de İngiltere’den satın alınan bir uçağa binerken ve inerken görüntülenmiş (İstanbul 1990, Cem Yayınevi, cilt 3, s. 1696-7). Lakin işin garabeti şurada ki, bu uçak uçmamış, yani yerden havalanmamıştır! Atatürk sadece bu yeni uçağın içini teftiş etmiş, sonra da bir yetkilinin elinden destek alarak merdiveninden aşağı inmiştir. O kadar…

Atatürk’ün havacılığı teşvik ettiği doğru olmasına doğru. Ancak sorun, Atatürk’ün uçağı ve uçmayı sevmemesinden kaynaklanmıyor. Daha açık konuşalım: Kişisel bir sorunu vardı uçaklarla. Daha düz bir deyişle söylersek, uçak fobisi vardı Atatürk’ün; uçağa binmekten korkuyordu.

Neden acaba? Havacılığımızı teşvik eden, Türk Hava Kurumu’nu kurduran ve bir kadın olarak Sabiha Gökçen’i pilotluğa teşvik eden birinin ayağının yerden kesilmesi konusunda bu kadar çekingen davranmasının daha derin bir sebebi olmalıdır.

İşte Atatürk’ün uçak korkusunun gerçek sebebi:

General Celal Erikan, ilk cildi 1964 yılında Türkiye İş Bankası Yayınları’ndan çıkmış olan Komutan Atatürk adlı kitabının önsözünde Atatürk’ün uçak fobisini açıklayan ilginç bir anıdan bahsediyor.

Yıl 1934, Cumhuriyet Bayramı törenlerindeyiz. Yer, Ankara’da Ordu Evi. 29 Ekim gecesi düzenlenen baloya Irak Hava Kuvvetleri’ne bağlı subaylar da katılmıştır. Etrafında havacılar olunca Atatürk’ün de havacılıkla ilgili hatıraları coşmuş ve başlamıştır anlatmaya: “1910 yılındaydı. Ali Rıza Paşa ile birlikte Fransa’daki Picardie manevralarına davet edilmiştik. Manevra sonunda, daha çocukluk çağında olan uçaklarla gösteriler yapıldı. Bundan sonra, manevraya katılan yabancı subaylardan isteyenlerin bu uçaklara bindirileceği bildirildi. Ben de hemen uçaklardan birine doğru yöneliyordum ki Ali Rıza Paşa bileğimden tuttu ve:

– Bilmediğin aş, ya karın ağrıtır, ya baş, diye beni uyardı. Uçağa, benim yerime bir başka ülkeden bir subay bindi. Bu uçak, havada bir dönüş yaptıktan sonra düşüp yere çakıldı. Ölümden kurtulmuştum.”

General Celal Erikan’ın naklettiği bu olayı doğrulayan emekli Tümgeneral Cumhur Evcil, Önce Vatan gazetesinde (15 Mayıs 2006) olayı başka ağızlardan da teyid etmiştir. Mesela:

“Türk Tarih Kurumu eski başkanlarından Sayın Uluğ İğdemir, olayı Atatürk’ten dinlediğini belirterek, bir görüşmede bana biraz daha değişik anlattı. Söz konusu manevrada Fransızlar uçakla gezinti yapmak isteyen yabancı subayları sıraya koymuşlar. Mustafa Kemal’in sırası geldiğinde, manevranın takip edilmesi gereken önemli bir bölümü cereyan ettiğinden, Mustafa Kemal sırasını bir Rumen subayla değişmiş. Havalanan Romen subayın bindiği uçak kısa bir süre sonra yere çakılmış ve binenler ölmüş… Atatürk’ün uçağa hiç binmediğini, rahmetli Sabiha Gökçen; güvenlik nedeni ile hükümetin izin vermemesini neden göstererek bir sohbetimizde teyit etmişti.”

İşte bu şok edici olay, Atatürk’ün psikolojisi üzerinde derin izler bırakmış ve o günden sonra, havacılığı her fırsatta teşvik etmiş olmasına rağmen bir daha uçağa binmemiş, o uzun ve yıpratıcı yurt gezilerinde bile genellikle daha rahat bir vasıta olan yataklı trenleri tercih etmişti.

Büyük ve genel tarihin içinde gözden yiten pek çok hurda ayrıntıdan biridir bu olay. Ama unutmayalım ki, tarih, ayrıntıda gizlidir.

Allah’tan bunların hepsini anlatmamıştım yazımın başında sözünü ettiğim zata…

Not: Nedense Celal Erikan’ın kitabının iki defa yapılan yeni baskılarında burada yararlandığımız önsöz çıkarılmış, dolayısıyla Atatürk’ün uçak fobisinin kaynağı da karartılmış durumdadır. İş Bankası Yayınları’nın bu üzücü durumdan haberi var mı?

.

İngiliz Amiral’in göğsünde taşıdığı Ay Yıldız’ın sırrı
6 Eylül 2010Mustafa Armağan
Londra’daki Trafalgar Meydanını duymayan yok gibidir. Meydanının adı, tarihimize de bir vesileyle hizmeti geçmiş olan İngilizlerin efsanevî Amirali Horatio Nelson’un (ölümü: 1805) Napolyon’u tarihten silen zaferin hatırasını taşır.

İşte Nelson’un daha önce 1798 yılında kazandığı Aboukir (Ebu Hur) deniz zaferi de, İngiltere’nin dünya denizlerine egemen olduğunu perçinleyen, Avrupa ve dünya tarihinin dönüm noktalarından birisi olmuştur.

Amiral Nelson’u, Napolyon’a karşı kazandığı, Aboukir (Ebu Hur) deniz savaşından sonra III. Selim’in sorgucu ve sol kolundaki apoletin hemen altında bulunan ay-yıldızlı “murassa nişanı”yla gösteren bir tablo.

Amiral Nelson, 1798 yılında yine Fransızlara karşı yaptığı bir deniz savaşında sağ kolunu kaybetmiş ve İngiltere’de bir süre tedavi görüp iyileştikten sonra tekrar görevinin başına dönmüştü. Savaş bütün şiddetiyle devam ediyordu. Çekilen Fransız donanması şimdi Akdeniz’deydi ve nereye yöneleceği İngilizlerin meçhulüydü. Bir türlü doğru dürüst haber alınamıyordu. Oysa Fransız gemileri, Napolyon Bonapart’ın hiç beklenmedik kararıyla Mısır’a çevirmişti rotalarını.

Akdeniz’de ateşli bir arama ve kovalamaca başlamıştı. Nelson, tam 2 ay boyunca Fransız donanmasının izini aradı Akdeniz’in tuzlu sularında. Geçerken Malta adasını zapt eden Fransız filosunun, Mısır’ın İskenderiye şehrine yöneldiği haberi gelmişti nihayet. Nelson büyüklüğünü burada da gösterdi ve derhal filosuna emir verdi: İskenderiye’ye Napolyon’dan önce varacaklardı. Nitekim filo, düşmanlarından 2 gün önce İskenderiye’ye varmıştı.

İyi ama nerdeydi bu Fransızlar? Acaba istihbaratları yanlış mı çıkmıştı?

Endişeli bekleyiş, sonunda geri dönüp Fransız gemilerini arama emrine yol verdi. Halbuki biraz daha sabredip bekleselerdi, ne Napolyon’un Mısır’a çıkması imkânı vardı, ne de İngilizlerin yenilmez armadasının elinden kurtulması.

Ancak tam bu noktada tarihte nadir görülen bir olay meydana geldi. İskenderiye limanında Fransızları göremeyen Nelson, geriye dönmüş, fakat 60 mil mesafeden limana doğru ilerleyen Fransız donanmasını görememiş, filolar birbirinden habersiz bir şekilde ters yönde geçip gitmişlerdi. İki ezelî rakipten Napolyon İskenderiye’ye yollanırken, Nelson oradan ayrılıyordu. İşte Napolyon’a Mısır’ın kapılarını açan, bu yıldızın parladığı andı.

Şimdi Fransızları ellerinden kaçırmışlardı ve bir daha onlardan haberdar olabilmek, bir aylarını alacaktı.

Dönüp dolaşan ve İskenderiye limanına geri gelen İngiliz filosu, 1 Ağustos 1798’de, gün batımına yakın bir saatte nihayet Fransız gemilerini gördü. Nelson hep yaptığı gibi vakit kaybetmeden hücum emrini verdi. Baskına uğrayan Fransız gemileri büyük bir şaşkınlık içindeydi.

5 Fransız gemisine, 8 İngiliz gemisi ateş açıyordu. Saatler gece yarısını gösterirken, Napolyon’un, sayesinde Mısır’a çıkarma yaptığı filosu darmadağın olmuş, çoğu batmış veya esir alınmıştı. Bu arada Amiral Nelson da başından ağır surette yaralanmıştı. Ancak o sırada Nelson, yaralarına değil de, elinden kaçırdığı 2 Fransız gemisine yanıyordu!

Mısır’a çıkıp Doğu seferini başarıyla gerçekleştiren fakat orada mahsur kalan Napolyon, o moral bozukluğuyla ve can havliyle Akka kalesine saldırmışsa da Cezzar Ahmed Paşa’nın kuvvetleri karşısında yenilmiş, nihayet 1799 yılında bir fırkateyne atlayarak Mısır’dan Fransa’ya kaçmak zorunda kalmıştı. Ardında bıraktığı Fransız ordusunun İngilizlere teslim olması, sürpriz olmamıştır tabiatıyla.

İşte bu zafer sonrasında Osmanlı Sultanı III. Selim, Amiral Nelson’u, “bilvesile” Osmanlı’ya yardımlarından dolayı tebrik etmiş ve “daima hafifçe titreyip pırıldayan” pırlanta sorgucu ve apoletin püsküllerinin hemen bitişiğindeki ortası beyaz ay-yıldızlı “murassâ nişanı” göndermişti.

Diğer Osmanlı hediyelerinin altın kılıflı bir kılıç, bir altın kaplama zarf ve kahve fincanı takımı olduğunu öğreniyoruz. III. Selim’in bu değerli hediyeleri, halen Londra civarında, İngiliz Deniz Harp Okulu’nun bulunduğu Greenwich’deki İngiliz Deniz Müzesi’nde teşhir edilmektedir.

Zaferiyle Osmanlı Devleti’ne dolaylı olarak yardımda bulunan Nelson, Padişah’tan aldığı pırlantalı sorgucu önemli törenlerde taktığı gibi, murassa nişanı da göğsünden hiç eksik etmemiştir. Hatta 1805 yılında yapılan ünlü Trafalgar savaşında Napolyon’un ipini çektikten sonra, savaşta aldığı yaralardan dolayı sancak gemisinin ambarlarından birinde son nefesini verirken, üniformasındaki 3 nişandan birisi, bu ay-yıldızlı zarif Osmanlı nişanıydı.

Şimdi Greenwich’deki İngiliz Deniz Müzesi’ne gidenler, Nelson’un bir tutam saçıyla birlikte murassa Osmanlı nişanını ve (yanda resmi görülen) “çelenk” adı verilen pırlanta sorgucunu, kılıç ve kahve takımıyla birlikte görerek şu savaşların nelere kadir olduğunu düşüneceklerdir muhtemelen.

Velhasıl Osmanlı Devleti, herkesin çöktü çökecek dediği yaralı bir döneminde dahi yabancı generallerin göğsüne bir nişan taktığı zaman bu, dünya tarihine geçen bir hadise oluyordu. ‘Ya bugün?’ demeye dilim varmıyor…

Kaynak:
Abidin Daver, “Aboukir deniz harbi”, Aylık Ansiklopedi, Seri: 2, Sayı: 10, 1 Nisan 1950, s. 145-146.
Greenwich National Maritime Museum Home (http://www.nmm.ac.uk/collections)

.

‘Işık, biraz daha ışık’
7 Eylül 2010Mustafa Armağan
‘Işık, biraz daha ışık’

Rivayete bakılırsa, ünlü Alman şair ve mütefekkiri Goethe, ölüm döşeğinde evin perdelerini açtırıyor ve “Işık, biraz daha ışık” diye söyleniyormuş.

Ölüm anındaki iç daralmasının sonucu söylenmiş olduğu, bu halet-i ruhiyeyi yansıttığı ileri sürülebilirse de, bu sözler dünya edebiyatına malolmuş ve yalnız Goethe’yi değil, Aydınlanma Devri’nin karakterini de dışarı vuran bir ‘motto’ halini almıştır. Bu sözler Goethe’nin adeta bir ömür boyu süren aydınlanma iştiyakının ölüm anındaki devamı şeklinde değerlendirilmiştir. Goethe’nin arayışla geçen ömrünün timsali olarak ortaya koyduğu Faust tipi, tabiatı bir küll halinde kavramanın iksirini keşfetme yolundaki bu yorucu çabayı yansıtır.

Faust genellikle olumsuz bir tipleme olarak yansımıştır bizim dünyamıza. O, şeytana ruhunu satan uğursuzun biridir; bu yönüyle de eksiksiz bir Batılı tiptir: Bilgi ve haz peşinde koşan, bunun için feda edemeyeceği hiçbir mukaddesi olmayan bir tip. Oysa bu Faust’un sadece bir yüzüdür ve eksiktir. Faust, eserin ikinci bölümünde tam şeytana (eserde Mefistofeles adıyla geçer) teslim olacakken ruhunda bir yücelme hisseder; bir tek yüce değer kalmıştır kendisinde: Margarete’ye duyduğu aşk. Bütün ruhî meziyetlerinden soyulmuş bir insanın, çoraklaşmış bir ruhun üzerine çiseleyen yağmur gibidir bu aşk. Ve sadece bu aşk ile hem kendisinin, hem de sevdiği kadının ruhunu kurtarır Faust. Bilgi, kendisini şeytanla anlaşmaya götürmüş, aşk ise onun necât iksiri olmuştur.

Goethe’nin ruhun bozulmazlığı, fıtratın aslen masum olduğu ve tabiatın “asîl” olduğu yolundaki görüşlerinin Hıristiyanlığın menfi tabiat görüşüne uzak olduğu gözden kaçırılmamalıdır. Tabiat Goethe’de, Hıristiyanlık’ta olduğu gibi, kirli, günahkârlıkla malul, şeytanın ülkesi ve düşüşün son raddesi gibi olumsuz nitelikleri taşımaz üzerinde. Goethe, Hıristiyanlık’taki ‘ilk günah’ akidesiyle arasının hiçbir zaman iyi olmadığını ve bu akideyi bir türlü içine sindiremediğini söylemiştir: “Bana insanın da, tabiatın da suçlu ilan edilmesi başından beri anlaşılmaz gelmiştir.”Goethe’yi Hıristiyanlığın teslis akidesi de tatmin etmekten uzak kalmıştır. Kur’an-ı Kerim’de ve Peygamber Efendimiz’in yaşayışında ‘açık tabiat’ görüşünü bulmuştur. Açık, yani insanı bu dünyada ayartmaya mütemayil bir rakip, bir hasım değil, onun yücelmesine katkıda bulunacak değerleri içinde barındıran masum bir kaynaktır tabiat. Taştan, topraktan, hayvandan, insandan hep “asîl” sıfatıyla bahsetmesi de gösteriyor ki, Goethe, ‘Müslüman’ bir tabiat görüşüne inanmaktadır.

1820’lerde yazdığı bir mektupta “Bizler er geç Müslüman olmak zorunda kalacağız” ve bir defasında da “Eğer İslâm buysa hepimiz Müslümanız” diyen Goethe, bu görüşleri dolayısıyla çağdaşları tarafından şiddetle eleştirilmiştir. Goethe’nin İslâmiyet ile ilgisi de bu görüşlerinin devamı mahiyetindedir.

Gençliğinde kaleme aldığı (1773) Mahomet-Drama’dan başka çeşitli şiirlerinde İslâmiyet ve İslâm Peygamberi hakkında görüşlerini hayranlık dolu dille ifade etmekten geri durmamıştır. Hatta bir araştırmaya göre (Dr. Bayram Yılmaz, Goethe ve İslâmiyet, Konya, 1991) Goethe, İslâm’ı neredeyse kabullenecek gibidir: “İç dünyamda neşet eden his, İslâm’ın kalbimde galebe etmesini istiyor ve ruhumda var olan, bir olan ezelî ve ebedî hakikate beni ulaştıracağına inanıyorum.”

İslâmiyet’in arı duru ve makul dünya görüşü bu büyük şairi o kadar etkilemiştir ki, bir şiirinde onu Allah’a doğru akan coşmuş bir nehir şeklinde tasvir etmiştir. Yahudilik ve Hıristiyanlık başta olmak üzere diğer dinler onun bu gümrah akışına katılmak için bekleşen ‘kardeşler’dir. Bu aktığı yatağı zenginleştiren, zenginleştikçe zindeleşen nehir, akışı sırasında ‘kardeşlerini’ de kendisine katacak, onları muhabbetle kucaklayacak ve nihayet Yüce Yaradan’a kavuşturacaktır.

Ovalardan ırmaklar

Dağlardan derelere

Sevinçle sesleniyorlar ona: ‘Kardeş

Kardeş, kardeşlerini de al,

Beraber ezelî atana götür,

Açılmış kollarıyla

Bizi bekleyen

Ebedî okyanusa’.

İslâmiyet’i temsil eden bu nehir, kardeşlerin çağrısına “Gelin hepiniz!” diyerek cevap verir. Onları kucaklar ve “durdurulmaz bir akın” halinde Yaratıcı’ya teslim eder:

Ve böylece kavuşturuyor kardeşlerini,

Sevdiklerini, evlatlarını

Gönlü muhabbetle dolu, onları

Bekleyen Yaratıcı’ya.

Burada Goethe’nin Müslüman olduğunu söylemek gibi bir amacımız yok. Üstelik bu konudaki deliller de yeterli ve doyurucu değil. Ancak Aydınlanma Çağı’nın bu çok-yönlü şahsiyeti, bize şunu göstermektedir: Modern Batı’nın kapalı ve lanetli tabiat telakkisinden açık ve masum tabiat telakkisine geçişinde İslâmiyet’in büyük etkisi olmuştur. Bu etki sadece doktrin düzeyinde değil, pratik düzeyde de gerçekleşmiştir. Mesela Goethe, 1814’te yaşadığı şehir Weimar’a gelen Rus ordusu içindeki Müslüman Başkırt Türkleri’nin bir Protestan Kilisesi’nin avlusunda, yani açık havada namaz kıldıklarına şahit olmuş ve bundan çok etkilenmiştir. Bir Müslüman için son derece tabiî olan bu durum, ibadeti kilisenin kasvetli havasına münhasır kılmış olan Hıristiyanlar için oldukça değişik bir tecrübe, bir örnek olmuştur. Keza Avrupa’nın ortalarına kadar ilerlemiş olan Osmanlılar’ın etkisinden de bahsedilebilir.

* * *

Goethe’nin ömrünün son demlerinde aradığı ve doyamadığı “ışık”, Aydınlanma’nın şeytanî ışığı mıydı yoksa İslâm’ın Rahmanî ışığı mı? Buna kat’î bir cevap vermek mümkün değilse de, Şiir ve Hakikat adlı eserinde “Aydınlanmanın Parolası” olan dinî hoşgörünün, aslında İslâm’ın diğer dinlere gösterdiği hoşgörü olduğunu belirtmesi bize bir ipucu verebilir. Aynı zamanda bir botanikçi de olan Goethe, uzun yıllar bütün bitkilerin anası olan “ilk bitki”yi aramıştır. Onu bulduğunda bitkilerin sırlarını çözeceğine emindir. Aynı şekilde İslâm onun için bütün dinlerin anası olan “Hanif dini” mesabesindedir. İslâm’ı bulduğunda diğer dinlerin mânâsı daha bir aydınlanmıştır kafasında.

Sözü Goethe’nin Peygamber Efendimiz (s.a.v.) hakkında söylediği bir kıtayla noktalayalım:

Gerçek aydınlanmalı artık,

Muhammed’in başardığı gibi;

Yalnız bir tek Allah diyerek

O, dünyayı fethetti.

16 Temmuz 1995, Pazar

.

HABITAT ile gelen fırsatlar
7 Eylül 2010Mustafa Armağan
HABITAT ile gelen fırsatlar
70 senede Türk şehirlerinde inşa edilen yapıların, şehir yapı stokunun yüzde 15’ini teşkil ettiğini biliyoruz.

Bu binaların yüzde 60’a yakını gayr-i meşru bir şekilde meydana getirilmiş oluyor. Meşru olan kısmı bunun yüzde 40’ı kadarı.

Ülkemizin nüfus gelişmesini ve şehirleşme trendlerini kabaca bir incelemeye aldığımızda şunu görüyoruz: Türkiye’de nüfus artışından dolayı şehirlerde 30 milyon insana konut inşa etmek gerekiyor. İçerisinde 13-14 milyon insanın yaşadığı gecekonduların da bir taraftan ıslah edilmesi gerekiyor.

Şehri, köylü doyuruyor

Bunlara ilaveten 30 milyon kişi 60 milyon kişinin ihtiyaçlarını karşılıyor Türkiye’de. Bugün 60 milyon kişinin beslenmesini temin eden ve köylerde yaşayan 30 milyon kişi, bu ürünün yarısını köylerde kendisi tüketiyor. Ülke nüfusu 90 milyona çıkınca, bu kadar insanı besleyebilmek için ve pamuk, keten gibi tarım ürünlerinin büyüyen sanayinin ihtiyacını karşılayacak ölçüde üretilebilmesi için, bu tarım üretim tekniklerinde değişme yapılması mecburiyeti bulunuyor.

Dünya tarım devi: ABD

Dünyanın en büyük sanayi ülkesi Amerika gerçekte en büyük tarım ülkesidir. Amerikan nüfusunun yüzde 6’sı, yani takriben 15 milyon Amerikan çiftçisi dünya tarım ürünü toplamının yüzde 60’ını üretiyor. Mesela Pennsilvania civarında Söke vadisinin üç-dört misli büyüklükteki bir vadinin 40-50 dönüm arazi üzerinde yaptıkları tarımda, her sene tarım tesisatını ve teknolojini geliştirmek için harcadıkları para 80 bin dolar civarında bulunuyor.

Şehre göç zarurettir

Şimdi bu şartlar altında açıkça gözüküyor ki, Türkiye aç kalmamak için tarım topraklarını korumaya ilaveten tarım teknolojisinde de ciddi gelişmeler gerçekleştirmek zorundadır. Bu da tarım alanındaki nüfusun azaltılmasını kaçınılmaz hale getirecektir. O zaman tarım alanından şehirlere bu 30 milyon nüfusun takriben yarısının göçmesi kaçınılmaz olacaktır önümüzdeki 30-40 sene içerisinde. Bu göç ayrıca bir zaruret. Çünkü Türkiye, nüfusu genç bir ülke olduğu için sanayide ve şehirlerde hizmetlerde ihtiyacı olan işgücünden (işsizlik var olmasına rağmen) mahrum bulunmaktadır.

Şöyle ki, Türkiye bugün Pakistan’dan, Filipinler’den çalışan insan ithal etmektedir. Önümüzdeki 40 sene içerisinde tarım alanlarından aşağı yukarı her sene 400-500 bin kadar insanı şehirlere aktardığımız ve tarım teknolojisini uygulayacak araçlarla tesis edildiği takdirde köylerde yaşayan nüfusun da sorunları çözümlenmiş olacaktır. Bugün bu 30 milyon kişi, 60 milyon kişi için ürettiğinin yarısını kendisi tüketip sattığının parasıyla hayatını idame etmekte ama evlerini inşa edememektedir.

Köylüler

zengin olacak

Dolayısıyla 90 milyon için üretim yapıldığında bunun 15 milyonluk kısmını köylüler kendisi tüketecek, ürettiklerinin yüzde 80’i yahut yüzde 75’i kendilerine servet olarak döneceği için evlerini yenilemek ve şehirli gibi yukarı seviyede bir hayat yaşama imkanına sahip olacaktır.

Mesela bu, Birleşmiş Milletler’in sözünü ettiği üç ilkeden adalet üzere olma ilkesinin köy ve şehir meselesini bütünüyle ele alarak çözülecek bir veçhesine tekabül etmektedir. Tabii ki adalet ilkesinin icabı bu köy ile diğer şehirler arasındaki adaleti tesis etmenin HABITAT II çalışmalarının çok ciddi bir boyutu olduğu gibi, elbette gecekonduda yaşayacak ve adeta felakete terkedilmiş bulunan çok geniş bir halk kitlesinin meselelerini çözmek de adalet ilkesinin icabıdır.

‘Herşeyi ben yaparım’

‘Herşeyi ben yaparım’ diyen idare felsefesinin en küçük idare birimimizde dahi hakim olduğu ülkemizde, bugüne kadar yönetim sistemimizin bizi getirdiği felaketli nokta apaçık ortadayken ‘ben yaparım’ demek yerine yönlendirmeyi üstlenecek, şeffaflığı sağlayacak ve halkın ve toplumun yapabilme potansiyeli önündeki engelleri kaldıracak, adaletin nasıl gerçekleşeceğinin, sürdürülebilirliğin ilkelerini ortaya koyacak ve katılım ile gelişmenin gerçekleşebilmesi için de katılımın nasıl sağlanacağını ortaya koyacak bir uluslararası düşünce mübadelesi olmaktadır HABITAT.

Bu da bu konuda bizden daha da fazla yanlışlar yapan diğer ülkeler için de bir hatalarını düzeltme, doğru yönde hareket etme fırsatı olacaktır. Bu bakımdan HABITAT, var olma ve yok olma noktasında bulunduğumuz bugün, Türkiye’yi 30-40 sene sonra bir cennete dönüştürecek ilkelerin oluşturabileceği bir ortam olacaktır. Yahut bu ilkelerin oluşturulmasında ülke olarak biz kararlı olmazsak Türkiye’nin bir sefalet ve felaketler dünyası olmasına sebep olacak bir durumun devam etmesi olacaktır.

Tabii bu bütün insanlık için geçerlidir. Biz ülkemiz için burada doğruları tesis edebildiğimiz takdirde bu doğrular bütün insanlığın doğruları olacaktır.

HABITAT

neyi hedefliyor?

Birleşmiş Milletler’in Habitat iddiası 2 önemli yaklaşım içermektedir: Yaklaşımların birincisi şu: Konferansta tartışılacak asli meselelerin çerçevesini veriyor. Bu bir yerden itibaren halkın kendi kendisine erişebildiği bir şeydir. Peygamber ve O’nun varislerinin erişebileceği bir şeydir. Onun varisleri de âlimlerdir. Bu vazifeyi üstlenerek bu çerçeveyi biraz evvel sözünü ettiğim katılımcılık, sürdürülebilirlik, adalet üzere olma, halkın önündeki engelleri kaldırarak onu yapabilir kılma, şeffaflık ve idare etme değil yönlendirme vazifelerini ifa edeceklerdir.

Bundan sonra da her ükenin raporunu hazırlarken bu meselelerin hazırlık safhasının başında topluma duyurulmasını, bu meseleler etrafında meydana getirilecek tartışmalarla ortaya çıkacak düşünceler etrafında konsorsiyumların oluşturulmasını, bilinçli halk yönelişlerinin teşekkülü ve bunların toplamının görüşlerinden de ülke raporunun meydana getirilmesini istiyor. “Hükümet raporu istemiyorum’, diyor. Tabii halkın içerisindeki bu tartışmalarda aydınların, konu hakkında bilgi sahibi olanların, uzmanların da rolleri olacaktır.

Rapor nasıl ele alınacak?

Raporun nerede işe yarayacağını, konferansın nasıl bir ortamda cereyan edeceğini de anlatıyor. Ülke raporlarının müzakere edileceği bir platform oluşacak. ayrıca 7 ana başlık altında 7 forumlar manzumesi oluşacak: Takriben 50 tane yahut 150 tane forum. Bu forumların başlıkları şunlar: Mahalli idareler forumu, yani yönetim açısından bugün ülkemizde var olan, ben yaparım diyen mahalli idareler yerine yönlendiren mahalli idareler. Tabii merkezi hükümetin de çoktan kendiliğinden yönlendirir olması, yetkileri mahalli idarelere devretmiş olması kaydıyla. İkincisi, araştırmacılar, akademisyenler ve profesyoneller forumu. Yani ileriye bakan, araştıran, eğiten, öğreten ve kendisi de araştırmaya devam eden, sonra da uygulayanların forumu. Üçüncü olarak, kâr etkisi altında olmayan kuruluşların forumu (vakıflar ve dernekler gibi). Dördüncüsü, özel sektör forumu. O da halkın bütün üretici kesimi ama yukarıda sözü edilen idare, bilgi ve kâr amacı gütmeden davranan kuruluşlarının forumları. Sonra sendikalar forumu. Sonra parlamenterler forumu. Yani bütün bunların hepsinin bilgisinden yararlanarak yapılması düşünülen son derece bilinçli bir sıralama. Sonra da hükümet dışı kuruluşlar.

Şimdi Birleşmiş Milletler’in getirdiği genel teorik çerçeveden hareket edilerek her ülke bu forumların oluşmasını ve çalışmasını başlatmak yoluyla bu alanlarda bu teorik meselelerin tezahürlerini ortaya koyarak her alan için teorik alternatif çözümler bulup bunları tartışacaklar. Yani gerçekte Birleşmiş Milletler’in çalışmaya başlaması 36 ay evvel falan; Türkiye’de 22 ay evvel, ondan sonra ‘ bu işi sen yaparsın ben yaparım’ kararsızlıklarının geçtiği bir dönem; ondan sonra da 28 ay. Bu meseleler Türk toplumuna duyurulmadan bugüne gelinmiş bulunuyor.

15 Mart 1996, Cuma

.

Mekke’ye yürüyen sular
7 Eylül 2010Mustafa Armağan
Mekke’ye yürüyen sular

Hurda, her tarafından uğultular gelen, kaportasında azman delikler olan bir köy minibüsünde tanışmıştık kendisiyle. Minibüsün ışıkları yanmadığı için birbirimizi ancak karşıdan gelen arabaların yüzümüzde çırpınan aydınlığında enstantaneler halinde seçebiliyorduk.

Zaten yüzyüze bakmaktan çok, lunaparlardaki ‘korku tüneli’ne giderek daha çok benzeyen ve bu yüzden de uzadıkça uzayan yola bakıyorduk.

“Kuyu ustasıyım” diye başlamıştı söze. Sinoplu’ymuş. “Kuyubaşı civarındaki köylerde çalışıyorum genellikle” demişti, eliyle sağ tarafta kalan tepelerin ardını gösterirken. Günde bir, bilemediniz iki metre ancak kazılabiliyormuş kuyu dediğin. “Yaklaşık otuz metreye indin mi su kendini göstermeye başlar” diye anlatmaya devam ederken hiç konuşmamaktansa bir soru sormak için, “Bir yerde su olduğunu nasıl anlarsın?” diyorum. Cevabı basit ve net oldu: “Üstündeki otlardan ve ağaçlardan hemen anlarım o civarda su olduğunu. Hele dut ağacı varsa bir yerde, dibinden mutlaka su çıkar.”

Söz sözü açıyor ve bizim kuyucu, çok sıradan bir şey söyler gibi arabanın uğultusunu da, yolun karanlığını da bir ışık hüzmesi gibi delen hikmetli kelâmını fısıldıyor kulağıma: “Bilir misin, sular yedi yılda bir kuyulardan çekilip Mekke’ye yürür.” Şaşkındım, böylesi bir ‘yitik hikmetin’, nasılsa düştüğüm ıssız bir köy yolunda beni arayıp bulacağını kırk yıl düşünsem akıl edemezdim. O konuşmaya devam ederken ben suların yedi yılda bir kuyulardan çekilip bir bir anne-şehir olan Mekke’ye, anne-su olan Zemzem’e akın akın yürüdüğüne, kadim su sembolizminin(Eliade’nin sözünü ettiği “aquatic sembolizm”in) nasıl olup da bu gariban kuyucu ustasının diline kadar sirayet ettiğine dair düşüncelere dalmıştım.

Ne var ki, bu düşüncelerimin aradan uzun bir süre geçtikten sonra okuyacağım bir kitapta teyidine rastlayacaktım. Belâzurî Fütûhü’l-Büldân’ında Mekkeliler’in kuyularındaki suyun “bulutun suyu” olduğuna inandıklarını uzun uzadıya anlatır ve Mekke kuyuları arasında el-Yusre, Humme, Rumme(ki ilk vakıf su olarak bilinir), el-Acul, Tavı, Sünbüle, Esved ve diğerlerinin özelliklerini ayrıntısıyla sayar. Ancak Belâzurî’ye göre, Zemzem kuyusu “kazdırılıncaya kadar” Mekke’de su kıtlığı devam etmiştir. Ayrıca Cahiliye devrinde kuyular üzerine şiirler yazmanın (bir bakıma Osmanlı ve diğer İslâm medeniyetlerinde çeşme, kuyu, bend, sebil vs. için yazılan manzumeler bu geleneğin bir devamıdır) zengin bir gelenek olduğu anlaşılıyor.

Mekke’yi ziyaretleri sırasındaki hatıralarını 1905’te yayınlanan Pilgrimage to Mecca’da anlatan Hacı Han ve Wilfred Sparroy, ilginç gözlemlerde bulunurlar. Zemzem’le ilgili çeşitli bilgileri aktardıktan sonra şöyle yazıyorlar: “Suyun tadını anlatmak çok güç fakat kesinlikle acımsı. Bu konuda görüşüne başvurduğum rehberim şöyle cevaplandırdı sorumu: ‘Allah Celle Celâlühu bu suyu mübarek (kutsal) kıldı, bildiğiniz gibi. O ne tatlı, ne de acıdır, ne tuzsuz, ne de tuzlu, ne kokulu, ne de kokusuzdur. Buna mukabil onun tadında bütün bu niteliklerin bir harman, bir karışımı hissedilir. Her kutsal olan şeyde bir sır gizlenmiş olmalıdır…”

Zemzem bütün dünyadaki suların bir tür “sentezi”; onda bütün dünyevî suların özellikleri mündemiç. Ama İslâm edebiyatlarında bir başka suyun adı daha geçer: Kusar. Zemzem’in, bu suyun altında tali bir dereceye yerleştirilmesinden de anlaşılıyor ki Kusar, herdem yeşil ve çiçekleri daima açık bulunan Cennet nehridir ve “dünyaya bulaşmamış”tır. Özetle Zemzem, dünyanın içindeki suların sentezidir, Kusar ise gökteki Zemzem.

Han ve Sparroy’un rehberinin sözlerinde geçen Zemzem’in “bütün bu niteliklerin harmanı” olduğu sözünün satır aralarında bir köy yolunda kulağıma fısıldanan sarsıcı cümle yankılanıyor.

26 Mart 1996, Salı

.

Aydınlanma çağında şehir-tabiat tartışması
7 Eylül 2010Mustafa Armağan
Aydınlanma çağında şehir-tabiat tartışması

Geçen yazımızda Capra’nın kadın ile tabiatın geleneksel kültürdeki özdeşliğinin modern dünya görüşü ile birlikte nasıl bir istismar ilişkisine dönüştüğünü ve bu özdeşliğe müennes (dişil) bir karakter arzeden Doğu/İslâm şehirlerinin Büyük İskender zamanından beri nasıl dahil edilmiş olduğunu işlemiştik.

Bu hafta ise Aydınlanma Çağı’nın iki ucunu temsil eden Rousseau ile Voltaire’in şehir-tabiat-kadın özdeşliği konusundaki çatışan tutumları üzerinde duracağız.

Rousseau gerçekten de aydınlanma düşüncesinin enfant terrible’ı, (müthiş çocuğu) olarak nitelendirilmeyi hak edecek aykırılıkları taşır çağına. Hıristiyanlaştırılmış, ‘vaftiz edilmiş’ Aristo’nun kadına, tabiata, eğitime yüklediği temel erkeksi yönelimin, Rousseau ile tersine dönmeye başladığı söylenebilir. Aristo-St. Thomas geleneği içerisinde kadına biçilen cahil yatak arkadaşı ve ev bekçisi rolünü, onlara verilen yanlış eğitimin olduğunu söyleyen de, eğitimin en iyisinin, Hıristiyanlık tarihi içerisinde horlanmış olan tabiatın vereceği eğitim olduğunu söyleyen de, ilerlemenin odağı olan şehirlerin ve medeniyetin insanı ahlâken ‘bozduğunu’ 18. yüzyıl gibi erken bir tarihte söyleyen de Rousseau olacaktır.

Buna mukabil Voltaire, şehirlerin esas olduğunun ve tabiatın insan ve medeniyet olmadan kocaman bir budalalıktan ibaret bulunacağını söyleyecektir, genel aydınlanma çizgisine uygun olarak ezelî rakibi Rousseau ile giriştiği tartışmanın ana eksenleri, aşağı yukarı bu çerçevede cereyan edecektir. İroni dolu üslubunu zehir zemberek satırlarla boyayan Voltaire, Rousseau’nun hâlâ eğitim felsefesi üzerine yazılmış en önemli metin olma özelliğini koruyan Emile’ini okuduktan sonra insanları medeniyetten kopartıp hayvanlaştırdığı gerekçesiyle eleştirir.

Oysa Rousseau başta olmak üzere romantiklerin de ısrarla vurgulayacağı gibi tabiat masumdur. Hatta bir öğretmendir o. Medeniyet merkezleri diye kurup geliştirdiğimiz şehirler ise insanların iradelerini ellerinden alan makinelerdir. İrade, insanın kendisini, çevresini ve toplumu şekillendirme iradesi doğuştan insana verilmiş bir şeydir ve insanın gerçek insan olması ancak ve ancak bu iradeyi kendisini serbestçe geliştirebileceği bir ortamda mümkün olabilecektir. Emile adlı eserinde Rousseau bir roman tarzında tabiatın insanı nasıl eğiteceğinin çarpıcı bir örneğini sunacaktır.

“İçimizden geldiği gibi yaşamıyoruz”, diyordu Rousseau. “İlimlerimiz ve sanatlarımız tekâmül ettikçe ruhlarımız”ın “bozul”duğundan söz ediyordu. Fazilet ve ahlak, bilim ve sanatın ilerlemesine ters orantılı olarak azalmakta, silinip kaybolmaktadır. Fabricius’un ağzından Romalılar’a şöyle seslenir: “Çabuk bu amfiteatrları yıkın, mermerleri kırın, tabloları yakın, sizi boyunduruğuna sokan, uğursuz sanatlarıyla ahlâkınızı bozan bu esirleri kovun!” Meş’um müktesebatımızı ve gemsiz arzularımızı şehirlerde bırakarak tabiatta çınlayan ilahî sese çağıran Rousseau, bu yanıyla Hıristiyanî tabiat tasavvurundan ziyade İslâmiyet’e daha yakındır. Ve Sturm und Drung akımı ile birlikte Goethe’den yankılanmayı beklemektedir.

Öte yandan Voltaire, ‘ezelî rakibi’ Rousseau’nun bu ‘safça’ ve ‘çocuksu’ tabiat tasavvurunu ironik bir dille eleştirir. Tabiatın bir kültür olmadan hiçbir anlam taşımayacağını, üzerine basa basa söyler ve şehirlerin önemini vurgular. Şehir vazgeçilmezdir Voltaire’e göre. Böylece Sokrat-Eflatun geleneğine geri döner. Dolayısıyla romantiklerin unutturmaya çalıştığı gerçekçiliği yeniden vurgulamaya götürür bu tartışma Voltaire’i; Voltaire’i ve diğer ansiklopedistleri: D’Alambert’i, Baron d’Holbach’ı, Diderot’yu…

Fakat günümüze akseden tarafı ile bu tartışma, şehir/tabiat ilişkisini aydınlanma düşüncesi içerisinde derinleştirmiş ve günümüzde tartışılan çevre sorunlarının birçoğunun tohumlarını içinde taşımıştır.

04 Haziran 1996, Salı

.

Mevlevî sikkesinden su içmek
7 Eylül 2010Mustafa Armağan
Mevlevî sikkesinden su içmek

Çocukluğun muğlak zemini hangi mutlak zamanlardan demir almıştır, bilinmez. Bilinmez ama yine de hayatın bitmek bilmez gibi görünen gergefinde açılan bir rahne, bizi çocukluğun mesut saatlerindeki efsunkâr anların menşeiyle burun buruna getiriverir.

Belki de asıl mesele, şuurumuzdaki kırılmayı temin edecek o anı, içimizde tahtını dilediği gibi kurabileceği bir vasat temin ederek çoğaltabilmektir.

Çocukluğum her Bursalı çocuk gibi ısırgan otlarıyla haşlanmış bacaklarımızın tüy topuklar üzerinde kanat çırptığı dere kenarlarında; erik, şeftali yahut ayva kokuları içinde adeta sarhoş gibi gezdiğimiz bahçeler içindeki mahallelerde; evler arasında bolca bulunabilecek arsalarda kiremitlerin -bunlar nereden gelirdi?- üst üste konulmasıyla oynadığımız “kuka” oyununda; Ahmed Cevdet Paşa ile Keçecizade Fuat Paşa’nın hakkında birlikte gazeller inşâd eyledikleri Teferrüç mesiresinde; her biri bizi ecdat rüyalarına cezb eden türbe, yatır ve mescidlerinin civarında geçti. Tabii her Bursalı çocuk gibi hafızamda aslanağzı ve havuzu ile silinmez bir iz bırakan kaplıcalarını da saymamak yakışık almaz.

Yeni Kaplıca, Çekirge yolunun sağında, Çelik Palas’ın altında, eski Bursalılar’ın Bademli Bahçe dedikleri yöredeki kaplıcalardandır. Bu kaplıcanın soğukluk mahallinin ortasında, kenarları bir karış yüksekliğinde bir havuz ve onun ortasında bir metre kadar sütun şeklinde yükselen, daha sonra kenarları dilimli bir kavuna benzer mermer şadırvanın içinden bir su kaynar. Aslanağzının, yoğun buharından ve suhûnetinden bunalanlar için bulunmaz bir ilticagâh olan bu kavuktan çıkan ılık su, eğilip kana kana içenlere şifâ, dertlilere devâ olurdu. Ben de her daraldığımda soluğu onun başında alır, bu âb-ı hayatın dudaklarımdan gönlüme akmasından tarifsiz bir haz duyardım.

Nereden bilebilirdim ki, benden yaklaşık 80 sene evvel bir Mevlevî şeyhinin aynı şadırvandan su içerken bu kavuğun bir “Mevlevî sikkesi” olduğunu farkettiğini! Tâhirü’l-Mevlevî (Tahir Olgun), Çilehâne Mektupları’nda (Hazırlayanlar: Cemâl Kurnaz-Gülgün Erişen, Ankara, 1995, Akçağ, s. 118 vd.) bu sikkeyle karşılaşmasını bakın nasıl anlatıyor:

“… Soyunup içeriye soğukluk denilen mahalle girince büyücek bir meydanın ortasında bir havuzvârenin içerisinde fıskıye makamında mermerden destârlı bir sikke-i şerifenin tepesinden soğuk su döküldüğü menzûr-ı çeşm-i iftihârım oldu. Orada yuğuculara çıkma vermekle meşgul birisi fakirin nazar-ı memnuniyetimi görünce dedi ki: Kaplıca’nın tamirinden evvel burada bir levha varmış ki sikkeyi medhediyormuş, sonra tamirde nasılsa zayi’ olmuş.”

Levhadan sadece,

Cem olup yetmiş iki fırka gelir Kaplıca’ya

Feyz alır bûs ederek sikke-i Mevlâna’yı

beytinin akılda kaldığını nakleden Tahirü’l-Mevlevî, “Fi’lvâki beytin irae ettiği gibi herkesin bûsegâhı oluyor, her teşneyi irvâ ediyordu. Fakir de o adete ittibaı câna minnet bilerek vaz’-ı şifâh-ı bendegî ve teskin-i sûz-i teşnegî ettim” der.

Bu Mevlevî sikkesi kaplıcanın ortasında bu ‘bende-i Mevlânâ’yı o derece coşturmuştur ki, hazret hızını alamayıp iki de beyit inşâd eyler:

Yek-dilâne kıblegâh-ı cümle akvâm olması

Çok mudur mir’at-i vahdettir külâh-ı Mevlevî

Çeşme-i mâ’ü’l-hayât-ı ins ü cân dersem n’ola

Menba’-ı feyz-i hakikattir külâh-ı Mevlevî.

Çocukluğumda içimi ferahlatan bu şadırvan, meğer her seferinde eğilip öptüğüm bir “destârlı Mevlevî sikkesi”, içtiğim su da “İlahî feyz”in sembolüymüş.

1897’den 1970’lere uzanan dolambaçlı çizgide hayatımızdan nelerin kaybedilip sonra nelerin hatırlanabileceğine ilişkin çarpıcı bir tecrübe oldu benim için Tahirü’l-Mevlevî ile aynı Mevlevî sikkesinden su içmek.

30 Temmuz 1996, Salı

.

Erotizmin gölgelediği harem gerçeği
7 Eylül 2010Mustafa Armağan
Erotizmin gölgelediği harem gerçeği

Sarayı’nı ziyaretinde Sultan II. Murad’ın çıplak cariyeleri seyrettiği bir havuzdan söz etmiştir. Osmanlı tarihinde çok-eşliliğin ve cariye tutkusunun zirvesi kabul edilen III. Murad için de, Sultan İbrahim ve diğerleri için de benzer ‘fanteziler’ üretilmiş, en son örnek olarak da Abdülhamid aleyhinde ‘çapkınlık’ destanları düzülmüştür.

Diğer yandan Avrupa’da bir resim ekolü olan oryantalistlerin tablolarına bakıldığında benzer bir Batılı kurguyla karşılaşmamak imkânsızdır. Haremin soğuk ama muhteşem dekoru içinde sedirlere yan gelmiş dekolte giyimli, baygın ve hülyalı bakan vamp kadınlar, rehavet içinde gevşemiş çıplak bedenler, Melling’de bir örneğini gördüğümüz hamamda padişahı yıkamak için kuyruğa girmiş huri yüzlü cariyeler, havuzda dertsiz ve gailesiz oynaşan Çerkez dilberleri vs. Kuşkusuz bu manzara en zalim ve en trajik tecellisini Eugene Delacroix’nın ‘Sardanapal’ tablosunda bulacaktır.

Peki gerçekten de harem, bu tasvirlerde anlatıldığı gibi bütün beşeriyet ve toplumsallık bağlarından boşaltılmış, bütün insanî duygulardan tecrit edilmiş ve gerçekliğin bütün boyutlarından arındırılmış bir mekân mıdır? Padişahın her istediğini her istediği yerde yerine getirebileceği pornografik bir rüya atmosferi, renkli tütsüler içinden seçilen bir ‘fuhuş yuvası’ mıdır? Yoksa Halil İnalcık’ın ısrarla vurguladığı gibi bir eğitim yuvası, bir okul mudur?

Tam da Batı’da toplumsal düşüncenin, gerçekçiliğin, tarihselciliğin ve daha birçok sosyal bilim metodunun pıtrak gibi bittiği 19. yüzyılda, kendi toplumlarını siyasî, ekonomik, sosyal ve kültürel bin bir elekten geçiren, didik didik eden Avrupalıların iş onun toplumsal gerçeklerle bağını kurmaya hiç mi hiç yanaşmadıklarını Doğu’ya, özellikle de Osmanlı’ya gelince nasıl bir zaman dışı kategoriye sarılıp kaldıklarını, Doğu’yu her zaman kalıplaşmış, taşlaşmış, donmuş ve yaşamayan (ölü) bir antika kategorisinde ele aldıklarını gözlemleyince haremin bu konuda bir istisna oluşturmadığını fark etmek de zor olmuyor doğrusu.

Bu yüzden daha dikkatle eğilindiğinde oryantalistlerin bir türlü peçesini sıyırıp içine nüfuz edemedikleri, bunun hıncıyla fanteziler üretmeye yöneldikleri harem tasvirlerinde, bütün o mahmurluk ve rehavet, bütün o tütsü ve günlük otu kokusu, rüya ve hayalin el ele verdiği o tablolarda manidar bir şekilde, erotizmin en büyük düşmanı olan çocukların -ki haremin en doğal ve en kalabalık kesimini oluşturdukları aşikârdır- hemen hemen hiç yer almadığını görmek şaşırtıcı olmuyor. Zira çocuk, masumiyet ve yaramazlığın timsali olması hasebiyle erotizmin en büyük düşmanıdır. Batılı ressamın kadınları haremde birer zavallı bibloya indirgeyen sömürücü bakışı, tablonun vermek istediği erkek gözüyle esir alınmış kadın cinselliği imgesine ters düşen ve cinselliği hayatın içerisine taşıyan yapısıyla çocuk gibi bir unsura tahammül edemiyor, böylelikle onu tuvalden ‘temizliyor’. Gerard de Nerval’in Doğu seyahatinde, kendisini peçesini açması için bekleyen Doğu’ya giden bir ‘damat’ gibi görmesi de bu tavrın keskin bir uzantısından ibaret.

Doğu’nun bu beşerilikten kopuk sunuluşu, bugünde Batı’nın gözündeki Doğu imajından pek farklı değil. Harem’deki hayat konusunda batılılarca üretilen tezlerin zaafı, saraydaki cariyelerin dokumadan müziğe kadar çeşitli dallarda terbiye edilmesi vakıası karşısında belirginleşiyor. Kaldı ki, genel toplumsal ve beşerî hayatın ayrılmaz parçaları olan hastalıklar, ölümler – ki o devirde her ailede bir veya birkaç çocuk ölümü normal kabul edilirdi-, psikolojik sıkıntılar, gurbet acıları, geçimsizlikler gibi problemler Harem’inde problemiydi. Kısaca orada yaşanan ve dışarıdan pırıltılı gibi görünen hayatın hem padişah hem de orada yaşayanlar açısından bir bedeli vardı.

Harem, beşerî zaviyeden bakıldığında bir yalancı cennet değil, kanlı canlı insanların yaşadığı ve toplumsal etkileşimlerin devam ettiği bir birimdir.

10 Eylül 1996, Salı

.

Hausmann’ın Paris’inden A. Vefik Paşa’nın Bursa’sına (2)
7 Eylül 2010Mustafa Armağan
Hausmann’ın Paris’inden A. Vefik Paşa’nın Bursa’sına (2)

Anlaşılan yaptıkları biraz da Bedrettin Dalan’ın İstanbul’da yaptıklarına benzetilmiş olacak ki, ‘Bursa’nın kurtarıcısı’ olarak onu birinci dereceden nişan-ı Osmanî ile ödüllendirenler kendisini yeniden, bu defa Hüdavendigâr valiliği ile Bursa’nın imarına memur etmişlerdir.

Ancak 4 yıla yakın kaldığı bu görevden yine halkın şikayetleri üzerine azledilen Ahmed Vefik Paşa -sözde- modernleştirmeye çalıştığı bu şehirde memurları zorla tiyatroya götürmek, İstanbul’dan getirttiği ve çoğu Ermeni olan oyuncuları sırasında paylamak, bir Mevlevî tekkesinin arazisi üzerine hükümet konağı yaptırmak, Orhaniye Külliyesi’nin bir parçası olan imaretin yerine belediye binası inşa ettirmek gibi son derece ‘modern!’ davranışlar da sergilemekten geri durmamıştır.

Onun Bursa’nın modernleştiricisi olduğunu söyleyen Beatrice Saint-Laurent, 1855 depreminden zarar gören âbidelerin restorasyonu konusundaki çalışmaları için de şunları söylemektedir: “… Bursa’da girişilen önemli işlerden biri de, 1855 depreminden zarar gören 14. ve 15. yüzyıl anıtlarının restorasyonuydu. En ileri yöntemleri kullanmak isteyen Ahmed Vefik Paşa, Fransa’nın büyük restorasyon uzmanı Viollet-le-Duc’ün gözdelerinden Fransız mimar Leon Parvillee’yi görevlendirdi.” Saint-Laurent’ın sözünü ettiği ‘en ileri yöntemler’ arasına çakısının ucuyla Cem Sultan Türbesi’nin sıvalarını kaldırmak da dahil midir, bilmiyorum. Ama bildiğim bir şey varsa, o da Ahmed Vefik Paşa’nın Bursa’yı hemen tamamen Tanzimat sonrası bir şehir haline getiren kişi olduğudur. Ne var ki, paşada ne modern bir şehirciliği uygulayacak birikim mevcuttu, ne de modernliğin ancak bir gelenek üstünde teessüs edebileceğine ilişkin belirgin bir bilinç. Belki de kaçınılmaz olarak Bursa’yı modernleştirirken ideoloji anlamında ‘Osmanlılaştıran’ kişiydi Ahmed Vefik Paşa. Ama bu yakıcı çelişki, ne onun, ne de neslinin farkına varabileceği bir şeydi.

Saint-Laurent, Paşa ile ilgili bilgilerimize yeni bir paragraf ekliyor: Ahmed Vefik Paşa, Paris’te bulunduğu yıllarda III. Napolyon iktidardadır ve Paris yeniden inşa edilmektedir. Bu işle görevlendirilen Hausmann, bütün geleneksel Paris’i yıkıp yeniden yapmaktadır imparatorun isteğine göre. Cetvelle çizilmiş yollar, bitişik nizam evler, saraya yönlendirilmiş akslar vs. Ahmed Vefik Paşa’yı babasıyla birlikte gittiği Paris yıllarında kısmen, ama daha büyük bir nispette 1860’taki kısa sefirliği sırasında görüntü olarak oldukça etkilemişti. Ne de olsa Saint-Simon’un ‘sosyal hijyen’ stratejisini şehircilikte yegâne düstur edinmişti paşa. Abidelerin etrafının açılması, iktidarın nüfuzunu kısıtlayan çıkmaz sokakların ve mahalle kapılarının yıktırılması, şehrin ‘ferahlatılması’ hep bu modern Paris merkezli şehir tasarımının görüntüyü kurtaran yansımalarıydı.

Bir şehri modern yapan faktörün yolların geniş açılması ve çıkmazların yola dönüştürülmesiyle değil, şehirlilik ve katılım bilincinin halka yayılması ile mümkün olduğu hiçbir zaman gündeme gelmedi Tanzimat reformlarında. Aksine ahalinin iyi kötü mahalle teşkilatından gelme katılım ve çevre bilinci de ellerinden alınmış oluyordu bu uygulamalarla. Halkın ne kadar ‘batıl inancı’ varsa üzerine gitmenin, yatırlara çaput bağlayıp mum yakmayı yasaklamanın, türbe ziyaretinin bid’at olduğunu söylemenin modernlik olduğu zannediliyordu.

Gerçi modernleşme sürecinde Avrupa da benzer dönüşümlerden geçmişti ama temel bir fark vardı arada: Orada geleneğin bir sahibi vardı; modernlik işte bu sahipli geleneğe karşı bir direniş ve ayaklanmaydı. Oysa bizim geleneğimiz, Laroui’nin deyişiyle kültür olarak vardı ve onu bir yapı ya da kurum değil, doğrudan inananlar ayakta tutuyorlardı. Kurumlaşmamış haliyle gelenek, karşı çıkılması kolay bir yapıdaydı. Don Kişot’luk yapmak, toplumu değiştiriyor rolüne soyunmak bu gelenek türünde oldukça kolaydı. Ne Napolyon’a direnen aristokratlar vardı Bursa’da ne de kilise. Ahmed Vefik Paşa da halkın inançlarıyla alay ederek, yollar açtırırken karşısında yapılaşmış bir geleneğin direnemeyeceğini bilerek pervasızca yeldeğirmenlerine saldırmayı ilericilik zannetmişti. Oysa asıl modernleşme, yaklaşık 1.5 asırda teşekkül etmiş olan klasik Bursa’nın galaksi biçimli geleneksel yerleşme planını doğu-batı aksında birbirine bağlamak, hepsini de yeni açılan yollarla hükümet konağına sıkı sıkıya raptetmek değil, Sinan’ın tamamlanmış yapısına halel getirmemek amacıyla Bursa’dan gelen iş tekliflerini bile geri çevirmesi örneğinde gördüğümüz gibi var olan yapıya saygı duymak ve ondan alınacak derslerle şehre yeni neslin katkısını ilave etmek şeklinde olmalıydı.

Klasik Osmanlı döneminde mabetlere açılan yollar Ahmed Vefik Paşa’nın uygulamalarıyla şimdi merkezi iktidarın göstergeleri olan ‘laik ve sivil binalara’ yönlendiriliyordu. Saint-Laurent, Hausmann Paris’inden esinlenilen dik açılı şehir planlarına tıpkı İstanbul’da olduğu gibi Bursa’nın yeniden yapılanmasında da başvurulduğunu söyledikten sonra, “Bu planlar kentin mahallelerini pazara ve Ulucami’ye bağlayan eski dar sokaklar sisteminin yerini aldı. Yeni dik planlı mahalleleri geleneksel dokuyla bütünleştirme yönünde bir çaba gösterilmedi.” derken Paşa’nın sığ modernliğinin de altını çizmiş oluyor.

Doğrusu yazısının sonuna koyduğu Küçük Prens alıntısı, Batı’da modernliğin alabildiğine yargılandığı bir çağda Osmanlı aydınlarının niçin eleştirel modernliği değil, merkeziyetçi siyasal modernleşmeyi tercih ettiklerini açıklar niteliktedir. Nitekim Namık Kemal de öve öve bitiremediği Londra’nın, zahmet edip birkaç adım atıverse ve varoşlarındaki diz boyu sefaleti, günde 15 saat karın tokluğuna çalıştırılan kadın ve çocukların içler acısı halini ve ahır ve barakalarda pislik içinde barınan işçileri görseydi aynı şeyleri düşünür ve yazar mıydı acaba? Ya Ziya Paşa,

Diyâr-ı küfrü gezdim, beldeler, kâşâneler gördüm,

Dolaştım mülk-i İslâm’ı bütün virâneler gördüm

diyebilir miydi dersiniz, rahatça?

1982 yılı idi yanlış hatırlamıyorsam. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nde, Namık Kemal’in Londra’yı anlatan metnini işlediğimiz bir derste yukarıdakine benzer düşüncelerimi söylediğimde hocam Prof. Dr. Mehmet Kaplan’ın cevabı, “Sen komünist misin?” anlamında “Komünist ülkelerde de işçiler sömürülmüyor mu?” olmuştu!..

Ne dersiniz, modernlik cephesinde Ahmed Vefik Paşa’dan bugüne değişen pek bir şey var mı sizce?

01 Ekim 1996, Salı

.

Nietzsche’nin çığlığı
7 Eylül 2010Mustafa Armağan
Nietzsche’nin çığlığı

Heidegger bir yerde şöyle der: “Düşünme (Denken), ancak asırlardır kutsadığımız aklın gerçekte düşünmenin en muannid düşmanı olduğunu fark ettiğimiz noktada başlar.”

Nietzsche, söylendiğinden beri yaygın bir yanlış anlamaya kurban gitmiş ve halen gitmekte olan ünlü sözü “Tanrı öldü” ile gerçekte teolojiyle başlayan ve modern felsefe içerisinde sağa sola itilip kakılan ve gerçekte yalnız felsefeden değil, modern hayattan da dışlanan Tanrı kavramının çağında hâlâ kullanılıyor olmasının dayanılmaz bir ikiyüzlülük olduğu kanısındaydı. Hangi yüzle bu kavramı kullanmaya devam edebiliyorlardı? Sahte bir kutsallık atfedilen; ama sahiciliğini iyiden iyiye yitirmiş bir kavramın karşısına geçip bile bile riya yapmanın anlamı kalmış mıydı? Kendisini çağının bütün ikiyüzlülüklerini dobra dobra haykırmayı, maskelerini indirmeyi, sahte tanrılarını birbirine kırdırmayı adeta bir gaza ruhuyla yerine getirmeye adamış olan Nietzsche, Tanrı konusunda da samimi olunmasını istemekte haksız mıydı?

Şunu açık açık itiraf etsek ne olurdu ki: “Tanrı öldü.” O, Batılı insan için Descartes’tan, Spinoza’dan Kant’tan beri zaten yavaş yavaş ölmüyor muydu? Tıpkı çarmıha gerilen İsa’nın işkenceler altında ağır ağır ölüme gitmesi gibi modern felsefe ve hayatta Tanrı, çeşitli felsefi formülasyonlar içerisinde bir balmumu gibi çeşitli şekillere bürünüyor, kendiliğindenliğini yitiriyor, gitgide eriyordu.

İşte Nietzsche bu durumu tespit edelim istiyordu.

Nitekim yukarıdaki aforizmasının ardından gelen cümleler Tanrı’nın gerçekten ölüp ölmemesiyle ilgilenmediğini, tam tersine Batı felsefesinden ve modern söylemden tard edilmiş olan Tanrı’nın kanlarının -tıpkı İsa’nın kanlarının çarmıhtan yavaş yavaş süzülmesi örneğinde gördüğümüz gibi- üstümüzden başımızdan akmakta olduğunu iddia ediyor, “Onu biz öldürdük” diyordu. Kuşkusuz buradaki “Tanrı” bütün genelliği içinde evrensel Tanrı değil, William Barrett’in ısrarla vurguladığı gibi Hıristiyan inancının tarihsel Tanrı’sıdır. Fakat daha geniş bir bağlamda felsefecilerin Tanrı’sı olarak da görülebilir. Bu anlamda Tanrı, Eflatun’un ideaları gibi duyu-üstü gerçeklik alanı demektir ve felsefede sürekli olarak bu alan duyulur (sensible) alanın ötesinde konumlandırılmış ve yüce değerler alanı olarak takdis edilmiştir.

Şimdi bu alan çekip gittiğine, yani Tanrı öldüğüne göre insan için ayakta kalmanın, bir yere demirlemenin imanı meselesi çıkmaktadır Nietzsche’nin nihilizminin -ve modernden postmoderne bütün nihilizmlerin- önüne. Nietzsche’nin bulduğu çözüm, iktidardır (power). Çağdaş insanın yitirdiği değerlerin yerine koyabileceği tek seçenek, güçtür ve bu gücü kullanarak ayakta kalabilecek yegane insan modeli de üst-insandır (Uebermensch).

Nietzsche’nin trajedisi (dansı?) buydu belki de. O açık yüreklilikle bir durum tespiti yapayım derken güç ve üst-insan propagandisti olarak yaftalanacak ve sonuna kadar nefret edeceği faşizmden tutun da Faustçu ideolojinin tilmizi olmaya kadar bir yığın çağdaş mabedin sunağında kurban edilecektir.

Ama görevini yapmış, çoğu Descartes’in düalizminin evlatları olan modern kavramların ağını tarümar etmiş, çağımızda Baudrillard’ın tevarüs edeceği ‘yaratıcı yıkım’ stratejisi ile bombardımana uğramış bir şehir bırakmıştır geride. Bu harabenin izlerini takip ederek yepyeni bir felsefi analiz ortaya koyacak olan filozof, Heidegger olmuştur.

Bunun içindir ki Heidegger, aklın düşünmenin önündeki en büyük düşman olduğunu söyleyecek ve Nietzsche’nin rolünü şu sözleriyle pekiştirecektir:

“Kendi kendimizi düşünmeye başlamadıkça Nietzcshe’nin çığlığını duyamayız.”

MERAKLISINA OKUMA PARÇASI

“Gün ışığında fenerini yakan, pazara dalmış ve sürekli olarak bağırıp çağıran bu deliyi duyuyor musunuz: “Tanrı’yı arıyorum! Tanrı’yı arıyorum!” Tanrı’ya inanmayanın etrafında birçok kişi toplanınca büyük bir şamata koptu. “O (Tanrı) yolunu mu şaşırdı?” diye sordu birisi. “O (Tanrı) tıpkı bir çocuk gibi yolunu mu kaybetti?” dedi bir başkası. “Yoksa saklanıyor mu? Bizden mi korkuyor?”, “Ayakkabısının tekini mi kaybetti, belki de göç etti?” Bu şekilde çığlık atıyor ve gülmeye devam ediyorlardı. Deli, ortalarına atladı ve gözleriyle onlara delici bakışlar fırlattı. “Tanrı’ya ne olduğunu” diye haykırdı, “Size söyleyeyim. Onu biz öldürdük, siz ve ben. Hepimiz katiliz. Fakat bunu nasıl yaptık? Okyanusu nasıl içebildik? Ufku silmek için kim tutuşturdu süngeri elimize? Bu dünyayı güneşinden koparttığımızda neydi yaptığımız? Niçin gidiyoruz şimdi? Nereye gidiyoruz? Bütün güneşlerden uzağa mı? Sürekli olarak düşmüyor muyuz? Ve geriye, yana, dört yandan ileriye? Hâlâ yukarı ve aşağı diye bir şey kaldı mı? Sınırsız bir boşlukta amaçsız bir şekilde mi gezip dolaşıyoruz? Boş bir uzay üzerimizde nefes alıp vermiyor mu? Etraf daha da soğumadı mı? Gece ve daima gece midir yaklaşan? Fenerler öğleden önce yakılmamalı mı? Tanrı’yı defneden mezar kazıcıları hakkında henüz hiçbir şey duymadık mı? Tanrı’nın zevali hakkında henüz hiçbir şey dikkatimizi çekmedi mi? Tanrılar da zeval bulur! Tanrı öldü! Tanrı daima ölü olarak kalacak! Ve onu biz öldürdük! Dünyanın şu ana kadar sahip olduğu en kutsal ve en kudretli varlık, hançerlerimizden ölümü boyladı, kim silecek ülkemizden bu kanı? Hangi sular temizleyecek bizi? Hangi kefaret şölenlerini, hangi kutsal oyunları keşfetmemiz gerekecek? Bu işin büyüklüğü bizim için çok ağır değil mi? Sadece onun değerini anlamak için Tanrılara dönmek zorunda kalmayacak mıyız? Tarihin gördüğü en muazzam iş bu ve bizden sonra doğacak olan herkes bu yüzden şimdiye kadarki tarihten daha yüksek bir çağa ait olacak!’ Deli burada sustu ve tekrar onu sessiz sedasız dinleyen ve kendisine garip garip bakan dinleyicileri süzdü. Nihayet elindeki feneri yere fırlattı, fener paramparça oldu ve çekti gitti…” (Ed., Otto Manthey-Zom, Nietzsche: An Anthology of his Works, Washington Square Press, 1964 s. 94-95 (bu metin yazarın Gay Science ya da Joyful Wisdom (“Şen Bilim” ya da “Neşeli Bilgelik”) adlarıyla İngilizceye çevrilen kitabında yer almaktadır).

04 Mart 1997, SalıLekeli bilgi
7 Eylül 2010Mustafa Armağan
Lekeli bilgi

Batı zihniyetinde Doğu’nun yeniden kurgulanışı, gelenek ve modernlik tartışmalarında da kendisini ele vermektedir. Dünya üzerinde birçok sosyal bilimci için gelenek, neredeyse mutlak bir biçimde Doğu ile özdeştir. Ama Doğu’ya verilen bu geleneğin sahipliği payesi, gerçekte onun modernliğin karşısına bir ayna olarak yerleştirilmesi amacına matuf olup ideolojik dışlama tavrının parçasıdır.

Onu ilerlemenin daha geri basamaklarına yerleştirme yönündeki bu yoğun gayreti, Montesquieu’yü müteakiben başta Tönnies ve Durkheim olmak üzere pek çok toplum tipolojilerinde görmek mümkün olmaktadır. Habermas’ın da bir yerde belirttiği gibi geleneksel toplumların “mantıkları biçimi bozulmuş bir iletişimin gramerine ve bölünmüş semboller ile bastırılmış güdülerin yazgısal nedenselliğine göre” ölçülmekte, meşru toplum ve yönetim biçimlerini belirlemede nihai sınır hep modernliğin kendini meşrulaştırma takıntısını, bir şekilde yansıtmaktadır.

Oysa ne tek tip bir uygarlık çizgisinden söz edilebilir, ne de ilkel, geleneksel ve modern diye kaba çizgilerle belirlenen ama oldukça yaygın bir taban bulmuş olan evrimci toplumsal gelişme tipolojilerinin evrenselliğinden. Burada postmodern söylemlerin çoğulcu yaklaşımlarına işaret etmek gerekir, ancak daha 1920’li yılların sonlarına doğru yazdığı Doğu ve Batı adlı kitapta Rene Guenon, medeniyeti Batı-eksenli değerlendiren tezlere şu eleştirileri yöneltiyordu:

“Batılılar, sadece tek tip bir insanlık düşüncesinde ısrar ettikçe ve gelişme dereceleri muhtelif tek bir “medeniyet” olduğunu varsaydıkça bir uzlaşmaya varılamaz. Hakikat ise birbirinden çok farklı yönlerde gelişen sayısız medeniyetler olduğu ve modern Batı medeniyetinin bu medeniyeti benzersiz bir istisna yapan hususiyetler gösterdiğidir. Hiçbir medeniyet diğerlerinden her bakımdan üstün olmaz çünkü insanoğlunun her alanda, aynı anda ve aynı şekilde faaliyet göstermesine imkan yoktur, çünkü birbirleriyle hakikaten bağdaşmaz gözüken gelişmeler vardır.”

Peki medeniyet tarihini, adım adım Batı medeniyetine götüren bir dizi aşamayı esas alarak okuma alışkanlığı, bu türden bir tek eksenli okuma yerine tam da insanlık tarihindeki diğer kültürlere en fazla açılmış ve ilgi duymuş bulunan modern Batı kültüründe bir çoğulculuk ve görecelik kazandırabilirken ve erken örnekler olarak Montaigne ve Voltaire gibi bazı aydınlanma dönemi filozoflarında ve Goethe’de ağırlıklı olarak görebileceğimiz Batı medeniyetinin kendi bilincine varmasında bu farklı kültürlere duyulan ilgi ve bilgilerden yararlanılabilirken, tarihi vakıa niçin tersine gelişti? Böyle bir fırsat Batı’nın eline geçmişken onu kendisini bilgece bir anlama yolunda kullanmak yerine iyiden iyiye tekelci ve mütehakkim, giderek sömürgen bir siyasetin meşrulaştırma zemini, kendisini onlardan biri değil de onlardan üstün olarak görme tavrına hangi etkenler yol açmıştı? Bunları tartışmanın yeri burası değil. Ancak başka bir yerde etraflı olarak izah ettiğim gibi modernliğin ruhunda, iddia ettiğinin aksine Ortaçağların ‘biçimsel etnik’inden devralınan çok sayıda unsur nedeniyle bu açılım yüzyılımızın ortalarına kadar (başka deyişle postmodern eğilimlerin sökün edişine kadar) Batı kültürünün ana-damarı üzerinde etkin olamamış ve çoğullaşmaya izin vermeyen dar bir çerçevenin içerisine hapsolmuştur. Rana Kabbani bu daraltılmış ve belli bir çerçeveye hapsolmuş bilgilerin “lekeli bilgi” olmaktan öteye gidemeyeceklerini vurgularken iddialıdır:

“Doğu hakkındaki Avrupalı gezi yazılarının çoğunluğunun güçlü bir taraf tutmanın ve uydurmaların etkisi altında kalmış olması, büyük bir talihsizlikti. Yazılar, hiç şüphesiz ki dünyaya ilişkin bilginin genişletilmesi amacını taşıyordu ama bu, yalnızca kolonyalist görüşlere hizmet eden lekelenmiş bir bilgi oldu. Hatta bugün bile koloni çağının bitmesine karşın bu lekeli bilgi, oldukça belirgin biçimlerde hâlâ bizimle birliktedir. Diğer halkları, ırkları ve dinleri anlatırken artık daha az önyargılı olmak bir zorunluluktu. Bunu yapabilmenin bir yolu da, miras aldığımız verileri.. sürekli sorgulamaktır. Farklılıklarımızı ortaya koyacak olan bu nosyonları sorgularken, belki de, giderek daha da karmaşıklaşan dünyamızda, sempati ve çaba ile, insan olarak ne denli benzerliklerimiz olduğu anlayışına ulaşabiliriz.”

Kendisi dışındaki dünya hakkında topladığı onca bilgiye karşın Batı, Sokrat’a rağmen (‘Kendini bil’) kendisini anlayamamak cezasıyla karşılaştı. Başkasını bilmenin kendini bilmeye yöneltmediği bir medeniyet de, ister istemez kendisini bilmeye yarayacak kurgular yaratacaktır ki, ‘Hayali Doğu’da bunlardan birisidir.

Doğu’yu doğru ve içtenlikle anlayabilmek Batı’nın da kendisini doğru tanımasının anahtarını taşımaktadır.

01 Nisan 1997, Salı

.

Çıkmazların ruhu
7 Eylül 2010Mustafa Armağan
Çıkmazların ruhu

Çocukluğumun çıkmaz sokaklarda geçtiğini söylersem belki de abarttığımı düşüneceksiniz. Bir memur çocuğu olduğumdan babamın hangi sevk-i kaderle çıktığını asla kestiremeyeceğim “tayin”leri bizi Anadolu’nun bir ucundan öbürüne sürüklerken kendimi ileriki yıllarda sevgili Ahmet Turan Alkan ağabeyin “parçalı hemşehrilik” diye yorumladığı bir konumda bulacağımı nereden bilebilirdim?

Önce Gaziantep’te tanıştım çıkmazlarla. Kale gibi duvarların ardına gizlenmiş, ortasında bir havuz bulunan geniş avlunun (hayat denilirdi buraya) etrafına sıralanmış taş binalardan oluşan bir evde oturmuştuk ve evimiz bir çıkmazın nihayetine yakın bükülen bir dirseğin kısa ucundaydı. Hayal meyal hatırladığım bu sokaklardan aklımda kalan iki bulanık hatıra, o yıllarda daha yeni tanıtım kampanyalarına başlanan Sana yağı promosyonu olarak plastik bir kap dağıtılması ile pansuman yapmaya geldiğini gördüğüm sünnetçimi ağlaya ağlaya taşlamamdır.

Sonra yerleştiğimiz Bursa, beni üniversite çağına kadar bağrında taşıyacak ve üzerimde bıraktığı tesirlerle sonraki yazarlık hayatımın ana konularından birisi olacaktı. Bursa’da pek çok ev değiştirdik; ama özellikle üç evimiz çıkmaz sokaklarda olmaları hasebiyle çocuk muhayyilemde daha geniş bir yer kaplamış olmalı. Birisi Çatalfırın semtinde, Fatih’in vezirlerinden Şehabettin Paşa Camii’nin karşısında ve çıkmazın hemen başında iki katlı ahşap bir evdi (akıbetini söylememe herhalde gerek yok!) Bu birisi uzun bir koridor, ikincisi kısa bir dirsek şeklinde L biçimli çıkmazın iki tarafındaki alçak damlı evlerin bahçelerinden sarkan iri pençeli asmalar, o meşhur ekmek ayvaları, baharda erguvana benzer geçici bir gelinlik giyen şeftali dalları altında geçen günlerin gerçekten de unutulmasına imkan yok.

İkinci olarak Tuzpazarı’nda, yine bir caminin, II. Murad zamanında yapılmış Şerafeddin Paşa Camii’nin karşısında, bu kez tam da çıkmazı çıkmazlaştıran bir evde oturmuştuk. Berberi, pasta fırını, bıçakçısı, kurukahvecisi.. bir arada adeta büyük bir aile havasında geçerdi o asırlara denk uzunlukta günler, aylar. Mahallenin en yaşlısı ve başı sıkışanın kapısını çaldığı ciciannemiz de eksik değildi. Trafik korkusundan, kaybolma, kaçırılma riskinden azade bir büyük bahçe gibiydi biz çocuklar için çıkmazımız. Zaten her evin müstakil bir bahçesi olduğundan o demlerde çocukların şimdiki gibi can havliyle sürekli sokağa fırlamasını gerekmediği bu çıkmaz, bugün ne yazık ki, bir marifetmiş gibi ‘çıkar’ hale getirildi. Evimiz yola gitti, muhteşem bahçemize apartman yapıldı ve tılsım bir daha geri gelmeyecek şekilde bozuldu.

Nihayet üçüncü bir evimiz (bu kadar sık ev değiştirmemizden hep kirada oturduğumuzu anlamış olmalısınız.) Yeşil ile Emirsultan semtleri arasındaki Hoca Taşkın Mahallesi’ndeki bir çıkmazla buluşan sokak parçasıydı. Şükürler olsun ki, bu çıkmaz, şekli şemaili epeyce değişikliğe uğradıysa da çıkmaz olmaktan henüz çıkartılamadı.

Aslında bu, münhasıran Bursa’nın yaşadığı bir kötü kader değil, geleneksel (kendi terminolojimle söyleyecek olursam, ‘üreyen’, ‘dişi’) doğu şehirlerinin birçoğunun yaklaşık iki asırdır yaşadığı merkezî iktidarın şehrin en ücra köşesine kadar sızma stratejisinin bir parçası olarak karşımıza çıkan ve halen devam eden sözde global sürecin bir yansımasıydı. Nasıl I. Napolyon Kahire’ye girdiğinde yaptığı ilk icraattan birisi adeta birer atom hüviyetinde birimler olan ve işgalcilere birer kale gibi direnen mahallelerin demir kapılarını toplarla yıktırmak olmuşsa, nasıl III. Napolyon Belediye Başkanı Baron Haussmann’a Paris’in eski dar sokaklarını, Barok iktidarının bukağısından kaçacak en ufak bir delik gedik bırakmamak için dik açılarla merkeze bağlamasını telkin etmişse, aynı müstebit, merkeziyetçi ve sömürgeci aklın bir yansıması olarak Ahmet Vefik Paşa da Bursa’da modernliğin geniş yollar açmak, memurları sopa zoruyla tiyatroya götürmek ve çıkmazları ortadan kaldırmak olduğunu zannediyordu. Kendi kültürü, Tanzimat paşaları için öteki haline gelmişti çünkü.

Onun pek mühim ve ‘asrî’ başarılarından sayılan bir menkıbesi bilumum Türkçü/milliyetçi literatürde şu türden yankıları bulmaya elan devam etmektedir: “Vefik Paşa, Bursa’da kira arabasıyla sokak sokak dolaşır, arabacıyı maksatlı olarak çıkmaz sokaklara yöneltir, araba (çıkmazın sonunda) durunca “Vali Paşa’nın arabası durmak hiç olur mu?” diyerek belediyeden işçi getirtip karşı gelen duvarı hemen yıktırırmış. Böylece pek çok çıkmaz sokağı açmış.” (Sevim Güray, Ahmet Vefik Paşa, 2. baskı, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1991, s. 29-30) Zaten Osman Nuri Ergin’in bildirdiğine göre (İstanbul’da İmar ve İskan Hareketleri, İstanbul 1938, s. 29-32) Tanzimat’ın ilan edildiği yıl yayınlanan “1839 İlmühaberi”nin de mevcut çıkmaz sokakların açılmasını ve yeni çıkmaz sokakların yapılmasının yasaklanmasını içermiyor muydu?

Neydi peki çıkmaz sokak yapılmasının sebeb-i hikmeti? İnsanlar niçin sokakları şimdiki gibi her yöne çıkan bir geçit yapmak yerine bir rahim gibi, bir sığınak gibi çıkmaz yapmayı tercih etmişlerdi? O zamanki toplumsal akıl yoksa şimdiki kadar gelişmiş değil miydi?

Bu soruların cevaplarını isterseniz gelecek hafta araştıralım.

20 Mayıs 1997, Salı

.

Kalem kudreti
7 Eylül 2010Mustafa Armağan
Kalem kudreti

Necip Fazıl’ın 1939’da Boğaziçi ile ilgiyi yazdığı yazıların ayrı bir önemi vardır. Üstad, Beylerbeyi’nde oturmaktadır ve Şirket-i Hayriye vapurları ile işine gidip gelmektedir. Boğaz’da başlatılan hoparlörlü gramofon çalınan vapur seferlerinden şöyle şikayet eder Necip Fazıl:

“Boğaziçi gibi, en aziz misafiri uzlet, en güzel sesi şırıltı, en manalı rayihası yosun kokusu, en hususi çizgisi ahşap yalı endamından ibaret bir yerin estetiğine, hiç bu dev cüsseli kakafonya uyar mı? Bir hayat faciasına karşı, Boğaz’daki evinin huzur barikatı arkasında dinlenmeye çalışan yorgun baş, kulağına gaz hunisiyle avaz avaz haykırıldığını duyuyor… Sokaklara su yerine süprüntü sıkan müthiş bir arazöz marifetiyle Şirket-i Hayriye vapurlarının Kavaklar’dan köprü başına kadar serdiği nadide halı işte bu!”

Fakat asıl, 21-22 Temmuz günlerinde yazdığı iki yazısı, yazarlığın gücüyle ilgili hem hoş, hem de düşündürücü yanlara sahip. Anlatayım:

O günlerde Üsküdar ile Vaniköy arasındaki iskelelerde çocuklar hoş bir eğlence usulü icad etmişlerdir kendilerine. 63 numaralı Şirket-i Hayriye vapurunun ihtiyar kaptanıyla işbirliği halinde çocuklar nerede vapuru görseler,

– Ya ya ya, şa şa şa, Tahsin kaptan bin yaşa!

diye bağırırlarmış. Bu tezahürata dayanamayan kaptan, canavar düdüğüne asıldığı gibi Boğaz’ı inim inim inletiyor, adeta sarsıyormuş.

Şayet kaptan istediklerini yapmazsa, çocuklar bu defa tezahüratı,

– Ya ya ya, şa şa şa, Tahsin kaptan baş aşa!

diye tersine çeviriyor, kaptanı meyus ediyorlarmış.

Bunu eleştiren bir yazı yazan Necip Fazıl, ertesi gün vapura bindiğinde çocukların bütün şevkli ve ateşli tezahüratına rağmen kaptanda hiçbir cevabî hareketin görülmediğine taaccüp eder: “Sahili dolduran küme küme çocuk, Çengelköyü’ne kadar, yırtınırcasına, tepinircesine, çatlarcasına haykırdı. Kaptanda ne ses, ne seda!”

Bunun üzerine Necip Fazıl’ın bir arkadaşı belli etmeden bu garip durumun sebebini biletçiden sorar. Biletçiden “Muharririn biri gazetede bir şeyler yazmış; kaptan artık çocuklara cevap vermeyecek.” karşılığını alan Üstad, üzülür. Üzülür çünkü “eğlenceli bir tasvirden başka gaye” gütmeyen bir yazısının bu derece etkili olması onu mahcup etmiştir. Memleket ahvaline dair yazdığı onca yazının hiçbir netice hâsıl etmemesine mukabil, çocukların eğlencelerine dair yazdığı fantastik bir yazının elde ettiği muvaffakiyete sevinsin mi, üzülsün mü yazar? Sonunda feryadını şöyle dile getirir:

“Ahlâk suçu, idrak suçu, terbiye suçu, idare suçu gösteririz, dünyaya vız gelir; … cinayet haberi, felâket haberi, habaset haberi, şeâmet haberi veririz, tüy kıpırdamaz; minicik bir nükte yapalım deriz, lâfımız jandarma kasaturası gibi keskinleşir. Gel de iftihar et! Bin bir rezalet yuvası işlerken, kuş yuvası bozar gibi ihtiyar bir kaptanla masum çocuklar arasındaki oyunu dağıtmış olmaktan kalem kudreti namına mahcup oldum. Devleri öldürmeğe memur 42’lik bir topla bir serçe yavrusuna kıymışım gibi geldi bana.”

Yazarın, kaleminden utandığı anlar da vardır.

04 Temmuz 1997, Cuma

.

İslam düşüncesinde bir “ayrık otu”-2
7 Eylül 2010Mustafa Armağan
İslam düşüncesinde bir “ayrık otu”-2

Muhammed Âbid el-Câbirî, 1936 Mağrib doğumlu bir düşünür ve felsefeci. Dilimize iki önemli kitabı çevrildi: Arap Aklının Oluşumu (İst. 1997, İz Yayıncılık) ve İslam’da Siyasal Akıl (İst. 1997, Kitabevi Yayınları).

Câbirî’nin özelliği, Endülüs (mağrib) eksenli bir düşünce biçiminin İslam düşüncesi içerisinden ayırt edebileceğini savunması. İbn Hazm, İbn Haldun, Şâtıbî, İbn Bâcce, İbn Tufeyl ve İbn Rüşd çizgisinin devam ettirilmemiş olmasının İslam dünyası için inanılmaz bir kayıp olduğunu söyleyen Câbirî, bu çizgiyi temessül eden modern bilim ve felsefenin ulaştığı verimlerin, aslında Müslümanlarca gerçekleştirmesinin gereği üzerinde duruyor. Bu nedenle İslam tarihi ve düşüncesi geleneğine eleştirel bir geri gitme ve başlangıçtan bu yana oluşan pürüz, yırtık ve sökükleri tek tek tespit etme yöntemini uyguluyor.

Câbirî, Bünyetü’l-Akli’l-Arabî (Arap Aklının Yapısı) adlı eserinde, çok önemsediği İbn Bâcce’yi de “Arap aklı”nın tam karşısına konumlandırdığı “Endülüs aklı” bağlamında ele alıyor. Ona göre Doğu’da felsefe (İslam felsefesi) kelam ilminin egemen olduğu, temel problematiğini kelamın tayin ettiği bir gelenektir. Oysa “Endülüs düşüncesi”, tam anlamıyla bilime dayanmış, matematik ve mantığın üzerinde serpilip gelişmiştir. Dolayısıyla Endülüs’te felsefenin temel ilgisi kelamdan bilime kaymış durumdadır.

İbn Bâcce’nin düşüncesini siyasi bir arka plana dayandıran Câbirî, onu Muvahhidî Devleti’nin, özellikle Sultan İbn Tûmert’in ideolojisiyle ilişkilendirir. İbn Tûmert’in “asıllara dönüş” çağrısıyla bir serbesti ortamı bulan İbn Bâcce, hem Murabıtların çöküşünü, hem de Muvahhidlerin yükselişini yaşamış, eserlerini bu iki siyasi gelişmenin “arasında” vermiştir. Bu “arasında” olmaklıktır ki, Endülüs düşüncesinin Doğu’daki kelâmî ve Yeni-Eflatuncu çizgiden kopmasına, düşünceye ayak bağı olan zincirleri kırmasına kapı açmıştır.

Sözün burasında Fârâbî’nin erdemli şehirde “ayrık otları”na nasıl bir gözle baktığını hatırlayalım: Fârâbî, mecazi anlamda kurar “ayrık otları” hakkındaki görüşünü. Nevâbit adını verdiği bu kişiler, erdemli şehir bir gül bahçesi kadar huzur dolu olduğundan ancak birer diken mesabesinde kalırlar. Onlar erdemli şehrin “erdemsizleri”dir Fârâbî’de. Öte yandan İbn Bâcce, tam tersine çevirir ilişkinin yönünü. O, erdemli olmayan şehirlerdeki erdemli bireyleri kasteder ayrık otları ile. Onlar dikenlerle kaplı bir şehirdeki güllerdir. Onlar, bozulmuş veya değişmiş şehirlerin, fâsık veya kusurlu şehirlerin içinde sürgünde yaşayan münzevîlerdir.

Öncesi olmayan; ama sonrası olan bir düşünür olarak bilinen İbn Bâcce’nin Tedbîrü’l-Mütevahhid’ini, bırakın Fârâbî ve İbn Sinâ’yı, Eflatun ve Aristo’nun bile yazmaya kâdir olamayacağı bir kitap olarak niteliyor İbn Rüşd. Kelime anlamı, ‘Yalnız İnsanın Kendini İdaresi’ olan bu kitabın ismi, İlhan Kutluer’in deyişiyle İbn Bâcce’nin “Büyük Yalnızlık”ının olgunlaştırdığı “sabrın acı meyvesi”dir.

Bu yalnızlık felsefesinin candamarını teşkil eden cümleleri ise şunlar İbn Bâcce’nin:

“Onlar kusurlu şehirde ‘nevâbit’ olarak kaldıkları sürece hep yalnızdırlar. Böyle bir yalnızın veya yalnızların tedbirinden murad, saadet ise, bu ancak inziva ile mümkündür. Öyleyse bu şehirde mutlu insanlar olacaksa, onlar için ancak yalnız insanın mutluluğu söz konusudur. Sufilerin ‘garip’ derken kastettikleri bu kişilerdir. Zira onlar, her ne kadar yurtlarında, komşuları arasında ve evlerinde olsalar da, savundukları görüş itibariyle gariptirler, yabancıdırlar. Taşıdıkları fikirler sebebiyle sanki vatan haline getirdikleri bambaşka mertebelere göç etmişlerdir.

Mütevahhid, yani yalnız insan, eğer kesret ifade eden kusurlu şehirlerde tedbirini gerçekleştireceği bir vasat bulamazsa, yani kendi vatanını kalbinde, aklında, ruhunda yeniden inşa edemezse tek bir yol kalıyor önünde: O yegâne erdemli şehre ulaşmak. Orada ne hâkimlere, ne de doktorlara ihtiyaç vardır. Çünkü, “Aralarında hiçbir zaman ihtilaf çıkmaz” ve “zararlı gıdalar almazlar.” Kısaca “tam, olgun ve erdemli şehir öyle bir yerdir ki, orada her insana istidatlı olduğu şey verilmiştir. Orada yapılan işler, kelimenin tam anlamıyla mutlak olarak erdemli işlerdir.”

İşte böyle bir şehir arayışı yönlendirmiştir İbn Bâce felsefesini. Bu felsefe, İbn Tûmert’in “Muvahhidî” (mutevahhid ile muvahhid kelimelerinin arasındaki etimolojik akrabalığa dikkat!) şehrini kurma ideolojisinde karşılık ve yankısını bulacaktı. Gerçi Murâbıtlar ilk defa Endülüs’ü tek bir devlet otoritesi altında toplamışlar; giderek bir “siyaset” şehri kurmayı da başarmışlardır. Fakat “bilim şehri” olamamıştı Murâbıtlarınki. Endülüs gibi en azından sanat ve mimarî alanında büyük eserler vermiş bir toprakta bedevî bir ufkun yetersiz kalacağı aşikârdı: Bu hadarî (medenî) ihtiyacı karşılamak ellerinden gelmeyince ve yeni duruma da kendilerini uyarlayamayınca İbn Tûmert işe “sıfırdan” başlamak zorunda kalacaktı. Sıfırdan, yani toplumdan, erdemli toplumu bir kerede kurmaktan değil, tek tek fertlerden: Yalnızlardan, münzevîlerden, gariplerden, hanîflerden yola çıkacaktı. Başka bir deyişle erdemsiz şehirdeki erdemlilerden…

Câbirî’ye göre İbn Tûmert, siyasi cepheden, İbn Bâcce ise bilim (düşünce) cephesinden erdemli bireylerle yola çıkma projesine ortak imza atmışlardı. Ancak İbn Bâcce, devlet adamlığı tecrübelerinden de biliyordu ki, siyaset “ilim şehrini kurmaktan âciz”dir. Bu nedenle onun erdemli şehrinde siyasetin sözü edilmeyecektir. Orası siyasetin ifsât edici etkilerinden âzâde erdemlerin yurduydu. Siyaseti tuvalinden temizleyen İbn Bâcce’nin eksiklik ve zaaftan arınmış ideal şehri zaman ve mekânın dışına uzanmıştı. Çünkü “orada hakikatın birliği ve ebedîliğinin toplandığı feylesoflar vardı.”

Feylesof, çevrenin bütün olumsuzluklarına rağmen tutunacak bir dal, bir sarmaşık, kendi deyişiyle bir “ayrık otu” simyasını bulmuştur.

15 Temmuz 1997, Sal

.

Bir şehir bize neler söyler?
7 Eylül 2010Mustafa Armağan
Bir şehir bize neler söyler?

Şehir Asla Unutmaz adlı kitabım çıktıktan sonra bana en çok sorulan sorular, bir şehri edilgin, pasif bir nesne olarak değil, etkin, aktif bir özne olarak yorumlayışıma yönelikti. Şehir nasıl unutmazdı? Onun aklı, hafızası, düşüncesi mi vardı?

Neticede şehir de herhangi bir araç, buzdolabı, televizyon gibi nötr bir araç değil miydi?

Bu sorulara, tarihten çeşitli örnekler göstererek cevap veriyordum, daha çok. Başkent olan bir şehrin bunu unutamayışından, Ayasofya Camii yanındaki güneş saatinin yerini muvakkithanenin alması gibi geçmişe uzanan cevaplarla yetinmeyi tercih ediyordum.

Okumalarım ilerledikçe, Robert Venturi adlı postmodern bir mimarın Las Vegas’ın Öğrettikleri (Learning from Las Vegas) adlı kitabının çağdaş bir Amerikan şehrinin bize ne gibi mesajları olabileceğini ele aldığı ciddi bir çalışması olduğunu fark ettim. Venturi, aslında bir “tabela şehir”den ibaret olan Las Vegas’ın anlamsız, daha doğrusu anlamadan boşaltılmış bir şehir oluşundan yola çıkarak onu çağdaş şehirlerin çirkinliğine (kitsch) bir model olarak alıyor.

Las Vegas, bir bilboard şehir. Yani bir ana cadde üzerinde uzanan, reklam tabelaları ve gazino, otel, lokanta, benzin istasyonu vb. binaların neon ışıklarıyla bezenmiş ve bütün amacı, otobandan geçenlerin dikkatlerini avlamaya teksif etmiş bir “süslü hangar” cenneti. Hangar gibi binalar; ama sadece görünen cepheleri sülenmiş durumda.

Görüntü bu şehirde o kadar öne çıkmaktadır ki, binanın kendisi bir reklam tabelasına dönüşüveriyor. Venturi’nin kitabında verdiği kızarmış ördek satan dükkan, bizzat ördek şeklinde yapılmıştır. Böylece yapının kendisi bir tabela hükmüne indirgenmiş olmaktadır.

Peki Las Vegas’ın bize öğrettiği şey ne? Olumlu değil, olumsuz bir öğretisi var elbette bu şehrin. Modernizmin gelenekteki bütün eylemlerin arkasında yatan metafizik anlamı reddettiği modern kültürde, anlamsızlığın dilinin, daha doğru bir deyişle, anlamsızlıkla yüzyüze gelinen bir çağın görüntüyü putlaştırmasının eşsiz bir örneğini sunmaktadır bize.

Las Vegas’ı boşuna uzaklarda aramayın. Büyük şehirlerin ana caddelerinin de yavaş yavaş birer “süslü hangar”a dönüştüğünü şöyle etrafınıza bir baktığınızda görmekte zorlanmayacaksınız.

Şehirler, anlamsızlığın uçurumuna savrulmakta hızla. Las Vegas da bunun erken bir örneği…

Las Vegas’ın Öğrettikleri, Çeviren: Serpil M. Özaloğlu, İstanbul, 1993, Şehir Varlık Mimarlık Vakfı Yayınları.

01 Ağustos 1997, Cuma

.

Ağacın sembolik dili
7 Eylül 2010Mustafa Armağan
Ağacın sembolik dili

Kitab-ı Dede Korkut, bize ilk bakışta son derece garip gelebilecek bir ağacın tasvirini vermektedir: “Başına baksam başsız bir ağaç, ayaklarına baksam ayaksız bir ağaç…” Nedir burada kastedilen acaba?

Kuşkusuz “ağaç”ın anlamı geleneksel kültürlerde çok daha derine inen ve yükseklere seğirten bir seyyaliyetle donanmış bulunuyordu. Ivan Illich’in deyimiyle metropollerde mahalli idarecilerin bir emriyle dikilmiş ve sanki bir başka emirle ortadan kaldırılmaları mukadder imiş gibi dizi dizi yer alan bitkiler değillerdi. Doğrudan doğruya ağacı çevreleyen ve onunla alt ve üst dünyalara seyahat etmeyi mümkün kılan dikey boyutun bir sembolüydü. Dağ sembolü nasıl Kur’an’da dünyanın direkleri olarak niteleniyorsa, Tuba ağacı da semavatı yeryüzüne yansıtan meyveleri taşır üzerinde. Her ikisi de kâinatın mihveri (axis mundi) olarak karşımıza çıkmaktadır.

Geleneksel dünyanın kâinat tasavvurunda üç katlı bir imajı yer almıştır. Buna göre kâinatta dizginlenemeyen gizli, karanlık güçler (cinler, ifritler, şeytanlar, devler vb.) yeraltındaki, sâkinleri ağırlıkla ölüler olan dünyada egemendir ve bu korkutuculuğu yer altının, aynı zamanda ona bir kutsallık kazandırmıştır. Yer altındaki ağır sular, karanlık nehirler, madenler eriyikler, volkanlar; bütün bunlar aşağıdaki gizli güçün içinde bulunduğumuz dünyadaki tezahürleri olmaktadırlar. Başka bir deyişle bu kabına sığmayan ve yeryüzüne taşmak için sabırsızlanan dünya, korkutucu derinliği ile muhayyileleri kendisine sıkça cezbedilmiştir.

Geleneksel dünyadaki kâinat tasavvurunda ikinci kademe olan içinde yaşadığımız “orta dünya”, fenomenler alemi olarak görülmüş ve gerek alt, gerekse üst dünyanın güç ve etki alanlarının çatışma ve etkileşme alanı olarak değerlendirilmiştir. Alt dünyaya ait karanlığın kötü güçleri güçleri -ki bunlar genellikle ağırlık prensibi olan ‘iblis’ ile sembolize edilmiştir- ile üst dünyanın iyi güçleri -bunlar da genellikle melek olarak isimlendirilmiştir- arasındaki güç mücadelesinde insan kendisine bir yol ve yön bulmak, daha doğrusu kutsal kitaplarla kendisine indirilmiş bulunan yolunu şaşırmamak vazifesiyle karşı karşıyadır.

Nihayet üst dünya ya da semâvâtın yüce, ulaşılamayan ve ilahî güçleri bu tabloyutamamlamaktadır. Burası kâinattaki enerjinin doruk noktasını temsil etmektedir. Gökyüzü ve yıldızlar, ay ve güneş, bulutlar ve doruklar üst alemin görünen tezahürleridir. Görünmeyenler ise Tanrı, melekler ve diğer kozmik kanuna tabi unsurlardır.

İşte ağaç sembolü, her üç alemi birbirine rapteden bir eksen, bir mihver olarak telakki edilmiştir geleneksel kozmolojide. Tıpkı Yakutların yeryüzünün merkezinde göğü kateden büyük cüsseli bir ağacın bulunduğunu ve bunun köklerinin altından “güç verme yeteneği bulunan” ebedî bir dalganın fışkırdığını, bunun köpüklü bir saır sıvı olduğunu söyledikleri gibi… Göğün dayanağıdır bu ağaç. Gökyüzü büyük bir çadır gibi düşünüldüğünden bu ağacın dalları gökyüzünün deliklerinden yukarı uzanmakta ve şamanın ruhanî yolculuğunda ona manevî bir merdiven vazifesi görmektedir. Hatta gök çökmemek için bu ağaca yaslanmaktadır.

İbn Arabî, ağaç sembolizmine hem makrokozmos, hem de mikrokozmos açısından yaklaşır. Allah’ın “Ol!” emriyle tohumları atılan ve zamanla dallanıp budaklanan, giderek yapraklanan bu ağaç, kâinatın tamamını ve bütün serüvenini sembolize etmektedir. Nitekim ölen bir insanın bu ağaçtan düşen yeni doğan bir bebeğin ise ağaca eklenen birer yaprak oldukları yolundaki istiare de bunun bir yansımasıdır. Küçük kânat olan insan düzeyinde ise tefekkür ve zikir vasıtasıyla Hakikat’in (Ruhun) kökünden kendisine kadar yapılan uzun bir süreci dile getirmektedir ağaç.

Eliad’a göre ağaç, kökleri ile yeraltı, dalları ile de gökyüzünü kavrayan dikey boyutu ifade etmektedir ve bu özelliğiyle “merdiven” sembolü olarak da kullanılmaktadır. Merdiven aracılığıyla ‘üç dünya’ birbirine bağlanır: Aşağı dünya (cehennem), orta dünya (yeryüzü) ve yukarı dünya (cennet). Böylece ağaç, geleneksel sembolizmde cennet ve cehennemi de içeren; ama aynı zamanda zâhiren bu dünyayı da kapsayan Hayat Ağacı’dır. Cennet ve cehennemin bilinmeyişi, Dede Korkut Kitabı’nda işaret edilen ‘başsız’ ve ‘ayaksız’ ağaç sembolüyle tasvir edilmiştir. Görünen sadece bu dünyadaki gövdesidir, dalları ve kökleri meçhuldür. Onlara ancak hakiki sâlihler nüfuz edip bu dünyadayken ölür ve dirilirler.

05 Ağustos 1997, Salı

.

Cinsellik ve ölüm
7 Eylül 2010Mustafa Armağan
Cinsellik ve ölüm

Çağların mizaçları olduğuna inanır mısınız? Onların insanın bazı hasletlerini sonuna kadar temeyyüz etmesine izin verirken diğer bazılarını nasıl örtbas ettiğini gözlerken gizlediğini siz de gözlemlediniz mi?

Her çağın bastırdığı veya yücelttiği değerleri birbirine zıt olabildiğine göre, bir çağda tabu olan, üzeri bin bir örtü ile sarmalanan ve gözlerden ırak tutulan bir hadise, bir diğerinde gündelik hayatın tabii bir parçası, yemek içmek kadar olağan -hatta bayağı- bir konuma itilebilir. Ama bu kez bir başka serbest değer tabulaştırılır ister istemez.

Tabusuz toplum yoktur, çünkü toplumlar değere bağımlı örgütlenmelerdir. Geleneksel toplumdan modern topluma, ilkel toplumdan postmodern topluma insanın dünyasındaki bazı yönler yükselişe geçerken diğerleri, alçalır, batar, biter…

Cinsellik ve ölüm de iki çağın iki büyük tabusudur.

19. yüzyıl ve öncesinde; Batı ülkelerinde tabu olan cinsellikti. Cinsellik çok sıkı bir kontrol altındaydı ve ondan söz etmek neredeyse günah mesabesinde bir sosyal suçtu. Hakkında konuşulmayan, özel alana hapsedilen ve gözlerden ırak tutulmaya çalışılan bir tabuydu cinsellik. Sürekli şeytanla, ‘asli günah’la ve dünyanın murdarlığıyla eşanlamlı görülmüş ve hayatın dışına itilmiştir.

Buna mukabil ölüm, din felsefecisi John Hick’in deyişiyle “toplumsal bir olaydı”. “Değişen Ölüm Sosyolojisi” adlı makalesinde Hick, Batı resminde ölüm ânını tasvir eden resimlerin istisnasız ‘kalabalık’ oluşuna dikkat çeker: “Sahnede sadece din adamı ve doktor değil, aynı zamanda dostlar, komşular hatta (yoldan) gelip geçenler bile bulunmaktadır.” Yapayalnız veya yakınlarından sadece bir-iki kişinin yanında ölmek yerine insanlar, parçası olduğu topluluğun ortak inanç ve beklentileriyle de desteklenerek toplum içinde ölürdü.” Ölüme, bir tür başka bir diyara göç eder gibi hazırlanılırdı. Ölmek bir sanattı. Vakti saati geldiğini anlayan kişi, düşmanlarını bağışlar, günahlarını affettirme, miras ve diğer dünyalık işlerini geride kalacaklara adil bir şekilde paylaştırma, çoluk çocuğuyla vedalaşma ve kendisini ölüm meleğinin ellerine hulus-i kalble teslim etme gibi bir süreçten geçerek ölürdü. Bu sürecin tamamının toplumsal bir etkinlik olduğu açıktır.

Oysa çağımızda, ortaçağda tabu ilan edilen cinsellik olağanlaştırılmış, sıradanlaştırılmış ve hemen her yerde karşımıza çıkan, konuşulan, özel alandan kamusal alanın bütününe sirayet eden bir özellik kazanırkan, ortaçağda aynı konumu işgal eden ölüm, cinselliğin yerini almıştır toplumsal denklemde. Artık cinsellikten değil, ölümden söz etmek yasaktır. İnsanlar toplum içinde ölmektedirler. “Ölüm döşeği” evlerden hastanelerin kapalı kapılarının ardına taşınmıştır çünkü. Ne hasta son anlarını bilinçle yaşayabilmektedir, ne de yakınları; yüksek dağlarda sakinleştiricilerle uyuşturulmuş biçimde sözde ölümün soğuk yüzünden uzaklaştırılmakta, fakat ölüm daha da soğutulmaktadır. Hick’in deyişiyle, “… ölüm, herkesin mecburen katıldığı bir olay olmaktan çıkarak doktor, cenaze işleri yöneticisi ve din adamının katıldığı bir iş durumuna gelmiştir.”

Ölüm, tıpkı ortaçağda cinselliğin örtüler ve kapalı kapılar ardına saklanması gibi, toplumdan tecrit edilmekte, ne ölen, ne de yakınları ölümün ruhî ve vicdanî sürecine dahil olamamaktadır. Morgda birkaç gün bekleyen ölü, hastanenin arka kapısından göze görünmeden çıkartılmakta ve gizlice, bir cerrahi işlem yapar gibi gömülmektedir.

Sözün gelişi “gömülmektedir” dedim, çünkü Batılılar artık gömülmek de istemiyorlar! Ya dondurulmasını istiyorlar, cesetlerinin ya da yakılmasını.

Modern tabunun ulaştığı nokta gerçekten dehşet vericidir.

12 Ağustos 1997, Salı

.

Siyaset ve din
7 Eylül 2010Mustafa Armağan
Siyaset ve din

Dinin siyasetle ilgisinin dinler içerisinde çeşitli düzeylerde kabul veya reddedildiğini biliyoruz.

En bariz örneğini Hz. İsa’nın “Bir yanağına vurana öbür yanağını çevir” sözünde bulan mustağni tavırdan dinin peygamber-krallarla özdeşleştirildiği Yahudilik’teki müdâhil tavra kadar uzanan bir tayfta şekillenir dinlerin siyasetle ilişkisi. Ne var ki, siyasete en uzak olduğunu söyleyen ve bunu pratikte de ispat eden dinler bile başka türden bir siyasetin (pasif siyaset) içerisinde olmuşlardır daima.

Demek ki, siyaset, hayatın birçok alanlarını nasıl etkiliyorsa, toplumla zorunlu olarak münasebettar olmalarından dolayı dinlerle de yakın bir etkileşim içindedir. Hele hele daha en başından itibaren adına ancak tırnak içinde ‘devlet’ diyebileceğimiz bir toplumsal dayanışma organizasyonunu hedeflemiş olan İslam’ın siyasetle sıcak bir temas halinde olması hiç de yadırganacak bir durum değil.

Hıristiyanlık, bir başka güçlü imparatorluğun içine doğdu. Bundan dolayı ona uyum sağlamak ve pasif bir direnişle onu dönüştürmek, temel siyaseti oldu. Uzun yıllar ezilmiş, horlanmış ve işkence görmüş bir dinin önde gelenleri, Hıristiyanlığın resmen kabul edilmesiyle iktidara susamışlığını bütün topluma egemen olan, giderek tahakküm eden bir çizgiye taşıyacak, bunun adı da teokrasi olacaktı. Teokrasi, yani dinin devleti ve toplumu bir zarf gibi kuşattığı yönetim. Weber’in deyişiyle söylersek, Protestanlık, devleti ilâhî bir kurum yapmış, dolayısıyla şiddeti, bir araç olarak tam bir meşruluğa kavuşturmuştur. Otoriter modern devlet, meşruluğunu Protestanlığa borçludur.

İslam’da ise devlet, neredeyse baştan verili bir şeydir. İslam’ın ilk hedefi, Allah’ın dinini maddî bir güvence altına alacak haricî bir zarf oluşturmak, inancın etrafını giderek genişleyen bir surla çevirmekti. Böylece devletin ya da siyasetin dinin ilk adımlarıyla birlikte oluşması, bir yandan siyasetin dinle çok sıcak bir temas noktası bulmasına yararken, öbür yandan dinin topluma, Hıristiyanlık’ta olduğu gibi egemen olma, devleti ele geçirme gibi bir motivasyona kapılmasını engelliyordu. Dinin bu cemaat organizasyonunun tekamül etmiş yapısı ile doğuştan bir aradalığı, İslam’ın devlete bakışını hem siyasileştirmiş, hem de siyaseti daha büyük bir bütünün, dinî hassasiyetin canlı atmosferinin içerisine yerleştirmiştir. Yine Weber, Hıristiyanlık içerisinde ancak Kalvinizmin, şiddeti inancın korunmasında vazgeçilmez bir araç konumuna yükseltmesini İslam’ın baştan beri hayatın bir parçası kabul ettiği cihadı asırlar sonra anlayabilmiş olmasına bağlar.

Tam bu noktada, dinlerin siyasetle ilişkileri derin bir soruyla sarsılır: Dinin mutlak bir dille iyi ve gerekli olduğunu beyan ettiği amaç, siyasetçinin elinde toplumun diğer üyelerinin çıkarlarıyla çatışır bir konuma düşerse nasıl davranılacaktır? Bu gaye için şiddet kullanmak başkalarına zarar veriyorsa ne olacaktır? Ve dinen doğruluğu garanti edilen gayelere giden araçlar, her ne olursa olsun meşru kabul edilebilir mi?

Biraz açalım isterseniz: Saltanat döneminde bir şehzadenin nizâm-ı âlemin devamı ve daha fazla Müslüman kanı dökülmesin diye boğdurulması siyaseten doğru bir karardır, fakat ahlâken kesinlikle bağışlanamaz; dinen de tecvîz edilemez. Bu durumda hangi alanın otoritesi hükmünü icra edecektir? Dostoyevski gibi, ‘Bir çocuğun kulağını çekerek onu üzmektense bir insanın idamına razıyım.’ diyebilirsiniz ya da tersine, sorunu niceliğe döküp ‘Bir çocuğun öldürülmesi, pek çok Müslüman kanı dökülmesinden yeğdir’ diye de düşünebilirsiniz. Ancak burada dikkat etmemiz gereken, her iki durumda da ‘nereden’, ‘hangi alandan’ konuştuğumuzdur. Siyaset alanında mıyız yoksa din ve ahlâk alanında mı?

Bu can sıkıcı soruya vereceğimiz cevap önemli çünkü…

16 Eylül 1997, Salı

.

İngiliz Sarayı’nda Rus kanı!
7 Eylül 2010Mustafa Armağan
İngiliz Sarayı’nda Rus kanı!

Geçen hafta yazdığım “İngiltere Kraliçesi Alman mı?” başlıklı yazı ilgiyle karşılandı. Demek ki, bir ülkenin -sembolik de olsa- başında bulunan insanların ülkenin milliyeti ile özdeş olması gerektiği yolundaki milliyetçi varsayımın etkisi, ne kadar inkâr etmeye çalışırsak çalışalım üzerimizde devam ediyor.

Halbuki “hanedanlar”, eskiden beri yönettikleri ülkenin halkı ile bugünkü anlamda aynı milliyete sahip değillerdi. Hanedan (kral, padişah, sultan, şah vs.) bir şekilde kutsallığına inanılmış “meşru şiddet tekelini mutlak biçimde elinde tutan bir avuç azınlıktır eninde sonunda. Ama onların asil kanı, Avrupalıların deyişiyle mavi kan, öylesine büyük bir meşrutiyet temeli olmuştur ki, onun yerine, seçimle gelen ve bir meclisle beraber yönetime katılmayı öngören meşrutî sistemin kabulü dahi Avrupa’da uzun ve sancılı bir süreçte neticelenmiştir.

Dolayısıyla bir hanedan kendi içinde bir “kutsal kan”a sahiptir, ancak yönettiği halkla aynı kandan olması gerekmez. Misal mi? Gazneli Mahmud ve ailesi yüzyıllarca Hindistan’ı yönetmedi mi? Türk asıllı Kölemenler (Memlûkler) Mısır’da asırlarca hükümran olmadı mı? Keza Osmanlı hanedanı, nüfusunun yarısından fazlası Türk ve Müslüman olmayan bir imparatorluğu avucunda tutmadı mı?

Avrupa’da da benzer örneklere rastlanabiliyor, doğal olarak.

Bir de hanedanlararası kan bağları meselesi var ki, o daha da ilginç sonuçlar doğuruyor. Bildiğimiz bir örnek, Orhan Gazi’nin, Bizans İmparatoru’nun kızı Theodora ile evlenmesi. Bu durumda İmparator, Orhan’ın kayınpederi, imparatorun oğulları da kayınbiraderi oluyordu. Tabii bütün bunların o devrin savaş üzerine kurulu siyasî, ekonomik dünyasında geçici barış dönemleri oluşturmaya hizmet ettiğini söylemeye gerek yok herhalde.

İngiltere Sarayı’nda ikamet eden Kraliyet Ailesi’nin başına gelen ‘mavi kan bağları’ meselesi de bunun bir yansıması aslında. Geçen hafta sözünü ettiğimiz Alman İmparatoru II. Wilhelm’in Kraliçe Victoria’nın torunu olması bunun ilginç bir örneği idi. Ama tek örneği değilmiş.

Sevgili dostum, Yeni Şafak Gazetesi Ankara Temsilcisi Mustafa Karaalioğlu, “İngiltere Kraliçesi Alman mı?” başlıklı yazımı okumuş ve o sırada okumakta olduğu En Şaşırtıcı 100 Polisiye Olay Nasıl Çözüldü? (Sabah Yayınları) adlı kitapta İngiliz Sarayı’nın bir başka hanedanla akrabalığı konusu ile yazdıklarım üst üste oturmuş zihninde. Sayesinde haberdar olduğum bu ilginç bağlantıdan sizi de haberdar etmek istedim.

Rusya’da 1918 tarihindeki Bolşevik Devrimi sırasında Romanof hanedanına mensup Rus Çarı II. Nikola, karısı ve çocuğu ile maiyetindeki dört kişi Lenin’in emriyle Yekaterinburg’daki bir evin bodrumunda öldürülmüş ve bilinmeyen bir yere gömülmüş. Bu olayın ‘polisiye’ tarafını içişlerine bağlı bir film yönetmeni olan Gely Ryabov takip ederek kemiklerin yerini belirlemiş. Tabii, kemiklerin aynı aileye ait olduğunun tespiti yalnız başına bir işe yaramamış. Bunun aynı hanedana mensup canlı birisinin DNA özellikleriyle de doğrulanması gerekmiş.

Bu durumda araştırmacıların aklına parlak bir fikir gelmiş. İngiltere Kraliçesi Elizabeth’in kocası Prens Philip, meğer Çar II. Nikola’nın karısı Çariçe Alexandra’nın kızkardeşinin soyundan gelmekte imiş. Yani İngiliz kraliyet ailesine bir Romanof kanı karışmış. Philip’ten alınan kan örnekleri, çariçe ve çocuk iskeletlerine DNA özelliklerinin tam olarak uyduğunu ortaya çıkarmış. Sonuçta kemiklerin çar ve ailesine aidiyeti tescil edilmiş edilmesine; ama yine de toplu mezarda 2 cesedin eksik çıkması ciddî bir merak konusu olmaya devam edecektir.

Velhasıl, İngiliz kraliyet hanedanının bir Alman prensinden sonra Romanoflar’dan bir Rus prensi de mavi kanına dahil etmesi olgusu üzerine artık “Onlar hem Alman, hem de Rus” dememiz gerekiyor herhalde…

19 Eylül 1997, CumaSekülarizasyon (laikleşme) efsanesi
7 Eylül 2010Mustafa Armağan
Sekülarizasyon (laikleşme) efsanesi

Sekülarizasyon sosyolojinin ürettiği modern, ‘bilimsel’ bir efsane; hem de makro-teorilerin baştacı ettiği türden yaldızlı bir efsane… Bu efsaneyi düzenler arasında Comte, Marx, Weber ve Durkheim da var.

Din, modern toplumda, sanayileşme, kentleşme, bürokratikleşme, ilişkilerin gayri şahsîleşmesi ve dünyanın büyüsünü yitirmesi gibi modern gelişmelerin etkisiyle kendi kabuğuna çekilecek ve kamusal alandaki iddiasını terk edecekti bu teorilere göre. Vicdanlar birer mahpes olacaktı din için. Dindarlık bireyselleşecek; onun yerini bilimin kuru, tarafsız ve kesin çehresi kaplayacaktı.

Gelin görün ki sonuçta Stephen Toulmin’in sözünü ettiği ‘bilimsel mitolojiler’ kapladı ortalığı. Mitlerin özelliği, kendilerinin mit olmadığına, gerçeğin ta kendisi olduklarına inandırmalarıydı. ‘Çağdaş bilimsel mitoloji’ de sürekli olarak tek gerçek olduğuna inandırmıyor mu bizleri?

Ya bu çağdaş mitlerin üniversitelerdeki ithalat şirketi olan sosyal bilimcilerimizin, onlara bel bağlayarak sözde din üzerine söylevler vermelerini nasıl değerlendirmeli? Ne bu ülkenin empirik gerçekleriyle, ne de Peter Glasner, R. N. Bellah, Daniel Bell gibi sosyal bilimci ve düşünürlerin yeni ve özgün araştırmalarıyla beslenen üniversitelerimizin dini ne kadar anlayabileceği, medyadaki tartışmalarda ‘hayran olduğumuz’ hâl-i pürmelâllerinden de belli değil mi?

Sözü Peter Glasner’ın Sekülarizasyon sosyolojisi (The Sociology of Secularisation) adlı kitabına getirmek istiyorum. Avustralya Millet Üniversitesi’nde sosyoloji okutan Glasner, modernleşme teorilerinin temel bir yanlışını, hatta tuzağını işaret ediyor: Modern toplumu meşrulaştırmak amacıyla modern öncesi toplumu taşlamış, değişmez, katı kurallara tabi, siyasal ve toplumsal hayattaki her şeyi kutsallıkla bir zar gibi kuşatılmış gösteren sosyoloji, böylelikle kendisinin hareket sahasının da genişlediğine inanmayı tercih ediyor. Dinin tepeden tırnağa toplumu kuşattığı bir dönemde toplumsal olanı nasıl didikleyebilecekti ki sosyolog?

Bu emellerine nail olabilmek için en az ‘ilkel’ ve ‘geleneksel’ dönemdeki kadar güçlü efsanelere ve meşruiyet temellerine ihtiyaçları vardı. Bunun için de baskıcı, ferdîleşmeye imkân vermeyen, ayrımlaşmamış, akılcılaşamamış, bürokrasisi evlere şenlik bir toplum tipinden bunların tam tersine doğru yol alan ‘modern sanayi toplumlarını odağa aldı sosyologlar. Modern toplumun akılcı, bireyci, kurallara riâyetkâr, medenî, gelişmiş, ilerlemiş olduğu yolundaki önyargılı yargılara seküler (laik) özelliği de ilave olundu. Yani modern insan, tabiatüstü güçlere körü körüne inanan geleneksel toplumdaki hemcinsine göre kendi güç ve sorumluluklarının daha fazla bilincindeydi, karşılaştığı sorunları tabiatüstüne devretmiyor, bizzat kendisi çözüyordu (!) Oysa Adorno, Horkheimer, Marcuse ve Fromm gibi sosyal düşünürlerin İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra dinden boşalan insanların kritik dönemlerde nasıl Führerlere, Duçelere tapınırcasına bağlandıklarını gösteren araştırmalarından anlaşılıyor ki, din modern toplumun hayatında geleneksel dönemde işgal ettiği yeri -biçimi bozulsa da- muhafaza ediyordu.

Glasner işte bu efsaneyi sorguluyor kitabında. Bir kere hayatın katıksız bir biçimde kutsalla kaplanmış olduğu bir toplum tipi düşünülemez. Zira bu ancak bir manastır veya tekke hayatının bütün bir topluma teşmilini gerektirir ki, toplumun temelde farklılaşmaya açık dinamikleri böyle tek bir aktörün gücüne terk edilemez, aksi halde incelenen nesne bir toplum olamaz; en başta toplum diye ‘etkileşen bir fonksiyon kümesi’ tanımına aykırıdır o.

Ayrıca geleneksel toplumun salt dinî, modern toplumun ise salt seküler olduğunu bize ispat edecek deliller nerede? Cami yahut kiliselerin o dönemde daha çok yapılmasından mı çıkarsamada bulunacağız? İyi ama tam tersinden yaklaşırsak, geleneksel toplumda, dinî hayatın toplumsal hayatın dünyevî dokusu içerisine, toplumsal kurumların bünyesi içine daha fazla özümlendiğini ve dinin toplumu fethederken toplumun da dini etkilediğini, kendisine benzettiğini ve bu etkileşim içerisinde özgün sentezler vücuda getirildiğini de düşünemez miyiz? Bu da bir çeşit dinin dünyevîleşmesi değil midir?

Galiba Şah Veliyullah Dehlevî haklı. Peygamberlere gelen vahiyler bile, indiği toplumun anlayış seviyesi ve zihniyetini dikkate alıyorsa, din-toplum münasebetlerine daha bir dikkatle bakmak gerekmez mi? Dinin tek tip bir toplumsal karaktere kilitlenmesinin, sonuçta sosyoloji teorilerini de iflasa sürüklemesi kaçınılmaz.

26 Eylül 1997, Cuma

.

Patika
7 Eylül 2010Mustafa Armağan
Patika

Hiç patikadan, yani orman veya dağ yollarından yürüdünüz mü? Hani o belli belirsiz, aniden ortaya çıkan ve kâh genişleyip kâh daralan, bazen hiç beklenmedik bir anda kesiliveren ve sonra insanı endişe dolu arayışların başladığı, kaybolma duygusunun köpürüp önünüze çağladığı anlarla sarmaş dolaş bırakan yollara yolunuz düştü mü bir kerecik olsun?

Sizden önce aynı yoldan yürüyenleri, bu yolların ilk kurucularını hatırınıza getirdiğiniz oldu mu sizin de?

Yolda olmanın; sonunun nerede, nasıl, kim bilir hangi derin vadilerin kısıklarında, hangi sarp yamaçlarda, uçurumlarda, hangi coşkun derede, yıkılmış ağaçların yahut devrilmiş kayaların, büyümüş otların kucağında eriyeceğini, tıkanacağını, kapanacağını bilmeden yürüdüğümüz bu patikaların ne kadar derin bilgelikler taşıdığını öğrenmek için Yunus Emre’den Tao’ya, oradan Martin Heidegger’e kadar açılmamız gereklidir.

Yolda, yani hakikat arayışı içinde olmak her zaman istim üzere olmayı gerektirir. Hâl-i yakaza derlerdi eskiler bu duruma. Yalnız ‘yol’ ile ‘patika’ arasındaki temel bir ayrımı da görmezden gelemeyiz. Yol, genel anlamıyla daha çok düzenli, medenî ve varacağı, çıkacağı yer belli olan planlı bir eserdir; tehlike, risk ve bilinmezliklerden arındırılmıştır büyük ölçüde. Patika ise en başta düzensizdir; nerede başlayıp nerede kaybolacağı, tekrar hangi sürprizlerle karşınıza çıkacağı hiç belli olmayan bir labirente benzer. Sizinle oyun oynamaktadır âdeta. Bir anlamda hiç kimse yapmamıştır patikayı, bir başka anlamda ise herkes azar azar, ucundan kıyısından yapımına iştirak etmiştir. Risklidir patika, güzergâhı bilen rehber bile zaman zaman şaşırabilir onda yürürken. Birkaç gün önce boy vermiş bir eğrelti ailesi ve yaprakların irileşmesiyle kapanan patika hayrete yuvarlar sizi; düşündürür, karar vermekte zorlanır ve kendi başınıza karar vermenin yükünü ve zorunluluğun ağır sorumluluğunu üstlenirsiniz. Kaybolmayı göze almak durumdasınızdır, çaresiz.

Çağımızın en önemli birkaç filozofundan birisi kabul edilen Heidegger’in kendisinin sürekli “yolda”, daha doğrusu “patika”da olduğunu söylemekten hoşlandığını biliyor muydunuz? Hatta son yazdığı eserlerden birisinin adı Holzwege’dir, yani “Orman Yolu”, daha Türkçe bir deyişle “Patika”. Bu kitabında orman, yol ve hakikat arasında gerçekten de basit; ama derin düşüncelerle nefis bir solo yapar Heidegger:

Ormanda, nüfuz edilemeyen sık bir fundalıkta âniden bitinceye kadar arasında çoğunlukla rüzgâr esen yollar vardır. Onlara “patikalar” adı verilir. Patikaların herbiri kendine mahsus yolunda gider, fakat aynı ormanda. Sık sık birbirinin tıpatıp aynısı gibi görünürler. Hatta sadece böyle görünürler. Yarıcılar ve ormancılar bu yollara âşinadırlar. Onlar bilir bir patikada olmanın ne anlama geldiğini.

Patikalar daima bir yere götürür, fakat götürdükleri yer önceden tahmin edilemez ve denetim altına alınamaz. Düşünce (Denken: Tefekkür) dediği Heidegger’in, daima şükür ve zikir ile beraber ilerleyen serüveni andıran bir yolculuktur. (Burada Said Nursi’nin zikir, fikir, şükür üçlemesini hatırlatmama gerek var mı?) Düşünme; ama sahici düşünme Varlık’ın sürekli olarak görünüşe çıkmasına eşlik eden bir süreç olduğu için her zaman yolda olmak anlamına gelir. Düşünür ganimet olarak nesneden bilgiyi yağmalayan Descartes yahut Eflatun gibi bir filozof değil, sürekli patikalarda yolculuk hali üzre olan, başka bir deyişle seferi biridir. Bu nedenledir ki kendisine “filozof” değil, hep “düşünür” denilmesini yeğlemiştir Heidegger.

Heidegger, düşünme patikasının sürprizlere açık; ama gayesi nesneyi fetih değil, onun ‘kendini açması’ yahut sırlarını ortaya dökmesi anlamında bir girişim olduğunu söyler. Okuyucudan beklediği, yolda kendisine eşlik etmesi ve düşünme macerası boyunca onun da kendi yolunu kurmaya başlamasıdır yavaş yavaş. Sonuçta başka filozoflar gibi kendisine yapışıp kalmasını istemez yoldaşından. Çünkü bilir ki, patika biraz sonra çatallaşacak ve yolları ayrılacaktır.

Bundan sonra herkes kendi patikasında devam etmelidir yoluna…

30 Eylül 1997, Salı

.

Sahte Doğu’nun maskesini sıyıran kitaplar
7 Eylül 2010Mustafa Armağan
Sahte Doğu’nun maskesini sıyıran kitaplar

Bugün dünya ölçeğinde anlaşıldığı biçimiyle ‘Doğu’, oryantalizmin mamulüdür; farkına varsak da, varmasak da bizi de kendimizin yeni bir kavramlaştırmasına, oryantalizmin Doğu’yu anlama tarzına zorlayan yayılma sürecini de hesaba katmak durumundayız bu noktada.

Oryantalizmin çarpıttığı Doğu imajı, sonuçta kendisini anlamaya yönelikti; ancak tam da aynı nedenle çarpıtılmış imaj sahibinden intikamını alacaktı: Batı, kendi kendisini anlama fırsatını “Midas’ın dokunuşu” türünden bir travmayla kaybetti.

Körfez Savaşı, “modernliğin ürettiği can çekişen rüya”nın, yani Batı tasavvurunda 16. yüzyıldan itibaren hatları koyulaşarak oluşmuş ve hatta kültürün dokusunda kemikleşmiş bulunan “Hayalî Doğu”nun turnusol kağıdı olmamış mıydı? Bir Doğulu ülke, ekranların simülatif uyuşturuculuğu karşısında ve kendinden geçmiş milyonların gözleri önünde “temiz”, “cerrahi” ve “hijyenik” operasyonla, yani kitlesel bir yıkım izlenimi verilmeden ezilerek, bombalanarak endüstri öncesi çağa geri gönderildiğinde bazılarımız “Birkaç bomba da biz atsak ne olur?” dememiş miydi? Bununla modernliğin üst yapı göstergeleri olan bilim, teknik, mantık, ölçü ve yasa Batı’ya; cehalet, aptallık, yıkım, ölüm ve gerilik Doğu’ya ait kılınmış oluyor, Batı tasavvurundaki Doğu imgesini son damlasına kadar içmeye razı oluyorduk. “Bizim talihsizliğimiz” diyordu Cemil Meriç, “Kartaca’nın tarihini Roma’dan dinlemektir.” Roma’dan, yani galiplerden. Bir başka deyişle geçmişi kendimizin değil oryantalizmin gözünden görmektir.

“Doğu bizim kafamızda” diyor Thierry Hentsch Hayali Doğu: Batı’nın Akdenizli Doğu’ya Politik Bakışı (Çeviren: Aysel Bora, İstanbul 1996, Metis) adlı olağanüstü nâfizlikte kültür tarihi incelemesinde. Ve ekliyor: “Bizim kafalarımızın dışında Doğu yok. Hatta Batı’nın kendisi de yok. Batı, karşıt terimiyle aynı nedenlerle içimizde var olan bir düşünce, ama biz onu tanımlamaya hiç gerek duymayız. O bizim kendimizdir.” Hentsch’in tarih boyunca bir Doğu-Batı karşıtlığının hep varmış gibi kurgulanmasının ideolojik tarihini eleştirel bir gözle yeniden yazdığı kitabı, bir bakıma Batı’nın kendisi hakkındaki çarpıtılmış imgeyi başka kültürlere yayma ve yansıtma çabasının öyküsü olarak da okunabilir.

Hentsch kitabının önsözünde, kendisine çok şey borçlu olduğu iki kitabın adını zikrediyor ki bunlar dilimize de çevrilmiş bulunuyor: Birincisi, Marxist-oryantalist Maxime Rodinson’un Batıyı Büyüleyen İslâm’ı, Cemil Meriç tarafından tercüme edilmişti (İstanbul 1983, Pınar). Diğeri de Hişam Cuayyit’in Avrupa ve İslâm’ı. Hişam Cuayyit, Batı’da “Hichem Djait” adıyla tanınıyor. Ortaçağ’dan, hatta Büyük İskender zamanından günümüze Batı gözünde Doğu imgesinin nasıl teşekkül ettiğini adım adım ele alan Cuayyit’in kitabı Türkçe’ye İz Yayıncılık tarafından kazandırıldı. (Çeviren: Kemal Kahraman vd., İstanbul 1995). Tasvirî bir inceleme yöntemiyle alanın tümü hakkında derli toplu fikir veren Cuayyit Batı da dahil, bütün kültürlerin modernliğe karşı ortak bir dayanışma içerisine girmeleri gerektiği kanaatindedir.

Hem Hentsch’in, hem de Cuayyit’in tematiğine dikkate değer bir katkı, Avrupa’nın Doğu İmajı adıyla dilimize çevrilen kitabıyla Rana Kabbani’den gelmektedir. (Çeviren: Serpil Tuncer, İstanbul 1993, Bağlam Yayınları). Kabbani, özellikle Avrupa edebiyatındaki gezi yazılarında ortaya çıkan “Hayalî Doğu”nun satır aralarına gizlenmiş örneklerini ortaya çıkartıp sunuyor bize. Gerard de Nerval’den Elias Canetti’ye (*) kadar birçok Avrupalı seyyahın Doğu’yu sahte ve gizemli bir tül altına gizlerken satır aralarından tüten kin, gayz, nefret ve aşağılamanın ipuçlarını veriyor. Ve bu “hayâl”in yıkılmasından Thesiger gibi gezginlerin nasıl bir üzüntü duyduklarını… Afrika’nın sanayileşme ve göçlerle değişmesine kafalarındaki egzotik büyünün bozulmaması için karşı çıkanların kaygılarını başarılı bir ironiyle yansıtan Kabbani, gezi yazılarından ve oryantalist literatürden elde edilen muazzam Doğu bilgisinin, sömürgeciliğin son derece işine yaradığını söylerken hiç şüphesiz Cemil Meriç ve Edward Said’le birliktedir.

Hentsch, Cuayyit ve Kabbani’nin çalışmaları, Doğu’nun yeniden ve sahih bir şekilde anlaşılması için Batı’nın ‘sözde-evrensel’ gözlüklerini değiştirmek gerektiğine dair eleştirel ve zengin muhtevalı ipuçlarını önümüze uzatan rehber kitaplar. Bunları Norman Daniel’in İslam and the West’i (İslâm ve Batı) ile Edward Said’in Culture and Imperialism’inin (Kültür ve Emperyalizm) izlemesi hiç şüphesiz kültür dünyamız için gerçek bir kazanç olacaktır.

________________

.

Dilin mantığı
7 Eylül 2010Mustafa Armağan
Dilin mantığı

Her dil, kendi mantığını örer, kendi mantığını kurar. Ve her dilin mantığı, gücünü dilin kökündeki inanılmaz bir güce sahip yaşama iradesinden alır.

Alfabesi değişse de, yabancı dillerin zaman zaman “boyunduruğuna girse” de, eğer kökündeki irade yeterince güçlüyse, mutlaka ayakta kalmanın, hatta serpilip gelişmenin bir yolunu bulacaktır.

Sevgili “refikımız” İskender Pala, yine bu sütunlarda okuyucusuyla tatlı tatlı dil sohbetleri yapıyor, basında dil hataları üzerinde duran yazıları merakla okunuyor. Köşesinin okurları arasında bulunduğum sevgili Pala’nın özellikle Osmanlıca bazı kelimelerin bugünkü yazılışları açısından getirdiği eleştirilere büyük çoğunluğu itibariyle aynen katılıyorum. Bunlar belki ikimizin de Türkoloji eğitimi almış olmamızdan kaynaklanan ortak paydalar…

Fakat afv-ı şahaneye mağruren ufak bir itirazım var dilin mantığı ile ilgili. Şöyle:

Sayın Pala; tevzi, cami, mısra, tevazu gibi sonu eski harflerimizden ayın ile biten kelimelerin ek alması halinde tevzii, camiin veya camie, mısraına, tevazuu şeklinde yazılmasında ısrarlı. Bu kelimelerin tevzisi, caminin, camiye, mısrasına, tevazusu tarzında yazılmasının yanlış olacağını beyan ediyor ki, haklı. İyi de neye itiraz ediyorum öyleyse?

İtirazım bu imla tarzının Arapçaya göre doğru, fakat Türkçe, yani şu günlük hayatta konuştuğumuz, okuduğumuz, yazdığımız dil açısından doğruluğunun tartışmalı olduğu noktasında toplanıyor. Dil veya edebiyat yahut tarih ile ilgili bir eserin transkripsiyonunu yaparken yanlış anlamalara mahal vermemek için bu tarzda yazmanın gereği gün gibi açık. Ancak köşe yazarları “mısrası” ya da “camisi” dediğinde neden yanlış olsun ki? Sonuçta “Türkçeleşmiş Türkçe” değil mi bunlar?

Bende “Süleymaniye Camii” diyorum sanat tarihi literatüründe bir kalıp olarak benimsenmiş olduğu için. Fakat bir adres tarif ederken “falanca caminin yanındaki ev” demekte bir sakınca görmüyorum. Görmüyorum çünkü dilin mantığı oradaki ayın”ı eskilerin deyimiyle “hazfediyor.”

Bu “tahrifat”ı dil, yalnız Arapça kelimelere değil, Batı dillerinden gelen kelimelere de yapıyor bilinçli olarak.

Misal mi? “Sübvanse etmek” diye yaygınlaşan bir fiili hemen her gün kullanıyoruz. Bir gün de “Yahu bunu kullanıyoruz; ama aslı faslı nedir?” diye merak edenimiz, lügatlere sarılanımız oldu mu? Pek zannetmiyorum. Aslını merak edip sözlüğe baktığımızda böyle bir kelimenin Fransızcada bulunmadığını görüyoruz. Ne var öyleyse? Sübvansiyone (Subventionner) kelimesi var. Demek ki Türkçe, sübvanse kelimesini icad etmiştir.

Bir başka örnek “terkib etmek” anlamında kullandığımız “sentez etmek”. Sentez, ismini alıp isimden fiil yapma mekanizmasını harekete geçiren Türkçe, Fransızca aslına bakmadan kendine göre bir kelime daha üretiyor. Oysa Fransızlar bizim “sentez etmek” anlamında kullandığımız kelimeye “sentetize” diyorlar (synthetiser). Üstelik sentetize kullanılmıyor; ama sentetik kelimesi de dilimize girmiş durumda.

Tuhaf değil mi? Dil nasıl da mantığını yürütüyor.

Şimdi Hakkı Devrim kalkıp sentez etmek yahut sentezini yapmak diyenlerin; sübvanse eden veya ettirenlerin hata ettiklerini söylerse ne diyeceğiz?

Dilin kökündeki üretici kökün hâlâ hayatiyetini sürdürdüğünü söyleyeceğim. Nasıl Arapça ve Farsça kelimeleri kendi hançere ve kurallarına uydurmayı başarmışsa dilimiz, Fransızca, İngilizce vs. dillerden gelen kelimelere de aynı irade ile karşı koyabilir ancak.

10 Ekim 1997, Cuma

.

Seyyid Hüseyin Nasr ile Konya’da üç gün
7 Eylül 2010Mustafa Armağan
Seyyid Hüseyin Nasr ile Konya’da üç gün

Karlı, buzlu bir İstanbul akşamı. İnsan Yayınları’nın sahibi İlhan Akıncı’nın davetiyle dostlar mütevazı bir mekânda bir araya toplandık: E. Nazif Gürdoğan, Ahmet Kot, Numan Kurtulmuş, Akif Emre, Mahmut Erol Kılıç ve hepsi de birbirinden değerli genç arkadaşlar… Yemek, ünlü bir konuk onuruna veriliyordu: Seyyid Hüseyin Nasr.

Türk okuyucusu Nasr’ı her biri göz nuru dökülerek yazılmış on beş kadar kitabıyla tanıyor. Eski Tahran Üniversitesi Rektörü, halen George Washington Üniversitesi Öğretim Üyesi. Batı’da İslâm bilim tarihi, felsefesi, sanatı konusunda yaşayan en önemli “Müslüman” otoritelerden birisi Nasr. René Guénon, Frithjof Schuon ve Martin Lings’den sonra (Lings halen hayatta) Doğu ve İslâm’ın özünde mündemiç olan irfânî hakikati modern Batı zihniyeti karşısında bir alternatif söyleme dönüştürerek savunan Gelenekselci Mekteb’in (Traditionalist School) mensuplarından. Her biri bir ömür araştırmayı gerektirecek kadar yıpratıcı gayretlerin mahsulü olan İslâm Kozmoloji Öğretilerine Giriş, İslâm ve İlim, İslâm Sanatı ve Maneviyâtı, Bilgi ve Kutsal, İslâm ve Modern İnsanın Çıkmazı, İslâm: İdealler ve Gerçekler, İnsan ve Tabiat gibi eserlerin yazarı olan Nasr 1933 Tahran doğumlu.

Yemekte, kitaplarındaki ağırkanlı, tok cümlelerin sahibi mağrur birisiyle değil, zarif, hoşsohbet, enerjik, herkese bir şeyler soran, esprilerle ortalığı şenlendiren, dikkatleri müthiş keskinlikte hakiki bir “dost” ile karşılaşınca doğrusu şaşırmadım desem yalan olur. Tanıştığımız andan başlayarak (gerçi bir kitabını çevirmiş olmaklığım hasebiyle gıyâben fakiri tanıyordu kendisi) en son Konya’da Alaaddin Camii’nin kapısında sürpriz bir şekilde (tam da kendisini yolculayamadığıma yandığım bir anda) karşımda belirişine kadar geçen 3 günlük muhabbetimiz doyumsuz hatıralarla yoğunlaştı.

Konya’ya ayak basar basmaz ilk söylediği, Mevlânâ’yı görmek istediği oldu. Onun huzurunda uzun süre râbıta hali üzre, boynu bükük duruşu hafızamdan hiç silinmeyecek herhalde.

Konya’ya hep beraber gittik. 19-21 Aralık 1997 tarihlerinde Konya Ticaret Odası’nda düzenlenen II. Uluslararası “Eğitimde Kalite” Kongresi’nde 20 Aralık tarihinde sunduğu “Geleneğin eğitim felsefesine etkisi” başlıklı tebliğinde Türkiyeli dinleyicilerle daha sıcak bir temas kurmak maksadıyla düşüncelerini Mevlânâ’dan beyitlerle bezemişti. Tebliğin müzakerecilerinden Prof. Dr. Mahmut Kaya, katılmadığım ve katılmadığımı kendisine de ifade ettiğim bazı mülahazalarla Nasr’ı ve Mevlânâ’yı “İslâmî olmamakla” eleştirdi. Mevlânâ’nın şiirlerinin arkasındaki fikirlerin “İslâmî olmadığını” söylemesi, tersinden okunduğunda vahim sonuçlara götürebilecek kadar ağır kaçtı, bana göre. Nasr’ın bu eleştiriye cevabından, alındığı belli oluyordu. Benim de katılmadığım, hatta bazı yazılarımda eleştirdiğim görüşleri var Nasr’ın. Ancak bunları ilmî ve fikrî platformun dışında bir iman-küfür karşıtlığı şekline vardırmak ne kadar doğru olur?

Bir akşam geleneksel Konya mutfağını yaşatan bir lokantada Nasr, her yemeğin özelliğini ayrı ayrı sordu ve İran yemek kültürüyle bağlar kurdu aralarında. Bu arada anlattığı bir anekdot ülkemizdeki kültür çarpılmasının hangi boyutlara vardığını pek güzel özetliyordu. 1960’larda RCD toplantıları için Ankara’ya gelen İran heyetinde Nasr da bulunuyormuş. İran Maarif Bakanlığı temsilcisi olarak bulunan Nasr, Türk delegasyonuna “maarif”in Türkçedeki karşılığını sormuş. Cevap gerçekten çarpıcıdır: Kültür. Bu ironik çarpıklık, hepimizi kahkahaya boğarken Horatius’un sözleri aklımdan hiç çıkmadı: “Ne gülüyorsun? Anlattığım senin hikâyen!”

Türkiye’deki aydınların dinamizminden, dinleyicilerin kendisine gösterdikleri teveccühten, kitaplarının birbiri ardından çevrilip okunmasından son derece hoşnut olduğu belliydi. Bir de vatan hasreti olmasa! 3 gün boyunca her Tahran kelimesi geçtiğinde gözlerinin buğulandığını hissettim. ‘Bir daha görebilir miyim bilmem?’ diyordu sevgili şehrini. İran’daki gelişmelerin olumlu olduğuna dikkat çekiyor, ancak akşamdan sabaha değişmenin de mümkün olmadığını bildiğini söylüyordu.

Nasr, Türkiye’den ümitli ayrıldı her şeye rağmen. Konuşmasından çıkışında iki genç kızın kendisine yaklaşıp, “Allah kaleminize kuvvet ve size uzun ömürler versin” şeklinde dua etmeleri sanırım Konya çelebiliğinin bir izdüşümüydü günümüze.

Velhasıl, bir Seyyid Hüseyin Nasr geçti Konya’dan.

26 Aralık 1997, Cuma.

.

İslâm ve ‘Türk İslâmı’
7 Eylül 2010Mustafa Armağan
İslâm ve ‘Türk İslâmı’

Yahyâ Kemâl, Siyâsî ve Edebî Portreler adlı kitabında Dârülfünun’un meşhur felsefe müderrisi Babanzâde Ahmed Naim’le aralarında geçen bir tartışmayı hatırlar.

Bugünkü Edebiyat Fakültesi binasının yerinde daha önce Zeynep Hanım Konağı vardır ve burası Dârülfünun olarak kullanılmaktadır. Her ikisi de hoca olarak bulundukları bu mektepte 1921-1922 (tarihi tam olarak hatırlayamamaktadır üstâd) tarihlerinde tutuştukları tartışma, doktrinler manzumesi olarak İslâm ile halkın kabûlüne muhatap olmuş bir İslâm arasındadır ki, günümüz tartışmalarına dair bazı ipuçları sunmaktadır.

O yıllarda Yahyâ Kemâl Tevhid-i Efkâr gazetesinde “eski İstanbul’un rûhânî semtlerini teşrîh etmeye çalışan” yazılar yazmakta, “bu toprağın ‘vatan toprağı’ diye tekevvün edişinin hikâyesi”ni kaleme almaktadır. Kısacası İslâm’ın bu topraklara mahsus çehresinin ilk çizgilerini çıkartmaya koyulmuştur Yahyâ Kemâl.

Ahmed Naim ise ‘bu efsaneler üzerine kurulmuş dine’ karşı çıkmış ve “İslâm akâidini ve esâsâtını baştan başa tahrif” eden Yahyâ Kemal’in yazılarının İslâmiyet’e Abdullah Cevdet’in ‘dinsizliği’nden daha zararlı olduğunu söyleyerek başlatmıştır tartışmayı. Buna mukabil Y. Kemâl, “Siz kimsiniz? Kaç kişisiniz? Çokluksanız bile bütün Türk milletinin tarihî hâtıralarına ne karışırsınız? Türk milleti, dini istediği gibi benimsemiştir, diyânetini, vatanını toprağına tahayyül ettiği şekilde karıştırmıştır.” görüşünü savunur ve şu çarpıcı ithamla noktalar düşüncelerini: “İslâmiyet’in inkâr edilmesine râzısınız, lâkin bizim millî tahayyülümüze göre mevcud olmasına ve öyle teşrih edilmesine râzı olamıyorsunuz!”

Tartışmanın üzerinden 13 yıl geçtiğine göre tarih 1934’tür. O kadar sene birbirinden ayrı kalmış bu iki eski dost bir gün Vefâ’da karşılaşırlar. Fakat bu defa bambaşka bir Ahmed Naim karşılar Yahyâ Kemal’i. Son derece mültefittir ve nicedir “Yârabbi, bu adamla son bir defâ görüşmemi mukadder kıl.” diye duâlar ettiğini söyler Yahyâ Kemâl’e. Bundan sonrasını yine Yahyâ Kemâl’in kaleminden aktarıldığı şekliyle Ahmed Naim’in cümlelerinden takip edelim:

“O münâkaşa sonra benim zihnimi senelerce meşgûl etti. Son senelerde ise ben, İstanbul’un birçok semtlerinde gezmeyi ve oralarda, tıpkı senin usûlünde, eski mimarî eserlerinin tarihini araştırmayı itiyâd edindim. Bu hoş merak beni sardıkça sardı. Senin… yazılarını buldum ve tekrar okudum. Azîm bir zevk aldım. Sana bu yüzden ne kadar haksızlık ettiğime o yazılarının bir şâir fantezisi olmayıp hakikaten mânevî birer ufuk olduklarına kâil oldum. İşte bundan sonra, bu yüzden seni o vakit gücendirdiğime yandım ve bir daha görürsem isti’fâ-yı kusûr etmeyi nezr ettim.”

Teveccüh faslı bittikten sonra iki dost Şehzadebaşı Camii’nde Mustafa İzzet’in arka kapı üzerindeki sülüs hattını zevkle seyre dalar ve bu yazı üzerine epeyce konuştuktan sonra ayrılırlar. Dostluklarının bu şekilde yeniden ortak bir noktaya akmış olmasından memnun olarak ayrılan Yahyâ Kemâl ile Ahmed Naim, ne yazık ki bir daha karşılaşamayacaklardır. Zira bir ay sonra Ahmed Naim hem de sabah namazında secdede vefat edecektir. (Geçerken belirtelim: 1933 Üniversite Reformu’nda kapı dışarı edilen değerli âlimlerimizdendir kendisi.)

Bunları okuyunca Meşrutiyet dönemi İslâmcılığının Cumhuriyet döneminde kesintisiz ve zenginleşerek sürmesi halinde hem dışarıdan gelecek İslâmî düşüncelere karşı daha donanımlı ve hazırlıklı bir mevkide bulunacağını, hem de daha bu topraklara has bir yeni terkibin bugüne kadar ertelenmemiş olacağını düşünmeden edemiyor insan.

Sebilürreşâd’ın keskin kılıcının, Cumhuriyet döneminin ‘hurâfe’ diye hor gördüğü mâziden radikal kopuşunun hazin sonuçlarını gördükten sonra bu topraklarda İslâm’ın büründüğü özel çehrenin farkına varıp ona sarılmış olması yeterince düşündürücü bir örnek değil mi sizce de?

06 Ocak 1998, Salı

.

Şehir kurmanın kültürümüzdeki temelleri
7 Eylül 2010Mustafa Armağan
Şehir kurmanın kültürümüzdeki temelleri

Rivayete göre Lokman Hekim, deniz kenarında, kuzey ve güneyi kapalı olan Bâbil’deki bir şehri ziyaret eder. Ahalisi en fazla kırk yaşına kadar yaşamakta ve daha delikanlı iken sakalları ağarmaktaymış bu şehrin.

Bunun sebebini araştırır ve havasının insanları gamlandırıcı özelliğini fark eder. Daha sonra Hindistan’da bir şehre gider Lokman Hekim. Tam tersine bu şehrin halkı neredeyse hiç yaşlanmamakta, dört yüz, hatta beş yüz yaşına kadar yaşamaktadır. Araştırınca görür ki, bu şehrin havası hûb (güzel), suları lâtiftir ve kuzey ve güneyi kapalı olmayıp hava akımlarına açıktır. Bu şehirde içi ferahlayan Lokman Hekim, “Ol kem havâlu şehrûn zarârın ol eyü havâlu şehirde savdum. Şimdengerü kem havâlu yirlerde turmayam” diye tavsiyede bulunur bizlere.

Bu rivayeti bize aktaran Saltuk-nâme’de ileri sürülen, Edirne’nin Bursa ve İstanbul karşısında başkent olarak kalması gerektiği iddiasında mündemiç en önemli gerekçelerden birisi, Edirne’nin iklimi, havası ve suyunun diğerlerinden iyi olmasıdır. Deniz kenarında kurulan şehirler (İstanbul) ile güneyi dağlarla kapalı şehirlerin (Bursa) ahâlisinin zayıf, renksiz, ciğerlerinin hasta olduğu telkininde bulunan Rûmî’nin bu bilgileri nereden aldığını epeyce merak etmiştim. Şifâhî kültürümüzün bu önemli belgesinde mebzûlen yer alan bu mâlumatın kaynaklarının İslam kültürünün ne kadar derinlerine nüfuz edip bünyesinde dağıldığını ve bambaşka bir coğrafî parçada, Mağrib’de hemen hemen aynı tecelliler halinde yüzeye vurduğunu görmek için İbn Haldun’un Mukaddime’sine eğilmek yeterliymiş.

İbn Haldun, “Bil ki”, der, “şehirler, refah ve onun vasıtalarından matlûb olan gayenin hasıl olması durumunda, milletlerin karar kılmak için edinmiş oldukları ikamet yerleridir.” Şehirlere yerleşmek, “refah ve onun vasıtaları”na yönelecek tabii ve askerî tehditlere karşı tedbir alınmasını zorunlu kılar. Bu amaçla şehirlerin etrafını surla çevirirler, şehrin çok ayak altında bir yerde kurulmamasına özen gösterirler. Ya dağ başında yüksek ve sarp bir tepeye veya ağaç ve taş bir köprüden geçilmedikçe ulaşılamayacak şekilde etrafı deniz veya nehirle çevrili bir yere kurulur şehirler. Bu, düşmana karşı, savunma tedbiri cümlesindendir.

Ancak bir de tabiî (İbn Haldun bizden farklı olarak ‘semâvî’ diyor) âfetlerden korunması gereklidir şehirlerin. Mesela salgın hastalıklardan. İbn Haldun’a göre “hastalıklardan selamette kalmak için havanın hoş olması” gerekir. “Zira” der, “Hava durgun ve pis olursa veya bozulmuş sulara veya kokmuş gölcüklere veyahut da pis bataklık veya çukurlara mücavir olursa, bu yerlerdeki kokular çabucak şehre sirayet eder. Bunun neticesi olarak da, oradaki canlılar mutlaka hızlı bir şekilde hastalığa maruz kalır.”

Havası iyi olmayan yerlerde kurulan şehirlerde sık sık hastalıkların ortaya çıkacağını vurgulayan Mukaddime müellifi, tarihçi Bekrî’den naklen Kâbis şehrinin hikâyesini anlatır bize. Kâbis Mağrib’de bataklık kenarına kurulu bir şehirdir. Fakat garip bir şekilde bir zamanlar bu şehirde hiç hastalık görülmezmiş. Bir kazı sırasında kurşunla mühürlenmiş bakır bir kap bulunmuş. Kabın mührü açılınca, içinden semâya doğru bir duman yükselmiş ve havada kaybolmuş. Ondan sonra şehirde hastalık hiç eksik olmamış. Meğer bataklık kenarında kurulmuş olmasına rağmen Kâbis’te hastalık görülmemesinin sebebi bu tılsım imiş.

Sonra Saltuk-nâme müellifini tasdik edecek beyyinelerini döker ortaya İbn Haldun. ‘Deniz kenarına kurulan şehirleri korumak zordur, ani baskınlara hedef olurlar, sık sık yağma ve talana uğrarlar.’ Buraya kadar işin savunma cephesi üzerinde duran İbn Haldun, birden rota değiştirir ve deniz kenarında oturmanın insanları lüks ve rehavete düşüreceğini söyler. Rûmî de, Edirne’de bulunan “gâziler”in, başkentin deniz kenarındaki İstanbul’a nakledilmesiyle gazâ ruhunun kaybedileceği endişesini dile getirip buna karşı çıktıklarını nakletmiyor muydu bize? Aynı şekilde İbn Haldun da, deniz kenarında “rahatı alışkanlık haline getiren”lerin cihâd kabiliyetlerini yitireceğini, bakıma ve korunmaya muhtaç bir ailenin âciz fertleri durumuna düşeceklerini belirtmektedir. Böylece Saltuk-nâme’de ileri sürülen deniz kenarlarında kurulacak şehirlere dair rivayet, bir tarihçi tarafından teyid edilmiş olmaktadır.

Mukaddime ve Saltuk-nâme arasında yapılacak daha derinlikli karşılaştırmaların, kültür tarihimize ilişkin zengin ipuçlarını önümüze uzatacağından eminim.

10 Şubat 1998, Salı

.

Yazar ne işe yarar?
7 Eylül 2010Mustafa Armağan
Yazar ne işe yarar?

On dokuzuncu yüzyılın bitimine 4 yıl kala, gelecekte ünlü bir teolog ve tarih felsefecisi olacak olan genç Ernst Troeltsch, bir toplantıda kürsüye fırlıyor ve meslektaşlarının rahatını kaçıran cümlesini sarf ediyordu heyecanla: “Baylar, her şey sallanıyor.”

Toplantı salonunu karıştıran bu çığlık, gerçekte Avrupa’da büyük bir fikri bunalım döneminin (1890-1930) başlamış oluğunu haber veriyordu. Ayaklarının altındaki toprak kayıyordu Avrupalı aydının. Ayakta kalabilecekleri bir tutamak, erozyondan kaçılıp kurtulunabilecek, kendisine sığınılabilecek bir “ada” arayışı, filozofundan sosyoloğuna, teoloğundan romancısına Avrupa entelektüel sahnesinin hakim motifi idi artık.

İşte bu ‘arayan’ aydınlardan birisi de, ünlü romancı Thomas Mann’dır (1875-1955). Türkçeye Buddenbrook Ailesi, Venedik’te Ölüm gibi çevrilen kitaplarının yanı sıra Doktor Faustus ve Büyülü Dağ gibi romanların da yazarı olan Thomas Mann, romanlarında burjuvazi ile sanatçıların belirsiz ilişkisindeki problemlere ağırlıklı olarak yer verir. Sanatçı ve yazar, Mann’ın romanlarında kendi siyasi tavrının (Bir ara propagandist bir kitap yazarak Almanya’nın “hiyerarşik” yapısının Batı’nın diğer “uygar” demokrasilerine üstünlüğünü dile getirmiş ve bu, en şanssız kitaplarından biri kabul edilmişti.) bir tür tahlilini yapmayı amaçlamıştır.

Özellikle Tonio Kröger adlı uzun- hikayesinde bu görüşe sık sık yer verecektir. Sanatçı, Mann’da, içinden çıktığı burjuva toplumundan yabancılaşmıştır, çünkü o burjuvalar gibi bakmamaktadır hayata. Farklıdır. Her ne kadar onun ‘farklılığı’na bir yere kadar tahammül gösterseler ve burjuvalar, onu soyut bir özgürlükle kendi haline bırakır görünseler de, o “yalnız”dır hep; toplumdan sürgün edilmiştir. Bu yüzden de, Venedik’te Ölüm’ün kahramanı yazar Aschenbach, sanatı bir muharebe, “yıpratıcı bir savaş” olarak görür. İçinde bulunduğu yalnızlık dolambacını aşmasını sağlayacak bir “nefis eğitimi” gereklidir sanatçıya; “haşin, azimli ve feragatli bir hayat”tır onu bekleyen. Bunu bilerek yola çıkmıştır zaten Aschenbach da…

Nefsi feragati bir hayat tarzı haline getirmiş olan kahramanları (sanatçı ve yazarlar), gerçekte bir ‘durum’un yansıtıcısıdırlar. İyidir veya kötüdür, ama böyle bir aydın krizi yaşanmaktadır Avrupa’da; özellikle de Almanya’da. Bu krizin boyutları, Martin Heidegger ve Gerhart Hauptmann gibi iki sivri örneğin hayatlarında da yaşanacaktır ileriki yıllarda. Ne var ki, Mann, onlar gibi Nazilerle beraber kalmaya dayanamayıp Amerikan tabiyetine geçmeyi tercih edecektir.

Yine de burjuvaziyi, başka deyişle yerleşik düzeni suçlamaz Thomas Mann, sanatçı ve yazara ‘iyi bakamadığı’ için. Hatta biraz ‘fazla’ iyi baktığından bile şikayetçidir. Bu aşırı iltifat ve ilginin bir ‘işe yaramayan’ bu insan soyuna neden gösterildiğini sorgulayan sözleri gerçekte de dobra dobra söylenmiştir:

“Aslını isterseniz, toplumun sanatçı kısmına bağışladığı onurdan duyduğum şaşkınlık hiçbir zaman son bulmayacaktır… Kısaca söylersek yazar, aklı başında etkinliklerin sürdürüldüğü her türlü alanda hiçbir işe yaramayan, devlete hiçbir yararı dokunmayan, tam tersine başkaldırma eğiliminde bir adam olup hiç de olağanüstü akli yeteneklere sahip olmayan, hatta tıpkı benim gibi, ağır ve belirsizlikler içinde bir zekanın sahibi -ayrıca içten içe çocuksu, eğlence düşkünü, her açıdan kötü şöhretli bir şarlatandır. Toplum tarafından sessizce hor görülmekten başka bir beklentisi olmaması gerekir- aslında yoktur da. Ama gerçek olan odur ki, toplum bu insan soyuna, kendi içinde saygınlık ve en büyük refaha ulaşma imkanını sunar.”

Her şeyin sarsıntı geçirdiği bir çağda sanatçı (yazar)-toplum ilişkisinin hemen sağlıklı bir zemine oturmasını beklemek fazla iyimserlik olurdu. Bu nedenle Büyülü Dağ’ın kurgusu, tıpkı kahramanı Castrop’un manevi yükselişini andırır tarzda dağa çıkar gibi adım adım yükselerek sorunları örtülerinden açar. Wagner müziğini de andırdığı söylenmiştir bu romandaki konu örgüsünün ve içerdiği müzikalitenin. Bu belirsizlik içinde bocalayan temel problemin (sanatçı ile toplumun uyumsuzluğu), dalga dalga bir yükselme motifi içerisinde saydamlaşıp aşılacağını düşünmektedir Thomas Mann.

Bir kriz döneminde, siyasi bağlanma ile siyasete lakaydi arasında Mann’ın bulduğu şahsi çözüm, sanatçının bir tür aşkınlaşmasıdır.

24 Şubat 1998, Salı

.

“İkinci zaman”ın saltanatı
7 Eylül 2010Mustafa Armağan
İkinci zaman”ın saltanatı

Bursa ile ilk karşılaşmam gerçi 1967 yılının ağır rutubet kokan bir Ağustos gününe denk gelir; ama onu asıl, koynunda çocukluktan gençliğe doğru hızla yol aldığım o baş döndürücü sath-ı mailden çıkıp Dersaadet’in kapılarını çaldıktan sonra keşfedebildiğimi itiraf etmek durumundayım. Garip bir şey belki; ama hayatımın en renkli, en serazad ve masallara gömülü devresini geçirdiğim bu anne-şehrim , gurbette açmıştır kendisini bana. Benim Bursa’m ben daha kendisinden ayrılmadan, 80’li yılların başından itibaren gurbete çıkmış ve yerini, adı Bursa olan; ama asıl Bursa’nın hafriyatının sürekli şehir dışına taşınıp döküldüğü ve yerine yerküre üzerinde benzerlerine binlerce şehirde tanık olunabilecek çirkinlik ve kötülükte beton devlerin dikildiği bir ucubeye bırakmaya başlamıştı.
Kader ikimizi de gurbette tekrar buluşturdu. Bu defaki karşılaşmamız daha dostane, daha sevecen ve sıcak bir diyaloğa dönüşüverdi kısa bir zamanda. Ona soracaklarım vardı. Sordum. Sordum. Cevapladı üşenmeden. Sonra da o bana sorular sordu. Dedi ki mesela, ‘Hani o Bakırcılar Kapalıçarşısı’nın altında, meydanlıkta oturduğunuz evi hatırlıyor musun? Ya geceleri camsız penceresinde mumlar yanan yatırı; acayip kokuları etrafa yayılan ‘Kalaycı’nın yüzünü; iki hanı birbirine bağlayan ve yolun üzerini birkaç metre kapayan kabaltı’nın karanlığını? Demircilerden gelen örs ve çekiç tiktaklarını, karpit kokularını, kundura imalatçılarının kullandıktan sonra sokaklara attıkları boyu metrelerce uzayan yaldız şeritlerini, odanızın doğrudan duvarlarına yapılmış deniz manzaralı resimleri?..
Nasıl olurdu da, koskoca Bursa benim minnacık hayatımı bu kadar ayrıntısıyla bilebilirdi?
Bir davet vardı şüphesiz bu sözlerde; Bursa’nın daveti.
“Ey şehir! Şehir!” diye mi seslenmişti Ingeborg Bachmann, çocukluğunu geçirdiği şehre? Şöyle mi sürdürmüştü sözlerini: “Kınakına ağaçlarıyla kucak kucağa şehir. Bütün kökler sendedir.”
Bu “Bütün kökler sendedir” cümlesi kadar benim Bursa ile “gurbette” yeniden karşılaşmamı ve onun nabzında yeniden yaşamaya başlamamı özetleyen başka söz zor bulunur.
Gerek Abdülhak Şinasi Hisar’ın, gerekse A. Hamdi Tanpınar’ın“mazi” karşısında, yitik zaman karşısında takındıkları tavır, çoğunlukla zannedildiğinin aksine hayıflanıcı değil, yeniden üretici bir tavırdır. O muhteşem fasıllar yitip gitmiştir sıradan akrep ve yelkovan kovalamacası içinde ele alınırsa. Fakat canalıcı soru şudur: Saatleri geri çevirmenin muhal olduğu bilindiğine göre mazi nasıl olup da bizden hiç ayrılmıyor; hafızamıza bir tür astar olup yapışabiliyor ve kendisine bildiğimizden, yaşadığımızdan ayrı, bambaşka bir var olma düzlemi oluşturabiliyor? Nasıl? Tanpınar’ın cümleleriyle söylersek A.Ş.Hisar’a göre “Asıl bizim olan, bize sadık şekilde bağlı olan, bizi bizde ve bizim için saklayan” bir geçmiş zaman vardır. Boğaziçi Mehtapları’nın sonunu teşkil eden “kozmik rüya” bu mazi şuurunu büsbütün derinleştirir; hatıralar Boğaziçi’nin yani başında bir tür ebediyet kazanır.
Geçmiş zaman, yalnızca saatin zembereğinde başlayıp orada bitmiş olan bir “masal” değildir . Değil mi ki bir defa var olmuşturo zamanlar, hatıralara, şiirlere, duygulara, sayfalara, taşa, mermere, toprağa, çiniye, minareye, kubbeye, köprü ve yollara, ağaç ve kuşlara, suya, surlara, ilahi ve şiire ve daha kim bilir hangi eşyaya ve hangi mahrem hafızaya bir kere sinmiştir, o bizim normal zamanın haricinde ayrı bir varlık kazanmış, kendi varlığınıbelki bizim zamanımızın yanı başında, sadece sırrına agah olmak isteyenlere açmayı beklemeye koyulmuştur. Tanpınar’ın sözünü ettiği “ikinci zaman”dır bu.
İşte o “ikinci zaman”da buluşmuştum Bursa’yla; gurbette, kendi hafızama kazınmış olan ikinci zaman ile Bursa’nın o engin, uçsuzbucaksız hafızasındaki mekanlar, isimler, zamanlar, olaylar.. birbirine iyice karıştığı bir sırada yazdığım yazıların bir kitap bağımsızlığına doğru ilerlediğini fark ettiğimde tarihler 1998’i gösteriyordu. Uyanmıştım.

..

‘İnebahtı’ şarabı…
7 Eylül 2010Mustafa Armağan
‘İnebahtı’ şarabı…

Köyün tek delisi ben miyim yoksa?Sabah kahvaltısında radyodan gevrek ses tonuyla gazeteleri okuyan spikerin sözleri kulağımda bir tokat gibi patlayıverdi.

Habere göre Cumhurbaşkanı Süleyman Demirel onuruna İspanya Kralı Juan Carlos tarafından verilen yemekte İnebahtı marka şarap ikram edilmiş. Bunda ne var ki? demeyin hemen. Çok derin anlamlarla yüklü bir tercih bu bana kalırsa: Avrupa’nın, tarihin derinliklerinden gelen bize karşı bir üstünlük mücadelesinin doruk noktası, deyim yerindeyse.

Inebahtı (Lepanto) savaşı, 1571 yılının 7 Ekim’inde Osmanlı donanması ile İspanyol, Venedik ve Papalık ortaklığından oluşan Haçlı Donanması arasında cereyan etmiş ve bizim için tam bir bozgunla sonuçlanmış, Avrupalıların gözünde böylece ‘yenilmez Türk’ efsanesi son bulmuştur. Oysa bu savaştan sadece 3 gün önce Kıbrıs fethedilmiş ve Venedik’in denizlerdeki egemenliğine ağır bir darbe indirilmiştir. Buna mukabil İnebahtı yenilgisinin sonuçlarına baktığımızda sadece Avrupalılara psikolojik bir destek, bir moral kaynağı olmasından başka avantaj temin etmediği görülecektir. Nitekim Sokullu Mehmed Paşa’nın o mağrur sözü, işte 3 gün önceki Kıbrıs’ın fethi ile İnebahtı’yı mukayese ederken söylenmiştir ve hiçbir yeis izi de taşımaz:

-Biz sizden Kıbrıs’ı alarak kolunuzu kestik. Siz ise donanmamızı yenmekle sakalımızı tıraş ettiniz. Kesilen kol, yerine gelmez. Fakat tıraş edilen sakal daha gür biter.

Hammer’e göre bu zafer, Hıristiyanlara önemli sayılabilecek hiçbir menfaat temin etmemiştir. Osmanlı devleti sadece birkaç ay içinde kaybettiği sayıda gemiyi tekrar Akdeniz’de yüzdürmeyi başarmıştır. Üstelik, inanılmaz gibi gelebilir; ama Osmanlı Devleti, savaştaki kayıpları için Venedik’ten tazminat bile almıştır. Bun agöre Venedik Cumhuriyeti Türkiye’ye 300 bin duka harp tazminatı ödeyecek, Zenta Adası için ödemekte bulunduğu vergiyi 3 katına çıkartacak, Dalmaçya’daki Sopoto Kalesi’ni Osmanlılara bırakacak, Kıbrıs’ın Osmanlılara ait oduğu tescillenecektir. Bu maddelere bakarak Voltaire’in “İnebahtı Muharebesini sanki Türkler kazanmış gibiydi.” demesini hayretle karşılamamak gerekir. Özetle; sonuçları itibariyle Osmanlı’nın üstünlüğünü bir kere daha pekiştirdiği bir savaş olacaktır İnebahtı. Ama dediğim gibi psikolojik bir etkisi olmuş ve Osmanlı Devleti’nin namağlup unvanı Patras Körfezi ile Korint Körfezi arasındaki Lepanto’da bırakılmıştır.

İnebahtı böyle bir savaştı bizim için. Fakat Avrupalıların taşıdığı “Haçlı ruhu”nun kültürlerinin dokusu içerisine ne derece esindiğini göstermesi açısından Demirel’e ikram edilen şarabın markasının “İnebahtı” olarak seçilmesi anlamlıdır. Daha doğrusu onlar için anlamlıdır, demek ki bir tarih bilincini (!) 21. yüzyıla bile taşımaya niyetliler!

Ya biz? demeye dilim bile varmıyor.

Biz de onlara “Preveze şarabı” ikram edelim, diyerek bir “kısas mantığı” gütmenin bir anlamı olabilir mi bizim için? Bizim Cumhurbaşkanı’mızdan Fransa Cumhurbaşkanı’na Kanuni’nin 1. François’ya yazdığı meşhur mektubun işlenmiş olduğu bir altın tepsi hediye etmesini ne zamana kadar bekleyeceğiz?

Boşuna beklemeyelim.

Biz ki tarihine hakaret etmeyi marifet zannetmiş bir milletin ahfâdıyız, bize “İnebahtı şarabı” bile kâr eylemez! Tarihini küçültmeyi birinci vazife telakki edenlerden tarih böyle intikam alır işte.

Sen konuş benim yerime Halide Edip teyze, sen konuş:

“Burada, bilhassa pek acı ve Türk milletinin haysiyetini kıran bir meseleyi unutmamak lâzımdır. Çünkü gerek hariçte, gerek dahilde, propagandalarla, Türk milleti beş yüz sene bir sürü halinde yaşadı, Cumhuriyet devri Türkleri bir millet haline soktu, gibi palavraları hâlâ aramızda tekrar edenler vardır. Çocuklarımıza, tarihin büyük bir milletinin evlâdı olduklarını anlatmak lazımdır.”

Halk affetse de tarih affetmiyor çünkü!

06 Mart 1998Basın “birinci kuvvet.” Neden?
7 Eylül 2010Mustafa Armağan
Basın “birinci kuvvet.” Neden?

Hürriyet gazetesinin eski sahibi Erol Simavi, 19 Mayıs 1988 tarihinde bakın basın ile ordunun konumlarını nasıl belirlemiş:

“Basın için dünyada beş büyük kuvvetten biridir, dördüncü kuvvettir derler. Bu söz Türkiye için geçerli değil … Hakimiyet, elbette ‘kayıtsız şartsız’ milletindir… O başka… Ama birinci kuvvet Türkiye’de ordu mu? Hayır… Basındır… İkincisi ordudur. Çünkü orduyu ihtilallere basın hazırlar.”

Simavi’nin darbe yaptırmış bir Big Boss (Büyük Patron) edasıyla söylediği bu sözlerin haklılık payı, aradan geçen 10 yıl içerisinde, özellikle de son birkaç yılda giderek daha çok kimse tarafından teslim edilmeye başlandı. Öyle ki, Genelkurmay Başkanı Org. İsmail Hakkı Karadayı, 15 Nisan 1997 tarihli gazetelere yansıdığı kadarıyla Romanya Genelkurmay Başkanı Constantin Degeratu’nun “Romanya’da medya dördüncü kuvvettir” (adamcağız bu sözleriyle muhtemelen Romanya’da basının ne kadar kuvvetli olduğunu (!) anlatmak istiyordu) sözleri üzerine şöyle konuşmuş: “Basın, Türkiye’de birinci kuvvettir.”

Doğrusu, Türkiye gibi modernleşmesinin, siyasal kurumların altyapıdan itibaren olgunlaşarak yerleşmediği, aksine tepeden inme kültürel dayatmalarla şekillendirildiği ülkelerde yönetim, terimin modern anlamında “güçlü” olamıyor. Bütün toplumu, bir cemaati ya da kabileyi yönetir gibi ite kaka değiştiren, teknik bir aygıt olarak avucunun içerisine alırcasına “şeffaf” bir zarla sararak yöneten ve iç dengeleri sosyo-ekonomik kurumlara dayanan Batılı devletlerde basın, güçlüdür gerçi; ama etki ve yetkisi, siyasetin paparazziciliğinden çok fazla öteye gidemez. Gerçi Nixon’ı istifaya götüren Watergate skandalı doğrudan iki gazetecinin marifetiyle patlak vermişti ancak cumhurbaşkanı seçiminden darbe yaptırmaya, parti kapattırmaktan laikliğin bekçiliğine kadar birçok tavır ve icraatin, modernleşmesini siyasi dengelerle gerçekleştirmiş olan ülkelerde görülmesi düşünülemezbile.

Bizde modernleşme doğrudan doğruya bir kültürel dayatma biçimiyle geldi. Dikkat edilirse modernleşme serüvenimizin köşetaşları hep bir kültür devriminin öncülüğünde konulmuştur. Gerek ulemanın, daha genel söylersek medresenin bürokrasi çarkındançıkartılması, gerekse Cumhuriyet devrinde gerçekleştirilen ‘harf, kılık–kıyafet, hatta ‘tarih ve dil’ devrimleri, olabildiğince kültürelalanda toplumun bütününden farklı bir oligarşinin oluşturulmasınamatuftur. Bu ayrıcalıklı zümrenin özellikle korunup beslendiği ise aşikar.

Demek ki, kültürel alanda (belki de bu alandan işleri halletmenin daha kestirme bir yol olacağını düşünüyorlardı) yani üstyapıda tepeden inme gerçekleştirilen devrimin 1980’li ve 1990’lı yıllardaki olağan sonucu, kültürel iktidari temsilen basının ve medyanın birinci kuvvet olmasıdır. Simavi’nin sözlerinden sanki ‘Hakimiyet kayıtsız şartsız basınındır’ mealinde bir anlamınsızması boşuna değil!

Geçtiğimiz hafta sonu (7 Mart 1998) Zaman-2 ekinde Ahmet Vardar’ın kendisiyle Yüksel Evsen’in yaptığı söyleşideki ifadeleri bu açıdan doldukça anlamlı geldi bana. Kendisinden hiç beklemediğim bir performansla bakın neler söylüyor Ahmet Vardar o dobra dobra üslubuyla:

“Bir ülkede yönetim zayıfsa gazeteci kuvvetlidir. Çünkü yönetim gazeteciden korkar, onlara karşı ödün verir. Dünyanın hiçbiryerinde gazetecilere maç bedava değil, uçak bileti yüzde 50 tenzilatlı değil, belediye otobüsleri bedava değil. Nerede var bu? Türkiye’de ve Doğuya gidildikçe . Neden? (Çünkü) Yönetimlergazetelerden destek almaya muhtaçlar. Çünkü gerçek yönetici değiller. Git Almanya’ya bakalım. “Gazetecisin arkadaş, para kazanıyorsun, ver paranı, gir maça ” diyor, o kadar. Oradaki yönetim sağlam. Temiz adamlar, ihtiyaçları yok taviz vermeye… Medya hükümeti devirdi. Demek ki medyanın gücü çok fazla… Sen zayıf olursan tabii ki karşındaki yenecek seni, kuvvetli olacak. Sen güçlü olacaksın ki galip geleceksin…”

Basını güçsüzleştirmek değil , diğer kuvvetleri güçlendirmek

Ahmet Vardar açıkça söylüyor aslında demek istediklerimi.

Yalnız son bir noktaya değinmeme müsaade edin. Basının zayıflatılması , küçültülmesi, susturulması, sindirilmesi gerektiğini söylemiyorum ben. Bu, açıkça bir başka otoriter ve totaliter tavra götürürdü bizi. Ancak bir demokrasinin kıvamında işleyebilmesi için basının gücü ve dinamizmi ne kadar gerekli ise, diğer güçlerin de gerçekten “güçlü” ve muktedir olduklarını da ortaya koymaları gerekir diye düşünüyorum.

Yani basının güçsüzleştirilmesi bir işe yaramaz, aksi sonuçlar verir hatta. Ancak onun karşısındaki diğer kurumları ‘derinleştirirve muktedir kılabilirsek daha yaşanabilir bir demokrasimiz de olabilecektir umudundayım.

Türkiye Kitap Kataloğu

Kitap meraklılarının en müzmin dertlerinden birisi, bir kitabın piyasada olup olmadığı, fiyatının ne olduğu, hangi yayınevinden, hangi tarihte çıktığı gibi konuları derli toplu bulabileceği bir kaynağın olmamasıdır elinin altında. Yalnız kitap kurtlarının değil, kitapçıların , kütüphanecilerin, akademisyenlerin de ortak dertlerinden biridir bu.

İşte TÜRDAV, her ay yayınladığı kitap kataloglarına ilaveten Haziran 1997’ye kadar Türkiye’de basılmış bütün kitaplarıkapsayan bir katalog hazırlamış: Türkiye Büyük Kitap Kataloğu. Bu katalogda hem alfabetik sırayla yazar ve kitap isimlerinden girerek, hem de yayınevi bazında kısa tanıtımları ile on binlerce kitabın adres ve fiyatlarını bulabileceksiniz.

Böyle hayırlı bir teşebbüsü gerçekleştirdikleri için başta Ahmet Vural olmak üzere bütün emeği geçenleri ve TÜRDAV’ı tebrik ediyorum.

İsteme adresi: Alayköşkü Cad. No: 10 34410 Cağaloğlu / İstanbul.

.

Bir Osmanlı ailesinin dramı
7 Eylül 2010Mustafa Armağan
Bir Osmanlı ailesinin dramı
Osmanlı tarihinin kuruluş yıllarına damgasını vurmuş; ancak nedense biraz gölgede kalmış devlet adamlarından Hamza Bey ve çocuklarının hayatına derinliğine baktığında bir dram çıkarmaktan alamıyor insan kendisini.

Ankara Savaşı’na ve İstanbul’un fethine katılan, Kaptan-ı Deryalık ve Beylerbeyilik yapmış olan, Çelebi Mehmed’i Timur’a esir olmaktan kurtaran, Düzmece Mustafa olayında ağabeyi Bayezid Paşa’nın boynunun gözleri önünde vurulmasına şahitolan Hamza Bey, hayata ancak filmlerde benzerine rastlanabilecek trajik bir olayla veda etmiştir (1461).

Tarihlerimize “Kazıklı Voyvoda” diye geçmiş olan Eflak Voyvodası IV. Vlad, Drakula, yani Şeytan lakabıyla anılır. Drakula, bilindiği gibi ünlü korku romancısı Bram Stoker’ın kahramanıdır. Stoker, tarihlerden yararlanarak bizim KazıklıVoyvoda’yı Drakula olarak korku edebiyatına kazandırmış, açtığı çığır sinemaya yansıtılmış ve büyük bir ilgi görmüştür. İnsanınFatih Sultan Mehmed ve Hamza Bey’in Drakula ile mücadele ettiklerine inanası gelmiyor!

Fatih, Kazıklı Voyvoda’ya Hamza Bey’i elçi olarak gönderir. Rivayete göre bir iyi niyet heyetinin başında, padişahın isteklerini iletince celallenen Drakula, Hamza Bey başta olmak üzere heyettekilerin el ve ayaklarını vahşice kestirmiş ve kazıklara oturtmuştur. Hırsını yenemeyen Voyvoda, askerleriyle Bulgaristan’a kadar inmiş ve 20 bin insanı önüne katarak esir almış ve bir orman tutarında ağacı kestirerek hepsini kazıklaraoturtmuştur. Bunu haber alan Fatih’in, sefere çıktığını, bu kazıklı cinayet tarlasını görüp Hamza Bey’i elbisesinden tanıdığını biliyoruz.

Ne var ki Hamza Bey ailesinin dramı burada bitmez. Bu defa oğluKara Mustafa Paşa, ki II. Bayezid’in damadıdır, bir saray entrikası sonucu başı kesilerek cezalandırılır. Bunun üzerine hanımı Hançerli Hatice Sultan, üzüntüsünden hastalanır, vücudunda bir türlü iyileşmeyen yaralar çıkar. Bursa’da kocasının mezarına yakın olan Kükürtlü Kaplıcası’na (suyu iyi geldiği için yaralarına) yerleşir, dertlerini suların şifa verici hassalarına teslim eder ve “oracıkta” ölür.

Aile boyu dram bu defa da Hamza Bey’in torunlarının trajı-komik olaylarıyla devam eder. Cami ve türbelerden başka şimdi yerinde yeller esen medresesi, muallimhanesi ve imareti de olan külliyenin başına bir kabus gibi ahlaksız mütevelliler çöker ve bu bir hastalık gibi birkaç nesle sirayet eder. Önce Hamza Bey’in adaşı bir mütevelli, vakıf malını iç eder. Medreseyi yıktırıp tarla yapar ve arpa eker. Kerestesiyle de Hisar’da kendine bir ev yapar. Mahalle sakinlerinin şikayeti üzerine yapılan teftişte durumun çokdaha vahim olduğu görülür. Türbelerin kurşunları sökülmüş, mıhlanmış kapılar güç bela açıldığında hasırlar, sandukaların örtüleri ve destarlarının olmadığı, Kur’an cüzlerinin dahi götürüldüğü, türbedarların ise ücretleri verilmediği için dağıldığı anlaşılmıştır. Caminin kurşunlarını söküp satmış (bu yüzden çıplak kalan kubbede incir ağacı çıkmıştır), iki eski hasırdan başka camide pahaya gelir her şeyi götürmüş, demir parmaklıklarını bile kendi evine koymuş, personelinin ücretlerini vermeyerek camiyi atıl hale getirmiştir.

Vakıf malına el sürmenin cezasını idam edilerek çekmiş olan bu zatın yerine getirilen Hamza Bey’in torunlarından Mahmud adlı mütevelli ondan da hızlı çıkmıştır. Halk tarafından “azlam-ıhalkullah”, yani yaratıkların en zalimi diye İstanbul’a şikayetedilen bu zat, imarette 5 yıl içinde topu topu 25 gün yemek pişirtmiş, bahçeyi ektirip kerpiç kestirmiştir. İlginçtir, kerpiç kestirme işini epey ilerletmiş ve etrafına kerpiç yığarak bir türbeyi duvar içine almış; bir gün camiye gelen cemaat, kerpiç bir duvar içerisine alınan türbeyi göremeyince şaşkına dönmüş; bundan başka imarette İpekböceği beslemeye de girişmiştir. Anlaşılan, oldukça müteşebbis bir ruha sahip bu acar mütevellileri Abdulaziz Bey takip etmiş, onun da vakıf malını suiistimal etmesi üzerine şikayetler sonucunda azledilmiştir.

Görüldüğü gibi Hamza Bey ailesi, bir lanet fırtınasınatutulmuşcasına Osmanlı tarihi içerisinde apayrı bir drama sahne olmuştur. Tarih böyl.edir işte: Arşivlerin unutulmuş dünyasınaindiğinizde katmer güller gibi önünüze açılıverir gizli kalmışhayatlar

.

İnsan Sussa da Şehir Konuşur
7 Eylül 2010Mustafa Armağan
İnsan sussa da şehir konuşur
Antropolog Marcel Mauss, bir Avustralya yerlisinin evini uzun uzadıya tasvir ettikten sonra biraz da hayretini gizleyemeyerek, “Buradaki her şey, bütün eşya sanki konuşmaktadır sizinle.” der. Doğrusu insan-mekan ve insan-eşya arasındaki hala biraz esrarengizliğini koruyan ilişkinin henüz bizimki gibi tekdüzeleşip yapaylaşmadığı toplumlarda Mauss’un sözünü ettiği “eşyanın konuşması” olağan hadiselerden sayılırdı. Tıpkı bundan çok değil, 50-60 yıl öncesine kadar şehirlerimizin kendilerine mahsus bir ‘dil’le konuşmaları gibi…

İlk bakışta sehrin, sakinleriyle konuşması bize yadırgatıcı gelse de, gerek kadim şehirlerin kuruluşunda titizlikle uyulan dini ritüeller (ayinler), gerekse şehrin “muayyen hüviyeti”ne münasip bir şekilde gerçekleştirilen yapılanma tarzı, şehir ile orada mukim insanların birbirlerinin “dil”ini anladıklarını ve ona göre yekdiğerine muamelede bulunduklarını yeterince berrak bir şekilde göstermektedir.

Roland Barthes’in aşağıdaki cümleleri gerçekten de can alıcı önemdedir: “Şehir bir söylemdir; bu söylem gerçekten de bir dildir: Şehir, sakinleriyle konuşur; biz de içinde bulunduğumuz şehri konuşuruz; bunu da orada yaşayarak, orada dolaşarak, ona bakarak yaparız.”

Ancak şehri bir “yazı” olarak tasarlamanın modern dönemdeki ilk örneğini Victor Hugo ortaya koymustur. Anıtları ve şehri birer yazı, insanın mekan üzerine düştüğü kayıtlar olarak ele alan Hugo, taşa yazılan yazı (şehir) ile kağıda yazılan yazı arkasındaki ilginç paralelliğe dikkat çekmektedir. Buna göre şehir öyle bir yazıdır ki, şehirde dolaşan, şehirde yaşayan ve onu kullanan kimse, kendi mecburiyetleri doğrultusunda bu “yazı”nın paragraflarını, cümlelerini, satırlarını, kelimelerini, giderek harflerini, onlarda birikmiş esrarı çözmeye uğraşan, bunları kendi dünyası içinde anlamlandırmaya koyulan bir “okur”a, daha çok da bir Hermetiste benzer. Nasıl bir şiirin bir kelimesini dahi değiştirdiğimizde şiirin bütünü bundan tepeden tırnağa etkileniyorsa, şehir adlı yazının da her okur tarafından kaçınılmaz bir biçimde farklı telaffuz edilen bir kelime veya cümlesi, o şehri yeni baştan kurmaya götürür.

Şehre farklı zaviyelerden bakabilme alışkanlığını kazanmak, onun üzerine düşünmek, onunla konuşmak için zorunludur. Bunun için de gerek Hariri’nin Makamat’ı gibi kendi kültürümüze ait klasikleri, gerekse Hugo, Barthes ve Calvino gibi modern ve çağdaş yazarları dikkatlice taramamız icap ediyor.

Italo Calvino’nun Görünmez Kentler ve Kentte Mevsimler adlarını taşıyan iki kitabi, şehre sonsuz sayıda farklı noktadan bakılabileceğini öğretmektedir bize. Örneğin kedilerin bir şehri nasıl algılayacaklarını, bu arada da ‘şehirlerdeki kedilerin varlığını asla göz önünde tutmayan’ modernleşmenin ‘kedi milleti’ üzerinde nasıl bir algı değişimi vucuda getirdiğini anlatır bize Calvino. Eskiden alçak damların.. süslemelerin, taraçaların, su depolarının, balkonların, çatı pencerelerinin.. çinko sundurmaların uzadığı dalgalı yüksekliklerin yerini betonarme blokların keskin hatlı varlıkları almıştır. Yeni kedi nesli, babalarının dolaştıkları yolları, pervazlara, oluklara, bir tüy gibi atlayıp kiremitlerin üstüne tırmanabileceği süslü sütunları boş yere aramaktadır. Bir tür anti-şehir ortaya çıkmıştır kediler için. Onlar artık yapı aralarındaki dik mi dik boşluklardan, aydınlatma deliklerinden, havalandırma boşluklarından, taşıt geçitlerinden, küçük iç alanlardan.. bodrum girişlerinden oluşan bir sıva ve zift gezegenini andıran kanal ağlarında yaşamaya mahkumdur.

Şehir her nesle ve her “millet”e farklı bir dille konuşmayı bilir. Yeter ki biz dilini anlama gayretini esirgemeyelim ondan.

İnsan sussa da, sehir konuşur çünkü; tıpkı yazı gibi

.…

“Hırçın Sezer”e veda
7 Eylül 2010Mustafa Armağan
“Hırçın Sezer”e veda

1993’ün başlarıydı. Osmanlı Ansiklopedisi’ni çıkartıyorduk Ağaç Yayıncılık’ta. “Minyatür”, “Soyutlama”, “Padişah Portreleri”, “Osmanlı Gravürleri” adlı yazılarla ansiklopedimizi renklendiren ve yalnızca sesinden tanıdığım Sezer Tansuğ’u görmeye gittim.

Galatasaray’daki bir pasajın bodrum katında ufak bir dükkânda karşıladı beni bu ufak tefek; ama delişmen bakışlı adam. Arkasında bir rafa dizdiği tabloları gösteriyor, bazen kalkıp o sıralar çıkarmakta olduğu bir sanat dergisinin eskizlerini önüme koyuyor, ara sıra kapının önünden geçenlere başıyla mütereddit selamlar yolluyordu.

Konu döndü dolaştı, o günlerin sıcak gündemini oluşturan Sivas olaylarına geldi. Birden o çekingen bakışlar kükredi; Aziz Nesin’e, bu milletin mukaddesatına saldırarak insanları kışkırttığı için ağız dolusu sövüp saymaya, diğer yandan da oteli yakanlara lanetler yağdırmaya başladı. Artık beni duymuyor, büyük bir öfke seli halinde memleketi bu hale getirenlere karşı köpürüyordu.

Doğrusu Sezer Tansuğ ile tartışmak mümkün olmadı benim için; ne o gün, ne de başka günler. Laikliğin Türkiye için en uygun çözüm, hatta bir “sentez” olduğunu dogmatik bir tutumla iddia ediyordu. Müslümanlığın Türkiye’ye mahsus çizgisinin nihaî terkibinin laiklik olduğunu söylüyordu. Ama bugün uygulanan “laiklik”in gerçek laiklik olmadığını da ekliyordu.

Biraz sonra fırtına birden dindi. Ve içeriye, birkaç yıl önce kaybettiğimiz ressam Cihat Burak girdi. Hiç unutmuyorum, eflatun rengi ipek bir gömlek giymişti. Gömlek, şişman gövdesinde âdeta parlıyordu. İki eski dostun müthiş renklilikteki sohbetini dinlemek benim için bir zevkti…

O gün iki Sezer Tansuğ’u birden görme fırsatım olmuştu.

Sonra yine zaman zaman uğradım yanına. 1996’da tarafımdan yayınlanan İstanbul Armağanı-2: Boğaziçi Medeniyeti’nde “Resimlerde Boğaziçi” adlı yazısını yayınlamıştım. Geçen yıl yayınlanan aynı dizinin üçüncü kitabında ise “İstanbul’un Sosyal Hayatındaki Değişimler ve Türk Resim Sanatına Yansımaları” başlıklı yazısını yayınlamak nasip oldu. 1995’ten beri ZAMAN’da sütundaştık kendisiyle. Nihayet yayıncı olarak büyük kısmı ZAMAN’da çıkan yazılarından oluşan Gelenek Işığında Çağdaş Sanat’ı kitaplaştırma çalışmalarıyla dostluğumuz sürdü ve giderek pekişti.

Gelenek Işığında Çağdaş Sanat yayınlanalı bir iki ay olmuştu ki bir telefon aldım kendisinden. Garip şeyler söylüyordu: Kitabının bir seyyar satıcı tarafından satılmasına sinirlenmiş, itham eder bir tarzda -benim sattırdığımı söylüyordu orada kitabını- yine o öfkeli ses tonuyla beni dinlemeden köpürüyordu. Bütün izah çabalarım bir sonuç vermedi ve biraz tatsız bir şekilde kapattık telefonu. Kafamda büyük bir soru işareti asılı kalmıştı: Bu Sezer Tansuğ, o Sezer Tansuğ olabilir miydi?

Derken bir gün İz Yayıncılık’a çıkageldi. Biraz keyifsiz gibiydi; buna mukabil rahatlamış, o hırçınlığı üzerinden uçup gitmişti sanki. Ne kitabının nasıl gittiğini sordu, ne de o seyyar kitapçıyı. Yedikule Göğüs Hastalıkları Hastanesi’ne gideceğini söylüyordu; baharın yaza döndüğü günler… Meğer bir rahatsızlığından dolayı film çektirmiş ve ciğerlerinde “bir şeyler” çıkmış. Hastaneye yatacağını haber verdi bir iki gün sonra. Daha sonra da Çapa’ya yatacağını. ZAMAN’daki arkadaşlarla Çapa’ya gittiğimizde bulamamıştık kendisini. Meğer evde kalmayı tercih etmiş. Sonra Heybeliada’da sanatoryuma giderken Bilgi Yayınevi’nden çıkan kitabını imzalayıp göndermiş: Değerli arkadaşım Mustafa Armağan için. 16.12.1997. Ve Hasan Keskin ile Ö. Faruk Şerifoğlu başta olmak üzere Kültür Servisi elemanlarının yakın takibinde geçen Vakıf Gureba Hastanesi’ndeki eriyiş dönemi. Nihayet akciğer kanserinin onu aramızdan almasından 15 gün kadar önceki Turgut Cansever’le birlikte kendisini son ziyaretimiz…

Bugün tek tesellim, Sezer Tansuğ adının ve mirasının bir vakıf tarafından yaşatılacak olması. Eserleriyle, hatıralarıyla, sevecenlik ve öfke panayırına dönüştürdüğü sohbetleriyle, bazen, hatta çoğu kez kırıcı olabilen eleştirileriyle hep hatırlanacak Sezer Tansuğ bu vakıf sayesinde.

Ahmet Oktay onun için “Hırçın Sezer” demişti; meğer dostları arasındaki nâmı da böyleymiş. Hatta 1976’da yayınlanan Sanatın Dili adlı kitabının arka kapağına yayıncı şu garip notu düşmüş: “Sezer Tansuğ, biraz hırçın, biraz da sert çıkışlı eleştirileriyle tanınan bir eleştirmenimizdir.”

Kimsenin hücum etmeye cesaret edemediği “yeldeğirmenleri”ni ömrü boyunca hedef seçmiş bir Don Kişot idi o. (Burada Don Kişot’u zannedilenin aksine olumlu bir anlamda kullandığımı belirteyim.)

Yalnız yaşadı, yalnız savaştı ve yalnızlığı içine gömüldü Sezer Tansuğ. Ama eserleri yaşamaya devam edecek bundan sonra da.

Hakk rahmet eyleye!

20 Mart 1998, Cuma

.

Cervantes’in tarihimize değdiği nokta
7 Eylül 2010Mustafa Armağan
Cervantes’in tarihimize değdiği nokta

Onu hep yeldeğirmenlerine cesurca hücum eden Mançalı Beyzâde ve onun uşağı obur, düzenbaz, açgözlü ve tamahkâr Sanço Panza’nın yazarı olarak tanıdık hepimiz.

Şovalye romanlarını okuya okuya kafayı üşüten ve ezilen dulların, sıkıştırılıp bunaltılan bâkirelerin, masum öksüz yavrucakların hakkını korumak veya aramak üzere “şovalye” olmaya karar verir Mançalı Beyzade, yani Don Kişot. Fersûde bir şovalye zırhı temin eden ve kafasına da tolga bulamadığı için bir berberden tıraş taşı alarak takan şövalye, ‘diyalojik kontrpuanı’ olan Sanço ile birlikte ıssız bucaksız İspanya toprağındaki ironik yolculuğuna çıkar.

Cemil Meriç’e bakılırsa, Don Kişot, “anti-romanesk bir roman, eski romanlar karşısında atılan bir kahkaha”dır. Unamuno ise Don Kişot’u İsa, Sanço Panza’yı havari olarak yorumlar. Yağmur Atsız’a göre ise 68 dile çevrilmiş olan bu şaheser İspanyolca edebiyatların en meşhur örneğidir. Avrupa’da Kitâb-ı Mukaddes’ten sonra en fazla satan eser unvanı, biraz abartıyla da olsa, Don Kişot’a lâyık görülmüştür.

Ne var ki bu yazıda Don Kişot üzerinde değil, yazarı Cervantes üzerinde durmak istiyorum; daha doğrusu Cervantes’in bize yakın duran; ama karanlıktaki yüzüne biraz ışık tutmak istiyorum.

Yağmur Atsız’ın Cervantes: İnebahtı’nın Tek Kollusu (Boyut Kitapları, İstanbul 1997) adlı kitabında Don Kişot yazarının, romanlarına taş çıkartan hayatı bir macera romanı üslubunda özetlenmiş bulunuyor. Fakat Atsız’ın Don Kişot ve Cervantes’i sanki ilk defa kendisi Türkçede tanıtıyormuşçasına bir heyecanla kaleme aldığı kitaptan önce Türkçede bu konuyla ilgili neler çıktığını tarayabilseydi, mesela Cemil Meriç’in bundan yaklaşık 20 yıl önce kaleme aldığı “Tanımadığımız Don Kişot” başlıklı yazısına rastlayabilir ve bir müttefik bulma heyecanını, metnine zammedebilirdi (bkz. Kubbealtı Akademi Mecmuası, Yıl: 8, Sayı: 4, Ekim 1979, s. 35-46).

Yine de Atsız’ın verdiği bilgiler ilginç ve sanıyorum birçoğu ilk defa bu kitapla okuyucunun huzuruna arz-ı endâm ediyor. Mesela Cervantes’in bizim tarihimize İnebahtı deniz savaşı kanalıyla karışmış olduğunu biliyordum da (göğsünden iki kurşun yemiştir, sol eliyle bu savaşta çolak kalmıştır), 1575’te Türk korsanı Deli Memi’ye esir düştüğünü, Cezayir’de hapis yattığını, sonra iyi hali görüldüğünden şehirde serbest dolaşmasına izin verildiğini, o sırada Müslüman entelektüellerle ilişki kurduğunu, çeşitli defalar firar teşebbüsünde bulunduktan sonra zindanlara atıldığını, diğer esirlere eziyet edilip zindan cezası uygulanırken kendisine (muhtemelen zekâsına hürmeten) biraz torpil geçildiğini, Cezayir’de dost düşman pek çok kişinin hayranlığını kazandığını, çevresine okur yazar takımından Türk, Mağribî, İspanyol ve İtalyan pek çok insanı topladığını, o haldeyken şiirler yazmaktan geri kalmadığını, tam elleri ve ayakları prangalı olarak İstanbul’a doğru yola çıkartılmakta iken (yıl 1580’dir, yani 5 yıldır esir bulunmaktadır) Triniten Râhibi’nin fidye olarak getirdiği 500 Escudo altını sayesinde özgürlüğüne kavuştuğunu ilk defa bu kitaptan etraflı bir şekilde öğrenme imkânım oldu.

Bu kadarla kalsa iyi. Romanın o ıssız, metrûk ve yoksul dekorunun sebebi, Endülüslülere (hem Müslümanlara, hem de Yahudilere) uygulanan Reconquista’nın (İspanya’nın Endülüslülerden geri alınmasının) meydana getirdiği iktisadi, sosyal ve demografik çöküşten başka bir şey değilmiş. Meğer Müslümanların boşalttığı şehirlerde işsizlik, sefalet ve “mafya” kol gezmekteymiş. Bu başıbozukluk karşısında Don Kişot’un eski günleri özlemesine, romandaki “yeldeğirmenleri”, yani başıbozuk takımına farklı bir gözle bakmayı öğreniyoruz kitaptan. Ayrıca Türk Operası, Cezayir Zindanları ve Yiğit İspanyol gibi eserlerinde de, belki her zaman hoşlanmayabileceğimiz fırça darbeleriyle Osmanlı dünyası yer almaktaymış.

Geçen yıl 450. doğum yıldönümü kutlanan Cervantes’in, nâm-ı diğer “İnebahtı’nın Tek Kollusu”nun bu yüzü bana en az diğer yüzü kadar sıcak geldi: Cervantes ve şaheseri Don Kişot, tarihimize değmişti çünkü.

24 Mart 1998, Salı

.

Bir arayıştır Halide Edip
7 Eylül 2010Mustafa Armağan
Bir arayıştır Halide Edip

Halide Edip Adıvar genellikle Vurun Kahpeye ve Sinekli Bakkal adlı romanlarıyla okul yıllarından aşinası olduğumuz bir edebiyatçımız.

Belki de bu yüzden onun ders kitaplarından tanıdığımız, başını uzun bir tülbentle yarım örtmüş olduğu fotoğrafının zamîrine nüfuz etmek kolay olmamıştır bizim için. Malûm, ders kitaplarının soğukluğu beraberinde birçok önemli noktaya karşı kör ediyor gözlerimizi.

Halide Edip, gerçekten de sıradışı bir aydın. Çocukluğunda Amerikan Koleji’nde eğitim görmüş; İngilizce yanında Arapça ve Kur’an-ı Kerim dersleri de almıştır. Bir yandan İtalyan sahne sanatkârlarından piyano çalmayı öğrenirken, diğer taraftan Filozof Rıza Tevfik’ten divan edebiyatı, halk edebiyatı ve Fransızca okumuştur. Hıristiyanlığa ve Budizme merak salan, Ömer Hayyam’ın etkisinde kalan (Gariptir Hayyam’ı Fitzgerald’ın İngilizce tercümesinden okumuştur) ve fazla derinlemesine olmasa da, farklı tesirlere açık bir zihne sahip bulunan Halide Edip’in iki kocasının da (Salih Zeki ve Adnan Adıvar) ciddi birer ilim adamı ve aydın olmaları ilginç birer dönemeç teşkil etmektedir hayat hikâyesinde.

Nitekim önce İngilizce yayınlanan Sinekli Bakkal’da (1936) (The Clown and His Daughter, 1935) bu geniş etki yelpazesinin, onun oluşturmaya koyulduğu biraz karmaşık; ama her hâlükârda “yerli” sentezin teşekkülünde oynadığı rol bariz bir şekilde görülmektedir; özellikle de vahdet-i vücûd’dan başlayıp nirvana’ya kadar sıçrayan o ünlü “şeytan” tartışması sahnesinde…

Ruşen Eşref’in Diyorlar Ki’sinde, hemen bütün üdebâmız sözbirliği etmişçesine Halide Edip’in dilinin kusurlu, cümlelerinin düşük ve arızalı olduğunu söylerler. Romancı olarak belli ki, inkâr edemedikleri bu ateşin hanımefendiyi bozuk Türkçesinden yakalayıp hırpalıyor Ruşen Eşref’in misafirleri; hatta Ruşen Eşref’in kendisi de! Gerçi dünya edebiyatında da dili kötü kullandığı halde romancılığıyla şöhret bulmuş imzalara rastlanır; ama Halide Edip’in dilinin, gerçekten de o dev edebiyatçılar nesli içinde sırıttığı ortadadır. Bu vâkıa, günümüzde Halide Edip’i güzel Türkçeye nümûne olarak okutan bizler için şaşırtıcı da olsa başka bir gerçeği işaret ediyor bana göre:

Dil zevkindeydi tereddiyi…

Elimde Türkiye’de Şark, Garp ve Amerikan Tesirleri (İstanbul 1956) adlı eseri var Halide Edip’in. Bu kitabında da aynı çeşitlilik ve sentez arayışının işaret taşlarını görmek mümkün: Aynı zamanda dilindeki arızaları da.

İlginç bir bağlantı: Kitap Rauf Orbay’a ithaf edilmiş. Acaba Cehennem Değirmeni’nde beraber öğütüldüklerini düşündüğü için mi konmuştur bu ithaf? Ardından Edmund Burke’den yaptığı, toplumun sadece yaşayanlar arasındaki değil, ölmüş ve gelecekte doğacak olanlarla yaşayanlar arasındaki bir sözleşme olduğunu vurgulayan iktibas geliyor. Bu, açıkça döneminde esmekte olan geçmişin reddi fırtınasına verilmiş ince ve usturuplu bir cevaptır.

Bütün bir Batı medeniyeti tarihini inceledikten sonra sözü Türklerin tarihine getiren Halide Edip, sonunda Osmanlı Devleti’nin yeni bir portresini çıkarmayı dener. Mesela George Young’dan aldığı şu cümle yeterince çarpıcıdır: “Osmanlı İmparatorluğu’nun geçen asra kadar hariçten görünüşü istibdada dayanmakla beraber, temelleri demokrasi idi, Türk, mizacı, ananesi ve terbiyesi itibariyle Latin’den ve Yunan’dan daha âdil idi.”

Ya “siyasî, iktisadî ve askeri bakımdan bir Türk-Arap İttifakı”nın her iki taraf için de “sağlam bir kuvvet membaı” olabileceği yolundaki şaşırtıcı düşüncelerine ne demeli? Keza İttihad ve Terakki devrinde vakıf mekteplerinin Maarif’e devrine karşı çıkarken yaptığı eleştiriler, bence Sultanahmet Meydanı’nda çarşafıyla yaptığı konuşma kadar önemlidir. Aynı şekilde Ziya Gökalp’in o ünlü vecizesi, “Fert yok, cemiyet var. Hak yok, vazife var”ı eleştirisi de bu anlayışın diktatörlüğe açık bir çağrı olabileceği endişesiyle kaleme alınmıştır.

Hindistan’da Muhammed İkbal’le bir toplantıda tartışmaya girmiş olan (bu konuyu ileride anekdot olarak size aktaracağım) ve Arnold Toynbee ve Cemal Paşa’dan Walter Lipmann’a kadar çok geniş bir siyasî ve entelektüel ilişki ağının ortasında durur Halide Edip. Hayatı da bir statükocunun yeknesak hayatı değildir. Mandacılıktan Turancılığa, Nazi düşmanlığından Ermeni soykırımını lanetlemeye kadar hep uçlarda dolaşır o; arar.

Halide Edip Adıvar’ı Vurun Kahpeye’si ile değil, belki Mor Salkımlı Ev’i ile hatırlamak yarının araştırmacı ruhlarının önüne daha verimli kapılar açacaktır.

27 Mart 1998, Cuma

.

İslam tarihinde bir demokrasi tecrübesi
7 Eylül 2010Mustafa Armağan
İslam tarihinde bir demokrasi tecrübesi
Namık Kemal ve Ali Suavi’nin “demokrasi” ve “parlamenterizm”i, İslam’ın temel terimlerinden birisi olan “Şura” ile karşılamalarından beri Islam ve demokrasi tartışmaları gündemimizden hemen hiç eksik olmadı. Hele 1908’deki Meşrutiyet tecrübesine İslamcısı, Batıcısı, milliyetçisi, hemen bütün aydınların iştiyakla, adeta her türlü kötü gidişin panzehiri gibi istiğrak halinde katılmaları Cumhuriyet döneminde ancak 1950’de bir yenisi yaşanacak olan büyük bir coşku seline dönüşmüştü. Sonra kesintiler… Ve nihayet İslam’ın demokrasiye açık olup olmadığına ve demokratik bir yönetimin İslam’ın bünyesinde kendisine yer bulup bulamayacağına ilişkin teorik tartışmalarla yeniden 1860’lara dönmüş olduk.

Aslında sadece teorik düzeyde sürmüyor tartışmalar. Daha hayatın içinden veya İslam tarihinde yaşanmış tecrübelerden hareketle İslam’ın demokrasiyle zaten bağdaşık bulunduğu yolunda görüşler serdeden düşünürlerimiz de çıkmaya başladı. Bir de, İslami olmayan bir yönetimde Müslümanlarla Müslüman olmayanlar arasındaki ilişkilerin mahiyetine ilişkin yeni yaklaşımlar ortaya konulmuş bulunuyor. Mesela Ali Bulaç’ın gündeme getirdiği ve bir süre tartışılan “Medine Vesikası” bunlardan biri. Hz. Peygamber (s.a.s.) zamanında Medine’de gerçekleşen “bir arada yaşama” tecrübesinin günümüze bir model olarak aktarılmasını içeriyordu Ali Bulaç’ın formülü. (Bu konudaki tartışmalar için bkz. Bilgi ve Hikmet, Kis 1994, sayı: 5)

Bugün yine İslam tarihinden pek fazla göze ilişmeyen bir demokrasi tecrübesinden söz edeceğim. Osman Nuri Ergin’in yeni harflerle İstanbul Büyükşehir Belediyesi Yayınları’ndan çıkan Mecelle-i Umur-i Belediyyesi’nin ilk cildinde (İstanbul, 1995, s. 235-236) yer alan bir bilgiye göre, Endülüs Müslümanları böyle bir demokrasi tecrübesini velev ki kısa bir müddet olsun yaşamışlar.

Ergin’in, Ziya Papa’nın Endülüs Tarihi adlı eserinden aktardığı bilgilere göre hicri 422, miladi 1030 tarihinde, yani bundan tam 968 yıl önce Endülüs Emevilerinin başında bulunan II. Melik Hişam, tac ve tahtını terk edip inzivaya çekilir. Bunun üzerine Kurtuba’nın ileri gelenleri toplanıp ahalinin büyük hürmet gösterdiği güvenilir bir zat olan Cevher b. Muhammed’i tahta geçirirler. Endülüs’ün gerileme döneminde hükümdar olan Cevher b. Muhammed, ‘Nasıl iyi bir idare kurarım?’ diye düşünür ve halkın katılım ve konsensusuna (mutabakatına) dayalı bir idare kurar. Belki çok parlak bir dönem olmamıştır onunkisi; ancak yaptığı hizmetler ve takip ettiği idare tarzı, büyük takdir toplamıştır ahaliden. Çünkü o, hangi işi yapacak olsa ahalinin muvafakatini almayı prensip edinmiş, böylece daha önce benzeri görülmeyen bir demokratik idarenin örneğini vermiştir.

Yeni bir “usul-i hükümet” kurmuş olan Cevher b. Muhammed, reisi kendisi olmak üzere Kurtuba ahalisinin erkanından bir meclis teşkil ederek hükümdarlık hukuku ile devlet işlerini o meclisin oylarına tevdi etmiştir. Bir konuda kendisine başvurulduğunda işi, sadece bir üyesi olarak bulunduğu bu meclise havale eder, neticede oradan ittifakla çıkan kararı icra edermiş. Böylece , diyor Ziya Paşa, o, kendisinden önceki sultanların düçar olduğu vartalardan nefsini muhafaza etmiştir. Hatta Emeviler zamanında o kadar meşhur olan sarayda ikametten bir süre uzak kalmayı tercih etmesi de bu mütevazi yöneticinin tedbirlerindendir. Bu suretle hem hizmetçilerden, hem de saray teşrifatından mühimce bir miktar para tasarrufu mümkün olmuştur.

Osman Nuri Ergin, bu hadiseyi naklettikten sonra bir de ilginç yorumda bulunuyor. Bu tecrübe, diyor, velev ki az müddet payidar olmuş olsun, ilk meşvereti meclisi’nin (yani parlamentonun) “Avrupa’da İngilizler tarafından teşkil edilmeyip Endülüs’te İslamlar canibinden vücuda getirilmiş olduğu” ortaya çıkar. Ergin, cüretkar bir adım daha atarak “Endülüs’ün İngiltere’ye kurbiyeti” (yakınlığı) ve Avrupalıları birçok hususlarda aydınlatmış ve ikaz etmiş olmaları hasebiyle parlamento fikrinin “İngilizlere İslamlardan intikal etmiş olduğuna bila-tereddüd hükmolunabilir.” diye konuya noktayı koymaktadır.

Tartışılabilir son söyledikleri Ergin’in şüphesiz. Ancak zikrettiği örneğin ilginçliği de ortada değil mi?

.

Beyin ve Tanrı
7 Eylül 2010Mustafa Armağan
Beyin ve Tanrı

Şu ‘bilim adamları’ da hoş insanlar doğrusu. Gazetelerden öğrendiğimize göre keşiflerine bir yenisini eklemişler bugünlerde.

Beyinde ‘Tanrı noktası’nı keşfetmişler! (Hürriyet, 4 Kasım 1997) Habere göre California Üniversitesi’ndeki bilim adamları, sara hastalıkları üzerinde araştırma yaparken bir şey keşfetmişler: Sara nöbeti sırasında hastaların ‘mistik duyguları’ yoğunlaşıyor ve ‘kendilerini dini baskı altında’ hissediyorlarmış! Bunun üzerine hastaların beyin dalgalarını ‘ölçen’ acar bilim adamlarımız ‘bu kişilerin Tanrı’yı düşündükleri sırada beynin bir kısmının daha aktif olduğunu’ tespit etmişler.

Devam edelim hikâyeye. Sara nöbeti sırasında, efendime söyleyeyim, beynin ön lobunda (öğrendiğime göre ‘Frontal lob’ derlermiş nörolojide buna) sinir hücreleri arasında ‘bir çeşit elektrik kontağı’, yani kısa devre vuku buluyormuş. Dr. Vilyanur Ramachandran (herhalde bir Hintli doktorla karşı karşıyayız) bu kısa devrenin, yani kafadan kontağın sinir hücrelerini uyararak dinî duyguların yoğunlaşmasına sebebiyet verdiğini söyleyesiymiş. (Haberde mahrecin verilmemesi nedeniyle bu bilgiyi denetleyemiyouz tabiatıyla.)

İşin bundan sonrası daha da eğlenceli. Hintli (zannettiğimiz) doktor, “beyinsel fonksiyon olan Tanrı’ya inanma içgüdüsünün toplum düzeninin sağlanabilmesi için evrimle birlikte geliştiğini” söylüyormuş.

Yahu Freud, toplum düzeninin, medeniyetin ortaya çıkabilmesi için içgüdülerin bastırılması gerektiğini söylemiyor muydu? İçgüdüler doğal hallerine bırakıldığında toplum düzenini tehdit etmiyor muydu? İçgüdüler ile toplum düzeni ne zamandan beri hem de evrimle birlikte (!) gelişiyorlar? Bir kere Tanrı’yı bir içgüdü nesnesi yapmak onu beynin kıvrımlarının arasındaki filanca noktaya tıkıştırmak ve beynin ürünü kılmak isteyenler için biçilmiş kaftan bu sözde bilimsel keşif! Öyle ya, insanlığın başından beri aranılan Tanrı’nın yeri de bulunmuş olmuyor muydu böylece? Hem de belirsiz, muğlak ve hangi başlangıç şartlarından, biim felsefesinde geçtiği şekliyle initial conditions’tan yola çıktığı belli olmayan bu magazine bilim keşifleri sayesinde saralı hastaları model alarak beyindeki ‘Tanrı noktası’ keşfedilmiş oluyor.

Hürriyet’in Dış Haberler Servisi tarafından aparılan bu eğlenceli haber şöyle sürüyor: “Aşırı dindar olduğunu söyleyen kişilerin de beyin fonksiyonlarını inceleyen bilim adamları (demek ki dindar olanların beyanlarına itibar ediyormuş bu doktorlar; hani bilim deneydi, gözlemdi, ölçümdü, testti vs.?) bu kişilerde de tıpkı epilepsi hastalarında olduğu gibi ‘Tanrı noktası’nın gelişmiş olduğunu söylediler.” (Bağlantıya bakın! Önce saralı hastalar, yani marazî bir durumdaki insanları ölçü olarak alacak, sonra da kendisini ‘ben çok dindarım’ diye takdim eden birtakım insanlara bu bulgularını yansıtacaksın, sonra da bilim yapıyorum diye beyanat vereceksin. Hani bunun doğrulama imkânı, hani sağlaması?) Tanrı inancı vasat olan kişilerde ise bu merkez fazla gelişmiş değilmiş!

Neden-sonuç bağlantısı müthiş: Önce Tanrı noktasını keşfedeceksin, sonra birtakım insanlar gelecek size ‘benim Tanrı noktamı ölçün’ diye. Siz de ‘imanım kavidir’ diyeni ölçecek ve ‘hayret, bu merkez bunda çok gelişmiş’ diyecek, ‘imanım orta karardır’ diyenin de ‘pek fazla gelişmiş olmadığını’ söyleyeceksin. Ateist birisi de çıkıp geldiğinde, ‘Hımm. Senin Tanrı noktan hiç yok’ diye fetva vereceksin.

Çok gelişmiş, pek fazla gelişmemiş gibi ‘bilimsel’ tespitleri herhalde siz de oturduğunuz yerden yapabilirsiniz. Bunun için bilim adamı, hele hele California Üniversitesi’nde Hintli bir doktor olmanıza hiç gerek yok.

Oysa bilim rakam ister, ölçüm ve deney ister, olgularla teorinin birbirine uygunluğunu (correspandence) ister. Fakat her şeyden çok da iz’an ister. Tanrı noktası gibi ucubeleri doğuran müşevveş bir zihni değil.

07 Kasım 1997, Cuma

.

Mithat Paşa, İstanbul surlarını yıktıracak mıydı?
7 Eylül 2010Mustafa Armağan
Yanılmıyorsam 1995 yılıydı. Kapatılan Refah Partisi Genel Sekreteri Oğuzhan Asiltürk bir açıklama yaparak İstanbulsurlarının yıkılması ve surlardan kazanılacak yerlerin yeşil alan ve topluma yararlı binalarla şenlendirilmesi gerektiğini söylemişti. Hatırlarsanız büyük bir aleyhte kampanya ile bu bakış gericilik, bağnazlık, sanata ve tarihe düşmanlıkla damgalanmıştı. Doğrusu ben de bu sözlerin nereden icap ettiği muammasını çözememiş ve bir ‘şehirsever’ olarak tepkimi belli etmiştim. Ancak öbür taraftan da ‘surları kurtarıyoruz’ diye (o sıralarda) yapılan restorasyonlarında bir film platosunda inşa edilen kaleleri andırdığını ve yapmacık kaldığını söylemekten de geri kalmamıştım.

Hatta o günlerde mimar dostum Aykut Köksal, Marmara surlarının denizle irtibatını kesen sahil yolunun, ‘deniz suru’ olarak yapılan bu büyük duvarın anlamında ciddi bir bozulmaya yol açtığını ve onları ‘kara suru’ haline getirdiğini belirten bir yazıkaleme almıştı. Gerçekten de, şehir felsefesi açısından bakıldığında surları yıkmakla onları aslen ait olukları anlam bütününden soyutlayacak, hatta kopartacak sahil yolu gibi radikal uygulamalara girişmek arasında çok da fazla bir fark olmadığı görülebilecektir. Birisi madden yıkarken, öbürü manen, mana olarak yıkmaktadır. Tek fark bu!

Surların yıkımı ile ilgili, şu günlerde okuduğum kitaplardan birisi olan Zeynep Çelik’in Değişen İstanbul (Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1996) adlı çalışmasında yeni bilgilere rastladım. Konuya geçmeden kitabın İngilizce orijinali olan The Remaking of Istanbul’un tam karşılığının “İstanbul’un Yeniden Kuruluşu ” olduğunu ve Değişen İstanbul’un kitabın orijinalindeki Tanzimat sonrası gerçekleşen aktif “yeniden inş-a” fikrini yeterince yansıtmadığı yolundaki kanaatimi ilgililere ulaştırmak istiyorum.

Zeynep Çelik bir dipnotta (s. 59, dn. 97) bugün Yedikule ile Haliç arasında uzanan Teodosios Surları’nın yıkımı fikrinin 1872’lere kadar geri gittiğini belirtiyor. Sadrazam Mithat Paşa, Abdülaziz döneminde surların yıkılmasını teklif etmiştir; ancak kendilerini “İngiliz asar-ı atika taraftarları” diye tanıtan bir grup, irade-i seniyye’nin çıkmasını “müdahale ederek” (?) önlemiştir. İlginç, değil mi? Modernleşmenin ve Batılılaşmanın öncülerinden birisi olarak takdim edilen Mithat Paşa’nın karşısına yine Batılılar çıkarak tarihi kurtarıyorlar!

Ne var ki, bu hadisenin mesut sonuçları da olmamış değildir. Surlar dikkatleri üzerine toplamış ve 1891’de ayrıntılı bir haritası bile çıkartılmış, hatta Alexander Van Millingen’in kitabı surların korunması konusunda bilimsel bir temel temin etmiştir.

1909’a geldiğimizde bu defa bir gazetenin gündeme getirdiğini görüyoruz surların yıkılmasını. Yeni Tasvir-i Efkar gazetesi surların hiçbir tarihi, mimari ve savunma değerleri olmadığını söylüyor ve surların yerlerine “geniş bir cadde, parlamento, mükemmel ve muntazam” bir tiyatronun (işte bu harika!) yapılmasını öneriyor. Ancak yine yabancı bilim adamları ile şehremini Halil Bey’in muhalefeti sayesinde bu tasarı, gazete sayfalarında kalmıştır.

Modernleşme tarihimize biraz derinliğine bakıldığında, zihnimizde oluşturduğumuz şablonların nasıl bir optik yanılgının eseri olduğunu daha berrak olarak görebiliyoruz. Bugün Mithat Paşa’yı baştacı edenler bir zamanlar onun da tasarlayıcılarından olduğu surların yıkılmasına en şiddetli tepki gösterenler iken, Mithat Paşa ile kendilerini asla aynı safta görmek istemeyecek olan bir ‘siyasal İslamcı’ partinin mensupları, garip bir şekilde onunla aynı tutumu paylaşabiliyorlar tarih karşısında.

Öyleyse rahatlıkla söyleyebiliriz: Mithat Paşa’nın da, Oğuzhan Asiltürk’ün de tasarıları ortak bir kültürel zeminden harekete geçmekteydi: Modernleşmemizin muğlak zemininde dönemlerin ve konjonktürün etkisiyle zaman zaman sarmaş dolaş olabilen, zaman zaman da birbirine amansızca düşman kesilebilen bir “köksüzler” ülkesi Türkiye.

“Kök”ümüzü bulana kadar da bu yanlış veya moda deyimle “sanal” saflarda bütün gücümüzle mücahedeye devam edeceğe benziyoruz.

İktibas Deneme nedir?

“Deneme, hemen, söylemek istediği şeyle başlar, kullandığı kavramların tanımını yapmaktan kaçınır ve bilinçli bir sekilde yöntemsel olmayanı yöntem olarak kullanır. Deneme, anti-sistematik bir hareket noktasını kendine özgü bir şekilde benimser, kavramları bağlamlarından kopuk bir halde ‘teklifsizce’ ele alır ve onları keyfine göre kullanır.”

Theodor W. AdornoSarmaşık

İbn Haldun ve Şeyh Bedreddin

İbn Haldun üzerine daha önce bu sütunda birkaç yazı yazmıştım; bu yazılar epeyce bir alakaya da mazhar olmuştu. Yalnız Sayın Besim Tibuk değil, birçok akademisyen gençken de aldığım telefonlar, ülkemizde İbn Haldun’a yönelik bir ilgi artışının kalınlaşan hatları gibi göründü bana.

Belki erbabının malumudur; ama ben yeni öğrendim ve bu bilgiyi değerli okuyucularımla paylaşmak istedim.

İbn Haldun meşhur Mukaddime’nin yazarı olarak gittiği Kahire’de Şeyh Bedreddin’le tanışmış rivayete göre. Hatta bazıkonuları oturup tartıştıkları ve birbirlerini etkiledikleri de rivayetler arasında. Şeyh Bedreddin’in geliştirdiği görüşlere bakılırsa büyük üstad İbn Haldun’dan etkilenmiş olabileceği ihtimal dışı gözükmüyor.

Tahkikinde fayda gördüğüm için yazdım bunları. Ve başka bir şey için daha: Geleneksel dönemde, o günün ulaşım şartları da göz önünde tutulduğunda, aydınlar arasında sanıldığından daha yakın ilişkilerin bulunduğunu gösteriyor bu hadise bize.

Bazen bugünden de daha yakın!.

.

Mimar Sinan ve Bursa
7 Eylül 2010Mustafa Armağan
Mimar Sinan ve Bursa
Dün (6 Nisan 1998), Bursa’nın fethinin 672. yıldönümü. İki gün sonra ise tarihler 9 Nisan’ı gösterdiğinde usta Mimar Sinan’ın ölümünün 410. yıldönümünü idrak edeceğiz. Her iki yıldönümünü buluşturacak ortak nokta ise benim için ancak “Bursa ve Sinan” olabilirdi.

Başlığı atmak kolay da, muhtevayı oluşturmak göründüğü kadar basit olmadı benim için. Çünkü hem Bursa, hem de Sinan, zihnimizde kolayca bir araya geliveren ve “Osmanlı” dediğimizde ilk çağrışımlara açılan kapılar şeklinde karşımıza çıksalar da, fiiliyatta hemen hiç yan yana gelmemiş oldukları görülür. Ne Sinan bu eski başkentte en ufak bir eser bırakmıştır, ne de Bursa’nın Sinan’ın o “emperyal” vizyonu içerisinde kayda değer bir yeri olmuştur. Oysa araştırmalar derinleştirildiğinde Sinan’ın en azından yetişme döneminde Bursa’ya gelerek “kuruluş devri”nin mimari eserlerini incelediğini, orada olgunlaşmış çini geleneğini tevarüs ettiğini, Bursa camilerinin içinde yer alan havuzların bir yankısını bir defalık da olsa, Selimiye’nin müezzin mahfilinin altına taşıdığını fark edebiliyoruz.

Peki bu ve benzeri Bursa etkilerine rağmen Sinan’ın Bosna’dan Kırım’a kadar geçtiği yerlere serptiği çil çil kubbelerden bir tane olsun Bursa’ya yapmayı aklından geçirmemiş olduğunu düşünmek ne kadar doğru olur? Evet, bir gerçek var ortada: Sinan’ın Bursa’da hiçbir eseri yoktur. Fakat bir eser mutlaka pozitif anlamda alınırsa. Zihnimizi biraz da yapmamak üzerinde yoğunlaştırmayı denemeye ne dersiniz? Belki de tarihe bu gözlükle bakmak, bize öğretilen pek çok efsaneyi sorgulamak imkanını açacaktır önümüze!

Sinan, belli ki bu kadim başkente müdahale etmemeyi bilinçli olarak tercih etmiştir. Hem de kendisine II. Selim’in, “karındaşı” şehzade Mustafa’ya bir türbe yapması emrine rağmen. Kemal-i nezaketle geri çevirir bu teklifi Sinan; yerine Mehmed Çavuş adında bir ‘yarar üstad’ın gönderilmesini ve kendisinin affını istirham eder.

Niçin dokunmak istememiştir Bursa’ya? Şöyle düşünmeye çalışalım: Sinan Bursa’da bir eser ortaya koyacağı zaman şu iki seçenekten birini tercih etmesi gerekiyordu: Ya kendi sanatını konuşturacak bir yapı ortaya koyacaktı ki, bu, kuruluş devrinin bütünlüğünü yaşamakta ve yaşatmakta olan Bursa adlı Osmanlı’nın ‘derin hafızası’nda bir kırılmaya yol açacaktı; ya da bir sanatçı için hiç de istenmeyen bir şey olan “arkaizm”e düşecek, geçmiş biçimleri kopya ederek onların basmakalıp taklitlerini yapacaktı. (Bu durum, günümüzde divan şiiri yazmak için uğraşmaya benzer. O şiirin kendisine has ortamı ortadan kalktıktan sonra yapmacık sanatın gölgesi üzerinden kolay kolay kalkmaz buna teşebbüs edenlerin.)

Yalnız bir mühendis olmayıp aynı zamanda deha sahibi bir sanatçı da olan Sinan, geçmiş biçimleri olduğu gibi tekrar edemeyeceği (Bursa camilerinin tuğla minarelerine bir klasik dönem mimari niçin geri dönsün?) ve kendi mimarisinin bu ruhunu çok iyi kavradığı şehre uygun düşmeyeceği için bir “müdahale”den kaçınmıştır. Onun içimizdeki aydınlıkla beraber ebediyete kadar yaşamasını istemiş, bir devletin ‘mahremiyyeti’ni temsil ettiğini bilerek mahfuz bir hafıza olarak kalmasını arzu etmiştir. Böylece bir şehre yalnız yaparak değil yapmayarak da katkıda bulunulabileceğini ispat etmiş olmaktadır.

Dahiler böyledir işte: Onlar yalnız yaptıklarıyla değil, yapmadıklarıyla da büyük nizama katkıda bulunmayı bildikleri için büyüktürler.

.

Metropolde kurban
7 Eylül 2010Mustafa Armağan
Metropolde kurban

Ünlü Alman sosyolog ve filozofu Georg Simmel (1858-1918), alanında çığır açmış makalelerinden ‘Metropol ve Zihni Hayat’ta, büyük şehirlerde ‘Herhalde, kanıksanmış bakış kadar kayıtsız şartsız şehre özgü bir başka ruhsal olgu yoktur.’ der. ‘

Simmel, metropolde duygunun yerini hesapçı aklın aldığını, çevreden gelen uyaran bombardımanı altında eskisi gibi duyarlı kalamayan insanın psikolojik olarak bu niceliksel artışa karşı bir savunma mekanizması geliştirdiğini, bunu da insanı çevresiyle ve şehriyle bir anne-çocuk ilişkisine (zaten metropol de ‘anne-şehir’ demek değil midir?) değil, bir matematikçinin rakamlarla olan ilişkisine hapsettiğini belirler.

Gerçekten de geleneksel şehirlerimizdeki ‘çevreyi ve çevreyle yaşamak’tan uzaklaşıp bugün çevremizde olan bitenlere, komşulara, binalara, sokaktan geçenlere ve hayvanlara kanıksanmış bakışlar fırlatmaya hepimiz giderek daha çok meyyal hale geliyoruz. Bunu içinde bulunduğumuz Kurban Bayramı’nda daha yoğun olarak hissettiğimi itiraf edeyim.

Allah kabul etsin, kurbanlığımızın kesileceği yer, biraz garip gelecek belki size ama bir oto yıkama-yağlama yeriydi. Yan yana yatırılan büyükbaş hayvanlar cümbür cemaat tekbir getirilerek boğazlanıyor, bu sırada oluk oluk akan kanlar, hemcinslerinin topuklarına kadar çıkıyordu; bütün olup bitenleri umarsız bir tevekkülle ve donmuş gözlerle seyreden bir sonraki hayvan, Zaloğlu Rüstem misillü erler tarafından kündeye getiriliyor ve aynı işlem saatler boyu tekraren sürüyordu. Sonunda sıcağın da etkisiyle pıhtılaşan kanlara boyanmış yerlere yatırılan sığırlar, bu vahşet sahnelerini kim bilir kaç defa seyrettirilip, hemcinslerinin acı hırıltıları işittirildikten sonra yere devriliyor ve ‘işlem tamam’lanıyordu.

Bir mezbahadan farksızdı sizin anlayacağınız kurban kesim yerimiz. Oysa mezbahada hayvan boğazlamakla ‘kurban kesmek’ arasındaki tek fark, hep birden tekbir getirmek ve kesenlere vekalet vermekten ibaret mi olmalıdır? ‘Kurban’, adı üstünde bizi Allah’a yaklaştıran şeydir; bu derece değerden ve duygudan soyulmuş bir şekilde, bu kadar, Simmel’in sözünü ettiği ‘kanıksanmış bakış’ ile mi boğazlanıp parçalanmalıdır onlar?

Sözün burasında Sermet Muhtar Alus’un bundan 50 yıl önce kaleme aldığı ‘Kurban Bayramlarımız’ adlı yazısından kısa bir iktibasta bulunmak istiyorum, eski kurbanlıkların birkaç günlük de olsa ne kadar ihtişamlı bir saltanat sürdüklerini daha iyi anlatabilmek için:

‘Erbabı, daha kuzu iken gözünün karasını, burnunun tümseğini, geyreklerini iyice yokladıktan sonra almış. Rüstem, Dilaver, Şahin misillu ad takarak evlat gibi, fıstık üzümle büyütmüş. Haftada bir iki gün yanına katıp cami avlularında, başka meraklılarınkilerle boy ölçtürmüş; iki yaşını bulunca da satılığa çıkarmış… Kurbana iki üç gün mü kaldı, önce Arap sabunuyla, sonra Hacı Cemali ile yıka babam yıka. Kar beyaz tüyleri seyrek dişli sakal tarağıyla mükemmelen tarayıp aslan yelesi gibi kabarttıktan sonra alnına, arkasına lal şekerci boyasından süsler; boynuzlarına varak yaldızlar; başına kırmızı papaziden ve iki yanı kırmızı, pembe kurdelelerle fiyongolu hotoz veya duvak; şakaklarına birer tutam gelin teli… Koçun yüzüne gözüne gülsuyu serpildikten, ağzına tuz sunulduktan, gözleri de salaşpurla sarıldıktan sonra (kanlı bezleri kullanıp hayvancağıza kan kokusu duyurmak kat’iyyen mekruh) tepinerek kolay can versin diye bir ayağı bırakılıp üçü bağlandı mı, tekbirle sahibinin namına kurban edildi gitti.’

Bütün bu kurban-insan diyaloğuna kendimizi Binbir Gece Masalları kadar uzak hissedişimizin temelinde, ‘kurban’ın metropol insanları olarak gözümüzde nesneleşmesi, eşyalaşması yatıyor bana göre. O artık bizi ahirette Sırat Köprüsü’nden geçireceği için bütün bir ebedi saadet rüyasının, ümitlerinin bağlandığı bir ’emanet’ değildir. O gülsuları serpilen masum çehresinde hemcinslerimize yönelik şiddet ve vahşet güdülerimizi nötralize eden bir paratoner değildir. O artık, elimizden her nasılsa kaçtığında makineli tüfeklerle taranarak yaralı olarak yakalanan ve televizyonlarda bu ‘heyecanlı anlar yaşatan sahnelerin’ defalarca beynimize ışınlandığı, elimizde kaldığındaysa bir kan deryası içerisinde başı ve derisi gövdesinden işkence çektirilerek ayrılan (sadece İstanbul’da 500’e yakın kişinin bu bayramda elini ayağını kestiği için hastanelere yollanmasını başka nasıl açıklayabiliriz?), iç organları ve yağları toprağa emanet edilmek yerine cadde kenarlarındaki çöp konteynerlerine atılan herhangi bir nesne haline gelmektedir.

Bir bayram yazısı için belki biraz sevimsiz oldu ama metropolün ibadetlerimizin bence çok önemli bir tarafını teşkil eden duygusal yoğunluğunu giderek nasıl kemirdiğini görünce hissettiklerimi sizinle paylaşmak istedim.

Kurbanlıklarımızı kendi çocuklarımız kadar sevebileceğimiz bayramların uzakta olmaması temennisiyle Kurban Bayramınızı tebrik ediyorum.

10 Nisan 1998, Cuma

.

Ev ve apartman
7 Eylül 2010Mustafa Armağan
Ev ve apartman
Çocuklar bugün bile ev resmi yapmaları istendiğinde neden içinde doğup büyüdükleri apartmanları resmetmek yerine bir kare çizip üzerine de bir üçgen yerleştirirler hep? Ancak zamanla akılları erdikten sonra oturdukları “ev”in bir apartman dairesi olduğunu ve binanın da bir kule gibi göklere ser çektiğini fark ederler ve başlarlar apartmanların soğuk çehrelerinde çocuksuluğun sızabileceği bir menfez aramaya… Çoğunlukla olmadığı halde ağaçlar yaparlar yanına yöresine; küçücük bir papatyayı dev kadar büyük yaparak bu beton blokların üzerlerine üzerlerine gelen dehşetini yumuşatmaya çalışırlar minik parmaklarıyla. Hayal gücü kuvvetli olanlar ise çatıyı bir çiçek bahçesine çevirirler.

Sanki yaptıkları her şey apartmanın tasallutundan fıtratlarını korumaya yöneliktir! (Bunları görmek için Abc çocuk sayfasındaki resimlere ara sıra göz atmanız yeterli.)

Burada sizi ilginç bir tartışmaya davet etmek istiyorum. Mimarlıkcamiasında çıkan dergilerde, yalnızca mimarları değil, genel okuyucuları da ilgilendiren yazılar ve konuşmalar yayınlanıyor. Bu konuşmalardan, daha doğrusu tartışmalardan birisi, Avrupa’daki muhafazakar ve gelenekçi mimarinin ünlü isimlerinden ve aynı zamanda Prens Charles’in mimarlık danışmanı Leon Krier ile mimarlığın bugün “niteliksel bir değişim geçirmesi” gerektiğini savunan “devrimci” Peter Eisenman arasında geçiyor (bkz. Mimarlık, sayı: 243, ’90-5-6).

Krier, modernlik ve geleneği iki ayrı ve zıt kutba yerleştiren yaklaşımları eleştirerek başladığı konuşmasında “Çağdaşlık ve gelenek aslında çelişen kavramlar değil. Çağdaş bir gelenekçiolmak olası (mümkün). Bunda bir çelişki yok.” diyerek geleneğin modern şartlar altında sürdürülmesinden yana olduğunu belirliyor. Buna mukabil Eisenman, çağımızda mimarlığın ve mimarlık programının değişmek zorunda olduğuna dikkat çekerek, “Bugünün söylemi bundan beş yüz, yüz, hatta elli yıl öncekilerden farklı olmalı; ancak bu, söylemin geleneğinin terk edilmesi demek değil, gelenekte çekinik kalmış, kısımların yeniden gündeme gelmesi demek”tir, tespitinde bulunuyor. (Görüldüğü gibi postmodern eğilimli bir mimar, geleneğin bütününe karşı değil; onun tarihte örtük ve öne çıkmamış kısımlarının bugün yeniden-üretilmesinden yanadır.)

Krier’in tarihin akışına kapılmamak ve tutarlı olmak gerektiği uyarısına, Demirelvari bir cevap veriyor Eisenman: “Dün dündür , bugünse bugün.” Krier, mimarlıkta “kaçınılmazlık” söylemininterk edilmesinin zorunlu olduğunu söyler: “Bugünün koşullarının kaçınılmaz olduğunu söylemek, kendimizi istemediğimiz bir şeye teslim etmek ve doğru olmadığını bildiğimiz bir şeyi yapmak için özür aramaktır.”

Krier, gelenekte ortaya çıkmış biçimlerin, yapı ve mekan tiplerinin “her zaman anlamlı” olduğunu söylüyor, çağımızda her şeyin değişmek zorunda olduğu önyargısına karşı ki haklı.. Zira temel yapı tiplerinden birisi olan “ev”, başta da söylediğimiz gibi hala varlığını, güncelliğini sürdürmektedir apartmana rağmen. Ve Krier bence asıl önemli sözleri bu noktada boca ediyor tarihin hafızasına: “Ben bakışın değişmediğini düşünüyorum; çünkü eğer değişmiş olsaydı bugün yaşamayı en çok istediğimiz yerler olan eski kentler ve yapılar bizim icin kesinlikle anlamsız olurdu.. her çit, her telefon kulübesi, duvardaki her sıva parçası dünya bütününü etkiler. “Tarihin amansız güçleri”nin sağlığımızı tehdit ettiğini, gezegenimizi çöplüğe çevirdiğini bile bile kendimizi bu güçlere teslim etmenin hiçbir anlamı olamaz.”

Ardından “eve” geliyor konu. İnsanlar ve zihniyetleri ne kadar değişmiş olursa olsun, Amerikalıların aklına ev denilince hep geleneksel bir veya iki katlı konutların gelmesi örneğinden hareketle Krier, Amerikan halkının % 99’unun bu evleri apartmanlara tercih etmesinin anlamlı olduğunu belirtiyor: Demek ki, “İnsanlar seçme özgürlükleri olduğunda, kafalarındaki aile tanımına paralel olarak bunu (geleneksel evleri) seçiyorlar.”

Çağımızda her şeyin temelinden değişip dönüştüğünü hararetle savunanların bile insanlığın temel mekan tiplerinden “ev”e sığınmaları, tıpkı çocukların “ev resmi yap” denildiğinde kulübe resmi çizmelerinde olduğu gibi, değişmeye direnen bir tarafımızın hala yaşadığını gösteriyor.

Bu bile bazı gerçeklerin üzerine örtülmüş perdeleri sıyırmaya yeter gibi geliyor bana. Yeter ki insanların önüne “kaçınılmazlık” olarak dayatılanlardan farklı seçenekleri koyalım ya da bu seçenekleri bulmasının önündeki engelleri kaldıralım.

Konfüçyüs ne kadar doğru söylemiş: “İnsana neden güvenilmesin?”

İktibas

İnsana güvenmek

Turgut Cansever hocam bir konuşmasında naklediyor:

“Konfüçyüs dere kenarında oturuyor şakirtleriyle. Karşı taraftan bir ihtiyar geliyor, dere de çok hızlı akıyor. Konfüçyüs diyor ki şakirtlerine: “Şu ihtiyara söyleyin, nehri geçemez.” Şakirtler, “İhtiyar, nehre girme, geçemezsin.” diyorlar. İhtiyar hiç oralı olmuyor ve karşı tarafa geçiyor . Konfüçyüs ihtiyarın yanına gidiyor ve diyor ki: “İhtiyar, ya ben hiçbir şey bilmiyorum, ya da sen çok şey biliyorsun. Nehri nasıl geçtin?” İhtiyar cevaplıyor: “Evvela nehri geçmeye karar verdim. Bundan sonra kendimi, beni karşıya geçirecek akıntılara teslim ettim. Böylece karşıya geçtim.” Konfüçyüs şakirtlerine dönüyor ve şöyle diyor: “İhtiyarı iyi dinleyin, o akıntılara güvendi ve karşıya geçti. İnsana neden güvenmesin?”

(Kubbeyi Yere Koymamak, İz Yayıncılık, 1997, s. 41.)

.

Ev ve apartman
7 Eylül 2010Mustafa Armağan
Ev ve apartman
Çocuklar bugün bile ev resmi yapmaları istendiğinde neden içinde doğup büyüdükleri apartmanları resmetmek yerine bir kare çizip üzerine de bir üçgen yerleştirirler hep? Ancak zamanla akılları erdikten sonra oturdukları “ev”in bir apartman dairesi olduğunu ve binanın da bir kule gibi göklere ser çektiğini fark ederler ve başlarlar apartmanların soğuk çehrelerinde çocuksuluğun sızabileceği bir menfez aramaya… Çoğunlukla olmadığı halde ağaçlar yaparlar yanına yöresine; küçücük bir papatyayı dev kadar büyük yaparak bu beton blokların üzerlerine üzerlerine gelen dehşetini yumuşatmaya çalışırlar minik parmaklarıyla. Hayal gücü kuvvetli olanlar ise çatıyı bir çiçek bahçesine çevirirler.

Sanki yaptıkları her şey apartmanın tasallutundan fıtratlarını korumaya yöneliktir! (Bunları görmek için Abc çocuk sayfasındaki resimlere ara sıra göz atmanız yeterli.)

Burada sizi ilginç bir tartışmaya davet etmek istiyorum. Mimarlıkcamiasında çıkan dergilerde, yalnızca mimarları değil, genel okuyucuları da ilgilendiren yazılar ve konuşmalar yayınlanıyor. Bu konuşmalardan, daha doğrusu tartışmalardan birisi, Avrupa’daki muhafazakar ve gelenekçi mimarinin ünlü isimlerinden ve aynı zamanda Prens Charles’in mimarlık danışmanı Leon Krier ile mimarlığın bugün “niteliksel bir değişim geçirmesi” gerektiğini savunan “devrimci” Peter Eisenman arasında geçiyor (bkz. Mimarlık, sayı: 243, ’90-5-6).

Krier, modernlik ve geleneği iki ayrı ve zıt kutba yerleştiren yaklaşımları eleştirerek başladığı konuşmasında “Çağdaşlık ve gelenek aslında çelişen kavramlar değil. Çağdaş bir gelenekçiolmak olası (mümkün). Bunda bir çelişki yok.” diyerek geleneğin modern şartlar altında sürdürülmesinden yana olduğunu belirliyor. Buna mukabil Eisenman, çağımızda mimarlığın ve mimarlık programının değişmek zorunda olduğuna dikkat çekerek, “Bugünün söylemi bundan beş yüz, yüz, hatta elli yıl öncekilerden farklı olmalı; ancak bu, söylemin geleneğinin terk edilmesi demek değil, gelenekte çekinik kalmış, kısımların yeniden gündeme gelmesi demek”tir, tespitinde bulunuyor. (Görüldüğü gibi postmodern eğilimli bir mimar, geleneğin bütününe karşı değil; onun tarihte örtük ve öne çıkmamış kısımlarının bugün yeniden-üretilmesinden yanadır.)

Krier’in tarihin akışına kapılmamak ve tutarlı olmak gerektiği uyarısına, Demirelvari bir cevap veriyor Eisenman: “Dün dündür , bugünse bugün.” Krier, mimarlıkta “kaçınılmazlık” söylemininterk edilmesinin zorunlu olduğunu söyler: “Bugünün koşullarının kaçınılmaz olduğunu söylemek, kendimizi istemediğimiz bir şeye teslim etmek ve doğru olmadığını bildiğimiz bir şeyi yapmak için özür aramaktır.”

Krier, gelenekte ortaya çıkmış biçimlerin, yapı ve mekan tiplerinin “her zaman anlamlı” olduğunu söylüyor, çağımızda her şeyin değişmek zorunda olduğu önyargısına karşı ki haklı.. Zira temel yapı tiplerinden birisi olan “ev”, başta da söylediğimiz gibi hala varlığını, güncelliğini sürdürmektedir apartmana rağmen. Ve Krier bence asıl önemli sözleri bu noktada boca ediyor tarihin hafızasına: “Ben bakışın değişmediğini düşünüyorum; çünkü eğer değişmiş olsaydı bugün yaşamayı en çok istediğimiz yerler olan eski kentler ve yapılar bizim icin kesinlikle anlamsız olurdu.. her çit, her telefon kulübesi, duvardaki her sıva parçası dünya bütününü etkiler. “Tarihin amansız güçleri”nin sağlığımızı tehdit ettiğini, gezegenimizi çöplüğe çevirdiğini bile bile kendimizi bu güçlere teslim etmenin hiçbir anlamı olamaz.”

Ardından “eve” geliyor konu. İnsanlar ve zihniyetleri ne kadar değişmiş olursa olsun, Amerikalıların aklına ev denilince hep geleneksel bir veya iki katlı konutların gelmesi örneğinden hareketle Krier, Amerikan halkının % 99’unun bu evleri apartmanlara tercih etmesinin anlamlı olduğunu belirtiyor: Demek ki, “İnsanlar seçme özgürlükleri olduğunda, kafalarındaki aile tanımına paralel olarak bunu (geleneksel evleri) seçiyorlar.”

Çağımızda her şeyin temelinden değişip dönüştüğünü hararetle savunanların bile insanlığın temel mekan tiplerinden “ev”e sığınmaları, tıpkı çocukların “ev resmi yap” denildiğinde kulübe resmi çizmelerinde olduğu gibi, değişmeye direnen bir tarafımızın hala yaşadığını gösteriyor.

Bu bile bazı gerçeklerin üzerine örtülmüş perdeleri sıyırmaya yeter gibi geliyor bana. Yeter ki insanların önüne “kaçınılmazlık” olarak dayatılanlardan farklı seçenekleri koyalım ya da bu seçenekleri bulmasının önündeki engelleri kaldıralım.

Konfüçyüs ne kadar doğru söylemiş: “İnsana neden güvenilmesin?”

İktibas

İnsana güvenmek

Turgut Cansever hocam bir konuşmasında naklediyor:

“Konfüçyüs dere kenarında oturuyor şakirtleriyle. Karşı taraftan bir ihtiyar geliyor, dere de çok hızlı akıyor. Konfüçyüs diyor ki şakirtlerine: “Şu ihtiyara söyleyin, nehri geçemez.” Şakirtler, “İhtiyar, nehre girme, geçemezsin.” diyorlar. İhtiyar hiç oralı olmuyor ve karşı tarafa geçiyor . Konfüçyüs ihtiyarın yanına gidiyor ve diyor ki: “İhtiyar, ya ben hiçbir şey bilmiyorum, ya da sen çok şey biliyorsun. Nehri nasıl geçtin?” İhtiyar cevaplıyor: “Evvela nehri geçmeye karar verdim. Bundan sonra kendimi, beni karşıya geçirecek akıntılara teslim ettim. Böylece karşıya geçtim.” Konfüçyüs şakirtlerine dönüyor ve şöyle diyor: “İhtiyarı iyi dinleyin, o akıntılara güvendi ve karşıya geçti. İnsana neden güvenmesin?”

(Kubbeyi Yere Koymamak, İz Yayıncılık, 1997, s. 41.)...

.

Bu bizim hayatımız!
7 Eylül 2010Mustafa Armağan
Bu bizim hayatımız!
Bilmem siz de duydunuz mu; doğalgaz borusu döşemek için sokakları kazarken isçiler bazen bir kazma darbesinden sonra bir evin mutfağında yahut oturma odasında buluyorlarmış kendilerini. Daha şaşkınlıklarını üzerlerinden atamadan dehşet içindeki ev sahibini karşılarında görüyorlarmış. Meğer apartmanın bodrum katında ikamet etmekte olan vatandaşımız, yolun altına doğru köstebek gibi evini genişletip yer kazanıyormuş! Anlaşılan fütuhat ruhu bodrumlarda devam ediyor!

Abartılı bir istisna gibi görebilirsiniz bu örneği belki; ama bana sanki bu topraklarda yaşayan insanların genel karakterinden bir tecelli, bir yansıma gibi geldi. Yaygın bir tavır bu toplumumuzda; hatta kurallara itiraz etmeyen; ama öbür yandan da altını oyan bir tür “sivil itaatsizlik” görüyorum bu “anomik” damarımızda; bunun eskilerin deyişiyle “nev-zuhur” bir tavır olmadığını da eklemek istiyorum.

İşte size padişahın her şey, tebanın hiçbir şey olduğu masalıyla hep soğuk nazarlar fırlattığımız tarihimizden bir sivil itaatsizlik, giderek “emre itaatsizlik” örneği; hem de kime karşı: Padisah-i cihana…

Yıllardan 1693’tür. Padişah II. Ahmed, Avusturya seferine çıkılmasını ferman eylemiştir devletin dört bucağına. O günlerde Bursa’da bulunan Şeyh Niyazi-i Mısri, 200 kadar müridiyle sefere katılmak ister. Bunu bir “huruç” (padişaha isyan) olarak algılayan padişah, sefere katılmayıp dua etmesinin yeterli olacağını bildirir bir hatt-ı humayunla Niyazi’ye. Niyazi’nin verdiği cevap, bir padişaha yazılabilecek en ağır ifadeleri taşımaktadır:

“Padişahım, muhale (imkansız bir şeye) ferman vermek akıl (akıllı) işi değildir. Padişahım, ben seni esirgerim, sana bir su-i kasdim yoktur. Ancak umum üzre adleyle deyu nasihat ederiz; kabul edersen senin izzetin ziyade olur; aziz olursun. Kabul etmezsen zararı kendinize edersiniz… Elhasıl, nasihati kabul edersen tahtında sabit-kadem olursun. Ve illa muhalefetin zararı kendüye (sana) aid olur, bilürsün . Nasihatim budur.”

Dediği gibi müridlerinin başında Edirne’ye kadar gider Niyazi; ancak orada derdest edilip Limni’ye sürgüne gönderilir.

Buraya kısaltarak aldığımız mektubun hitap şekli, sert ve tehditkar tonu bir şeyhin gerektiğinde nasıl itaatsizliğin doruklarına çıkabildiğinin ve padişahın emrine muhalefet edebildiğinin parlak bir örneğini sunmaktadır.

Şüphesiz bütün şeyhler Niyazi gibi ele avuca sığmayan insanlar değildi, ne var ki onun gibi aykırı tipler Osmanlı toplumunda hiç eksik olmamıştır. Çünkü Osmanlı’da, modern anlamda toplumu bir zar gibi kuşatan ve onu olanca şeffaflığıyla avucunun içinde tutan bir mutlakçı otorite mevcut değildi. Otorite, daha çok idari yapıda hükmünü icra ediyordu. Topluma gelince, işler değişiyor, toplumun iç içe kurduğu ve derinleştirdiği labirentlerde kendisine has garip bir sivil mantık yürürlükte kalıyordu.

Geleneksel toplumun bu derinliği, bireyi bugün olduğu gibi iktidarın eline kolayca teslim etmiyor, onu birçok başka, adem-i merkezileşmiş otoritenin (tarikatların, mahalle yönetimlerinin, loncaların vs.) dinamiğine bağlıyordu. Böylece görünüşte devlete, padişaha, kanunlara yaygın bir itaat söylemi üretilirken, tatbikatta, belki her zaman Niyazi-i Mısri örneğinde olduğu kadar sert degil; ancak sürekli bir biçimde kanunlardaki boşluklardan, otoritelerin gevşekliğinden, denetimlerin muğlaklığından yararlanma yoluna gidilmekte; bu da Batılı anlamda “otoritelerin içimize tahtını kurması” olarak özetlenebilecek “sivil itaat”in kamil manada tecellisine yolu kapatmaktadır.

Trafik kazalarının bir türlü önünün alınamamasından gecekonduların şehirleri birkaç yılda kuşatmasına, en büyük şehirlerimizin en büyük kaçakçılık ve kanunsuzluk merkezleri olmasından vergi vermeyi bir türlü içimize sindiremeyişimize kadar yığınla çarpık olgu duruyor önümüzde. Kendimizi ifşa edersek başımıza geleceklerden duyduğumuz korku da var işin içinde tabii. Ancak daha temelde, “anomik damarımız”ın otoriteyi oyalama taktiği yatıyor.

Bu, bir avantaj olduğu kadar bir dezavantajdır da. Ne yapalım ki bizim hayatımız bu!

.

Hangi 23 Nisan?
7 Eylül 2010Mustafa Armağan
Dini bir bayramın ardından “milli” bir bayram olan 23 Nisan’a doğru seyrettiğimiz şu günlerde “bayramların tarihi”ne değinmek ilgi çekici olabilir diye düşünüyorum. Öyle ya, bugün “bayram” diye bildiğimiz muayyen günlerin neden, ne zamandan beri ve nasıl bayram olduklarını, hatta bildiğimizi zannettiğimiz başlangıç tarihlerinin bıçak kesimi gibi net bir şekilde takvim yaprağından düşmediğini öğrenmek epeyce zevkli bir uğraş alanı oluştursa gerek. Hele hele, II. Meşrutiyet’in ilanından sonra kutlanmaya başlanan iki bayramın (Iyd-i Milli-yi Osmani ve Meclis-i Millinin Yevm-i Küşadı) Cumhuriyet’in kurulmasından sonra da kutlanmaya devam edildiğini (1936’ya kadar) öğrenince konu daha da merak çekici hale geliyor. (Dini bayramlarımız olan Ramazan ve Kurban bayramları Cumhuriyet döneminde de resmi tatil olarak kabul edilmiş; ancak yine Osmanlı döneminde resmi tatil olan Miraç Kandili, resmi tatil kapsamının dışında tutulmuştur.)

Necdet Sakaoğlu’nun Toplumsal Tarih dergisinde (sayı: 52, Nisan 1998) “Ulusal Egemenlik ve Çocuk Bayramı’nın Tarihinden” başlıklı çarpıcı araştırmasını okuyunca ‘Sahi, bayramların da bir tarihi olmalı, değil mi?’ sorusuyla düşüncelere daldım. Sakaoğlu, verimli bir araştırmacı; yakın tarih, özellikle de İstanbul tarihi üzerine pek çok makalenin ve İstanbul Ansiklopedisi’ndeki yüzlerce maddenin yazarı.

Bu defa 23 Nisan’ın “çocuk bayramı” olarak kutlanışının tarihine eğiliyor ve ilginç sonuçlara ulaşıyor Sakaoğlu. Mesela ilk 23 Nisan, 23 Nisan 1921’de ‘bayram’ olarak değil, ‘tezahürat olarak kutlanmıştır; ama çocuk bayramı değildir henüz. 23 Nisan’ın çocuk bayramı olarak kutlanması için 1929 yılını beklemek gerekecektir; yani TBMM’nin açılışının 9. yıldönümünü …

Ancak 23 Nisan’ın neden ve nasıl çocuk bayramı olduğunun da ilginç bir tarihi olduğunu öğreniyoruz Sakaoğlu’nun araştırmasından. 1921 tarihinde kurulan Himaye-i Etfal Cemiyeti (sonradan Cocuk Esirgeme Kurumu), esas olarak gazi ve şehitlerin çocuklarının bakımını üstlenmek üzere kurulmuştur. 1929 yılına kadar sadece Hakimiyet-i Milliye Bayramı olarak kutlanan 23 Nisan’ın çocuk bayramı haline gelmesi, işte bu Himaye-i Etfal Cemiyeti’nin bir genelgesiyle gerçekleşmiştir. Kendi örgütüne yolladığı bir genelge ile 23-29 Nisan günlerini “Çocuk Haftası”, 23 Nisan’ı da Hakimiyet-i Milliye Bayramı’na paralel olarak “Çocuk Bayramı” ilan etmiştir cemiyet.

İlk 23 Nisan ‘Çocuk Bayramı böylece 1929’da, bugünkü adıyla Çocuk Esirgeme Kurumu’nun Genel Merkezi’nde başlayan törenlerle kutlanmış, reis Doktor Fuat (Umay)’a tebrikler iletilmiş, devlet erkanı (örneğin Başvekil İnönü, bir sepet içinde çocuklara şeker dağıtmıştır) ve Meclis Başkanı törenlere ve ardından “çocuk baloları”na katılmışlardır. Ancak, belgeler bize Atatürk’ün bu bayramın ne kutlanmaya başlanmasında, ne de gelenekselleştirilmesinde hiçbir dahlinin olmadığını gösteriyor. Hatta onun 1929’dan ölene kadarki süreçte sadece “iki defa” çocuk balolarına katıldığını öğrenmemize rağmen, ne bir demecine, ne de bir konuşmasına rastlanmaktadır; zira bu bayram, doğrudan Cumhurbaşkanı’nı değil, Meclis Başkanı’nı ilgilendirmektedir; tebrikler de o zamanki Meclis Başkanı Kazım (Özalp) Paşa tarafından kabul edilmektedir tabiatıyla.

Amacından sapmakta gecikmeyecektir 23 Nisan kutlamaları. Şehit ve gazi çocuklarının gönendirilmesi, yetiştirilmesi amacıyla ihdas edilen çocuk bayramları valilerin, müdürlerin, eşrafın kendi çocuklarını süsleyip püsleyerek kortejlere katmaları, “renkli ve göz alıcı balolara” götürmeleri, en güzel kimin (sonraları hangi okulun) çocuğunun giyindiği yarışmaları gibi çarpık uygulamalara sahne olmaya başlayan 23 Nisan’lara tepki hemen ertesi yıl Resimli Ay’dan gelmekte gecikmemiştir. Sabiha Zekeriya (Sertel) imzasıyla çıkan bir yazı, memlekette bu kadar yoksulluk varken, bu kadar kimsesiz, yetim, öksüz, hastalıklı, okula gidemeyen, ağır ve sağlıksız işlerde karın tokluğuna çalıştırılan çocuklar varken böyle bir “eğlence”nin yersizliğini ve amacından saptırılmış olduğunu vurgulamaktadır: “23 Nisan çocukları eğlendirmek günü değildir. Himaye-i Etfal’in yaptığı programı yanlış tatbik edenler, bunu bir eğlence günü kabul ettiler… 23 Nisan açların, hastaların, işte çalışan çocukların günüdür. Onların dertlerinin konuşulacağı gündür.”

Sabiha Zekeriya, bugünkü ‘stadyum kutlamaları’ nı görse acaba ne derdi? Hiç şüphesiz, şehit ve gazi çocuklarının bu kutlamaların neresinde yer aldığını sorar ve 23 Nisan’ların asli amacına uygun olarak kutlanmasını isterdi. Bugün de gazi ve şehitlerimiz yok mu? Bugün de kimsesiz, aç, yoksul çocuklarımız yok mu? Bu bayram onların hangi derdine derman, hangi yaralarına merhem olacak acaba? Hatta onları hiç hatırlayan olacak mı?

21 Nisan 1998, Salı

.

Ağla Sevgili Yurdum!
7 Eylül 2010Mustafa Armağan
Ağla Sevgili Yurdum!
Bir şehrin, hem de ülkenin en kalabalık ve en sorunlu şehrinin büyük hizmetlere imzasını kazımış bir belediye başkanı, yolsuzluktan değil, hırsızlıktan değil, bir şiir okuduğundan dolayı hapse mahkum ediliyor; muhtemelen çok parlak geçecek siyasi hayatı da bu mahkumiyetin sonucunda noktalanacak gibi görünüyor.

Ömrünü insan yetiştirmeye adamış, çevresini, nazı geçtiklerini bir ülkenin “modernleşmesi”nde, modern bir toplum haline gelmesinde bütün sosyologların söz birliği etmişçesine vazgeçilmez ve temel önemde olduğunu haykırdıkları eğitime yönlendirmiş, bu kolejlerde yetişen binlerce çocuğun eğitim yükünü devletin omuzlarından almış bir insan, olmadık iftiralara kurban edilmek isteniyor.

İşadamları sabahın dördünde evlerinden toplanıyor, bisküvi ve çikolatalar “irticacı” ve “gerici” diye dalgalanıyor, Sakıp Sabancı’yı bile isyan ettirecek kadar vahim ve gülünç bir “rekabette eşitsizlik” ilkesi hayata geçiriliyor.

Ülkenin en büyük siyasi partisi kapatılıyor, seçmenleri “yarasa” diye niteleniyor; başörtüsünü savunmanın bile bir partiyi kapatmakta gerekçe olarak kullanıldığına şahit olunuyor.

Kadın eli sıkıp sıkmamak, kaymakamlar ve valilerin “mürteci” damgasını yemelerine yetiyor.

Açılışının yıldönümünü kutladığımız TBMM’nin sadece hükmi şahsiyeti kalmış ortada; bir gölge gibi sahibinin izinden gidiyor.

Yazarkasaların tükettiğinden daha fazla fiş , vatandaşlar için düzenleniyor.

Yeni ceza kanunu, demokrasi ve özgürlükler açısından Turkiye’nin en azından 50 yıl geriye gitmesine yol acacak maddelerle geliyor.

Kaleme, memleketin, ahvali hakkında daha fazla bir şeyler yazmak gıran geliyor.

En iyisi Alan Paton’un ünlü romanının ismiyle nokta koymak bu hicranlı yazıya:

Ağla Sevgili Yurdum!

Biz ne kadar demokratız?

Basına pek fazla yansımadı galiba; ama geçtiğimiz cumartesi akşamı Ümraniye Belediyesi’nce düzenlenen bir panelde, “Siyasette demokratikleşme”yi tartıştık. Fakirden başka FP Milletvekili Bahri Zengin ile Radikal’deki yazılarından tanıdığımız; ama Radikal’e göre biraz daha “radikal” kaçan yazılarından dolayı artık orada olmayan Koray Düzgören’in katıldıkları (bu arada Toktamış Ateş son anda rahatsızlığından dolayı gelemeyeceğini bildirmişti) panelde demokrasisizliğimizin nedenleri ve çözüm yolları üzerinde duruldu genel olarak.

Demokrasimizin sancılı ve darbeli geçen 122 yıllık (1876-1998) tarihinin şüphesiz ki birçok engebeleri, hatta ‘Kara Delik’leri olduğu ortaya konulabilir. Demokratik bir geleneğin oturmamış olması, demokrasinin üzerinde işleyebileceği zeminin kayganlığı, bir avuç asker-sivil seçkin tarafından kurulduğu için “demos”un (halkın) katılımının gercekleşemediği, demokratik bir kültürün, daha doğrusu bir demokrasi kültürünün ne tabanda, ne de tavanda oluşmamış bulunması…

Daha pek çok aksaklık nedeni eklenebilir bunlara. Ancak çok temel bir nokta var genellikle atlanan: Biz, yani bu toplumda yaşayanlar olarak ne kadar haklarımıza sahip çıkıyor, onları talep etmek icin ne tür bir eylem içinde bulunuyoruz? Kısacası, ne kadar demokratız?

Kapısının önüne, caddesine değil ağaç dikmek, dikilen ağacı bile muhafaza etmeyen, günden güne korumasına seyirci kalan insanlar nasıl olacak da demokratik bir toplum oluşturacaklar? Yıllarca apartman otomatiğini yaptırmadan, bunun icin gerekenleri yapmadan yaşamaya devam eden, ‘Beni ısırmayan yılan bin yaşasın’ sözünü hayatta düstur edinen bir topluluktan “demokratik bir toplum” çıkar mı? En basit haklarını bile ne talep eden, ne de korumaya kalkışan insanların yaşadığı bir ülkede, elbette toplum ile devlet arasında kalan iktidar boşluğunu birileri dolduracaktır.

İktidar, boşluk kabul etmez çünkü.

sarmaşık

GECİKMİŞ BİR “NİSAN BİR” YAZISIMalumunuz, geçtiğimiz 1 Nisan’da Abcçocuk sayfası, okuyucularının sayfalarına ne kadar sahip çıktıklarını ve çıkacaklarını test etti. Çocuklara, sayfanın kapanacağını duyurdular 31 Mart günü. Ne olmuş biliyor musunuz? Tam bir gözyaşı tufanı içinde çırpınan telefon telleri, gazetemizi iki gün boyunca meşgul etmiş. Pes doğrusu! Çocukların sayfalarına bu kadar içten sahip çıkmaları karşısında bizim Kültür Sayfası dahil pek çok sayfa boynu bükük izledi olan bitenleri. Bu ne sadakat! Bu ne çoşku!

Benim naçizane bir teklifim var Kültür Sayfası’ndaki arkadaşlara: Gelecek 1 Nisan’da biz de böyle bir şaka yapsak! Acaba bu sayfanın okuyucuları da aynı çoşku ve heyecan seline boğulup sahip çıkarlar mı sayfalarına?

Fakat bu teklifi en iyisi kendim geri çekeyim; çünkü Abccocuk sayfası karşısında ikinci bir hezimete uğramak hepimize ağır gelebilir!

İRFAN KÜLYUTMAZ HAKKINDA BİR DERKENAR

Nasırı ve isim babası olduğum Memleketimin Münevverlerine Dair (İz Yayıncılık) adlı kitabın müellifi Sayın İrfan Külyutmaz, kendisine kitap göndermediğimden şekva etmişti birkaç hafta önce. Bunun bariz bir gerekçesi vardı: Hazretle görüşmek mümkün olamamaktaydı. Telefon ettiğimde bir telesekreterden mahdumu çıkıyor ve babasının evde olmadığını, not bırakabileceğimi söylüyor, ben de notumu bırakıyordum. Fakat ne arayan var, ne soran! Mesele sonradan anlaşıldı. Meğer Külyutmaz Beyefendi de beni arıyormuş; ama “telaki” kabil olamıyormuş! Yalınız ben değil, kargocular da evde bulunmadığından şikayetçiler! Gönderdiğim kitap paketi aynen iade edildi tarafıma. Neyse, başınızı ağrıtmayalım, kitaplar elden kendisine sağ salim ulaştırıldı. “Niye İrfan Bey’in kitaplarını göndermedin?” diye bana çıkışanların bilgisine takdim olunur.

Baki selam…

.

Osmanlı evi ve sanayi devrimi
7 Eylül 2010Mustafa Armağan
Osmanlı evi ve sanayi devrimi
Geleneksel Osmanlı evi denilince hafızamıza bir gül üsaresi gibi damlayıveren her tarafı düzgün kesilmiş ahşap parçalarla “sıvanmış” evlerin gerçek tarihini hiç merak ettiniz mi? Bu evler hangi sosyal, teknik ve zihni faktörlerin etkisiyle ortaya çıktı? Asırlar boyunca nasıl bir değişim geçirdiler? Yoksa hiçdeğişmediler mi? O kadar büyük ateş tufanlarında birer kibrit çöpü gibi boğuldukları halde niçin ahşapta ısrar edildi? Mesela Fatih yahut Kanuni dönemlerinde de bugün son örneklerini gördüğümüz tarz ve üslupta mı yapılırdı evler?

Bu sorulara, mimarlık tarihimiz üzerine ufuk açıcı yazılarındantanıdığım Uğur Tanyeli’nin bir makalesinden* yola çıkarak biraz aykırı, alışılmışın dışında cevaplar arayacağım.

Bilindiği gibi Osmanlı konut tipleri, Orta Asya merkezi mekan geleneğinin timsali olan “çadır”ın Anadolu ve Bizans konut gelenekleriyle etkileşiminden ortaya çıkmış bir sentezdir. 14. yüzyılda Bursa’yı anlatan Subhu’l-A’şa sahibi Kalkaşandî, evlerin damlarının “deve hörgücü” şeklinde olduğunu söyler. Ancak bahsedilen evlerin Bizans zamanından kalma evler mi, yoksa Osmanlıların kurdukları evler mi olduğu konusunda herhangi bir ipucuna sahip değiliz. Bununla birlikte İstanbul’da 16.yüzyılın hemen başlarında (II. Bayezid devri) vuku bulan şiddetli bir depremle can kaybının büyük miktarda olması üzerine padişahındevrin mimarlarını toplayıp yeni yapılacak binaların hangi tarz üzere inşa edileceğini istişare ettiğini biliyoruz. Bu tarihten itibaren gerek abidelerin, gerekse o zamana kadar Bizans konut geleneği uyarınca kagir olarak yapılmaya devam edilen evlerin yeni bir malzeme ve inşa tekniğiyle yapılmasına karar verildiğinisonradan yapılan binalardan anlayabiliyoruz. Depremlerdeki can kayıplarını azaltmak üzere evlerin ahşap olarak yapılmayabaşlandığı bu yıllar, işte son örneklerini bugün şurda burda görmekte olduğumuz “Osmanlı evi” tipolojisinin başlangıcınıoluşturacaktır.

Ancak “hangi ahşap?” sorusu bu noktada önem kazanmaktadır. Süleymaniye ve Zeyrek civarında, Boğaz’da, Cankurtaran’da giderek erimekte olan bu evlerin cepheleri, pencereleri, kapıları, hatta yapım teknikleri birbirine son derece benzemektedir garip bir şekilde. Öte yandan Bursa’da “Fatih’in doğduğu ev” diye bilinen bir 18. yüzyıl Osmanlı evinde görüldüğü gibi klasik dönemde evler, “hımış” tekniğiyle yapılmış ve dışı standart tahta parçalarıyla değil, ahşap çatkının arası kerpiç, tuğla veya taşla dolgu yapılarak inşa edilmiştir. Bu hımış evin gerektirdiği ahşapmiktarının büyüklüğü göz önünde tutulursa İstanbul’un, çevresindeki (Istrancalar’dan Karadeniz’e kadar) ormanları nasılbüyük bir hızla yok etmeye başladığını tahmin etmek zor olmasa gerek.

Yine de 19. yüzyıla gelinceye kadar bir konağın küçük bir ormanıyok ettiğine şahit olunmayacaktır. Sebebi, size tuhaf gelecek belki ama sanayi devriminin etkisiyle Osmanlı evlerinin, yalılarının, köşklerinin, bugün Sadullah Paşa Yalısı’nda gördüğümüz gibi tamamen ahşap kaplama malzemesiyle yapılmış olmasıdır.

Buharla çalışan hızarlar ve işleme makinelerinin etkisiyle eskiden bayağı bir uğraş gerektiren tahtayı düzgün bir şekilde kesmenin hızlanıp kolaylaşması ve Batı ülkelerinden İstanbul’a ucuz ithal tahta akışıyla bağlantılı bir olgudur bu. Uğur Tanyeli’nin deyişiyle, “İstanbul bu sayede o güne kadar kullandığı ‘hımış’denen evden, tahta kaplamalı eve geçer.” “Dolayısıyla ” der Tanyeli, “Tahta ev, sanıldığı gibi geleneksel değil, gerçekte endüstri çağının Osmanlı toplumuna yansımasıdır.”

19. yüzyıl ortalarında başlayıp yüzyıl sonuna doğru hızlanan tahta ev yapımı sonucunda “hımış” yapılar hızla azalır ve İstanbul bir “tahta ev cenneti” haline gelir. Yangınlar tahta evleri yutarak cezalandırsa da, sanayinin oturmuş olmasından dolayı bir evin en fazla bir ay içerisinde yeniden yapılması imkan dahiline girmiştir. Bir de ucuzlamıştır ev maliyetleri. Dolayısıyla hükümet yönetmeliklerle ne kadar kagir bina yapımını desteklerse desteklesin, ucuzluk ve kolaylığından dolayı tahta ev tercih edilir.

Görüldüğü gibi, bugün “Osmanlı evi” yahut “İstanbul evi” diye bildiğimiz ev tipi, klasik döneme değil, sanayi devrimiyle birlikte ortaya çıkan “modern” döneme ait bir gelişmedir. Bu da bize, ev inşaatı bağlamında, geleneğin mutlak bir sabitlik ve değişmezlikiçinde taşlaşıp kalmadığını ve modern gelişmelerin, eğer güçlü bir gelenek varsa o alanda, geleceğe nasıl başarıyla eklemlenip bütünleştirilebildiğini olanca canlılığıyla göstermektedir.

(*) Uğur Tanyeli, “Bir Tarihlendirme Denemesi”, İstanbul, sayı: 25, Nisan 1998, s. 52-57; ayrıca bkz. İstanbul’un Dört Çağı, İstanbul, 1996, s. 84-85..

.

Einstein’ın beyni
7 Eylül 2010Mustafa Armağan
Einstein’ın beyni
Bugün bilimden söz eden insanların çoğunun onu kendi başına çalışan devasa bir yaratık, özerk bir özne (eskilerin deyişiyle fail-i muhtar) gibi gördüklerini gözlemlemek zor olmasa gerektir. Gerek yazılı ve görsel basından, gerekse popüler bilim neşriyatından gündelik dile kadar sızmış bulunan bilimin bir özne(fail) olarak algılanış biçimi, onun temelde bir insan faaliyeti olduğunu, bu faaliyet üzerinde insanın denetimi bulunduğunu unutmakta; sonuçta “bilim” diye adlandırdığımız bir Büyük Varlık’ın kendi başına, otomatik bir fabrika gibi insandan bağımsız olarak üretimini sürdürdüğünü farz etmektedir.

Şakir Kocabaş’ın yıllar önce (1983) yazdığı bir makaleyi hatırlıyorum. Başlığı son derece çarpıcıydı: Bilim Kimdir? Şu örnekleri sıralıyordu yazar günlük dildeki bilim tasavvurlarınadair:

Bilim şunları şunları… yapmıştır.

Bilim şu şu … hükümleri vermiştir.

Bilim bize şöyle şöyle… söylemiştir.

Efendim, bilime göre…

Bilimin bize açıkladığı şu şu … şeyler.

Bunların mecazi yahut istiareli ifadeler olduğu da pek söylenemez yazara göre, çünkü insanlar bu ifadeleri kullanırken bilim diye bir “varlık”tan, somut bir özneden söz etmektedirler. “Filanca bilim adamı (veya adamları) şu konuda şu şu şartlar altında yaptıkları araştırmalar sonucunda şöyle bir sonuca ulaşmışlardır” ifadesi daha bilimsel bir ifadeyken, “Bilim şu konuda hükmünü vermiştir”e dönüşünce iş, artık bilimin ihtiyatlı olması gereken dilini bırakıp “dini” bir ifade biçimine bürünmüş olur. Yoksa “Kur’an’ın bu konudaki hükmü şudur ” ifadesiyle “Bilimin hükmü şudur ” ifadesi arasındaki söylem benzerliği bilimin dini ifade alanına tecavüz ettiğini mi gösteriyor?

Eğer Paul Tillich’e inanmak gerekirse, evet. Efsanenin (mit) dini bir ifade biçimi olduğunu söylüyor Tillich. Ancak efsaneler, en geniş anlamında dini olanla örtüşürken, 18. yüzyıldan itibaren bilimin efsaneleştirildiğine şahit olmak da ilginçtir. Modern bilimin buluşlarından etkilenen Fontenelle gibi popüler bilim yazarlarının ve A. Pope gibi şairlerin bilimi neredeyse yeni bir din ve yeni bir mitoloji gibi kurguladıkları görülüyor 18. yüzyılda. Pope’un, ünlü

Tabiat ve kanunları karanlığındayken gecenin

“Newton olsun” dedi Allah ve aydınlandı her şey mısralarında dile geldiği gibi Newton’un dünyayı aydınlatan biliminin Allah tarafından gönderildiği tarzında bir yaklaşım egemen olmaya başlamıştır bilimle ilgili edebiyata.

“İyi de, bütün bunlar bilimin dışında olan biten şeyler, bunlardan bilime ne?” dediğinizi duyar gibi oluyorum. Haklı olabilirsiniz. Belki de, Newton’un kendisi, böyle bir konuma oturtması için şiir sipariş vermemişti şaire; belki de o kendi işinde gücündeydi. Ancak 18. yüzyıldan itibaren bilim çevresinde örgülenen bu parlak ilerlemeci söylemin etkisi o kadar güçlü olmuştur ki, hala bütün bu efsaneler karmaşası içinden gerçekten bilim olanı seçip ayıklamak normal bir insan için neredeyse imkansız hale gelmiştir. Bilim, insanları aydınlatacak yerde, onları teshir etmek, yani büyülemek uğruna, üzerlerinde tasarrufta bulunmaya yetkili bir özne konuma oturtulmuştur.

Bilim ve bilimsel efsaneleri birbirinden ayırt etmek ve arka planına eğilmek, bilimin değerini düşürmeyecek, aksine onu tasarrufumuz haricinde işleyen bir fail olarak tasarlamak yerine, “Beşer şaşar” sözünü haklı çıkartacak bir faaliyet olarak düşünmemize imkan tanıyacaktır. Einstein’in beynini, bu “tüm beyinlerin en güçlüsü”nü ele geçirmek için Amerika’daki iki büyük hastanenin nasıl kavga ettiklerini nakleden Barthes, haklı olarak beyninin (burada bilimi sembolize etmektedir) Einstein’ın kendisinden daha değerli tutulduğunu, onun kendi beyninin (ne kadar ‘kendi’ beyniyse artık!) basit bir dipnotu olmaktan kurtulamadığını söylemektedir. Einstein bu dünyayı un ufak edip öğüten “muazzam” beynin “taşıyıcısı” olduğu için değerlidir ancak.

Bunun ne kadar gayri insani bir tutum olduğunu söylememe hacet kaldı mı dersiniz?

Not: Bu yazıda İlhan Kutluer’in Modern Bilimin Arka planı (İnsanYayınları, 1985) adlı değerli çalışmasından yararlanılmıştır.

.

“Sonra vardım Kartaca’ya”
7 Eylül 2010Mustafa Armağan
“Sonra vardım Kartaca’ya”

Sonra vardım Kartaca’ya

Yanıyor yanıyor yanıyor yanıyor

Ey Tanrım sen kurtar beni

Ey Tanrım sen kurtar yanıyor

Eliot’ın bu mısralarını durup dururken hatırlamadım. Kartaca, geçtiğimiz günlerde, Cumhurbaşkanı Süleyman Demirel’in Tunus’a resmi bir ziyarette bulunmasıyla yeniden gündemime giriverdi. Gazetelere bakılırsa Demirel “Kartaca harabeleri”ni gezmiş ve “Kartaca Sarayı”nda Tunus Cumhurbaşkanı Zeynelabidin Bin Ali ile görüşmüş.

Şüphesiz Kartaca, Akdeniz havzası tarihinde, çok önemli bir şehir olmuştu. Roma’nın karşısında Kartaca, Afrika’nın refleksini temsil ediyordu; sömürgeleşmeye direnen Afrika’nın sözcüsüydü. M.Ö. 264’te başlayıp M.Ö. 146’da sona eren 118 yıllık bir emperyal kudrete karşı koymanın tarihidir Kartaca’nınki.

Önce Kartaca’nın kuruluşu ile ilgili küçük bir not: Kadim şehirlerin kurulurken tılsımlandığı biliniyor. Kartaca’nın şehir sınırı çizildikten sonra dıştan içe doğru “tunç bir saban”la sürülmüş toprağı ve şehrin merkezinde tılsımın düğümü atılmış(yaklaşık M.Ö. 814). Finikelilerin kurduğu bu kadim şehir, Romalılar tarafından defalarca muhasara ve işgal edilmiştir. İtalya’yı filleriyle işgal eden ve Roma’ya ecel terleri döktüren Annibal’ın yenilgiye uğratılması, Kartaca’nın altının üstüne getirilmesi, yerle bir edilmesi bile yetmemiştir şehrin içindeki enerjinin söndürülmesine. Bir daha, bir daha ayağa kalkmış ve Roma’ya karşı koymuştur.

Ne zamana kadar? İlginçtir, M.Ö. 146’da yerle bir edildikten sonra, tıpkı tılsım yapılırken olduğu gibi tunç sabanla bu defa merkezden surlara doğru- toprağının sürülmesine kadar Kartaca’nın “ruhu”nun enselerinde sürekli estiğini hissedecektir Romalılar.

Ve Kartaca’nın ancak bundan sonra içinde taşıdığı farklılık kimyasının uçtuğuna inanacaktır Romalı komutan Scipius.

İşi şansa bırakmayan Sezar, Kartaca’nın sabanla sürülmüş toprağı üzerine yeni bir şehir kurar. Kartaca Romalılaştırılır büyük bir hızla. Sütunlar dikilir, saraylar kondurulur, su kemerleri ayağa kaldırılır.

Dolayısıyla Demirel’in ziyaret ettigi Kartaca şehrinin kalıntıları ne Finike Kartaca’sıdır, ne de Annibal Kartaca’sı: Doğrudan bu şehri yıkıp yeni bir şehir olarak yeniden kuran Roma Kartaca’sıdır!

Kartaca’nın hikayesi böyle… Gerçekten böyle mi acaba? Bu tarihin kendisi, Romalıların kurduğu, kurguladığı bir hikaye olmasın!

Kartaca’yı Roma süzgecinden görmek, eski Kartaca’nın bize ifşa edeceği sırlara gözlerimizi kapatmak anlamına gelecektir. Bence ‘mağlup Kartaca’nın sesini tarihin içerisinden iz sürüp çıkartacak kahramanlara ihtiyaç var.

Tarihe hep Roma açısından , yani galip gelmiş eğilimler açısından bakmak bir zihin alışkanlığı olmuş bizde. Kartacalıların Kartaca’ya nasıl baktıklarını, (Yahya Kemal’in deyişiyle Romalıların yaktıkları şehrinin içinden günlerce bir buhurdan gibi duman tütmüştür) görmenin zamanı geldi de geçiyor bile!

Ne demişti Cemil Meriç 1969’da: “Bizim talihsizliğimiz Kartaca’nın tarihini Roma’dan dinlemektir.”

Yani, kendi kendini imha etmiş, üstelik değerlerini, üzerinden saban geçirerek ruhsuzlaştırmış bir dünyanın varisi olan bizler, daha da kötüsünü yapmışız ve bu tarihi bir de Roma açısından yazmışız; Roma, yani galipler…

Ya Kartaca kendisini bu süreçte nasıl görmüş, bu yıkım sürecini nasıl algılamış ve direnmiş? Bunu sormanın bile gericilik diye yaftalandığı bir Kartaca’da yaşamak, tıpkı Eliot’ın, memleketine dönerkenki duygularını yansıttığı Augustinus’un dönüş acılarını yaşamakla eşdeğerde bence.

Sarmaşık

Bursa’da erguvan çığlıkları

Evliya Çelebi , Bursa’da bulunan Emir Sultan Türbesi’nde her bahar büyük bir kalabalığın toplandığını ve “Erguvan Bayramı” yaptıklarını anlatır o tatlı diliyle. Server Revnakoğlu da tekkelerin kapatılmasına kadar bahar aylarında burada Bursa’daki çeşitli tekkelere mensup müridlerin toplanıp büyük bir halka teşkil ettiklerini ve beraberce zikir yaptıklarından söz eder. Anlaşılan bugün klasik şeklini muhafaza etmese de bu türbe Bursa’nın, Bursalıların, nihayet Evliya Çelebi’den anladığımız kadarıyla ehl-i halin uğrak yerlerinden biridir.

Evliya Çelebi’nin erguvan vurgusunu yakalayan A. Hamdi Tanpınar rengarenk bir tablo çizer bize. Beraber okuyalım:

“Bu erguvan sohbeti beni çok düşündürdü… Ben, Emir Sultan’ın bu rolünü çok seviyorum, çünkü bizim iklimde gülden sonra bayramı yapılacak bir çiçek varsa o da erguvandır. O, şehirlerimizin ufkunda her bahar bir Diyonizos rüyası gibi sarhoş ve renkli doğar. Dünyanın tekrar değiştiğini, tabiatın ağır uykusundan uyandığını haber vermek ister gibi zengin, cümbüşlü israfıyla her tarafa donatır, bahar şarkısını söyler… Emir Sultan Türbesi’nin etrafında yatan ölüleri her bahar kendiliğinden açılan bu hayat ve arzu sofrası, cömertçe kandırır.”

Maalesef bugün Emir Sultan baharları erguvansız açıyor sofralarını. Nisan’ın başlarında İstanbul erguvanları çığlık çığlığa açarken, üç arkadaş boşuna aradık türbe etrafında bu pembe renkleriyle baharın güzelliklerine davet eden ağaçları. Bir tane erguvan bile bulamadık.

Arkadaslarla ahidleştik, gelecek yıl, Bursalı dostların da katılımıyla Emir Sultan’da erguvan şölenini şenlendirmek konusunda. Hem o Buharalı velinin tarihe uzanmış kaftanına bir erguvan yaprağı daha düşürmek az şey mi?

Belki böylece Evliya Çelebi’yi de yalancı çıkarmamış oluruz

.

Çağdaş bilimsel mitoloji
7 Eylül 2010Mustafa Armağan
Çağdaş bilimsel mitoloji
Geçen hafta “Einstein’ın beyni”nden söz ederken, bilimin mucizevi odağı olarak bu beynin nasıl efsaneleştirildiğine ünlü Fransız düşünürü Roland Barthes’dan yararlanarak değinmiştim. Tabii asıl derdim, bilim ile bilimsel olanı, daha doğrusu bir faaliyet olan bilim ile efsaneleştirilmiş bilimi ayırt etmekti. Zira çağımızdaki enformasyon yüklemesi karşısında en büyükproblem, malumatın tasallutundan ferdin kendisini nasılkoruyacağı ve hakiki ile sahteyi nasıl ayırt edebileceğidir. Bu yazıda bir miktar bu konuyu deşelemeye ve bilimin mitoloji haline getirilmesine örnekler vermeye çalışacağım.

Barthes, Einstein’la ilgili bir başka noktayı tebarüz ettiriyor: Einstein, E = mc² denklemiyle (burada şüphesiz bu denklemin fizik alanındaki yetkinliğiyle ilgilenmiyoruz) popüler düzeyde binlerce yıllık bir “esrar”ın kapılarını açmış oluyordu insanlığın önüne. Dünyanın birkaç harften oluşan “şifre”si, simyanın, astrolojinin ve diğer gizli bilimlerin de aradığı bir şey değil miydi? “Einstein bu şifreyi neredeyse bulmuştur.” Bilimin büyüksıçramalar gerçekleştirdiği bir çağda gnostisizme tekrar bir dönüş! Bütün dünyanın sırlarını açığa çıkartabilecek ve “bir kilidin birdenbire açılıvermesi” gibi bize bilmediğimiz sırları sunabilecek bir formül arayışı, en azından sayıların esrarıyla uğraşan Pisagorculara kadar geri götürülebilecek bir tarihe sahiptir. ‘Biraz daha yaşasaydı evrenin bütün sırlarını çözecekti’ hayıflanması, işte Einstein’in beyni efsanesinin popüler düzeydeki çeşitlerinden birini oluşturmaktadır.

Demek ki bilim, karanlıklardan nurlu sabahlara akan bir kuyruklu yıldız ya da dokunduğu her alanı yıldızlara boğan bir sihirli değnek olmamasına rağmen insanlar onu böyle algılamaya teşnedir ve bilim hiçbir zaman yedeğinde taşıdığı efsane ve mitoloji boyutu olmadan yaşayamamıştır. İnsanın dünyası, kendisinden en fazla uzak gibi görünen bir alanı, bilimi bile kendi rengine boyamakta büyük hüner sahibidir.

Stephen Toulmin bunu sorgulayan bilim felsefecilerinden birisi. Bilimsel kavramların açıklayıcı ve mitolojik kullanımları arasında ayrım yapmanın eskiden beri zor olduğuna dikkat çeken Toulmin, Kopernik’in güneş -merkezli kozmolojisinin eski Batlamyusçu dünya– merkezli kozmoloji karşısında kazandığı başarının bilimsel olarak üstünlüğünden değil, astronomik meselelerin günlük hayat üzerinde etkisinin azaldığına ilişkin toplumsal bir kabulden kuvvet aldığını söylüyor. Yani bilimsel bir teori, bilimsel olmayan bir önkabul yüzünden benimsendi, matematiksel kesinliğinden dolayı değil.

Bir örnekle konuyu açıyor Toulmin. Fred Hoyle adlı astronom, kainatta bir ‘sürekli yaratma’ olduğundan söz ettiği zaman insanların, kafasında çakan şimşek , doğrudan doğruya Tevrat’ın “Tekvin Babı”na götürüyordu onları. Buradaki “yaratma” kavramı canlanıveriyordu hemen zihinlerinde. Oysa Hoyle’un kastettiğiçok daha karmaşık ve matematik hesaplarına dayanan bir problemdir. Bu tür algılama farkları, sonunda, Hoyle’u da baştan çıkarmıştır. Bir kitabının ‘bilimsel olmayan’ son sözünü , anlattıklarının insanlarda uyandırdığı dindarane rahatlığa kendisini bırakmasından dolayı kaleme aldığını söylemek gereğini duymuştur kendisi. Burada Hoyle’un bilim adamı kimliğinin popüler tavır tarafından kolayca nasıl ayartılabildiğine şahit oluyoruz.

Özetle, bilimin gölgesi gibi onunla birlikte ilerleyen ve sık sık da birbirine dolanan iki düşünce tarzı söz konusu: Birincisi, matematiksel ve deneysel bilim, ikincisi de bilimin efsaneleştirilmiş gölgesi. Zaman zaman (hele bizimki gibi ülkelerde) gölgenin asıldan öne geçtiğini ve onu kendi bünyesinde soğurduğunu (mass ettiğini) görmek bizi şaşırtmamalı. Zira bilim bir insan faaliyeti ise onun içine insanın zengin dünyası(merakları, ilgileri, sırları) da, din de, mitoloji de, iktidar ve ideoloji de sızacaktır. Nitekim modern bilimin kurucusu sıfatı ittifakla takdis edilen Newton’un ölümünden sonra notları arasında tam üç bin sayfalık simya etütleri çıkmış ve büyük şaşkınlığa sebep olmuştu!..

Apartman bir ideolojidir!
7 Eylül 2010Mustafa Armağan

Apartman bir ideolojidir!

Bu sütunlarda sık sık karşınıza çıkıp “Apartman bir ideolojidir” diye ahkam kesmeme bazılarınız, muhtemelen dudak büküyor, bazılarınız ise ‘Her köye bir deli lazım’ diye gülüp geçiyordur. Bu yazıda da ‘köyün delisi’ rolünü oynamaya devam edeceğim.

Peyami Safa yıllar önce “Apartman milli idealimiz midir?” diye soruyordu. Ben soruyu şöyle değiştirerek soruyorum: Apartman bir ideoloji olarak bünyemizi nasıl bu kadar kolay sardı ve hepimiz bu kağıda limon suyuyla yazılmış fakat etki ve gücü her geçen gün ziyadeleşen ideolojinin nasıl bu kadar hoşnutlukla zebunu olabildik? Bu sorulara daha önce kısmen cevap vermeye çalışmıştım. Onları aynen tekrarlamak yerine size Amerika’dan örnekler vererek ev yerine apartmanın bir ilerilik göstergesi olmadığını, aksine bir tür kabile yaşantısına davetiye çıkartan “ilkel” bir hayat tarzının bizlere nasıl dayatıldığını sergilemeye çalışacağım.

İTÜ Mimarlık Fakültesi Öğretim üyelerinden Dr. Bilge Işık’ınYapı dergisinde (Sayı: 140, Temmuz 1993) yayınlanan bir makalesi, Amerika’da hala ahşap ve kerpiçin, yanlış okumadınız ‘kerpiçin’ konutlarda ne kadar büyük bir yaygınlıkla kullanıldığını ortaya koyuyor. Işık’a göre kerpiç yapı, Amerika’da yaygın olarak kullanılmaktan öte, üzerinde araştırmalar yapılan ve geliştirilenbir sektördür. Hatta kerpiç yapı için yapım kuralları ve yönetmelikleri çıkartılmıştır. Bazı bölgelerde ise, -sıkı durun-, kerpiç yapıdan başka bina yapılmaması karara bağlanmıştır.

Biraz açayım izninizle. O ışıltılı gökdelenleriyle Manhattan’a hayran olan bizler için kavramak biraz güç ise de, Amerikan halkının çok büyük bir çoğunluğu betonarme evlerde oturmak istemiyor, apartman hiç istemiyor. Tek veya iki katlı kerpiç ve ahşaptan evlerde oturuyor, bahçesinde dinleniyor, gülünü buduyor, domatesini yetiştiriyor, tavuğuna bakıyor… Bazıbölgelerde ise sadece kerpiç binalar yapılması kanuna bağlanmış, betonarme bina yapımı yasaklanmıştır.

Amerika’nın yıllık 900.000 (dokuz yüz bin) olan konut ihtiyacının yarısından fazlası (500.000) “mobil home”, yani gezer-ev türüyle karşılanmaktadır. Geriye kalan 400.000 konut ise, tek ve iki katlı bahçeli yerleşmelerde kerpiç ve ahşap iskeletli yapılardanoluşmaktaymış. Kerpiç yapı tipi ise yerlilerin, yani Kızılderililerin yapı geleneklerine dayanmakta olup tarihiyle de uyumlu imiş. Bilge Işık’a göre Amerika’nın alamet-i farikası olarak bildiğimiz (veya bize öyle lanse edilen) çok katlı binalar ve gökdelenler ancak birkaç eyalette, hatta eyaletin tümünde değil , merkez şehirlerinde ve “sayılacak kadar azdır.”

Ahşap yapılar ormanı bol olan bölgelerde, kerpiç yapılar ise güneyin orman yönünden fakir, kurak ve sıcak bölgelerinde yogunlaşmaktadır. “Az katlı binalarda veya bahçeli evlerde” diyor Işık, “Betonarme iskelet, pişmiş tuğla dolgu duvar ve kiremit çatı örtüsüne hiç rastlanmamaktadır.” Kerpiç yapı, yalnız anonim mimari olarak inşa edilmekle kalmayıp önde gelen mimarlardan Frank Lloyd Wright’ı da etkilemiş ve onu, “Çömlek Ev” isimli ünlü ev tasarımına sevk etmiştir. Bu organik mimari, Wright tarafından “Binalar, yaşayan organlar gibi çevreye uymalıdır.” formülüyle dile getirilmiştir. Ünlü mimarlardan birisi olan McHenry 50 yıldır yalnızca kerpiç projesi ve inşaatı yapmaktadır. Dünyada kerpiç alanında çalışma yapanlar bu mimarı çağırıp fikir almakta, görüş alışverişinde bulunmaktadırlar. Pişmiş toprak (tuğla ve kiremit) kullanmaktan kaçarak kerpiçi ham haliyle kullanmayı tercih eden bu mimarlar uluslararası toplantılar da düzenlemektedirler.

Bilge Işık’ın araştırmasından derlediğim bu bilgiler ışığında apartmanın “ilerilik sembolü” mu; yoksa bir “azgelişmişlik göstergesi” mi olduğuna varın siz karar verin. Bizim şehirlerin bugünkü apartman ormanı şeklindeki iç karartıcı manzarasınabakınca T.S. Eliot’un şu mısralarını hatırlamadan edemiyorum:

Peki, yabancı sorarsa:

“Kuruluş amacı nedir bu kentin?

Karşılıklı sevgiden mi bu ıkış tıkış bir araya geliş ?”

Ne cevap vereceksiniz? “Hep birlikte oturuyoruz ki

Herkes para kazansın” mı? yoksa “Bu bir toplumdur” mu?

Ve yabancı ayrılacak ve dönecek çöllere .

.

Müslümanlık testi
7 Eylül 2010Mustafa Armağan
Müslümanlık testi
Geçtiğimiz pazar sabahı gazeteleri Sabah’ı açan okuyucular hoş bir sürprizle karşılaştılar. “Müslümalığın neresindesiniz?” şeklinde atılan manşetle mahmurluklarından silkinen gözler, Prof. Dr. Hüseyin Atay’ın hazırladığından söz edilen 107 soruluk Müslümanlık testi haberiyle iyice açıldı. Müslümanlığımızı ölçecek bir aygıt bulunmuştu sonunda! AIDS yahut kanser için nasıl laboratuvarda yıllar yılı süren etütler sonucunda mucizevi test ve aşılar buluyorsa bilim adamları, bu test de Prof. Atay tarafından “uzun ve titiz bir çalışma sonucu” hazırlanıp gazete kanalıyla ‘insanlığa bir müjde olarak sunuluyordu.

Heyecanla “uzun ve titiz bir çalışma” sonucunda hazırlanmış olan testi inceliyoruz. Fakat bir ön uyarı: 107 sorunun tamamına “evet” cevabı verirsek tam bir Müslüman, yüzde 90’ına (yani yaklaşık 97 soruya) evet demişsek iyi bir Müslüman, cevaplarımızın yüzde 75’i (yaklaşık 80 soru) evet ise orta Müslüman, eğer “evet” şeklindeki cevaplarımız yüzde 50’nin altında çıkarsa (yani 53 ve altı) zayıf bir Müslüman imişiz.

Okumaya başlıyoruz testi: Soru 1: Düşünür müsünüz? Bir yanlışlık olmasın, yoksa bir felsefe testini mi okuyorum diye baktım, değil. 107 Soruda Müslüman Olmak yazıyor testin başında. İyi de düşünmek üzerine bir soru ile başlanması sistematik açıdan tuhaf değil mi? Neticede bir “din”den söz ediyoruz ve en başta inanç (akide) esaslarının sorulması gerekmez mi? Hayır, “Kur’an akla referans verdiğine” göre düşünmekten iyi bir başlangıç olamaz kanaatiyle konulmuş teste. İyi ama “neyi” düşünmek? Adam öldürmeyi yahut köşe dönmeyi düşünmek de bir tür “düşünmek” olduğuna göre soru kifayetsiz ve fazla genel kaçıyor. Kainatı, insanı, Allah’ın ayetlerini düşünür müsünüz? diye sorulmalıydı Kur’an’a uygun bir soru. İkinci soru daha da tuhaf: Okur musunuz? Atay hoca bu toplumun tam Müslüman çıkmaması için ahret suallerini doldurmuş testin başına anlaşılan! Nufusunun sadece yüzde 5’i gazete okuyan (bu oranın mühim bir kısmının da tabak çanağını aldıktan sonra gazetenin ön ve arka sayfalarına göz atmaktan ileri gitmediğini tahmin etmek zor olmasa gerek), dergilerin tirajları 20 bine, yani nufusunun binde yarımına bile ulaşmayan, kitapları ise taş çatlasın üç bin basılan, yani sadece yirmi bin kisiden birinin kitap okuduğu bir ülkede ‘Okuyor musunuz?’ sorusunun ne kadar kazık bir soru olduğu yeterince açık değil mi?

En ilginç sorulardan birisi, içki içmekle ilgili olanı. Her soru eşit puanlara sahip. Fakat sarhoş edici içki içmek gibi Kur’anı Kerim’de açıkça haram kılınmış bir eylem, inanılmaz; ama bir sorunun üç şıkkından birisi ve üçte bir puan değerinde. Yani bir puan bile fazla görülmüş içkiye. Öbür yanda mesela “Mesleğinizde yeni bir şey icat etmeyi amaç edinir misiniz?” gibi sade suya tirit bir fordist soru, tam puan değerinde. Dedim ya, eğlenceli bir test bu!

Galiba bütün soruları bu köşeye alıp irdelemenin imkanı yok. Bari bir din için “olmazsa olmaz” kabilinden sorulara geçelim. Yine inanılmaz gelecek size; ama bir dinin varoluş sebebi olan Allah’a inanmaya sıra 78. soruda ancak geliyor testimizde. Bir sonraki soru ise daha derin! Tanrı’ya inanmanın yararlı olduğuna inanıyor musunuz? Ve soru 80: Hayatınızda Tanrı’ya inanma ihtiyacı duydunuz mu? Bir kere Tanrı’ya inanmak ile “inanmanın yararına inanmak” iki farklı ontolojik düzlemi temsil ediyor. Voltaire de Tanrı’nın yararlı olduğuna inanıyordu, çünkü insanların Tanrısız bir dünyada daha büyük bir karışıklığa giriftar olacaklarını düşünüyordu ve deistti. Yani Tanrı’nın varlığını kabul ediyor; ama dini kabul etmiyordu. Şimdi bu sorular yeni bir deizmin habercisi olarak çıkıyor karşımıza. Dinin hiçbir yaptırım gücü yok; sadece medeni ilişkileri düzenleyen bir adab-ı muaşeret kuralları manzumesi haline getirilen bu anlayışın Kur’an’da ve hadislerde kendisine bir temel bulabileceğine inanmıyorum.

Sorularımızın 82.sinde Hz. Muhammed (s.a.s.) ismiyle karşılaşıyoruz. Testçilerin artık yeterince düşündüğüne kanaat getirmiş olan hoca, “Hz. Muhammed’in Allah’ın elçisi olduğuna inanıyor musunuz?” diye soruyor. Peygamber’i sadece bir soruyla geçiştiren Atay hoca, dinin nasıl olması gerektiğini şöyle ortaya koyuyor: “Bir dinin evrensel… akla ve objektif ilmi ölçülere dayanması gerektiğini biliyor musunuz? (Soru 99). Aklın didik didik edilip cılkının çıkarıldığı bir çağda hala evrensel akıldan ve objektif ilmi ölçülerden söz edebiliyor test sahibi. Hangi evrensel akıl ve hangi objektif ilmi ölçüler? Aydınlanmanın getirdiği aklın mitolojiye dönüştüğünü söyleyen Adorno ile Horkheimer’i mi zikretmeli burada, yoksa Heidegger’i mi, hikmetten (bilgelikten) kopmuş bir aklın insanlığı ne büyük felaketlere götürdüğünü söyleyen agnostik Russell’i mi? Yoksa “Akla Veda” diyen bilim felsefecisi Feyerabend’i mi?

Hatırlarsanız, iyi bir Müslüman olabilmek icin 97 soruyu “evet” diye cevaplamak gerekiyordu. Geriye kalan 10 soruya “hayır” cevabı veren bir insan, bu mantığa göre hala iyi bir Müslüman olarak kalabiliyor, öyle değil mi? O zaman şu 10 soruluk fireye neler girebilirmiş bakalım: Farzı muhal, Allah’a, Hz. Muhammed’in Allah’ın elçisi olduğuna, meleklere, kitaplara ve Kur’an’a, ahiret gününe (nedense ‘kadere inanmak’ soru konusu bile edilmemiş, unutulmuş) inanmıyorsunuz (etti 5); zekat vermiyor, hacca gitmiyor, oruç tutmuyor, namaz da kılmıyorsunuz, üstelik içki de içiyorsunuz ve hala iyi bir Müslümasınız bu teste göre. Nasıl oluyor demeyin? Pekala oluyor işte! 107 Soruda Müslüman Olmak testi Allah’a ve Hz. Muhammed’in onun elçisi olduğuna inanmayan (yani Kelime-i Şehadet getirmeyen ve getirmeyi de reddeden), Kur’an’a, peygamberlere, meleklere inanmayıp ibadetlerin hiçbirisini yapmayan bir insanı her şeye rağmen Müslüman kabul etmekle kalmıyor, iyi bir Müslüman sayıyor.

Bu nasıl “akıl”, bu nasıl ilmi, objektif ölçü acaba? Üstelik testin içinde Peygamber Efendimiz’i devreden çıkarmak için elden gelen yapılıyor. İnsan ile Allah arasında her türlü aracılığı (Peygamber de elçi yani aracı değil mi?) puta tapma diye yaftalayan; ama ne menem bir şey olduğuna bugün bile tam olarak karar verilememiş olan aklın aracılığını, aracılık ne kelime, dinin tasdik mercii olmasını bize dayatan; dolayısıyla bir başka putu boynumuza asmaya çabalayan bu testin test tekniği bakımından iler tutar bir yanı olmadığı gibi, benim yüce Peygamberimi devre dışına çıkarmaya yönelen bir çabanın da İslam’la en ufak bir alakasının olmadığını söylemek isterim. Bir dinin temellerini adab-ı muaşeret kurallarıyla bir tutan, o dinin kurucusu olan, Allah tarafından seçilmiş ve ömrü boyunca o din icin çalışmış, cihad etmiş, sevilmiş, üzülmüş olan Peygamberler Peygamberi’ni İslam’ın sıradan bir günlük hayat düzenlemesi ile aynı seviyeye yerleştiren bu garip test icin asında çok bile konuştuk.

Şahsen, Hz. Peygamber’in tayin edici olmadığı hiçbir İslam formülüne “evet” demem mümkün değil. Uzmanlık saham ilahiyat değil; ama Kur’an’ın bugün elimizde olan mushafın kendisi olduğunu söyleyen ve onu düzenleyen, tefsir eden, yaşayan ve “yürüyen Kur’an” olan Resulullah’ı dışlayan böyle bir anlayışın bu topraklarda kök tutamayacağını, (Sabah gibi güzide gazetelerimizin desteğiyle) tutsa bile sevgisiz, aşksız, duygusuz, yaratıcısının varlığının mesleğini iyi yapmakla eşdeğerde tutulduğu böyle bir dinin dinden başka her şeye benzeyeceğini söylemek için kahin olmaya gerek yok.

Din gibi çok hassas bir konuda test yapmaya kalkanların biraz da Descartes’ın, Allah’ın herkese en eşit biçimde dağıttığını söylediği “sağduyu”ya ihtiyaçları yok mu sizce de?

Hocaların hocası

Testi ararken iki köşe yazarının Atay ve testle ilgili değerlendirmelerine(!) rastladım. Bunlardan Ruhat Mengi, Atay’ın, “Türkiye’nin kalkınmasının nedeni dindir.” Açıklamasına dört elle sarılıyor. Atay gibi Kur’an’ı “doğru yorumlayan” değerli alimlere sonsuz bir prestij içinde olan Ruhat hanımın aklına bu sözleri yazarken ne enflasyon geliyor tabii olarak, ne beceriksiz siyasiler, ne de Türkiye’nin somut şartları.

Öbür köşe yazarımız ise daha önce bu sütunda “kasetle ezan” konusundaki bakir fikirlerinden söz ettiğimiz Can Ataklı. Ataklı’ya göre “Hocaların hocası” olan Atay, yazdığı pek çok kitapta Kur’an’dan “bilimsel sonuçlar” çıkarmış? (Ataklı, hocanın çıkardığı sonuçların “bilimsel” olduğundan nasıl emin olabiliyor acaba? Kendisini de “otorite” kabul ediyor olmalı.) Testteki soruların hepsi, Ataklı’ya göre, Kur’an’ın insanlığa emrettiği konuların başlıkları. (Mesela “Yolda giderken başkasına yol verir misiniz?” şeklindeki 73. sorunun Kur’an’ın neresinde “duyurulduğu”nu sorabiliriz pekala!) Muhtemel eleştirilere karşı gardını almayı da unutmuyor sakin yazar ve halkı bugüne kadar kandırmış olan bazı çevrelerin bu sorulara karşı çıkacakları konusunda okuyucularını uyarıyor.

.

Simyacı Newton
7 Eylül 2010Mustafa Armağan
Simyacı Newton
Geçen haftalarda bir yazımı, ünlü fizikci Newton’a ait simya ile ilgili yığınla notun ölümünden sonra bulunduğu bilgisiyle noktalamıştım. Yazıdaki amacım, modern bilimin, dışladığı düşünülen mitoloji ve gizli ilimlerden sandığınızdan çok daha fazla yararlandığını ortaya koymaktı.

Arayanlar, soranlar oldu, ‘Bizim bildiğimiz Newton simyacımıymış?’ diye. Anlaşılan arayanlar, zihinlerinde oluşturulmuş olan modern bilimin bu kurucu babası’na ilişkin tasavvura simya gibi abuk subuk bir ‘şarlatanlığı’ yakıştıramıyorlardı. Ben de kendilerine, bilim tarihinde karanlıkta kalmış ve resmi bilim kitaplarına dercedilmemiş çok sayıda temel nokta olup Newton’un simyacılığının bunlardan sadece birisi olduğunu söyledim ayaküstü.

Galiba meseleyi somutlaştırıp örneklendirmekte yarar var.

Simya, kökeni kadim çağlara uzanan geleneksel bir bilim. Temelindeki inanç şöyle özetlenebilir: Madenler, tıpkı bitkiler gibi toprağın içinden biter. Bütün madenler temelde birbirinin aynısıdır. Sadece olgunluk dereceleri değişir. Merdivenin en üstünde, bozulma ve çürümeye karşı direncinden dolayı altın bulunur. Diğer madenler olgunluk derecelerine göre aşağıya doğru sıralanır. Bütün ham madenler, toprak altında yeterli bir süre kaldıklarında altına dönüşeceklerdir (eğer oluşum aşamalarında bir bozulma olmazsa tabii). Simyacının görevi ise tabiatın madenleri olgunlaştırma yöntemini tekrarlayarak diğer madenlerin altına dönüşme süreçlerini kısaltmak ve yeryüzünde mevcut altın miktarını artırmaktı. Ünlü dinler tarihçisi M. Eliade, madenin mükemmelleşmesine yardım ederken simyacının kendisini de yetkinleştirdiğini ekler ve simyayı hem faili, hem de nesneyi mükemmelleştirme yolunda ikili işlevi olan bir bilim diye tanımlar.

İşte modern kimya, aynı zamanda manevi bir bilim olan simyanın deneysel teknikleri ve araştırma ruhundan doğmuştu. Simya, “dehalar asrı” denilen 17. yüzyılda pek çok bilim adamı gibi, Isaac Newton’u da cezbedecekti. Yaptığı simya deneylerinin ki bazılarının başarılı sonuçlar verdiği biliniyor; ürünlerini hiçbirzaman yayınlamadı Newton. Ancak 1940’ta keşfedildi bu notlar ve 1975’te Betty Teeter Dobbs tarafından Newton SimyasınınTemelleri (The Foundations of Newton Alchemy) adıyla günyüzüne çıktı. Dobbs’a göre Newton, öyle böyle değil , simya deneylerini “ne kendisinden önce, ne de kendisinden sonra ulaşılmayan boyutlarda” denemişti. Newton, simyanın yardımıyla mikrokozmosun (alemi suğra) yapısını keşfedip onu makrokozmosla (alemi kübra) bütünleştirmeyi amaçlıyordu.

Mc Guire ve P.M. Rattansi’ye göre Newton, Tanrı’nın din ve tabiat felsefesinin sırlarını önce birkaç imtiyazlı kişiye verdiği inancındaydı. Sonra bu bilgi başkalarının eline geçmiş ve efsanelerin, mitosların içine karışmıştı. Bu bilgileri gizli ilimlerin içinden çekip çıkartabilmek için Newton simya literatürünün en deruni bölümlerini, içlerindeki sırrı öğrenmek amacıyla didik didik ediyor, bununla da yetinmeyip bizzat simya deneylerine girişiyordu. Bu yüzden, bugün biz ‘biz’ bilimin naif pozitivist etkilerine maruz kalanları işaret ediyor burada- “tabiat dönüşüme hayrandır” gibi bir cümleyi Newton’a yakıştıramıyoruz. Oysa Dobbs’a göre “Newton’un 1675’ten sonraki bütün kariyerini, simya ile mekanik felsefeyi bütünleştirmek çabası olarak yorumlayabiliriz.”

Simya ile bu derece yoğun bir biçimde uğraşmasının sebebini, Newton’un tabiata bakışından çıkartabiliyoruz. O, diğer mekanikçi filozoflar gibi, fizikle tabiatın nihai olarak bütün sırlarının çözülebileceği kanaatinde değildi. Tabiat bize olduğu gibi verilmişti; fakat bazı yanları asla anlaşılmayabilecek bir kitaptı o. Her zaman anlayamayacağımız bazı mekanizmalar, deneyle ispatlayamayacağımız bazı derin ilişkiler çözülmeden kalacaktır.

Newton, matematikten elde ettiği araçları kapıda bırakmadan girdiği simyanın fantastik dünyasında, mekanik bilimin sınırlar içerisinde çözemediği sırları aradı yıllar yılı. 3000 sayfalık simya notlarının yanında 175 simya kitabı ve neredeyse kütüphanesinin yüzde 10’unu oluşturan simya risaleleri, onun, Tanrı’nın bazı insanlara fısıldadığı sırların ne büyük bir tutkuyla peşinde olduğunu açıkça göstermektedir.

.

Sinderella’nın kanlı ayakkabısı
7 Eylül 2010Mustafa Armağan
Sinderella’nın kanlı ayakkabısı
Yıllar önce yaptığım bir araştırmada kötülük ve şeytan motiflerinin Batı kültüründe sadece Karanlık Çağlarda değil, Aydınlanma Çağı’nda, hatta modern çağda da, ne büyük bir etkinlik alanına sahip bulunduğunun altını çizmiştim. Oysa ‘bizatihi kötülük’(mahza şerr) kavramı, bize o kadar uzak ve yabancıdır ki, bu yüzden bir kısım Batı kökenli korku filminin bizdeki yansımaları çok düşük yoğunlukta kalmıştır. Batı insanının ruhunun derinliklerine işlemiş olan şeytan korkusu, bizim için efektler düzeyinde şaşırtıcı bir fantastik dünyadan ibaret kalmış, bir türlü iç dünyamızın derinliğine nüfuz edememiştir. Nitekim ünlü yönetmen Metin Erksan’ın çektiği bir Şeytan filmi tam bir fiyasko ile sonuçlanmıştır.

Aynı şeyi şimdi masalların dünyasında göreceğiz.

Batı Hıristiyan dünyasının masalları, Batılılaşma maceramız içerisinde dilimize aktarılmış ve birçoğu okul kitaplarına kadar girmiştir. Hepimiz onların büyülü resimleri Batılı ressamlar eliyle yapılmış kitaplarını çocukluğumuzda okumuş ya da sinemaya, çizgi filmlere uyarlamalarını seyretmişizdir. Mesela Sinderalla, mesela Kırmızı Başlıklı Kız, mesela Pamuk Prenses ve Yedi Cüceler…

Peki bu masalların Avrupa’daki asıllarıyla bizdeki nüshalarının farklı olduğunu ve bizim yayıncıların bir tür oto-sansür ile onların“vahşet” içeren bölümlerini makasladıklarını biliyor muydunuz? Bizde mutlu son ile biten birçok masalın aslı, bırakın çocukları, yetişkinlerin bile içlerinin kabul edemeyeceği, tasavvuru dahi kabil olmayacak vahşiliklerle dolu…

İşte örneklerden birkaçı:Kül Kedisi Sinderalla, Grimm Kardeşler’in çocuk edebiyatına kazandırdığı masallardan. Masalı tekrarlamaya gerek yok, zira hepiniz iyi kötü biliyorsunuz. Sinderalla’ya aşık olan Prens’in babası kral, bir buyrultu çıkarır; onun cam ayakkabısının tekini, bütün ülkenin evlenme çağına gelmiş kızlarının denemesini emreder. Sıra Sinderalla’nin kız kardeşlerine gelir. Bizde yaygınolan anlatıma göre iki kız da ayaklarını cam ayakkabıya girmesi için zorlar; fakat ayakları sığmaz. Ne var ki, masalın aslı böyledeğil. Nasıl mı? Biraz daha kanlı! sadece. Üvey kardeşlerden birisinin başparmağı sığmaz, o da başparmağını keser ve ayakkabı ayağına olur; fakat akan kan onun foyasını ortaya çıkarır. Diğer üvey kardeşin ise topuğu sığmaz, o da topuğunu keser, fakat onun da foyası birazdan ayakkabının içi kanla dolunca ortaya çıkar.

Neticede Sinderalla ile Prens evlenirler. Düğün töreninde Sinderalla’nın iki omuzuna konan beyaz güvercinler, bütün dünyada barış sembolü iken canavar kesilir ve zaten biri başparmağından, öbürü de topuğundan olmuş iki kızkardeşin gözlerini oyarlar. Böylece Sinderalla’ya yaptıkları kötülüğün cezasını fazlasıyla çekmiş olurlar.

Pamuk Prenses masalında ise “esas kız”, kralın oğluyla evlenir. Onların evlenmesini engellemeye çalışır Prens’in üvey annesi, (kraliçe) hiçbir şeyden habersiz saraydaki düğüne katılır. Onları dans ederken görünce şaşkınlıktan donakalır. Bu sırada kralınemri üzerine uşakları kendisine, kor haline getirilmiş bir çiftdemir takunyayı zorla giydirir ve ölünceye kadar dans ettirirler.

Cadı tipi ve cadı avcılığından kalma ateşle terbiye işkencesi bu masalda da bütün görkemiyle canlandırılıyor.

Bir de Korkmayı Öğrenmek İsteyen Çocuk Masalı vardır Grimm Kardeşler’in. Baştan aşağı ateş, ölüler, işkence, idam, ikiye bölünmüş insanlar, kafataslarıyla top oynamalar, tabutlar ve hayaletlerle dolu olan bu masalın nasıl olup da “masal” kabul edildiğini doğrusu anlamakta zorlandım. Zira Blatty’nin Şeytan’ıbile bu kadar gaddarca yazılmış değildir. Burada çocuk adeta şeytani bir güçle donatılmıştır: Çocuğun şeytanlaşmasıdır burada gördüğümüz -ve anlayamadığımız– hadise. Sürekli “Ah, bir korkabilsem!” diyen bu çocuğun iki siyah kediyi mengenesine sıkıştırarak işkenceyle öldürdüğü sahne, gerçekten de Engizisyonu andırmaktan öte, onun doğrudan bir izdüşümü olarak karşımıza çıkmaktadır.

Çocuklar gibi saflığın Ashab-ı Kehf mağarasında uyuyan “huzur adaları”na bunlar nasıl öğretilir? Bu masallarla yetişen çocukların birer Pol Pot veya Hitler olmasına niye şaşmalı?

Not: Bu yazıda Süreç dergisinin 1981/1, Sayı: 5’te çıkan “Batı Çocuk masallarında ‘vahşet’ ögesi” adlı çalısmadan yararlandım. Derleyen: Ayise A. Bidermann.

Sarmaşık

Hansel ve Gretel

Yoksul bir oduncunun çocukları Hansel (oğlu) ve Gretel (kızı) üvey annelerinin isteği üzerine ormana götürülürler; fakat Hansel, topladığı küçük taşları yol boyunca yere attığı için dönüş yolunu bulurlar. İkinci seferde, üvey anne Hansel’in taş toplamasını engeller, bu yüzden Hansel cebindeki ekmek kırıntılarını iz yapar, oysa kuşlar bunları yiyecek, onlar da kaybolacaklardır. Ve pastadan evi olan ihtiyar kadın/cadıya tutsak düşerler. Cadı, Hansel’i fırında pişirip yemek ister; fakat bir hata sonucu kendisi ocağa düşer ve yanarak can verir. Çocuklar da kadının hazinesini bularak eve dönerler. Çocukların serüveni sırasında üvey anne de ölmüştür. Babalarıyla mutlu yaşarlar. Bu masalda ihtiyar kadının cadıyı temsil etmesi ve yanarak can vermesi tamamiyle ortaçağda Batı’da yaşanmış olan engizisyon zulmüyle paralellik göstermektedir. Üvey anne de daima dışarıdan aile içine girmiş“kötülük ” unsurunu simgelemektedir.

.

İslâm insanı ve mekân
7 Eylül 2010Mustafa Armağan
İslâm insanı ve mekân
Çağımızın büyük filozoflarından Martin Heidegger’in son derece çarpıcı bir yazısı, ‘İnşa Etmek, İkamet Etmek ve Düşünmek’ başlığını taşır. Bu yazıda Heidegger, yüzyıllardır Batı felsefesinde ihmal edilmiş, unutulmuş bir geleneğin altını çizer. İnşa etmek ve düşünmek eylemleri Varlık’ın birbirine bitişik, ayrılmaz eylemleri iken Eflatun’dan sonraki Batı felsefesinin içerisine sıkıştığı kavramsal düşünme biçiminde birbirinden kopmuş, böylece çarpıtılmış ve anlamsal bütünlüğünü yitirmiştir. Her iki eylem, farklı alan ve disiplinlerin sınırları dahiline kapanmış, adeta uzun bir süre ‘kendi işlerine dalmış’tır. Oysa ikisi de ‘oturma yeri’nin (ikametgâh) parçası olup; ancak onunla anlamlı bir birliğe kavuşabilir. Ancak ikametgâh sayesinde birbirini dinleyebilir ve parçalanmadan önceki tamamiyete erişebilir onlar.

İnsanın en temel eylem biçimlerinden olan oturmak, onun mekânla kaynaşma noktalarını pekiştirmesi ve zenginleştirmesinin yolunu açar. İnsanın varlığına bir düzlem kazandırır. Varlığının, yaşadığı mekâna akışına imkân hazırlar.

Varlık mekâna nasıl akar peki?

Bir antropolog, incelediği yerlilerin eşya ve mekânla kurdukları derunî bağlantıyı göz önünde tutarak şöyle demişti: “Eşya ve mekân onlarla âdeta konuşmaktadır.” Mekânın insanın dünyasında bu derece derinlikli bir yer işgal edişinin sebepleri arasında mekânla kurduğu münasebetler önemli bir yer tutmaktadır. İnsanın mekânla iki tür temel münasebet kurduğu gözümüze çarpar: Hareketli, göçebe kültürlerin mekâna bakışları ve kalıcı, yerleşik kültürlerin mekâna bakışları.

Moğollar’ın bir şehrin surları içine girmeyi reddetmeleri, hatta ısrarla işgal ettikleri şehirlerin surlarını yıktırmaları, bu hareketli, açık tabiat görüşüne sahip insanların mekânla sonsuz bir yeknesaklık (eşitlik) içinde münasebette bulunduklarını gösterir. Mekân, onlar için belirli noktalara inhisar ettirilemeyecek kadar ebedî, mutlak bir gerçekliktir.

Oysa yerleşik kültürlerde mekân ancak daraltılırsa, etrafı surla yahut çitle çevrilirse (Roma’daki ilk yerleşmenin ‘Roma Quadrata’ etrafının çitle çevrili olduğunu hatırlayalım) bir anlam taşırdı. Sonsuz mekân fikri, özellikle kutsalın tecelli edeceği mahal açısından sakıncalıydı. Belirli bir mekân kutsal için seçilmeli ve kutsalın ruhunun oralarda esmesine izin verilmeliydi. Sur yahut çitlerin dışı, bu sınırlanmış kutsalın haricinde kalan bütün bir dünya, korkutucu, dizginlenemez şer güçlerin alanıydı. Öyleyse insan mekâna var gücüyle sahip çıkmalı, onu en sağlam malzemeyle kurmalı, kutsalı ebediyete taşımalıydı. Bu malzeme, tarih boyunca taş olmuştur. Taş ve et, yeryüzünde kutsal adına muazzam mimari eserler dikilmesinde en önemli ögeler olagelmiştir.

İslâm’ın özellikle de Osmanlı’nın bu çerçevedeki yeri her zaman olduğu gibi ‘ortada’ olmuştur. O, bir yandan kutsala belirli mekânlarda en kalıcı yapılar adamaya devam ederken (Yahya Kemal’in deyişiyle “Adamış sevdiği Allah’ına bir böyle yapı” / Süleymaniye’de Bayram Sabahı), kutsallığı sadece belli noktalara inhisar ettirmeyip belki daha gevşek, daha az yoğun bir şekilde onun sivil doku içerisinde de ‘bir sis gibi’ devamını arzu etmiştir.

Bir Osmanlı şehri , örneğin İstanbul, belirli kutsal mekânların etrafında (örneğin Eyüp Sultan) teşekkül etmiş mezarlıklar, tekkeler, medreseler ve iç içe yaşadığı fâniliğin sembolu olan ahşap yapılar içerisine serpiştirilmiş yatırlar, kitabeli çeşmeler, hazireler, makamlar ile kalıcılık ile fânilik, mekâna bağlılık ile ondan her an kopabilme yeteneğini son günlerine kadar yaşatmayı bilmiştir. Mevlânâ’nın diliyle söylersek, ‘direği yelden yapı’lar olmuştur hep ahşap evlerimiz.

Bir Müslüman için mekân, ancak âhiretin tarlası olduğu ölçüde anlamlıdır. Bu yüzden ahşap evin geçiciliği, öbür yandan kutsal mekânların kalıcılığı, bir İslâm şehrinin morfolojisindeki en temel noktaları oluşturmaktadır. Bu diyalektik ilişki İslam şehrinin dinamiğini oluşturur.

Bunu tasavvuf diliyle, “Bu dünyada ol, fakat bu dünyadan olma!” diye dile getirmiştir sufiler…
.

.

Para Felsefesi
7 Eylül 2010Mustafa Armağan
Para Felsefesi
Kolay kolay bir araya gelmeyecek iki terimi yan yana, ustelik de bu sutunlarda, gorunce sasirdiniz belki. Kim bilir belki de icinizden ironi yaptigimi dusundunuz.

Bugun ironi yapacak durumda degilim; biraz karmasik olan ilgilerime Alman sosyologu Georg Simmel’i katali beri, kulturun zaten ironi yuklu oldugunu ogrenmis bulunuyorum ve bu yazida da onun Para Felsefesi adli kitabinin ana fikirlerini aktarmaya calisacagim.

Simmel’den daha once size soz etmistim. Modern hayatin ayrintili bir haritasini cizmeye yonelik calismalariyla temayuz etmis olan Simmel, bir ara ekonomik gostergelere de merak salmisti. Fakat bu gostergeler icinde birisi vardi ki, yalniz ekonomik planla sinirli kalmiyor, giderek butun modern hayat uzerinde, bireyler kadar kurumlar uzerinde de bagimsiz bir hukumranlik tesis ediyordu: Para.

Ona gore para, mutlak, objektif ve kisisel olan her seyi yok eden bir guctur bugun. O, herhangi bir nesne olmaktan cikmistir. Normalde iliski surecimizde esya, her birimizde farkli tesirler hasil eder. Oysa para, karsisinda farkli tavirlar, farkli psikolojiler gelistirmemize izin vermez. O, bir tek sey ister: Kendisinin ne kadar onemli ve vazgecilmez oldugunun kabulunu… Paranin rengi, kokusu, niteligi, hadi biz ekleyelim ‘milleti’ yoktur. O, saf niceliktir. Kendisine olumlu veya olumsuz bir deger yuklenmesine de razi olmaz.

Buyuk sehirler ozellikle, her yanina “para ekonomisinin sinmis oldugu” yerlerdir. Para, Simmel’e gore, “esyanin ozunu oyar”, “kendisine mahsuslugunu, ozel degerini.. kemirir”. Para, buyuk sehirlerde hayatin temposunu da belirleyen guc haline gelir. Kisi, para ekonomisinde islevleri yerine getirmekle mukelleftir. Parayla olan iliskileri disinda onlarin kendilerine mahsus ozellikleri soz konusu edilmez.

Aslinda modern kulturun trajedisi yatmaktadir paranin egemen oldugu bu dunyanin temelinde. Esyanin hayatlarimizdaki egemenligi ve sayisi arttikca kisisel olarak onlari gogusleme kabiliyetimizin alani da daralmaktadir. Esya, ustumuze ustumuze gelmektedir bugunun dunyasinda; buna karsilik onu durdurup kendimize benzetecek olan kisisel kabiliyetimizin ise eli ayagi baglanmistir. Boylece esya, ilk defa “objektif” bir varlik haline gelmektedir insanlik tarihinde. Eskiden esyaya tasarruf eden insanin onlara yukledigi degerler ve anlamlardi belirleyici olan. Simdiyse esya, bir buyuk orgutlu guc halinde insanin karsisinda, hatta uzerinde tahakkum kurabilmekte ve onun kendisini yonetmesine izin vermemektedir.

Iste para, modern kulturdeki bu bunalimin en bariz temsilcisidir. Ona gore para, gunluk hayat bilincinde gorunmez bir ele donusmustur. Bu “gorunemez el”, insanlar sanki iradeleriyle hareket ediyorlarmis gibi davransalar da, onlarin iradelerinin ipini elinde tutan bir buyuk irade halini almistir.

Para, modern kulturun modeli olmustur. Dahasi para, “toplum denen kumasin oruldugu ipliktir” (D. Frisby). Niceligin nitelik uzerinde kazandigi zafer, paranin zaferidir. O, karsisinda farkli turden hicbir irade birakmamacasina her seyi dumduz eden ve mutlak bicimde tek olcut haline gelen bir aractir artik.

Burada ilave etmeliyiz ki, Simmel’in sozunu ettigi “gorunmez el” bugun iyice egemen hale gelmistir hayatimizda; zira “kaydi para”, yani kredi kartlarinda, kimsenin yuzunu gormeden birbirine bilgisayar ekranlarindan transfer ettikleri mevhum nesne, elini ayagini cekmektedir dunyamizdan; ancak garip bir bicimde hayatin kodlarini daha fazla eline gecirmektedir. Ilginc, degil mi?

Not: Simmel’in goruslerini sergilerken Werner Jung’un kitabindan yararlandim: Georg Simmel: Yasami, Sosyolojisi, Felsefesi, Cev: Dogan Ozlem, Ankara 1995.

Birdergi

Yol Kulturu

Istanbul’un asfalt uretim ve yatirim hizmetlerini ustlenmis belediyeye bagli bir sirket olan Isfalt, baslattigi agac dikme seferberliginden sonra bizleri yine sasirtti. Bu defa yol uzerine, kitap hacminde bir dergi ile giderek coraklasan kultur hayatimizi agaclandirip yesillendirmeye koyulmus bulunuyor.

Yol Kulturu, uc aylik bir kultur ve teknoloji dergisi. Dergide birazdan sozunu edecegimiz yol kulturuyle ilgili yazilarin yaninda dogrudan yol ve asfalt teknolojisiyle ilgili meslekten olanlara yonelik yazilar da yer aliyor. Yol Kulturu, yol teknolojisiyle yol kulturunu ayni potada kivamlandirmaya soyunan bir dergi olarak yola cikmis. Hayirli olsun!

Kuse kagida tamami renkli olan 192 sayfalik derginin icerigi son derece yuklu. Mesela Sertac Kayserilioglu’nun Istanbul’da tramvaylarin hikayesini anlattigi yazisi kadar Iskender Pala’nin Divan edebiyatindan yol ile ilgili siirleri isledigi arastirmasini beraberce okumak ne buyuk saadettir sehir tutkunlari icin! Keza A. Turan Alkan’in hos bir denemesi, E. Nazif Gurdogan’in Amerika’yi yeni “Kizil elma” olarak konumlandirdigi heyecan verici yazisi, Erdem Bayazit’in “yol” cesitlemeleri, Saadettin Okten’in sokaklarin yol olusuna iliskin anilarla yuklu denemesi ve daha bircok tanidik ismin yazilari: Irfan Ciftci, Recep Senturk, Asaf Ataseven, Levent Elpen, Dr.Nazif Velikahyaoglu, Akif Tunc, D. Mehmet Dogan, Edip Gonenc… Istanbul Buyuksehir Belediye Baskani R. Tayyip Erdogan ve Isfalt Genel Muduru Abdulalim Karabiyik’la yapilan roportajlar disinda fakirin de “Yolda” bir denemesinin yer aldigi derginin en ilginc tarafi ise fiyati.

Dergi ucretsiz. Sadece Isfalt’tan temin etme imkaniniz var. Adres soyle: Tibbiye Cad. Atolyeler Sok. No: 6, Selimiye-Uskudar / Istanbul, Tel: (0216) 343 24 92

Ilgiyle okuyacaginizi umuyorum, Yol Kulturu’nu.

IKTIBAS

Toplumumuzun hal-i pur-melali Toplumumuz, birakin farkli yasam tarzi, dunya gorusu veya siyasal bakislari kabullenip bunlarin hak arayislarina alan acmak, kendisi ile ayni durumda ve fikirde olan insanlarin haklarini gozetmek hevesinde bile degil. Birakin farkli talepler icin mucadele etmeyi, kendi talepleri icin bile mucadele etme konusunda usengec. Degil toplumsal hayata sekil verecek inisiyatif gosterme hevesinde olmak, elinden gelse kendi hayatina iliskin kararlari verme hakkini da baskasina devredecek.

Nuray Mert, “Demokrasi sirki ve seyircileri”, Dergah, Ekim 1997.

.

Terörün mantığı
7 Eylül 2010Mustafa Armağan
Terörün mantığı
Dünkü gazeteler uzun bir aradan sonra yine “Hain saldırı” manşetini atmıştı. Çarşamba günü öğle vakti, Tunceli’nin Pertek ilçesi’ne bağlı Derekenarı Köyü yakınlarında, terör örgütü PKK militanları, köy minibüsünü durdurup içinde bulunan 12 kişiyi araçtan indirmiş ve yere yatırıp kurşun yağdırmışlar üzerlerine.

Sonuç, 9 ölü, 1’i ağır olmak üzere 3 yaralı. Bir korucuyu da, yazılanlara göre, esir almışlar.

Bu masum insanların hunharca katledilmesini kınıyor, ölenlere Allah’tan rahmet, yaralılara da acil şifalar diliyorum.

Fakat bu olayda asıl dikkatinizi çekmek istediğim nokta başka. ZAMAN’daki habere göre yaralılardan 18 yaşındaki Keziban Söylemez şunları anlatmış: “Arabanın içinden herkesi indirdiler… Daha sonra bize örgütün propagandasını yaptılar. Bir yere dizerek üzerimize kurşun sıktılar. Ben ölü numarası yapıp onlarıngitmesini bekledim…”

Altını çizdiğim cümleye dikkat etmişsinizdir. İnsanları kurşuna dizmeden önce onlara propaganda yapmışlar!?

Niçin? Hangi “mantık” gereği? Anlamak mümkün değil.

Nasıl olsa birazdan dünya değiştirecek insanlara örgütünpropagandası niye yapılır? Az sonra dağıtacakları beyinleri neden yıkamak isterler? 90 yaşındaki pir-i fani Rıza dedenin kafasınakurşunlardan önce kelimeleri çakmak için mi? Yoksa öbür dünyada işlerine yarayacağını düşündüklerinden mi?

Terörün mantığı olmaz. O, normal mantığımızlaalgılayamayacağımız bir gerçeklik alanı kurar kendisine. Ve o alan dahilinde bir fasit daireye sıkışıp kalır.

Aslında mantığı vardır terörün de, bildiğimiz türden değildir. Onun mantığı, propagandanın her şeyden üstün ve öncelikliolduğu davasına dayanır. Can, kan, namus, ahlak.. bir cinnet mantığının mezbahasında kurban edilir.

Ne var ki bu mantık terör örgütlerine mahsus değildir. Zaman zaman devletin de çetelerin, örgütlerin eline geçtiği, onların aleti haline geldiği malumumuzdur. Böyle zamanlarda devletin teamülleri tırpanlanır, kanunları askıya alınır, insan haklarıalabildiğine ihlal edilir.

Bilir misiniz ki, rahmetli Adnan Menderes, idamından hemen önce prostat olup olmadığını kontrol için doktorların önüne yatırılmış ve hayalarından muayene edilmiştir! Düşünün, biraz sonra idam edilecek bir insan, bu devlete 10 yıl başbakan olarak hizmet etmiş bir devlet adamı, prostat bahanesiyle en ağır manevi işkencelerden birisine tabi tutulmuştur. (Sayın Besim Tibuk bu olayı atlatırken tüylerim diken diken olmuştu, açık söyleyeyim, şu anda da aynı ruhi ezilmeyi yaşıyorum.)

Bununla da kalınmamıştır, idam edildikten sonra -hukuk gereği– ölen kişinin ‘kim olduğu’, yanlış okumadınız, Adnan Menderes’in kim olduğu -idam edilenin o olup olmadığı – şahitler huzurunda tespit edilmiştir. Yani bütün memleketin tanıdığı bir sabık başbakanın “kimlik tespiti” cesedi darağacında sallanırkenyaptırılmış ve belgeler imzalanıp mühürlenmiştir.

Görüyor musunuz mantığı? Görüyor musunuz hukuku?

İşte “terörün mantığı” dediğim bu.

Karşısındakinin birazdan ölecek olması, bu mantık sahibinin umurunda değildir. Onun için yapacağı propaganda, uygulayacağıeziyet önemlidir .

Öyle bir eziyet ve propaganda ki, ölümün keskin kılıcı bile onu silemiyor!

Hür tefekkürün kaleleri

“GERİCİLİK” NEDİR?

Dergiler her zaman kitaplardan daha canlı, daha cıvıl cıvıldır. Yazanların nefesi sıcaktır henüz, gündemin ıtırı tüter mürekkeplerinden. Kültürün nabzı orada atar; oradan havalanır kitaplar, kuşlar gibi tefekkür ummanına.

İşte Doğu Batı dergisi de bu dergilerden birisi. Üç ayda bir yayınlanan bir düşünce dergisi Doğu Batı. Her sayısı bir dosya; bir kitap neredeyse. Daha önce “Devlet” ve “Doğu ve Batı” adlıdosyaları yayınlayan derginin üçüncü sayısı “Gericilik” konusuna tahsis edilmiş.

Gündemimizden neredeyse bir asırdır hiç düşmeyen bu kavram çeşitli yönlerden irdeleniyor dergide; hem de yetkin kalemlerden… Kimler mi? Birkaç isim saymam yeterli olur sanıyorum: Nuray Mert, Mehmet Ali Kılıçbay, Ömer Laçıner, Ahmet İnam, Mehmet S. Aydın, Halil Inalcık, S. Seyfi Ogün , Ahmet Arslan…

Dergide ayrıca muhafazakarlık, hilafetin kaldırılması, İslam ve demokrasi gibi konulara da yer verilmiş. Kalıcı, geleceği parlak bir dergi Doğu Batı.

Kendisini tanıtma problemi her derginin başında olduğu için burada irtibat telefonunu ve adresini vermek istiyorum. Dileyenler bu numaradan arayıp temin edebilirler: (0312) 362 93 07. Adres: Sakarya Cad. No: 17/56 Kızılay/Ankara

İktibas

BEYAZ EV

Gözlerimin önünde hep aynı beyaz ev.

Her dağ yamacına kurduğum,

Beliren her su kenarında,

Pembe damlı, yeşil pancurlu, balkonlu,

Balkonuna tırmanan sarmaşık.

Gece, pencerelerinden sızacak ışık,

Kışın tütecek bacası.

Kapıyı ittiğinde çalacak bir çıngırak.

-Duyuyorum o sesi şimdiden, berrak-

Geçeceğin yol, çıkacağın üç basamak,

Ellerinden sıyırıp atacağın eldiven,

Her halin, gülüşün, kokun, bütün ruhunla sen!

Ah, bütün bir ömür bırakmayacağım el

Okşayacağım saç, dinleyeceğim ses,

Bakmakla doymayacağım yüz…

Açık pancurlardan o gün dolacak gündüz,

O günkü hava,

Bir kapıyı açman, dolaşman sofada.

Şaşıracağım: Böyle gezinen kim?

-Evim! Evim!.. Ellerimle asacağım

Camlarına perdelerini.

Yatak odasında düşüneceğiz bir an

İki kişilik karyolanın yerini…

Yatak odamız, yemek odası, kiler,

Raflarında ellerinle yapılmış reçeller.

Karşı karşıya oturacağımız sofra,

Sürahide ışıldayan su,

Yazın, rüzgara koyacağımız testi;

Senin yatacağın öğle uykusu…

Sararacak bir yandan çardaktaki üzümler,

Kâh esecek rüzgar, kâh dinleyeceğiz yağmuru,

Kâh karlarla bembayaz kesilecek çimenler.

Hep geçireceğiz içimizden:

Hayat beraber, ölüm beraber..

Şu göklerin altında,

Olacağız, o kadar bahtiyar

Ki çıkıp mezarlarından annemiz, babamız da,

Beyaz evimize yerleşecekler,

Uzun kış geceleri onlar da aramızda

Göz göze bakışacak, mangalı eşecekler…

Ziya Osman Saba (1942)

.

Evimizi istiyoruz!
7 Eylül 2010Mustafa Armağan
Evimizi istiyoruz!
Bu sütunlarda zaman zaman ‘apartman aleyhtarlığı’ yaptığımızı biliyorsunuz. Apartmanın 20. yüzyıl başlarından itibaren ülkemizde ilerilik göstergesi, geleneksel ahşap evlerimizin ise gerilik (“mezar” diyordu ona Sabahattin Eyüboğlu) sembolü olarak empoze edildiğini ve bir ideoloji olarak tepeden indirildiğini de sık sık işliyoruz. Bu bir “gericilik” ise, ben çoktanrazıyım gerici olmaya. (*)

Süheyl Ünver hocanın Şadırvan dergisinin ilk sayısında (1 Nisan 1949) yayınlanmış bir yazısı (aslında bir konuşma metnidir), düşüncelerimi daha net ifade etmeme yardımcı olacaktır, ümidindeyim. Yazısının başlığı, “Su şırıltısı olmayan Türk evi mi olur?” Süheyl hoca da evin yerini “apartman”ın alışına herhangi bir gerekçe bulmakta zorlananlardan. Şöyle diyor: “Ne yazik ki şimdi eski bedii hislerimizden kopuyoruz. Evlerde artık ferahlık ve güzellik kalmadı. Sofrayı bırakıp sefer tasından ayaküstü yemek yer gibiyiz: Ev zevkinden apartman mecburiyetine geçtik. Çocuklarımız, toprak muhabbetinden mahrumlar.”

Birden eski evlerin erguvan göklerde birbiri ardınca havai fişekler halinde patlayışını seyre dalar Süheyl hoca: “Ah, kendisi geniş ve ferah, bahçesi büyük ve havuzlu eski Türk evleri nerdesiniz? Eskiden içinde su şırıltısı olmayan Türk evi olmazdı; içinden çiçek kokusu taşmayan ev bahçesi olmadığı gibi… Eski Türk evleri, Anadolu insanı gibidir; dışından sade, gösterişsiz, kavruk; fakat içi ayrı bir dünya, bir güzellikler ve huzurlar alemi… Dıştangöze batmayı doğru bulmayan, hasedi uzerine çekmek istemeyen ev…”

Süheyl hocaya göre eski evlerde de muhakkak özel, itina ile döşenmiş birer oda bulunurdu; fakat bu oda, bizim kırk yılda bir gelecek misafirler için battal hale getirdiğimiz kapısı kilitli bir oda değil, tam tersine “evin en ferah, en zevkli odası”dır; oturma odasıdır, başka deyişle.

Sedirlerin rahatlığını yeni evlerin iskemlelerinde bulmak ne mümkün. Şöyle bir dirseğinin altına aldın mı minderi, yaslandınmı peykeye, serin şırıltısı suyun bir yandan, kavrulmuş kahvenin doyumsuz kokusu öte yandan, bahçeden taşan çiçek kokuları, ağaçların tatlı musikisi, komşu minareden Hafiz Ahmed’in Hüseyni makamında döktürdüğü ezan yağmur gibi çiselerdiinsanın üzerine; ya şadırvandan alınan abdest; kuş evlerinden kanat çırpıp yanı başına konan güvercinler…

İnsan Süheyl hocayı okurken ister istemez böyle hülyalara gark oluyor. Neyse…

Sonra ilginç bir teklifte bulunuyor Süheyl Ünver. Önce haklı olarak soruyor: “Türk iklimine, Türk tabiatine, Türk hayatına rahat bir ayakkabı kadar uygun eski evlerden yeni hayatın icaplarına o derece uyacak; fakat eski ile bağını , yerliliğini, asilliğini kaybetmeyecek bir Türk evi tipi meydana çıkarılamaz mı?” Ardından Türkiye’deki mimarlara “yüzlerini kızartacak” teklifini sunuyor: “Bir gerçek Türk evi tipini mütehassıslarının hazırlamasına yarayacak bütün malzemeler, uzun emeklerin mahsulü olarak, bende toplanmış duruyor. Onları mimarlarımızın emrinde bulundurduğumu söylemek için bu konuşmayı yapmak istedim. Yalnız süs bakımından, motif bakımından değil; her bakımdan, o eski oturmuş ve yerleşmiş ev tipinden alacağımız dersler yok mudur? O yerin sıcağına soğuğuna; karına yağmurunagöre çatıya ve saçağa verilen şekilde, pencerelere verilen buutlarda yalnız o devrin zevki değil, devirler üstü iklim şartlarının bir zarureti tesirini göstermiş değil midir?”

Rahmetli Süheyl hocanın bin bir zahmetle derlediği bu “Türk evi tipi” malzemelerine sahip çıkanlar oldu mu bilmiyorum. Ancak bugün de geç sayılmaz. Hocanın evrak-ı metrukesi arasında bulunduğunu tahmin ettiğim bu dosyanın ehil ellerce incelenip geliştirileceğine ve bir model olarak hayata geçirileceğine bütün kalbimle inanmak istiyorum.

(*) “Gericilik” meselesine ileride nasip olursa dönmek istiyorum. Zira Fransa’daki gericiliğin tarihini, örneğin Charles Maurras’nin sistematik gericiliğini öğrendikçe bizde ‘adam gibi’ bir gerici çıkmadığını, gericiliğin bizde aktif bir tavır izharı değil, maruz kalınan bir iftira olduğunu daha iyi anlıyor insan. Gericilik meselesi önemli gerçekten de!

“Peçeli fantaziler”in sonu
7 Eylül 2010Mustafa Armağan
“Peçeli fantaziler”in sonu
Biraz ticari bir kapağın içerisinde -belki de bu ‘erotik’ kapak nedeniyle gerçek okuyucusuna ulaşamayacaktır- hepsi de birbirinden ilginç ve ciddi makaleler karşıma çıkınca doğrusu şaşırmadım desem yalan olur. Oryantalizm, Hegemonya ve Kültürel Fark adlı kitaptan söz ediyorum. (Derleyenler: Fuat Keyman, Mahmut Mutman, Meyda Yeğenoğlu, İletişim 1996.) Özellikle de Meyda Yeğenoğlu’nun “Peçeli Fantaziler” başlıklı özgün makalesinden. Başörtüsü mağdurlarının yürek paralayan feryatlarının asumanı tuttuğu şu sıcak günlerde peçe ile başörtüsü arasında, bu iki sembol veya figür etrafında oluşan kutuplaşmanın bir açıklamasını bu makalede yakaladığımı zannediyorum.

Edward Said’in Oryantalizm adlı kitabı şu birbirini bütünleyen iki tezle ortaya çıkmıştı: Oryantalistlerin gözünde Doğu, hem bir bilgi nesnesi, hem de bir arzu nesnesidir. Bilgi nesnesidir; zira onun hakkında toplayacağı bilgiler bir iktidarın, dünyaya egemen olma ihtirasıyla dolu Batılı öznenin iktidarının işine yarayacaktır. Arzu nesnesidir; çünkü bu bilgi, onun kendisinden başkasına (öteki’ne) egemen olma, onun üzerinden kendini tanımlama, ele geçirme, fethetme arzusunun aracı olmaktadır. Bu iki araçla, bilgi ve arzuyu gerçekleştirmek amacıyla Doğu hakkındaki araştırmalar gerçekleşmiştir Said’e göre. Çoğunlukla da, bilgi vasıtasıyla doyduğu halde oryantalist özne, Doğu’yu arzusuna da ram etmek istemiş; fakat bu arzuya Doğu’nun kendini kolay ele vermeyen suskunluğu, vakarı, onurlu direnişi karşı koymuştur.

Daha somut planda ise kadın imgesi, kadının da peçesi, çarşafı ve başörtüsü bu direnişin sembolleri olmuştur onların gözünde. (“Onların gözünde”nin altını çizişim boşuna değil, birazdan tekrar döneceğiz çünkü ona.)

Yeğenoğlu, Batı’nın bu ikili iktidar aygıtına Doğulu direnişin en somut sembolünü “peçe”de (veil) bulur. Çünkü peçe, Batılılar’ın Doğu’nun içine girme, “fetih ve nüfuz etme fantazilerinin etrafında döndüğü bir ekran” işlevini görmektedir. Hem bu, kadının içine nüfuz etmesine engel olan “bez”e öfkelenmektedir.

Oryantalist özne, hem de, ilginçtir, merakını uyandırmaktadır. Kadının sırlarını peçeyle gizlemesi onun “keşf”ini engellemektedir çünkü. Peçeli kadın onu reddetmekte, hatta onu kaale bile almaz görünmektedir. Bir arzu nesnesi halinde fantazilerini süsleyen Doğulu kadın, kendisini açmadan Batılı erkeği bir kamera gibi izlemekte, o ise bu alçaltıcı, tek yanlı ve kendisiyle ilgilenmeyen “yabancı” bakışların karşısında ezilmektedir. Frantz Fanon’un diliyle söyleyecek olursak “Bu görülmeden gören kadın, sömürgeciyi kızdırmaktadır. İlişkide karşılıklılık yoktur. Kadın kendini bırakmaz, vermez, sunmaz.”

Peçe takan kadın ile erkek arasındaki roller tersine çevrilmiş gibidir. Burada artık egemen rol erkeğin, beyaz Avrupalı erkeğin değil, peçeli kadının oynamakta olduğu roldür. Erkeğin “bakan ve keşfeden” özne olma özelliği elinden alınmaktadır. Bir yanıyla peçe, keşif arzusunu, erkeğin kendisini yitirdiği masumiyet ve deruniliği bir başkasında elde etme arzusunu kışkırtmaktadır, öbür yanıyla ise erkeğe meydan okunmaktadır; genellikle zannedildiği gibi kadının peçe arkasına saklanması onun ikinci sınıf insan olduğu anlamına gelmiyor; tam tersine, peçe takarak asıl inisiyatifi, görülmeden bakma inisiyatifini ele geçirmektedir kadın. Karşısındakini edilgenleştiren bu bakıştır işte Avrupalı erkeği rahatsız eden.

Peçe çıkarılmadığı sürece Batılı erkek, bu kendini sakınan ve sırlarını kendine saklayan kadın üzerinde egemenlik tesis edemeyecek, o kendinden menkul üstünlüğünü kanıtlayamayacaktır. Batılı erkek, tam da Doğu’yu keşfettiğini sandığı bir sırada vurgun yemiş gibi olur bu bakışlar karşısında; peçenin ördüğü duvar, onun kahraman ve kaşif kimliğini kurmasına ağır bir darbe indirir.

“Peçeyi açmak” tutkusuyla Doğu’ya yönelen Nerval, Canetti, Flaubert, Novalis gibi Batılı edebiyatçılar, peçenin kahredici direnişiyle karşılaşınca, garip bir biçimde Doğu’dan soğurlar. Doğu’nun ‘esrarı’ ve bu esrarın kışkırttığı fanteziler suya düşmüştür çünkü. Bu nedenle Paul Valéry “Doğu sözcüğünün insanın zihninde bir etki uyandırması için.. o diyarlara hiç ayak basmamak” gerektiğini söyleyecektir.

Bir “fark” marjı çıkmaktadır karşılarına; asla kapatılamayacak bu “fark”, her şeyi kendisine ram etmeye ve dönüştürmeye ant içmiş olan oryantalist özne için son derece rahatsız edicidir. Peçe denilen “maske” çıkartılmalı ve Doğulu kadın, direnmeden, arzu nesnesi olmaya razı Batılı kadın gibi teslim alınmalıdır.

Bizim yaşadığımız “başörtüsünü açtırma” saplantısının altında da, başörtülülerin onlarla aralarına diktikleri bu “radikal fark” engelini aşma nevrozu yaşanıyor bana kalırsa. Başörtülü bir genç kızın, başörtüsünü takmak suretiyle oryantalist bakışı temessül etmiş resmi mercilerle aralarına aşılmaz bir fark koyması, onların bakışıyla arzu nesnesi değil, özne olmayı seçmesinden gelmektedir. Her şeyi özdeşleştirme ve kendisi dışındakileri, farklı olanı reddetme ve kendine benzetme hırsındaki bu toptancı bakışın karşısına başörtülülerin farklı olduklarına dair bir bilinçle çıkmalarıdır onlara asıl rahatsızlık verici olan.

İktibas

BATI’NIN PEÇE DERDİ

Peçe, kendi aracılığıyla Doğu’nun kavranıp anlaşıldığı bir figür, Doğu kimliğinin kurucu bir ögesi haline gelir. Doğu’nun kimliği elden kayıp giden bir muamma, Batı rasyonalitesi aracılığıyla aydınlatılması gereken bir sır gibi nitelenir. Batılı özne, Doğu’nun gizli gerçeğini onu figüratif bir biçimde temsil ederek aydınlatmaya çalışır. Böylece peçe, Doğu’nun perdesi, aldatıcı biçimi ve maskesi gibi gösterilir; ama bu durum aynı zamanda ister istemez Batı’nın Doğu’yla bir derdi olduğunu da gösterir.

Meyda Yeğenoğlu, “Peçeli Fantaziler: Oryantalist söylemde kültürel ve cinsel fark.”

.

Dünyanın en uzun yüzyılı
7 Eylül 2010Mustafa Armağan
Dünyanın en uzun yüzyılı
Bir yüzyılın sonuna ve yeni bir yüzyılın şafağına yaklaştığımız şu günlerde bilgisayar firmalarından bazı batıni mezheplere kadar dünya üzerinde pek çok insan 21. yüzyılın dünyaya nasıl bir yapı getirebileceği üzerinde fikir yürütüyor, en azından neler olabileceğini öngörüp tedbir almak ihtiyacını duyuyor. 21. yüzyılın sadece bir ‘yüzyıl değişimi’ değil aynı zamanda yeni bir ‘bin yıl’ın başlangıcı olması da ona ayrı bir değer verilmesine neden oluyor, hükümetler çeşitli millenium (bin yıl) politikaları geliştiriyorlar harıl harıl.

Fakat gurup kızıllığını seyretmekte olduğumuz 20. yüzyıl nasıl bir yüzyıldı? İnsanlık tarihine neler kattı, ondan neleri eksiltti? Malraux’nun bu yüzyılın ya bir “Din Yüzyılı” ya da bir hiçolacağı yolundaki kehaneti gerçekleşti mi? Bunların ciddi bir dökümü ve muhasebesinin yapılması da gerekmez mi?

“Modern çağ ne zaman sona erecek?” diyor ve birbiri ardınca şu çivi soruları zihnimize çakıyordu Ihab Hassan: “Hiçbir çağ bu kadar uzun sürdü mü ? Rönesans? Barok? Neoklasik? Romantik? Viktorya? Belki yalnızca Karanlık Orta Çağ (bu kadar uzun sürmüştür). Modernizm ne zaman bitecek ve ondan sonra ne gelecek? 21. yüzyıl bizi hangi adla çağıracak? Ve sesi mezarlarımızla aynı taraftan mı gelecek? Modernizm yalnızcahayatlarımızı uzatmak için mi uzuyor?”

Yüzyılımızın köşe taşı mesabesindeki düşünürlerinden Hans-Georg Gadamer de 1962 yılında yazdığı 20. Yüzyılın Felsefi Temelleri adlı makalesinde çağımızın başlangıç noktasını belirlemeye yöneliyor. 20. yüzyılın zannedildiği gibi 1900’de başlayıp 2000’de bitmediğini, ‘yüzyıllar’ın matematik kesinlikler ve birimler gibi ele alınamayacağını ileri sürdüğü yazısında gerçekte 19. yüzyılın Goethe ve Hegel’in ölümleriyle başlayıpBirinci Dünya Savaşı’nın patlak vermesine (1914) kadar devam ettiğini belirliyor. 20. yüzyıl ise 1914’te başlamıştır Gadamer’e göre. Birinci Dünya Savaşı’nın ardından 19. yüzyıla karşı yaygın bir isyan ve eleştirinin başladığına dikkat çeken Gadamer, bunların çağımızın ilk işaretleri olduğunu söylemektedir.

Gadamer, daha sonra 20. yüzyılın felsefi temellerine eğiliyor ve bu temellerin dibindeki suda hep bir tuhaf adamın görüntüsünün belirdiğini söylüyor. Bu adam, Nietzsche’dir. Ömrünün son yıllarını delilik ile dahilik arasında mekik dokuyarak geçiren Nietzsche, 19. yüzyılın kesinleştirip kemikleştirdiği bütün felsefe coğrafyasını bombardımana tabi tutup hallaç pamuğu gibi atmıştır. Ne var ki, geriye, tıpkı dünya savaşlarının maddi planda yaptığına benzer şekilde, bir enkaz bırakmıştır. Bilim, felsefe ve kültür dünyasındaki bütün kesinlik ve mutlaklıkların tarumar edildiği ve yerine yeni hiçbir binanın kurulmadığı bir enkaz…

İşte bu enkazdan 20. yüzyıl felsefesinin aşı çiçeği Heidegger boy vermiş ve baş döndürücü kokusuyla çağın anlamlandırılmasına etkisi inkar olunamaz bir katkı yapmıştır. 19. yüzyılda tabiatta, maddeye, topluma, ekonomiye, mekanik bir şekilde bağlanmaya çalışılan insani -insan kelimesini hiç kullanmadan hem de- tarihe, geleneğe, özgürlüğe vs. yeni anlamlar, kök anlamlar yükleyerek yeniden yorumlamıştır o.

Ancak 20. yüzyılı birleştiren bir şey varsa, Gadamer’e göre, her türlü dogmatizmden -ki buna bilimin dogmatizmi de dahildir- şüphe duymaktır. Çağımızın en güçlü ve en örtük temeli, dogmatizmin her türlüsünün sorgulamaya açılmasıdır.

Bitirirken şu soru oldukça anlamlıdır: 20. yüzyıl bizim buralara acaba hiç uğramadı mı? Başka türlü, “hayatta en hakiki mürşit”in bilim olduğunu dillerine pelesenk edenlerin bilim adına yaptıkları dogmatizmi, dogmatizm ne kelime, zorbalık ve zulmü anlamlandırmak mümkün görünmüyor bana.

.

Saat kuleleri ve Abdülhamid
7 Eylül 2010Mustafa Armağan
Saat kuleleri ve Abdülhamid
Bizim nesil, saat kulelerinin anlamıyla ilgili olarak ilk uyarıcı cümleleri İsmet Özel’in Üç Mesele’sinden okumuştur. İstanbul’da ve Anadolu’nun çeşitli köşelerinde saat kuleleriyle koyun koyuna yaşamış bir neslin onun anlamı üzerinde düşünmeye zamanı olmamıştı, zira o yıllar (yani 70’lerin sonu ve 80’lerin başı) ideolojik kalıplaşma ile ‘faşizme karşı omuz omuza’, ‘kahrolsun komünistler’, gibi sloganlarda ifadesini bulan siyah-beyaz kutuplaşmasının yaşandığı tuhaf yıllardı. Yıllar sonra bu ‘tuhaf’ kelimesini kullanışım boşuna değil; o yıllar gerçekten de ‘tuhaf’tı. (Çinliler birine beddua edecekleri zaman ‘Tuhaf’ bir çağda yaşayasın’ derlermiş!)

İsmet Özel, “Saat Kulesi” adlı yazısında “İslam topraklarını gezip gören frenklerin” bu ülkede saat kulesi olmamasından şikayet ettiklerini, bunun sebebini de beş vakit okunan ezana bağladıklarını söyler. Zamanı mekanik bir aletle ölçerek değil (Ahmet Haşim ‘Müslüman Saati’ adlı yazısında saatlerin zamanı ile Müslüman zamanı arkasındaki farkı nefis bir şekilde vurgulamıştır) gündelik hayatı organik dilimlere ayıran namaz vakitleriyle belirliyordu Müslümanlar Özel’e göre. Üstelik bu kulelerde her saat başı çalan çanlar, İslam beldelerine kiliselerin çan seslerini yeniden taşıyordu. Kısacası saat kulesi yaptırma faaliyeti, Batılılaşma projesinin bir parçası olarak yürütülmüştür.

Kuşkusuz saat kulelerinin Batılılaşma projesiyle derin bir alakası var; şehirlerimizin dokusunda bu kulelerin yapılmasının meydana getirdiği ‘yırtılma’ inkar edilir gibi değil gerçekten de. Fakat saat kulelerinin sadece zamanı ölçmek amacıyla kurulmadığını da biliyoruz. Şehirlerde başlayan yangınların haber verilmesi veya iktidarın topluma nüfuz stratejisinin bir parçası olan gözetleme kulesi olarak kullanılması da söz konusu. Kısacası bu amaçlarla yapılanları da bulunuyor. Ancak saat kulelerini Tanzimat ve Batıcılıkla özdeşleştirmekte aceleci davranmamakta yarar var. Farklı kaynaklara ve somut olgulara eğilerek meselenin künhüne vakıf olunca insan şaşırmadan edemiyor. Mesele göründüğünden daha karmaşık.

Neden mi? Anlatayım izninizle.

Öncelikle saat kulelerinin Tanzimat’tan önce Osmanlı ülkesinde hiç olmadığını söylemek doğru değil. Zira Osmanlı şehirleri üzerine derinlikli çalışmalarıyla tanıdığımız Kienitz’e göre daha Kanuni doneminde, yani 16. asırda yapılmaya başlanmıştır saat kuleleri. 1577’de yapılan ve fotoğrafları elimizde olan Banyaluka Ferhat Paşa Camii saat kulesi ve Üsküp saat kulesi ilk örnekler olarak karşımıza çıkıyor. Nitekim Evliya Çelebi de 1660-1661 tarihlerinde geldiği Üsküp’te bu saat kulesinden söz eder.

Saat kuleleri Doç. Dr. Hakkı Acun’un Anadolu Saat Kuleleri (Ankara 1994) adlı araştırmasında verdiği bilgilere göre, Osmanlı ülkesinde 16. yüzyıldan itibaren batıdan doğuya doğru yaygınlaşmıştır. Dolayısıyla Batılılaşma döneminde saat kulesi yapımının öncesinde yaklaşık 3 asırlık tedrici bir gelişme süreci yaşanmıştır. Nihayet İstanbul ve Anadolu’da sistematik bir şekilde saat kulesi yaptırılmasını emreden kişi, genellikle Batılılaşma tarihimizden tipexle ismini kaybetmeyi yeğlediğimiz Sultan II. Abdülhamid olmuştur. Garip değil mi?

Sultan Abdülhamid, tahta çıkışının 25. sene-i devriyesinde (1901) valilere, vilayetlerine saat kulesi yapmalarını ferman eylemiştir. Bu tarihten kısa bir süre önce Dolmabahçe’de (1895) ve Yıldız’da (1890) saat kuleleri yükselmeye başlamıştır bile.

Prof. Selim Deringil, geçenlerde kendisiyle Nuriye Akman’ın yaptığı röportajda Abdülhamid’in modernleşme tarihinden niçin dışlandığını anlayamadığını, Cumhuriyet’in başta yöneticileri olmak üzere onun açtığı okullarda yetiştiğini söylerken bunu kastediyordu sanıyorum. Abdülhamid devri, zannedildiğinin aksine bir irtica dönemi değil, modernleşme tarihimizin en önemli dönüm noktalarından biridir.

Saat kuleleri bile onun eseri olduktan sonra…

BAŞÖRTÜSÜYLE İLGİLİ İKİ KİTAP Artık iyice utanılacak bir hale gelen başörtüsü sorunuyla ilgili olarak Mazlum-Der, geçtiğimiz yıl Bütün Yönleriyle Başörtüsü Sorunu adlı güzel bir kitap derleyip yayımlamıştı. Bu çalışmada çeşitli din ve kültürler de başörtüsü, insan hakları ve hukuk açısından başörtüsü, başörtüsü zulmünün kronolojisi, mağdurların anlattıkları ve belgeler ile konu enine boyuna okuyucunun önüne seriliyor. Şu günlerde genişletilmiş ikinci baskısı çıkan kitabı hararetle tavsiye ediyorum ilgilenenlere. Kitap, Mazlum-Der İstanbul Şubesi’nden temin edilebilir.

İkinci kitap, bir başörtüsü mağduresinin başından geçenleri anlatıyor.. ODTÜ’de tam 7 yıl başörtülü okumak için mücadele veren Zekiye Oğuzhan, bir roman akıcılığında anlatmış traji-komik olaylarla örülü mücadelesini. Sonunda mezun olmuş; ama diploma töreninde burukluk yakasını yine bırakmamış: “Diplomamı aldım; ama ne tam sevinç ne de tam üzüntü içindeydim. İçimde anlatılması zor, garip bir burukluk vardı. Törene, bizi kutlamaya gelen başörtülü arkadaşların hepsi, okulun kendilerine ne ceza vereceğinden habersiz, kaygılı bir bekleyiş içindeydiler. Benim tam yedi yıl boyunca yaşadığım sıkıntıları onlar da teker teker yeniden yaşıyorlardı. Ama sabırla ve yılmadan direnildiği sürece bu işin de bir sonu vardı. Ayten’le ben bunun somut örnekleriydik.” Henüz piyasaya verilen kitap İz Yayıncılık tarafından yayınlandı.

Sarmaşık

GEMLİK’E DOĞRU DENİZİ GÖRÜNCE SAKIN ŞAŞIRMA !

Bursa-istanbul yolunun müdavimleri ezbere bilir ya, bir defa geçenlerin de dikkatini çekmiştir sanıyorum. Bursa’dan Gemlik’e yaklaşırken, Kurşunlu yol ayrımını geçtikten sonra sağ tarafta (eskiden solda ve daha ufaktı) büyük bir tabela göze çarpar. Tabelada iri harflerle yazılmış “Gemlik’e doğru denizi göreceksin, sakın şaşırma” sözünün altında Orhan Veli’nin imzası yer alır. İyi de bu söz (şiir) o kadar sıradan, o kadar beyliktir ki, Orhan Veli’nin olması neyi değiştirir? ‘Köşeyi dönünce karşına banka çıkacak, sakın şaşırma’dan bu sözün anlam yoğunluğu bakımından bir farkı da yok. Yani her gün hepimiz bu türden çuval çuval laf ediyoruz.

Peki o tabela neden orada durur Gemlik’in gururu olarak? Üstelik de deniz, daha geriden, yani Kurşunlu sapağından itibaren görülebiliyorken…

Gemlik gibi iliğine kadar tarihle dolu bir şehrin girişine Orhan Veli’nin bu trafik levhası mealindeki sözünü koymak kimin aklına gelmiştir? Homer’ın destanlarına bile konu olmuştur Gemlik. Körfezindeki eşi benzeri olmayan -tabii bir zamanlar- lezzetteki balıklarıyla, asırlık zeytinlikleriyle ve İstanbul-Bursa arasının vazgeçilmez durağı olması hasebiyle tartışılmaz bir önemi varken bu zavallı levhanın şehrin girişine bir gurur abidesi olarak dikilmiş olmasını anlamakta zorlanıyorum doğrusu…

.

Yunan mucizesi”nin çöküşü
7 Eylül 2010Mustafa Armağan
“Yunan mucizesi”nin çöküşü
Kurgu, günümüzün gözde kelimelerinden. ‘Kurmak’tan geliyor. Tasarlamak, icat etmek ve kurmak. Bunların teknik ve teknolojide geçerli olduğunu düşünürdük hep. İnsan yapısı olan aletler insan icadıdır; ama tabiat ve toplum hakkında bize bilgi veren bilimler kesindir, konularını tam bir şeffafiyet içerisinde bize yansıtan doğruluğundan şüphe edilemeyen olgulardır.

Tarih de bir zorunluluk (determinizm) içeriyordu yaygın pozitivist telakkiye göre. Fakat özellikle Fransız ilim adamlarının kurduğu Annales Tarih Okulu’nun çabaları bu bakışı tepetaklak etmeyi başardı. Artık tarih bir kurgudur. Her neslin yaptığı bir tarih vardır ve bu, o nesillerin çıkarları, egemen ilgileri, ideolojisi vs. ile kopmaz bir bağlantı içindedir. Benedict Anderson’ın Hayali Cemaatler adlı çığır açan çalışması mesela “millet” olgusunun “milliyetçilik” ideolojisinin eseri olduğunu, milliyetçilik ortaya çıkartıncaya kadar -bugün kullandığımız anlamda- “milletler”in var olmadığını öne sürmektedir. Bu, milletin ideolojik bir inşa, bir kurgu olduğundan başka bir anlama gelmiyor.

Haddizatında toplumu anlamaya yönelmiş olan sosyal bilimlerin de bir inşa olduğunu söyleyen Wallerstein, 1850-1945 döneminde bugün bildiğimiz “sosyal bilimler”in nasıl disipline edildiğini açıklıkla ortaya koyuyor. Sosyal bilimler bir yandan “toplum”u inşa ederken, öbür yandan da “sosyal bilimler”i meşru birer bilim düzeyine yükseltecek çabalar içinde olmuştur.

Tarihin bir inşa (kurgu) olduğuna en çarpıcı örneklerden birisi de, Martin Bernal’in Black Athena’sı (“Siyah Athena”). Bernal bir Çin tarihçisi iken, ilgisi zamanla Yunan (Grek) medeniyetine ve onun Afrika ve Asya’daki köklerine yöneliyor. Araştırdıkça görüyor ki, bugün bütün medeniyet tarihlerinde tadından yenmeyen iltifatlarla sözü edilen “Yunan mucizesi” bir efsaneden, hem de 1840’li, 1850’li yıllardan geriye gitmeyen Avrupalı bir inşadan ibarettir.

İddialarının en büyük delili, bizzat Yunanlılardır. Tarihçi Herodot’tan sair Homer’e, Eflatun’dan Tukydides’e kadar birçok kaynağa başvuran Bernal, onların Yunan medeniyetini öncekilerden, özellikle de Mısır ve Fenike’den tamamen bağımsız, özgün bir oluşum olarak görmediklerini, hatta medeniyetlerinin menşeinin Mısır ve Fenike’den geldiğinin pekala bilincinde olduklarını gösteriyor. Hatta ünlü geometrici Oklid’in neredeyse ömrünün tamamını Mısır’da geçirdiğini de ilave ediyor.

Bu durumda iki Yunanistan modeli çıkıyor karşımıza. Birincisi, Kadim Yunan’ın kendisi, ikincisi de 19. yüzyıl ortalarında özellikle ırkçı ve romantik hareketler tarafından icat edilen Yunan mucizesi. Bu ikisinin dikkatle ayırt edilmesi gerektiği kanaatinde Bernal.

Dikkat edilirse sadece bir ihkak-ı hakk, doğrunun sahibine iadesi türünden bir akademik çabanın ürünü değil bu çalışma. Aynı zamanda ve belki de daha evrensel ölçekte, Avrupa (ve Batı) medeniyetinin çocukluk dönemi diye anılagelen Yunan medeniyetinin aslında Doğu medeniyetinin (Asya ve Afrika’nın) bir çocuğu olduğunu ortaya koymayı amaçlıyor. Bu da Batı medeniyetinin temellerinden birinin binanın altından çekilip alınması anlamına geliyor. Eğer o çok şişirilen ‘Yunan mucizesi’, Doğu medeniyetlerinin bir uzantısı ise arkeolojiden sanat tarihine, siyasi düşünceler tarihinden felsefe ve bilim tarihine kadar bütün medeniyet tarihlerinin ve onun üzerine kurulan bilimlerin tarihlerinin yeniden yazılması gerekecektir.

Bize öğretilen tarihin bir kurgu olduğuna bundan güzel bir misal bulunamaz herhalde.

.

Şeytanın Sözlüğü
7 Eylül 2010Mustafa Armağan
Şeytanın Sözlüğü
Elimde günlerdir evirip çevirdiğim bir sözlüğün şu günlerin sıcak gündemine denk düşeceğini ölsem tahmin edemezdim. Şeytanın Sözlüğü (The Devil’s Dictionary) başlığını taşıyor sözlük. Yazarıbiraz esrarengiz bir kişilik olan Ambrose Bierce. İlk olarak 1911’de yayınlanmış; ama o günden bugüne pek fazla eskimemiş. Zira kelime ve kavramlara getirdiği zekice, ironik ve şaşırtıcı tanımlar hala güncelliğini koruyor. Belki Şeytanın Sözlüğü’nden çok Şeytanca Bir Sözlük denilebilir ona. Mesela tarih ona göre çoğunlukla hilebaz yöneticilerin, zeka dereceleri düşük askerlerin yaptığı, çoğunlukla önemsiz olayların yanlış anlatımlarından ibarettir. Bizim küçümsediğimiz ilkeller ise onun gözünde dürüstlüğün en iyi politika olduğuna inanan insanlardır.

Bugün asıl son günlerde Ataköy’deki çifte intihar olayı dolayısıyla gündeme giren Satanism (Şeytanperestlik) konusu üzerinde durmak istiyordum. Bierce’ın kitabı giriş için bir bahane oldu. Şeytan’ın modern dünyada insanların kendisine inanmamalarını sağlayarak kendisine daha rahat at oynatacak alan bulduğu ve eskiden din ve onun beslediği kültürel alan içinde bayağı elle tutulur bir varlık iken şimdi izini kaybettirdiği iddiası yabana atılmayacak bir fikir gibi görünüyor bana. Zira dinin hayat içerisinde çok daha fazla belirleyici olduğu dönemlerde şeytan bir kimlik olarak ayırt edilebiliyor ve ona karşı alınacak önlemler, panzehirler geliştirilebiliyordu. Şeytanın hileleri, desise ve oyunları üzerine yalnız Müslümanlar arasında değil, diğer hemen bütün dinlerde ciltlerle kitap telif edilmiş, onun zararlarından nasıl korunulacağı kültür ve hayatın en önemli dinamiklerinden birisi olmuştu.

Oysa çağımızın başlarında şeytana olan inanç da, dinden uzaklaşma ile birlikte ciddiye alınmaz oldu. Böylece daha önce kontrol altında olan Satanism gibi akımlar insanların bu cazip konuya olan ilgilerini diledikleri gibi sömürebildiler. Dini otoritenin zayıflaması ve dini eğitimin etkisini kaybetmesi sonucunda birdenbire ve beklenmedik bir şekilde şeytanın ve şeytanperestliğin önü açılmış oldu. Avrupa ve Amerika’da gizli ilimlere, batıniliğe, büyüye, şeytanperestliğe yönelik artan merakın temelinde bu boşluk yatıyor. Bu da gündelik hayatın oralarda nasıl patolojik bir boyutta seyrettiğini göstermektedir bize.

Ülkemizde de giderek artan bu boşluk, geleneksel aile eğitiminin zamanla zayıflaması sonucunda büyüme eğilimine girmiştir. Özellikle gelir düzeyi yüksek ailelerin çocukları arasında rağbet bulan ve heavy metal gibi müzik endüstrisinin ürünleriyle beslenen bu gençliğe çağdaş bir dille şeytanın mahiyeti anlatılmalı ve İslam’ın bu konudaki farklı yaklaşımları sunulmalıdır. Ayrıca İslam kültürü içerisinde şeytanın bağımsız bir “karanlıklar prensi” olmadığını, gerektiğinde Peygamber Efendimiz’in dizinin dibinde sırlarını bir bir sayıp dökebildiğini öğretmek öğretici olacaktır.

Özetle, din eğitimini yasaklamak veya savsaklamak çözüm değildir. Zira dinin engellediği bir çok marazi eğilimi ondan daha etkili bir şekilde engelleyecek laik mekanizmalar oluşturamıyorsanız, meseleyi sadece ortada bırakmış oluyorsunuz. Yani topu santraya koyuyorsunuz; ama kalenizde kaleci yok!

Neyse, bu konu daha çok sütun tüketir. En iyisi ileride yazmayı düşündüğüm kitabıma saklayayım şeytanla ilgili diyeceklerimi.

Sarmaşık

Napolyon, Goethe’yi nasıl eleştirdi?

Bundan birkaç ay evvel Napolyon’un ilk karşılaşmalarında Goethe’yi Peygamber Efendimiz hakkında yazdığı bir kitap dolayısıyla nasıl eleştirdiğini yine bu köşede okumuştunuz. Bu defa aynı önemli görüşmenin –bazılarına göre çağın iki dahisinin buluşmasıdır bu görüşme– bir başka ibretamiz safhasını göreceğiz. Takvimler Ekim 1808 tarihini gösterirken Napolyon idaresindeki Fransız ordusu Jena’da Alman ordularını mağlup ederek Goethe’nin kaldığı Weimar’a girmiştir. Goethe’nin de çok takdir ettiği ve “Demonik bir insan” dediği Napolyon, Erfurt’taki bir toplantıda Goethe ile karşılaşır. Daha kapıdan girer girmez Napolyon, Goethe’yi dikkatle süzer ve “Siz önemli bir insansınız” sözleri dökülür dudaklarından. Ardından sözünü ettiğim yazıda anlattığım üzere Goethe’nin, Voltaire’in Peygamber Efendimiz hakkındaki kitabını tercüme ettiğini öğrenince “Bu iyi bir eser değildir.” der ve “Dünyayı dize getirmiş birinin” bu şekilde anlatılmış olmasının hiç yakışık almadığını da sözlerine ekler.

Sonra muhabbet ilerler ve söz Goethe’nin Werther adlı ünlü eserine gelir. Bir rivayete göre tam 7 defa okuduğunu söylemiştir Napolyon bu kitabı. Koyun cebinden Werther’i çıkarıp Goethe’yi eleştirmeye başlar . Hem de ne eleştiri!

Eserin bir noktasına değinen Napolyon, bu olayı niçin böyle kurduğunu sorar Goethe’den. “Bu, doğal değildir.” der ve o parçanın geniş ve doğru bir çözümünü yapar. Goethe şaşırmıştır, çünkü ömrü savaş meydanlarında geçmiş bir askerin kendi eseri üzerinde bu kadar kılı kırka yararcasına düşünmüş olması karşısında hayreti giderek hayranlığa döner. Ve işin garibi koca Goethe, Napolyon’un eleştirilerini haklı ve yerinde bulmuştur. Orada bir sanat oyunu yapmaya çalıştığını itiraf eder. İmparator bu cevaptan hoşlanır ve ardından “tragedya sahnesini büyük bir dikkatle inceleyen bir ağır ceza yargıcı” gibi tiyatro üzerine düşüncelerini söyler. Bu arada Fransız tiyatrosunun tabiattan ve gerçekten giderek uzaklaştığını da sözlerine ekler.

Böylece başlayan dostluk iki yıl sonraki bir buluşmayla doruk noktasına ulaşır. Böylece her ikisi de kendilerinden sonraki gelişmelere damgalarını vurmuş iki büyük zekanın yolları, bir daha buluşmasalar bile tarihin bu önemli kavşağında birleşmiştir; birbirlerini etkileyerek üstelik.

Bunu biliyor muydunuz?

Ünlü tarihçi Fernand Braudel’e göre İngiltere Kralı VIII. Henry, Kanuni Sultan Süleyman zamanında Osmanlı hukuk sistemini incelemek üzere İstanbul’a bir heyet göndermiştir.

Zikreden: Niyazi Berkes, Türk Düşününde Batı Sorunu, Ankara 1975, s. 193.

Cuma sözleri

Hayat sonsuz bir sabah gibi olmalıdır.

Henri Miller

.

Gerici, ateist ve Katolik
7 Eylül 2010Mustafa Armağan
Gerici, ateist ve Katolik
Siyasi literatürümüze 31 Mart Vak’ası’nın hediyeleri olan “irtica” ve “mürteci” kavramları saldıran ve savunan taraflarca o kadar kendiliğinden belli (bedihi) bir şekilde algılanmıştır ki, onları nasıl çıkış merkezi olan Avrupa’daki macerası neredeyse unutulmuştur. Madem Batı’dan girmiştir dilimize bu kavramlar, o halde oradaki kullanım seyrinin nasıl cereyan ettiğine de bakmak gerekmez miydi? “Türkiye’ye has” macunumsu bir şekilsizlik örneği ve birilerini “yaftalama pratiği” olarak epeyce geliştirildiğine yakınlarda yine şahit olduğumuz “gericilik” meselesini, gericiliğin yuvası olarak niteleyebileceğimiz Fransa’dan bir örnekle karşılaştırmak ilginç olabilir. Böylece fazlasıyla kendi güdük gündemimize hapsolmanın ufkumuzu nasıl daralttığını görme imkanını bulabileceğimizi ümit ediyorum.

Demokrasiye yönelik eleştirilerin demokrasi tarihinde inkar olunamayacak rolleri olmuştur. Bugün belki bu eleştirileri “bağnazca” bulanlar çıkabilir; fakat Sorel, Spengler, Maistre gibi düşünürlerce geliştirilen sistematik tezler, içerden bakıldığında hiçde tutarsız değildir; aksine birçok demokrasi amigosununkinden daha insicamlıdır.

Charles Maurras (1868-1951) Fransız yazar ve siyaset teorisyeni. Fransız edebiyatında Barbarlık ve Şiir (1925) adlı kitabı başta olmak üzere birçok eser bırakmış; siyasi alanda ise ActionFrancais dergisi ile ciddi ses getiren bir grubun önderliğini yapmıştır. Fransız akademisi üyesidir; ama II. Dünya Savaşı’nda ülkesini işgal eden Almanları desteklediği için savaş sonrasında üyelikten çıkarılmış ve tutuklanmıştır. Ömrünün son yıllarını tutuklu olarak geçiren Maurras, monarşinin faziletlerini her zaman en şiddetli bir biçimde savunması ile de ünlüdür. O, demokrasiye karşıdır, ateisttir ve Katoliktir!

Demokrasiye karşıdır; çünkü o, fevri kararlara en müsait yönetim tarzıdır. “Maceracıların ve demagogların eline düşmeye” mahkum olan demokrasi seçimle işlemektedir ve seçim, her türlü akılcı ve bilimsel politikanın önündeki en büyük engeldir. Maurras’ya göre 1789 Fransız ihtilali bir hatadır. Onun bütün eserleri silinip yok edilmeli ve ilk hareket noktası olan mutlakiyete ve monarşiye geri dönülmelidir! Kendini açıktan açığa “gerici” olarak ilan eden Maurras, otoritenin istikrarlı oluşuna büyük önem verir. Krallığın faziletlerini sayıp döker; özgürlük, eşitlik, kardeşlik getireceği iddiasıyla ortaya çıkan Fransız İhtilali’nin sadece iki yılında dökülen kan, bütün Fransız krallarının yaptıkları savaşlarda dökülenlerden fazla olmuştur. Ona göre otorite, heyecanı kaldırmaz; ancak ve ancak uzun ömürlü bir hanedan acele etmeden, halka kendini beğendirme ihtiyacını duymadan soğukkanlı bir şekilde alacağı kararlarla siyasi ve sosyal istikrarı sağlayacaktır.

Bunları söyleyen Maurras’nin dindar birisi olduğunu zannetmeyin; zira o, bir ateisttir. Tanrı’ya inanmaz; ama Katolikliğin geleneklerinden getirdiği istikrarlı otoritesi sayesinde “ferdi keyfiliğin, saçma sapan sözlerin ve çılgınlıkların zararlarını asgariye indirir.” Bu açıdan Katolikliği savunur. Demokrasi bir “halk dalkavukluğu”na ve demagojiye varacağından, monarşi tercihe şayandır. Parlamento, bir hükümet unsuru olmamalıdır; o sadece kamuoyunun sesi olarak kalmalıdır. Demokrasi ile diktatörlük onun gözünde halk dalkavukluğunun paralel uzantılarıdır. Halkın hoşuna gitmek veya gitmemek, ikisinin de siyasetlerini halkın değişen eğilimlerine göre ayarlamalarını gerektirir. Bu da gerçekten faydalı, yapılması gerekenler yerine halkın hoşuna gidecek şeyleri yapmak zorunda bırakır onları. “Bundan da” der, “kumarbazdan beter bir borsacı zihniyeti doğarve bu hal, delice istikrarsızlığın kaygılarını bütün millete bulaştırır.”

Borsacılar mı üstündür yoksa iktidarı ırsi olarak sürdürecek hanedanlar mı? Maurras’nin can alıcı sorusu budur.

Görüldüğü gibi gericilik doğrudan “din” ile bağlantılı bir akımdeğildir. Her akımın ve fikriyatın gericisi olabilir, bence olmalıdırda. Fikirlerin çarpışması için bu gerekli bir tavır alıştır. Fakat Maurras örneğinde asıl ilginç olan husus, bizde DervişVahdeti’nin saltanat hakkında söylediklerinin Batıcılarınkinden farklı olmamasına rağmen birisinin “gerici”, diğerinin “ilerici” olmasıdır.

Elin adamı gümbür gümbür “gericiyim” diye bağırıyor ve Fransız akademisine seçiliyorken, bizde üstlenen kimse olmamasına rağmen gericilik hep bir damgalama ve saf dışı etme stratejisi olarak karşımıza çıkmıştır ve çakmaya da devam etmektedir.

.

Üniversitelerimizde bilim ve ideoloji
7 Eylül 2010Mustafa Armağan
Üniversitelerimizde bilim ve ideoloji
Zaman zaman bilim tarihi ve felsefesi üzerine yazıyorum bu köşede. Doğrudan bilimi değil, bilimin toplumsal algılanışındaki yanlışları eleştiriyor, bu alanda Batı’da ortaya çıkan düşünürlerin eserlerinden örnekler veriyorum.

İyi de, bilimin toplumsal hayattan, siyasi pratikten bu kadar kopuk seyrettiği, bazen ‘bilim bizim buralara hiç uğramadı mı?’ dedirtecek kadar bilim dışı olduğu kadar akla, mantığa, iz’ana mugayir işlerin yapıldığı bir ülkede ‘bilim eleştirisi yapmanın ne anlamı olabilir? Bilimsel çalışmaların başörtüsü ile mücadeleden sonra geldigini söyleyen YÖK Başkanı’ndan bilim hırsızlarını cirit attığı fakültelerdeki ‘al gülüm, ver gülüm’lere kadar yığınla skolastik uygulamaya sahne olan üniversiteleriyle ülkemizde‘varmış gibi’ bilimi eleştirmek gerçekten de biraz lüks kaçıyor. Ama bilimle ilgili önyargıların kırılması da son derece önemli.

Geçenlerde gazetelerde Türkiye’nin bilimsel portresindeki çarpıklığı ortaya koyan bir araştırma yayınlandı. Uluslararası Fen Bilimleri Atıf Indeksi’nde (SCI) Türkiye’nin yeri 27. sıraya yükselmiş geçtiğimiz yıl. Bu şu anlama geliyor: Türk üniversitelerinde 1997 yılında fen bilimleri alanında 4400 uluslararası ölçülere uygun, başka araştırmacıların atıfta bulundukları çalışma yapılmış. Bu başarının arkasında ise TÜBİTAK’ın son yıllarda araştırmacılara verdiği destek bulunuyor. Para ödülünden başka üzerine para vererek muteber bilimsel dergilerde Türk araştırmacıların makalelerinin yayınlanması temin ediliyor. 1000 dolara kadar çıkan bu yayınlatma masraflarını karşılayan TÜBİTAK, yazısı yayınlanan bilim adamlarına yarım maaş da ödül veriyor. Bu da Türkiye’dekibilim adamlarını araştırma yapmaya yönlendiriyor ve Türkiye’nin SCI’deki puanı istikrarlı bir biçimde yükseliyor.

Bu biraz zoraki puan yükselişinin günlük hayatımıza ne katkısı olacağını önümüzdeki yıllarda hep beraber göreceğiz. Ancak benim asıl vurgulamak istediğim iki husus var: Birincisi, İstanbulÜniversitesi’nin dev cüssesine karşın (1672 öğretim üyesi bulunuyormuş) bu indekste Türkiye sıralamasında birinci sırayahiç yükselememiş olması. Mesela Bilkent Üniversitesi 176 öğretim üyesine sahip olmasına rağmen 1996’da 149, 1997’de ise 122 yayın gerçekleştirmiş. Yani öğretim üyesi başına 0.84 (1996) ve 0.81 (1997) yayın yapmayı başarmış ki Boğaziçi’ni bile sollamış. Oysa türbanı halletmeyi dava konusu haline getiren İstanbul Üniversitesi’nde tam 1672 hoca, uluslararası ölçülere uygun 264 yayın gerçekleştirmişler 1996’da; yani öğretim üyesi başına 0.15 yayın düşüyor. Rakam 1997’de biraz yukseliyor; ama sonuç pek farklı değil: 0.20. Yani 176 Bilkentli hocanın başardığının dörtte birini, evet sadece dörtte birini onun 10 katı kalabalığındaki öğretim üyesi başarmış durumda! Devlet üniversitelerinin bilimden başka her şeyle uğraşmasının sonucu bu! Kimse kimseye kızmasın!

İkinci bir husus, Fen Bilimleri’nde uluslararası düzeyde puanımız orta seviyeleri zorlarken, sosyal bilimlerde bunun utanılacak kadar düşük rakamlarda seyretmesi. Türkiye’nin 33. sırada bulunduğu Sosyal Bilimler Atıf Indeksi’nde (SSCI) bizim üstümüzde Singapur, Çek Cumhuriyeti, Yunanistan, Meksika, Güney Afrika gibi ülkeler bulunuyor. Fakat daha çarpıcı olan nokta, Bilkent’in Türk üniversiteleri arasında sosyal bilimler alanında ilk sırayı almış olması. Bilkent’i Boğaziçi, ODTÜ, Koç, Hacettepe ve Ankara üniversiteleri izliyor. İstanbul Üniversitesi’nde belki inanmayacaksınız ama 1996’da sosyal bilimler alanında uluslararası çapta sadece 4, evet 4 araştırma yapılmış. Yani Bilkent’in yine onda biri kadar.

Bütün bu rakamlar bize Türk üniversitelerinin hal-i pür-melalini yeterince açık bir biçimde ortaya koyuyor sanıyorum. Baştan başa ideolojik bir misyon yüklenme eğilimindeki üniversitelerimizin bu rakamları önlerine koyup her şeyi yeni baştan düşünmeleri gerekmez mi?

ŞEHİRLERİN KISKANÇLIĞI

Şehirlerin de birbirini kıskandığını, bu yüzden birbirleriyle rekabete, hatta zaman zaman çatışmaya girdiklerini biliyor muydunuz?

Şehir tarihi üzerinde çalışanlar bilir ki, özellikle başkentlik yapmış şehirlerin birtakım sebeplerle bu hakları ellerinden alındıktan sonra bile o parlak geçmişlerinin cazibesine kapılarak yeniden saltanatta hak iddia ettikleri yahut haklarını arayacak insanları bulup çıkardıkları bir vakıadır. Konya, Bursa ve İstanbul bunun en bariz misalleri olarak tarih sayfalarında yerlerini almışlardır. Bu defa ünlü divan şairlerimizden Nefi’nin -sevgili İskender Pala’nın afvına mağruren– Sultan IV. Murad’i medhettiği bir kasidesinden yola çıkarak Edirne’nin 17. yüzyılda İstanbul’a tekrar başkentlikte eş koşulduğunu göreceğiz.

Gerçekten de divan edebiyatının satır aralarında, labirent ve deyiş kıvrımlarında bize ait o kadar derin olaylar, bugün üzeri örtülmüş ve unutulmaya terk edilmiş güzellik ve duyarlılıklar tütmektedir ki, bunları aynı zenginlik ve taravetle bir başka metinde bulmak mümkün olmamaktadır. İşte Nefi’nin birkaç beyitte İstanbul’un karşısına Edirne’yi alternatif bir başkent olarak çıkardığı beyitler:

Merhabâ ey pâdişâh–ı âdil ü âli-nijâd

Oldu teşrifinle şehr-i Edrine reşk-i bilâd

Devlet ü ikbâl ile Dârü’s-Selam olsun sana

Gerçi olmuş bir zaman ecdâdına Daru’l-Cihad

…

Geh Stanbul ola gahi Edrine cevlan-gehi

Geh çeküb a’daya şemsir eyleye azm-i cihad

Bilindiği gibi Edirne, Sultan I. Ahmed, yani Sultanahmet Camii’ni yaptıran padişahtan itibaren tekrar gözde bir şehir olur. Genç Osman ve IV. Murad’ın, sonra da özellikle avlak olarak Edirne’yi seçen Avcı Mehmed’in, İstanbul’a hiç gitmeyip yalnız saltanatını değil, ömrünü de Edirne’de geçirmesiyle ünlenen II. Ahmed ve II. Süleyman’ın zamanları Edirne’nin İstanbul ‘un karşısına ciddi bir payitaht rakibi olarak çıktığı tarihler olarak bilinir. İşte Nefi’nin IV. Murad’a telkin etmek istediği de Edirne’nin bir ortak başkent olarak kabul edilmesidir.

IV. Murad’ın Edirne’ye gelip yerleşmesiyle diğer şehirlerin kıskançlığını üzerine çekmiştir bu eski başkent. Bunların başında İstanbul’un geldiğini söylemeye gerek yok herhalde. İkinci beyitte geçen Daru’s-Selam terimine dikkat etmemiz gerekecek, zira cennet için kullanıldığı gibi iki büyük İslam başkenti için de kullanılmıştır tarihte; birisi burc-i evliya olan Bağdat, diğeri ise İstanbul. O zaman beytin anlamı değişiyor. Öyle ki: “Atalarına Avrupa seferlerinde bir savaş / cihad üssü olarak vazife yapan Edirne, sana devlet ve ikbal ile İstanbul’un yerini tutacak bir başkent olsun.” Zaten zikrettiğimiz üçüncü beyitte gezip dolaştığı yerlerin bazen İstanbul, bazen de Edirne olması temennisinde bulunurken Nefi, döneminin hislerine tercüman olmuş bulunmaktadır.

Rahmetli Süheyl Ünver’in söylediği gibi Edirne Osmanlı tarihi boyunca daima “ikinci bir “Ville Imperiale” olmuş ve bu cihetle şehir ikinci bir payitaht olma vasfını daima muhafaza etmiştir… İstanbul’da bir hastalık veya hareket (isyan veya deprem) olunca Edirne adeta sığınak vazifesi görmüştür.”

Şehirler böyledir işte! Kıskanmakta ve kıskandırmakta üzerlerine yoktur!

.

Televizyonu okumak!
7 Eylül 2010Mustafa Armağan
Televizyonu okumak!
Sevgili agabeyim M. Ruhi Sirin, yeni yayinlanan Televizyon, Cocuk ve Aile adli kitabinda “Televizyon kitaba karsi mi?” diye bir soru yonelterek televizyonun yeniden kitaba donus icin bir arac olabilecegi fikri uzerinde duruyor ve sonuc olarak “Kitap olmez” diyor.

M. Ruhi Sirin’in yazilari uzerinde ayrica duracagim. Fakat bugun onun biraktigi noktadan baslayan bir baska tartismayi gundeme getirmek istiyorum.

Neil Postman ismi Turk okuyucusunun yabancisi degil. Televizyona karsi kitabi savunan Postman’i Televizyon: Olduren Eglence kitabiyla taniyoruz daha cok. Ona gore okumak duzenli bir surectir. Akil yurutmeyi ogretir bize. Televizyon ise birbirinden kopuk goruntuleri pespese zihnimize bombardiman ederek bu akil yurutme bicimimizi berhava, dusunme aliskanliklarimizi ise yok eder. Tartistigi Camille Paglia ise Postman’inkinin tam tersi goruslere sahip. Ona gore televizyon kultur demektir. Evet, o alisageldigimizden farkli bir akil yurutmeyi gerektirir; ama cagimizi onceki caglardan ayirt eden de biraz bu farkliligi degil midir? Tv, ona gore olaylara kitaplardan daha yakindir.

Birikim dergisinin Temmuz 1994 sayisinda Osman Akinhay’in cevirisiyle yayinlanan bu iki ilginc dusunurun “ates tecrubeleri” arasinda dolastirmak istiyorum sizi.

Paglia’ya gore tv seyretmenin dusunceyle ya da analizle hic ilgisi yok. Daha sonra yararlanilmak uzere enformasyon depolayan pasif; ama oldukca etkili bir surectir tv izlemek. Akil yurutmekle degil bir tur sezgiyle kavranir tv’deki boluk-porcuk goruntulerin mantigi. ‘Tv’yi dogru okumak’ gerekir Paglia’ya gore. Tv’de her sey bildiktir; bir masal, bir efsane anlatilirken nasil hep bildik sembollere atifta bulunulursa, tv de hep o genel aktif kultur haznesine atifta bulunur. Bir bakima tv, surekli olarak bu kultur haznesini harekete gecirdigi ve canli tuttugu icin onun karsisinda kendimizi “evimizde” hissederiz.

Tv’nin Amerikan kulturunun paganlasmasi sonucunda nesv u nema buldugunu belirten Paglia, Ikinci Dunya Savasi sonrasinda doganlarin once doganlara gore tv’yi daha iyi kavradiklari kanisinda. (Bu donum noktasi bizde sanirim 1970’lere tekabul ediyor.)

Nasil, ilginc degil mi? Postman’i iyi-kotu taniyan Turk okurunun Paglia’yi da tanimasi gerekiyor bence. Hem de bir an once…

Sabah’tan al haberi

Ise bakin ki, Sabah gazetesinde gectigmiz carsamba gunu ilginc bir haber yayinlandi. Baslik soyle: Mezhep degistirince ordudan atildilar. Stelyo Berberakis’in Atina’dan bildirdigine gore Yunan ordusu, devletin resmi dini olan Ortodoksluktan ayrilip Protestan mezhebine gecen iki subayi atmis. Once mahkemede mezhep degistirdikleri icin yargilanan iki subay, ilginctir, “Protestanligi yaymak ve Ortodoksluk mezhebine zarar veren konusmalar yapmak”la suclanmis ve mahkum edilmisler. Yani Ortodokslugun propagandasini yapsaydi bu subaylar, odullendirilecekti belki de.

Manseti “ordudan atildilar” diye veren safya sekreteri, haberin altini okumamis anlasilan. Bu subaylar dini vecibelerini yerine getirdikleri icin degil, tam tersine getirmedikleri ve baska, rakip bir dine (mezhebe) gecerek dinlerine zarar verdikleri icin ordudan atiliyorlar.

Hani devletin “resmi dini” olmazdi? Yunanistan’in resmi dini var ve bu din oylesine var ki, bir ordu mensubu o dinden dondugunde (Musluman filan olmasina gerek yok, bir baska Hiristiyan mezhebine iltihak ettiginde) kendisini kapi disinda bulabiliyor.

Haberin devami daha da ilginc. Avrupa Mahkemesi hemen olayin uzerine gitmis ve mahkumiyet kararini dusurmus. Hem de ne gerekceyle! Beraber okuyalim: “Avrupa insan haklari ve dini ozgurluk ilkelerini ongoren Uluslararasi Roma Sozlesmesi’ne aykiri oldugu gerekcesiyle…” Yunan devleti bu iki subaya ikiser bin dolar tazminat odemeye mahkum edilmis ust mahkeme tarafindan. Ayrica alti bin sterlin tutan mahkeme masraflarini da Yunan devleti odeyecekmis.

Hur tefekkurun kaleleri

Virgul’e dikkat!

Kitap okumanin yolunun dergilerden gectigini nedense unuturuz. Biraz gazete, biraz reklam ve dost ve agabey tavsiyesi ama hep dergilerde kurmustur tahtini kitaplar. Onun en yakin muttefiki, Paglia ne derse desin, dergiler olmustur. Dergiler beslemistir kitaplari. Hele konusu kitap olan dergiler iyiden iyiye boyledir. Adi uzerinde kitap dergisidir onlar. Matbuat, Kitap Gunlugu, Kitap Dergisi, Kitap Gazetesi, Kitap-Haber, Kitap-lik adli dergilerin yanina ozenli mizanpaji, kaliteli yazilari, ilginc gorsel malzemeleri ile Virgul komsu geleli tam neredeyse bir yil olmus. 10. sayisinda temmuz-agustos sayilarini birlestirerek cikan Virgul’un genel yayin yonetmenligini, elestiri alaninda ulkemizin onde gelen kalemlerinden Orhan Kocak ustlenmis durumda.

Kitap yazilari disinda bir tartisma platformu ozelligini de tasiyor Virgul. Her sayisinda kitap haberleri, sahaf kosesi, ilginc kitap yazilari ve degerlendirmelerini bulabildigim zengin muhtevali Virgul’u su adresten isteyebilirsiniz: Buyukparmakkapi Sk. 12 80060 Beyoglu / Istanbul. Tel: (0212) 252 42 80.

.

Gerilim toplumu
7 Eylül 2010Mustafa Armağan
Gerilim toplumu
Genclerle konusuyoruz. Basortulu bir universite ogrencisi soruyor, ‘Ne olacak halimiz?’ diye. Yanindaki arkadasinin gozu tarih mastiri yapmakta; hangi konuyu, nasil calisabilecegini soruyor. Dogrudan degil, meselenin kutrunu genisleterek cevap vermeyi deniyorum.

Yakin tarihimize baktigimizda, sanki hep siyaset belirleyici olmus ve diger alanlar; ancak siyasete bulastiklari oranda var kalabilmisler gibi geliyor insana. Iktidar iliskileri bizimki gibi radikal bir sekilde donusmus bir toplumda her seyin icine bir parca siyasetin karismasi olagan. Hatta hayatin bircok alaninin siyasetle dogrudan iliskili olmasi gerekiyor ki, siyaset toplumun gercekten icinden fiskiran organik bir tecelli olabilsin. Fakat bizde siyaset bunlardan daha fazla bir seyler ifade etmistir.

Bir ornek: Adnan Menderes hakkinda kendisine soru sorulan birisi ankete, onun yargilanip idam edilmesi konusunda “Son zamanlarinda siyasete fazla bulastigi icin bunlar basina geldi!” cevabini vermis. Menderes zaten siyasetci oldugu halde siyasete bulasmayi bir tur entrika gibi anliyor halk besbelli. Bu sozde toplumun siyasete bakisini yakalamak mumkun. Siyaset yapmak ile siyasete bulasmak gercekten de farkli anlamlar iceriyor. Turkiye’de farkli talepleri olan kesimlere dogru durust siyaset yapma imkani taninmadigi icin bir sekilde toplumun belki siyasetten muaf kalmasi gereken kesimleri (mesela universiteler, yargi mensuplari, hatta mankenler) kolayca siyasete bulasiyor ve isin garibi, soyledikleri belli kesimlerde ciddiye de alinabiliyor. Siyaset yapma yollari kapatilan bir ulkede, siyasal olan butun sevk ve heyecanini siyaset disi alanlarda devam ettirir; nisbeten siyasetten azade kalmasi gereken alanlar bile soz konusu siyasal hararetten nasibini alir. Bu da asil gorevin ihmal edilip siyasal ‘dava’nin gerisinde birakilmasina neden olur.

Turkiye’de tarih-oncesi (prehistorya) de dahil siyasal ve ideolojik ilgilerden arinmis, tarafsiz bir bakisla ve bir matematik tezi hazirlar gibi heyecanlanmadan hemen hicbir tarih calismasi yapmanin mumkun olmadigini dusunuyorum. Hititlerin irki koklerinden tutun da Milli Sef donemi ya da Ittihad ve Terakki’nin ne getirip ne goturdugune kadar (II. Mahmud veya II. Abdulhamid gibi tartismalarin odaginda yer alan sahsiyetleri katmiyorum) sayisiz denecek kadar konu hala sicakligini muhafaza etmekte ve uzerinden tarihin bugusu tutmektedir. Deyim yerindeyse bunlar bizim gerilim hatlarimiz.

Bogazina kadar kendini gerilime kaptirmis bir toplumda gerilimin dozu zaman zaman bir toplum olarak var kalabilmenin sinirlarini zorladigi halde -hatta bazan disaridan bakanlarin halimize hayret ettiklerine sahit oluyoruz- cogumuz da sikayetci gorunmuyor bundan. Hepimiz bir sekilde bu gerilim uzerine kurulu duzenden hosnut gibiyiz. Gerilim, ekmegimiz suyumuz olmus sanki. Hatta enflasyonu bir turlu birakmayisimizda bile bu gerilim-severligimizin payi oldugunu saniyorum.

Gerilim toplumu olmanin dezavantajlari kadar avantajlari da var suphesiz. ‘Gelismis’ Bati toplumlarinda insanlar belki secimden secime, o da medyanin gayretiyle yerlerinden zor kaldirilirken, bizde zaten diken uzerinde durmaya alisik oldugumuzdan, normal bir demokraside artik ‘buyusu bozulmus’ olmasi gereken din, laiklik, evrim teorisi, hatta egitim tartismalari, birdenbire atesin bacayi sardigi buyuk bir arbedeye donusuveriyor, sogukkanlilikla tartisma zemini ayagimizin altindan cekilip aliniyor. Ilgilerin canli kalmasi ‘sekulerlesmemis’ gerilim alanlarimizi besliyor ve bu bence bir hayatiyet alameti; ancak hemen hicbir konuyu siyaset ve ideolojik tarafgirlikten uzak ele alamayisimiz da o alanlarda evrensel olcekte calismalar yapmamizi engelledigi gibi, dikkatlerimizin cok fazla kendimize cevrilerek mahallilesmemize mal oluyor.

Bir toplum bu yuksek gerilime daha ne kadar tahammul edebilir? Bu, korkarim enflasyona ne kadar tahammul edebilecegimize bagli!

.

Bir tatil yazısı
7 Eylül 2010Mustafa Armağan
Bir tatil yazısı
Ne zamandır gömülüp kaldığımız İstanbul’un kumpasından kendimizi kurtarmak için hafta başında Yalova’ya gittik ailece!.. Bu sıcakların bunalttığı günlerde çocukların da nefes almaya meğer ne çok ihtiyaçları varmış!..

Yalova 77. ilimiz. Uzun yıllar boyu İstanbul’un kazasıydı. Halbuki Attila İlhan’ın dediği gibi eğer bir ile bağlı olması gerekiyorduysa Yalova’nın, o il İstanbul değil, Bursa olmalıydı. Yalova’sız bir Bursa, kolu kanadı kırılmış, denizle, dolayısıyla İstanbul’la bağlantısı epeyce zedelenmiş eksik bir şehirdir.

Lakin Yalova şimdi il oldu. Nüfusu hızla artıyor Yalova’nın. Şimdilerde İstanbul’un sayfiyelerinden biri olma yolunda. İstanbul Büyükşehir Belediyesi’nin başlattığı deniz otobüs seferleri sayesinde Yenikapı’dan müthiş konforlu bir yolculukla 50 dakikada Yalova’da oluyorsunuz. Yani günübirlik bile gidilip gelinebiliyor İstanbul’dan Yalova’ya. Hele İzmit köprüsüyapıldığında Kozyatağı’ndan arabasına binen birisi en geç 1 saatte Yalova’ya ulaşabilecekmiş. Bu kolaylıkların Yalova’yı İstanbul’un ne kadar yakınına getireceğini varın siz tasavvur edin.

Tabii İstanbul’un hastalıklarını Yalova’ya taşımamak son derece önemli. 1970’lerin ortalarında tanıdığım Yalova, munis, kendi halinde, köy ile şehir hayatını beraber yaşatan bir sahil kasabasıgörünümündeydi. Keşfedilmemiş kumsalları, gümrah ormanları, temiz havası ve bol suyuyla, şeftali ve elma bahçeleriyle, İstanbul ve Bursa gibi iki büyük şehri birbirine bağlayan kilit taşı rolüyle çok sevdiğim yerlerden biriydi. Ne var ki bütün hızla büyüyensahil yerleşmelerinin başına gelen, Yalova’nın da başına gelmekte gecikmedi. Önce sahiller, sonra arkasındaki yol boyları, sonra daha geridekiler derken ormanlar ve güzelim zeytin, şeftali ve elma bahçeleri, mümbit tarlalar bir bir yazlıkçı müteahhitlerin becerikli(!) ellerine teslim edildi. Bugün Yalova’nın merkezinin Türkiye’nin herhangi bir sahil şehrinden farkı kalmamış gibidir.

Daha içerilere gittiğinizde ise bahçe ve tarlaların üzerine inşa edilmiş, her birisi bir servet değerindeki villalarla karşılaşıyorsunuz adım başı. Zira buralar aynı zamanda turistlerin, özellikle de Arap ülkelerinden gelen turistlerin hala rağbetettikleri yeşilliği bol yerler.

Size lafın gelişi Yalova’ya gittik dedim. Aslında Yalova’daki Termal Kaplıcaları’na gittik demeliydim. “Termal” denilince gidip de görmeyen insanların gözünün önüne kalabalık bir yerleşim yeri gelebilir. Onun icin şu kısa açıklamayı yapmama izin verin: Oldukça eski bir tarihi var Termal Kaplıcaları’nın. Zaman zaman Bizans Saray’ından buraya gelip zevk ü safa edenler olduğu biliniyor. Osmanlılar döneminde de kullanılmış olan bu kaplıca bugünkü haline Sultan II. Abdülhamid sayesinde kavuşmuş. Tahta çıkışının 25. sene-i devriyesinde kendi özel gelirinden vererek “Tecdid ve İhya” eylediği kaplıca binasının şurasında burasında, ilginçtir, Roma devrine ait bazı kabartmalar muhafaza edilmiş. Onların bir Osmanlı eserinin bünyesinde yaşaması temin edilmiş böylece.Termal’de bir açık yüzme havuzu, kadınlar ve erkekler için ayrı havuzlu kaplıcalar, ayrıca ailece girilip yıkanılabilecek müstakil banyo kabinleri mevcut. Kabinler saatle tutuluyor. Genellikle tedavi amacıyla gelenler olduğu gibi (romatizma, siyatik, cilt ve kadın hastalıklarına iyi geldiği öteden beri biliniyor) madenlerin içinden süzülüp gelen kaynar suların dinlendirici hassalarını vücutlarına depolamak maksadıyla gelenler de oluyor. Bir de bizim gibi hem dinlenmek hem de gelmişken kanlarını tazelemek için gelenler var.

Ancak Termal civarında yalınız oteller mevcut ve fiyatları her keseye uygun değil. Bunun için kaplıcanın üstündeki sırtta bulunan Gökçedere Köyü’nde oda yahut daire kiralanıyor, buradan gerektikçe kaplıcaya iniliyor. Kaynar sularda bir güzel haşlandıktan sonra insanı tık nefes bırakan bir yokuşu –arabanız yoksa- tırmanmanız gerekiyor; ama olsun, yol üzerinde ayran ve böğürtlen satan köylü çocuklardan, ekşi elma ve karadut satan tezgahlardan aldıklarınızı atıştırmaya başlayınca bütün yorgunluğunuzu atıyorsunuz üzerinizden.

Gökçedere küçük bir Arap ülkesi gibi. Hemen her Arap ülkesinden bir ya da birkaç aile bulmak mümkün burada. Gökçedere’de Araplar büyük bir cami de yaptırmış. Bir mahallesinin adı da Arap Mahallesi zaten. Burayı canlandıran ve ayakta tutanlar Araplar olduğu halde ahali arasında onlardan hala “Pis Araplar” diye söz edilmesi gerçekten de üzücü. Turizm Bakanlığı’nın burayla hemen hiç ilgilenmemiş olması da ayrıcadüşündürücü…

Bu yazıyı Gökçedere’den yazıyorum. Birkaç günlük dinlenme sanki işe yaramış gibi geldi bana. Küçük bir tatil derkenarıyazayım diye başladığım yazı, kalemimi o kadar cezbetti ki ne Edward Said hakkında yazmayı düşündüğüm yazıya yüz verdi, ne de Almanya ve İsviçre ‘deki türban yasağını davul zurnayla karşılayan Güneri Civaoğlu hakkındaki eleştirime.

Tatile kalemimin de fazlasıyla ihtiyacı varmış anlaşılan!..

Sarmaşık

Zürafa’nın düşkünü, beyaz giyer kış günü

İki “a”yı da çekerek “zürafa” ahenginde söylenen kelime, bittabii, uzun boyunlu malum Afrika hayvanıyla ilişkili değildir. “Zarif”in cem (çoğul) şeklinden alınmış, telaffuzu değiştirilmiştir. O zümreye neden böyle denilmiştir? Herkesin, bilhassa aynı tarikat veya güruha mensup olmayanların anlayamayacakları bir hususi lehçe, bir argo kullanmalarından, göz süzerek, kaş oynatarak, imalı söz atarak konuşmalarından, zarafet satmalarından, bir de yine herkesinkine benzemeyen kıyafet farkları gösterip bazıalametler, işaretler taşımalarından! “Zürafa”lar daha ziyade beyaz renkte elbiseler giyerler, boyunlarına beyaz birer ipek mendil sararlar ve mendilin uçların muayyen şekilde bağlarlar; saçlarını da kısa keserler.

“Zürafanın düşkünü, beyazlar giyer kış günü” sözü de servetini yedirdikten sonra sefalete düşen ve kış mevsiminde sandıkdibinde kalmış keten elbiselerle süslenen bu meslek kadınları için söylenmiştir. Refik Halid (Karay), Üç Nesil Üç Hayat, tarihsiz, Semih Lütfi Kitabevi, s. 48.

.

Bir tatil yazısı
7 Eylül 2010Mustafa Armağan
Bir tatil yazısı
Ne zamandır gömülüp kaldığımız İstanbul’un kumpasından kendimizi kurtarmak için hafta başında Yalova’ya gittik ailece!.. Bu sıcakların bunalttığı günlerde çocukların da nefes almaya meğer ne çok ihtiyaçları varmış!..

Yalova 77. ilimiz. Uzun yıllar boyu İstanbul’un kazasıydı. Halbuki Attila İlhan’ın dediği gibi eğer bir ile bağlı olması gerekiyorduysa Yalova’nın, o il İstanbul değil, Bursa olmalıydı. Yalova’sız bir Bursa, kolu kanadı kırılmış, denizle, dolayısıyla İstanbul’la bağlantısı epeyce zedelenmiş eksik bir şehirdir.

Lakin Yalova şimdi il oldu. Nüfusu hızla artıyor Yalova’nın. Şimdilerde İstanbul’un sayfiyelerinden biri olma yolunda. İstanbul Büyükşehir Belediyesi’nin başlattığı deniz otobüs seferleri sayesinde Yenikapı’dan müthiş konforlu bir yolculukla 50 dakikada Yalova’da oluyorsunuz. Yani günübirlik bile gidilip gelinebiliyor İstanbul’dan Yalova’ya. Hele İzmit köprüsüyapıldığında Kozyatağı’ndan arabasına binen birisi en geç 1 saatte Yalova’ya ulaşabilecekmiş. Bu kolaylıkların Yalova’yı İstanbul’un ne kadar yakınına getireceğini varın siz tasavvur edin.

Tabii İstanbul’un hastalıklarını Yalova’ya taşımamak son derece önemli. 1970’lerin ortalarında tanıdığım Yalova, munis, kendi halinde, köy ile şehir hayatını beraber yaşatan bir sahil kasabasıgörünümündeydi. Keşfedilmemiş kumsalları, gümrah ormanları, temiz havası ve bol suyuyla, şeftali ve elma bahçeleriyle, İstanbul ve Bursa gibi iki büyük şehri birbirine bağlayan kilit taşı rolüyle çok sevdiğim yerlerden biriydi. Ne var ki bütün hızla büyüyensahil yerleşmelerinin başına gelen, Yalova’nın da başına gelmekte gecikmedi. Önce sahiller, sonra arkasındaki yol boyları, sonra daha geridekiler derken ormanlar ve güzelim zeytin, şeftali ve elma bahçeleri, mümbit tarlalar bir bir yazlıkçı müteahhitlerin becerikli(!) ellerine teslim edildi. Bugün Yalova’nın merkezinin Türkiye’nin herhangi bir sahil şehrinden farkı kalmamış gibidir.

Daha içerilere gittiğinizde ise bahçe ve tarlaların üzerine inşa edilmiş, her birisi bir servet değerindeki villalarla karşılaşıyorsunuz adım başı. Zira buralar aynı zamanda turistlerin, özellikle de Arap ülkelerinden gelen turistlerin hala rağbetettikleri yeşilliği bol yerler.

Size lafın gelişi Yalova’ya gittik dedim. Aslında Yalova’daki Termal Kaplıcaları’na gittik demeliydim. “Termal” denilince gidip de görmeyen insanların gözünün önüne kalabalık bir yerleşim yeri gelebilir. Onun icin şu kısa açıklamayı yapmama izin verin: Oldukça eski bir tarihi var Termal Kaplıcaları’nın. Zaman zaman Bizans Saray’ından buraya gelip zevk ü safa edenler olduğu biliniyor. Osmanlılar döneminde de kullanılmış olan bu kaplıca bugünkü haline Sultan II. Abdülhamid sayesinde kavuşmuş. Tahta çıkışının 25. sene-i devriyesinde kendi özel gelirinden vererek “Tecdid ve İhya” eylediği kaplıca binasının şurasında burasında, ilginçtir, Roma devrine ait bazı kabartmalar muhafaza edilmiş. Onların bir Osmanlı eserinin bünyesinde yaşaması temin edilmiş böylece.

Termal’de bir açık yüzme havuzu, kadınlar ve erkekler için ayrı havuzlu kaplıcalar, ayrıca ailece girilip yıkanılabilecek müstakil banyo kabinleri mevcut. Kabinler saatle tutuluyor. Genellikle tedavi amacıyla gelenler olduğu gibi (romatizma, siyatik, cilt ve kadın hastalıklarına iyi geldiği öteden beri biliniyor) madenlerin içinden süzülüp gelen kaynar suların dinlendirici hassalarını vücutlarına depolamak maksadıyla gelenler de oluyor. Bir de bizim gibi hem dinlenmek hem de gelmişken kanlarını tazelemek için gelenler var.

Ancak Termal civarında yalınız oteller mevcut ve fiyatları her keseye uygun değil. Bunun için kaplıcanın üstündeki sırtta bulunan Gökçedere Köyü’nde oda yahut daire kiralanıyor, buradan gerektikçe kaplıcaya iniliyor. Kaynar sularda bir güzel haşlandıktan sonra insanı tık nefes bırakan bir yokuşu –arabanız yoksa- tırmanmanız gerekiyor; ama olsun, yol üzerinde ayran ve böğürtlen satan köylü çocuklardan, ekşi elma ve karadut satan tezgahlardan aldıklarınızı atıştırmaya başlayınca bütün yorgunluğunuzu atıyorsunuz üzerinizden.

Gökçedere küçük bir Arap ülkesi gibi. Hemen her Arap ülkesinden bir ya da birkaç aile bulmak mümkün burada. Gökçedere’de Araplar büyük bir cami de yaptırmış. Bir mahallesinin adı da Arap Mahallesi zaten. Burayı canlandıran ve ayakta tutanlar Araplar olduğu halde ahali arasında onlardan hala “Pis Araplar” diye söz edilmesi gerçekten de üzücü. Turizm Bakanlığı’nın burayla hemen hiç ilgilenmemiş olması da ayrıcadüşündürücü…

Bu yazıyı Gökçedere’den yazıyorum. Birkaç günlük dinlenme sanki işe yaramış gibi geldi bana. Küçük bir tatil derkenarıyazayım diye başladığım yazı, kalemimi o kadar cezbetti ki ne Edward Said hakkında yazmayı düşündüğüm yazıya yüz verdi, ne de Almanya ve İsviçre ‘deki türban yasağını davul zurnayla karşılayan Güneri Civaoğlu hakkındaki eleştirime.

Tatile kalemimin de fazlasıyla ihtiyacı varmış anlaşılan!..

Sarmaşık

Zürafa’nın düşkünü, beyaz giyer kış günü

İki “a”yı da çekerek “zürafa” ahenginde söylenen kelime, bittabii, uzun boyunlu malum Afrika hayvanıyla ilişkili değildir. “Zarif”in cem (çoğul) şeklinden alınmış, telaffuzu değiştirilmiştir. O zümreye neden böyle denilmiştir? Herkesin, bilhassa aynı tarikat veya güruha mensup olmayanların anlayamayacakları bir hususi lehçe, bir argo kullanmalarından, göz süzerek, kaş oynatarak, imalı söz atarak konuşmalarından, zarafet satmalarından, bir de yine herkesinkine benzemeyen kıyafet farkları gösterip bazıalametler, işaretler taşımalarından! “Zürafa”lar daha ziyade beyaz renkte elbiseler giyerler, boyunlarına beyaz birer ipek mendil sararlar ve mendilin uçların muayyen şekilde bağlarlar; saçlarını da kısa keserler.

“Zürafanın düşkünü, beyazlar giyer kış günü” sözü de servetini yedirdikten sonra sefalete düşen ve kış mevsiminde sandıkdibinde kalmış keten elbiselerle süslenen bu meslek kadınları için söylenmiştir. Refik Halid (Karay), Üç Nesil Üç Hayat, tarihsiz, Semih Lütfi Kitabevi, s. 48.

.

Kalem ve kılıç
7 Eylül 2010Mustafa Armağan
Kalem ve Kılıç
Çağımızda, ‘sürgün’ olmanın önemini vurgulayan bizzat sürgündeki yazarlar resmi geçit yapıyorlar masamdan: Thomas Mann, Adorno, Gelibolulu Mustafa Ali… (Son ismin hemen bütün Osmanlı bürokratları gibi sürgünlüğü bir hayat tarzı haline getirdiğini ve iktidar nimetlerinin uzağına düşmek dışında çok da umursamadığını bildiğimden onu diğerlerinden ayrı tutmakta yarar görüyorum.) Merceğin derecesini büyük tuttukça uzayıp gidebilecek listenin imtiyazlı bir sırasında Edward W. Said’e yer vermemek ciddi bir haksızlık olurdu.

Said’in Türkçeye Oryantalizm, Haberlerin Ağında İslam, Filistin’in Sorunu ve Entelektüel adlı kitapları çevrilmiştir; ancak çevrilmeyi bekleyen ve en az Oryantalizm kadar önemli olan Kültür ve Emperyalizm dışında Edebiyat ve Toplum ve Son Gökyüzünden Sonra adlı çalışmaları da değerlidir.

Kudüs doğumlu bir Filistinli olan Said (doğumu 1935) Filistin ve Kahire’de okuduktan sonra 15 yaşındayken ailesiyle birlikte Amerika’ya göç etti (kendisi bunu ‘sürgün’ diye niteleyecektir daha sonra). Princeton’da başladığı öğrenim hayatını Harward’da bitiren Said, halen New York’ta yaşıyor ve Columbia Üniversitesi’nde İngiliz Edebiyatı ve Karşılaştırmalı Edebiyat Bölümü’de profesörlük yapıyor. Aynı zamanda sürgündeki Filistin Ulusal Konseyi’nin üyesidir.

Edward Said’in öteden beri beni cezbeden tarafı şu olmuştur: Teorik yönden ne kadar ileri bir noktada bulunursa bulunsun, hiçbir zaman yurdundan sürülen ve yurduna tekrar sahip olmak için mücadele veren bir halkın ferdi olduğunu unutmamıştır. Amerika gibi Yahudi lobisinin son derece etkin olduğu bir ülkedebileğinin hakkıyla İngiliz Edebiyatı profesörlüğüne yükselmişolmasını ‘yeterli’ bulan meslektaşları, ne diye Filistin lehine ve Amerika ile İsrail aleyhine olur olmaz yerde konferanslar verdiğini sorduklarında, bunların sonuçlarına katlanmaya hazırolduğunu ve susturulmak istenen bir halkın sesi olmak istediğinigayet açıklıkla söyleyebilmişti. Said, bir entellektüel olarak Filistin halkını temsil ettiğinin bilincini, bizzat Filistinlilerin Filistin davasını savsaklamaları karşısında tepki göstererek de ortaya koymayı bilmiştir. Şu anda Yaser Arafat’in çekip gitmesini isteyenlerden biridir o.

Oryantalizmin gerçekte Batı’nın kendisini Doğu’dan ayırmayı ve bu suretle onun üzerinde hegemonya kurmayı hedefleyen emperyalist bir strateji, Cemil Meriç’in deyişiyle “sömürgeciliğin kesif kolu” olarak çalıştığını, yani oryantalist çalışmalardan elde edilen bilgi hasılasının dünyaya egemen olmak arzusundaki bir iktidar tarafından kullanıldığını, mesela Napolyon’un Volney’in kadim Mısır üzerine yazdığı kitabı okuduktan sonra Mısır’ı işgalettiğini ileri sürmesi, gerçekte Michel Foucault’nun bilgi/iktidar formülünü nasıl başarılı bir şekilde bir bir uyguladığınıgöstermektedir. Said’in önemi, daha önce sanki birbirleriyle bağlantısızmış gibi duran bu iki alanın, yani oryantalizm ile bilginin her zaman bir iktidar aygıtının aracı olduğunu öne süren yapısalcılık-sonrası yaklaşımın derin irtibatını kurmasındangelmektedir.

Bir gazete sütunu için biraz ağır kaçacağı için ayrıntılarınagirmeyeceğim bu karmaşık teorik donanım ve bunun güçlü bir şekilde uygulanması, aslında Said’in kafasında ve kalbinde Filistin sorunundan bağımsız işlemler değildir. O, Filistinlilerin Batı kamuoyunda bugün yaftalandıkları fundamentalist, terörist, barbar, geri vb. gibi vasıfların aslında oryantalist müdahalenineseri olduğu kanaatindedir. Oryantalist müdahale olmadan bugün Filistin davasını Batılı mahfillerde anlatmak neredeyse imkansızolmazdı. Nasıl bugün “Doğu” diyebildiğimiz (“Batı” da dahildir buna) bir coğrafi alanın tespiti tamamen oryantalizmin eseri ise “Filistin” de önce oryantalist metinlerde kurulmuş, sonra bu bilgi emperyalist iktidar odakları tarafından siyasal dile tercümeedilmiş ve sonuçta bir halk, aslında o toprakların sahibi olmadıkları gibi komik bir gerekçeyle sürgüne gönderilmiş, bu da yetmezmiş gibi, terörist olan bu halkın toprak taleplerinin de zaten olamayacağı gibi bir sözde kanaat kamuoyuna kabul ettirilmiştir.

Edward Said, oryantalizmin emperyalizmle iç içe gelişen bir öncü literatür olduğunu ortaya koyan çalışması, gerçekte sürgüneyollanmış bir halkın vicdanını temsil eden bir entelektüel in “dava”sını yansıtmaktadır.

Kalem ve kılıç, onda birbirinden ayrılmaz biçimde sarmaşmışdurumdadır.

.

Hüzünlü Kanatlar
7 Eylül 2010Mustafa Armağan
“Muhayyile” demiş unlu yazar Samuel Beckett, “insan ne yapacağını bilmez olunca acar hüzünlü kanatlarını.” Bence bu “hüzünlü kanatlar” terkibi modern dünyada aydının konumunu anlatmaya çok elverişli bir anahtar olabilir. Gerçekten de “hüzünlü” dür o; cağın en fazla ihanet suçlamasına maruz kalmış insanidir; ama yine de bütün umutların tükendiği noktada muhayyilesi ve ufku, yeni bir ışık olarak parlamıştır kitlelerin önünde.

İste 1968 ayaklanmalarının unlu teorisyeni Marcuse, kapitalizmin ideolojik yanıltıcılığından (afyonundan) en bağışık toplumsal kesimlerden biri olarak aydınları görmüyor muydu? Yine ayni geleneğin daha eski bir ismi Karl Mannheim, toplumsal ideolojinin etkisinden kendisini ilk kurtaracak sınıf olarak aydınları saymıyor muydu? Galiba bu özgürlük onun basını fena halde derde sokmasına da yol açmaktadır. Yalnız polis devleti veya askeri yönetimlerle değil, önceden garanti altına alınmamış bir cangilda yalnız basına ilerlemeyi göze alarak giriştiği gozupek yolculuğu ile de bası derttedir onun. Çünkü 20. yüzyıl bas döndüren bir cağ olmuştur basından beri: Dünya savaşlarının kıyameti, teknolojinin bir sahmaran gibi hayatin her alanını kıskıvrak sarması, birer ihtişamlı serap gibi ufukta beliren ve fakat daha bir ömrün dilimleri içinde kabukları dökülüveren ideolojilerin dayanılmaz cazibesi ve milliyetçilik ile de bas etmek üzere soyunmak zorunda kalmıştır. Bas edebilmiş midir? Sanmıyorum. Ancak ufuklardan gelen umut pırıltılarını ilk o fark ettiği için onun yalancı ateşinde ilk yanıp kavrulan da, “mağlup olan ilah”larını ilk ilan eden de o olmuştur.

Cağımızın en acık zihinli Marksistlerinden Henry Lefebvre, 20. yüzyılın en temel ve belirleyici çelişkisini, “daha önce görülmemiş bir bilinçli öz üretim imkanı ve ayni zamanda insanlığın kendi kendini yok etme” ihtimalinin eşzamanlı olarak ortaya cıkmış olması seklinde tespit etmişti. Bu çelişkinin çözümlenebilmesi; ancak ve ancak “hareket halinde bir düşünce” ile mümkün olacaktır. Deleuze, baksa bir acıdan buna göçebe düşünce adini verecektir. Göçebeliğin yerleşikliğe alternatif olarak gündeme taşındığı bir düşüncedir Deleuze’inki.

İlginç olan su ki, geleneksel dünyanın durmuş oturmuş ve belli bir konumu değişmezcesine benimsemiş aydını pek revaçta değildir cağımızda. Bir 19. yüzyılda bası sonu belli, ehramı andıran sistematik bir felsefenin görkemli terasından tarassut edilebilirdi belki dünya; kesin hükümlerle yargılanabilir, Olimpos’tan fanilere buyrultular yağdırılabilirdi. Ama o artik hareketli bir cağın çocuğu olduğunun bilincindedir. Gramsci’nin sözünü ettiği “maaşlı geleneksel entelektüel” değil, her zaman hareket ve oluşum halinde olan “organik entelektüel”dir.

Yine de bir “dava”sı, içinde kanayan bir “yara”sı olmalı değil midir entelektüelin? Joyce’n Finnegans Aake’in 60 dilden aldığı kelimelerle kotararak eleştirmenleri 300 yıl oyalamak istemesi sadece bir fantezi olmak için fazla yorucu bir zahmet değil midir? Neden katlanması gereksin ki buna durup dururken? Modern aydının sadece kendi isine bakan bencil bir bireye indirgenemeyecek kadar bir parçası olduğunu unuturuz genellikle. Edward Saik tam bu noktada devreye giriyor ve şunları soyluyor bize: “entelektüel belli bir kamu için ve o kamu adına bir mesajı, görüsü, tavrı, felsefeyi ya da kanıyı temsil etme, cisimleştirme, ifade etme yetkisine sahip olan bireydir. Bu rolün özel, ayrıcalıklı bir boyutu vardır ve kamunun gündemine sıkıntı verici sorular getiren, Ortodoks ve dogma üretmektense bunlara karsı çıkan, kolay kolay hükümetlerin veya büyük şirketlerin adamı yapılamayan, devamlı unutulan ya da sumenalti edilen insanları ve meseleleri temsil etmek için var olan biri olma duygusu hissedilmeden oynanamaz.”

Hani eski Türklerin savaşan iki ordu gördüklerinde zayıf olana yardim ettikleri seklinde bir rivayet vardır ya, entelektüel de cağımızda zayıf olanın, susturulmuşların, unutulmuslarin, mağlupların ve temsil edilmeyenlerin safında yer almalıdır. Zaten her alanda muktedir olanların borazanı olmak ona değil, dalkavuklara yaraşır!

“Hüzünlü kanatlar”, Beckett’in dediği gibi boşluğa değil, yaralı bir insanlığın kalbine açıldığında dönmeye başlar gerçek yuvasına.

.

Haritalar da yalan söyler!
7 Eylül 2010Mustafa Armağan
Haritalar da yalan söyler!
Gün gelip de bilgimin sınırlı olduğu haritalar hakkında, üstelik“yalan” siyleyebildiklerine dair bir yazı yazacağım aklıma gelmezdi. Ama yazarlık bu! Hangi bakir toprağa kanat vuracağıbelli mi olur kalemin?

Borges’in Alçaklığın Evrensel Tarihi adlı kitabında bir alıntıvardır haritacılık ile ilgili. Alıntıda haritacılık sanatında mükemmelliğe ulaşmış bir imparatorluktan söz edilmektedir. Haritalar gerçeğe o kadar yakın hale getirilmiş ki bu imparatorlukta, bir eyaletin haritası bir şehir büyüklüğünde, imparatorluğun haritası ise bir eyaleti kaplayacak genişlikteymiş. İmparatorluktaki haritacılık okulu bununla da yetinmeyerek tıpatıp gerçeğe uygun bir harita çıkarmaya girişmiş ve sonunda bire bir (1/1) ölçekte bir haritasını yapmayı başarmışlar imparatorluğun. Yerdeki çakıl taşını bile aynı büyüklükte bir haritaya geçirmişler. Ancak ufak bir kusuru olduğu anlaşmış bu gerçeğe tam tekabül eden haritanın: Kullanılamıyormuş! Ve sonraki nesiller onu güneş ve yağmurun yıpratmasına terk etmişler. “Parçaları” der, alıntı metninin yazarı Miranda (metin 1658’de yazılmıştır), “bugün bile bir hayvana ya da dilenciye barınak olabiliyor; coğrafya biliminden tüm ulusa kalan yalnızca budur.”

Haritacılara biraz ağır bir itham yöneltilmiş gibi geliyor insana bu son cümlede; ancak haritacıların da tamamen “masum” olmadıklarını düşünmek için yeteri kadar delil var elimizde. Neler mi? Beraber bakalım isterseniz.

Gerhard Mercator ismini pek duymamışsınızdır ama onun geliştirdiği haritacılık tekniğiyle yapılmış ve sonradan geliştirilmiş olan dünya haritalarını ve kürelerini yakından biliyor olmalısınız. (En azından okul yıllarından aşinalığınız vardır.) Mercator 16. yüzyılda teknik ayrıntıları genel ansiklopedilerde bulunabilecek bir yöntemle (“Mercator İzdüşümü ” yöntemi deniliyor buna) bir küre üzerine dünya haritasını yerleştirmeyi başarmış. Kendisinden sonra asırlarca kullanılacak bir başarı olarak haritacılık tarihine geçen bu yöntemle (yani dünyadaki kıtaların yüzölçümlerinin belli bir ölçekte kağıt üzerine düşürülmesi işlemiyle ) gerçekleşen haritaların kusurları zamanla ortaya çıkmaya başlamış bir bir. Bunlar “teknik” kusur olsaydı bir başka haritacı kalkıp onu düzelttiğinde mesele hallolabilirdi. Ancak kusur -biraz tuhaf ama- “ideolojik” olunca daha dallanıp budaklanıyor konu.

Ali Mazrui, dilimize çevrilmesinde önayak olduğum nefis kitabı Afrikalılar’da Afrika’nın haritalarda neden hep aşağıda, Avrupa ve Amerika’nın neden yukarıda bulunduğunu sorguladıktan sonra Mercator’un çizdiği haritadaki ilginç bir çarpıklığı yakalıyor. Buna göre kuzey yarımkürede yer alan ülkeler harita üzerinde güneydekilere göre daha büyük gösterilmiştir. Mazrui’ye göremodern dünya haritalarında kuzey Amerika kıtası, Afrika’dan bir buçuk kat büyük çizilmiştir. Oysa gerçek yüzölçümlerine bakıldığında kuzey Amerika’dan tam 3.5 kat, yani 3,5 milyon kilometrekare daha büyüktür Afrika kıtası. Peki bu nasıl ‘gözden kaçmış demeyin hemen. Dahası var.

Yine Mercator’u örnek alarak yapılan modern haritalar, kutuplara yakın olan enlemlerin uzunluğunu abartmaktadır. Bu yüzdenkuzeyde yer aldığı için Gronland, hemen hemen Afrika kıtasıylaaynı boyutlarda çizilmiştir, oysa gerçekte Afrika’nın sadece 15’te biri (1/15) kadardır! Afrika’nın bir ülkesi kadar yüzölçümüne sahip olan Gronland, onunla eşitmiş gibi gösterilmek mi istenmiştir yoksa?

Buna evet cevabını veriyor Mazrui ve bu “ideolojik çarpıtma”yı Afrika’yı, yağmalayanların onun “gerçek” büyüklüğünü küçültmeye çalışarak kendilerini meşrulaştırmak istemelerine bağlıyor. Yağmaladıkları kıta karşısında kendilerinin ne kadar önemsiz bir yer tuttuklarının, yağmalayan ile yağmalanan arasındaki bariz eşitsizliğin örtbas edilmesi arzusu başka deyişle. Nitekim Robert F. Berkhofer’in da belirttiği gibi Afrikalılarınbarbarlığı ile ilgili oluşturulmuş bakış, gerçekte Avrupalıların bu topraklarda gerçekleştirdiği kıyımı mazur göstermeye matuftur.

Maurice Duverger de bir kitabında Soğuk Savaş yıllarında ABD ve SSCB’li haritacıların kendi topraklarını “odağa” alma ve haritaya egemen olma gayretiyle ideolojik haritalar çizdiklerini yazmıştı. Demek ki haritalara da güvenemeyeceğiz. Peki neye güveneceğiz, eğer haritacılık bilimine de güvenmeyeceksek? diye sorduğunuzu duyar gibi oluyorum.

Benim cevabım basit: Kendimize güvenmeliyiz. Bir de çağın bize sunduğu her veriyi, arkasındaki iktidar ilişkileriyle birlikte değerlendirerek almalıyız. Unutmayalım ki her öğretilen şey, bir iktidar yumağından türemiştir ve arkasında daima sınamamız gereken bir ideolojik bakış yatmaktadır. Bize gerçek olmayanı gerçekmiş gibi gösteren de, aynı ideolojiyi kendimize aitmiş gibi sorgusuz sualsiz gözlerimize takmamızdan alıyor gücünü çünkü.

Sarmaşık

Bu belgeseli kaçırmayın…

Ali Mazrui’nin Afrikalılar adlı önemli çalışmasından, önce1990’da TRT’de yayınlanan aynı adlı belgeseli vasıtasıyla haberdar oldum. Müthiş etkileyici bir diziydi doğrusu. O yıllarda İnsan Yayınları’nda çalışıyordum. Bu belgeselin BBC tarafındankitap halinde yayınlandığını öğrenince yayımına karar verdik. Sevgili dostum Yusuf Kaplan’ın güzel çevirisiyle kitap 1992’de yayınlandı. Ne yazık ki bugüne kadar Tanpınar’ın deyişiyle tam bir “sükut suikasti” ile karşılandı kitap. Herhangi bir ciddi yankısı olmadı bildiğim kadarıyla. Meraklılarına hemen söyleyeyim: Bugünlerde Kanal 7’de bu belgesel tekrar yayınlanıyor. Sakin kaçırmayın

Kayıp şehrin ansiklopedisi
7 Eylül 2010Mustafa Armağan

Kayıp şehrin ansiklopedisi
İstanbul üzerine çalışanlar iyi bilir; ama dikkatli okuyucuların da ucundan kıyısından aşina oldukları, maalesef yarım kalmış bir ansiklopedisi vardır Reşat Ekrem Koçu’nun: İstanbul Ansiklopedisi. Popüler şehir tarihçiliğinin babası olarak kabul edebileceğimiz Ahmet Rasim mektebinden yetişen ve tarihçi Ahmet Refik Altınay’ın Darülfünun’da asistanı olan Reşat Ekrem, hocası ile birlikte 1933 Üniversite Reformu sırasında tasfiye edilmiş ve liselerde tarih öğretmenliği yaparak geçimini sağlarken bir taraftan da tarihle ilgili herkesin hoşuna gidecek bir üslupla pek çok dergide yazı yazmıştır. 1944’te 24 cilt olarak tasarlanmış ve yayınına başlanmış olan İstanbul Ansiklopedisi, 1973’te yayınlanan 172. fasikülündeki “Gökçınar” maddesiyle yarım kalan ansiklopedilerimizin işgal ettiği ‘şanlı hafızamıza’ gömülmüştür.

Sonraları biri yarım kalan iki İstanbul Ansiklopedisi daha yayınlanmış olmasına rağmen Reşat Ekrem’inki ile boy ölçülebilenine rastlanmamıştır, bu gidişle rastlanmayacaktır da. Çünkü o, tam bize has bir tasnif sisteminin mutena bir örneğini teşkil etmektedir. Batı’da şimdilerde iyice yaygınlaşan “güler yüzlü ansiklopedi” çığırını bizde ilk o başlattıktan başka zihnimizi okul yıllarından itibaren bukağılayan pozitivist tasnif sistemini altüst eden ve bazen bana bile “Pes birader, bu hırsız uğursuz taifesinin bir ansiklopedide bu kadar bol bulamaç yer bulması hangi aklın eseridir.” dedirten Şark zihniyetinin eşyayı kendisine mahsus yollarla kavrama cehdinin nadide numunelerinden biridir.

Yazarları arasında her biri bugün birer ulaşılmaz zirve gibi duran Ekrem Hakkı Ayverdi, Semavi Eyice, Albert Gabriel, Saadi Nazım Nirven, Sermed Muhtar Alus, Mahmut Yesari, Osman Nuri Ergin, Ali Rıza Sağman ve Süheyl Ünver vb. imzaların yer aldığı bu ansiklopedi, normal olarak bir şehirde yer alması beklenen mekanlar, abideler, ünlüler ve olaylardan başka, bir ansiklopediden hiç de beklenmeyecek kadar karmaşık bir madde ilişkileri sistemine de sahiptir. Padişahlar, devlet adamları, şairleri vs. dışında hekim, muallim, hoca, derviş, papaz, keşiş, meczup, hanende, sazende, cengi, köçek, ayyaş, derbeder, pehlivan, tulumbacı, kabadayı, kumarbaz, hırsız, serseri ve dilenciler; aşk maceraları, argo, cinayet gibi; ancak günlük gazete sütunlarına layık gördüğümüz birbiriyle rabıtasızmış gibi görünen yığınla ayrıntıyı birbirine örerek İstanbul’un yaşanmış ve sayesinde hep yaşanacak çehresini , yaydığı o sıcak ışık altında tanımamızı sağlar.

Bir bakmışsınız 1940’lardaki Bostancı cinayetinden söz eder, öbür taraftan ayakkabı boyacılığı yapan kimsesiz bir Rum kızının hüzünlü hikayesi karışlar sizi. İstanbul’daki karpuz sergilerinin mazisine sürüklerken ellerinizden tutup, öbür taraftan Fehmi Buğdayoğlu adlı namlı bir hırsızın kafa kağıdını önünüze uzatıverir. Şaşkınlığınızı daha üzerinizden atamadan Yenikapı’da balıkçı kahvelerine uzanmışsınızdır. Orada 10 yaşlarında bir gazete dağıtıcısı çocuğun, yalınayakları ve dizleri yamalı pantolonuyla ve de ilginç mi ilginç hikayesiyle tanışırsınız. Meğerbu çocuk yine bir gün gazete dağıtırken, o sırada ünlü bir İspanyol ressam balıkçı kahvelerinden birinde oturmaktaymış. Çocuğu görür görmez gözlerindeki ışığa vurulmuş ve hemen bir resmini yapmak için izin istemiş. İki gün süren bu çalışma sonucunda ortaya çıkan tablo, hem Yenikapı sahillerinin asrımızın ortalarındaki renk cümbüşlerini, hem de bu gazeteci çocuğun gözlerinden tüten ıtrı yansıtmaktaymış. Koçu’nun rivayetine göre bu tablo şimdi İspanya’nın ünlü müzelerinden birinde sergileniyormuş.

Bu tabii bambaşka bir şey… Ansiklopedilerin o sevimsiz, asıksuratını sıcak, sımsıcak bir gülümsemeye dönüştürmeyi başarıyorİstanbul Ansiklopedisi. Bu ansiklopedinin İstanbul ‘un asırların ve mekanların üst üste bindiği çok katlı ve labirentlerle dolu dokusunun üzerine bir ağ gibi atılmış olduğunu düşünüyorum: Bu kendini kolay ele vermeyen başkentin bütün revnakını; ancak o karmaşık yapıyı göğüsleyebilecek karmaşıklıktaki bu tür bir ansiklopedinin yansıtabileceği kanaatindeyim. Bu olağanüstü ansiklopedinin yarım kalmış olmasının, gerçekte şehri yarı yarıya kaybetmek kadar acı verici bir olay olduğunu söylemek mübalağa sayılmamalıdır..

.Köşe yazmak
7 Eylül 2010Mustafa Armağan
Köşe yazmak
Geçtiğimiz hafta Kültür Atlası’nı biraz ufalmış ve köşesine büzülmüş gören okuyucularım sebebini sordular haklı olarak: Yazacak bir şeyim mi kalmamıştı yoksa reklamlar yüzündenkapladığım alan mı daraltılmıştı? Doğrusunu söylemem gerekirse ikisi de değil.

Zaman zaman seferi olan yazarların köşelerinde “Yazarımız seyahatte olduğundan yazısını yayınlayamıyoruz.” şeklinde bir ibareye rastlarsınız. Bunu okuyan kişi de yazarının ‘seferilik’ hükümlerine göre mazur sayılabileceğini idrak edip ses çıkartmaz. (Aksi halde böyle bir açıklama konulmadan yazısı yayınlanmasa yazarın başka bir gazeteye uçtuğunu ya da gazetesiyle arasının bozuk olduğunu havadan nem kapar gibi anında hisseder okuyucu. Tedbir, bu tehlikeyi bertaraf etmeye yöneliktir anlayacağınız!)

Benim de seyahatlerim oldu, tatillerim oldu; ama iki adet kağıtla pilot kalemimi hiç yanımdan eksik etmediğim için Kültür Sayfası’ndaki değerli kardeşlerimin de katkılarıyla köşemi boş bırakmamaya gayret ettim elimden geldiği kadar. İyi kötü bir faks çekecek dükkan da bulunduğuna göre gittiğim yerlerde, mesele kalmıyordu.

Geçtiğimiz Temmuz ayında Yalova civarına birkaç günlüğüne tatile gitmiştim. Kaplıcanın rehavetine kendimi o kadar kaptırmıştım ki, perşembe gününün gelip çattığını ve köşemin beynimdeki yazıyı bir vantuz gibi emmeye hazırlandığını sabah uyanınca ancak hatırlayabildim. Ne yapmalıydı?

Tabii ilk işim, kaldığımız evin balkonuna oturup güzel bir tatil yazısı yazmak oldu. Yazı tamam. Fakat nasıl göndermeli? Üstelik çok da okunaklı olmayan el yazımla çekeceğim faksı Zaman gazetesinin dizgi servisi nasıl dizecekti? Sevgili musahhihlerimizi bir bulmacanın içinden çıkar gibi uğraştırmaya, bazı cümlelerin bu yüzden düşük, bazı kelimelerin ise yanlış çıkmasına gönlüm nasıl razı olabilirdi?

Vakit öğleni bulmuştu ve ben ne yapacağımı düşünerek köyün içinde bir o yana, bir bu yana dolaşırken birden o yabancı simalarla dolu yerde dost bir yüzün ışıldadığını gördüm. Belki inanmayacaksınız ama bu yüz, sonradan yıllardır Yalova’da oturduğunu öğrendiğim Genel Müdürümüz Hüseyin Gülerce idi. Derdimi kendisine naklettiğimde önce birazdan eve gideceğini, yazıyı kendisine verirsem evden fakslayabileceğini söyledi, sağolsun. Fakat benim “hurda” el yazımı görünce dizgicilerin bu yazıyı sökemeyecekleri kanaatine varmış olmalı ki, Yalova’da Zaman bürosuna gitmemi ve yazımı bilgisayarda dizip oradan fakslamamı tavsiye etti. Ben de hemen yola çıktım. Yalova bürosundaki arkadaşların himmetiyle yazımı dizdirdim, tashih edip faksladım. (Bu arada bilgisayarın PC ve Q klavye olması gibi aksiliklerle karşılaşmadım değil, fakat şimdi ismini hatırlayamadığım bir hizmetşinas arkadaşa yazımı okuduğumu, onun da kemali ciddiyetle dizdiğini eklemeliyim.)

Gördüğünüz gibi seyahatteki bir yazarın başına gelen pişmiştavuğun başına bile gelmiyor.

İyi ama bütün bunlar geçen ay olmuştu, bir hafta önceki yazıyla anlattıklarının ne alakası var? dediğinizi duyar gibi oldum. Efendim, şu günlerde bir iş değişikliği dolayısıyla muhacir vaziyetteyim ve bu yüzden de kurulu düzenim baştan aşağıyenileniyor. Dolayısıyla oturduğum masa, sandalye, yazıyazdığım bilgisayar, çıkış aldığım printer, yazılarımı gazeteye aracılığıyla yolladığım faks, velhasıl her şey değişince, geçen haftaki “19. Yüzyılın Başkenti Paris” başlıklı yazım, derkenarlarından mahrum bir vaziyette “mücerreden” arzı endam eyledi.

Uzun sözün kısası, merak edilecek bir şey yok! Ancak köşe yazarlığı da o kadar zahmetsiz bir iş değil, anlayacağınız. Yalnızyazıyı kıvamına getirip yazmak yetmiyor, bir de kıvamına getirip yollayabilme becerisini göstermek gerekiyor. Bu becerinin “yazarlık” kavramına dahil olduğunu bilmeyen okuyucu da, “Allah Allah, bu seyahat nasıl büyük bir meşakkat içinde geçiyor olmalı ki, sevgili yazarımız kafasını toplayıp da makalesini kaleme alamamış” diye düşünüyor kendi köşesinde haklı olarak.

Benim yayınevlerim!

İşimiz kültür olunca kitaplar en vazgeçilmez malzememiz oluyor ister istemez. Bu yüzden de kitap tanıtımları, benim ve bu sayfayı paylaştığım değerli köşe yazarlarının başta gelen vazifesi haline geliyor. Ancak fakirin farkı, yalnız okumak ve yazmakla yetinmeyip yayınlamakla da iştigal etmesi. Yaklaşık 11 yıldıryayıncı olarak hizmet ediyorum kültürümüze. Bu ‘macera’ya dahil oluşum, gerçi aileden sirayet eden bir maceranın devamıdır. Cağaloğlu tabir ettiğimiz yayıncıların kümelendiği bölge, intisab etmeden önce de yabancım değildi. Amcam olan Fikir Yayınları sahibi Nihat Armağan vasıtasıyla önde gelen yayınevleriyle öğrencilik yıllarımdan itibaren ilişkim başlamıştı. O zamanlar yaygın olan tipo matbaaların ağır mürekkep ve kurşun kokuları saçan atmosferi insanın ciğerlerine bir kere işlemeye görsün. Bir daha kurtaramıyor kendisini bu tatlı girdaptan.

Sonra sevgili Edip Gönenç ağabey ile birlikte Tevhid Yayınları’nda ilk “fiili” yayıncılığıma başladım. Kısa bir süre sonra Risale Yayınları’na geçtim. Orada başka pek çok kitabın yanı sıra dört ciltlik Sosyal Bilimler Ansiklopedisi’nin yayına hazırlanmasıyla uğraştım. (Projenin başlangıcında İsmet Özel de bulunuyordu fakat sonra ayrılarak Çıdam Yayınları’nı kurdu ve kendi kitaplarını orada yayınlamaya başladı. Çıdam da kapanınca Şule Yayınları, kitaplarını devraldı ve halen yayın hayatına başarıyla devam ediyor.)

Sonraki durağım İnsan Yayınları oldu. Başlangıçta Ahmet Şişman’dı sahibi, fakat sonradan el değiştirdi ve İlhan Akıncı ile Adnan Başdemir’e geçti. Halen İlhan Akıncı’nın sahipliğinde yayın hayatına devam eden İnsan Yayınları, gerçek bir mektep olmuştur Müslüman aydınlar için. Geçmişe dönüp baktığımda Klodfarer Caddesi’ndeki eski yerinden kimlerin gelip geçtiğine insan şaşırmadan edemiyor: Ali Bulaç, İlhan Kutluer, Ali Ünal, Cahit Koytak, Dücane Cündioğlu, Akif Emre, Mahmut Erol Kılıç ve daha isimlerini hatırlayamadığım birçok değerli yazar, mütercim ve genç istidat bu mektepte bazen hoca, bazen de talebe olmuştur.

İnsan’dan sonra Bekir Şahin’in kurduğu Ağaç Yayıncılık’ta karar kıldım. Ağaç Yayıncılık, peş peşe yayınladığı nitelikli kitaplarıylayayın dünyamıza bir kuyrukluyıldız gibi ağmış ve birkaç yıliçerisinde ne yazık ki kapanmıştır. Alternatif Üniversite adı altında yayınladığı 30 kadar kitaptan başka 7 ciltlik Osmanlı Ansiklopedisi ile de ciddi bir başarıya imza atan AğaçYayıncılık’ın bugün geride hala kapatılamayan bir krater bırakarak nisyana gömüldüğünü görünce insan üzülmeden edemiyor doğrusu. 1978’lerde Yeryüzü Yayınları ile başlayan entellektüel çizginin parıltılı bir devamı olmuştur AğaçYayıncılık.

İz Yayıncılık ise son durağım oldu. Ahmet Şişman’ın kurduğu, sonradan Recep ve Mahmut Kış kardeşlerin sahipliğinde yayınına devam eden İz Yayıncılık, 8 yılda yayınladığı 250 kitapla en hızlı ve nitelikli kitap yayınlayan yayınevlerimizden birisi olarak yayın dünyasında haklı bir itibar kazandı. Önce İzlenim dergisini çıkartmak üzere girdiğim İz bünyesinde, yayın yönetmenliğine getirildiğim son iki yılda 100’e yakın kitap yayınladım; hem kapak ve iç düzenlerinde, hem de kitapların seçimi ve yayına hazırlanmasında belli bir seviye tutturmaya gayret gösterdim. Şimdi nerede miyim? Geçtiğimiz ay kafamda birçok yeni projeyle ayrıldım İz Yayıncılık’tan. Belki bir süre serbest yazarlık yapacağım, yeni projelerimden birini gerçekleşme safhasına taşıyıncaya kadar.

O projeler hiç bitmez ve iyi ki de bitmez. Yoksa hayat da biterdi benim icin.

Bizans Sarayı’ymış!
7 Eylül 2010Mustafa Armağan

Bizans Sarayı’ymış!
Birkaç hafta önce “ciddi” sayılabilecek gazetelerimizden birinde 9 sütuna manşetten efsanevi Bizans Sarayı’ndan kalıntılar bulunduğu haber veriliyordu. On sayfanın tamamı, bu “özel haber”e tahsis edilmişti. Demek ki, Türkiye’nin içinden geçmekte olduğu ve söz konusu gazetenin de başrollerinden birini oynadığı “özel ve nazik dönem”e ilişkin hiçbir haber, o gün bu ‘tarihi yeniden dirilten’ arkeolojik kazı haberine galebe çalamamıştı.

Haberde ‘Bizans Sarayı’ denilen buluntunun gerçek Bizans Sarayı ile bir ilgisi var mıydı? Dahası, bir eser, henüz kazılma aşamasındayken ve bulgular testten, kontrolden geçmeden sonuçları nasıl böylesine büyük bir cür’etle ilan edilebiliyor, kesin hükme varılabiliyordu? Haberi okuyunca zihnimden geçen ilk sorular bunlar oldu.

‘Bizans Sarayı’ diye bilinen yapının Fatih, İstanbul’u fethetmeden çok önce imparatorlar tarafından terk edildiğini ve Fatih, fetihten sonra Ayasofya’nın kubbesinden bakıp harap halini görünce, esef ettiğini (Sadi’nin bir beytini okuduğu söylenir.) biliyoruz. Saray, Müslümanlardan önce, muhtemelen 1204 Latin istilasında tahrip edilmiş ve içerisindeki değerli parçalar Venedik’e götürülmüş, kısacası yağmalanmıştır. Yine uzmanların verdiği bilgilere göre saray, Sultanahmet Külliyesi’nin bulunduğu alan ile oradan denize doğru uzanıyordu.

Haberde sözü edilen yeri araştırmak için gittim. Meğer Ayasofya’nın doğu cephesinde (kıble istikameti) eskiden askeri bir birlik bulunan boş arazinin içindeymiş. Sözü edilen yer Bizans Sarayı’nın Ayasofya’nın yanı başında, Topkapı Sarayı’nın girişinde ne işi olduğunu doğrusu anlayamadım. Hele hele mahut gazetede yayınlanan “restitusyon resmi”ni, yani çağımızdaki bir mimarin hayalinde canlandırdığı bir resmi sarayın gravürü olarak takdim etmeleri, ne demeli bilmiyorum, bir hokkabazlık gösterisini andırıyordu.

Halbuki bilenler biliyor saray meselesinin aslını. Öncesi de var; ama daha 1920’lerde Tamara Talbot Rice ve eşi sarayın kalıntılarını ortaya çıkarmak için yıllar süren kazı çalışmaları yapmışlar ve bu çalışmalar sonucunda bugün Sultanahmet Camii’nin kıble istikametinde bazı kalıntılara rastlanmış. Hatta Mozaik Müzesi diye bilinen müze, kazılarda rastlanan yer mozaiklerini korumak amacıyla kurulmuş, sonradan başka parçaların toplanmasıyla bugünkü halini almıştır. Bunlar bugün herkesin gözü önündedir ve bildiğim kadarıyla karıkoca Rice’ler bu kazı çalışmalarının sonuçlarını yayınlamışlardır. (Yakın zamanlarda Skylife dergilerinden birinde Tamara Talbot Rice ile yapılan röportajda bu açıkça vurgulanıyor.)

Sansasyon üretmekten öte, bir niyet taşıyor bana kalırsa bu ‘haber’. Sözde Bizans Sarayı’nın bir duvarına, evet sadece süslemeli bir duvarına, tam sayfa ayıran ve birkaç gün boyunca İstanbul’a turist yapacağını müjdeleyen gazetede, aynı yerde bulunduğunu bildirdiği 17. yüzyılda yapılan ve sarayın minyatürhanesi veya nakkaşhanesi olduğu söylenen koca yapı (düşünsenize ne bir keşif: O eşsiz minyatür ve nakışların yapıldığı bir mekanmış burası!) satır arasında geçiştirilmişti. Bizans’ın bir buçuk metrelik duvarına tam sayfa, büyük bir yapı olduğu ve sapasağlam ayakta durduğu anlaşılan koca nakkaşhaneye bir satır…

Bizans’a karşı değilim. Keşke mümkün olsa da, Türkiye’de bütün Bizans kalıntıları günyüzüne çıkartılabilse. Ama tarih eğer bir süreklilikse, tarihin her noktası bize eşit uzaklıkta olmalı…

İngiliz arkeolog, tarihçi ve felsefecisi R.G. Colingwood’un otobiyografisinde kazılarının tutanaklarını bilimsel bir dergide yayınlamadan uluorta açıklayan arkeologların tarihe karşı nasıl bir suç işledikleri anlatılır. Konuyu kamuoyuna yangından mal kaçırırcasına sızdıran Arkeoloji Müzesi Müdürü Alpay Pasinli’nin en kısa zamanda bilimsel bir yayında elde edilen bulguları yayınlaması gerekmektedir.

.

Tarihi yorumlamak
7 Eylül 2010Mustafa Armağan
Tarihi yorumlamak
Dikkat ediyorum da, eş dostla ne zaman şöyle koyu bir ‘N’olacak bu memleketin hali’ muhabbetine koyulsak hemen tarihe atıflarla birlikte hararetleniyor ortam ve tartışmaların ardı arkası kesilmiyor. Aslında tarihe alışageldiğimiz tarzda bakarsak örsle çekiç arasına sıkıştırmaya çabaladığımız meseleyi çözmekte zorlanırmışız, tarihe farklı, alternatif bakışlar yöneltebilmeliymişiz, resmi tarihe değil, gerçek (çoğunlukla gayri resmi anlamında kullanılıyor bu kelime) tarihe eğildiğimizde bugüne kadar bize belletilenlerden büsbütün farklı portreler ağacakmış önümüze vs. Sohbetlerin bu kadar kolayca meraret kesbetmesine sebep olan tarihle ilgili bu muğlak zeminin hemen birbirine taban tabana zıt yorumlara açık olmasının anlaşılır sebepleri var şüphesiz. Neticede tarih kitaplarında yazılanlar, sizin benim gibi birtakım insanlar tarafından kurulan (inşa edilen), hatta kurgulanan, belki de asıl büyük cazibesini kurgulanmış olmasından alan üretilmiş bir yorumudur tarihin. Bu sebepledir ki Herder, “Tarih bir şiirdir.” diyebilmiştir.

Tarihin içerisinden bu birbirinden farklı yorumların türetilebilmesinin hikmeti, İngiliz arkeolog, tarihçi ve filozofu R. G. Collingwood’un (1889-1943) ilgilendiği ana meselelerden biri olmuştur. Kendi geliştirdiği ve ömrü boyunca yeni katkılarla zenginleştirdiği bir soru-cevap mantığı sayesinde tarihe sorduğumuz sorulara göre cevaplar aldığımızı, bu nedenle de herkesin kafasındaki soruya tarihin bir şekilde cevap üretebildiğini fark ediyor. Londra’daki bir anıttan söz eder bize Collingwood. Her gördüğünde tüylerini diken diken eden ‘çarpık çurpuk, yoz ve iğrenç bir anıttır bu. Bakmaya bile tahammülü kalmaz genç tarihçinin ona. Fakat sonra şöyle düşünmeye başlar: Böylesine apaçık, reddedilemeyecek ve savunulamayacak kadar kötü bir şeyi neden yapmış olabilir heykeltraş? Acaba bu sanatçı kendince güzel bir şey mi ortaya koymak istemişti de, bunu başaramamıştı; yoksa onun amaçladığı bir şey miydi bu kötü eser? Onu iğrenç bulması bir yanılgı olamaz mıydı?

Bu soruların cevap arayışları sonradan kafasında şu düşünceleri doğurmuştur: Bir kişinin ne demek istediğini yalnızca sözlü ve yazılı beyanlarını inceleyerek değil, cevaplandırmaya çalıştığı sorunun (onun aklındaki ve onun bizim aklımızda olduğunu varsaydığı sorunun) ne olduğunu bilmek suretiyle bulabilecektik. Başka bir deyişle tarihteki ve sanat tarihindeki faillerin (özne) o eylemi, kararı, emri veya eseri ortaya koymalarındaki maksadı ancak o maksada paralel bir soruyla çözebilir ve anlayabiliriz. Aksi halde ortaoyunlarında yahut Karagöz’de örneklerini bolca gördüğümüz yanlış anlamalar yahut soru ile cevap arasındaki mantıki bağın tahrif edildiği gülünçlükler yaşanması mukadderdir tarihte.

Bir yazarın yahut mimarın veya komutanın eseri meydana getirirken ya da emri verirken kafasındaki meselenin ne olduğunu, hangi maksada mebni olarak böyle davrandığını açıkladığı, pek rastlanan bir durum değildir. Mesela Sezar’ın iki yıl art arda Britanya’ya akınlar düzenlemesinin sebepleri bilinmiyor. Tıpkı Timur’un Osmanlılar’ı Ankara Savaşı’nda yendikten sonra Balkanlar’a geçmeyi ve Anadolu’da kalmayı neden düşünmediğinde olduğu gibi tarihte birçok cevaplanamamış sorunun kökeninde, faillerin bu kararı verirken zihinlerinde çözmeye çalıştıkları soruların neler olduğunun bilinmemesi yatmaktadır. Bunları ancak onların kafalarındaki sorunların ne olduğunu çözebilir ve biz de benzer bir soruyla konuya yaklaşabilirsek anlayabiliriz.

Collingwood, tarihin ölü bir geçmiş olduğu yolundaki yaygın anlayışın da karşısındadır. İncelenmeye değer bulunan her konu, bir şekilde yaşıyordur ve bizi ‘ilgilendirmektedir’. Tarihin aslında bir düşünce tarihinden ibaret olduğunu söyleyen ve tarihteki eylemleri onları gerçekleştirenlerin düşüncesine bağlayarak çözmeyi deneyen Collingwood, “Tarihi bilgi, günümüz düşünceleri bağlamı içinde bir kapçığa kapatılmış geçmişteki bir düşüncenin yeniden kurulmasıdır.” derken, yazımızın başlangıcında sözünü ettiğimiz tarihin bir inşa olduğu görüşünü teyit etmektedir.

“Tarihte baş ve son yoktur.” diyerek tarihi su geçirmez bölmelere ayırmanın anlamsızlığına değinen Collingwood’un burada kaba hatlarıyla sunabildiğimiz yaklaşımları tarih üzerine yeniden ciddi ciddi düşünmemizi gerektirecek kadar önemli görünüyor bana.

Not: Collingwood’un iki kitabı tercüme edildi dilimize. Birincisi temel eserlerinden olan Tarih Tasarımı (Ara Yayıncılık 1990). Diğeri ise bu yazıda yararlandığım Bir Özyaşamöyküsü (Yapı Kredi 1996).

Sarmaşık

Dikey çatışma ve toplumla ulaşamayan demokrasimiz Demokrasinin bir uzlaşma rejimi olduğundan sık sık söz edilir ya, demokratikleşmiş ülkelerde demokrasinin nasıl iflah olmaz bir ölüm cenderesine sıkışmışlığın sonucunda razı olunan bir ‘sıtma’ olduğu çok az insanın bildiği bir şeydir. Batı’nın demokrasi tecrübesinin arkasında kardeşin kardeşi boğazladığı büyük bir kan gölü durmaktadır. Garip bir şekilde barış ve uzlaşma rejimi olarak kabul edilen demokrasinin toprağı kanla sulanmıştır.

Albert O. Hirschman, Gericiliğin Retoriği’nde şu ilginç satırlara yer veriyor: “Modern çoğulcu rejimler.. “temel değerler” üzerinde önceden var olan geniş bir konsensus nedeniyle değil, uzun bir dönem birbirinin gırtlağına sarılmış farklı grupların birbirine üstünlük sağlayamayacaklarını karşılıklı olarak kabul etmek zorunda kalmaları nedeniyle varolmuşlardır. Çoğulculuğun hoşgörü ve onayı, birbirine şiddetle düşman gruplar arasında ortaya çıkan bir yensememe durumunun sonucu”dur.

Oysa Türkiye’nin böylesine bir iç savaşa düşmeden demokrasiye geçme şansı var; ancak bu şans öylesine hoyratça ve müsrifçe harcanıyor ki, insan hayret ediyor. Uzlaşma, farklılıkları tek bir potada eriterek gerçekleştirilmek isteniyor bizde. Herkes tezlerini bir yana bıraksın ve karşısındakine teslim olsun isteniyor. Oysa tezlerinin geri çekilmesi ve silahların teslimi değildir burada söz konusu olan. Herkes kendi tezlerini yine aynı şevk ve heyecanla savunmalı; ama karşısındaki tezlerin de aynı şevk ve heyecanla savunulmasının demokrasinin temel özelliği olduğunun bilincine varmalı.

Diyalog ve müzakere kapılarının açık olması, en azından bir güvencedir demokrasi için. Türkiye toplumsal hayat itibariyle bunu gerçekleştirmiş bir ülkedir. Toplumsal plandaki bu şansımızı iktidar hesaplarına kurban edişimizdir bütün mesele. Batı’dakinden çok daha hafif seyreden toplumsal gerginlik, toplumdaki eğilimlerin siyasete tam olarak yansıyamaması nedeniyle siyaset ile toplumun arası açılmakta ve bu da yatay (toplumsal kesimler arasındaki) değil, dikey (toplumla muktedirler arasındaki) çatışma artmaktadır.

Dikey çatışmayı yatay gerilim haline döndürmedikçe bu kısır döngü bitecek gibi görünmüyor bana.

.

Demokrasiden kim korkar?
7 Eylül 2010Mustafa Armağan
Demokrasiden kim korkar?
Zannedilir ki demokrasi Batı’da altın bir tepside ihsan edilmiştir insanlara. Zannedilir ki genel oy hakkı, yani bütün vatandaşların seçmen statüsünde oyunu serbestçe kullanabilmesi hakkı Avrupa’da Rönesans ve Aydınlanma’yla birlikte başlamış ve bugüne kadar kesintisiz biçimde sürüp gitmiştir. Yine zannedilir ki demokrasi, taraflar arasında başlangıçta varılan bir uzlaşma ve sözleşmeden sonra yerleşmiş bulunmaktadır Batı’da.

Ne var ki olgular doğrulamıyor bu yaygın kanaatleri. Avrupa’da demokrasi, aristokrasinin burjuvaziye, burjuvazinin işçilere, Katoliklerin Protestanlara vs. uyguladıkları ölümcül dayatmaların, kitlesel kıyımların, kanlı devrimlerin, diktatörlüklerin, isyanların sosyal hayatın çeperlerini çatlatacak raddeye varmasıyla kazanılmış hakların yekun hattı olarak çıkar karşımıza.

Bugün Batı’ya mahsus ‘medeni’ gelişmeler olarak zikrettiğimiz insan hakları, laiklik, seçimler, sıradan halka oy hakkı tanınması, sendikal haklar.. halka bir gecede bağışlanmış ‘fantastik haklar’ değildir. Mesela ‘genel oy hakkı’ İngiltere ve Fransa gibi demokrasinin beşiği kabul edilen ülkelerde çok yoğun tepkilerle karşılanmıştır. Ünlü Fransız romancısı Flaubert’in, 1850’de III. Napolyon tarafından zamanında kabul edilen genel oy hakkına “insan ruhunun utancı” diyerek karşı çıktığını, halkın daima aptal, beceriksiz ve çocuksu olduğunu bu görüşüne delil olarak zikrettiğini biliyor muyuz? Bu tavrın altında şuursuz kalabalıkların oylarıyla iktidarı ele geçirdiklerinde ülkeyi beceriksizlik ve aptallıklarıyla felaketten felakete sürükleyeceği ve halen sahip olunan hakların da gerisine düşüleceği korkusu yatmaktadır.

Flaubert bir örnek sadece. Ya diğerleri?

1832’de İngiliz Parlamentosu bir reform tasarısını gündeme getirir. O zamana kadar sadece şehirde oturan iki yüz elli bin İngiliz, yani seçmen yaşındaki yetişkin erkeklerin sadece beşte biri oy kulanabiliyordu. Yeni tasarıyla oy kullanma hakkı epeyce genişletilmişti! Yılda en az 10 sterlin vergi ödeyen şehirli yetişkin erkeklere seçmen olma hakkı tanınıyordu. Yer yerinden oynamıştı bu tasarı verildiğinde. Bu hüküm bile yetişkin erkek nüfusun yüzde 90’ından fazlasını demokrasiye katılmaktan men ediyordu; ancak “ilk kez sınai, ticari ve profesyonel üst sınıflara oy kullanma hakkı tanınmış oluyor”, burjuvazinin, yani girişimci sınıfın önü açılmış bulunuyordu. Bu kadarcık bir hak tanınması bile zorlukla geçebilmişti Avam Kamarası’ndan. Ya bu ‘barbar’, ne yapacağı belli olmayan ‘aptallar gürûhu’ tahmin edilenin ötesinde kalabalık çıkıp da iktidara ortak olmaya başlarsa! Bu sürecin nerede duracağı sonra hiç belli olmazdı.

Bundan tam 35 yıl sonra, yani 1867’de ikinci reform tasarısı geçer parlamentodan. Nihayet orta sınıf, hatta işçi ve yoksullar da oy kullanabilecektir. Ancak ufak bir şartla: Bir şehirde en az bir yıldır oturmak. Yine aile reislerini kapsıyordu bu hak (kadınlar yine yoktur) ve kırsal kesimlere kapalıdır kapılar sımsıkı. Bu şartın demokrasiye karşı bir siper olacağını savunanlar olduğu gibi bu kapsam genişletmesinin ülkeyi “karanlıklara savuracağı” kehanetinde bulunanlar da çıkmıştı. Yoksul ve işçilere oy hakkı tanınmasının aristokratlar ve artık onlarla işbirliğine giren burjuvalar için bir tehdit teşkil edeceğini iddia edenler de vardı. İktidar, mülkiyetin ve zekanın elinden alınıp ömrü yavan ekmek mücadelesiyle geçen bir kitlenin arzularına teslim edilirse büyük fedakarlıklarla elde edilen medeniyetin yıkılacağını feveranla ilan eden milletvekilleri bile eksik olmamıştı. Hatta Yoksulluk Yasası’nın yoksulları tembelliğe alıştıracağı, kaza tazminatlarının işçilerin birbirlerini sakatlanmasına yol açacağı (!) bile ileri sürülmüştür.

Bunları niye anlattığımızı anlayanlar anlamıştır. Bir soru ile bitirelim isterseniz: Bu örnekler size Türkiye’de demokrasiden korkanların gerekçelerinden herhangi birisini hatırlatıyor mu?

.

Bir yayınevi macerası
7 Eylül 2010Mustafa Armağan
Bir yayınevi macerası
Türkiye’de yayıncılığın biraz tuhaf bir tarihi vardır. Hep kısa vadeli ve günübirlik düşünülmüş gibi gelir insana yayınevlerinin tarihlerine yakından bakılınca. Piyasanın “yürü ya kulum” dediği dönemlerde birdenbire parlayan yayınevleri miadları dolunca sessiz sedasız köşelerine çekiliverir, yerini başka girişimci ruhların maceralarına terk eder.

Şöyle kitapçı vitrinlerine bir bakın; bırakın yüz yıllık, iki yüz yıllık geleneği ve duruşu olan yayınevlerinin, kırk elli yaşını doldurmuş ve ömrü boyunca çizgisini hep korumuş kaç yayınevi bulacaksınız? Remzi Kitabevi, Varlık Yayınları, İnkılap ve Aka (sonradan yalnız İnkılap) Yayınları hala neşriyatına devam ediyor; ama epeyce biçim ve muhteva değiştirerek. Sağ kesimde ise Ötüken Neşriyat belli bir çizgi üzerinde ısrar ederek 60’lı yıllardan bu yana kitap çıkarmaya devam eden yayınevleriden biri. Ötüken’in dışında Hilal ve Bedir gibi eski yayınevleri varsa da bunların eski etkinliklerine sahip olduğunu söylemek zor.

Bir dönem büyük sükse yapmış yayınevlerinden birisi de Çağlayan Yayınevi’ydi. Kurucuları arasında Refik Erduran’ın da bulunduğu bu yayınevi, büyük bir reklam kampanyasıyla çok ucuza cep kitapları çıkarmış ve kitapları kitapçı dükkanlarında değil, gazete bayilerinde satmak suretiyle yeni bir çığır başlatmıştır. Refik Halid Karay’ın ‘Dişi Örümcek’ adlı kitabıyla çıkış yapan Çağlayan Yayınevi’nin ilginç bir hikayesi vardır. İlk günü Erduran şöyle anlatıyor:

“Kitapların dağıtıldığı gün öğleye doğru yayınevi bürosuna geldiğimde içeriye girmek sorun oldu. Telaşlı bir kalabalık yığılmıştı kapının önüne. Atışıyor, itişiyor, kendilerini yatıştırmaya çalışan başbayimiz Fazıl Ünverdi’yi “adamlarını kayırmak” ile suçluyorlardı. Anlaşıldı ki, dağıtılan kitaplar bir saatte tükenmiş. Satıcılar yeni “mal” almak için çekiliyorlarmış. Yurdun her yanından da telefonlar, telgraflar yağıyordu.”*

Su gibi gitmektedir kitaplar. Kitap yetiştiremez duruma düşmüştür yayınevi. Böylesine bir satış patlamasına hazır olmamanın derbederliği onları içine alıp sürükler bir sel gibi. Erduran şöyle devam ediyor sözlerine: “Çağlayan Yayınevi’nin ilk yılını anlatmak güç. O çapta ise hazırlanmamış olmaktan kaynaklanan fantastik derbederlik görüntüleri var gözümün önünde. Ellerinde getirdikleri valizleri açıp para destelerini masa üstlerine döken adamlar bakkal defteri gibi tutulan, sokakta sipariş alınınca sigara paketine not edilen hesaplar “Yahu, bu çekmecedeki paralar nereden geldi?” diye soran muhasebecinin şaşkın yüzü ”İşler büyüyünce Kemal Tahir’den Reşat Nuri Güntekin’e kadar birçok önemli imzanın da uğrak yeri olmaya başlar yayınevi. Bazı yazarlar bu çok satan kitaplar basan yayınevine takma isimle halk kitapları da kaleme alırlar. Ardından ‘Tef’ adlı bir mizah dergisi de çıkaran yayınevinin sahiplerinin bu satış patlaması karşısında abad olduğunu zannettiniz değil mi? Ne gezer!

Hesap kitap bilmezlikten kaynaklanan dağınıklık, alacaklarını takip edememek, bayilerin para ödemeyi savsaklaması gibi Cağaloğlu’nda birçok dergi ve yayınevinin batmasına yol açan öğütücü faktörler devreye girmiştir bir kere. “Önce matbaa, sonra elde kalan ufak tefek taşınmazların sonuncuları, sonra annemin ve ablamın mücevherleri, antika eşyamız, otomobiller, hatta film kameram, fotoğraf makinem ve tüfeğim (de) satıldı.”

Belki de yayıncılık tarihimizde hala egale edilememiş satış rekorlarını kıran bir yayınevinin hazin hikayesi böyle bitiyor. Hiç şüpheniz olmasın ardında başka hüzünlü sonların tohumlarını bırakarak.

* Refik Erduran, Gülerek: Gençlik Anıları, İstanbul 1992, Cem Yayınevi.

Newton’un karanlık yüzü

Modern fiziğin babası olarak kabul edilen Newton’un bilinmeyen simyacı tarafı ile ilgili olarak bundan bir süre önce bir yazım çıkmıştı. Bu defa onun karanlıkta kalmış kişiliğine dair çağdaş fizikçilerin önde gelen isimlerinden Stephen Hawking’in tespitlerini aktaracağız.

Hawking’e göre Newton geçimsiz, uyumsuz ve kavgacı biriydi. Ünlü kitabı Principia’nın yayınlanmasından sonra Kraliyet Astronomu John Flamsteed’e bayrak açan Newton, rakibinden cevap alamayınca büsbütün köpürmüş ve kendi kendisini Kraliyet Rasathanesi’nin yönetim organına tayin etmiş… İstediği bilgileri kendisine vermemekte direnen Flamsteed’i buradan sıkıştırmaya koyulan Newton, rakibinin direnmesi üzerine onun çalışmalarına el konularak basılmasını kararlaştırmış. Flamsteed ise hemen mahkemeye başvurmuş ve çalışmasının basımını durdurma kararı çıkartmış. Bunun üzerine küplere binen ünlü fizikçimiz ne yapmış biliyor musunuz: Principia’nın ilk baskısında çalışmalarına atıfta bulunduğu Flamsteed’in adını, bir bilim adamına en son yakıştırılacak bir davranışla eserinden silip atmış!

Dahası var:

Bilim tarihinde ender rastlanan bir durum olarak Newton ve Leibniz, matematikteki sonsuz ufuklar hesabını hemen hemen aynı sırada (Newton’un daha önce bulduğu biliniyor) bulmuşlar, fakat önce yayımlamak Leibniz’e nasip olmuştu. Bunun üzerine bilim adamları arasında bu hesabı ilk kimin bulduğu üzerinde tartışmalar başlamış . Ne tuhaftır ki, Newton’u savunan yazıların çoğunu bizzat üstad Newton kaleme almış(!) ve arkadaşlarının imzasıyla yayımlanmıştı! Mesele Kraliyet topluluğuna aksedince Newton’un işi kolaylaşmıştı; çünkü bu davayı görüşmek üzere toplanan komitenin tamamı nasıl olmuşsa hep Newton’un arkadaşlarından oluşturulmuştu! Karar, Leibniz’in fikir hırsızlığında bulunduğu şeklinde tecelli etmiş… Ancak karara mesnet teşkil eden rapor, tarafsız biri eliyle değil, bizzat taraflardan birisi olan Newton tarafından kaleme alınmıştır. (Ne adalet değil mi?) Hawking’in verdiği bilgilere göre ömrünün son yıllarında Darphane Müdürlüğü gibi kazançlı bir işle ödüllendirilen fizikçimiz, burada da yeteneklerini konuşturmuş ve kalpazanlardan birkaçını darağacına göndermeyi başarmıştır.

Sözün özü: Bilim sadece büyük başarıların aydınlık sahnesinde oynanan parlak ve sürekli bir oyun değildir; küçük hesapların karanlık perde arkasında geçen gizli dünyası da bilimin ayrılmaz bir parçasıdır.

Not: Stephen Hawking’in görüşlerini Adrian Berry’nin Tübitak Yayınları arasında çıkan ‘Bilimin Arka Yüzü adlı kitabından aktardım. Berry’nin kitabı bilim tarihindeki buna benzer birçok bilimsel kötülüğü açıkça ortaya koymayı başarıyor. Meraklılarına faydalı bir kitap.

.

Bir Havel’imiz bile yok!
7 Eylül 2010Mustafa Armağan
Bir Havel’imiz bile yok!
Hükümdarların mı filozof yoksa filozofların mı hükümdar olması gerektiği tartışmasını siyasi düşünce tarihinde en azından Eflatun’un Devlet’ine kadar geri götürmek mümkün. Tarihin çok nadir anlarında gerçekleşmiş olan bilge-kral modeli, bazen Asoka örneğinde görüldüğü gibi kralların hidayete ermeleri şeklinde olmuş, bazen de istisnai olarak Bosna’da Aliya İzzetbegoviç gibi bir düşünürün devlet başkanlığına layık görüldüğüne şahit olunmuştur. Halen işbaşında olan bu tür bilge-yöneticilere seçkin bir başka örnek olarak Çek Cumhurbaşkanı Vaclav Havel’i göstermek bilmem şaşırtıcı olur mu sizin için?

Havel’in, o zamanki adı Çekoslovakya olan ülkesinde Sovyetler Birliği’nin hegemonyası devam ederken de tanınmış bir tiyatro yazarı olduğunu biliyoruz. Dilimize de bazı kitapları çevrilen Havel’in Çekoslovakya’nın bağımsızlaşma sürecinde oynadığı hassas rol hafızalarımızdan henüz silinmiş değil.

Havel’in 1994 yılında Amerika’da yaptığı bir konuşma birçok bakımdan dikkatimi çekti. Öncelikle devlet başkanlarına profesyonel danışmanların hazırladığı ve onların da sadece spikerliğini yaptıkları türden yavan, iri laflarla şişirilmiş ve içi boş bir metin olmadığı, yaralı bir şair yüreğinin bir reelpolitik uzmanıyla işbirliğinden doğmuş; ama aynı zamanda bilimsel düşünceleri dikkatle takip etmiş, buna karşılık dinin ve Yaratıcı’nın mevcut kronik sorunlarda nasıl bir rol oynayabileceğine dair zihni mücahedede bulunmuş bir kafanın eseri olduğu ilk bakışta anlaşılıyor metnin.

Havel özetle şunları söylüyor: Modern çağ bitmek üzere. Postmodern çağın ilk ışıklarıyla yıkandığımız şu günlerde yeni bir model üzerinde anlaşmaya varmak zorundayız. Halen mer’iyette olan model, tabiatla, dünyayla, diğer toplumlar ve Yaratıcı’yla yarışmayı yahut onlara egemen olmayı amaçlıyordu. Bu ise Batı’nın tabiatı olduğu gibi globalleşmiş olmasından dolayı dünya kültürlerinin imhasını gündeme getirmiştir. Tek tip bir Batılı kültür hegemonyası dünyayı kuşatmış, bu ise birçok hayati meselenin çözümsüz kalmasına yol açmıştır. Bilim ve teknolojinin inanılmaz bir hızla ilerlemesi ise insan soyunun ilk defa toptan yok olma tehlikesini gündeme getirmiştir. Dünya savaşlarında en akıllı silahların milyonları vurmak üzere kullanıldığı ve dünyanın gördüğü en akıldışı kıyımlara vardığı noktada sona erdiğini söyleyen Havel, böylece akılcılığın bir başka düzenleyici ilke olmadan dünyanın gördüğü en korkunç felaketleri hazırlayabildiğine dikkat çekmektedir.

.Akli-ruhi, teknik-manevi, zahiri-batıni dengelerin bozulduğunu belirterek bunların tekrar tesisi icin yeni bir model teklif etmektedir. Bu, çeşitli dinlere, ırklara, kültürlere, halklara mensup insanların barış içerisinde bir arada yaşayabileceği bir model olmalıdır. Yalnız ‘model’ denilince akıllarda ilk uyanan düşünce, hemen bazı organizasyonlar kurup toplantılar düzenleyerek bu düşünceleri yüzeysel bir şekilde ele almak olmaktadır. Oysa ona göre bu aydınlanma düşüncesinin ürünü çözümler başarısızlığa baştan mahkumdur. Zira bu sorunlar zaten benzeri bir düşüncenin eseridir. Öyleyse asıl çözüm başka bir yerde aranmalıdır.

Çözüm, Havel’e göre aslında Yaratıcı tarafından bizlere bağışlanmış olan temel insan haklarını esas almak ve tıpkı kainatta her şeyin birbirine bağlı olması gibi büyük bir bütünün parçaları olduğumuzu hatırlamakta yatmaktadır. Bugün biz bu bilinci yitirdik. Ancak bu bilinç, büyük dinlerde kodlanmış olarak mevcuttur. Bütün kültürler oradan bu ilkeleri derleyerek kendilerine yeniden uyarlayabilir. Politikacılar gerçi uluslararası forumlarda insan haklarına evrensel saygı gösterilmesini dile getiriyorlar; ancak bu meseleler, sadece beşeri düzeyde ele alındığı, müteal (aşkın), yani beşer-üstü olana dayandırılmadığı ve insanın, tabiatın, kainatın ve varlığın bir “mucize” olduğu kabul edilmediği müddetçe çözüme kavuşturulamaz: “Bağımsızlık Bildirgesi, Yaratıcı’nın insana özgür olma hakkını verdiğini dile getirir. Öyle görünüyor ki insanlık, Yaratıcısını unutmazsa gerçek anlamda özgür olacağını da fark etmeye başlamıştır.” diyerek sözlerini noktalıyor Havel.

Havel’in konuşmasına biraz genişçe yer vermemin sebebi, bugün ülkemizde devletin zirvesinde bulunanların içler acısı halini biraz daha iyi fark etmemize yardımcı olmaktı. “Tek tip insan yetiştirmek” gerektiğinden dem vuran bir cumhurbaşkanından tutun da Hacı Bektaş-i Veli’yi anma töreninde insanların şaşkın bakışları karşısında tam 5 kere Hacı Bayram-ı Veli diyebilen bir başbakana kadar pek çok politikacının bilge olmalarından vazgeçtik, günümüz dünyasının (çağdaşlık asıl budur çünkü) kilometrelerce gerisinde seyrettiklerini görünce insan üzülmeden edemiyor. Çok şey mi istiyorum yoksa?!

.

İyi yazar-kötü yazar
7 Eylül 2010Mustafa Armağan
Fosillerin dansı
Bu köşede yayınlanan ilk yazım yukarıdaki başlığı taşıyor ve Edward W. Said’in Culture and Imperialism kitabını konu alıyordu. Said’in Batı kültürünün oluşum sürecine emperyalist siyasetin nasıl müdahil olduğunu ve adım adım nasıl nüfuz ettigini gercekten etkileyici bir beceriyle deşifre ettiginden söz etmiştim o yazımda.

Geçenlerde Sabahattin Eyüboğlu’nun Sanat Üzerine Denemeler ve Eleştiriler (Cem Yayınları, 1997) adlı kitabını okuyordum. Kasım 1967’de Yeni Ufuklar’da yayımlanan “Emperyalizm ve Kültür” başlıklı yazısında Eyüboğlu, siyaset ve kültürün tamamen ayrı olduğu iddiasında bulunuyor. Batı, diyor, evet emperyalisttir. Biz de İstiklal Harbi’nde Batı emperyalizmine karşı şanlı bir savaş verdik. Fakat savaş bitip Cumhuriyet kurulduktan sonra Batı kültürünün en büyük savunucuları da biz olmuştuk. Hatta ona göre Mustafa Kemal, “yurdundan kapı dışarı ettiği emperyalist komutanlardan kültürce daha Batılı sayılabilir.” Savunduğu hümanist perspektif uyarınca kültürü siyasetten tecrit ederek ele alan S. Eyüboğlu, biraz daha ileri giderek yalvarırcasına bir tonla, “Gelin etmeyin, öfkemizi akıllıca kullanalım, … kültürü … emperyalizmle karıştırmayalım… Emperyalizmle kültür sözlerini, aydınlarından ışık bekleyen insanların aklını bulandırmamak için bir araya getirmeyelim, sözde kültürlü birçok aydınlarımız emperyalizmin uşağı olsalar bile” sözleriyle ‘gerçek niyetini’ açıkça ortaya koyuyor.

Doğrusu “emperyalizmin uşağı” gibi epeyce gerilerde kalmış sloganlara sığınmadan da yazısını yazabilir, görüşlerini daha objektif ve soğukkanlı bir tavırla da serdedebilir, sadece savaş alanında kaldığını söyleyerek emperyalizmi daha incelikli yollardan meşrulaştırabilir, Batı kültürünü ideolojik ve siyasi etkilerden arındırarak emperyalizmi temize çıkarabilirdi Eyüboğlu. Ancak Türkiye’de hemen hiçbir ihtilaflı kavramın ateşini düşürerek tartışma imkanı evvel eski oluşmadığı, oluşması da istenmediği için, mesela bir Edward Said’in kültüre uyguladığı ciddi siyasi analizin seviyesine pek az eleştirmenimiz çıkabilmiştir.

Eyüboğlu yazısında, “Medeniyet dediğin tek dişi kalmış canavar!” haykırışıyla emperyalizme direnisin sembollerinden birisi olmuş olan Mehmed Akif’i Batı kültürünü anlamamakla suçlarken, ünlü İngiliz sairi William Blake’in (1757-1827) su satırlarını nedense hatırlamak istemiyordu: ‘(İngiliz) imparatorluğu(nu)n temeli sanat ve bilimdir. Onları ortadan kaldırın yahut tenzil-i rütbe ettirin, göreceksiniz ki imparatorluğun yerinde yeller esmektedir. İmparatorluk sanatın peşinden gider, sanat imparatorluğun değil.”

Blake’in İngiliz imparatorluğu, dolayısıyla emperyalizm ile sanat ve bilim arasında neredeyse 200 yıl önce kurduğu bu derin düğümden yola çıkan Said, özellikle uzmanlık alanı olan edebiyattan örnekler vererek kültür ile emperyalizmin iç içe dokunmuş kumaşını ilmik ilmik çözümler. Joseph Conrad’dan Rudyard Kipling’e, Jane Austen’dan Albert Camus’ye, Charles Dickens’dan J. Stuart Mill’e kadar Batı kültürünün onde gelen aydınlarının emperyalist dünya görüşüyle bağlantılı yüzlerini üzerlerinde birikmiş küllerden sıyırır.

Conrad’in bir kahramanın söylediği, dünyaya liderlik etmeye ‘mahkum’, özgürlüğün ve düzenin temsilcisi Batılı özne, sömürgeleştirdiği halkları “medenileştirmek” için topraklarına girdiğini iddia ediyor ve aslında kendi çıkarını değil, sözde yerlilerin çıkarını düşünüyordu! Onların tarihlerini yeniden yazıyor, kimliklerini yeniden oluşturuyor ve kendi dışındaki halkların ancak kendisinin tanımasıyla var olduklarını beyan etmeye kadar vardırıyordu işi.

Kısacası edebiyat ve sanatın, yani kültürün siyasetten bağımsız olduğunu iddia etmek, bunların derin düzeylerde vuku bulan karşılıklı iktidar iliskileri içerisinde bir dünyada ortaya konulmadığı anlamına gelir ki, bu da, kültürün hayatla bağlı olmadığını farz etmek gibi bir abesle iştigal olurdu.

Sabahattin Eyüboğlu gibi sözde emperyalizme karşı çıkarken Batılı kültürdeki emperyalist ruha gözlerini kapatanların, bir buçuk asırdır Baudrillard’in deyimiyle fosillerin dansına bütün toplumu davet ettiklerini artık görmemiz gerekiyor. Fosiller hep vardır çünkü; toprağın fersahlarca altında da olsa!

Camus: Arab’in adı yok!

Edward Said, emperyalizmin kültür alanındaki p, Nobel ödüllü ünlü yazar Albert Camus’nun (“Kamu” okunur) Yabancı adlı romanını örnek olarak verir. Romanın kahramanı Fransız Meursault, bir Arabı öldürür. Sömürge dönemi Cezayir’inde geçen olaydan sonra Meursault, Arabı öldürdüğü için yargılanır.

Oysa Said’e göre hiçbir Fransız’ın sömürge mahkemelerinde yargılanması söz konusu olmamıştır. “Bu bir yalandır.” Üstelik romanda Fransız kahramanının adı vardır; ama Arab’ın adı ve geçmişi yoktur. Adı ve geçmişi olmayan bir sömürge insanı, ancak sömürgecinin onu öldürmesiyle vücut bulabilmektedir romanda. Said, Cezayir dogumlu olan yazarın kendi ülkesinin tarihini ve adını emperyalizm namına silmekte ve ona yeni bir kimlik inşa etmektedir. Bu, emperyalizmin sömürge ülkelerinde uyguladığı siyasetle bire bir örtüşen edebi bir inşadır.

Not: Kültür ve Emperyalizm, yakında Nil Yayın tarafından yayınlanacak. Merakını yenemeyen okuyucular Matbuat’ın son sayısında Kültür ve Emperyalizmin önsözünün çevirisini bulabilirler.

İyi yazar-kötü yazar

İyi yazar, düşündüğünden fazlasını söylemez… Kötü yazarın ise aklına o kadar çok şey gelir ki kötü ve eğitimsiz bir koşucunun organlarını gevşek ve coşkulu hareketlerle yorup helak etmesi gibi harcar ömrünü bunlarla. O yüzden de düşündüğü şeyi hiçbir zaman söyleyemez soğukkanlılıkla.

Walter Benjamin, Parıltılar, Çeviren: Yılmaz Öner, Belge Yayınları 1990, 47.

Bugün 58 ziyaretçi (75 klik) kişi burdaydı!

Bu web sitesi ücretsiz olarak Bedava-Sitem.com ile oluşturulmuştur. Siz de kendi web sitenizi kurmak ister misiniz?

Ücretsiz kaydol