 |
|
|
 |
|
| ABDULHAMİD HAN |
ABDÜLHAMİD HAN
Osmanlı padişahlarının 34'üncüsü olan Sultan II. Abdülhamid Han aklı, zekası ve ilmi fevkalade üstün olan bir zattı. Batılıların ve iç düşmanların asırlar boyunca devleti yok etmek için hazırladığı yıkıcı, sinsi planlarını sezip, önlerine aşılmaz bir set olarak dikildi. Hazırlayanları ve maşa olarak kullandıkları yerli işbirlikçilerini, sahte kahramanları işbaşından uzaklaştırdı.
İşte bu büyük zatın 10 şubat, 96. yıldönümü idi. Yıldönümü vesilesi ile Yıldız Üniversitesi ve İstanbul Medeniyet Üniversitesi işbirliği ile iki açık oturumdan oluşan etkinlik düzenlendi. İlk panel Abdülhamid'in sağlık politikasıyla ilgiliydi. Oturum başkanlığını yaptığım bu panelde konuşmacılar özet olarak şunları anlattılar:
Prof. Dr. Hüsrev Hatemi; Abdülhamid'in çok iyi niyetli, sağlam karakterli ve vefalı bir insan olduğunu söyledi. Kendisinden çok devleti düşünürdü. 33 sene zalimlik yapmadan devleti ustalıkla idare etmişti. Ona atılan iftiralardan biri de pinti olduğuna dairdi. Bu çok çirkin bir suçlama olduğunu ifade etti. Aristokrat havada, halktan uzak yaşamamıştı. Atatürk'ün Abdülhamid'i küçümseyici veya kötüleyici bir sözünün olmadığını da ekledi.
Prof. Dr. Nil Sarı ise Abdülhamid'in sağlık alanındaki eserlerinden söz etti ve bazılarının fotoğraflarını gösterdi. Abdülhamid 90 adet gureba hastanesi, 19 adet belediye hastanesi, 89 adet askeri hastane ayrıca eğitim hastaneleri, kadın hastaneleri, akıl hastaneleri açmıştı. Bu hastaneler ülkemizden Lübnan'a, Yemen'den İsrail'e, Makedonya'dan Suriye'ye, Yunanistan'dan Libya'ya, Suudi Arabistan'dan Irak'a pek çok yerleşim bölgesine yayılmıştı. Ayrıca eczaneler, hapishane, sağlık merkezleri, fakirler, acizler ve hacılar için misafirhane de pek çoktur. Müthiş bir sağlık hizmetidir bu. Maalesef tahttan düştükten sonra bu eserlerin isimleri değiştirilmiş, bazıları yıkılmış ve bir kısmı da başka alanlarda kullanılmaya başlanmıştır. Kısacası bu büyük insan unutturulmak istenmiştir. Kasımpaşa, Haydarpaşa, Gülhane ve Mektebi Tıbbiye-i Şahane adlı eğitim ve üniversite hastanelerini açan da Abdülhamid olmuştur.
Doç. Dr. Adem Ölmez ise Abdülhamid Han'ın özellikle eğitim, sağlık, ulaşım ve asayişe önem verdiğini anlattı. Zamanında yeni bulunan aşıları ülkeye getirmiş, aşı ve kuduz hastalığı üzerine merkezler kurmuş, Bimarhaneleri yani akıl hastanelerini ıslah etmiştir. Akıl hastalarına zincir kullanımını yasaklayarak bugün bile saldırgan hastalarda kullanılan gömleği yerine koymuştur.
Dr. Şerif Esendemir konuşmasına Necip Fazıl'ın, "Abdülhamid'i anlamak her şeyi anlamak olacaktır." sözleriyle başladı. Abdülhamid'in tren yolları, bakteriyolojihane, cami ve mektepler yaptırdığını, çağına uygun yaşlılık politikası izlediğini, habitat yani biyosferi merkezi alan ekolojik politikaya önem verdiğini anlattı.
Bunları dinlerken aklıma hep başbakanımız Recep Tayyip Erdoğan çağrışım yaptı. O da ülkeye duble yollar, hızlı trenler, Marmaray, üçüncü boğaz köprüsü, çok sayıda havaalanı gibi sayılamayacak eserler hediye etti. Sağlık alanında yeni hastaneleri hizmete açtı. Sağlık hizmetlerini halka yaydı. Eğitim alanını pek çok üniversite, sayısız derslik ve binlerce yeni öğretmenle destekledi güçlendirdi. Kısacası Abdülhamid'in çağdaş bir takipçisiyle karşı karşıyayız.
Abdülhamid Han'ı nasıl ki bir takım vicdansız, merhametsiz ve acımasız kişiler, iç ve dış düşmanların oyununa gelerek, maşası olarak bir saray darbesi ile düşürdülerse aynı komplo şu an başbakanımıza karşı düzenlenmektedirler. Bu ülkeye hizmet etmek bazılarının gözüne batmakta ve ellerinden geleni yapmaktadırlar.
Rabbim Başbakanımızı korusunu2026 |
|
|
|
|
 |
İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ABBÂDÎ MEKKÎ
Mâlikî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Abdülkâdir bin Ebü’l-Kâsım Ahmed es-Sa’dî’dir. Lakabı Muhyiddîn’dir. Nesebi Sahâbe-i Kirâmdan Sa’d bin Ubâde’ye ( radıyallahü anh ) kadar dayandığı için, Abbâdî Mekkî nisbetiyle meşhûr olmuştur. 814 (m. 1411) senesinde Mekke-i mükerremede doğdu. 880 (m. 1475) senesinde yine Mekke-i mükerremede vefât etti ve oradaki Muallâ kabristanına defn edildi.
Mekke-i mükerremede büyüdü ve orada zamânının ileri gelen âlimlerinden fıkıh, hadîs, tefsîr, usûl ve edebî ilimleri tahsil etti. Fakîh Alâüddîn el-Hayyât’ın hizmetinde bulunup, ondan Kur’ân-ı kerîm okumayı öğrendi. İmâm-ı Nevevî’nin “Erbâ’în”ini, İbn-i Hâcib’in “Erbâîn”ini, İbn-i Mâlik’in “Elfiye”sini ve “Telhis”i okudu. Takıyyüddîn el-Fâsî’den ve Ebü’l-Hasen bin Selâme’den hadîs-i şerîf dinledi. Dinlediği hadîs-i şerîfleri birçok zâtlara arz etti. Bu sebeple İbn-ül-Küyek, Abdülkâdir Ermevi, Bedrüddîn Demâîni, ona hadîsle ilgili icâzet verdiler. Bir ara hadîs ilmini tahsil için Mısır’a, Kâhire’ye gitti. Sonra tekrar Mekke’ye dönüp, birkaç defa Medîne-i münevvereyi ziyâret etti. Ba’zı ziyâretlerinde orada mücavir olarak kaldı. Bu sırada İbn-i Cezerî, İbn-i Selâme el-Fâsî ve Muhammed bin Ali en-Nüveyrî’den hadîs-i şerîf dinledi. Ebü’l-Feth-i Merâgî’den Kütüb-i sitte, Muvatta’, Şifâ ve Elfiyet-ül-hadîs’i ayrıca Irâkî’den Elfiyet-ül-hadîs ve es-Sîret adlı eserleri okudu. Mekke-i mükerremede mücavir bulunduğu sırada, Ebû Şa’r-il-Hanbelî’den hadîs-i şerîf dinledi. Ebû Amr’dan ve İbn-i Cezerî’nin talebesi İbn-i Kesir Ali Muhammed bin Ebû Yezîd el-Kiylânî’den kırâat ilmini tahsil etti. Muhammed bin Mûsâ bin Aid el-Vanuî, Şeyh Ribât-ül-Muvâffık, Ebü’l-Abbâs Ahmed el-Lüccâî el-Fâsî, İbrâhim et-Terîkî Tûnusî, Şîhâbüddîn Ahmed el-Magribî, Bisâti gibi âlimlerden fıkıh ilmini, Emîn-ül-Aksarâyî, Bisâti ve Terikî’den usûl-i fıkıh ilmini tahsil etti. Yukarıda sayılan zâtlar, Abbâdî Mekkî hazretlerine fıkıh öğretme ve fetvâ verme husûsunda icâzet verdiler. Takıyyüddîn el-Fâsî’nin fıkıh derslerini dinledi. Hocası onunla özel olarak ilgilenir ve onunla ilmî mütâlâalarda bulunurdu. Abbâdî Mekkî, Arab dili ve edebiyatını; el-Lüccâî, Ebü’l-Bekâ, Ebü’l-Hamîd ve Bisâti gibi âlimlerden öğrendi ve icâzet aldı. Ferâizle ilgili Zâhiret-ür-Râid adlı kasideyi, nahiv ilminde Elfiye adlı eser ile birlikte Abdullah bin Abdürrahmân bin Mes’ûd el-Mısrî’den okudu. Mantık ilmini Şeyh-ül-Bâsitiyye Seyyid Alâüddîn’den öğrendi.
Abbâdî Mekkî çok güzel yazı yazardı. Fetvâ vermek, fıkıh, tefsîr ve Arabî ilimleri öğretmek üzere Mekke-i mükerremede kaldı. Bir müddet Mekke’de Mâlikî kadılığı yaptı. Sonra kadılıktan ayrılarak, Bencâlîye Medresesi’nde babasının yerine, hocası el-Fâsî hayatta iken ders okuttu. Harem Nâzırı Südün el-Muhammedî’nin inâyetiyle, Ebû Abdullah en-Nüveyrî’nin vefâtından sonra, tekrar Mekke’de Mâlikî kadılığına ta’yin edildi. Kâdılık vazîfesini iffetle, adâletle ve iyilikle yürüttü. Birkaç defa bu görevden ayrılıp tekrar görevlendirildi. Çok zarurî ve muhtaç olduğundan dolayı, Harem Nâzırı Südün el-Muhammedî, ona Mekke’de büyük bir ev yaptırdı. Bu arada gözleri a’mâ oldu, sevdiği oğlunu kaybetti. Bu belâlara sabretti. Daha sonra tekrar gözleri açılınca, kadılığa ta’yin edildi. Vefât edinceye kadar kadılığa devam etti.
O, ders vermek ve ilminden istifâde edilmek için beldesinde seçilmiş bir zât idi. Mekke’nin ileri gelenleri ondan ilim öğrendiler, sohbetlerinde bulunup istifâde ettiler. Derslerinin faydalı olması sebebi ile uzaktan ve yakından onu dinlemek üzere çok kimse gelirdi. Zamanında ilmi yönden onun denginde kimse yoktu.
Abbâdî Mekkî, tefsîr ilminde gizlilikleri keşf edebilen, hadîs ilminde rivâyet ve zabt yönüyle müracaat noktası olan, fıkıhta son derece derin ilim sahibi, nahiv ilminde unutulanları ortaya çıkarıp, bilinenlerin en mübhem olanlarını çözen bir zât idi. Sibeveyh onu görseydi, onun ilmî üstünlüğünü kabûl ederdi. Münâzara ilminde deryadır dense yeridir. Onun sohbetleri çok tatlı, çiçek açtığı zamandaki bahçe gibi güzel idi. Daha başka güzelliklerini ve üstünlüklerini saymak mümkün değildi. O, ilimde bir derya, rüşd ve hidâyette bir yıldız gibiydi. Tatlı sözlü, hoşsohbet, bildiklerini insanlara nesir ve nazım sûretiyle en fasih ifâdelerle ve pürüzsüz bir lisanla anlatırdı. Onun sohbetinde bulunmaktan kimse sıkılmazdı. Çok ibâdet eder, namaz kılar ve Kur’ân-ı kerîm okurdu. Tevâzu sahibi olup çok merhametliydi.
Onun hakkında Abdürrahmân es-Sehâvî şöyle demektedir. “Onunla Mekke-i mükerremede mücavir olduğum sırada karşılaştım. Ondan çok şey öğrendim. O, zamanının ilim ve fesahat yönüyle en seçilmişi idi. Tevâzu, vekar, edeb, diyanet ve ibâdet yönüyle eşsizdi. Onun sohbet meclislerinde faziletli kimseler bulunur, sohbetlerine çok kimse katılırdı. O, dünyâya önem vermezdi. Mürüvvet sahibi idi. Kâdılık yaptığı sırada da insanlara çok iyi davranırdı.”
Burhânüddîn el-Bakâî de onun hakkında; “O, gücü yettiğince her ilimde yeni bir çığır açardı. Çok güzel yazı yazardı. O, ince bir zekâya sahip, ağırbaşlılığı ile birlikte, geniş bir görüş ufkuna sahipti. Çok akıllı ve hoşsohbet idi. Münâzarada ve ilmî sohbetlerde karşısındakini kırmadan ikna ederdi. Harem-i şerîfde ders okuttu. Ondan çok insanlar faydalandı. Şimdi o hayırla yâd edilmektedir” demektedir.
Abbâdî Mekkî’nin yazmış olduğu kıymetli eserlerinden ba’zıları şunlardır: 1-Hidâyet-üs-Sebil fî şerh-it-teshîl fin-nahv, 2-Hâşiyetü alet-Tavzîh şerh-ut-Tenkîh fî usûl-il-fıkh, 3-Evdah-ül-Mesâlik fî haşiyeti alâ şerh-il-Elfiyeti İbn-i Mâlik, 4-Şerhu Hutbeti Halîl, 5-Şerhu Kavâid-ül-Arab li İbn-i Hişâm.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-5, sh. 297
2) Ed-Dav-ül-lâmî’ cild-1, sh. 283-285
3) Şez’erât-üz-zeheb cild-7, sh. 329
4) Bugyet-ül-vuât cild-2, sh. 104
5) Neyl-ül-ibtihâc sh. 185-186
6) Keşf-üz-zünûn cild-1, sh. 31-309
7) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 597İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ABDULLAH BİN EBÎ BEKR EL-AYDERÛS
Evliyânın büyüklerinden. İsmi, Abdullah bin Ebî Bekr bin Abdürrahmân es-Sekâfî el-Ayderûs olup, künyesi Ebû Muhammed’dir. 811 (m. 1409) senesi Zilhicce ayının başlarında doğdu. 865 (m. 1461) senesi Ramazân-ı şerîfin onikisinde vefât etti. Yemen’in Terim şehrindeki Zenbil kabristanına defnedildi. Abdullah el-Ayderûs; zühd, vera’ ve takvâ sahibi bir zât idi. Kerâmetleri ve menkıbeleri çoktur.
Şöyle anlatılır: “Abdullah el-Ayderûs’un hanımının ismi Âişe idi. Ömer isminde bir zâtın kızı idi. Birgün Abdullah el-Ayderûs’un hanımı çok ağır hasta oldu. Akrabalarından bir hanım onun odasına girdi. Âişe hanımın sanki nefes alması durmuştu. Kadın iyice anlamak için, Âişe hanımı sağa sola çevirdi. Hiç ses alamadı. Sonra gidip Abdullah el-Ayderûs’a haber verdiler. O da hanımının bulunduğu odaya girdi ve hanımına üç defa ismi ile seslendi, üçüncü defa seslendiğinde, Allahü teâlânın izni ile hanımı ona cevap verdi ve hemen hastalıktan şifâ bulmuş olarak kalktı.”
Şöyle nakledilir: “Birgün bir kadın Abdullah el-Ayderûs hazretlerinin hurma bahçesinin önünden geçiyordu. Bahçede bulunan hurmalardan almak istedi. Kadının yanında bir de çocuğu vardı. Kadın çocuğunu bir kenara bırakıp, ağaca çıktı ve bir miktar hurma tapladı. Aşağı indiğinde, Allahü teâlâ, ona oğlunu ölmüş gibi gösterdi. Kadın çocuğunu bu durumda görünce, ağlamaya başladı. Oradan gecenler, “Bu hurma bahçesi Abdullah el-Ayderûs’ undur” dediler. Kadın derhâl tövbe edip, hurmaları bahçeye bıraktı. Çocuğunun yanına geri döndü. Çocuğunun tekrar eski hâline dönmüş olduğunu gördü.”
Anlatılır ki: “Abdullah el-Ayderûs’un zamanındaki sultânın bir kız kardeşi vardı. Bu hanımın çok miktarda mücevheri bulunuyordu. Birgün bu mücevherler çalındı. Bunun üzerine sultan çok kızdı ve; “Mücevherleri kim aldı ise, onu öldüreceğim” dedi. Abdullah el-Ayderûs bu durumu haber alınca, hemen sultânın yanına gitti ve ona bir süre nasihat etti. Sonra ona; “Yâ Sultân! Sen hiçbir kimseye zarar verme. Mücevherler bulunur” dedi. Bu söz üzerine sultân rahatladı ve ferahladı. Gece olunca, Abdullah el-Ayderûs yanına bir talebesini alarak, sarayda çalışan bir görevlinin evine gitti. Onda bulunan bütün mücevherleri istedi. O kişi, evinde bulunan mücevherleri, Abdullah el-Ayderûs’un heybetinden korkarak verdi. Abdullah el-Ayderûs oradan ayrılıp, Şeyh Ömer mescidinin yanına geldi. Yanındaki talebesini saraya gönderip, sultânın kız kardeşini çağırttı. O gelince, ona mücevherlerinin nasıl olduğunu sordu. O da, hepsini bir bir ta’rîf etti. O kişiden aldığı mücevherler arasında bulunan ve ta’rîf edilen vasıflara uyan mücevherleri sultânın kız kardeşine geri verdi. Geri kalan mücevherleri de, tekrar sahibine götürüp teslim etti.”
Allahü teâlâ, birçok hastaya, Abdullah el-Ayderûs hazretlerinin duâsı ile şifâ ihsân etmiştir. Şöyle anlatılır: “Ali bin Ömer Meşus isimli sâlih bir zât vardı. Bu zât, birgün hanımına bedduâ etti ve hanımı bir hastalığa yakalandı. Hanım hastalıktan bîtab düştü. Bunun üzerine pişman olan ve üzülen o zât, hemen Ebû Muhammed el-Ayderûs’un yanına gitti ve durumu ona anlattı. Ebû Muhammed el-Ayderûs, o zâtı bir daha bedduâ etmekten men etti ve; “Sen şimdi hanımının yanına git” dedi. O zât hanımının yanına gittiğinde, onun, hiçbir şey olmamış gibi sapasağlam olduğunu gördü. Hanımına; “Sen nasıl oldu da böyle iyileştin?” diye sordu. Hanımı: “Sen gittikten bir süre sonra uyumuşum. Rü’yâmda Şeyh Abdullah yanıma geldi ve benim üzerime Maşâallah okudu. Sonra da bana; “Kalk” dedi. Uyandığımda, ben de kalktım ve Allahü teâlânın izniyle yürüdüm” diye durumu anlattı.”
Şöyle anlatılır: Ebû Muhammed el-Ayderûs zamanında bir kadın vardı. Bu kadının burnu kırılmıştı. Kadın hangi tabibe gitti ise; “Çâresi yok” dediler. Bunun üzerine kadın, burnunun düzelmesi için Ebû Muhammed el-Ayderûs’u vesile ederek, Allahü teâlâya duâ etti. O anda Şeyh Abdullah, kadının yanına geldi ve kırılmış burnunun parçalarını birleştirdi, eli ile mesh etti. Allahü teâlânın izni ile kadının burnu iyileşti ve eskisinden daha güzel oldu.
Yine şöyle anlatılır: “Abdürrahmân Hâtib isimli bir zâtın, sağ elinde bir yara oldu ve kısa zamanda o yara yayılarak eli şişti. Bu durum karşısında çok korktu ve ne yaptı ise yaranın çâresini bulamadı. Kime gitti ise, yarası daha fazlalaştı. Sonunda o zât Ebû Muhammed el-Ayderûs hazretlerinin yanına geldi. Durumunu ona arz etti. Şeyh Ebû Muhammed, onun yarasına baktı. Sonra eliyle şişkin olan yaranın üzerini meshetti. Gerekli ilaçları sürdü. Orası derhâl iyileşti ve yaradan hiçbir eser kalmadı.”
Şöyle nakledilir: “Ebû Muhammed el-Ayderûs zamanında, bulunduğu beldenin ileri gelenlerinden bir kişinin, bir kız çocuğu vardı. O kişi kız çocuğunu çok severdi. Birgün kızın gözü ağrımaya başladı. Sonunda kızın gözü kapandı. O kişi, kızını alarak, hemen Şehy Ebû Muhammed’in yanına götürdü. Kızının gözünün iyi olması için ondan duâ istedi. Şeyh Ebû Muhammed, kızın gözünün şifâya kavuşması için Allahü teâlâya duâ etti. Sonra eli ile gözün üzerine meshetti. Allahü teâlânın izni ile o kızın gözleri iyileşti.”
Süleymân bin Ahmed-i Bâhnâk şöyle anlatır: “Ben bir zaman küffâr beldesinde bulunuyordum. O sırada çok hastalandım. Benim yanımda Şeyh Abdullah el-Ayderûs’un bir elbisesi vardı. Ben onu giydim ve Abdullah-i Ayderûs’u vesile ederek Allahü teâlâdan şifâ ihsân etmesini istedim. Sonra yatıp uyudum. Rü’yâmda gördüm ki: Ben bir katıra binmişim ve benim peşimde de bir grup çocuk vardı. Çocuklar; “Yâ Hannân, yâ Mennân âfi Süleymân (Yâ Hannân, yâ Mennân Süleymâna şifâ ver)” diyorlardı. Ben sabah kalktığım zaman, hastalığımdan hiç eser kalmadığını gördüm.”
Fakih Îsâ bin Muhammed Bâis şöyle anlatır: “Ben uzak bir beldede idim. Abdullah el-Ayderûs’u açıkça bulunduğum yerde görmeyi temenni etmiştim. Mescide gittim. Orada iken bir dilenci gelip benden birşey istedi. Ben ona birşey vermedim. Oradan ayrılıp başka bir yere gittim. O dilenci de benim arkamdan geldi. Sonra yine yanıma yaklaşarak benden birşeyler istedi. Ben ona birşey vermedim. Bunun üzerine o dilenci yanımdan ayrıldı. Bir müddet sonra ben, Abdullah el-Ayderûs’un bulunduğu yere döndüm. Şeyh Abdullah’ın yanına giderek ona; “Ben sizi gittiğim yerde alenen görmeyi temenni ettim. Lâkin bu isteğim hâsıl olmadı” dedim. Bunun üzerine Ebû Muhammed el-Ayderûs bana; “Sana aleni görünmem sana hâsıl oldu. Falan gün duhâ vaktinde sen falan mescidde idin. Senin yanına bir dilenci geldi. Senden birşeyler istedi. sen ona birşey vermedin. Sonra kalkıp bir yere gittin. O da seni ta’kib etti ve yine senden bir şeyler istedi. Sen yine ona birşey vermedin, işte o dilenci ben idim. Ben, senin yanına o kılıkla gelmiştim” dedi. Ben de; “Efendim! Sizin dedikleriniz doğrudur. Fakat o dilenci size fazla benzemiyordu” dedim. Şeyh Abdullah da; “Eğer ben bu hâlimle senin yanına gelse idim. Sen beni tanır ve insanlara haber verirdin” buyurdu.
Abdullah el-Ayderûs’un diğer kerâmetleri, “Fethullah el-Kuddûs fî menâkıbi Abdullah el-Ayderûs” adlı eserde anlatılmaktadır.
Abdullah el-Ayderûs’un yazmış olduğu eserlerden ba’zıları şunlardır: 1-El-Kibrît-ül-ahmer, 2-Şerhü kasîdet-is-Saîd, 3-Menâkıb-i Şeyhihi Sâib bin Ali.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild-2, sh. 123
2) Mu’cem-ül-müellifîn cild-6, sh. 38İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ABDULLAH BİN HALÎL EL-KALE’Î
Kelâm, fıkıh ve usûl âlimlerinden. İsmi, Abdullah bin Halîl bin Ferec bin Sa’îd olup, nisbeti Makdisî veya Dımeşki’dir. Şafiî mezhebinde olup, Kale’î diye bilinmektedir. 760 (m. 1359) senesinde Dımeşk kalesinde doğdu. 833 (m. 1430) senesinde Dımeşk’da öldü. Bâb-üs-sagîr kabristanına defnedildi.
Babasının yanında ve terbiyesinde büyüdü. Kur’ân-ı kerîmi ezberledi. Bundan sonra diğer dînî ilimleri öğrenmekle meşgûl oldu. İbn-i Şerîşi, İbn-i Câbî ve bunlardan başka âlimlerden ilim tahsil etti. Yine Mısır’a gidip oranın büyük âlimlerinden de ilim öğrendi. Arabî dil bilgilerinde, hadîs ve fıkıh ilminde âlim oldu. Çok hadîs-i şerîfi ezbere bilirdi. Aynı zamanda, kelâm ilminde de çok büyük âlim idi. Şam’daki el-Akîbet-ül-kebîre isimli zaviyesinde ders verirdi. İlmî eserleri çok güzel açıklardı. Bu sebeble haftada iki gün derslerine çok kalabalık topluluk katılırdı. Uzun bir müddet Mekke’de ikâmet etti. Burada iken ba’zı kitaplar yazdı. Sonra Şam’a geldi. Ölünceye kadar burada yaşadı.
Burhan el-Bikâî der ki: “Hocamız âlim-i Rabbanî, kalb ile ilgili batın ilimlerinde ve kelâm ilminde çok büyük âlim idi. Fıkıh, nahiv ve başka ilimleri de iyi bilirdi. Çok zekî ve kuvvetli Hâfıza sahibi idi. Va’zlarında çok güzel ve te’sîrli konuşurdu.” El-Bikâî yetiştirdiği büyük âlimlerdendir.
Kıymetli birçok eser yazdı. Bunlardan ba’zıları şunlardır: 1- Menâru Sübül-il-Hüdâ ve Aktdetü ehl-it-Tükâ, 2- Tuhfet-ül-müteheccid ve Gunyet-ül-müteabbid.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-6 sh. 53
2) Ed-Dav-ül-lâmi cild-5 sh. 18
3) Şezerât-üz-zeheb cild-7 sh. 203
4) Keşf-üz-zünûn sh. 1827İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ABDULLAH-İ İLÂHÎ
Evliyânın meşhûrlarından. Molla ilâhî, Şeyh-i İlâhî lakablarıyla da tanınmış olup, o zamanki adıyla Germiyan vilâyetinin (Kütahya) Simâv nahiyesine bağlı bir köyde doğdu. Doğum târihi kaynaklarda kaydedilmemiştir. 893 (m. 1487) senesinde Vardar Yenicesi’nde vefât etti. Kabri orada olup, ziyâret edilmektedir. Abdullah-ı ilâhi, ilim tahsiline başlayıp, bir müddet İstanbul’da Zeyrek Medresesi’nde kaldı, ilim öğrendikten sonra, zamanın en meşhûr âlimlerinden olan Alâeddîn Tûsî ile birlikte İran’a gitti. Kirman’da bir müddet daha ilim öğrendi. Sonra zâhirî ilimleri bırakıp, tasavvuf ilmini öğrenerek bâtınî ilimlerde yükselmeyi arzu etti. Kitaplarını yakmak istedi. Yakmakda tereddüt edip, suya atmayı düşündü. Bu kararını, görüştüğü tasavvuf ehli bir zâta söyledi; O zât, kitapları arasından evliyânın büyüklerinin risalelerini içinde toplayan bir kitabı ayırdı. “Bu kitap sana fâideli olur, bu yanında kalsın. Diğer kitaplarını satıp parasını fakirlere sadaka olarak dağıt” dedi.
Bundan sonra Semerkand’a ve Buhârâ’ya gitti. Orada zamanın mürşidi kâmili olan, büyük evliyâ Ubeydüllah-i Ahrâr hazretlerine talebe olup, sohbetinde bulundu. Ondan feyz alıp, tasavvufda yetişti. Sonra bu hocasının işâreti ile Behâeddîn Buhârî Şah-ı Nakşibend hazretlerinin kabrini ziyârete gitti. Bir müddet orada kalıp, ziyârette bulundu. Böylece Behâeddîn Buhârî hazretlerinin rûhâniyetinden de feyz alıp, yetişti. Öyle ki, Behâeddîn Buhârî hazretleri, kabrinden çıkıp ona gözükürdü. Abdullah-i İlâhi de hâlini ve rü’yâlarını anlatır, ta’birini dinlerdi. Bir müddet Behâeddîn Buhârî hazretlerinin kabri yanında kaldıktan sonra, tekrar Semerkand’a döndü. Hocası Ubeydüllah-i Ahrâr’ın sohbetlerine bir müddet daha devam etti. Böylece tasavvufda yetişip, yüksek derecelere ulaştı. Sonra hocası Ubeydüllah-i Ahrâr’ın işâreti ve icâzet (diploma) verip görevlendirmesi üzerine Anadolu’ya döndü. Memleketi Simâv’a yerleşti.
Abdullah-i İlâhi hazretleri, bir müslümanın İslâm ahlâkı ile ahlâklanması için lâzım olan bilgileri ve yolları öğreten bir ilim olan tasavvuf ilminde yetişmiş bir büyük âlim olarak Anadolu’ya döndü. İnsanın olgunlaşmasını, imânın vicdânîleşmesini sağlayan tasavvufda bir yol olan Nakşibendî tarikatını Anadolu’da yayan âlimlerin en başta gelenlerindendir. Önce memleketi Simâv’da tanınıp çok sevildi. Etrâfında pekçok talebe ve âlim toplandı. Sohbetinde bulunup ondan feyz aldılar. Kısa zamanda şöhreti etrâfa yayılıp, İstanbul’a kadar ulaştı. İstanbul’da bulunan âlimler ve ileri gelen zâtlar, onun İstanbul’a gelmesini çok arzu edip, defalarca da’vet ettiler. Osmanlı veziri ve kadıasker Manisalı Çelebi, hediyeler ve haberciler göndererek, İstanbul’a teşrîf etmesi için çok iltifât gösterdi Bu da’vetleri aldıktan epey bir müddet sonra, memleketinde bir karışıklığın çıkmış olması sebebiyle İstanbul’a gitti. O İstanbul’a geldiğinde, Fâtih Sultan Mehmed Hân vefât etmiş bulunuyordu, İstanbul’a gelince, vezir Manisavîzâde Muhyiddîn Mehmed Efendi, kendisi ve talebeleri için yer tahsis etti. Fakat bunu kabûl etmeyip, Zeyrek Câmii’nin boş ve viran hâle gelmiş medresesine yerleşti. Âlimler ve diğer insanlar sohbetine koştular. Ondan feyz aldılar. Kısa zamanda herkesin müracaat kaynağı oldu. Devlet erkânından ve halkdan pekçok kimse sohbetine geliyor ve müşkillerinin halli için ona müracaat ediyordu. Bu öyle bir hâl almıştı ki, kalabalıktan, artık yakın dostları ve talebeleri ile ilgilenmeye fırsat bulamıyordu. Bir müddet Zeyrek Câmii Medresesi’nde kalıp ilim ve feyz saçtıktan sonra, Avanos Bey’in oğlu Ahmed Bey, sevgi ve hürmet ile bağlılık gösterip, onu Rumeli’de Vardar Yenicesi’ne götürmek istediğini arzetti. Abdullah-i İlâhi bu da’veti kabûl edip, Vardar Yenicesi’ne gitti, İstanbul’da yerine, Seyyid Ahmed Buhârî’yi vekîl bıraktı. Kendisi Vardar Yenicesi’nde ikâmet edip, insanlara doğru yolu göstermekle meşgûl oldu. Kıymetli eserlerini de orada yazdı ve orada vefât etti. Kabri oradadır. Onun bereketiyle o şehir îmâr edildi. Câmiler, hanlar, ziyâretgâhlar yapıldı. Kabrini ziyârete gidenler, ondan feyz alıp istifâde ederek dönerler. Eserleri: 1-Vâridât-ı Kübrâ şerhi, 2- Miftâh-ül-gayb şerhi, 3- Zâd-ül-müştâkîn, 4- Necât-ül-ervah min denîs-il-eşbân, 5-Esrârnâme, 6- Meslek-ut-tâlibîn, 7- Manzûme-i mi’râciyye, 8- Füsûl-ül-vüsûl gibi eserleri vardır.
Sohbet ve meclislerinde tam huzûr üzere olurdu. Sohbetinde bulunan birisinin bir derdi, sıkıntısı yahut kalbinde zararlı düşünceleri olsa, gidermek için yüzünü ona döner, o düşünceleri engelliyecek sözler söylerdi. Böylece bu hâlden kurtarırdı. Sohbetine devam edenler, uzun zaman çalışarak elde edilebilen derecelere kısa zamanda ulaşırlardı. Alçak gönüllü idi. Hulk-ı azîm, ya’nî güzel ahlâk sahibi olup; küçük, büyük, fakir, zengin, yanına kim gelse ayağa kalkardı.
Sohbetine gelenler, daha arzularını söylemeden cevaplarını alırlar, isteklerine kavuşurlardı. Gelenler ondan feyz alıp, değişmiş olarak, bambaşka bir hâlde dönerlerdi. Zamanında İstanbul’da bulunan ve evliyânın büyüklerinden olan Şeyh Ebü’l-Vefâ hazretleri ile beraber bulunup sohbet ederlerdi.
Sevenlerinden Uzun Muslihuddîn anlatır: “Diğer talebelerle birlikte Abdullah-i İlâhî’nin huzûrunda idik. Zeyrek Câmii’nde bulunuyorduk. Huzûrunda, Celâlüddîn Rûmî hazretlerinin oğullarından Şeyh Âbid Çelebi de vardı. Kâdı idi. Kâdılığı bırakıp, Şeyhin hizmetine devama koyuldu. Şeyh bir sözle onu sevindirdi. Yan tarafa bakıp güldü. Ben bu hâle hayret ettim. Âbid Çelebi’ye sordum. Şöyle cevap verdi: “Şeyh bana; “Câminin İmâmı Bedrüddîn Halîfe’ye bak” buyurdu. İmâm, Halvetî tarîkatinden sâlih bir kimse idi. Baktım. Râhib kıyâfetinde gördüm. Bunun için tebessüm ettim.” Bu söz, benim ızdırâbımı arttırdı. Kendi kendime; “Bu İmâm, tarikat ehli sâlih bir kimse olduğu hâlde, hocam bunun hâlini nasıl böyle keşfetti ve bu sözü nasıl Âbid Çelebi’ye tahsis etti. Hâlbuki bu, onun âdetlerinden değil idi” dedim. Bu düşünce içimi rahatsız etti. Nihâyet hocamın huzûrunda konuştum. O da şöyle buyurdu: “Bu, onun bizi inkâr etmesinin görünüşüdür. Âbid Çelebi’ye söylememe gelince: insanların meşrebleri ayrı ayrıdır. Meselâ avvâmın çocukları dayaktan, büyüklerin çocukları lütüftan anlarlar. Ona iltifât etmesem, beni ve bu büyüklerin yolunu bırakır.”
Âbid Çelebi anlatır: “Abdullah-i İlâhî’nin huzûrunda bir müddet kalıp, sohbetlerine devam ettim. Kalbim açılmadı. Şeyh Muhyiddîn İskilibî’ye gitmeğe karar verdim. Birgün câmide namaz kılıyordum. Aklımda hep bu düşünce var idi. Hocam da yukarıda namaz kılıyordu. Namazdan sonra bana dönüp: “Seni, namaz kılarken Muhyiddîn İskilibî’nin şeklinde gördüm” buyurdu. Özür diledim. Elini öptüm ve hizmetini ni’met bilip ayrılmadım. Gün geçtikçe gönlüm aydınlandı. Ard arda gelen feyzlerine kavuştum.”
Birgün ona bağlı olanlardan ihtiyâr bir kadın huzûruna geldi. Gönlü incinmiş ve muzdarib bir hâlde idi. Hâlini arzedip: “Bu gece rü’yâmda kendimi kurbağa olmuş bir hâlde gördüm” dedi. “Hayrola, korkacak birşey yok” deyip, âdeti üzerine kendi haliyle meşgûl oldu. Ama bu ihtiyâr hanımın ızdırâbı geçmemişti, karşıda oturuyordu. Biraz sonra Abdullah-i İlâhi başını kaldırıp: “Anacığım! Sen dervişleri evine da’vet etmeyi düşünmüşsün. Sonra da vaz geçmişsin. Bu rü’yâ ona alâmettir. Git huzûrla işine bak, üzülme!” buyurdu. İhtiyâr kadın: “Gerçekten öyle oldu efendim! önce da’vet etmeyi düşündüm. Fakat evimin dar olması sebebiyle vazgeçtim” dedi. Talebelerinden Muslihuddîn Halîfe şöyle demiştir: Abdullah-i İlâhî’nin bunu nasıl bildiğine şaştım. Kurbağa görmek ile da’vet arasında hiç bir münâsebet ve alâka görünmüyor dedim. Bir ara başbaşa kalınca, izahını sordum. Buyurdu ki: “Büyükler, rü’yâ ta’biri hakkında eserler yazmışlardır. Bu husûsta kaideler ve usûller koymuşlardır. Herşeyi belirli vasıflarıyla ta’bir ederler. Doğrudur, gerçektir. Fakat dervişe yakışan şudur ki; ona bir rü’yâ sorulursa, anlatanı dinler. Allahü teâlâya yalvarır ve eğer keşif yoluyla birşey bildirilirse onu îzâh eder. Biz de bu hâlde otururken, o ihtiyâr hanım gelip rü’yâsını anlatarak ta’birini isteyince, kelimelerin ma’nası keşfolundu. Nitekim Muhyiddîn-i Arabî hazretleri, Fütûhât-ı mekkiyye adlı eserinde şöyle yazmıştır. Kurbağaya Arabcada “Dıfdag” denir. “Ehf ziyâfet ver, “dağ” da terk eyle ma’nâsınadır. Böylece îzâh ettim.”
Abdullah-i İlâhî’nin sohbetleri çok te’sîrli ve fâideli olurdu. Sohbetlerinde ve diğer zamanlarda herkesin gönlünü almaya çok dikkat gösterirdi. Sohbette bulunanlardan birinin bir sıkıntısı, bir müşkili olsa onun halini keşfederdi. Müşkili olan kimseye döner, sıkıntısını giderirdi. Sohbetiyle tereddütleri ortadan kaldırırdı. Yine birgün sohbet ederken, söz çalışmak ve gayretten açılmıştı ve; “İnsan çalışıp, gayret göstermedikçe olgunlaşamaz ve bir mertebeye ulaşamaz” buyurmuştu. Bu sırada sohbetinde bulunan bir âlim, bu sözleri işitince, kendi kendine bu sözü kabûllenmeyip, at hırsızı kıssası diye bilinen bir hâdiseyi hatırladı. Peki onun hâli nasıl oldu diye düşündü. Abdullah-i İlâhî, o âlimin kalbinden geçen düşünceleri kerâmetiyle anlayıp, o ânda ona doğru dönüp şöyle dedi: “Söylediğim söze, at hırsızlığı yapan kimsenin hâli ile karşı çıkmak hâtıra geldi değil mi? Fakat ona da cevap vardır” dedi. Sonra sohbetinde bulunanlara dönüp; “Hiç o hâdiseyi işiteniniz var mıdır?” diye sordu. Sohbette bulunanlar, “duymadık” diyerek dinlemeye başladılar. O hâdiseyi Abdullah-i İlâhî şöyle anlattı: “Parasız kalan bir hırsız, geceleri at çalıp satardı, ömrünü böyle heba ederdi. Bir defasında da, bulunduğu şehrin en büyük âlimi ve evliyâsı olan bir zâtın atını çalmak üzere ahırına girmişti. Tam atı çözüp götüreceği sırada, ahırın duvarlarından biri yarılıp, oradan içeriye bir nûr yayılmıştı. Bu nûr içinde, iki nûr yüzlü zât gözükmüş, hırsız bu hâli görünce, kendini hemen at gübrelerinin arasına atıp gizlenmiş. Korku ve telaş içinde boğazına kadar gübre içine gömülmüş. Bu sırada ahırın diğer bir duvarı daha yarılıp, daha parlak bir nûr gözükmüş. Bu nûr arasından da, o zamanın kutbu ve büyük bir evliyâsı olan ev sahibi (atların sahibi) çıkmıştır. Önce gözüken iki zât onu görünce, hürmet göstererek selâm vermişler. Atların sahibi olan zât, o iki kişiye niçin geldiklerini sorunca; “Falan evliyâ arkadaşımız vefât etti. Onun yerine kimi ta’yin edeceğiz? Size arzetmek istedik” dediler. Atların sahibi olan zât; “Onun yerine, at hırsızlığı yapan kişiyi ta’yin ettik” dedi. Soran iki zât da, evliyâ olup, ricâl-ül-gayb denilen velîlerden idiler. O at hırsızlığı yapmaya gelen kimsenin, at gübreleri arasına gömülüp saklandığını biliyorlardı. Hemen yanına varıp, onu gübreler arasından çıkardılar, gönlünü alıp, tebrik edip, kucakladılar. Atların sahibi ve zamanın kutbu evliyâ zâtın da yanına gelip, elini öptüler. Sonra hep birlikte vefât eden arkadaşları evliyâ zâtın cenâzesini kaldırmaya gidip, cenâze namazını kıldılar ve defnettiler.”
Abdullah-i İlâhî, sohbetinde bulunanlara bunu anlatnkdan sonra şöyle dedi: “Şimdi at hırsızlığı yapmaya giden kimse, nasıl bir çalışma yaptı da ricâl-ül-gayb denilen evliyâdan Üçler yoluna girip, onlardan oldu diye bir suâl hâtıra gelmesin. Çünkü o zavallının, o zâtlar yanına girdiklerinde, şaşkınlığından ve mahcubiyetinden gübreler arasına saklanıp, ne kadar zorluk ve ne kadar şiddetli pişmanlık duyduğu bellidir. Kurtuluş yolu kalmadığını kesinlikle anlayınca, at çalmak üzere harama yönelişinden dolayı bütün kalbiyle pişman olup, o zamana kadar yaptığı işlere öyle bir tövbe etti ki, işlediği kötü işlerden gönlü temizleniverdi. Allahü teâlâya yönelip riyâzet çeken kimseler, onun o ânda yaptığı tövbeyi nice seneler yapamaz.” Sohbetin başında kalbinde ba’zı i’tirâzlar bulunan o âlim kimse, Abdullah-i İlâhî hazretlerinin bu güzel izahını ve tatlı sözlerini dinleyince, içindeki şüphe ve yanlış düşünceler temizlendi. Abdullah-i İlâhî’nin elini öpüp, özür diledi ve sevenlerinden oldu.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Nefehâtat-ül-üns sh. 460
2) Şakâyık-ı Nu’mâniyye zeyli (Mecdî Efendi) sh. 262
3) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1079
4) Osmanlı müellifleri cild-1, sh. 91
5) Menâkıb-i Molla ilâhi varak 218b-220a
6) Fevâid-ül-Behiyye sh. 145
7) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 358
? Esmâ-ül-müellifîn cild-1 sh. 470
9) Mu’cem-ül-müellifîn cild-6, sh. 36
10) Bedâyi-ül-vekâyi sh. 410
11) A History of Ottoman Poetry cild-2, sh. 373
12) Güldeste-i riyâz-ı irfan sh. 143
13) Keşf-üz-zünûn sh. 379, 947, 1928, 1995
.İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ABDULLAH-İ TERCÜMÂN
İspanyol papazı iken, Tunus’a gelerek müslüman olan bir zât. Akdeniz’de bulunan Balear adalarının büyüğü olan Mayorka adasında, bir ailenin tek çocuğu idi. Asıl ismi, Anselmo Turmedo idi. Nebuniye şehrinde, en meşhûr papaz olan Nikola Nertil’in yanında yetişti. İncîl’i ezberledi. Bu papazın yol göstermesi ile Tunus’a gitti ve orada müslüman oldu. Arabcayı ve İslâm ilimlerini iyice öğrendi. Hıristiyanlığın iç yüzünü, nasıl bozulduğunu gösteren “Tuhfet-ül-erîb” adında bir kitap yazdı. Bu kitabını, 823 (m. 1420) senesinde tamamladı. 1290 (m. 1873) senesinde Londra’da, el-Münkız kitabı ile birlikte 1402 (m. 1981) senesinde İhlâs Vakfı tarafından İstanbul’da bastırıldı. Bu kitabı Hacı Zihni Efendi Türkçeye çevirdi. Oğlu Abdülhalîm, bu kitabı Arabca olarak kısalttı. Türkçesi, Osmanlılar zamanında İstanbul’da basıldığı gibi, latin harfleri ile 1385 (m. 1965) senesinde tekrar bastırılmıştır. Yazması, Berlin Kütüphânesi’ndedir.
Abdullah-i Tercümân’ın doğum târihi ve vefât târihi kaynaklarda yoktur. Fakat dokuzuncu asırda yaşadığı bilinmektedir. Hıristiyanlığa Reddiye olarak yazdığı “Tuhfet-ül-erîb” kitabında, hayatını şöyle anlatır: “Babam beni, altı yaşına girdiğimde, bir papaz öğretmene teslim etti. Bu papazdan İncîl-i okudum. İki senede, yarısından fazlasını ezberledim, iki sene, İncîl’in lügatları ve mantık ilmi üzerine çalıştım. Sonra Hıristiyanlarca ilim merkezi sayılan “Larde” şehrine gittim. Papazlardan ilim öğrenmek isteyenler burada toplanırdı. Burada altı sene kadar tıb ve astronomi ilmi öğrendim. Dört sene kadar da İncîl’i ve lügatlarını okudum. Daha sonra “Nebûniye” şehrine gittim. Orada zamanın en seçkin papazı olan Nikola Mertil’den ders okudum. Bu papaza hükümdârlar bile müracaat eder ve hediyeler gönderirlerdi. Bu papazdan hıristiyanlık dininin usûl ve hükümlerini okudum. Dâima hizmetinde bulunup, ona yakın olmaya çok i’tinâ ve ihtimâm gösterdim. Papaz da, beni en yüksek talebesi olarak herkese takdim ederdi. Hattâ o kadar yakın oldu ki, evinin ve anbarlarının anahtarlarını bana teslim ederdi. Böylece on sene, Nikola’ya tam teslimiyetle hizmet ettim.
Birgün papaz hastalanıp derse gelmedi. Derse gelenler arasında, cenâb-ı Hakkın Îsâ aleyhisselâma; “Senden sonra bir peygamber gelir, ism-i şerîfi Paraklit’tir” meâlindeki ilâhi hüküm üzerinde çok münâkaşa oldu. Fakat sonuca varılamadan meclis dağıldı.
Ben de oradan ayrılarak, papazın evine gittim. Bana; “Bugün aranızda ne gibi hâdiseler cereyan etti?” diye sordu. Ben de; “Paraklit isminde ihtilâf oldu” deyip, olanları anlattım. Papaz; “Sen ne cevap verdin?” diye sorunca, ben, bir İncîl’de olan cevâbı verdiğimi söyledim. Papaz; “Sen kusur etmemiş, sorunun cevâbına yaklaşmışsın. Filan hatâ etmiş, falan yaklaşmış. Lâkin doğrusu bunlardan hiçbirisi değildir. Bu yüce ismi, ancak ilimde çok ileri gitmiş olanlar bilir. Sizin ise, ilimden nasîbiniz çok az birşeydir” dedi. Bunun üzerine ben ona; “Efendim! Siz bilirsiniz ki, ben vatanımı bırakıp uzak bir ülkeden buraya geldim. On senedir, hizmetinize devam ve rızânızı kazanmağa gayret ettim. Sizden sayılamıyacak derecede bilgi öğrendim. Şimdi siz muhterem üstadımdan, bu mübârek ismi dahî bana açıklamak sûretiyle ihsânınızı tamamlamanızı istirhâm ederim” dedim. Papaz, bu sözlerden sonra ağlamaya başladı ve; “Oğlum! Vallahilazîm, bana olan iyi hizmetin, sevgi ve sadâkatinden dolayı seni çok severim. Evet bu mübârek ismi bilmekte sayısız faydalar vardır. Fakat, korkarım ki saklayamayıp söylersin. Sonra hıristiyanlar, seni o dakikada öldürürler” dedi. Papazın bu sözlerinden sonra, merak ve heyecanım bir kat daha artarak; “Üstadım, Allah, İncîl ve Mesih hakkı için, bana söyleyeceğiniz sırların hiçbirisini ifşa etmem” deyince, Papaz bana; “Oğlum! Sen benim yanıma geldiğin vakit, memleketinin, müslüman memleketlerine yakın olup, olmadığını, müslümanlarla kavga edip etmediğini sormuştum, işte bu suali, İslâmiyet ile aranızdaki ayrılığın derecesini ölçmek için sormuştum. Bil ki; “Paraklit” ismi, müslümanların Peygamberi Hazreti Muhammed’in ( aleyhisselâm ) mübârek ismidir. O’na, Danyâl aleyhisselâmın lisânı üzere dördüncü kitap olan Kur’ân-ı kerîm nâzil olmuş ve bu kitabın, O Peygamber-i celîle nâzil olacağı ve dininin hak din, milletinin de İncîl’de adı geçen beyaz bir millet olduğunu, Danyâl aleyhisselâm haber vermiştir” dedi. Bunun üzerine ben; “Hıristiyanlık hakkında ne dersiniz?” diye sorunca, papaz çok ciddi bir tavır alarak; “Oğlum, eğer hıristiyanlar Îsâ aleyhisselâmın dîni üzere olsalar, ilâhî din üzere kâim olmuş olurlardı” dedi. Ben, “Öyle ise bu işten kurtuluş nasıl olur?” dedim. Papaz; “Müslüman olmakla” deyince, ben; “Müslüman olan kurtulur mu?” diye sordum. O da; “Evet, müslüman olan kimse, dünyâ ve âhırette saadet bulur” deyince, ben; “Efendim, akıllı olan kimse, en faziletli ve en hayırlı olan şey ne ise, kendi için onu seçer. Siz, İslâm dininin fazilet ve yüksek kıymetini kavradığınız hâlde, niçin müslüman olmadınız? Ne mâni vardı?” dedim. Papaz; “Oğlum, Allahü teâlâ İslâmiyetin faziletini ve İslâm Peygamberi’nin şerefini, bana küçük yaşta değil, ihtiyârladıktan sonra nasîb etti. Bu husûsta bizim için öne sürülecek bir özür yoktur. Belki ilâhî huccet üzerimizde durmaktadır. Eğer sen yaşta iken Hak teâlâ bana hidâyet buyurmuş olsaydı, herşeyi terk eder, Hak dînine alenen girerdim. Dünyâya muhabbet, her günâhın temeli ve başıdır. Hıristiyanlar, benim İslâmiyete az bir meylimin olduğunu bilseler, derhâl öldürürler. Farzedelim ki, ellerinden kurtulup İslâm memleketine gittim. Beni anlamazlar, doksan yaşında bir ihtiyâr olarak, açlıktan ölebilirim” dedi ve zâhiren hıristiyanlık dîni üzerine kalacağını bildirdi. Bunun üzerine ben; “Efendim, ben İslâm diyarına gidecek ve İslâm dînine girecek olursam, bana yardım ve delâlet eder misiniz?” deyince, o da; “Eğer aklın varsa ve kurtuluşa ermek istersen hiç durma, git. Dünyâ ve âhıret saadeti senindir. Fakat aramızda geçen bu sözlere şimdi hiç kimse vâkıf değildir. Konuştuklarımızı çok gizli tutmalısın. Eğer bunlardan birşey sezdirecek olursan, hıristiyanlar seni o ânda öldürürler ve ben seni kurtaramam. Bunları benden işittiğini söylemen de sana fâide vermez. Çünkü ben, canımı kurtarmak için inkâr ederim. Sözlerim, senin aleyhinde dinlenir” dedi. Ben de; “Böyle bir hâlden Allahü teâlâya sığınırım” dedim.
Sonra yol hazırlıklarımı yaptım ve Nikola ile vedâlaşıp yola çıktım. Nikola bana, yol harçlığı yapmam için elli altın verdi. Oradan deniz yoluyla memleketim olan Mayorka’ya gittim. Altı ay orada kaldıktan sonra, Sicilya’ya gittim. Orada da altı ay müslüman ülkelerine gidecek bir geminin gelmesini bekledim. Nihâyet Tunus’a gidecek bir gemi geldi. Ona binerek Tunus’a gittim. Tunus’a geleceğimi duyan Tunuslu papazlar ve Hıristiyanlar, beni karşıladılar ve dört ay kadar yanlarında misâfir olarak tuttular. Sonra, “Tunus Beyliğinin merkezinde hıristiyan lisânını bilen birisi var mı?” diye sordum. O zaman Tunus Beyi, Ebü’l-Abbâs Ahmed idi. Onun özel doktoru bu lisânı biliyordu. Bunu duyunca sevinip, hemen evini araştırdım. Beni doktorun yanına götürdüler. Durumu doktora arz edip; “Müslüman olmak için geldim” dedim. Doktor, bu hayırlı işin kendi vâsıtası ile olacağına çok sevindi. Çünkü, müslüman değil iken müslüman olan bir kimsenin bütün günahlarını Allahü teâlâ affedip bağışlar. Böyle bir kimsenin duâsı makbûldür. Böyle birinin duâsını almak, müslümanlar için büyük bir saadettir, işte, doktor da bu saadete kavuştuğu için sevindi Atına bindirip, beni hükümet konağına götürdü. Doktor, Ebü’l-Abbâs Ahmed’in huzûruna girip, durumu arz etti. Huzûra kabûl edilmem için izin aldı. Huzûra kabûl edildim. Ebü’l-Abbâs Ahmed, önce yaşımı sordu. Sonra; “Hoş geldiniz, çok güzel, müslüman olunuz. Allahü teâlâ mübârek eylesin” dedi. Bunun üzerine doktora; “Efendimize söyleyiniz. Bir kimse dînini değiştirecek olursa, onun hakkında çok dedikodu olur. Rica edeyim, burada bulunan hıristiyanların ileri gelenleri çağırılsın. Benim hâlim onlardan sorulsun. Hakkımda ne çeşit şehâdet edecekleri dinlensin. Ondan sonra müslüman olayım” dedim. Bu ricam Tunus Beyi tarafından kabûl edildi. Ebü’l-Abbâs Ahmed; “Sen, Abdullah İbni Selâm’ın îmân ile şereflendiği zaman, Peygamber efendimizden ( aleyhisselâm ) taleb ettikleri gibi bir ricada bulundun” dedi. Sonra hemen Tunus’ta bulunan ba’zı hıristiyanları ve ileri gelen papazları çağırttılar. Beni de bitişik odaya koydular. Ebü’l-Abbâs Ahmed onlara; “Gemi ile gelen şu yeni papaz hakkında ne dersiniz?” diye sordu. Onlar; “Dînimizin büyük âlimlerindendir. Büyüklerimiz, ondan daha yüksek ilim derecesinde birini görmediklerini söylediler” dediler. Ebü’l-Abbâs Ahmed; “Eğer o adam müslüman olursa ne dersiniz?” diye sorunca, hepsi birden; “Allah göstermesin. Bu kişi, hiçbir zaman bunu yapmaz” dediler. Ebü’l-Abbâs Ahmed onlardan bu sözü işitince, bitişik odadan beni çağırttı. Ben huzûra girince, onların yanında Kelime-i şehâdet getirdim. Hıristiyanların hepsi şaşkınlık ve dehşet içinde kaldılar ve; “Bu adama bu işi yaptıran, ancak evlenme arzusudur” dediler. Zîrâ Hıristiyanlıkta papazlar evlenemezler. Sonra hepsi çıkıp gittiler. Müslüman olduktan sonra, benim ismim “Abdullah” oldu. Ebü’l-Abbâs Ahmed, bana günde bir çeyrek altın maaş bağladı. Hacı Muhammed es-Saffâr’ın kızı ile evlendim. Sultan, düğünde yüz altın ile, bir kat elbise hediye verdi. Düğünü bu para ile yaptım. Bu evlilikten bir oğlum oldu. Adını Muhammed koydum.”
Müslüman olduktan sonra, ona liman reîsliği vazîfesi verildi. Bundan maksad Arabcayı çabuk öğrenmesi idi. Bir yıl gibi kısa zaman zarfında Arabcayı öğrendi. Daha sonra Mehdî şehrine giderek, oradaki Ceneviz ve Fransız donanması tarafından gelen mektûpları tercüme etmeğe başladı. Sonra Ebü’l-Abbâs Ahmed ile “Kabis” kalesine gitti. Orada hazîneler müdürü oldu. Orada Ebü’l-Abbâs Ahmed hastalandı. 796 (m. 1393) senesinde vefât etti. Yerine oğlu Ebü’l-Fâris Abdülazîz geçti. O da Abdullah-i Tercümân’ı aynı vazîfede bıraktı ve ayrıca misâfirhânelerin idâresini de ona verdi.
Abdullah-i Tercüman, liman reîsi ve tercüman iken, müslüman mallarını taşıyan bir gemi limana gelip demirlerdi. Onu müteakip, Sicilya’ya âit iki gemi geldi. O iki geminin adamları, müslümanların mallarını getiren gemiyi zaptettiler. Müslümanlar canlarını zor kurtardı. Gemideki eşya ve yükler yağma edildi. Ebü’l-Fâris bu olayı duyunca, dîvânı toplayıp, bedel verilerek müslümanların mallarının kurtarılmasını istedi. Dîvân üyeleri bir tercüman gönderdiler. Fakat, Hıristiyanlar çok yüksek bedel istedikleri için, anlaşma olmadı. Sonradan bu gemilerle, Sicilya’dan hatırı sayılan bir papazın geldiğini öğrendiler. Bu papaz, Abdullah-i Tercümân’ın talebelik arkadaşı idi. Birbirlerini çok severlerdi. Bu papaz, Abdullah-i Tercümân’ın müslüman olduğunu işitmiş ve çok üzülmüştü. Onu tekrar Hıristiyanlık dînine döndürmek için buraya gelmişti. Gemiye gelen tercümana bir mektûp vererek; “Bu mektûbu liman reîsi olan Abdullah’a ver. Sana şimdi bir altın, cevâbını getirdiğin takdîrde de bir altın veririm” dedi. Tercüman mektûbu alıp, dîvân başkanına verdi.
Dîvân başkanı mektûbu bir Cenevizliye tercüme ettirdikten sonra, aslı ile beraber Ebü’l-Fâris’e gönderdi. Ebü’l-Fâris mektûbu okuyunca, Abdullah-i Tercümân’ı huzûruna çağırdı. O huzûruna girince, Sultan; “Abdullah, bu mektûp deniz ötesinden geldi Oku bakalım ne yazmışlar, anlıyalım” dedi. Abdullah-ı Tercüman mektûbu okuyup, gülmeye başladı. Tunus Beyi; “Ne gülüyorsun?” dedi. O da; “Efendim, Allah size zaferler versin. Bu mektûp, bana eskiden dostum olan bir papazdan gelmiş. Hemen tercüme edeyim” deyip, bir kenara oturup mektûbu tercüme ettikten sonra Ebü’l-Fâris’e verdi. O mektûbu alıp okuduktan sonra, kardeşi İsmâil’e vererek; “Vallahi hiçbir sözü terk etmemiş, olduğu gibi tercüme etmiş” dedi. Abdullah-i Tercüman merakla: “Bunu nereden anladınız?” diye sordu. Tunus Beyi de; “Cenevizli birisinin yaptığı başka bir tercümeden” dedi. Abdullah-i Tercüman; “Efendim, benim vereceğim cevap, tarafınızdan bilindiği üzere, hak dine aşinalığımdan dolayı, kendi isteğimle müslüman olduğumu bildirmektir. Bana yazı ile bildirilen diğer şeylere cevap vermem” dedi. Bunun üzerine Ebü’l-Fâris; “Ey Abdullah! Senin tam ve doğru müslüman olduğunu öğrenmiş olduk. Bu husûsta hiçbir şüphemiz yoktur. Fakat, “Harb hiledir” hadîs-i şerîfi gereğince, papaza yazacağın cevapta; Müslüman mallarının geri verilmesi husûsunda gemi rahibine; “Anlaşmaya varıldığı takdîrde, malların tartılması behânesi ile kantarcı ile çıkıp, gece gemiye kaçacağını bildir” dedi, Emîr üzerine bir mektûp yazdı. Papaz cevâba çok sevindi. Malların geri verilmesi için istedikleri bedeli çok azalttırdı. Sonra malları tartacak adam gemiye gidip, malları teslim aldıktan sonra geri döndüğü hâlde, Abdullah-i Tercüman gemiye gitmedi. Papaz ümidini kesince, gemiyi kaldırtıp gitti.
Papazın, Abdullah-i Tercümân’a gönderdiği mektûp şu idi; “Kardeşin Fransis Papaz, selâmdan sonra sana şunları bildirir: Ben bu beldeye, seni bulup, beraberce geri dönmek için geldim. Bugün Sicilya’ya hâkim olan kimsenin yanında yüksek bir me’muriyet sahibiyim. Azletmek, ta’yin yapmak, memleketin bütün işleri benim elimdedir. Şimdi sözüme kulak ver de, Allahın bereketinin bulunduğu bu tarafa gel. Mallarım ve diğer eşyalarım elimden, çıkar diye sakın korkma. Ben, hayâl ettiğinden daha çok ve seni tatmin edecek mal ve makam sahibiyim, istediğini vermeye hazırım. Selâmlar.”
Kitabından ba’zı bölümler:
“Bugün Îsâ aleyhisselâma inen İncîl, hiçbir memlekette yoktur. Hıristiyanların ellerinde dört türlü İncîl vardır. Bunları yazanlar, Metta, Luka, Markus ve Yuhanna’dır. İncîl’i ilk değiştiren bunlardır. Bunlar, açıktan açığa yalan söylemekten çekinmemişlerdir. Bu dört İndi arasında çok ihtilâf vardır. Hazreti Îsâ’ya indirilen İncîl’de ise, tenakuz, ihtilâf ve yalan yoktur. Dört kişinin yazdığı bu dört İncîl’de, gerek Allah ve gerekse O’nun Resûlü Hazreti Îsâ hakkında yalan ve iftiralar, tamâmiyle birbirinin zıddı o kadar sözler vardır ki, bu husûs malûm ve meşhûr olup, hıristiyanlar dahi inkâr edecek kudrette değillerdir.
Metta, kendi İncîl’inin onikinci faslında hikâye ettiği üzere sözde Hazreti Îsâ; “Benim cesedim vefâtımdan sonra üç gün üç gece arzın içinde kalacak, Hazreti Yûnus’un cesedi balığın karnında kaldığı gibi” demiş. Bu hikâye Metta’nın İncîl’inde yazmış olduğu iftira ve yalanların en alçakça olanıdır. Çünkü Metta, diğer İncîl sahipleriyle şu husûsta müttefiktir ki: Hazreti Îsâ, Cum’a günü saat altıda vefât etmiş, Cumartesi gecesinin ilk saatında defn olunmuş ve Pazar günü sabahleyin ölüler arasından kalkmıştır. Bu uydurma zan ve hesaba göre, Hazreti Îsâ arzın içinde yalnız bir gün ile iki gece kalmıştır. Demek oluyor ki, Metta’nın naklinde yalan ve tenakuz olduğu apaçıktır.
Dört İncîl sahibinin de, bu mes’ele hakkında yalan söylemiş oldukları şüphesizdir. Çünkü Îsâ aleyhisselâm, kendisinin öldürülüp, bir gün iki gece veya üç gün üç gece medfûn kalacağına dâir, ne kendisi kimseye birşey söylemiş, ne de cenâb-ı Hak İncîl-i şerîfde böyle birşey haber vermiştir. Hakîkat, cenâb-ı Hakkın yüce Peygamberi Hazreti Muhammed’e indirdiği kitabında meâlen şöyledir: “Biz, Allahın peygamberi olan Meryem’in oğlu Îsâ’yı öldürdük demeleri sebebiyle kendilerini la’netledik, rahmetimizden kovduk. Hâlbuki onlar, Îsâ’yı öldürmediler ve asmadılar. Fakat kendilerine bir benzetme yapıldı. (Onlardan biri Îsâ şeklinde kendilerine gösterildi ve bu adam öldürüldü.) Esasen Îsâ’nın katli hakkında kendileri de ihtilâfa düşüp, kesin bir şüphe içindedirler. Onların bu öldürme hâdisesine âit bir bilgileri yoktur. Ancak kuru bir zan peşindedirler. Onu gerçekten öldürmemişlerdir. Doğrusu Allah, onu yükseltip himâyesine almıştır. Allah azîzdir, hükmünde hikmet sahibidir” (Nisâ:157-158).”)
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Tuhfet-ül-erîb sh. 3
2) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 977İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ABDÜLMU’TÎ EFENDİ
Mekke-i mükerreme evliyâsının meşhûrlarından. Aslen Kuzey Afrika memleketlerinden birinde doğdu. Gençliğinde ilim öğrenip, Mâlikî mezhebi fıkıh bilgilerinde âlim oldu. Zamanın büyüklerinden Zeynüddîn Hafi hazretleriyle tanışıp, onun talebeleri arasına katıldı. Yanında kalıp, yıllarca hizmet eyledi. Maddî ve ma’nevî, zâhirî ve bâtınî ilimleri tahsil etti. Nefsi, dünyâ sevgisinden kurtulup, Allahü teâlânın emrine mu’tî, itaat eder hâle geldi, mutmeinne oldu. Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm ) güzel ahlâkı ile ahlâklandı. Selef-i sâlihînin yolunda, Allahü teâlânın rızâsını kazanmak için gayret eder hâle geldi. Sevgi ve muhabbetini yaratılmışlardan kurtarıp, bir ve tek olan yaratana bağladı. Zeynüddîn Hafi’den ( radıyallahü anh ) icâzet alıp, Allahü teâlânın emir ve yasaklarını, Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm ) güzel ahlâkını, Selef-i sâlihînin yolunu insanlara anlatıp yaymak vazîfesiyle, Mekke-i mükerremeye gönderildi. Zeynüddîn Hafi hazretlerinin iki halîfesi daha vardı. Bunlardan biri Âşıkpaşazâde Ahmed’in hocası Kudüslü Şeyh Abdüllatîf, bir diğeri de Anadolu’da Merzifon’a yerleşen ve Anadolu’ya “Aşk ateşini salan”, Abdürrahîm-i Merzifonî Rûmî idi.
Abdülmu’tî Efendi, Mekke-i mükerreme büyükleri arasında “Şeyh-ül-Harem” lakabıyla, kerâmet ve halleriyle de müslümanlar arasında meşhûr oldu. Mekke-i mükerreme müslümanlarına, hac ve umre için gelen müslümanlara nasihatlerde bulunup, Allahü teâlânın emir ve yasaklarını anlattı. Cömertliği, insanlara karşı şefkat ve merhameti çok fazla, ahlâkı pek güzeldi. Uzun zaman kendisini gizledi. Ubeydüllah-i Ahrâr hazretlerinin bir kerâmetini heber vermesi üzerine, bütün hâlleri ortaya çıktı. Şânı her tarafa yayıldı. Pekçok talebe yetiştirip, âleme feyz saçtı. Talebelerinden, İkinci Bâyezîd ve Yavuz devri evliyâsından olan Seyyîd-i Velâyet meşhûrdur. Abdülmu’tî Efendi, dokuzuncu asrın sonlarında vefât etti.
Hâce Ubeydüllah-i Ahrâr, Seyyid Kâsım Envâri, Şeyh Zeynüddîn Hafi ve Abdülmu’tî Efendi gibi büyüklerin sohbetlerinde bulunmakla şereflenen, 120 seneden fazla yaşayan, Mahmûd Hindî ( radıyallahü anh ) anlatır: “Bir sene, Hac için Mekke-i mükerremeye gittim. Abdülmu’tî Efendi ( radıyallahü anh ) ile karşılaştım. Yaratılmışlardan alâkayı kesmiş, Rabbi ile meşgûl idi. Görür görmez, kalbimde ona karşı bir muhabbet peyda oldu. Adetâ beni kendisine çekti. Aramızda kuvvetli bir kardeşlik ve samîmi bir dostluk meydana geldi. Mübârek sohbetleriyle bereketlendiğim birgünde bana; “Senin için Hâce Ubeydüllah-i Ahrâr’ı gördü derler, doğru mudur? Şimdi onu görsen tanıyabilir misin?” buyurdu. Ben de; “Evet, onu görmekle şereflendim. Onu görünce de tanırım” dedim. Bunun üzerine; “Ubeydüllah-i Ahrâr ( radıyallahü anh ), işte burada, şu kalabalık arasındadır” dedi. Ben yerimden kalkıp, Kâ’be-i muazzamayı tavaf edenler arasına katıldım. Tavaf edenler arasında, Ubeydüllah-i Ahrâr hazretlerini arayıp buldum. Yanında ben de tavaf etmeye başladım. Hâce Ubeydullah, benden önce Makâm-ı İbrâhim’e varıp namaza durdu. Ben de tavafı bitirdiğimde Makâm-ı İbrâhim’de namaza başladım. Hâce hazretleri, ben henüz meramımı anlatamadan kalabalığa karışıp gözden kayboldu.
Bu hâdiseden sonra Şeyh Abdülmu’tî’nin yanına vardım. Bana; “Senin Hâce Ubeydullah’ı gördüğünde şüphemiz kalmadı” buyurdular. Aradan yıllar geçti. Semerkand’a uğradım. Ubeydüllah-i Ahrâr’la ( radıyallahü anh ) tekrar görüşmek şerefine eriştim. Bana; “Mekke-i mükerremedeki macerayı açıklama” diye tenbîhte bulundu. Bir zaman sonra tekrar Mekke-i mükerremeye vardığımda; Abdülmu’tî hazretlerinin şöhretinin her tarafa yayılmış olduğunu gördüm. Ziyâret edip, sohbetleriyle şereflendim. Bir miktar sohbet buyurduktan sonra, bana; “Hâce Ubeydüllah-i Ahrâr’ın ( radıyallahü anh ) yüzünü sana gösterdik, onlar da şöhretimizin yayılmasına sebeb oldular” buyurdu.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 90İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ABDÜRRAHÎM BİN EMÎR MERZİFONÎ
Sultan İkinci Murâd Hân zamanında yaşamış Osmanlı âlim ve velîlerinden. Doğum târihi kaynak eserlerde bildirilmiyen bu zâtın adı, Abdürrahîm bin Emîr Azîz Merzifonîdir. Babası Sarı Dânışmend adıyla tanınan Emîr Azîz Efendi’dir. Nizâmüddîn lakabı verilip, Rûmî ve Merzifonî nisbet edildi. Amasya civarında bulunan Merzifon’da doğdu. Babasından ve memleketindeki diğer âlimlerden tahsilini tamamladıktan sonra, Mısır diyârına gitti. Mısır’da büyük âlim ve velî Zeynüddîn Hâfi’ye talebe oldu. Onun yanında bir müddet kaldı. Bu zaman zarfında, Zeynüddîn Hafi hazretlerine candan bağlandı. Hocasının sevgisini kazanarak, teveccühlerine kavuştu. Onun ma’nevî himâyesi ve terbiyesine girdi. Şeyh Zeynüddîn’le beraber Horasan’a, Şeyh’in memleketi olan Haf’a gitti. Tasavvuf yolunda bulunanlara has terbiye usulleriyle, ma’nevî makamlara kavuştu. Bu yolun vazîfeleri ile meşgûl olarak yükselip, kemâle geldi.
Hocası, kavuştuğu ma’nevî makamlara ve hâllere onu da çıkardıktan sonra, irşâd (insanlara doğru yolu göstermek) vazîfesi ile görevlendirip, icâzet verdi. Hocası ayrıca; “Vesâyay-i Kudsiyye” kitabını ve diğer rivâyetlerini, Şihâbüddîn Sühreverdî’nin ( radıyallahü anh ) “Avârif-ül-meârif’ ve “İ’lâm-ül-Hudâ” kitaplarını rivâyet etme iznini verdi. Doğru yolun rehberi olarak, insanlara Allahü teâlânın dînini öğretmek, onları terbiye etmek ve yetiştirmek üzere, hocası tarafından, baba memleketi olan Merzifon’a gönderildi. Zeynüddîn Hâfî hazretleri, onu memleketine gönderirken; “Anadolu’ya aşk ateşini saldım” diyerek, talebesinin yüksekliğini ve Anadolu’daki vazîfesinin ehemmiyetini anlattı. Abdürrahîm bin Emîr’in kalbi, ilâhî aşkla dopdoluydu. Çok yanık ve içli şiirler söylerdi. Şiirlerinde “Rûmî” mahlasını kullanırdı.
“Tövbe yâ Rabbî! Hatâ yoluna gittiklerime,
Bilip ettiklerime, bilmeyip ettiklerime”
beyti onundur.
Merzifon’da 835 (m. 1432) yılında, Sultan Murâd Hân onu, beş akçe yevmiye maaş ile Çelebi Sultan Mehmed Medresesi’ne müderris ta’yin etti. Daha sonra, 843 yılında yevmiyesi, üç akçe ilâve ile sekiz akçeye çıkarıldı.
Şeyh Abdürrahîm’e sultan tarafından verilen akçe ve hububatı niçin kabûl ettiği sorulunca, şöyle cevap verdi: “Biz bununla, çeşitli elleri bir elde topladık. Bu lokma ile, nefsin ağzını kapattık. Bunda bir mahzur yoktur.” Tasavvuf yolunda bulunanlar, yedikleri, içtikleri şeylerin ve kullandıkları eşyanın helâl olmasına çok dikkat ederlerdi. Çokları, helâl olduğu şüphelidir diye, sultanlardan gelen hediye ve ihsânları kabûl etmezlerdi. Kabûl etseler bile, fakirlere ve yoksullara dağıtırlardı. Sultan İkinci Murâd Hân, herşeyiyle âdil bir sultan olduğundan; Abdürrahîm bin Emîr Merzifonî ondan maaş almakta mahzur görmedi. 870 (m. 1465) yılından sonra Merzifon’da vefât edip, oraya defnedildi. Mezârı hâlen ziyâret edilmekte ve sevenleri rûhâniyetinden istifâde etmektedir.
Pekçok talebe yetiştirmiş olan Abdürrahîm Merzifonî hazretlerinin talebelerinden biri de, “Mesnevî-i Murâdiyye” yazarı, Sultan İkinci Murâd devri şâirlerinden Mu’înüddîn bin Mustafâ’dır. Bu talebesi, şiirlerinden birinde hocasını şöyle övmektedir.
“Âb-ı Hayatdur bize Abdürrahîm.
Bir Ulu cândur bize Abdürrahîm.
Kabr karanlığı içün gam yimen,
Nûr-i Rahmândur bize Abdürrahîm.
Nâ-ümîd olanlara oldur recâ,
Kurtulur ona idenler iltica.
Kim ona irse Hakka irer hemân,
Kalmaz îmânında hiç şekk-ü gümân.
Yolda düşmüşlere oldur dest-gîr
Hem karanlık dillere mâh-ı münîr.
Bu Mu’în’e yâ ilâhel-âlemîn,
Himmet-i Abdürrahîm’i kıl mu’în.”
Diğer ba’zı şiir ve beytlerinde de,
hocasından şöyle bahsetmektedir:
“Var Azîzi Şems-i Tebrîzî’de gör,
Sayeden bil şemsi olma dîde-kür.
Gör o Zeyneddînde Rabb-ül-âlemîn,
Müstaîn ol sen, sana olsun yakîn.
Nûr-i Zeyn-i Hâfi’ye bul havfı ko,
Sende nûru pür ide tâ cevf-i û.
Bil Zeyn-i Hâfi’ye irüp Abdürrahîm ile Mu’în,
Keşf itdi ma’nâ aynını leffâf olmaz kendüden.”
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 89
2) Nefehât-ül-üns tercümesi sh. 553
3) Osmanlı Müellifleri cild-1 sh. 111
4) Kâmûs-ül-a’lâm cild-3 sh. 2444
5) “Mesnevî-i Murâdiyye” Bursa İl Halk Kütüphânesi, Eski Eserler kısmı, Ulucâmi Bl. No: 1664, 1665G
.İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ABDÜRRAHMÂN BİN EL-HALLÂL (Abdürrahmân bin Muhammed)
Şâfiî mezhebi fıkıh, tefsîr ve kırâat âlimlerinden. İsmi, Abdürrahmân bin Muhammed bin Muhammed bin Sa’düddîn el-Kazvînî el-Cezîrî’dir.
Lakabı Zeynüddîn olup, Hallâlî veya İbn-i Hallâl diye meşhûrdur. 773 (m. 1371) senesinde doğdu. 836 (m. 1433) senesinde Cezire’de vefât etti.
Bağdad’da yetişen büyük âlimlerdendir. Bağdad’da babasından ve daha başka âlimlerden ilim öğrendi. İlim öğrenmek maksadıyla daha başka şehirlere de giderek, oralarda bulunan âlimlerden ilim aldı. Bağdad kadısı olan dayısı Nizâm Mahmûd es-Sedîdâi’den fıkıh ilmi tahsil etti. Uzun yıllar ilim öğrenmekle meşgûl oldu. Fıkıh, tefsîr ve kırâat ilminde büyük âlim oldu. Hac ibâdetini yapmak maksadıyla Mekke’ye gitti. Medine’de Peygamber efendimizi ( aleyhisselâm ) ziyâret etti. Hac ibâdetini yerine getirdikten sonra, Kudüs’ü ve Beyt-ül-makdîs’i ziyâret etmek için gitti. Ziyâret işi bittikten sonra Haleb’e döndü. Bu sırada artık yaş i’tibâriyle olgunluk çağında idi. İlmi ve faziletleri her tarafa yayıldı. 834 (m. 1430) senesinde Kâhire’ye gitti. Orada birçok kimse ondan ilim öğrendiler. Sonra memleketine döndü. Az bir müddet sonra da vefât etti.
Alâüddîn bin Hatîb Nâsriyye der ki: “Dayısından ve başka âlimlerden ilim öğrendi. Kâdı Adûd’un babasına yönelttiği suâllere babası cevap verir, müşkil mes’eleleri hallederdi. Bunun için İbn-i Hallâl (müşkil mes’eleleri halledenin oğlu) diye meşhûr oldu. Fıkıh, meânî, beyân ve Arabî ilimlerde büyük âlim idi. Memleketinin âlimi olup, orada meşhûr olmuştu.” Medine kadısından ve Muhaddis Şemsüddîn Muhammed el-Fenekî’den Sahîh-i Buhârî’yi rivâyet etti. Şihâbüddîn Kûrânî, Cemâlüddîn Muhammed bin İbrâhîm el-Mürşidî ondan ilim öğrendiler. Aklî ilimlerde de çok büyük âlim idi. Müşkil mes’eleleri halleder ve açıklardı. Beyt-ül-makdîs’e geldiğinde, burada dört ay kaldı. Şihâbüddîn Kûrânî’ye Keşşâf tefsîrinin ba’zı zor kısımlarını açıkladı. Kâsım Hayrânî ondan ilim aldı. Ebü’l-Lutf el-Haskefi el-Makdisî, Seyfî Ebü’s-Sefâ bin Ebi’l-Vefâ da ondan kırâat ilmini öğrendiler. Bunlardan başka, daha birçok âlim ondan ilim aldı. Hûrânî, İbn-i Hallâlî’yi Alâüddîn Buhârî’ye tercih ederdi. “Alâüddîn, onun talebesi gibidir” derdi. Beyt-ül-makdîs’de, ikisi bir cenâze namazında bir araya geldiler. Ebü’l-Kâsım Nevîri çeşitli ilimlere âit sorularla geldi. Bu suâlleri sormak istiyordu. Kûrânî, Ebü’l-Kâsım’a;
“Ben İbn-i Hallâlî’nin en küçük talebesiyim. O sorulara ben cevap vereyim” dedi ve onları cevapladı. Nâsıruddîn Ömer el-Mârînûsî de ondan ilim öğrenen âlimlerdendir. Nâsıruddîn Mârinûsî, ilimde yüksek derecelere çıkmış bir âlimdi. Anadolu’ya gitmişti.
Yazdığı kıymetli eserlerden ba’zıları şunlardır:
1) Şerh-ut-Tavâlî lil-Beydâvî 2) Kitâbün fil-kırâat.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-5, sh. 174
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-4 sh. 154
3) İzâh-ül-meknûn cild-2, sh. 87İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ABDÜRRAHMÂN BİN MUHAMMED ES-SEKKÂF
İslâm âlimlerinden ve evliyânın büyüklerinden. İsmi, Abdürrahmân bin Muhammed es-Sekkâf’dır. Mısır’da Izz isimli bir beldede yaşardı. Doğum târihi tesbit edilemiyen Abdürrahmân es-Sekkâf, 819 (m. 1416) senesinde Terîm’de vefât etti. Zenbel kabristanında defn olundu. Kabri orada tanınmakta ve ziyâret edilmektedir.
Zamanında bulunan büyük âlimlerin sohbetlerinde bulunarak yetişti. Abdürrahîm bin Ali el-Hatib’in hocasıdır. Zâhirî ve bâtınî ilimlerde derecesi çok yüksek olan Abdürrahmân es-Sekkâfın, bulunduğu beldedeki âlim ve evliyânın İmâmı, önderi, en yükseği olduğuna dâir âlimlerin söz birliği vardı. Kerâmetler, faziletler sahibi bir zât idi.
Kerâmetlerinden biri şudur: Görünüş i’tibâri ile, her sene hac mevsiminde memleketinde bulunurdu. Fakat hacca gidenler onu, Hicaz’da hac vazîfesini yaparken görürlerdi. Kendisine bu durumdan suâl edildiğinde; “İşte gördüğünüz gibi, zâhiren buradan ayrılmadım” diyerek bu kerâmetini setreder, gizlerdi. Yine Abdürrahmân es-Sekkâf, Allahü teâlânın evliyâ kullarına ihsân ettiği bir hâl ile, bir ânda başka başka yerlerde, başka başka hâllerde görülürdü.
Talebesi Abdurrahmân diyor ki: “Hocamdan arzu ettiğim, yapması için kalbimden geçirdiğim herşeyi, hocam en güzel şekilde yaptı, yerine getirdi. Allahü teâlânın ona ihsân ettiği basiret gözü ile kalbimizden geçenleri anlıyordu.”
Yaptığı duâlar kabûl olunurdu.
Bunun misâlleri çoktur. Bir defasında, yanına ba’zı fâsık (açıkça günah işleyen) kimseler gelmişlerdi. Kendisinden duâ istediler. O da bunlara, sâlih ameller işlemek nasîb olması için duâ etti. O fâsık kimseler tövbe edip, sâlih ameller işlemeye başladılar ve tövbelerini bozmadılar.
Bir defasında çocuğu olmayan bir kadın, Abdürrahmân bin Muhammed’e haber gönderip, çocuklarının olmasını çok istediklerini, fakat olmadığını, bunun için kendisinden duâ istirhâm ettiklerini bildirdi. O da duâ etti. Bundan sonra o kadın hâmile oldu ve çok güzel bir çocuğu oldu.
İşlerinde, masraflarında çok isrâf eden bir grup kimse vardı. Abdürrahmân bin Muhammed bunlara duâ etti. Allahü teâlânın izni ile bu kimseler tövbe ettiler. Hâlleri, yaşayışları çok güzel oldu.
Talebelerinden biri şöyle anlatır: “Bir defasında hocam ile birlikte, bir sefere, yolculuğa çıkmıştık. Kâhlân denilen yere vardığımızda duhâ namazı kılmak için mola verdik. Ben kazâ-i hacet için tenhâ bir yere gittim. Abdestimi tazeleyip geri döndüğümde, hocamın yanında taze hurmaların bulunduğunu gördüm. Hâlbuki o yakınlarda hurma bahçesi bulunmadığı gibi, o zaman hurma mevsimi de değildi. Ben çok hayret edip, kendisinden bunun nasıl olduğunu, nereden geldiğini suâl ettiğimde, tebessüm etti ve; “Hurmalardan ye! Fakat nereden geldiğini sorma!” buyurdu.
Abdürrahmân es-Sekkâfın talebelerinden olan Ârif-i Billâh Muhammed bin Hasen şöyle anlatır: “Bir gece hocamın mescidinde idim. Hocam o sırada odasında bulunuyordu.. Benim karnım çok acıkmıştı. Bu sırada bana bir haberci gelerek, hocamın beni istediğini söyledi. Derhâl kalkıp, yanına gittim. Huzûruna vardığımda, ortada lezzetli yemeklerin bulunduğu çok güzel bir sofra bulunuyordu. Karnımı doyurmamı söyledi. Gecenin bu geç vaktinde, bu yemekleri kimin getirdiğini suâl ettim. “Birisi getirdi” buyurdu. Fazla açıklamak istemedi. Ben anladım ki, Allahü teâlânın izni ile, benim çok fazla aç olduğumu anlayıp, bu yemekleri benim için hazırlatmıştı. Bunun gibi daha nice kerâmetlerine şâhid oldum.”
Kur’ân-ı kerîmi ezbere bilen bir kimse vardı. Bu zât, Abdürrahmân es-Sekkâf hazretlerinin hizmetçilerinden birini üzdü. O da gelip, durumu Abdürrahmân es-Sekkâfa bildirince, o da üzüldü. Tam bu sırada, hizmetçiyi üzen kimse, hafızasında ne varsa hepsinin silindiğini hissetti. Bunun, o büyük zâtın hizmetçisini üzmesi sebebiyle olduğunu anladı. Hemen gidip hizmetçiden özür diledi. Tövbe istiğfar ettiğini bildirdi. Hizmetçi onun özürünü kabûl edip, bu hâli de hocasına arz edince, hocası sevindi. O sırada özür dileyen kimse, hafızasının kuvvetlendiğini, bildiklerinin hepsinin tekrar hafızasına geldiğini hissetti. Kendi başına gelen bu hâl sebebiyle, o zâtın büyüklüğünü daha iyi anladı.
Talebelerinden Abdürrahîm bin Ali el-Hatîb şöyle anlattı: “Hocamız ile beraber Hûd aleyhisselâmın kabrini ziyârete gitmiştik. Dönerken; “İnşâallah akşam namazında Rebî’ beldesinde oluruz” buyurdu. Hâlbuki bulunduğumuz yer, Rebî’ beldesine çok uzak idi ve vakit de isfirâr vakti, ya’nî güneşin, kendisine bakılacak kadar sarardığı, batmak üzere olduğu bir vakit idi. Ben hocamın bu sözüne çok hayret ettim ve söylediği sözde mutlaka bir hikmet bulunacağını düşünerek yola devam ettik. Beraberce giderken, bir taraftan da batmak üzere olan güneşe bakıyordum. Güneş sanki durmuştu. Biz Rebî’ beldesine gelinceye kadar aynen o hâlde kaldı. Ne zaman ki biz. İsmi geçen beldeye girdik, hemen güneş battı. Namazlarımızı kıldık. Bu durum benim çok tuhafıma gitmişti. Hocamın bir kerâmeti olduğunu anladım. Aynen bunun gibi bir hâdise de, İsmâil-i Hadramî hazretlerinden nakledilmiştir.
Abdürrahmân es-Sekkâf hazretleri, bir defasında bulunduğu İzz köyünden bir yolculuğa çıkacaktı. O sırada hanımı hâmile idi. Yola çıkacağı zaman hanımına bir bez verdi ve dedi ki: “Ben yolda iken, belki bir oğlumuz doğabilir. Aynı gün vefât edebilir. Eğer öyle olursa, bu bezi ona kefen yaparsınız.” Hanımına bunları söyledikten sonra yola çıktı. Hakîkaten, o yolculukta iken bir erkek çocuğu oldu. Aynen bildirdiği gibi, doğan çocuk aynı gün vefât etti. Bıraktığı bezi çocuğa kefen yaptılar. Böylece, o büyük zâtın bir kerâmeti daha görülmüş oldu.
Rivâyet edilir ki, birarada çeşitli kimselere âit hurma bahçeleri vardı. Bunlar arasında bir bahçe de, Abdürrahmân bin Muhammed hazretlerine âit idi. Bir defasında çocuklar, bu bahçeler arasında oynarlarken ateş yaktılar. Sonunda ateş büyüyerek etrâfı sardı. Bahçelerdeki ağaçlar yanmaya başladı. Bütün ağaçlar bu yangında yandıkları hâlde, bu zâtın bahçesine hiçbir şey olmadı. Ağaçlardan birine bile zarar gelmedi. Bunu görenler çok hayret ettiler.
Abdürrahmân es-Sekkâf hazretleri, kendisine âit bir miktar hurmayı satmak üzere birisini vekîl etmişti. O kimse hurmaları sattı. Parasının bir kısmını gizledi. Kalanını verdi. Abdürrahmân hazretleri, Allahü teâlânın izni ile, o kimsenin paranın bir kısmını sakladığını, kendisine vermediğini anlayıp, ona; “Mü’minin firâsetinden korkunuz! Çünkü o, Allahü teâlânın nûru ile bakar” hadîs-i şerîfini okudu. O kimse diyor ki: “Ondan bunu duyunca, yanımda gizlediğim paranın, sanki bir yılan olup vücûduma girmek üzere olduğunu hissettim. Bu yaptığıma çok pişman olup, kendisinden özür diledim. Bundan sonra da böyle bir hatâ işlememeye ve tevekkül sahibi olmaya kat’î karar verdim.”
Talebelerinin haber verdiğine göre, Abdürrahmân hazretleri, Hızır aleyhisselâm ile görüşür, sohbet ederdi. Aralarında kardeşlik akdi yapmışlardı. Hazreti Hızır, ilk defa onun yanına bir köylü sûretinde gelmiş idi. Devamlı gelip giderdi. Talebelerinden birisi, birgün çok güzel bir koku duydu. Hocasına, bu güzel kokunun kaynağının ne olduğunu suâl ettiğinde, Hazreti Hızır olduğunu bildirmiştir.
Bir defasında, uzak bir yerden ba’zı kimseler, Abdürrahmân hazretlerine misâfir olmuşlardı. Onlara; “Falan gün sizin beldenizde şiddetli yağmur yağmış, çok sel olup, beldenizde bulunan dere taşmış ve sel sizin beldede çok zarara sebep olmuş” buyurdu. O kimselerin hepsi buna hayret ettiler. Memleketlerine döndüklerinde, Abdürrahmân bin Muhammed’in haber verdiklerinin hepsinin doğru olduğunu, bildirdiği şeylerin hepsinin aynen meydana geldiğini hayretle gördüler. O zâtın bu hâlleri, kerâmet olarak anladığını ve kendilerine bildirdiğini anlayıp, daha çok hayret ettiler. Ona olan mahabbetleri daha çok arttı.
Abdürrahmân es-Sekkâf’ın talebelerinden, Abdürrahîm bin Ali şöyle anlatır: “Hocam Abdürrahmân bin Muhammed bana bir miktar dirhem (gümüş para) vererek, mutfağın ihtiyâçlarını almak üzere vekîl etmişti. Elimdeki para bitmek üzere iken, gidip durumu ona arz ettim Yeni alacağımız nevale için, bu paranın yetmiyeceğini bildirdim. Biraz düşündü. “Hangi şeyler ihtiyâç ise, siz onları almak üzere gidin, İnşâallah yeter” buyurdu. “Peki efendim” deyip gittim, ihtiyâçlarımızı aldıktan sonra baktım, paranın bir miktarı da artmış idi. Bu hâlin, hocamın bir kerâmeti olduğunu anladım.”
Abdürrahmân bin Muhammed ( radıyallahü anh ), bir defasında talebesi Abdürrahîm ile Şu’ayb’e bir parça kumaş verdi ve; “Bu kumaştan çocuklarınıza üç tane elbise dikiniz” buyurdu. Şu’ayb terzi idi. Kumaşı görünce; “Efendim, bu kumaştan çıksa çıksa iki elbise çıkar. Üç elbise çıkması mümkün değildir” deyince; “Siz Besmele ile kesmeye başlayın, İnşâallah bu kumaşdan üç elbise çıkar” buyurdu. Dedikleri gibi üç elbice çıktı.
Abdürrahmân hazretlerinin hizmetçilerinden birisi gelerek, bir elbiseye ihtiyâcı olduğunu, bunun için onbeş dirhem lâzım olduğunu bildirdi. Hizmetçiye; “Falan yerde bulunan kesenin içinde onbeş dirhem olacak. Onu al! ihtiyâcın için kullan!” buyurdu. O hizmetçi, o keseye baktığını, kesenin boş olduğunu bildirdi. Bunun üzerine; “Sen git bak! O kesede onbeş dirhem bulursun” buyurdu. Bunun üzerine, bildirilen yerdeki kesenin yanına giden hizmetçi, hakîkaten kesede onbeş dirhem bulunduğunu gördü ve o parayı ihtiyâcına sarfetti.
Abdürrahmân bin Muhammed, bir defasında talebelerinden ba’zıları ile bir sefere çıkmışlardı. Talebeler, bu yolda çok susadılar. Yollar ıssız, su bulmak ihtimâli de çok zayıf idi. Ne yapacaklarını şaşırdılar. Hocalarına da birşey diyemiyorlardı. Allahü teâlânın izni ile talebelerinin bu sıkıntılarını anlayan Abdürrahmân es-Sekkâf büyükçe bir taşın yanında durarak; “Şu taşı çevirin!” buyurdu. Taşı çevirdiklerinde, altından çok güzel su kaynamakta (çıkmakta) olduğunu görüp, çok sevindiler. Bu sudan içtiler. Abdest aldılar kaplarını da doldurup, yollarına devam ettiler.
Başka bir yolculuk esnasında, yanında bulunanlara; “Şimdi hava çok sıcak. Birazcık konaklayalım. Hava serinleyince yola devam ederiz” dedi. Yanında bulunanlar; “Bu sıcak, hocamızın yola devam etmelerine mâni değildir, isterlerse, bu sıcak havada da yola devam edebilirler. Burada konaklamalarında başka bir hikmet olsa gerek” diye düşünüp merakla beklerlerken, yanlarına, susuzluktan helak olmak, ölmek üzere olan a’mâ bir kimse geldi. Yanında bulunanlara; “Şu yakınlarda su vardır. Bu zavallının ihtiyâcını giderin” diyerek, yakında bir yeri ta’rîf etti. Oraya gidip su buldular. Bundan sonra yollarına devam ettiler. Orada biraz dinlenmelerinin hikmeti, böylece anlaşılmış oldu. Biraz sonra oraya bir kimse geldi. A’mâ da orada idi. Biraz önce başından geçen hâdiseyi, yeni gelen kimseye anlattı. O kimse; “Bunda bir yanlışlık var. Ben buraları çok iyi tanırım. Bu civarda su bulunmak ihtimâli hiç yoktur” dedi. Daha sonra bu hâli öğrenen talebeler, o suyun, hocalarının bereketi ve kerâmeti ile orada bulunduğunu anladılar.
Abdürrahmân bin Muhammed’in hurma ağaçlarından birisinin, boyu çok kısa ve dalları yere yakın olduğundan, gece köpekler gelerek meyvelerini (hurmaları) yerlerdi. Bunun için hizmetçilerden birisi, her gece o hurma ağacının yanında bekçilik yapar, köpeklerden korurdu. Bir gece Abdürrahmân hazretleri bu hizmetçiye; “Sabaha kadar beklemenize ne lüzum var. Ağacın etrâfında genişçe bir çizgi (dâire) çizin! Kendiniz de gidip istirahat edin!” buyurdu. Hizmetçi bildirilen şekilde yaptı. Sabahleyin baktıklarında, o çizginin dışında köpek izleri görüldü. O çizgiden içeri girememişlerdi.
Talebelerinden birisi şöyle anlatır: “Bir yolculukta bulunuyordum. Issız yerlerden geçerken, yolumu kaybettim. Bir taraftan da çok şiddetli bir şekilde susamıştım. Ne kadar aradıysam da su bulamadım. Duâ edip, hocamdan yardım istedim. Bu esnada yanıma bir kimse gelip, bana su verdi. O sudan kana kana içerek rahatladım. O kimse, bana yolumu da gösterdi. Ben yoluma devam ettim. Yolculuğum müddetince de su içmek ihtiyâcı hissetmedim.”
Bir defasında, ba’zı kimseler gemi ile bir yere gidiyorlardı. Yolcular arasında Abdürrahmân hazretlerinin talebelerinden birkaç kişi de vardı. Bir ara, geminin tabanından bir yer delindi. Ne yaptılarsa delinen yeri tıkayamadılar. Gemideki vazîfeliler çaresiz kalıp, geminin batmasından korktular. Vazifelilerdeki bu telâşı görüp, vaziyeti anlayan talebeler, hocaları Abdürrahmân bin Muhammed’den yardım istediler. O esnada hocalarını gemide gördüler. Ayağını, gemiye su giren yere koydu. Sonra birşeyler ile o delik yeri kapadı. Su girmesi durdu. Gemide bulunanlar çok sevindiler. Herkes rahatlamıştı. Abdürrahmân hazretleri, birden gözden kayboldu. O büyük zâtın talebeleri hürmetine, diğerleri de kurtulmuş oldular ve selâmetle yollarına devam ettiler. Bu hâdiseyi işiten ba’zı kimseler, o büyük zâtın bu kerâmetini inkâr ettiler. “Böyle şey olmaz” dediler. Bu i’tirâzcı kimseler, bir yolculuğa çıkmışlardı. Yollarını kaybettiler. Üç gün üç gece dolaştıkları hâlde yollarını bulamadılar. Ellerinde bulunan yiyecek ve suları da bitmişti. Başlarına gelen bu sıkıntının, o zâtın kerâmetini inkâr etmek sebebiyle olduğuna anladılar, i’tirâzlarına tövbe ederek, bu sıkıntıdan kurtulmaları hâlinde mallarından belli bir miktârını o zâta vermeyi ve hizmetinde bulunmayı nezrettiler (adadılar), işte tam bu sırada yanlarına, hiç tanımadıkları bir kimse geldi. Bunlara taze hurma ve su verdi. Şu tarafa doğru giderseniz yolu bulursunuz diye ta’rîf etti ve gitti. O kimseler, hurmalarla karınlarını doyurdular ve sudan içtiler. Ta’rîf edilen yere doğru gidince, yollarını kolayca buldular. Memleketlerine vardıkları zaman da, nezirlerini yerine getirdiler.
Abdürrahmân es-Sekkâf’ı sevenlerden biri, bir yolda yalnız başına giderken, önüne yırtıcı bir hayvan çıktı. Kendisine saldırmak üzere iken, o kimse sesinin çıktığı kadar bağırarak, Abdürrahmân hazretlerinden yardım istedi. Tam bu sırada, kuvvetli ve heybetli bir kimse göründü. O hayvanı tuttu, öyle kuvvetli idi ki, o hayvan, elinde hareket bile edemiyordu. Bu sıkıntıdan kurtulan o kimse, hocasının yanına döndüğü zaman, daha o hiçbir şey söylemeden, hocası; “Bir sıkıntıda kalırsan, yine bizden yardım İste! Fakat o kadar şiddetle bağırmana lüzum yok. Hafif bir ses ile söylesen, hattâ kalbinden bile geçirsen, Allahü teâlânın izni ile onu duyarız ve yardımına geliriz” buyurdu. Bundan başka, daha pek çok kerâmetleri görülmüştür.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild-2, sh. 58
.İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ABDÜSSELÂM BİN AHMED EL-KAYLEVÎ
Fıkıh âlimlerinden. Lakabı İzzeddîn Bağdâdî’dir. 770 (m. 1368) senesinden sonra Bağdad’ın Kaylev köyünde doğdu. 859 (m. 1455) senesinde vefât etti. Bağdad’da büyüyüp yetişti. Önce İmâm-ı Âsım kırâati üzerine Kur’ân-ı kerîmi öğrendi. Bundan sonra ilim tahsiline devam edip, çeşitli ilimlerde ders alıp, çok kitap ezberledi. Bağdad’da, Acem ve Rum diyarında zamanın âlimlerinden ders almak sûretiyle pekçok ilmi öğrendi. Fıkıh ilminde önce Hanbelî mezhebinin fıkıh bilgilerini öğrendi. Sonra da Hanefî mezhebine geçip bu mezhebin fıkıh bilgilerini öğrendi. Ayrıca Şafiî ve Mâlikî mezhebinin fıkıh bilgilerini de öğrenip, dört mezhebde mütehassıs oldu. İlim öğrenmek için seyahatler yapıp ilim tahsiline devam etti. İlimde yetişip, zamanın en meşhûr âlimlerinden oldu.
Hanefî mezhebi fıkıh bilgilerini, Muhammed Hirevî’den öğrendi. Bu hocasından aldığı bir kitabı ezberledi. Bundan sonra sultan, Azerbaycan’da vazîfe verdi. Hidâye adlı meşhûr fıkıh kitabının çoğunu Abdürrahmân Kışlâkî’den okudu. Yine bu zâttan, Hanefî mezhebi usûl bilgilerini öğrendi. Hanbelî mezhebi fıkıh bilgilerini ise, Muhammed bin Hadîd’den okudu. Babasının Hanbelî mezhebinde olması hasebiyle, bu mezhebin fıkıh bilgileri ile çok meşgûl oldu. Şafiî mezhebi fıkıh bilgilerini ise, Nasîruddîn Muhammed’den öğrendi. Uzun müddet onun derslerine devam edip, nahiv ve sarf ilmini de ondan öğrendi. Mâlikî mezhebi fıkhından da bir miktar öğrendi. Usûl-i dîn, akâid ilmini de Sirâcüddîn Zencâbî’den, usûl-i fıkıh ilmini Ahmed Devâlibî’den öğrendi. Bundan başka çeşitli kitapları okuyup; ferâiz, mantık, cedel, tıb ilimlerinde bilgi sahibi oldu. Sonra Tebrîz’e gidip, orada; nahiv, usûl fıkıh ilimlerinde ve Şafiî fıkhında ve usûlünde Celâl Muhammed Kalendeşî’den ders aldı. Mevlânâ Haydar’dan; meânî, beyân ve Keşşâf tefsîrinden ba’zı bölümler okudu. Buradan da Erzincan’a gitti. Orada, Yaroğlu Sivâsî’den tasavvuf ilmini öğrendi. Ba’zı karışıklıklar sebebiyle Anadolu’dan ayrıldı. Haleb’de, âlimler ile görüşüp konuştu. Şam’da Cemâl Daymânî ile ilmî mütâlâalar yaptı. Kudüs’te âlim bir zât olan, Şihâb bin el-Hâim ile görüştü. Buradan Kâhire’ye gitti. Sarf, nahiv, meânî, beyân, mantık, cedel, adâb-ül-bahs, kırâat, tefsîr, hadîs, fıkıh ve tasavvuf ilminde yetişti. Kâhire’ye gidişinde Cemâliye’de kaldı. Kendisinden ilim öğrenmek üzere pekçok talebe dersine gelip, ondan ilim öğrendi. Burada Şeyh Mustafâ el-Maksatî’nin kerîmesi (kızı) ile evlendi. Orada bir işle meşgûl oldu. Şöhreti yayılıp, sevildi. O zaman yapılmakta olan Müeyyed Câmii’nin inşâsı bittiği zaman, sultan, müderrisleriyle birlikte câminin açılışında bulundu. Orada müderrislerden biri, el-Bedrul Aksarâyî el-Hanefî idi. Abdüsselâm bin Ahmed el-Kaylevî de orada bulundu. Onunla, Aksarâyî’den başkası konuşmadı, ikisi, ilmî bir sohbet yaptılar, sultan da dinledi. Bu vesîle ile sultan onu çok beğendi. Bundan sonra onu sır kâtipliğine kabûl etti.
O, bütün hadîs ilimlerini Veliyyüddîn Irâkî ve İbn-üs-Salâh’dan öğrendi. Ondan; babasının eserlerini, “Tahrîb-ül-Esânid”, “Elmanzûmetü fî garîb-ül-Kur’ân”, “Sîret-ül-Elfiye”nin başlangıcını, “Elfiyet-ül-Hadîsiyye”nin tamâmını okudu. Şeyh İmâm-ül-Âlim İbn-üs-Salâh, ona hadîs ilimlerini okutma husûsunda icâzet verdi. İbn-i Hacer Askalânî’ye “Sahîh-i Buhârî’yi ve “En-Nûhbe”yi okuttu ve bu husûsta ihtisas sahibi yaptı. Cemâliye’deki on talebesinden birisi de o idi. Onun “Nûhbe” adlı eserini İbn-i Hacer Askalânî kendi yazısıyla yazmıştır. Ve bu eser için şöyle demiştir: “Mecdüddîn Abdüsselâm el-Bağdâdî’nin bu eseri; ifâde, istifâde ve beyân yönüyle çok doyurucu ve okuyan kimseye çok fayda veren bir eserdir.”
Mecdüddîn Abdüsselâm el-Bağdâdî, rivâyet ilmini; Zeyneddîn Ebû Bekr el-Merâgî’den hacca gittiği zaman Mekke’de, Şerefüddîn bin Kuyek, Cemâleddîn Abdullah el-Hanbelî, el-Bermâvî, Zerâtiti, İbn-ül-Mısrî, İbn-ül-Baytâr, Halîl bin Sa’îd el-Kuraşî, Takıyy-üz-Zebîrî, Fahr-üd-Dendiylâ eş-Şehbân-üt-Tarinî, Betâihî es-Serrâcü, Kâri-ül-Hidâye’den öğrendi. Ona; Haremeyn âlimlerinden Cemâl bin Tâhire, Zeyneddîn Tabiri, Abdürrahmân ez-Zerendî ve başkaları rivâyet husûsunda icâzet verdiler. Mekke’de başka cemâatlerden de hadîs dinledi. Sultanlar onun sohbetine devam ettiler. Oradan Hüseyniyye’ye gitti. Orada, Sarim havuzunun yakınında yerleşti. Ondan pekçok insanlar istifâde etti. Nâsıriyye, Eşrefiyye, Kadime, Ehbagaviyye medreslerinde müderrislik yaptı. Ondan ilim tahsil edenler; Şâfiîlerden Zeyneddîn Rıdvan, İbn-i Hadr, İbn-i Sâlim Takıyyüddîn Menûfî Şeref bin el-Haşab, Takıyyüddîn Haşânî; Hanefî’lerden İbn-i Hümem, Takıyyüddîn Şemnî; Mâlikîlerden el-Karafî, el-Ebdenî; Hanbelîlerden İzzeddîn Kenânî, Bedreddîn Bağdadî, İbn-i Razzaz gibi âlimlerdir.
Abdüsselâm Bağdadî, hayır sahibi, dînine bağlı, emânete riâyet eden, zühd ve iffet sahibi idi. Dünyâdan uzak, olgun, tevâzu sahibi, elinde olanları fakirlere dağıtma husûsunda gayretli, çok riyâzet yapan, sabırlı, bütün gün talebelerinin verdiği sıkıntılara katlanan bir zât idi. Kur’ân-ı kerîmi okurken ma’nâsını düşünerek ve titreyerek okurdu. Zamanındaki ba’zı âlimler onun hakkında; “Mısır’a onun gibisi gelmedi. O çok fasîh konuşurdu.
Kuvvetli bir Hâfızaya sahip idi. Kıymeti takdîr edilemiyen bir kimseydi.” dediler.
Kendisinden; Tahayyüddîn Kalkaşendî, el-Bikâî ve başkaları ilim tahsil etti. “İslâmiyyet beş temel üzerine kuruldu” buyurulan hadîs-i şerîfi şerh edip, bu husûsta bir kitap yazmıştır.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-5, sh. 222
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-4, sh. 198
3) Keşf-üz-zünûn sh. 1039
4) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 571İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ACÎSÎ
Mâlikî mezhebi fıkıh âlimi. İsmi, Yahyâ bin Abdürrahmân bin Muhammed bin Sâlih bin Ali bin Ömer bin Akîl olup, lakabı Şerefüddîn’dir. Yahyâ bin Abdürrahmân, Magrib’de Acîse denilen bir kabileye mensûb olduğu için, Acîsî diye bilinir. 777 (m. 1375) senesi civarında Acîse kabilesinin bulunduğu yerde doğdu. 862 (m. 1457) senesinde Kâhire’de vefât etti.
Acîse kabilesinin bulunduğu beldede yetişen Acîsî, burada Kur’ân-ı kerîmi ve birçok ilmî kitapları ezberledi. Kırâat ilmini amcasının oğlu Ali bin Mûsâ’nın yanında öğrendi. Sonra ilim öğrenmek için memleketinden ayrılıp, 792 (m. 1390) senesinde başka beldelere gitti. Bicâye’de; Ya’kûb bin Yûsuf, Ebû Mehdî Îsâ, Müferrice Şarihi Ebü’l-Abbâs Nakâvüsi, Ahmed bin Yahyâ bin Sâbir ve Bicâye kadısından ilim öğrendi. Arabî ilimleri, Kasentiye’de Ebü’l-Abbâs Ahmed bin Hatîb’den öğrendi. Büne’de; Kâdı Ebü’l-Abbâs Ahmed bin Kabîb’den, Tunus’ta; buranın kadısı olan Ebû Mehdî Îsâ Gabrinî’den ve bütün Magrib’in âlimi Ebû Abdullah bin Arefen’den ilim öğrendi. Büne’de, zamanın büyük âlimi Ebû Abdullah Muhammed Merrâkûşî’nin yanında üç seneden fazla kaldı. Bu zaman zarfında ondan; nahiv, meânî, beyân, usûl-i fıkıh, tefsîr ve daha başka ilimleri öğrendi. Ayrıca Tunus’ta Ebû Abdullah Muhammed bin Halîfe’den de nahiv ve mantık ilimlerini tahsil etti.
İlim tahsilini tamamlayan Acîsî, 804 (m. 1401) senesinde şark taraflarına gitti. Sefâkıs, Kabîs, Trablus, Magrib ve İskenderiyye gibi gittiği her yerde, ilim öğrenmek istiyenler ondan ilim öğrendi. İskenderiyye’de karşılaştığı Ebû Abdullah Muhammed bin Yûsuf Meslatî’den ve Bedr bin Demâminî’den “Buhârî”nin bir kısmını dinledi. Bir ara Fransızlara esîr düşecekti. Fakat Allahü teâlânın izniyle kurtuldu. Sonra Kâhire’ye, buradan da hacca gitti. Beyt-i Makdîsi ziyâret etti. Dımeşk, Haleb ve daha birçok yeri dolaştı. Daha sonra Kâhire’ye yerleşti. Burada ders verdi. Eser yazdı ve kitapları mütâlâa etti.
Acîsî, Zeynüddîn Übâde’den sonra Şeyhuniyye Medresesi’nde, İbn-i Tûlûn Câmii’nde, Eşrefiyye, Kadîm ve Harûbiyye medreselerinde ders verdi. Acîsî’nin hâfızası çok kuvvetli idi.
Târih bilgisi çok idi. Nâdirattan olan haberleri, bilhassa Eshâb-ı Kirâm ile alâkalı kıssaları çok iyi biliyordu. İbn-i Abdülberr’in “İstiâb” adlı eserini ezberlemişti. “Şerhu Elfiyeti İbn-i Mâlik” ve “Et-Tezkire” adlı kitaplar Acîsî’nin yazmış olduğu eserlerdendir.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-12, sh. 206
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-10, sh. 231
3) Neyl-ül-ibtihâc sh. 357
4) El-A’lâm cild-8 sh. 153İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
AHMED ABDÜLHAK RADÛLÎ
Hindistan evliyâsının büyüklerinden. Radûl şehrinde doğdu. Abdülhak, Nûrulhak ve Kıdvet-ül-Evliyâ lakabları verildi. 837 (m. 1433) senesinde Radûl şehrinde vefât etti. Hayatını ve hâllerini İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin babasının hocası olan Kutb-i Âlem Abdülkuddüs ( radıyallahü anh ), “Nûr-ül-ayn” isimli eserinde topladı.
Yedi yaşında geceleri kalkıp namaz kılmağa başladı. Annesiyle aynı zamanda kalkar, annesine görünmeden namazını kılardı. Annesi namazını bitirmeden, o yine yerine gelirdi. Annesi, onun bu hâlinden, oğlu oniki yaşında iken haberdâr oldu. Yavrusuna olan şefkat ve muhabbetinden, onun bu yaşta uykusuz kalmasına râzı olamadı. Onu azarladı. Ama geleceğin büyük evliyâsında, Allah sevgisi ağır basıyordu. Rabbini seven için, O’na ibâdet etmekten daha tabiî ne olabilirdi. Annesinin bu hâline üzülüp, evden ayrıldı. Dehlî’de ilim öğrenmek ve öğretmekle meşgûl olan ağabeyi Takıyyüddîn’in yanına gitti. Ondan, kendisine ilim öğretmesini istedi. Ona zâhirî ilimlerden birşeyler öğretmeye başladı. Ahmed ( radıyallahü anh ); “Bana ma’rifeti, Hakkı tanıma ilmini öğret!” dedi. Ağabeyi Takıyyüddîn, onu Dehlî’nin ileri gelen âlimlerinin yanına götürdü. “Bu çocuk beni üzüyor, ilim okutmamı istiyor, okutuyorum, kabûl etmiyor. Belki sizin nasihatinizi dinler” diyerek, onlardan yardım istedi. Onlar da dil bilgisine dâir bir kitap getirdiler. “Benim bununla işim yoktur. Bana ma’rifet ilmini öğretin. Mâlâya’nî ile uğraşmak istemiyorum” deyip, onları da şaşırttı. Sonra kendi hâlinde ibâdet etmeye başladı. Seneler geçti. Ağabeyi Takıyyüddîn, onu evlendirmek istedi. O buna râzı olmadı. Ağabeyi ısrar edince, kız tarafına gidip; “Bana kızınızı vermeyin” dedi. Hasta olduğunu söyledi. Evlenmedi.
Kıdvet-ül-Evliyâ çok sıkı riyâzet ve mücâhede çekmekle beraber, derecesinin yükselmediğini gördü. Yol gösteren bir Allah adamı olmadan riyâzet ve mücâhede ile maksada erişilemeyeceğini anladı. Kendisine Pâni-püt şehrine gitmesi, orada, Celâleddîn Pâni-pütî’nin sohbetinde ve hizmetinde bulunması kalbine ilham edildi. Buna çok sevindi. Bu sevinç ile, acele yola çıktı. Celâleddîn ( radıyallahü anh ), keşf yoluyla onun gelmekte olduğunu anladı. Talebelerine; “Çeşitli yemekler bulunan bir sofra hazırlayın! Meyveler, tatlılar ve şerbetler koyun, kapının önüne atlar çıkarın, faziletli bir misâfirimiz geliyor. Onu karşılayın!” buyurdu. Emîr yerine getirildi. Sofra hazırlandıktan bir iki dakika sonra, Kıdvet-ül-Evliyâ geldi. Kapıda çok gösterişli karşılamayı, içeri girince sofrayı gördü. Üzerinde lezzetli yemekler, çeşit çeşit meyveler bulunan sofrayı görünce, düşünceye daldı. Burasını umduğu gibi bulamamıştı. Hayret içinde kaldı. Aradığı yerin burası olmadığını zannetti. Celâleddîn-i Pâni-pütî ( radıyallahü anh ), ona hiçbir şey söylemedi. O, olduğu yerden adımını ileri atmayıp, geri döndü. Bilmediği bir istikâmete doğru şuursuzca akşama kadar gitti. Bilmediği bir şehre yaklaştı. Yolunu kaybettiğini zannediyordu. İlk rastladığı kimseye; “Bu hangi şehirdir?” diye sordu. O; “Pâni-püt şehridir” dedi. Bu cevâba pekçok şaşırdı. Çünkü, Pâni-püt şehrinden ayrılalı saatler olmuştu.
Geceyi şehrin kenarında geçirdi. Sabah olunca tekrar yola çıktı. Akşam olunca, yine kendisini Pâni-püt şehrinin kenarında buldu. Yine hayret etti. Geceyi yine şehrin dışında geçirdi. Sabah erkenden yola çıktı. Büyük bir sahraya daldı. Bir hayli zaman gittikten sonra, kurumuş bir ağacın tepesinde bir genç gördü. Başında, çok güzel bir kumaştan sarığı vardı. O gence yolu sordu. Genç; “Sen yolu, Celâleddîn’in kapısında kaybettin, inanmazsan şu gelen iki kişiye sor” dedi. Kıdvet-ül-Evliyâ, gencin işâret ettiği tarafa dönüp birkaç adım yürüyünce, beyaz sarıklı iki kişinin kendisine doğru geldiklerini gördü. Yanlarına vardı. Onlara yol sordu.
Onlar da; “Sen yolu Celâleddîn’in kapısında kaybettin” dediler. Üç defa sordu. Üçünde de aynı cevâbı aldı. Bütün bu hâdiselerin, kendisi için bir işâret olduğunu anladı. Hâli değişti. Kendinden geçip düştü. Bir zaman sonra kendine geldi. Etrâfına baktığında, ne ağaç, ne genç, ne de o iki kişiden hiçbiri yoktu. Hiç kimseyi göremedi. Bu gaybî işâretten yakîni arttı. İ’timâdını ve i’tikâdını düzeltti. Oradan kalkıp tekrar yola düştü.
Celâleddîn Pâni-pütî hazretlerinin huzûruna varıp, affını dileyecekti. Yolda gönlünden, yakîninin daha da artması için ba’zı şeyler temenni etti. Celâleddîn Pâni-pütî’nin ( radıyallahü anh ), sarığını başından alıp, hocasının kabrine değdirmesini ve kendisine de tatlı ikram etmesini diledi. Pâni-püt şehrine varıp, Celâleddîn’in ( radıyallahü anh ) dergâhına gitti. Hizmetçisi; “Hocasının kabrini ziyârete gitti” dedi. Kıdvet-ül-Evliyâ da oraya gitti. Kutb-i Rabbanî Celâleddîn Pâni-pütî bir elinde sarığı bir elinde ekmek ve helva olduğu hâlde, hocası Şemseddîn Pâni-pütî’nin kabr-i şerîfinin başında duruyordu. Ahmed Abdülhak ( radıyallahü anh ), Kutb-i Rabbânî’yi bu hâlde görünce, gayr-i ihtiyâri “Hak! Hak!” diyerek, o büyük zâtın ellerini öpmeye başladı.
Kutb-i Rabbanî, Kıdvet-ül-Evliyâ’ya çok iltifât etti. Sarığını hocasının kabrine koydu. Daha sonra alıp, Kıdvet-ül-Evliyâ’nın başına koydu. Ona ekmek ve helva verdi. Sonra da; “Biz, bu Ahmet Abdülhak’la ikinci defa görüşüyoruz” dedi. Daha sonra Kutb-i Rabbanî onu evine götürdü. Daha önceki gibi mükellef bir sofra donattı. Beraberce yemek yediler. Bundan sonra Kıdvet-ül-Evliyâ’nın kalbine gelen vesveseler kayboldu. Onda Kutb-i Rabbânî’nin zâhir ve bâtın nûrları göründü. Hayır diyecek, i’tirâz edecek hiç birşeyi kalmadı. Hocasının emrine tam teslim oldu. Tekrar riyâzet ve mücâhedeye başladı. Tam terbiyeye alındı. Kısa zamanda icâzet almakla şereflendi. Hilâfet hırkası giyip, insanlara doğru yolu göstermek için, hocası tarafından memleketine gönderildi.
Kıdvet-ül-Evliyâ hazretlerinin ismi, önceleri Ahmed idi. Oturmada, kalkmada, yemede, içmede “Hak, Hak, Hak” ism-i şerîfini üç defa söylemeyi âdet edince, yüksek hocası Kutb-i Rabbânî. İsmini Ahmed Abdülhak koyup; “Şeyh Ahmed, madem ki sen, Allahü teâlânın Hak ismine böyle tutuldun, ben de Rabbimin emri ile senin ismini Abdülhak koydum” buyurdu. O, bundan sonra daha çok Abdülhak ismi ile çağrıldı ve bu isimle şöhret buldu. Kutb-i Rabbanî, Abdülhak’a çok duâ etti ve: “Allahü teâlâdan istedim ki, bu silsile senden devam etsin ve bütün âlem senin ma’rifet nûrun ile aydınlansın. Bu nûr, kıyâmete kadar devam etsin” buyurdu. Allahü teâlâ, Kutb-i Rabbânî’nin duâsını kabûl eyledi. Gerçekten Çeştiyye’nin Sâbirî kolunun silsilesi, Kıdvet-ül-Evliyâ Ahmed Abdülhak Radûlî’nin evlâtları ve talebeleri vasıtasıyla devam etti. İçlerinde öyleleri yetişti ki, giden oka işâret etse geri döner, dağa emretseler yerinden oynardı. Bunlardan oğlu Ârif, torunu Muhammed bin Ârif, talebesi Muhammed Bessân, Abdülkuddüs, Kutb-i Âlem Kenkûhî bin İsmâil Hanefî ve Kutb-i Âlem’in talebesi İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin babası Abdülehad, zamanlarının yüksek âlim ve ârifi, kâmil zâtları idiler.
Kıdvet-ül-Evliyâ, bir yolculukta mescide geldi. Cum’a gecesi idi. O mahallin müslümanları yedi ezan okudular. Sebebini sordu. “Duyduk ki, Cum’a gecesi yedi ezan okunursa, Hak teâlâ bir hafta boyunca o yerden belâyı kaldırır, sen de oku” dediler. “Ben bunu yapmaya niyet edemem. Zîrâ kul, Rabbine iyilik için ibâdet ediyor ve O’nun belâlarından kaçıyorsa, o, Hak teâlânın kulu değil, kendinin kulu olmuş olur” dedi.
Behâr şehrine geldi. Orada iki mecnûn vardı. Onlardan maksadın müjdesini aldı. Maksûdun nişansızlığından hâsıl olan donukluktan kurtuldu, tazelendi ve taleb derdi çoğaldı. Oradan Evdeh şehrine gitti. Şeyh Fethullah Evdehî ile görüştü. Şeyh Fethullahın yolu, zâhidler yolu idi. Onun meşrebi ise, aşk ve muhabbet idi. Şeyh Fethullah’ın sohbetinde aradığını bulamadı. Bunun üzerine kendi kendine; “Ahmed, yaşayanlardan maksûdun Haberini alamadın. Bari ölülerin sohbetinde bulun, belki o âlemden bir koku alırsın” dedi. Birkaç sene o şehirdeki kabirleri ve sahrâları dolaşıp; “Yâ Hâdî! Yâ Hâdî!” diye inledi. Sonra kendi kendine; “Ahmed, şimdi öl! Diri iken kabre gir” dedi. Eliyle bir kabir kazdı ve ona girdi. Altı ay o kabirde riyâzet çekti.
Evinde Azîz isminde bir çocuk dünyâya geldi. Doğduğu zaman, orada bulunanların hepsinin duydukları “Hak” lafzını söyledi. Ondan çok hârikalar görüldü, insanlar, hep bu çocuktan konuşmaya başladılar. Ahmed Abdülhak kabristana gitti. Bir yerde durdu ve; “Burası Azîz’in kabri olur” dedi. Sonra çocuk hastalandı ve iki-üç gün içinde vefât etti. Söylediği yere defnedildi.
Buyurdu ki: “Hallâc-ı Mensûr çocuk idi. Dayanamadı ve sırları açığa vurdu. Öyleleri vardır ki, nehirleri yutarlar da, geğirmezler.”
Câmiye vaktin girmesinden önce gider, eliyle süpürürdü. Kırk elli sene câmiye gitti. Ama câminin hangi tarafta olduğunu bilmezdi. Yola çıkınca, talebeleri “Hak” zikrini yüksek sesle söylerler, bu ses onun kulağına gelince, o tarafa giderdi. Çoğu zaman mest hâlinde gözü kapalı olurdu. Onun ve talebelerinin zikri, çoğu zaman “Hak” idi. Talebeleri hep, “Hak” sözü ile can verirlerdi.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Ahbâr-ül-ahyâr sh. 192
2) Siyer-ül-aktâb sh. 215
3) The big five of India in sufism sh. 124, 126
.İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
AHMED BÎCÂN
Osmanlı âlimlerinden. Yazıcızâde lakabıyla da tanınmıştır. Âlim bir zât olan ve kâtiplik yapan, yazıcı Sâlih’in oğlu ve meşhûr âlim yazıcızâde Mehmed’in kardeşidir. Doğum târihi kesin olarak bilinmemektedir. Vefât târihi de ihtilaflı olup, 857 (m. 1453) veya 859 (m. 1455)’da Gelibolu’da vefât ettiği kaynaklarda kaydedilmiştir. Hâcı Bayram-ı Velî hazretlerinin talebesidir. Tasavvufda yetişmiş meşhûr bir âlimdir. Yazdığı eserler Anadolu’da ve diğer yerlerde çok tanınmış ve asırlardan beri okuna gelmiştir.
Ahmed Bîcân’ın hocası, Hacı Bayram-ı Velî hazretleridir. Onun sohbetlerinde bulunup, tasavvufda yetişmiştir, ilimde yetişdikten sonra, eserlerini yazmıştır. Yazdığı eserlerde son derece sâde bir dil ve anlaşılması gayet kolay olan güzel bir üslûb kullanmıştır. Umûmiyetle babasının ve ağabeyinin yazdıkları Arabca eserleri Türkçeye tercüme ve şerh etmiştir. Başlıca eserleri şunlardır:
1- Envâr-ül-âşıkîn: Bu eseri, dört-beş asırdan beri okuna gelmiş, çok sevilip, benimsenen bir eserdir. Bu eserin çeşitli yazma nüshaları olduğu gibi, pekçok baskısı da yapılmıştır. Ahmed Bîcân, 855 (m. 1451) senesinde tamamladığı bu eserinin sonunda, yazma sebebini şöyle kaydetmiştir “Benim bir kardeşim vardı. (Yazıcızâde Muhammed) Âlim, ârif ve faziletli, kâmil ve Allahü teâlânın sevgili bir kulu idi. Erenleri severdi. Cihanın kutbu Hacı Bayram-ı Velînin yakın talebelerinden idi. Ben ona dâima derdim ki: “Dünyâ geçicidir. Günlerin vefası yok. Bir yadigâr eser yaz, her yerde okunsun.” O da benim bu sözüm üzerine, “Megârîb-üz-zemân” adlı bir eser yazdı. Pekçok ilmî mes’eleleri ve hadîsleri o kitapta topladı. Sonra da bana, bu eseri Türkçeye tercüme etmemi söyledi. Ben de sözünü tutup tercüme ederek, “Envâr-ül-âşıkîn” kitabını hazırladım. Gelibolu’da tamamladım. Kardeşim Muhammed de, bu “Megârib-üz-zemân” adlı eserini “Muhammediyye” adı ile şiir şeklinde Türkçeye tercüme etti. Böylece her iki bakımdan da faydalı oldu.”
“Envâr-ül-âşıkîn” kitabının tertîbi, ana hatlarıyla beş bölümdür, içinde şunlar yer almıştır: Varlıkların tertîb ve nizâmı, Âdem aleyhisselâmın yaratılışı, Peygamberler ve kıssaları, ilâhî kitablar, dünyâ ile ilgili faziletler, kıyâmet alâmetleri, Kur’ân-ı kerîm, mahşer, sırat, Cennet, Cehennem, melekler, hûrîler, gılmanlar, Cennetliklerin makamları ve Cennet ni’metleri.
2- Dürr-i Meknûn: Bu eserini, insanların, Allahü teâlânın kudretini ve azametini bilmeleri için, onlara bunu anlatmak gayesi ile yazdığını belirtmiştir. Bu eser, onsekiz bölümdür. Gökler, Arş, Kürsî, Cehennem, ay, yıldızlar, güneş, yeryüzü, ilim, hendese (geometri), iklimler, dağlar, denizler, şehirler, mescidler, Süleymân aleyhisselâmın tahtı ve saltanatı, Belkıs’ın saltanatı ve ömürleri, helake uğrayan beldeler, otlar, yemişler, sûretler ve kıyâmet alâmetleri anlatılır.
3- Müntehâ Tercümesi: Bu eser, “Kitâb-ül-müntehâ el-Müştehâ alel füsûs” adlı eserin şerhinin Türkçeye tercümesidir. Eserin aslı Muhyiddîn Arabî hazretlerinin “Füsûs-ül-hikem” adlı eseridir. Bunu, Ahmed Bîcân’ın ağabeyi Yazıcızâde Muhammed şerhetmiştir. Arabca olan bu şerhi de Ahmed Bîcân Türkçeye tercüme etmiştir. Eser otuz bölümdür. Peygamberlerin (aleyhimüsselâm) makamları, kıssalar, mi’râc, gazâ etmek, Muhammed aleyhisselâmın gazâları. Şehid olan kimsenin namazının kılınışı, kıyâmet alâmetleri, Cennet, Cehennem, nebîler, velîler, güneşe göre vakit bulmak, haftanın günleri, çeşitli sûrelerin tefsîri, Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) vefâtı, Hazreti Ebû Bekr’in, Hazreti Ömer’in, Hazreti Osman’ın, Hazreti Ali’nin, Hazreti Fatıma’nın, Hazreti Hasen ve Hazreti Hüseyn’in vefâtları, Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) zevceleri gibi konular yeralmıştır.
4- Rûh-ul-ervâh: Peygamberlerin (aleyhimüsselâm) kıssalarından bahseden bir eserdir.
5- Bostân-ül-Hakâyık: Bu eseri babasının yazdığı “Şemsiyye” adlı eserin nazım şeklinde tercümesi olup, ba’zı bölümlerini yeniden ele aldığı bir kitaptır.
6- Acâib-ül-mahlûkât: Bu eseri, Zekeriyyâ Kazvînî’nin “Acâib-ül-mahlûkât” adlı eserini ana kaynak tutarak hazırlamıştır. Kendi zamanına kadar yazılmış olan coğrafya, kozmoğrafya ve biyoloji kitaplarından faydalanmıştır. Bu eser, yediyüzonyedi bölüm kadardır. Bu bölümlerde; ay, yıldızlar, göklerdeki melekler, Azrail (aleyhisselâm), günler, aylar, rüzgârlar, denizler, deniz canavarları ve denizdeki mahlûkât, çeşmeler, ma’denler, nebatlar, insan a’zâları, cinler, yiyecekler, kuşlar, haşerât gibi daha birçok şeylerden bahsetmektedir. Bu eserin coğrafyaya dâir mühim ve ilk Türkçe eserlerden olduğu kaydedilmiştir.
Ahmed Bîcân’ın en meşhûr eseri olan “Envâr-ül-âşıkîn” adlı eserinden seçmeler:
Sadaka vermek: Allahü teâlâ Kur’ân-ı kerîmde meâlen buyurdu ki: “Mallarını gece ve gündüz, gizli ve aşikâr hayra harcayan kimseler varya, işte onların, Rableri katında ecirleri (mükâfatları) vardır. Onlara hiçbir korku yoktur; ve onlar mahzûn da olmayacaklar” (Bekâra-127).
Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Bana peygamberlik veren Allah hakkı için, kim bir yetime sadaka verirse, Allahü teâlâ, kıyâmet gününde ona azap yapmaz. Kim kendi akrabasına sadaka verip başkasına vermezse, Allahü teâlâ, kıyâmet gününde o kimseye bakmaz.”
Ebû Hüreyre ( radıyallahü anh ) şöyle nakletmiştir “Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Cennette nûrdan odalar vardır.” Eshâb-ı Kirâm; “Yâ Resûlallah, o odalar kimindir?” dediler. Resûlullah ( aleyhisselâm ); “İnsanlara sadaka veren güzel şeyler söyleyen, yemek yediren, insanlar uyurken gece namazını kılanlar içindir” buyurdu. Yine; “Allah katında en üstün amel, açlıktan yüreği yanmış birinin karnını doyurmaktır” buyurdu. Bir hadîs-i şerîfte de şöyle buyuruldu: “Sizin üzerinize olan sadaka vermekte altı haslet vardır. Bunlardan üçü dünyada, üçü âhırettedir. Dünyada olanlar: 1- Allahü teâlâ sadaka veren kimsenin rızkını artırır. 2- ömrüne bereket verir. 3- İki yakasını biraraya getirir. Âhırette olan üç haslet: 1- Kıyâmet gününde çıplak kalmaz. 2-Kıyâmet günü başı üstünde bir gölge bulunur. 3- Sadakası Cehennem ile onun arasında perde olur.” Yine Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Kim sadaka verirse, Allahü teâlâ ona bir yerine on (mislini) verir. Kim ödünç verirse, bir yerine onsekiz verir.”
Sabır: Allahü teâlâ, Kur’ân-ı kerîmde meâlen buyurdu ki: “Şüphesiz ki Allah, sabredenlerle beraberdir” (Bekâra-153). İmâm-ı Gazâlî hazretleri şöyle buyurmuştur: “Belâlara sabretmek insanın husûsiyetlerindendir. Hayvanlarda ve meleklerde sabır olmaz. Hayvanlarda şehvet ağır bastığından ve bu şehvete sabretmek için akılları olmadığından, onlarda sabır yoktur. Meleklerde ise şehvet yoktur. Onlar, Allahü teâlânın cemâline âşık olmuşlardır.” Fahreddîn Râzî şöyle demiştir: “Sabretmek, Allahü teâlânın hükmüne râzı olmaktır. Kalb bir şeye meylettiği zaman, yüzünü yüce âlemden çevirir. Nitekim Âdem aleyhisselâmın kalbi Cennete meyledince, Allahü teâlâ Cenneti ona mihnetli kıldı.” Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Sabır benim azığımdır” buyurdu. Sabırdan maksâd takvâdır. Allahü teâlâ, Kur’ân-ı kerîmde meâlen buyurdu ki: “Muhakkak ki, azığın en hayırlısı takvâdır. Ey aklı tam olanlar, benden korkunuz” (Bekâra-197). Takvâdan maksâd sakınmaktır. Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Kul, harama düşerim diyerek şüpheli şeylerden kaçınmadıkca, takvâ derecesine erişemez.” Ca’fer-i Sâdık hazretleri şöyle buyurmuştur. “Takvâ, kalbde Allahü teâlânın sevgisinden başka bir; şey bulundurmamaktır.” Takvânın üç alâmeti vardır: 1- Her halükârda Allahü teâlânın rızâsını aramaktır. 2-Her işte Allahü teâlâya dönmektir. 3-Her durumda dosdoğru olmaktır.
Allahü teâlâ, Kur’ân-ı kerîmde meâlen buyurdu ki: “Ey îmân edenler! Din uğrundaki eziyetlere sabredin ve düşmanlarınızla olan savaşlarda üstün gelmek için sabır yarışı yapın. Sınır boylarında cihâd için nöbet bekleşin ve Allahdan korkun ki, felah bulasınız” (Âl-i İmrân-200). “Sabrediniz” buyurması, belâlara sabretmeye işârettir. Bu, halk (avvâm) içindir. “Nöbet bekleşin” buyurması, günahkârlığı terk etmeye işârettir. Bu, havvâs içindir. “Sabır yarışı yapınız” buyurması, ibâdet yapmaya katlanmaya işârettir. Bu da seçilmişlere mahsûstur. Bunun için, kişinin rahatlığı yakîndedir. Şerefi tevâzudadır. Se’âdeti, kurtuluşu İslâmdadır. İsmeti (günahsız olması) Allahü teâlâya güvenmektedir. Akıllılığı dindedir. Gayreti dünyâyı terk etmektedir. Helaki günah işlemeye cür’et etmektedir. Pişmanlığı uyumaktadır. Şekâveti cehâlettedir. Se’âdeti ilimdedir. Olgunluğu aşkdadır. Güzel yaşaması sabırdadır. Sabır, halkın içinde nefesani arzuları terk etmek, yapmamaktır. Eğer dünyânın bütün belâları onun üzerine gelse “Âh” bile demeyen; vefadan, cefâdan, acıdan, zenginlikten ve her çeşit ni’metten dolayı değişmeyen, mağrur olmayan ve bunların karşısında hep aynı kalan kimse sabırlıdır. Bilakis o, kendini belâ mancınığına kor ve kaza denizine atar. Sonundan hiç endişe etmez. Vesselâm.”
Dünyâ: Bâyezîd-i Bistâm! hazretleri buyurdu ki: “Kalbin kabzedilmesi (daralması), nefsin yayılmasındandır. Haya ilimdir. Rahatlık ma’rifettir. Rızık, zikirdir. Şevk, âşıkların mülk yurdudur. Ma’rifet nûru, kalb içindedir. Aşk, zikirle meşgûl olunduğu zaman gönlü nurlandırıp aydınlatır. Dünyâ sevildiği zaman, kalb (gönül) kararır.”
Şu beş şeyin kalbi öldürdüğü nakledilmiştir 1- Çok yemek 2- Halkın başına belâ getirmek. 3- Namazı vakitsiz kılmak. 4- Yemeği sol el ile yemek. 5-Yalan söylemek.
Şu beş şey de kalbi diriltir, uyandırır: 1-Âlimler ile bulunmak. 2- Yetimlere şefkat etmek. 3- Oruç tutmak, 4- Az yemek. 5- Dünyâyı sevmemek.
Rabbini anıp, hakîki zikri yapan kimse dünyâya meyletse, hak yoldan kovulur ve bütün ömrü kaygı ile geçer.
Allahü teâlânın sevgili kulları beş kısımdır, 1- Zühd sahibi olan âlimler. 2-Adâletli hükümdârlar. 3- Hayâlı çocuklar. 4- Tevâzu sahibi zenginler. 5-Sabırlı dervişler (tasavvuf yolunda ilerleyenler).
İnsanı Rabbinden uzaklaştıran perdelerin en büyüğü, kalbi öldürmek, karartmaktır. Kalbin ölmesine, kararmasına sebeb ise, dünyâyı sevmektir.
Bir hadîs-i kudsîde buyuruldu ki: “Ey Âdemoğlu! Kanâat et zengin ol. Hasedi terket, rahat ol. Dünyâyı terket, dînin hâlis olsun.” Kim gıybeti terkederse, aşkı ziyâde olur. Kim halktan uzak durursa, halkın şerrinden emîn olur. Kim az ve güzel konuşursa, aklı tam olur. Kim aza kanâat ederse, gerçekden Allahü teâlânın ahdine inanmış olur. Kim dünyâ için kaygılanırsa, Allahü teâlâdan uzaklaşır.
Bir hadîs-i kudsîde buyuruldu ki: “Şaşarım o kişiye ki, âhıret hesabına inandığı hâlde nasıl mal toplayabilir? Ey Âdemoğlu! Hergün ömrün eksilir, sen bilmezsin. Hergün rızkın sana gelir, şükretmezsin. Halktan korkarsın, benden korkmazsın. Benden utanmazsın. Âbidlerin sözlerini söylersin, münâfıkların amelini işlersin, ölüm haktır dersin, yine onu çirkin görürsün. Kim dünyâ malı yığarsa, onun hakkı yoktur. Kim dünyâ ile rahatlarsa, onun aklı idrâki yoktur. Kim dünyâ arzuları peşinde koşarsa, onun ma’rifeti yoktur.”
Yine hadîs-i kudsîlerde buyuruldu ki: “Kim bir dervişe, (dünyâyı terkedip Allahü teâlâya dönen kimseye) karşı büyüklenirse, kıyâmet gününde o kişiyi karınca şeklinde yaratırım ve kim bir dervişe alçak gönüllülük gösterirse, dünyâda ve âhırette onu yüceltirim. Kim bir dervişin gönlünü kırarsa, o kişi benimle cenk etmiş gibi olur.”
“Nice zengin vardır ki, zenginlik onu fesada düşürmüştür. Birçok fakir vardır ki fakirlik onu fesada düşürmüştür. Nice sağlıklı kimse vardır ki, sağlık onu fesada düşürmüştür. Nice âlim vardır ki, ilim onu fesada düşürmüştür. Nice cahil vardır ki cahillik onu fesada düşürmüştür. Dünyâ muhabbetini gönlünüzden çıkarınız. Dünyâ muhabbeti ile benim muhabbetim bir gönülde asla bulunmaz.”
Nakledilmiştir ki, beş kimse çok kıymetlidir, bağışlanmıştır.
1- Kötü kimsenin emri altında olan iyi kimse.
2- Cimri kimsenin emri altındaki cömert kimse.
3- Zâlimin emri altında olan âdil kimse.
4- Câhilin emri altında bulunan âlim kimse.
5- Zenginin emri altında bulunan derviş kimse.
Resûlullah ( aleyhisselâm ) bir hadîs-i şerîfte buyurdu ki: “Cennetin bir kamçı kadar yeri, dünyânın tamâmından üstündür.”
Allahü teâlâ Kur’ân-ı kerîmde meâlen buyurdu ki: “Yer yüzünde bulunan her canlı fânidir” (Rahmân-26). Dünyâ, çok gün geçirmiş fitneli ve nazlı bir ihtiyâra benzer. O, dışını gençler gibi giyecekler ile süsleyip, halk arasında naz eder. Böylece insanlar da onun tuzağına düşer. Dünyâ zâlim bir pâdişâha benzer. O, halka ba’zı şeyler bağışlar, fakat dostluğu yoktur. Hepsini öldürmek ister.
Akıllı kimseler, kışın ihtiyâcını yazın hazırlar, ölümün hazırlığını da diri iken yaparlar. Dünyâ, içi cevherler ile dolu bir denize benzer. Çok kimse ondan cevher çıkarır. Çok kimse de o denize girip boğulur.
Sözün kısası, Resûlullah ( aleyhisselâm ) şöyle buyurmuştur: “Dünyâ fitne ve belâdır. Her ümmetin bir fitnesi vardır. Benim ümmetimin fitnesi dünyâyı sevmek ve mal toplamaktır.” Nitekim Allahü teâlâ, Kur’ân-ı kerîmde meâlen buyurdu ki: “Biliniz ki, mallarınız ve evlâtlarınız ancak bir fitnedir (birer imtihandır). Allah katında ise büyük mükâfat vardır” (Enfâl-28). Bu hatamdan âhıret sarayının yolu, Allahü teâlâya itaat etmektir. Peygamberimiz ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Ümmetimin evvelkileri, Allaha bağlılık ve sadâkat ile kurtuldular. Sonrakiler ise, dünyâyı ve uzun ömür istemekle helâk oldular.”
Tövbe: Allahü teâlâ, Kur’ân-ı kerîmde meâlen buyurdu ki: “Ey Îmân edenler! Allaha şöyle tövbe edin ki, tam bir pişmanlıkla hâlis bir tövbe olsun” (Tahrîm-8). Resûlullah ( aleyhisselâm ) bir hadîs-i şerîfte buyurdu ki: “İşlediği günâha tövbe eden, o günâhı işlememiş gibi olur.” Bir hadîs-i şerîfte de; “Allahü teâlâ kulun tövbesini, can boğaza gelinceye kadar kabûl eder. Ben de günde yüz defa tövbe ediyorum” buyuruldu.
Tövbe yapmayan kimsenin nefsi ıslâh olmaz, zâlim olur. Allahü teâlâ, Kur’ân-ı kerîmde meâlen buyurdu ki: “Kim de tövbe etmezse, işte onlar, kendilerine zulmedenlerdir” (Hucurât-11).
İmâm-ı Gazâlî hazretleri buyurdu ki: “Tövbe üç kısımdır, 1- Halkın (avâmın) tövbesi. Bu, çok tâat etmektir. 2-İlim sahibi olanların tövbesi: Bu, günâhı terketmektir. 3- Seçilmişlerin (havvâssın) tövbesi. Bu, hiçbir vakti zayi etmemektir.”
Ârifler şöyle buyurmuşlardır: “Tövbe beş kısımdır: 1- Halkın tövbesidir. Bu, günahtan dönmektir. 2- Sâlihlerin tövbesidir. Bu, gizli günahları da terketmektir. 3- Müttekîlerin tövbesidir. Şekten, şüpheden sakınmaktır. 4-Muhiblerin (Allah dostlarının) tövbesidir. Bunların tövbesi, Allahü teâlâyı zikretmekten gâfil olmamak için halktan sakınmaktır. 5- Âriflerin tövbesidir.”
Ey Rabbimiz! Duâlarımızı kabûl buyur. Şüphesiz sen, her şeyi işiten ve hakkıyla bilensin. Bizim tövbelerimizi de kabûl buyur. Çünkü sen, tövbeleri kabûl eder ve mü’min kullarına rahmetini ulaştırırsın.”
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Şakâyik-i Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 128
2) Keşf-üz-zünûn cild-2 sh. 1746
3) Nefehât-ül-üns sh. 691
4) Envâr-ül-âşıkîn
5) Osmanlı Müellifleri cild-1 sh. 16
.İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
AHMED BİN ABDÜRRAHMÂN ES-SEKKÂF
İslâm âlimlerinin ve evliyânın büyüklerinden. İsmi, Ahmed bin Abdürrahmân es-Sekkâf’dır. Evliyânın büyüklerinden Abdürrahmân es-Sekkâf hazretlerinin oğludur. Doğum târihi tesbit edilememiştir. 829 (m. 1425) senesinde vefât etti. Zamanında bulunan büyük evliyâ zâtların sohbetlerine devam ederek ve çok gayret ederek, tasavvuf yolunda ilerledi. Kısa zamanda yetişerek, büyük âlimlerden ve evliyâdan oldu. Dünyâya düşkün olmayan, gönlünü Allahü teâlâya vermiş bir velî idi. Faziletler, kerâmetler sahibi bir zât olup, birçok üstünlükler kendinde toplanmış idi.
Birgün Ahmed es-Sekkâf, Mûsâ bin Ali Bâcerş isimli büyük âlime bir talebesini gönderip, “(Bize vermeyi niyet ettiğin şeyi getir) dediğimi söyle” buyurdu. O talebe, Mûsâ bin Ali’ye gelip; “Hocam size; “Bize vermeyi niyet ettiğin şeyi getirsin” diyor” dedi. Bu sözü duyunca, çok hayrette kalan Mûsâ bin Ali; “Bu düşünce, biraz önce kalbime gelmişti ve bunu da hiç kimse bilmiyordu” dedi.
Bir defasında, Ahmed es-Sekkâfın küçük kızı, yakınlarında bulunan bir hurma ağacı üzerinde bir güvercin gördü. Güvercin çok hoşuna gittiği için, babasına, o güvercini tutup kendisine vermesini rica etti. O da hizmetçisini çağırarak, güvercini tutup getirmesini emretti. Ağacın üstünde oynamakta, daldan dala konmakta olan güvercin, Ahmed es-Sekkâfın sözlerinden sonra hiç kımıldamadı. Hizmetçi gidip, rahatça güvercini tutarak getirdi. Ahmed bin Abdürrahmân’a verdi. O da küçük kızına verdi. Kızı, güvercinle biraz oynayıp, okşadıktan sonra, salıverdi.
Ahmed bin Abdürrahmân, birgün yanında birkaç kişi ile beraber, abdest almak üzere bir kuyunun başına geldiler. Hem kuyunun suyu çok derinde idi, hem de yanlarında su çekmek için ip ve kova da yoktu. Ahmed bin Abdürrahmân suya işâret etti. Allahü teâlânın izni ile kuyunun suyu yukarıya kadar yükseldi. Hepsi de abdest aldılar. Suya ihtiyâçları kalmayınca, kuyunun suyu yine eski yerine çekildi.
Ahmed bin Abdürrahmân’ın fazla bir geliri yoktu. Birkaç hurma ağacı vardı. O ağaçların hurmalarını satıp, parası ile çocuklarına giyecek alır, kalanı ile de geçimini te’min ederdi. Görünüş i’tibâri ile bu az para, hiç yetmiyecek zannedilirdi. Fakat o paranın bereketi çok olurdu ve o para, bir sene boyunca yeterdi.
Bir sene âfet oldu. Meyvelerin büyük bir kısmı telef oldu. Çok az kısmı kaldı. Ahmed bin Abdürrahmân’ın amcaoğullarından biri; “O, zâten az meyve alıyordu. Parası zor yetiyordu. Bu sene âfet oldu. Bu seneki aldığı ona hiç yetmez” diye düşünüp, onun için başkalarından yardım toplamayı istedi ve bu hâli ona bildirdi. O da; “Lüzum yok, kalan bize kâfi gelir” buyurdu. Hakîkaten o az gelir, o sene de yetti.
Vefâtına yakın hastalanan Ahmed bin Abdürrahmân’a, hâlinin nasıl olduğu suâl edildiğinde; “Dünyâya düşkün olanlar, dünyâ ni’metlerinden lezzet aldıkları gibi, sâlihler de, Allahü teâlâdan gelen belâ ve musibetlerden öyle lezzet alırlar” buyurdu. Bundan sonra abdest aldı. Öğle namazını kıldı. Namazdan sonra kıbleye karşı sağ yanı üzere yattı. Allahü teâlâyı zikir ve tesbih etmeye başladı. Rûhunu teslim edinceye kadar böyle devam etti.
Ahmed bin Abdürrahmân’ın bu haline şâhid olanlar, ona çok gıbta ettiler. Kendi ölümlerinin de böyle hayırlı ve kolay olması için Allahü teâlâya duâ ettiler.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild-1, sh. 320İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
AHMED BİN SÜLEYMÂN EZ-ZÂHİD
Fıkıh âlimlerinden ve evliyânın büyüklerinden. İsmi, Ahmed bin Süleymân ez-Zâhid’dir. Doğum târihi tesbit edilememiştir. 820 (m. 1417) senesinde vefât etti. Talebelerine ders verdiği câmide defn olundu. Şeyh Hasen Şüsteri ve zamanında bulunan evliyânın büyükleri ile görüşüp, onların sohbetlerinde yetişen Ahmed bin Süleymân, yüksek istidâdı ve üstün gayretleri ile kısa zamanda yetişerek kemâle geldi. İlmi ile âmil olan âlimlerin büyüklerinden, tasavvuf yolunda bulunan yüksek derece sahiplerinin üstünlerinden oldu. Tasavvuf ehli arasında kendisi için, zamanında bulunan evliyânın Cüneyd’i, Cüneyd-i Bağdâdî’sî denirdi.
Câmisinde va’z ve nasihat ederek, insanlara fâideli olurdu. Çok talebe yetiştirdi. İnsanlara dinin hükümlerini, kul hakkını, insanların birbirleri ile olan münâsebetlerinde dikkat ve riâyet etmesi îcâbeden edebleri anlatırdı. İnsanlar, bu zâtın bereketli, te’sîrli sohbetlerinden istifâde edebilmek için çok gayret ederlerdi. “Zâhid” diye tanınırdı.
Kendisi şöyle anlatır: “Küçüklüğümde birgün mektebe giderken, Allahü teâlânın evliyâ kullarından sâlih bir zât ile karşılaştım. Benden yiyecek birşey istedi. Maksadı birşey istemek değil, benimle konuşmak idi. Bunu daha sonra anladım. Kahvaltılık yiyeceğimi o zâta verdim. O zât bana; “Ey Ahmed! Allahü teâlânın izni ile sen kısa zamanda yetişerek, zamanının en büyük evliyâsından olursun. Cömerdliğin, eli açık bir kimse olman sebebiyle, Allahü teâlâ, sana yüksek dereceler ihsân eder. “Zâhid” lakabıyla anılırsın. Maksem bölgesinde senin için bir câmi bina edilir. Bu câminin bina edilmesi esnasında,-seni anlıyamadıkları için, ba’zı zavallılar sana i’tirâz ederler. Kötü niyetlerinden dolayı Allahü teâlâ onları cezalandırır. Sen o bölgede, hattâ Mısır’ın her tarafında parmakla gösterilen en büyük zâtlardan olursun. Senin vâsıtan ile, çok kimseler, âlî derecelere yüksek makamlara kavuşurlar” buyurdu. Bu zâtın bütün söyledikleri zamanla tezahür etti, hepsi meydana çıktı. Bundan sonra o zât ile hiç karşılaşmadım. Ne kadar istedimse de, kendisi ile tekrar görüşmek nasîb olmadı.”
Abdülvehhâb-ı Şa’rânî hazretlerinin, Tabakât’ında anlattığına göre, zaman ilerleyip Ahmed bin Süleymân hazretleri yetişince, ders vermesi, sohbet etmesi, insanlara dinimizin emir ve yasaklarını anlatması için bir câmi yapılmasına karar verildi. Bu hazırlıklar yapılırken, sultânın yakın adamlarından olan Cemâleddîn isminde birisi, bu zâta karşı, uygun olmayan düşünceler içinde idi. Câminin inşâsına mâni olmak istedi. Ahmed bin Süleymân hazretleri buna çok üzüldü.
Diğer taraftan, Allahü teâlânın hikmeti, sultânın gönlüne bu Cemâleddîn’in kabahatli olduğu düşüncesi geldi ve derhâl hapsedilmesini emretti.
Bir taraftan inşâat devam ederken, ustalar, Cemâleddîn’in hapisten çıkıp, yine inşâata mâni olmasından endişe ediyorlardı. Ahmed bin Süleymân onlara iltifât edip; “Merak etmeyin. Onun cezası husûsidir. Câminin inşâatı bitmedikçe çıkamaz” buyurdu. Daha böyle i’tirâz edenler oldu ise de, hepsi cezalarını buldular. Nihâyet câmi tamamlandı. Ahmed bin Süleymân hazretleri uzun seneler bu câmide hizmet verdi. Yüzlerce talebe yetiştirdi. Binlerce kişi sohbetlerinden istifâde ederdi. “Ehl-i sünnet i’tikâdında olan sâlih bir müslüman, benim bu mescidime gelip iki rek’at namaz kılsa ve bu i’tikâd üzere vefât etse, kıyâmet gününde elinden tutmam, kendisini müşkilâttan korumam ve ona şefaat etmem için bana izin verildi” buyururdu.
Çok kerâmetleri görülürdü. O ise, bu yüksek hâllerini gizler. Anlatılması icâb etse, başka bir kimseden naklediyor gibi anlatırdı. “Büyüklerden birinin şöyle bir kerâmeti görülmüştü” veya; “Evliyâdan birinin şöyle bir hâli vardı” şeklinde söylerdi.
Ahmed ez-Zâhid hazretlerinin en önde gelen talebelerinden olan Muhammed Gamravî, bir ara, Kâhire’ye yüzdoksan kilometre mesafede bulunan Dimyat bölgesine gitmişti. Dönüşünde hediye olarak yanına bir kova pekmez aldı. Gemiye binmek üzere Nil nehrinin sahiline geldi. Pekmez kovası da yanında idi. Orada beklerken, oradan geçmekte olan birisi kovaya takıldı, kova da yuvarlanıp nehre düştü.
Muhammed Gamravî, Kâhire’ye hocasının yanına geldiğinde, hocası; “Hediyen nerede?” diye sordu. O da mahcûb bir şekilde; “Efendim, size getirmek üzere bir kova pekmez almıştım. Getiremedim. Birisi takılıp, kova nehre yuvarlandı” dedi. Bunun üzerine Ahmed ez-Zâhid hazretleri, buna iltifât ederek; “Sen gelmeden evvel hediyen gelip bize ulaştı” buyurdu ve kendisini başka bir odaya götürdü. Muhammed Gamravî o odada rafta, nehre yuvarlanmış olan pekmez kovasını gördü. Kovadan hâlâ sular damlıyordu. Bu hâlin hocasının bir kerâmeti olduğunu anlayıp çok sevindi.
Bir defasında kendisine küçük bir çocuk getirip, bunun için duâ etmesini istediler, O da; “Yâ Rabbî! Bu çocuğu, dünyâ hayâtında şan ve şöhret âfetinden muhâfâza et!” buyurdu. O çocuk, bu duâ bereketiyle salihlerden, velî bir zât olarak yetişti.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild-1, sh. 319
2) Tabakât-ül-kübrâ cild-2, sh. 81İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
AHMED CEZERÎ (Ebû Bekr Ahmed bin Muhammed)
Büyük kırâat âlimi, İbn-i Cezerî’nin oğullarından olup, kırâat âlimlerinin meşhûrlarındandır. İsmi, Ahmed bin Muhammed bin Muhammed bin Muhammed bin Yûsuf el-Cezerî’dir. Künyesi Ebû Bekr’dir. Babası Muhammed Cezerî olup, “İbn-i Cezerî” ve “Şeyh Cezerî” lakabları ile meşhûr olmuştu. 780 (m. 1378) senesinde, Ramazan ayının onyedinci Cum’a gecesi, Şam’da dünyâya geldi. Kırâat ilminde yüksek derecelere erişmiş olup, Şam’daki asrının âlimleri ona icâzet vermişlerdir. 790 (m. 1388) senesinde, Kur’ân-ı kerîmin tamâmını ezberledi. 791 senesinde de hatim ile namaz kıldı. Kırâat ilmine dâir “Şâtıbiyye” ve “Râıyye” adındaki eserler ile babasının “Kırâat-ı aşere”ye dâir olan “Kasîde”sini tamamen ezberledi. Sonra “Kırâat-ı isnâ aşer”i, ağabeyi Ebü’l-Feth Muhammed kırâati ile öğrendi. Babasının “Tayyibe” ve “Neşr” adındaki eserlerini, bizzat ondan okuyup, çok defa da dinledi. Çok kitapları ezberledi. Şeyh Hâfız-ı Irâkî’den ve başka âlimlerden yazarak Sahîh-i Buhârî’yi dinledi. Salâh bin Ebî Ömer, Hâfız Ebû Bekr bin Muhib, İbn-i Kâdı Şühbe, İbn-i Mahbûb, İbn-i Avd, Abdülvehhâb bin Sellâr, amcasının oğlu İbrâhim ve daha birçok kırâat âliminden, kırâat husûsunda icâzet aldı. İmâm-ı Askalânî’den de kırâat öğrendi. Salâh-ı Belbîsî’den de birçok eserleri okudu. Süveydî’den de, “Teysîr” ve başka kitapları okudu. Tenûhî’den “Şâtıbiyye”yi okudu. Daha birçok kitapları ezberleyip, kırâat ilminde büyük bir âlim olarak yetişti. Anadolu’da ve Mısır’da çok talebe okutup yetiştirdi. Kâhire’de de, Zeyneddîn Abdüddâim el-Ezheri ve İbn-i Esed ondan kırâat öğrendiler. İbn-i Esed, ayrıca ondan, babasının “Tayyibe”sine yaptığı şerhi de okudu.
Babası İbn-i Cezerî, “Tabakât-ül-kurrâ” adındaki eserinde, oğlu Ahmed Cezerî hakkında şöyle der: “.... Bursa’ya geldiğim zaman, çok sayıda kitaplarım ile arkamdan benim yanıma geldi. Yanımda kalıp, benden istifâde etmeğe ve başkalarına öğretmeğe devam etti. Hattâ Yıldırım Bâyezîd Hân’ın oğulları Mehmed Çelebi, Sa’îd Mustafa ve Mûsâ Çelebi, ondan çok istifâde ettiler. Bursa’da Yıldırım Bâyezîd’in yaptırdığı Câmi-i Kebîr’de (ya’nî şimdiki Ulu Câmi’de), mütevelli olup, dindar ve iffet sahibi olarak yaşadı. Timur Hân ile Sultan Yıldırım Bâyezîd’in yaptıkları Ankara Savaşı’ndan sonra, Timur Hân onu, Mısır Sultânı Nasır Ferrûh bin Berkûk’a elçi olarak gönderdi Beni de diyâr-ı Acem’e (İran’a) götürdü. Yirmi yıl kadar ayrı kaldık. O Anadolu’da, ben Acem vilâyetlerinde kalmıştım. 827 (m. 1424) senesinde, Allahü teâlâ bana hacca gitmeyi nasîb edince, tekrar buluşmak mümkün oldu. Ona mektûp yazdım. Bana gelmesini istedim, Mısır’da 16 gün birlikte kaldık. Sonra ben hacca gittim. Birkaç sene Mekke ve Medine’de kaldım. O da Mısır’da, bir sene kadar kaldı. 828 (m. 1425) yılında yine benimle beraber hac yaptı. Sonra hepimiz Mısır’a döndük. Çoluk-çocuğumu almak için Bursa’ya gitmek üzere, 829 (m. 1426) senesi Cemâzil-âhır ayında birbirimizden ayrıldık. Ben, Mekke’de mücavir iken ve orada ikâmet ederken, o da Mısır’da oturuyordu. O zaman, benim “Tayyibet-ün-neşr” adındaki eserimi şerh edip, aynı üslûp üzere güzel bir şerh yapmıştı. Hâlbuki yanında, bu kitap üzerine yazdığım haşiyeler yoktu. Bundan önce, benim nazmımdan “Mukaddime-i Tecvîd”i ve “Mukaddime-i ilm-i hadîs”i de, gayet güzel şekilde şerh edip, Sultan Eşref Barsbay’a takdim etti. Sultan, ağabeyi merhum Ebü’l-Feth Muhammed’in maaşını ona bağlayıp, onun yerine meşihata getirip, kırâat ve ders için faydalı olma, okutma görevini ona verdi. Bunun üzerine, o da çoluk-çocuğunu almak için Anadolu’ya, ya’nî Bursa’ya gitti. Ben de aynı niyetle Acemistan’a (iran’a) yöneldim. Allahü teâlâ yardımcımız olsun ve bizi hayırlısı ile bir arada bulundursun!” Bu yolculuk 829 (m. 1426) senesinde idi. Ahmed Cezerî, babasından az sonra, 833 (m. 1430) yılında vefât etti.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-1, sh. 193
2) Şakâyık-ı Nu’mâniyye zeyli sh. 63
3) Şakâyık-ı Nu’mâniyye (Arabca Vefeyât kenarı) cild-1, sh. 44
4) Miftâh-üs-se’âde cild-1, sh. 58-59İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
AHMED KİHTÛ
Hindistan evliyâsının büyüklerinden. Dehlî’de doğdu. Çocukluğu orada geçti. Çocuklarla oynarken, büyük bir kasırga onu alıp Ecmîr yakınlarında Kihtû köyüne bıraktı. Orada Bâbâ İshâk Magribî adında büyük bir âlim, kâmil bir evliyâ vardı. Ebû Midyen Magribî hazretlerinin yolunda idi. Bâbâ İshâk, onu terbiyesine aldı. Ona ilim öğretip feyz verdi. Zâhir ve batın ilimlerde kemâl mertebesine çıkarıp, icâzet ve hilâfet verdi.
Ahmed Kihtû, Dehlî’de başka âlimlerden de ilim öğrendi. Hâncihân Câmii’nde nefsini terbiye için çok çetin riyâzetler çekti. Kuru kepek ekmeği yedi Bâbâ İshâk’ın vefâtından sonra tekrar çileye girdi Kırk günde, kırk hurma yedi Mekke-i Mükerreme ve Medine-i münevvereyi ziyâret etti. Âlemin sığınağı Server-i âlem Muhammed Mustafâ sallallahü aleyhi ve sellemi ziyâretle şereflenip, pekçok müjdelere kavuştu. Birçok âlim ve evliyânın ders ve sohbetlerinde bulundu. Hindistan’a dönüşünde, Batı Hindistan’da Gücerât’a uğradı. Kendisini sevenlerden, Sultan Zafer Hân (Birinci Muzaffer), Gücerât pâdişâhı idi. Onu Dehlî’de iken tanır, birbirlerini Allahü teâlânın rızâsı için severlerdi. Sultan, Allahü teâlânın bu sevgili kulunun feyzinden, ülkesinin bereketlenmesini arzu etti. Gücerât’ta kalması için yalvardı. O da, Ahmedâbâd yakınlarında Serkeç kasabasında yerleşmek arzusunda olduğunu söyleyip, sultânı sevindirdi. Serkeç’te yerleşip, bütün feyz kapılarını, zâhir ve bâtın bereketlerini orada saçtı. Bölge halkı, onun saçtığı feyz ve nûrlarla, Allah yoluna bağlılıkta, birbirlerine karşı sevgi ve muhabbette çok yüksek derecelere, ulaştı. Güneş altında olgunlaşan meyvalar gibi, İnsanlar da onun nûrlarıyla olgunlaştı. Dergâhında büyük bir sofra kurdu. Her gelen, yer, doyar, Allahü teâlâya şükredip kalkardı. Ne kadar kalabalık olsa farketmezdi. Vefâtından sonra, aynı sofra, türbesinde sevenlerine açıktı. Vâliler, sultanlar, kumandanlar, oraya gelip askerleriyle birlikte yemek yerler, onun yüksek feyzinden istifâde ederlerdi. Dehlî sultanı, Fîrûz Şâh’ın da ona muhabbet ve bağlılığı vardı. Birbirlerini çok severlerdi. Ahmed Kihtû ( radıyallahü anh ), ona nasihat eder, duâlarında her zaman Fîrûz Şâh’ı zikrederdi.
Timur Hân’ın Hindistan seferi esnasında, o, Dehlî’deydi. Dehlî işgal edilmeden onbeş gün önce, Allahü teâlânın izniyle şehrin işgalini haber verdi. Sevenleri, hocalarının tavsiyesi üzerine şehri terkedip, Cavnpûr şehrine gittiler. Ahmed Kihtû ise; “Biz halka tâbiyiz” buyurup, diğer insanlarla beraber Dehlî’de kaldı. Sonunda Timur Hân’ın askerleri şehri işgal ettiler. Birçok kimseyi esîr ettiler. Esîrler arasında Ahmed Kihtû hazretleri de vardı. Kapatıldıkları yere, gâibden sıcak ekmek gelirdi. Askerler bu hâle hayret edip, onun hâlinden Timur Hân’ı haberdâr ettiler. Timur Hân, onu ziyâret edip serbest bıraktırdı. Çok hürmet edip, duâsına mazhar oldu.
Ahmed Kihtû ( radıyallahü anh ) hicri dokuzuncu asrın başlarında vefât edip, Ahmedâbâd yakınlarında Serkeç kasabasına defnedildi. Nûrlu kabri herkes tarafından ziyâret edilip, feyz menbâı olarak bilindi. Onun hayatını ve mübârek sözlerini talebelerinden Mahmûd bin Sa’îd Ircî, “Tuhfet-ül-mecâlis” adlı eserinde toplayıp yazdı.
“Tuhfet-ül-mecâlis’in yazarı eserinde anlatır: “Hâncihân Câmii’nde, Ahmed Kihtû ( radıyallahü anh ), bu fakiri yanına çağırıp: “Nereden geliyorsun? Bizi nereden biliyorsun ve hakkımızda ne biliyorsun?” diye sordu. “Ben Şeyh Nûr’un talebesiyim. Pendûh’den geldim. Bundan önce de Dehlî’ye gelmiş idim” dedim. Alış-verişi bitirip, Pendûh’e dönünce, Şeyh nûr bana: “Dehlî’de kimleri, hangi âlimleri gördün?” diye sordu. Gördüklerimi arz ettim. “Şeyh Ahmed Kihtû’yu gördün mü?” buyurdu. Sustum. “Madem ki onu görmedin, boşuna Dehlî’ye gitmişsin” buyurdu. Bu sözü işitince, kararım kalmadı. Hazırlanıp Dehlî’ye geldim. Hazretin huzûrlarına varıp; “Bugün hocamın işâreti ile elinizi öpmeye geldim” dedim. Sonra Şeyh Nûr’u kastederek; “O bizi görmemiştir. Biz de onu görmüş değiliz. Ama bu dervişin, Allah katındaki mertebesini keşf ve kerâmetle anlamıştır” buyurdu.
Ahmed Kihtû ( radıyallahü anh ), kendisi anlatır: “Bu fakir, Mekke’ye gidip hac yaptıktan sonra, Medine’yi ziyârete gittim. Hâncihân Câmii İmâmı ve Şeyh Tâceddîn Serkeşi ve bir kişi daha beraberimde idi. Resûlullahın mescidine gelince, arkadaşlar; “Birşeyler yiyelim” dediler. Bu derviş; “Biz, Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm ) misâfiriyiz” dedim. Onlar gidip yemek yediler, geldiler. Yatsı namazında bir yerde idik. Namazdan sonra onlar yattılar. Bu fakir, tesbih çekiyordum. Aniden bir şahıs gelip, yüksek sesle: “Hazret-i Mustafâ’nın ( aleyhisselâm ) misâfiri kimdir?” diye seslendi. Bir başkası olacağını düşündüm, İki-üç defa tekrar edince, beni çağırdığını anladım. Kalkıp, o şahsın yanına gittim. Elinde bir tabak vardı. “Peygamberimiz hazret-i Mustafâ sallallahü aleyhi ve selem gönderdi” dedi. Eteğimi açtım. Hurmaları eteğime döktü. O hurmaların tadı ve lezzeti, anlatılmaya gelmez. Sonra bir miktar uyudum. Rü’yâ gördüm. Diğer arkadaşlarım da aynı rü’yâyı görmüşlerdi. Rü’yâ aynen şöyleydi: Resûlullah ( aleyhisselâm ), rahat ve nurlu bir makamda oturmuş, Eshâbı (r.anhüm) ayakta duruyordu. Resûlullahın ( aleyhisselâm ) önünde de pek süslü bir kadın ayakta bekliyordu. Resûlullah ( aleyhisselâm ), bana; “Bu kadını kabûl et” buyurdu. Bu fakir arzettim ki, bizim bâbâ kabûl etmedi. Resûlullah mübârek eliyle Emîr-ül-mü’minîn Hazreti Ali’ye işâret edip; “İşte bu bâbâdır” buyurdu. Bu derviş, o tarafa baktım. Hazreti Ali, Bâbâ gibi duruyordu. Parmağını ağzına getirmiş; “Bâbâ Ahmed, Resûlullahın emrini kabûl et” buyurdu. O kadını kabûl ettim. O sırada hatırımdan, o kadının dünyâ olduğu geçti. Resûlullahın ( aleyhisselâm ) sadakası olarak, dünyâ benim emrime verilmişti (çeştiyye yolunun feyzi, Hazreti Ali vasıtasıyla gelmektedir.) Medîne-i münevvereden ayrılırken, üç arkadaşımla beraber, veda için Resûlullahın ( aleyhisselâm ) mübârek makamlarını ziyârete gittik. Ravda’nın mücâviri’nin, elinde on arşın (5 m.) siyah bezle bizi beklediğini gördüm. Bana; “Bu sarığı başına sar” dedi. Bâbâ başına sarık sarmadı, bu külahı giydi” dedim. Mücavir; “Resûl-i ekremi ( aleyhisselâm ) rü’yâda gördüm, sizin için, “Ona on arşın boyunda sarık ver, bu sarığı başına sarsın ve bizim dilimizden halkı da’vet etsin” buyurdu” dedi. Ben de o sarığı iki gözüme sürdüm ve başıma sardım.
Birgün Dehlî’de Hâncihân Câmii’nde meşgûl idim. Çok riyâzet ve mücâhedeler çektim. Kutb-i zaman Bendegî mahdûm-i Cihâniyân Seyyid Celâleddîn Buhârî’ye; “Sâlih bir genç, Hâncihân mescidinde meşgûldür, çok riyâzet ve mücâhede çekiyor” demişler. O büyük zât, bu fakirle görüşmek istediler. Câmiye yaklaştıklarında, bir derviş bana gelip, “Mahdûm Cihâniyân sizinle görüşmeye geliyor” dedi. Hemen kalkıp, dışarı çıktım. Mescidin kapısına gelince, taht-i revânına baktım. Hizmetçileri bu dervişi gördüler. Haber verdiler. Hemen indi. Yanlarına yaklaştım. Beni kucakladı. Göğsünü göğsümün üzerine koyup, bir zaman göğsünü göğsüme sürdü. Sonra dudağını kulağıma yaklaştırıp, üç defa; “Ey genç, senden dost kokusu geliyor” dedi. Allaha emânet eyledi ve; “İyi vakitlerinde, hoş hâllerinde bizi hatırlamayı unutma” buyurdu ve taht-ı revana oturup gitti. Bu derviş, câmideki yerime geldim.
Yine kendisi anlatır: Bu fakir, oniki yıl, yalınayak, arkadaşsız, ibriksiz yolculuk ettim. Vardığım şehir ve kasabalarda mescidlerde kaldım. Hak teâlâ, bu fakiri ihtilâm âfetinden korudu. Yatsının abdesti ile sabah namazını kılardım. Seferde çoğu zaman oruç tutar, riyâzet çekerdim. Sefer sıkıntılarını o kadar çektim ki, beyâna sığmaz. Gerçi seferde meşakkat ve zorluk vardır. Ama batın huzûru ve rahatlığı da çoktur.
Birgün üstadım Bâbâ Ciyû’nun sohbetinde idim. Benim cömertliğimin çokluğundan bahsedildi. Bâbâ Ciyû; “Bâbâ Ahmed çok cömertlik yapıyor, birgün dilenir duruma düşmesin” buyurdu. “Bâbâ’nın bereketidir, benim elim hep yukarıda olur, hiç uzanmaz” dedim. Bâbâ Ciyû da; “Allahü teâlâdan istiyoruz ki, Bâbâ Ahmed’in eli hep yukarıda olsun, insanlar ona el açsınlar” buyurduktan sonra şu beyti söyledi:
Himmetin yüksek olsun, O Kirdgâr,
Yüksek himmete fadlını saçar.
Sonra; “Ey insanoğlu! İnfâk et”, ya’nî insanlara mal, para ver, hadîs-i şerîfini okudu. Sonra meâlen; “Hayır işlerden kendiniz için önceden ne gönderirseniz, Allah katında sevâbınızı bulursunuz” buyurulan, Bekâra sûresi yüzonuncu âyet-i kerîmesini okudu.
Buyurdu ki; “Allah dostlarının meclisine gelmek kolay, selâmetle çıkmak zordur.”
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Ahbâr-ül-ahyâr sh. 162
İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
AHMED NÂŞİRÎ (Ahmed bin Ebî Bekr)
Kâdı ve Şafiî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Ahmed bin Ebî Bekr bin Ali bin Muhammed bin Ebi Bekr bin Abdullah bin Ömer bin Abdürrahmân bin Abdullah bin Ya’kûb en-Nâşirî’dir. Lakabı Şihâbüddîn olup, künyesi Ebü’l-Abbâs’tir. 742 (m. 1341) senesi Muharrem ayında Cum’a günü doğdu. 815 (m. 1412) senesi Muharrem ayının onuncu günü vefât etti.
Babasından, Cemâlüddîn Reymî, Şemsüddîn Ebû Dav’ ve bunlardan daha başka âlimlerden ilim öğrendi. Babasından, Mecdüddîn Şîrâzî’den ve bir grup âlimden hadîs-i şerîf dinledi. Büyük bir âlim olup, bildikleri ile amel ederdi. Takvâ sahibi ve çok zeki idi. Fıkıh ilmini ve fıkhî mes’eleleri çok iyi bilirdi. Uzak beldelerden çok kimseler, ilim öğrenmek maksadıyla onun huzûruna gelirdi. Yemen diyarında çok kimse, ondan fıkıh ilmi öğrendi. Bu âlimlerden ba’zıları şunlardır: Ali bin Ebi Bekr en-Nâşirî ve oğlu Cemâlüddîn et-Tıb, Fakîh Muvaffakuddîn Ali bin Muhammed bin Muhammed, Şerefüddîn bin el-Mukrî, Kemâlüddîn Mûsâ bin Muhammed Dücâ’î, Cemâlüddîn bin el-Hayyât, Cemâlüddîn bin Kebin ve daha başkaları.
Zebîd’de Salâhiyye ve daha başka medreselerde müderrislik vazîfesinde bulundu. Çok mütevâzî, dünyâya düşkün olmaktan uzak, gayretini talebelerinin yetişmesine harcayan bir kimse idi. Bu husûsta çok fedâkârlık yapardı. Zeki ve gayretli talebeleriyle dost olurdu. Hattâ, onların yanlarına giderek ders okuturdu.
Zebîd kasabasında kadılık vazîfelerinde bulundu. Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) sünnetine bağlı idi. Eshâb-ı Kirâmın, Tabiînin ve İslâm âlimlerinin yoluna uymayanları sevmez, onlarla mücâdele ederdi. 777 (m. 1375) senesinde hacca gitti. Hac vazîfesini yerine getirdi. Medîne-i münevverede Peygamber efendimizin kabr-i şerîfini ziyâret etti. Daha sonra Yemen’e döndü. Hazrecî, “Târih-ül-Yemen” adlı eserinde, İbn-i Hacer de “Mu’cem”inde, Ahmed Nâşirî’nin hayatını uzun yazmışlardır. İbn-i Hacer, Zebîd’de ondan ilim öğrendiğini bildirmiş, “Enbâ” adlı eserinde onu övmüştür.
Yazdığı kıymetli eserlerden ba’zıları şunlardır: 1) Ahkâm-ün-Nisâ li İbn-i Attâr, 2) El-İfâde fî mes’elet-il-irâde.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-1 sh. 77
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-1, sh. 257İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
AKBIYIK SULTÂN
Sultan İkinci Murâd Hân ve Fâtih Sultan Mehmed Hân devrinde yaşıyan evliyânın büyüklerinden. İsmi, Ahmed Şemseddîn’dir. Doğum târihi bilinmemektedir. 860 (m. 1456) senesinde Bursa’da vefât etti. Yaptırmış olduğu dergâhının yanındaki türbesine defnedildi.
Akbıyık Sultân, Sultan İkinci Murâd Hân zamanında yetişti. Sultan İkinci Murâd Hân zamanında Varna seferine iştirâk etti. İstanbul’un fethi sırasında, Akşemseddîn ile beraber Sultânın yanında bulundu. Sultan İkinci Murâd Hân, 841 (m. 1437) senesinde bir temliknâme ile Yenişehir köylerinden birini bu zâta verdi. Fâtih Sultan Mehmed Hân da bu temliknâmeyi tasdik etti. Bu sayede, malının hesabını bilmiyecek kadar zengin olan Akbıyık Sultân, bütün servetini sadaka olarak dağıttı. Bursa’da yaptırdığı imârette, fakirleri ve garipleri yedirir, muhtaç olanlara yardımda bulunurdu.
Akbıyık, Sultân, Hacı Bayram-ı Velî’nin talebelerinden idi. Mal ve mülk ile meşgûliyeti sebebiyle, hocası birgün ona; “Yavrum dünyâ fânidir (gelip geçicidir). Malı, mülkü elde kalmaz. Ne kadar mal olsa, murâd alınmaz. Gâfil olma, geri dönülmez. Bak! (devamlı) olan işle meşgûl olman lâzımdır” dedi. Akbıyık Sultân da; “Hocam! Dünyâ âhıretin tarlasıdır. Dünyâ malı ile meşgûl olmak îcâb etmez mi?” deyince, hocası; “Evlâdım, madem ki dünyâyı terk edemiyorsun, öyle ise bizi terket!” buyurdu. Akbıyık Sultân dışarıya çıkarken, sarığı kapıya ilişip başından düştü. Bunu, hocasının kerâmeti bilip, bir daha başına birşey giymedi.
Akbıyık Sultân, gönlü Allahü teâlânın sevgisi ile dolu olarak kendi hâlinde yaşadı. Mal ve mülk ile meşgûl olmadığı hâlde, serveti gittikçe arttı. Bu arada Akbıyık Sultân, Alâeddîn Ali el-Arabî’nin derslerini dinledi ve ilim tahsiline devam etti.
Daha sonra, hocası Hacı Bayram-ı Veli tarafından tekrar talebeliğe kabûl edildi. Tasavvuf yolunda yüksek derecelere kavuştu. Hacı Bayram-ı Velî’nin sekiz meşhûr halifesinden biri oldu.
İstanbul’da bir, Bursa’da iki mahalle ve dergâhı ve câmisi Akbıyık adıyla anılır.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Şakâyık-ı Nu’mâniyye cild-1 sh. 116
2) Zeyl-i Şakâyık-ı Nu’mâniyye sh. 126
.İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
AKŞEMSEDDÎN
İstanbul’un ma’nevî fâtihi ve büyük velî. İsmi, Muhammed bin Hamza olup, lakabı Akşeyh’dir. Evliyânın büyüklerinden Şihâbüddîn Sühreverdî’nin neslindendir. Nesebi, Hazreti Ebû Bekr-i Sıddîk’a ulaşır. Hacı Bayram-ı Velî’nin, ona; “Beyaz (ak) bir insan olan Zeyd’den, insan cinsinin karanlıklarını söküp atmakta güçlük çekmedin” demesi sebebiyle, “Akşemseddîn” lakabı verilmiştir. Riyâzet sebebiyle benzinin solması, saçının, sakalının ağarması ve ak elbiseler giymesi sebebiyle “Akşemseddîn” denildiği de rivâyet edilmiştir. 792 (m. 1390) senesinde Şam’da doğdu. 864 (m. 1460) senesinde Göynük’te vefât etti. Buradaki Târihî Süleymân Paşa Câmii’nin bahçesine defnedildi. Daha sonra, oğullarının kabri ile beraber, kabri bir türbe içine alındı.
Akşemseddîn, daha küçük yaşta iken Şam’da Kur’ân-ı kerîmi ezberledi. Yedi yaşında iken babası ile Anadolu’ya gelip, Amasya’nın Kavak nahiyesine yerleştiler. Bir süre sonra babası vefât etti. Akşemseddîn’in babası da büyük bir âlim ve evliyâ idi. Babası vefât edip, defn olunduğu günün gecesi bir kurt gelip kabrini açtı. Bu kurt, o beldeye musallat olmuştu. Yeni mezarları bulur ve ölüyü mezardan çıkararak parçalardı. Bu kurt, Şeyh Hamzâ’yı da parçalamak ve yemek istedi. Şeyh Hamza, mübârek elini uzattı, o kurdu boğazından tutup, öldürdü. Ertesi sabah ziyârete gelen halk, kurdu ölü vaziyette, Şeyh Hamza’nın elini de mezardan dışarda buldular. Orada hâl sahibi bir zât vardı. O zât; “Kurda değdiği için, Şeyh Hamza’nın mübârek elinin yıkanması lâzımdır” dedi. Elini yıkadılar. El, hemen içeri çekildi. O günden beri Akşemseddîn’in babası, kurtboğan lakabı ile meşhûr oldu.
Akşemseddîn hazretleri gençlik çağında, zamanının naklî ve aklî ilimlerini tahsil etti. Tasavvufda yetişmiş büyük bir velî ve rehber olduğu gibi, diğer ilimlerde de büyük bir âlim idi. Bu husûs, yazmış olduğu eserlerin tetkikinden açıkça anlaşılmaktadır. Ayrıca zamanındaki medrese tahsilini tamamlamış olup, şu eserleri de okuyup tetkik etmiştir. Arabcanın büyük lügatlarından Ebû Nasr bin Hammâd el-Cevherî’nin “Sıhâh”ını, Hanefî mezhebi fıkıh bilgilerini anlatan “El-İhtiyâr li tâlil-il-muhtâr”, “Kunyet-ül-fetâvâ”, “Tavzîh-ül-fıkıh”, “Mecmû’ât-ül-Bahreyn”, “Şerh-i Hidâye” ve Fahr-ül-İslâm Pezdevî’nin eserlerini okumuştur. Fetvâ kitaplarından: “Hülâsat-ül-Fetâvâ”, “Fetâvâ-i Kâdîhân” ve “Hazânet-ül-fetâvâ”yı okumuş, tetkik etmiştir.
Ahlâk ve mev’ıza konusunda ise: “Şir’ât-ül-İslâm”, “Tenbîh-ül-gâfilîn bostân-ül-ârifîn”, “İhyâ-i ulûmüddîn”, “Ahlâs-ül-Halisâ” ve “Beyân-ül-i’tikâd” adlı eserleri mütâlâa etmiştir.
Tefsîr ilminde, Sa’lebî’nin tefsîrini, Nesefî’nin “Et-Teysîr” adlı tefsîrini, Zemâhşerî’nin “Keşşâf adlı tefsîrini, Necmeddîn-i Kübrâ hazretlerinin “Mirsâdu Ayn-ül-hayat”ını, Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmi’nin “Mesnevî”sini, Muhyiddîn-i Arabî’nin “Fütûhât-ı Mekkiyye”sini ve “Füsûs-ül-hikem” adlı eserini okuyup, tetkik etmiştir. Tasavvuf (Ahlâk) ilminde: Şihâbüddîn Sühreverdi’nin “Avârif-ül-me’ârif’ini, İmâm-ı Gazâlî’nin “İhyâ-ül-ulûm” ve “Mişkât-ül-envâr” adlı eserlerini, Cüneyd-i Bağdâdî’nin eserlerini, “Kuşeyrî risâlesi”ni, Gülâbâdî’nin (Kelâbâzî) Tearruf adlı eserini okumuş, tetkik etmiştir. Bunlardan başka, bu mevzûda büyüklerden nakledilegelen sözleri ve rivâyetleri de mütalaa etmiştir, İbn-i Fârıd’ın bütün kasidelerini ve onun kasidelerine Fergânî’nin yazdığı şerhi de mütâlâa ettiği “Risâletün-Nûriyye” adlı eserindeki nakillerinden ve atıflarından anlaşılmaktadır.
Hadîs ilminde: İbn-i Şihâb Zührî’nin, “Asâr-ür-Resûl”ünü, İmâm-ı Begavî’nin “Mesâbih-üs-sünne”sini ve şerhlerinden “Mefâtih”i, “Tervişî” şerhini, İmâm-ı Sagûnî’nin “Meşârik-ül-envâr”ını, bunun üzerine Vecihüddîn ve Şemsüddîn Hirevî tarafından yapılan şerhleri, Kudâî’nin elf kelimesini, İbn-i Münrîr’in “Câmi-ül-ezkâr”ını, Kâdı Iyâd’ın “Şifâ”sını okuyup, incelemiştir.
Bunlardan başka, İslâm âlimlerinin ve evliyânın meşhûrlarından olan diğer büyüklerin kitaplarını da okuyup, incelemiştir. Mütâlâa ettiği anlaşılan bu eserlerden bir kısmı da şöyle sıralanabilir Abdürrezzâkı Kâşânî’nin “İstılâhat-ı Sûfiyye” adlı eserini ve Füsûs şerhini, Cüneyd-i Bağdadî’nin, Şeyh Abdülmelik-üd-Deylemî’nin, Bâyezîd-i Bistâmî’nin ve Şeyh Ebû Midyen Magribî’nin sözlerini, Kuşeyrî’nin, İmâm-ı Gazâlî’nin eserlerini, Ebû Tâlib Mekkî’nin “Kut-ül-Kulûb” adlı meşhûr eserini, Ebû Midyen Magribî’nin “Levâm-ül-esrâr” adlı eserini, Ahmed Gazâlî’nin “Tecrid”ini, Abdülkâdir-i Geylânî hazretlerinin va’z ve nasihatlerini içine alan eserleri, Şihâbüddîn Sühreverdî’nin “Avârif-ül-me’ârif adlı meşhûr eserini, Necmeddîn-i Kübrâ’nın “Fevâtih-ül-celâl” adlı eserini, Yûsuf Gürânî’nin “Bedî’-ül-enfâs fî şerhi Kavl-is-selâs” ve “Risâle-i kudsiyye” adlı eserlerini, Şeyh Zeyneddîn Hafi’nin evradını ve eserlerini, Muhammed bin Ebî Bekr Abdülkâdir-i Râzi’nin “Hadâik-ül-hakâyık” adlı eserini, Ebû Hafs bin Amr’ın Kasidelerini, Feridüddîn Attâr’ın “Mantık-ut-tayr”, “Esrârnâme” ve “Musîbetnâme” adlı eserlerini, Evhadüddîn Kirmânî’nin ve İbrâhim Hüseynî’nin eserlerini ve sözlerini, Seyyid Ni’metullah divânını, Muhammed bin Sîrîn’in eserlerini, Aşık Paşa’nın eserlerini, Şadreddîn Konevî hazretlerinin eserlerini, Irâkî’nin “Levâmî” ve “Lemeât” adlı eserlerini, Şeyh Mü’eyyed Cündî’nin Füsûs şerhini ve Sultan Veled’in eserlerini okuyup, incelemiştir.
Akşemseddîn hazretleri, zeki ve kabiliyetli bir zât idi. Akranlarından daha üstün derecelere kavuştu, ilim tahsilini tamamladıktan sonra Osmancık’da müderris oldu. Burada günün belli saatlerinde ders veriyordu. Diğer zamanlarda, nefsinin terbiyesi ile meşgûl oluyordu. Son derece takvâ üzere bulunuyordu. Vera’ sahibi olup, asla şüpheli şeylere yaklaşmazdı. Yüksek bir ahlâk sahibi idi. Bulunduğu yerde bu hâllerini bilenler, ona, zamanın büyük velîsi, Hâcı Bayram-ı Velî hazretlerine gitmesini tavsiye ettiler. Birgün Akşemseddîn, Ankara’ya giderek, Hâcı Bayram-ı Velî ile görüştü. Bu gidişinde henüz talebesi olmadı.
Akşemseddîn hazretleri, 840 (m. 1436) senesinde meşhûr Velî Şeyh Zeynüddîn hazretlerine talebe olmak için Haleb’e gitti. Haleb’e vardığında bir rü’yâ gördü. Rü’yâsında, boynuna bir zincir takılmış ve kendisi zorla Ankara’da Hacı Bayram’ın eşiğine bırakılmıştı. Zincirin ucu ise, Hâcı Bayram-ı Velî’nin elinde idi. Bu rü’yâ üzerine, Akşemseddîn yaptığı hatâyı anladı ve hemen Ankara’ya geri dönmek için yola çıktı. Ankara’ya gelip, Hâcı Bayram-ı Velî’nin dergâhına gidince, Hâcı Bayram-ı Velî’nin, talebeleriyle beraber tarlada olduğunu öğrendi. Hemen tarlaya gitti. Hâcı Bayram-ı Velî, onu görmesine rağmen, hiç iltifât etmedi. Akşemseddîn, diğer talebeler gibi tarladaki yabani otları temizledi. Yemek vakti gelince, yine Akşemseddîn’e kimse iltifât etmedi. Hacı Bayram-ı Velî, hazırlanan yemeği orada bulunan talebelerine taksim etti. Artakalan yemeği köpeklere verdi. Akşemseddîn, nefsine; “Sen buna lâyıksın” diyerek, köpeklerin önüne konan yemekten yemeğe başladı. Hâcı Bayram-ı Velî, onun bu tevâzuuna dayanamıyarak; “Köse, kalbimize girdin, gel yanıma” dedi ve ona iltifât etti, kendi sofrasına oturttu. Sonra ona; “Zincirle zorla gelen misâfiri böyle ağırlarlar” dedi. Akşemseddîn buna çok sevinerek, kendini onun irfan meclisine verdi ve tasavvuf yolunun bütün inceliklerini öğrendi. Kısa bir süre sonra Hâcı Bayram-ı Velî, ona icâzet (diploma) verdi.
Şöyle anlatılır: “Birgün Hacı Bayram-ı Velî’ye; “Ba’zı talebelere kırk yıldır hilâfet vermedin. Akşemseddîn’e ise kısa bir zaman zarfında hilâfet verdin. Bunun hikmeti nedir?” diye sordular. Hacı Bayram-ı Velî de; “Bu, bir zeyrek kösedir. Her ne görüp duydu ise, hemen inandı. Sonra, hikmetini yine kendisi anladı. Fakat yanımda kırk yıldan beri hizmet eden bu talebeler, hemen gördüklerinin ve duyduklarının aslını ve hikmetini sorarlar. Ona hilâfet verilişinin sebebi budur” dedi. Akşemseddîn, aynı zamanda tıb ilminde de kendini yetiştirdi. Çeşitli hastalıklara, hangi otlardan ne şekilde hazırlanan ilâçların iyi geleceğini çok iyi bilirdi. Bu husûstaki ilmi, dillere destan idi. Akşemseddîn, bulaşıcı hastalıklar üzerinde de çalışmıştı. Çünkü o devirde, salgınlar büyük tahribat yapıyordu. Akşemseddîn, aynı zamanda ilk kanser arastırıcılarındandır. O devirde “Seretan” denilen bu hastalıkla çok uğraşmış, hasta olan Sadrazam Çandarlı Halîl Paşa’nın oğlu Kazasker Süleymân Çelebi’yi tedâvi etmiştir.
Akşemseddîn, birçok talebe yetiştirmiştir. Bunlar arasında zâhirî ve bâtınî ilimleri çok iyi bilen yedi oğlu da vardı. Oğulları şunlardır: Muhammed Sa’dullah, Muhammed Fazlullah, Muhammed Nûrullah, Muhammed Emrullah, Muhammed Nasrullah, Muhammed Nûr-ül-Hudâ ve Muhammed Hamîdullah. Akşemseddîn’in ( radıyallahü anh ) halîfeleri ise şunlardır: Muhammed Fazlullah, Harizât-üş-Şâmî Mısırlıoğlu, Abdürrahîm Karahisârî, Muslihuddîn İskilibî ve İbrâhim Tennûri.
Osmanlı Sultânı İkinci Murad Hân, Hâcı Bayram-ı Velî’yi son derece severdi. Devlet işlerinden fırsat buldukça, sık sık ziyâretine giderdi. Yine bir defasında, dört yaşındaki oğlu Şehzâde Mehmed ile beraber Hacı Bayram-ı Velî’ye gelip, elini öptüler. Sultan Murâd Hân, sohbet sırasında Hâcı Bayram-ı Velî’ye; “Efendim, İstanbul’u alıp, kâfir diyârını İslâmın nûru ile nûrlandırarak, çan sesleri yerine ezan seslerinin yükselmesini arzu ederim. Bu husûsta duâlarınızı beklerim” dedi. Hâcı Bayram-ı Velî; “Allahü teâlâ, ömrünüzü ve devletinizi ziyâde etsin. Yalnız, İstanbul’un alındığını ne sen, ne de ben görebileceğiz” dedi. Sonra, bir köşede oynayan Şehzâde Mehmed ile (Fâtih’i) hizmet için kapı eşiğinde bekleyen Akşemseddîn’i göstererek buyurdu ki: “Ama şu çocukla bizim köse görürler.”
İstanbul’un fethi ve Akşemseddîn: Fâtih Sultan Mehmed Hân, muhteşem ordusu ile İstanbul’u fethe çıktığında, Akşemseddîn, Akbıyık Sultan, Molla Fenârî, Molla Gürânî, Şeyh Sinân gibi meşhûr âlimler ve velîler, talebeleriyle birlikte orduya katılmışlardı. Orduya katılan Aydınoğlu, Karamanoğlu Kuvvetleri gibi gönüllü birlikler, İstanbul’un fethedilmesinin, bütün Türk-İslâm alemince mukaddes bir gaye kabûl edildiğini dile getiriyordu. Bilhassa talebeleriyle birlikte orduya katılan Akşemseddîn hazretleri ve diğer âlim ve evliyâ zâtlar, ayrı bir şevk ve azîm veriyorlardı. Fâtih Sultan Mehmed Hân, İstanbul önlerinde ordugâhını kurduktan sonra, düşmana önce İslâmı tebliğ etti. İslâmiyetin emri olan husûsları bildirdi. Fakat, Bizanslılardan red cevâbı aldı. Bunun üzerine İstanbul’u kuşatmaya başladı. Bu arada Akşemseddîn’den, devamlı ve ısrarla bilgi ve işâret istiyordu. Kuşatma sırasında Fâtih Sultan Mehmed Hân, Veliyüddîn Ahmed Paşa’yı Akşemseddîn’e göndererek; “Şeyhe sor, kal’a fetholunacak ve düşmana karşı muzaffer olacak mıyız?” dedi. Buna Akşemseddîn hazretleri şöyle cevap verdi: “Ümmet-i Muhammed’den bu kadar müslüman ve gaziler bir kâfir kal’asına müteveccih oldu (Hücum etti). İnşâallahü teâlâ fetholur.” Fâtih Sultan Mehmed Hân, umûmî cevapla yetinmeyip, Veliyyüddîn Ahmed Paşa’yı tekrar Akşemseddîn’e gönderip; “Vaktini ta’yin etsin” dedi. Akşemseddîn murâkabeye daldı. (Başını eğip, Allahü teâlâya yalvardı.) Mübârek yüzü terledi. Sonra başını kaldırarak; “İşbu senenin Rabî’ul-Âhır ayının yirminci günü, seher vaktinde, sıdk-u himmetle filân cânibden (taraftan) yürüyüş (hücum) etsinler! Olgün feth ola!... Kostantiniyye, sedâ-i ezan ile dola...” dedi. Bunun üzerine Fâtih Sultan Mehmed Hân, gerekli hazırlığı yaptırmaya başladı. Bu sırada Baltaoğlu Süleymân Paşa, Cenevizliler ile yaptığı deniz savaşında mağlup olmuştu. İstanbul üzerine yapılan ba’zı hücumlardan da henüz netice alınamamıştı. Bu hâdiselerin fetih işini engelleyebileceğini gözönüne alan Akşemseddîn hazretleri, Fâtih Sultan Mehmed Hân’a bir mektûp yazdı. Bu mektûbunda, Cenevizliler ile yapılan deniz savaşında mağlub olma sebeplerine dikkati çekip, bir tahlil yaptıktan ve cihâda teşvik ettikden sonra, mektûbuna şöyle devam etmiştir, “İmdi; Kul tedbir alır, Allahü teâlâ takdîr eder kaziyesi (delîli) sabittir. Hüküm Allahü teâlânındır. Velâkin Kul, elinden geldiği kadar gayret göstermekte kusur etmemeli. Resûlullahın ve Eshâbının sünneti budur. Ve dahî melâletle (gamlanarak) biraz Kur’ân okuyup yatmak vâki oldu. Şükür Allahü teâlâya, envai vecihle lütüflar idüb beşaretler (müjdeler) oldu ki; çok zamandır anın misli olmadıydı. Tesellî-i tam hâsıl oldu. Ve bu sözleri söylediğimiz, hazretinize fudul kelâm addolunmaya!.. Sevdiğimizdendir hazretinizi.” Akşemseddîn hazretleri böylece İstanbul’un fethi için açılan cihâdın idâresi hakkında gerekli tavsiyelerde bulunarak, yeni müjdeler veriyordu. Fâtih Sultan Mehmed Hân da, ordusunun başında gece-gündüz devamlı bulunarak, İstanbul önlerinde hücum için gereken hazırlıklarla meşgûl oluyor, önceden hazırladığı harp plânlarını birer birer tatbik ediyordu. Mücâhid ordusunun arasında bulunan büyük âlimler ve evliyâ zâtlar, nusret-i ilâhînin (Allahü teâlânın yardımının) gelmesi için devamlı duâ ve niyaz ediyorlardı. Artık İstanbul üzerine hücum etmeye her yönden elverişli olan bahar mevsimi de girmiş bulunuyordu. Edirne’den yola çıkarılan büyük ve ağır silâhların (topların), İstanbul civarına taşınması tamamlanmıştı. Muhteşem taarruz için gerekli keşifler yapılmıştı. Haliç’in, savunma yönünden Bizanslılar için mühim bir yer olduğu biliniyordu. Zincirlerin gerilerek Haliç’in kapatılması sebebiyle, Osmanlı donanması için mühim bir mania ortaya çıkıyordu. Bunu yerinde gören Fâtih Sultan Mehmed Hân, gemilerini, karadan kızaklar üzerinde kaydırarak yürütüp Haliç’e indirmişti. Bu harikulade işi başardıktan sonra, sür’atle fethe yaklaşan Fâtih Sultan Mehmed Hân, ordusunun son durumunu tekrar gözden geçirmişti. Birbuçuk aydan fazla bir zaman devam eden kuşatmayı neticeye ulaştırmak istiyordu. Bunun için yirmialtı Mayıs’ı yirmiyedi Mayıs’a bağlayan günün gecesi, büyük bir harp meclisi kurdu. Bütün komutanları ve orduya ma’neviyat verme bakımından fevkalâde te’sîrli olan âlimleri ve evliyâ zâtları da’vet edip, bu mecliste toplamıştı. Bu mecliste iki fikir ortaya çıkmıştı. Biri; kuşatmaya devam ederek, İstanbul’u fethetmek. Diğer görüş; Bizanslılar tarafından yapılan sulh teklifini kabûl etmek.
Akşemseddîn, Molla Gürânî, Zağanos ve Şehâbeddîn paşalar, kuşatmaya devam edip, fethi gerçekleştirmeyi istiyorlardı. Çandarlı Halîl Paşa ve arkadaşları ise, ikinci görüşü tercih etmişlerdi. Akşemseddîn hazretleri, hocası Hâcı Bayram-ı Velî’nin kendisine İstanbul’u fethedecek olan ve hadîs-i şerîfte “Ne güzel emirdir...” buyurularak vasfedilen sultan ile beraber bulunacağına dâir verdiği müjdeyi biliyor ve buna göre hareket ediyordu. Toplanan büyük harp meclisinden, cihâda devam etme kararı çıkmıştı. Bunun üzerine Fâtih Sultân Mehmed Hân, ordusunda son hücum hazırlığını başlattı. Son emirlerini verip, askerlerinin fethi gerçekleştirmek için gösterecekleri gayret ve hizmetlerin nasıl değerlendirileceğini de sözlerine ilâve ettikten sonra şöyle dedi: “Şimdi size emirlerim şudur Herkes kendi alayına ve çadırına gidip yemek yesin ve istirahat etsin. Emriniz altında bulunanlara tenbîhatımızı bildiriniz. Yarın sabah kalkarak, herkes kendi mevkiinde muntazam bir şekilde safları tertîb etsin ve şu tertîbimiz, ağyara (başkalarına) asla teşerruh etmesin (bildirilmesin).”
Fâtih Sultan Mehmed Hân, bu emirlerini verdikten sonra gerekli olan bütün maddî ve ma’nevî hizmetleri yerine getirmeye çalıştı. Hocası Akşemseddîn’e; “Bana bir duâ ta’lim et (öğret) okuyacağım” dedi. Bunun üzerine Akşemseddîn; “Duân, söyleyeceğin söz; “Yâ Fakîh Ahmed” olsun. Fakih Ahmed’den himmet taleb eyle!... Tazarru ve niyaz eyle” dedi. Fâtih Sultan Mehmed Hân, hocası Akşemseddîn’in bu tavsiyesini yerine getirerek, İstanbul surlarına doğru yoğun bir hücuma geçti. Bu hücum sırasında hocası Akşemseddîn’i yanına da’vet edip, gelmesini istedi. Akşemseddîn ise, bu sırada talebelerine: “Benim üzerime hiç kimse getirmeyesiz!... (Yanıma hiç kimseyi sokmayınız)” diyerek, tek başına çadırına girip, kapıları iyice kapattırmıştı. Fâtih Sultan Mehmed Hân, haber gönderdiği hâlde Akşemseddînin gelmemesi üzerine, derhâl Akşemseddîn’in bulunduğu çadıra gitti. Çadırın her tarafı iyice kapatılmıştı. Fâtih Sultan Mehmed Hân çadıra yaklaşıp, hançerini çıkardı. Hançerle çadırdan biraz keserek, içerisinin görülebileceği kadar bir delik açtı. İçeri baktı ki, hocası Akşemseddîn hazretleri kuru toprak üzerinde secdeye kapanmış, başından sarığı düşmüş, ak saçı ve ak sakalı nûr gibi parlamaktaydı. Ak saçını ve ak sakalını toprağa sürüp, saçını sakalını toprak içinde bırakmıştı. Bu hâli ile İstanbul’un fethinin gerçekleşmesi için Allahü teâlâya yalvarıp duâ ediyor, ağlayıp gözyaşı döküyordu. Gözyaşları, secdeye kapandığı toprak üzerine dökülüp, bir sofra kadar yer ıslatmıştı. Fâtih Sultan Mehmed Hân, hocası Akşemseddîn’in Allahü teâlâya yalvarıp, duâ etmekte olduğu bu yüksek hâlini görünce, doğruca tekrar yerine döndü. Kal’aya baktı gördü ki, İslâm askeri hisara hücum etmiş, önlerinde ak abalar giyinmiş bir grup insan hisara girdiler, arkalarından askeri İslâm girdi ve böylece İstanbul’un fethi gerçekleşti.
Akşemseddîn, fetih ordusu İstanbul’a girdikten sonra, İslâmiyetin harp ile ilgili hukukunun gözetilmesi husûsunu genç pâdişâha tekrar hatırlattı. Buna uygun hareket edilmesini bildirdi.
Fetih ordusu İstanbul’a giriyordu. Pâdişâh beyaz bir ata binmişti. Çok sevdiği hocası Akşemseddîn de yanındaydı. Yerli halk yolları doldurmuştu. Fâtih Sultan Mehmed Hân çok genç olduğu için, herkes Akşemseddîn’i pâdişâh sanıyordu. Ona, demet demet çiçek veriyorlardı. Akşemseddîn genç pâdişâhı göstererek; “Sultan Mehmed ben değilim, odur” dedi. Sultan Mehmed de; “Gidiniz, yine ona gidiniz. Sultan Mehmed benim, ama o benim hocamdır. Şehrin ma’nevî fâtihidir” dedi.
Fâtih Sultan Mehmed Hân İstanbul’u fethedip, İstanbul’a girdikten sonra, hocası Akşemseddîn üç gün gözden kayboldu. Fâtih Sultan Mehmet Hân, aradı bulamadı. Üç gün sonra, Edirnekapı yakınlarında virane bir yerde ibâdetle meşgûl bir hâlde buldular. O zamandan beri bu yere, onun ismine izafeten “Akşemseddîn” mahallesi denildi. Fâtih Sultan Mehmed Hân, fethin üçüncü günü Ayasofya’ya gidip, orayı câmiye çevirdi. Ayasofyayı câmiye çevirmesi, Bizanslılar ile yapılan bir anlaşmaya bağlanmıştı. Burada ilk hutbeyi, hocası Akşemseddîn’e okutturdu. Zaferden sonra gazilere, ganîmetten hisseleri dağıtıldı. Okmeydanında bir zafer alayı tertiplenmişti. Orada Akşemseddîn de vardı. Ganîmet dağıtımı işi bitince, Akşemseddîn gazilere bir konuşma yaptı. Bu Konuşmasında şöyle dedi: “Ey gaziler, bilin, agâh olun ki; cümleniz hakkında, âhır zaman Peygamberi ol Server-i kâinat; “Ne güzel askerdir onlar” buyurmuştur. İnşâallah cümlemiz affedilmişiz. Fakat gazâ malını isrâf etmeyip, İstanbul içinde hayr-ü hasenâta sarf ve pâdişâhımıza itaat ve muhabbet ediniz.” Bu konuşmasından sonra, Fâtih Sultan Mehmed Hân’ın başına iki çatal ablak sorguç takıp; “Pâdişâhım, bütün Âl-i Osman’ın âb-ı rûyu oldun. Hemen mücâhid-i fî sebilillah ol!..” diyerek, Gülbank-i Muhammedi çekmiştir.
Akşemseddîn hazretlerine; “İstanbul’un fethedileceği zamanı nasıl bildin?” diye sorulunca, şöyle cevap verdi; “Kardeşim Hızır ile, ilm-i ledünniyye üzere İstanbul’un fetih vaktini çıkarmıştık. Kale fethedildiği gün Hızır’ı gördüm, yanında evliyâdan bir cemâatle hisara girdiler. Kale fetholunduktan sonra da, Hızır kardeşimi kalenin üzerine çıkmış oturur hâlde gördüm.”
İstanbul’un fethi sırasında, hocası Akşemseddîn’in duâsını alıp emirlerine uyan Fâtih Sultan Mehmed Hân, fetihden sonra hocası Akşemseddîn’e, fethe başladığı sırada, “Yâ Fakîh Ahmed” diyerek Fakîh Ahmed’den himmet taleb etmesini söylediğini hatırlatarak; “Fakîh Ahmed kimdir ki; tazarru ve niyaz eyledim? (himmetini istedim?) Allahü teâlâyı tazarru etmiş olsa idim evlâ değil mi idi? diyerek, sebebini sordu. Hocası Akşemseddîn bu suâle; “Ol hıynde (o sırada) Fakîh Ahmed kutb, sâhib-i tasarruf idi” cevâbını vererek, Allahü teâlânın yardımını, onun vasıtasıyla ve onun bereketi ile gönderdiğini ve onun da himmet ettiğini söylemiştir. Akşemseddîn hazretlerinin “Fakîh Ahmed” dediği kendisi idi. Fakat tevâzuunun çokluğundan şöhretten kaçıp, kendisini gizleyerek böyle işâretli konuşmuş, gayet ârifane tavır takınmış olduğu rivâyet edilmiştir.
Fâtih Sultan Mehmed Hân İstanbul’u feth edince, öylesine sevinip şad olmuştu ki, hiçbir zaman böyle sevinmemişti. Bu sevincini şöyle dile getirmiştir “Bu ferah ki bende görürsiz, bu kal’anün fethine sevinür sanman, Akşemseddîn benim zamanımda oldığına sevinürin.”
İstanbul’un fethinde, daha önce vefât etmiş olan evliyâ zâtlar ve o zaman yaşamakta olan evliyâ zâtlar himmet edip yardımda bulunmuşlardır. Meselâ; o zaman Buhârâ, Taşkend’de bulunan ve zamanın en büyük evliyâsı, insanların rehberi olan Ubeydüllah-i Ahrâr hazretleri, İstanbul’un fethi sırasında sokakta giderken, ansızın atını istedi. Talebeleri ile Semerkand’ın dışına çıktı. Onlardan ayrılıp, çok zaman sonra talebelerinin yanına döndü. “Türk Sultânı Muhammed Hân (Fâtih), kâfirlerle harp ediyordu. Onun yardımına gittim. Allahü teâlânın izni ile gâlib geldi” dedi. Fâtih, İstanbul’u bu sûretle fethetti.
İstanbul’un fethinden sonra, Fâtih Sultan Mehmed Hân, hocasını ziyârete gitmişti. Sohbet esnasında; “Muhterem hocam! Elhamdülillah büyük yardımlarınızla İstanbul’u fethettik. Artık beni talebeliğe (dervişliğe) kabûl buyurmanızı istirhâm ediyorum” dedi. Akşemseddîn hazretleri buyurdu ki: “Sultânım, sen bizim tattığımız lezzeti tadacak olursan, saltanata bırakırsın. Devlet işlerini tam yapamazsın. Dîn-i İslâmı yayma işi yarım kalır. Müslümanların rahat ve huzûr içinde yaşıyabilmeleri için, devletin ayakta kalması şarttır. Talebelikle padişahlığın bir arada yürütülmesi çok güçtür. Seni talebeliğe kabûl edersem, düzen bozulabilir, halkımız perişan olabilir. Bunun vebali büyüktür. Allahü teâlânın gazâbına ma’rûz kalabiliriz.” Böylece, teklifini reddetti. Bunun üzerine Fâtih Sultan Mehmed Hân, hocasına ikibin altın hediye etmek istemiş ise de, bunu da kabûl etmedi.
Fetih’den sonra bir gece, Fâtih Sultan Mehmed Hân, Akşemseddîn hazretlerinin ziyâretine gitti. Fâtih Sultan Mehmed Hân, Sohbet sırasında bir ara Akşemseddîn’e; “Hocam! Eshâb-ı Kirâmın büyüklerinden, Mihmandâr-ı Resûlullah olan Ebû Eyyûb-i Ensâri’nin mübârek kabrinin İstanbul surlarına yakın bir yerde olduğunu târih kitaplarından okudum. Yerinin bulunması ve bilinmesini bilhassa rica ederim” dedi. O zaman Akşemseddîn hemen; “Şu karşı yakadaki tepenin eteğinde bir nûr görüyorum. Orada olmalıdır” cevâbını verdi. Derhâl pâdişâhla oraya gittiler. Akşemseddîn hazretleri, orada bulunan çınar dallarından iki dal aldı. Birini bir tarafa, diğerini az öteye dikti ve buyurdu ki: “Bu iki dal arası, Mihmandâr-ı Resûlullah’ın kabridir.” Bundan sonra, tekrar kaldıkları yere döndüler. Fâtih Sultan Mehmed Hân, Akşemseddîn’in söylediğine inandıysa da, hiç şüphesi kalmasın istiyordu. O gece silâhdârına; “Gidin, Akşemseddîn’in diktiği çınar dallarının ortasına şu yüzüğümü (mührü) gömün ve o dalları yirmişer adım güney tarafına çekin” dedi. Sabah olunca Sultan Fâtih, Akşemseddîn’den, hazret-i Hâlid’in kabrinin yerini tekrar ta’yin etmesini rica etti. Oraya gittiler Akşemseddîn, silahdârın diktiği dalların olduğu yere hiç bakmayarak, doğruca gidip kabrin olduğu yerde durdu ve; “Dalların yeri değiştirilmiş, hazret-i Hâlid’in kabri burasıdır” dedi ve sonra silâhdâr ağasına hitaben; “Sultân hazretlerinin mührünü çıkarın ve kendisine teslim edin” dedi. Akşemseddîn hazretleri, silâhdâr ağanın gizlice gömdüğü pâdişâhın yüzüğünün de orada olduğunu kerâmetiyle anlamıştı.
Bunun üzerine Fâtih Sultan Mehmed Hân, Akşemseddîn’e; “Kalbimde şu ânda hiç şüphe kalmadı. Ama tam inanmam için bir alâmet daha gösterir misiniz?” dediğinde, Akşemseddîn: “Kabrin baş tarafından bir metre kazılınca, üzerinde “Bu Hâlid bin Zeyd’in kabridir” yazılı bir taş vardır” dedi. Kazdılar, Akşemseddîn’in dediği gibi çıktı. Bu hâli gören Sultan Fâtih’in vücûdunu bir titreme aldı. Neredeyse yerlere kapanacaktı. Sonra o hâl üzerinden kalkınca, Fâtih; “İstanbul’un fethine sevindiğimden ziyâde, böyle ehl-i keşf ve kerâmet sahibi olan Akşemseddîn’in maiyetinde bulunmak iftihar vesilemdir” dedi. Silâhtar ağa Akşemseddîn’e, “Emrederseniz çınar dallarını kabrin baş ve ayak ucuna dikeyim” deyince: “O dallar da orada senin hâtıran olsun” buyurup, gönlünü aldı. Böylece orası da gezilmekten, basılmaktan korunmuş oldu. Şimdi orada büyük çınarlar ve su vardır.
Fâtih Sultan Mehmed Hân, Ebû Eyyûb Ensârî’nin kabri şerîfinin üzerine bir türbe ve Akşemseddîn ile talebelerine mahsûs odalar, bir de câmi-i şerîf bina ettirdi. Akşemseddîn’den orada oturmalarını rica etti ise de. Akşemseddîn, pâdişâhın bu teklifini kabûl etmeyerek, memleketi olan Göynük’e döndü ve vefâtına kadar orada kaldı.
Menkıbeleri: Birgün Şeyh Akşemseddîn’e yemesi için bir tabak pilav getirdiler. Akşemseddîn elini pilava uzatmadı. Orada bulunanlar; “Buyurun yiyelim” dediler. Akşemseddîn hazretleri; “Bu pilav, burada oturanların nasîbi değildir. Nasıl yiyebiliriz?” dedi. Oradakilerden birisi; “Niçin nasîb olmasın?” dedi ve Besmele çekip elini pilava azattı. O esnada, kapı çalındı ve bir fakir, “Allah rızâsı için bir sadaka” diye seslendi. Şeyh Akşemseddîn hemen; “Pilavı sahibine verin” dedi. Pilavı o fakire verdiler.
Bir cinni, Akşemseddîn hazretlerine çok büyük bir muhabbet besledi Şeyhden habersiz, kedi sûretine girerek onun evine gitti. Orada günlerce kaldı. Bir gece Akşemseddîn yattığında, kedi sûretine giren cin ocağın kıyısında oturuyordu. O sıra kapının arkasından, garip bir eda ile birisi kediyi çağırdı. Kedi, ona kapıyı açmadan cevap verdi. O, kediye; “Kapıyı aç içeri gireyim, çok acıktım, yemek yiyeyim” dedi. Kedi ona; “Şeyh kapıyı, Besmele çekerek kapattı. Kapı açılmaz. Senin yiyeceğin yemek de burada yoktur” dedi. Akşemseddîn’in evinde hazır köfte vardı. Dışardakinin ısrârı üzerine, kedi köfteyi kapının aralığından dışarıya uzattı ve; “Bununla karnını doyur” dedi. Akşemseddîn hazretleri bu durumu gördü. Fakat kediye birşey demedi Ertesi gün sabah namazından sonra, Akşemseddîn, gece işittiği garip eda ile kediye seslendi Kedi şaşırarak, hemen Şeyh’in yanına geldi Akşemseddîn, kediye; “İnsan ile cinninin devamlı olarak bir yerde bulunması güçtür. Evimden git. Sık sık gelme” dedi. Cin çıkıp gitti. Ara sıra gelir, Şeyh’i ziyâret ederdi.
Akşemseddîn Göynük’te iken, bir kız çocuğu gece vakti sokağa çıkmıştı. O esnada cinnllerin toplantısı vardı. Kızı alıp bir keçiye bindirdiler. Göynük’ün üst kısmındaki Hisar dağında oynayıp gezmeye başladılar. Derken sabah ezanı okundu, horozlar öttü. Bunun üzerine cinnîler dağıldı. O kızcağız da sarp bir yerde kaldı. Sabahleyin, babası kızı aramaya başladı ve o sarp yerde buldu. O kız başına gelenleri anlattı. Fakat kızın iki gözü kör olmuştu. Her ne yaptılarsa, derdine deva olmadı. Birgün o kızcağız pencerede otururken, yanında talebeleri olduğu halde Akşemseddîn hazretleri oradan geçiyordu. Allahü teâlâ, onun bereketine kızcağızın gözlerine bir nûr ihsân etti. Kız annesine ve babasına; “Anneciğim, babacığım! Gözlerim açıldı; Şeyhi gördüm. Onun alemini gördüm” diye çağırdı. Herkes merakla üstüne üşüştüler ve gözlerinin gördüğünü anladılar.
Talebesi Şeyh Mısırlıoğlu Abdürrahîm şöyle anlatır: “İstanbul fetholunmadan önce, hocam Akşemseddîn ile Edirne’ye gitmiştik. Sultan Murad Hân’ın kadıaskeri Süleymân Çelebi hasta idi. Bizi saraya da’vet ettiler. Sultanın tabibleri, Süleymân Çelebi’nin etrâfında, ona ilâç vermekle meşgûl idiler. Hocam tabiblere; “Bunun hastalığı nedir?” diye sordu. Onlar; “Şu hastalıktır” diye cevap verdiler. Hocam; “Buna “Sersem” ilacı yapmak lâzımdır” buyurdu. Tabibler, bunun hastalığı o değildir. Sen yine de ilâcını ver” dediler. Ben tabiblerin öyle demelerine hayret ettim. Çünkü, ben hocamın, hastanın hâline tam vâkıf olmadığını zannetmiştim. Hocam, divitle kalem istedi. Onları getirince, reçete yazdı, istediklerini getirdiler. Onlardan bir ilâç yaptı ve Süleymân Çelebi’ye verdi. Aradan kısa bir zaman geçmişti ki, Süleymân Çelebi’de sıhhat alâmetleri belirdi, iyi oldu.”
Akşemseddîn hazretleri bir beldeye giderken, yolda birisiyle arkadaş oldu. Yol arkadaşı çok güzel bir ata binmişti. Şeyh Akşemseddîn’in kalbinden; “Şu ata ben de binsem” diye geçti. Sonra bu düşünce hemen kalbinden silindi. Bu sefer yol arkadaşının kalbinden, atı Akşemseddîn hazretlerine hediye etmek geçti. Derhâl o atı Akşemseddîn hazretlerine hediye etti. Oğlu Sa’dullah Çelebi; “Bunun hikmeti nedir?” diye sordu. O da; “Ben ibâdetlerimi sâdece Allahü teâlânın rızâsı için yaparım. Bundan dolayı, dünyâ bana hizmet eder” buyurdu.
Şeyh Akşemseddîn, İstanbul’un fethinden önce, Ebegümeci ismi verilen bir bitkinin tohumunu, talebelerine ve kendisini sevenlere çok miktarda toplattırdı, İstanbul feth edilince, o tohumları etrâfa serpti. Bunun hikmetini soranlara; “Kıyâmete yakın kanlı büyük bir savaş olsa gerek. O savaş zamanında, kıtlık ve kuraklık olur. O senelerde ot, buğday, arpa gibi şeyler yetişmez. Ebegümeci otu ise, kuraklıkta yetişir. O kıtlığa karşı hazırlıklı olmak için, Ebegümeci tohumunu çok miktarda saklamıştım, İstanbul’un fethinde, kardeşim Hızır aleyhisselâma kıtlığın ne zaman olacağını sorduğumda; “O kıtlığa siz erişemezsiniz” dedi. Ondan dolayı o tohumları serptim” dedi.
Akşemseddîn’in hocası Hacı Bayram-ı Velî’nin vefâtı yaklaştığı sırada, talebelerine; “Benim namazımı Akşemseddîn kıldırsın ve cenâzemi yıkasın. Benim bu vasıyyetimi ona iletirsiniz” dedi. Hâcı Bayram-ı Velî vefât ettiği zaman, Akşemseddîn orada değildi. Nerede olduğunu da kimse bilmiyordu. Talebeler ve Hâcı Bayram-ı Velî’nin yakınları, merak ve hayret içinde kaldılar. Ba’zı kimseler; “Hacı Bayram-ı Velî’nin bu sözü, ölüm hâlinde söylenen sözlerdendir. Buna pek i’tibâr edilmez” dediler. Kararsız bir halde idiler. O esnada; “Akşemseddîn geliyor” diye bir ses işittiler. Halk Akşemseddîn’i karşılamaya çıktı. Durumu anlattılar. O da vasıyyet üzerine namazı kıldırdıktan sonra, Hacı Bayram-ı Velî’nin cenâzesini defn etti. İşler bittikten sonra Hâcı Bayram-ı Velî’nin borcunu sordu. Doksanbin akçe olduğu ortaya çıktı. Akşemseddîn hazretleri bu borcun otuzbin akçesini kendi üzerine aldı. Kalan borcu da Hâcı Bayram-ı Velî’nin diğer yakınları ve dostları üzerlerine aldılar. Akşemseddîn, üzerine aldığı otuzbin akçenin yirmidokuz binini ödedi. Geriye bin akçe kaldı. Alacaklı, Akşemseddîn’e gelerek borcunu vermesini istedi. Şeyh Akşemseddîn ona; “Birkaç gün müsâade et” dediyse de, bir faydası olmadı. O kimse sert bir lisanla alacağını istedi. Akşemseddîn, o kimseyi içeri da’vet etti. Evin önünde bir bahçe vardı. O kimseye; “Bahçeye gir, alacağın bin akçeyi al. Fazlasını alma” dedi.
O kimse, bundan sonraki durumunu şöyle anlatıyor “Bahçeye girdim. Bahçenin içinde yassı yapraklı bir ot vardı. Her yaprağın üzerinde bir akçe vardı. O otta o kadar çok yaprak vardı ki, sayısını ancak Allahü teâlâ bilir. Onun yapraklarından bin akçe topladım. Fakat yaprakların üzerinden bir akçenin eksilmemiş olduğunu gördüm. O bahçenin içi akçe ile doluydu. Bu hali görünce, hayret içinde kaldım. Dışarı çıkıp, o bin akçeyi Akşemseddîn’in Önüne koydum. “Bu akçeleri size bağışladım” dedim, yalvardım ve özür diledim. Fakat Şeyh, o bin akçeyi kabûl etmedi.”
Akşemseddîn hazretleri, seyahatleri esnasında nerede akşam olursa orada yatardı. Göynük’e yerleşmeden otuz yıl önce, seyahat esnasında yolu Göynük’e uğradı. Bir akşam üstü, Göl özü adlı yere vardı. Bir su kenarında, çimenlik biryerde sabaha kadar ibâdet etti. O esnada gönlü o yere meyil etmişti. Aradan otuz yıl geçtikten sonra, yerleşmek için Göynük’e gitti. Birgün bir kişi gelip, Akşemseddîn’e bir miktar mülk bağışladı. Akşemseddîn hazretleri o yerin üzerine gelince, tebessüm etti. “Niçin tebessüm ettiniz?” diye sordular. O da; “Otuz sene kadar önce seyahat ederken, yolum buraya düşmüştü. Görünce gönlüm buraya meyil etmişti. Gönlümden geçen bu arzu, otuz yıl sonra gerçekleşti. Onu hatırladım da, onun için tebessüm ettim” diye cevap verdi.
Akşemseddîn hazretleri, İstanbul’dan Göynük’e dönüsünden bir sene sonra bir taraftan âhıret hazırlığı yaparken, bir taraftan da küçük oğlu Hamîdullah’ın ilim ve terbiyesi ile meşgûl oluyordu. “Bu küçük oğlum yetim, zelîl kalır; yoksa, bu zahmeti çok dünyâdan göçerdim” derdi. Birgün hanımı dedi ki: “Göçerdim dersin, yine göçmezsin?” Bunun üzerine; “Göçeyim” deyip, mescide girdi. Akrabasını ve evlâdını topladı. Vasıyyetini yaptı, Helâlleşti, veda eyledi. Yâsîn-i şerîfi okumaya başladı. Sünnet üzere yatıp, temiz rûhunu teslim etti.
Akşemseddîn hazretleri “Maddet-ül-hayât” adlı eserinde şöyle buyurdu: “Hastalıkların insanlarda teker teker peyda olduğunu sanmak hatâdır. Hastalık, insandan insana bulaşma sûretiyle geçer. Bu bulaşma ise, gözle görülemeyecek kadar küçük, fakat canlı tohumlar vasıtasıyla olur.” Böylece, ayrıca bir Türk hekimi olan Akşemseddîn tarafından, bundan beşyüz yıl evvel mikrop teorisi ortaya kondu. Pasteur, aynı neticeye, hem de teknik âletler elinde iken, Akşemseddîn’den dörtyüz yıl sonra varabilmiştir. Buna rağmen mikrop teorisi, yanlış olarak Pasteur’e mâledilmiştir.
Akşemseddîn hazretlerinin yazmış olduğu eserler şunlardır: 1-Risâlet-ün-nûriyye, 2-Def u metâin, 3-Risâle-i Zikrullah, 4-Risâle-i Şerh-i Ahvâl-i Hâcı Bayram-ı Velî, 5-Telhîsü Def-i Metâin, 6-Makamât-ı Evliyâ, 7-Maddet-ül-hayât, 8-Nasîhatnâme-i Akşemseddîn.
Akşemseddîn hazretlerinin, Risâlet-ün-nûriyye adlı eseri Arabcadır. Bu eseri tasavvufa ve tasavvuf ehline dil uzatanlara cevap mâhiyetinde bir eserdir. Kardeşi Hâcı Ali tarafından Türkçeye çevrilmiştir. Bu eserde, tasavvuf ehlinin, safîlerin hâllerini açık bir tahlîl ile anlatıp, onlar hakkında yanlış düşüncelere ve onları suçlayıcı sözlere ayrı ayrı cevap mâhiyetinde gayet güzel izahlarda bulunmuştur.
Bu eserde tevazunun alâmetlerini şöyle sıralamıştır: “1-Elde asa (baston) ile yürüme, 2-Hizmetcisi ile beraber yemek yemek, 3-Yol üzerinde bulunan ve insanları rahatsız eden şeyleri yoldan kaldırmak, 4-Küçük çocuklara selâm vermek, 5-Miskinler ile (garip ve fakirler ile) oturmak, 6-Merkebe binmek (binilen şeyin küçük ve kıymetinin az olmasına bakmamak), 7-Pazardan alınan şeyleri eve götürmek (taşıyıcı aramamak), 8-Kimseyi peşinden yürütmemek, 9-Cemâatle, bir toplulukla giderken, ortalarında yürümek.”
Yine bu eserinde, vecd yollarını şöyle bildirmiştir “1-Az yemek, 2-Az uyumak, 3-Halka az karışmak, 4-Allahü teâlâyı çok zikretmek.
Akşemseddîn hazretleri bu eserinde, ibâdetleri, kulluğu beş kısma ayırıp, şöyle izah etmektedir. “Ve dahî bilki, ibâdetler beş dürlüdür Birisi; Ten kulluğudur. Bu, Allahü teâlânın emirlerine uyup, yasak ettiği şeylerden sakınmaktır, ikincisi; nefs kulluğudur. Bu kulluk, nefsi terbiye etmek (ıslâh etmek), mücâhede, (nefsin istemediği şeyleri yapmak), riyâzet (nefsin istediği şeyleri yapmamak). Üçüncüsü; gönül kulluğudur. Bu ise, dünyâdan ve dünyâda bulunan şeylerden yüz çevirip, âhırete yönelmektir. (Âhırete yarar iş yapmaktır.) Dördüncüsü; sır kulluğudur. Bu ise, herşeyi bırakıp, tamamen Allahü teâlâya dönüp, O’nun rızâsını kazanmaktır. Beşincisi; can kulluğu. Bu kulluk, müşâhedeye ermek için kendini Allah yoluna vermekle olur...”
Bu risalesinden başka bir bölüm, sadeleştirilmiş olarak şöyledir: “Kim insanların ezasına, verdikleri sıkıntıya sabrederse, Allahü teâlâ onun kalbini nûrlandırır. Allahü teâlâ, Kur’ân-ı kerîmde meâlen buyurdu ki: “İnsanlar içinde öyle kimseler vardır ki, Allaha îman ettik der; sonra da Allah uğrunda bir eziyete uğratıldı mı, tutar insanların eziyetini, Allahın azâbı gibi kabûl eder...” (Ankebût-10) Ya’nî gönlüne îmân nûru giren kimselerin, Allahü teâlânın nazarı ve ihsânı ile bu nûr bir daha çıkmaz. Gönüldeki bu nûr, insanların incitmesine sabredip, Allahü teâlâya tevekkül etmekle artar, parlar. Münâfıklar, Eshâb-ı Kirâma; “Düşmanlarınız toplanıp üstünüze geliyor” dediklerinde, Eshâb-ı Kirâm; “Allah bize kâfidir ve O ne güzel vekîldir” dediler. Bu husûs, Kur’ân-ı kerîmde meâlen şöyle bildirilmektedir. “Onlar öyle kimselerdir ki, halk kendilerine, düşmanlarınız size karşı ordu hazırladı, o hâlde onlardan korkun dedi de, bu söz onların imânını arttırdı ve üstelik; Allah bize kâfidir ve O ne güzel vekîldir dediler.” (Âl-i İmrân-173). Allahü teâlâ, Kur’ân-ı kerîmde meâlen buyurdu ki: “Nice Peygamberler vardır ki, beraberlerinde birçok âlimler savaştı da, Allah yolunda başlarına gelenlerden dolayı ümitsizliğe düşmediler, zaaf göstermediler, düşmana boyun eğmediler. Allah sabredenleri sever” (Âl-i İmrân-146). Allahü teâlâ, ihsâna kavuşanları sever. Onlar, Allahü teâlâyı görüyormuş gibi ibâdet ederler. Allahü teâlâ, Böyle kullarını mihnetlere (belâ ve sıkıntılara) mübtelâ kılar. Mihnetler ise, böyle kimselerin cevherlerini ve iyiliklerini ortaya çıkarır. Bu ise, böyle kulların Allah katındaki kıymetlerini ve sevildiklerini gösterir.
Kişinin kadrinin ve kıymetinin varlığı, mihnetlere (belâ ve musibetler, sıkıntılara) sabretmesiyle ortaya çıkar. Bu mihnet, dünyalığın olmaması veya eksilmesi, elden çıkması ile olur. Sabredenlerin, sabırdaki sebatları sebebiyle iyilikleri; ya’nî sabır, tevekkül, kanâat ve hilm (yumuşaklık) gibi güzel hasletleri artar. Böylece olgunlaşan insanın kalb aynasındaki kirler, cevherin hâlis hâle getirilmesi gibi temizlenir. Belâ günlerinde, belâ geldiğinde Eyyüb aleyhisselâmın kulluğu iyi bir kulluktur.
Allahü teâlâ, Eyyûb aleyhisselâm için, belâlara, musibetlere sabretmesinden dolayı Kur’ân-ı kerîmde meâlen; “O ne güzel kuldur! Gerçekten o, tamamen Allaha teveccüh etmişti” (Sâd-44). buyurdu.
Velî, insanlardan gelen sıkıntılara katlanıp, tahammül eden kimsedir. Sıkıntıları göğüsler, belâlardan dolayı şikâyetçi olmaz ve adavet beslemez, düşmanlık tavrı takınmaz. O, toprak gibidir. Toprağa her türlü kötü şey atılır. Fakat topraktan hep güzel şeyler biter.
Allahü teâlâ, Kur’ân-ı kerîmde meâlen buyurdu ki: “O insanlar sandılar mı ki, (sâdece) îmân ettik demeleriyle bırakılacaklar da imtihana çekilmeyecekler” (Ankebût-2). İmân, taklid ile ve babadan ve dededen görerek, sırf îmân ettim demekle olmaz. Böyle taklid ile inanan kimseler, imtihan olunması bakımından belâ ve musibetlere düçâr olmazlar. Belâ ve musibetler, Allah dostlarının muhabbet ve sevgisini artırır. Nitekim altın için ateş ne kadar kızgın olursa, altını o derece saf ve hâlis yapar. Bu sebeble kişi ma’nevî mertebesinin yüksekliğine göre büyük veya küçük belâ ve musibetlere düçâr olur. Nitekim Resûlullah ( aleyhisselâm ) bir hadîs-i şerîfte buyurdu ki: “Kişi, dinindeki sebatına göre belâya (imtihana) mübtelâ olur. Afiyet, kıymetini bilmeyen kimse için derd gibidir. Belâ, kadrini bilen için deva gibidir.” Belânın (insanın Rabbine dönmesini sağlayan sıkıntıların) kadrini bilen, Hakkı gerçekden sevenlerdendir. Taklid ile sevenler değillerdir. Çünkü taklid ile sevmek, belânın, imtihanın fâidesini iptal eder. Sevilenin hareketi, gerçek muhabbeti bozmaz. Nitekim Mûsâ aleyhisselâm, Fir’avn’ın sarayında Âsiye hâtun tarafından büyütülürken, Âsiye hâtun onu gerçekten seviyordu. Fir’avn ise, Âsiye hâtunu taklid ederek seviyordu. Âsiye hâtun gerçekten sevdiği için, onun hareketlerinden incinmiyordu. Mûsâ aleyhisselâm Fir’avn’ın sakalım tutup çekince, Fir’avn’ın sevgisi gerçek sevgi olmadığı için, hemen rahatsız oldu.
Akşemseddîn hazretlerine nisbet olunan nasîhatnâmenin ba’zı kısımlarının sadeleştirilmiş şekli şöyledir:
“Her işe Besmele ile başla. Temiz ol, dâim iyiliği âdet edin. Tembel olma, namaza önem ver. Ni’mete şükür, belâya sabr et Dünyânın mutluluğuna ma’rur olma. Kimseye kızma, etme cefâ (eziyet), ömrün olsun dersen gayet uzun. Ni’metine kimsenin etme hased. Kimseyi kötüleyip kaht etme (atıp tutma). Senden üstün olan kimsenin önünden yürüme. Dişin ile kesme asla tırnağını. Ayak üzere ki sakın don giymekten. Misvakı başkasıyla beraber kullanmak uygun olmaz. Lâmbayı (çırayı) asla üfürerek söndürme. Ev süpürme hiç gece, çekme emek. Hatâdır gece mir’ate (aynaya) bakmak. Çok uyumak kazancın azalmasına sebep olur. Akıllı isen yalnız yolculuğa çıkma Gece uyanık ol, seher vakti tilâvet kıl (Kur’ân-ı kerîm oku). Zikrin olsun dâima hamd-i Huda (Dâima Allahü teâlâya hamd et). Hem Cehennem azâbından endişeli ol, kork. Gücün yeterse hased kapısını kapat, hasedi terk et Kendini başkalarına medhetme. Nâmahreme bakma, harama bakmak gaflet verir. Kimsenin kalbini kırıp, virân eyleme, Düşen şeyi alıp (temizleyerek) yersen, fakirlikten kurtulursun. Edebli, mütevâzi ve cömert ol. Tırnağınla dişini kurcalama. Elbiseni, üzerinde dikmekten sakın. Cünüp kimse ile yemek yemek gam verir. Yalnız bir evde yatmaktan sakın. Çıplak yatmak fakirliğe sebep olur.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-9, sh. 271
2) Zeyli Şakâyık-ı Nu’mâniyye sh. 240
3) Rehber Ansiklopedisi cild-1, sh. 158
4) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 983
5) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild-1, sh. 164
6) Mecellet-ün-nisâb varak 111-a (Müstekîmzâde)
7) Kâmûs-ül-a’lâm cild-1, sh. 265
? Ketâib-i a’lâm-il-ahyâr varak-524
9) Nefehât-ül-üns sh. 684
10) Semerât-ül-fuâd sh. 240
11) Menâkıb-ı Akşemseddîn (Enisî)
12) Osmanlı Müellifleri cild-1, sh. 12
.İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ALÂÜDDÎN BUHÂRÎ
Meşhûr Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Muhammed bin Muhammed bin Muhammed bin Muhammed bin Muhammed Buhârî olup, lakabı Alâüddîn’dir. Ba’zısı isminin Ali olduğunu söylerse de, bu yanlıştır. 779 (m. 1377) senesinde, İran taraflarında doğduğu rivâyet edilir. 841 (m. 1438) senesinde Şam bölgesinde, Müzze denilen yerde vefât etti.
Alâüddîn Buhârî, Buhârâ’da büyüdü. Babasından ve dayısı Alâüddîn Abdürrahmân’dan ilim öğrendi. Sa’düddîn Teftâzâni’den edebiyat ve aklî ilimleri okudu. Daha genç yaşta iken, ilim öğrenmek için memleketinden ayrılıp, başka beldelere gitti. Fıkıh, usûl-i fıkıh, Arabî ilimler, lügat mantık, cedel, beyân, bedî’ ve daha başka aklî ve naklî ilimlerin tahsilini yaptı. Tasavvuf yoluna da giren Alâüddîn Buhârî, bu yolda da yüksek derecelere kavuştu. Edebiyat sahasında söz sahibi âlimlerden oldu.
İlim tahsilini tamamlayan Alâüddîn Buhârî, Hindistan taraflarına giderek, Kelberca denilen yere yerleşti. Burada, aklî ve naklî ilimleri okuttu. Tasavvuf yolunu yaydı. Bu bölgenin sultânı da ondan ders aldı. İlminin yükseldiği, zühd, takvâ ve vera’ının çokluğu, sultânın yanında i’tibârı ve kıymeti pek fazla idi. Daha sonra buradan ayrılarak Mekke-i mükerremeye gitti. Burada bir müddet kaldı. Bu sırada, Mekke-i mükerremede bulunan âlimler ve halk, ondan çok istifâde ettiler.
Mekke’den sonra Kâhire’ye gitti. Kâhire’de senelerce kaldı. Dört mezhebin âlimleri ondan istifâde ettiler. Büyük, küçük herkes ona hürmet etti ve kıymet verdi. Kâdılar, onun sağında ve solunda oturdukları zaman, o onların arasında, sanki kadılar sultânı gibi oluyordu. Devlet ileri gelenleri yanına gelince, onlara va’z ve nasihatte bulunurdu. Onlarla sultâna haber göndererek, birçok zulüm ve haksızlığın ortadan kalkmasına vesile oldu.
Sonra Kâhire’den ayrılan Alâüddîn Buhârî, Hindistan’a gitti. Mısır Sultânı, onun Kâhire’de kalması için çok çalıştı ise de, başarılı olamadı. Bunun üzerine, Alâüddîn Buhârî Kâhire’den ayrılmadan önce, Mısır Sultânı, Hindistan Sultânı’na Alâüddîn Buhârî oraya geldiğinde, yanında bulunan talebelerine dağıtılmak üzere çok miktarda para gönderdi. Hindistan Sultânı, Alâüddîn Buhârî oraya gelince, bu paraları ona teslim etti. O da bu paraların bir kısmını fakirlere dağıttı. Bir kısmını da borcu olanlara, borçlarını ödemesi için verdi. Kendisine âit olan kısmını da fakirlere dağıttı ve talebelerinin bütün ihtiyâçlarını karşıladı.
Bir müddet sonra Hindistan’dan ayrılan Alâüddîn Buhârî, Şam’a gitti. Burada ona İbn-i Teymiyye hakkında suâller soruldu. Bunun üzerine o, İbn-i Teymiyye’nin hatâlarını ortaya koydu. Delîl ve senetleriyle onun Eshâb-ı Kirâm yolundan ayrıldığını isbât etti. Alâüddîn Buhârî’nin “Fâdihât-ül-mülhidîn ve narîhât-ül-muvahhidîn” ve muhtelif konularda eserleri vardır.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-11, sh. 294
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-9, sh. 291
3) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 241
4) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 35
5) Keşf-üz-zünûn cild-2, sh. 1215İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ALÂÜDDÎN TÛSÎ
Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinden. Kelâm ve usûl ilimlerinde de âlim idi. İsmi, Ali bin Muhammed’dir. Alâüddîn lakabı verildi. Tûsî, Betârkânî ve Rûmî nisbet edildi. İran’da Tûs taraflarında doğan Alâüddîn Ali Tûsî, 887 (m. 1482) yılında Semerkand’da vefât etti.
Gençliğinde İran ve Horasan taraflarında, Mâverâünnehr’de ilim tahsil etti. Ehl-i sünnet âlimlerinin bildirdikleri kıymetli din bilgilerini öğrenip aklî ve naklî ilimlerde yetişti. Anadolu’da ilme hürmetkar, âlime ta’zimkâr olan Osmanlı sultanlarının varlığından haberdâr oldu. Onların hizmetinde bulunmayı arzu etti. Alâüddîn Tûsî’nin tahsilini bitirdiği sıralarda, Osmanlı Devleti’nin başında Fâtih Sultan Mehmed Hân’ın babası Sultan İkinci Murâd Hân bulunmaktaydı. Anadolu’ya gelip Osmanlı ulemâsıyla sohbet etti. Sistemli çalışması, engin bilgisi, üstün zekâ ve kabiliyeti, karşısındakini ikna ve ta’lim kudreti, bilgisinden aldığı güçten kaynaklanan ilmî cesâreti ve öğretme gayretleriyle Osmanlı ulemâsının takdîr ve muhabbetini kazandı. Çeşitli memleketlerdeki üstün ilim sahibi ve kabiliyetli kimselere büyük imkânlar sağlayarak, teşvik edip memleketine çekmek için çırpınan Sultan Murâd Hân, ayağına kadar gelmiş olan Alâüddîn Tûsî’yi kaçırmadı. Bursa’daki Sultaniye Medresesi’ne, günlük elli akçe (5,7 gr. altın) yevmiye ile başmüdderris ta’yin etti. Kısa zamanda Osmanlı ulemâsı arasında meşhûr olan Alâüddîn Tûsî, fetihten sonra İstanbul’da açılan sekiz medreseden biri olan Zeyrek Medresesi’ne günlük yüz akçe (11,4 gr. altın) yevmiye ile müderris ta’yin edildi. Alâüddîn Tûsî ile birlikte Hocazâde ve Abdülkerîm Efendi’ye de birer medrese verilip, diğer beş medrese de, devrin mümtaz müderrislerine ihsân edildi. Fâtih Sultan Mehmed Hân, Alâüddîn Tûsî’ye yevmiyesi hâricinde, İstanbul civarında bir yer olan Müderris köyünü mülk olarak verdi. Bugünkü Zeyrek Câmii’nin yanında, kırk odalı bir binadan müteşekkil olan Zeyrek Medresesi’nde birçok âlim ondan ilim öğrendi. Fâtih Sultan Mehmed Hân da, zaman zaman bu medreseye gelir, Alâüddîn Tûsî’nin derslerini dinler, anlatılanlardan çok memnun olarak ayrılırdı. Medreseyi bir ziyâretinde, Alâüddîn Tûsî’ye hil’at (pâdişâhların taltif için verdikleri elbise) ve onbin akçe (1,142 kg. altın), talebelerin herbirine de beşyüz akçe (57,1 gr. altın) hediye ederek, onları taltif ve teşvik etti.
Alâüddîn Tûsî’nin ilmî kudreti, münâzara kabiliyeti, dînî gayreti gibi husûsiyetlerinden dolayı, ona karşı üstün bir muhabbet ve hürmet besleyen Fâtih Sultan Mehmed Hân, İstanbul’da yaptırdığı, bugünkü Fâtih Câmii civarındaki Semâniye medreselerinden birine müderris ta’yin etti. Daha sonra Edirne’deki Üç Şerefeli Medresesi’ne, müderris ta’yin etti. Fâtih Sultan Mehmed Hân, âlimlerin çalışmasına, sapıklıkların ortadan kaldırılıp, doğru bilgilerin hak delîllerle isbât edilerek ortaya çıkarılmasına, Allahü teâlânın dîninin doğru olarak öğrenilip öğretilmesine büyük ehemmiyet verirdi. Bu yüzden; felsefeci İbn-i Sina’nın sapık fikirlerine cevap veren İmâm-ı Gazâlî’nin ( radıyallahü anh ) yazdığı “Tehâfet-ül-felâsife” adlı eserine reddiye yazmak gibi bir sapıklığa düçâr olan Endülüslü felsefeci İbn-i Rüşd’ün fikirlerinin bozukluğunun ortaya çıkarılmasını istedi. Bu işle Alâüddîn Tûsî’yi ve Hocazâde’yi vazîfelendirdi. Hocazâde dört ay sonra, Alâüddîn Tûsî altı ay sonra bir eser yazarak, İbn-i Rüşd’ün; “Akıl îmândan üstündür” sözüne karşı, İmâm-ı Gazâlî’nin ( radıyallahü anh ); “Îmân akıldan üstündür” sözünün doğruluğunu isbât ettiler. Eserler, zamanın en büyük âlimlerinden müteşekkil bir hey’et tarafından tetkik edildi. Hocazâde’nin eserini, maksada daha uygun, takdîre daha lâyık buldular. Alâüddîn Tûsî, bu hâdiseden sonra, Anadolu’da kendini geçen büyük âlimlerin yetiştiğini görüp, üzüldü. Bu üzülmesini kendisi için bir eksiklik sayıp, nefsini terbiye etmek için ehil bir kimse, bir Allah dostu aramak niyetiyle yola çıktı. Talebesi Abdullah-i İlâhî ile birlikte, İran’da Kirman taraflarına gitti. Fâtih Sultan Mehmed Hân, onun ayrılışına çok üzüldüysede, mâni olamadı. Doğup büyüdüğü yerlerde de hizmet etmek istedi. Tebrîz’e gitti. Kirman’da bir medresede ilim öğretti. Daha sonra Mâverâünnehr taraflarına gitti. Hâce Ubeydüllah-i Ahrâr hazretlerinin sohbet halkasına dâhil olup, tasavvuf yoluna girdi. O mübârek insanın üstün nazarları, feyz ve nûrları ile olgunlaştı. Kalbinden dünyâ sevgisi, şan ve şöhret hissi gibi uygunsuz şeyleri tamamen çıkarıp, attı. Allahü teâlânın dinine ve kullarına, yalnız O’nun rızâsı için hizmet etmek düşüncesi kalbinde yerleşti. Pekçok talebe yetiştirip, kıymetli eserler yazdıktan sonra Semerkand’da vefât etti.
Alâüddîn Tûsî’nin talebeleri arasında; İkinci Bâyezid Hân devri şeyhülislâmlarından Abdülkerîm Efendi ve evliyânın meşhûrlarından Abdullah-i İlâhi gibi büyükler de vardır.
Yazmış olduğu eserlerden ba’zıları şunlardır: İmâm-ı Gazâlî ve İbn-i Rüşd arasındaki ayrılıklar ve İmâm-ı Gazâlî’nin ( radıyallahü anh ) üstünlüğü hakkında Fâtih Sultan Mehmed Hân’ın emriyle yazdığı “Ez-Zâhire”, Teftâzânî’nin ( radıyallahü anh ) “Telvîh”ine haşiye, Seyyîd Şerîf Cürcânî hazretlerinin “Mevâkıf”ının şerhleri üzerine haşiyeleri ve değişik mevzûlarda birçok eserleri vardır.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Şakâyık tercümesi (Mecdî Efendi), sh. 117
2) Fevâid-ül-behiyye sh. 145
3) El-A’lâm cild-5, sh. 9
4) Mu’cem-ül-müellifîn cild-7, sh. 185
5) Keşf-üz-zünûn sh. 497, 513, 825, 1144, 1479, 1856, 1892
6) Hediyyet-ül-ârifîn cild-1, sh. 737İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ALÂÜDDÎN-İ ATTÂR
Buhârâ’da yetişen evliyânın en büyüklerinden. İnsanları Hakka da’vet eden, onlara doğru yolu gösterip hakîkî saadete kavuşturan ve kendilerine “Silsile-i âliyye” denilen büyük âlim ve velîlerin onaltıncısıdır. İsmi, Muhammed bin Muhammed Buhârî’dir. Muhammed Behâeddîn-i Buhârî hazretlerinin dâmâdı ve talebesidir. Zamanının kutb-i irşâdı idi. Zamanında herkese rüşd ve îmân onun vâsıtası ile gelir, İslâmiyeti korurdu. Onun varlığı ile, dîn-i İslâm başı boş kalmadı, din düşmanları pervasızca, dîni yıkmağa ve değiştirmeğe kalkışamadı. Hakkında, Seyyid Şerîf Cürcânî; “Alâüddîn-i Attâr hazretlerinin sohbetine kavuşunca, Rabbimi tanıyabildim” dedi. Buhârâ’nın Cağanyân nahiyesinde 802 (m. 1400)’de vefât etti.
Alâüddîn-i Attâr’ın babası, Buhârâ’nın zengin eşrafından idi. Üç oğlu vardı. Bunlardan büyük oğullarının isimleri; Sehâbeddîn ve Hâce Mübârek’tir. Alâüddîn en küçükleri idi. Babası vefât edince, oğullarına çok fazla mal kaldı. Fakat Alâüddîn, mirastan hiç kabûl etmeyip, Şâh-ı Nakşibend Muhammed Behâeddîn-i Buhârî’ye talebe olmayı tercih etti. Huzûrlarına varıp hâlini arz etti ve talebeliğe kabûl buyurulmasını istirhâm eyledi. O da; “Bugün bir tepsi elma alıp, kardeşlerinin mahallesinde sat” buyurdu. Alâüddîn, soylu ve tanınmış bir aileye mensûp olmasına rağmen, kibirlenmeyerek, kardeşlerinin mahallesinde, hiç kimsenin sözlerine aldırış etmeden, o gün bağırarak elma sattı. Ertesi gün Şâh-ı Nakşibend’in huzûruna gelerek; “Emîrlerinizi yerine getirmeye çalıştım efendim” dedi. Behâeddîn-i Buhârî; “Bugün de kardeşlerinin dükkânı önünde satacaksın” buyurdu. Alâüddîn; “Peki efendim!” diyerek, ağabeylerinin dükkânı önünde bağırarak elma satmaya başladı. Ağabeyleri yanına gelip; “Bizi elâleme rezîl etme, para lâzım ise, istediğin kadar verelim” dediler. Fakat o, ağabeylerinin sözlerine hiç aldırış etmeden satışa devam etti. Ağabeyleri, onun aldırış etmediğini görünce, bu defa da; “Dükkânımızın önünde bari satma” diye rica ettiler. Alâüddîn-i Attâr, bunların sözlerine yine aldırış etmiyerek, akşama kadar elma satmaya devam etti. Ertesi günü Behâeddîn-i Buhârî, onu talebeliğe kabûl buyurdu.
Alâüddîn-i Attâr (kuddise sirruh) anlatır: “Şâh-ı Nakşibend hazretleri beni kabûl edince, onu o kadar sevdim ki, sohbetlerinden ayrılamıyacak hâle geldim. Bu hâlde iken, birgün bana dönüp; “Sen mi beni sevdin, ben mi seni sevdim:” buyurdu. “İkram sahibi zâtınız, âciz hizmetçisine iltifât etmelisiniz, hizmetçiniz de sizi sevmelidir” diyerek cevap verdim. Bunun üzerine; “Bir müddet bekle, işi anlarsın” buyurdu. Bir müddet sonra, kalbimde onlara karşı muhabbetten eser kalmadı. O zaman; “Gördün mü, sevgi benden midir. Senden midir?” buyurdu. Beyt:
“Eğer ma’şûktan olmazsa muhabbet âşıka,
Âşığın uğraşması ma’şûka kavuşturamaz asla.”
Alâüddîn-i Attâr talebeliğe kabûl edilince, canla başla çalışmaya, hizmet etmeye başladı. Babasından kalan mala hiç dönüp de bakmadı. Gece-gündüz hiç boşa vakit geçirmeyip, hocasının verdiği dersleri ve vazîfeleri en kısa zamanda yapmak gayretiyle çalıştı. Talebe arkadaşlarının arasında parmakla gösterilenlerden oldu. Dünyâya meylederim korkusuyla, yatacak bir döşek ve üzerine örtecek bir yorgan dahî almazdı. Bütün dikkatini, derslerine ve hocasının hizmetine verdi. Hocası Behâeddîn-i Buhârî de onun kemâlini, olgunluğunu, derecesinin çok yüksek olduğunu bildiği için, birgün hanımına; “Ey hâtun! Kızımız bülûğa erişince bana haber ver” buyurdu. Bir müddet sonra kızının bülûğ çağına geldiğini öğrenince, Alâüddîn-i Attâr’ın odasına gitti. Bu sırada Alâüddîn-i Attâr, eski bir hasır üzerinde bir kitap mütâlâa ediyordu. Odasında, başının altına koymak için bir de tuğlası vardı. Başka birşeyi yoktu. Behâeddîn-i Buhârî’yi karşısında görünce, hemen ayağa kalktı. Behâeddîn-i Buhârî hazretleri buyurdu ki: “Eğer kabûl edersen, evimde yeni bülûğa gelmiş bir kızım var. Seninle evlendireyim.” Alâüddîn-i Attâr, edeble durumunu arzetti: “Hakkımda büyük bir lütuf ve saadet buyurdunuz. Fakat görüyorsunuz ki, yanımda dünyalık olarak hiçbir şeyim yoktur.” Behâeddîn-i Buhârî ise; “Benim kızım sana müyesser ve mukadderdir. Rızkınızın da, Allahü teâlânın gayb hazînesinden gönderileceği bildirilmektedir. Bunun için hiç üzülme” buyurdu.
Behâeddîn-i Buhârî, talebeleriyle birlikte Alâüddîn’e bir ev yapmak için çalışmaya başladılar. O sıcak yaz günlerinde bir müddet çalışırlar, öğle vaktinin sıcağında dinlenirlerdi. Alâüddîn ise güneşin sıcaklığına aldırmaz, Allahü teâlânın yarattıkları hakkında tefekkür eder ve Cehennemin şiddetli sıcağı yanında, güneşin sıcaklığının hissedilmiyeceğini düşünürdü. Bir ân dahî Allahü teâlâyı unutmaz, kalbinde O’nun muhabbetinden başka birşey bulundurmazdı. Öyle ki, bütün hücreleri cenâb-ı Hakkı zikreder; “Allah! Allah!” derdi.
Ev yapılınca, düğünleri yapıldı. Böylece iffet ve ismet sahibi, temiz ve edebli bir kızla evlenmiş oldu. Bu hanımından; Hâce Hasen, Hâce Sehâbeddîn, Hâce Mübârek, Hâce Alâüddîn isimlerinde oğulları dünyâya geldi.
Behâeddîn-i Buhârî hazretleri, birgün talebeleri ile kıra çıkmıştı. Yolda bir nehrin üzerinden geçerlerken, Behâeddîn-i Buhârî hazretleri; “Alâüddîn atla!” buyurdu. Alâüddîn-i Attâr hazretleri, kendini hemen, nehrin azgın sularına attı. Nehir çok kabarmış, birçok ağaçları kökünden söküp götürüyordu. Behâeddîn-i Buhârî hazretleri, talebeleriyle yoluna devam etti. Akşam üzeri geri dönerken, köprünün yanına gelince, talebelerine; “Biz kaç kişiydik, bir eksiğimiz var mı?” diye sordu. Talebeler de; “Bir kişi eksiğimiz var. O da sabahleyin buradan geçerken nehre atlamıştı” dediler. Behâeddîn-i Buhârî hazretleri ellerini nehre uzatarak; “Alâüddîn gel!” buyurdu. Alâüddîn-i Attâr nehirden çıktı. Elbiseleri hiç ıslanmamıştı. Behâeddîn-i Buhârî, talebelerine buyurdu ki: “Görüyorsunuz, nehir, kökleri sağlam olmayan bütün ağaçları söküp götürüyor. Fakat Alâüddîn’in kökü sağlam olduğundan söküp götüremedi.”
Behâeddîn-i Buhârî, Alâüddîn’i sohbetlerinde yanına oturtur, sık sık ona dönerek teveccüh eder ve onun evliyâlık derecelerinde yükselmelerini sağlardı. Bu durumu birgün talebeleri sorunca, onlara; “Onu, kurt kapmasın diye yanımda oturtuyorum. Çünkü nefis, dâima pusudadır. Her ân onun hâli ile ilgilenmemin sebebi, onu makamların en yükseğine çıkarmak içindir. Ben onu görünce, Allahü teâlâyı ve O’nun beytini (Beytullah’ı) hatırlarım. Kerîmin hânesinde bulunan, keremine mazhar olur, kavuşur” buyurdu.
Behâeddîn-i Buhârî hayatta iken, bütün talebelerinin yetiştirilmesini Alâüddîn-i Attâr’a bırakıp; “Alâüddîn, bizim yükümüzü hafifletti” buyurdu. Sohbetinin bereketi ve güzel terbiyesi sebebiyle, çok kimse, kemâl derecelerine ve başkalarını da çıkarabilmek mertebesine kavuştu.
Alâüddîn-i Attâr, evliyâlık makamlarında ve ma’rifette, Allahü teâlânın zâtına ve sıfatlarına âit bilgilerde o kadar yükseldi ki, “Alâiyye” ismi ile Silsilet-üz-Zeheb’e (en büyük âlimler ve velîler silsilesine) yeni bir şekil verdi. Talebelerin maksadlarına daha çabuk kavuşabilme yolunu keşfedip, o yol ile hedefe varılmasını sağladı. Büyük âlimler; “Tasavvuf yollarının en yakını “Alâiyye yoludur”. Bu yolun esâsı Şâh-ı Nakşibend Behâeddîn-i Buhârî’den, elde edilmesi ise Alâüddîn-i Attâr’dandır” buyurdular.
Buhârâ’da bir takım âlimler arasında, Allahü teâlânın görülüp görülemeyeceğinden konuşulmuştu. Hepsi de Alâüddîn-i Attâr hazretlerine tam inanıyorlardı. Bir kısmı gelip, ona mes’eleyi açıp, siz hakemsiniz, bize doğru yolu gösteriniz dediler. Hâce Alâüddîn, mu’tezile sapık yoluna meyilli ve rü’yeti inkâr edenlere; “Üç gün devamlı bize gelip, tam bir ihlâs ve temiz bir düşünce ile sükût üzere meclisimizde oturun. Ondan sonra hükm verelim” buyurdu. Onlar da, üç gün, devamlı Hâce Alâüddîn’in sohbetine gelip, sükût üzere oturdular. Üçüncü günün sonunda, onlarda bir hâl ve kendini kaybetme hâsıl olup, dayanamadılar.
Yere düşüp yuvarlanmağa başladılar. Kendilerine gelince, kalkıp tam bir tevâzu ile; “Rü’yetin, hak olduğuna inandık” deyip, bir daha Hâce Alâüddîn’in hizmet ve huzûrlarından ayrılmadılar.
Alâüddîn-i Attâr anlattı: “Hazret-i Hâce (kuddise sirruh) Buhârâ’da idi. Eshâbının ileri gelenlerinden Mevlânâ Ârif, Hârezm’de idi. Birgün eshâbı ile, görme sıfatı üzerinde konuşuyordu.
Söz arasında; “Mevlânâ Ârif, şu ânda Hârezm’den Serâ’ya doğru yola çıktı ve filân yere ulaştı” buyurdu. Bir müddet sonra; “Kalbime geldi ki, Mevlânâ Ârif, Serâ’ya gitmekten vaz geçti. Şu ânda Hârezm istikâmetine doğru geri döndü.” buyurdu. Talebeleri bu konuşmanın olduğu gün, saat ve târihi bir yere yazdılar. Bir zaman sonra Mevlânâ Ârif, Hârezm’den Buhârâ’ya geldi Behâeddin-i Buhârînin buyurduklarını ona anlattılar. “Tam buyurduğu gibi olmuştur” dedi. Talebeleri hayretler içinde kaldı.
Alâüddîn-i Attâr (ks.) anlatır: “Dervişlerden biri, birgün bana, kalbin nasıl olduğunu sordu. “Nasıl olduğunu bilmiyorum” dedim. O; “Ben kalbi, üç günlük ay gibi görüyorum” dedi. Bunu üstadım ve efendim Şâh-ı Nakşibend hazretlerine anlattım. “Bu, onun kalbine göredir” buyurdu. Ayakta duruyorduk. Ayağını ayağımın üzerine koydu. Birden kendimden geçtim. Bütün mevcûdatı Arş-ı âlâyı kalbimde bir arada gördüm. Kendime gelince; “Gördüklerini anlat” buyurdu. Anlattım. Bunun üzerine; “Gönül budur. O dervişin sandığı gibi değil. Allahü teâlâya, kalbin yakın olduğu kadar hiçbir şey yakın değildir. Mahlûkların en üstünü, en şereflisi kalbdir. Kalb, bilinmiyen surlarla dolu bir âlemdir, herşeyi kendinde bulundurur. Görüldüğü gibi kalb, herşeyden geniş bir latifedir. Böyle olunca, onu bir kimse nasıl anlayabilir. Bunun için hadîs-i kudsîde Allahü teâlâ; “Yere ve göğe sığmam, mü’min kulumun kalbine sığarım” buyurdu. Bu, derin sırlardandır” buyurdu.
Alâüddîn-i Attâr hazretleri şöyle anlattı: “Birgün, hocam Behâeddîn-i Buhârî’nin huzûrunda bulunuyordum. O gün hava kapalı idi. Bana; “Öğle namazı vakti girdi mi?” dedi. “Hayır” dedim. “Semâya bir bak” buyurdu. Gökyüzüne bir baktım ki, melekler toplanmış, öğle namazı ile meşgûl oluyorlardı. Gözlerimdeki perde kalkıp bu hâli görünce, bana; “Sen, hâlâ öğle vakti olmamış diyorsun” buyurdu. Hocama verdiğim cevaptan çok utandım, bir müddet bu hâdisenin ezikliğini duydum.”
Alâüddîn-i Attâr anlattı: “Hocamız, Emîr Hüseyn’e, kış mevsiminde çok odun toplamasını emr etti. Odun toplama işi bittiğinin ertesi günü, kırk gün devam eden kar yağmaya başladı. Sonra Hâce hazretleri, Hârezme gelmek için yola çıktı. Şeyh Şadî de hizmetinde idi. Hıram nehrine geldiklerinde, suyun üzerinden yürümesini ona emir etti. Şeyh Şâdî korktu. Çekindi. Bir defa daha emr etti. Yine yapamadı. O zaman bir teveccühle ona baktı. Bununla kendinden geçti. Kendine gelince, ayağını suyun üzerine koyup yürüdü. Suya batmadı. Hocamız da arkasından yürüdü. Suyun üzerinden karşıya geçince, Hocam; “Bak bakalım, pabucun hiç ıslandı mı?” buyurdu. Baktığında, Allahü teâlânın kudreti ile, en küçük bir ıslaklık yoktu.”
Alâüddîn-i Attâr şöyle anlattı: “Hâce Behâeddîn-i Buhârî hazretlerinin vefâtı sırasında Yâsîn-i şerîf okuyorduk. O da bizi dinliyordu. Yarısına gelince, nûrlar gözükmeye başladı. Kelime-i tevhîdi söyleyerek son nefeslerini verdiler.”
Alâüddîn-i Attâr anlattı: “Behâeddîn-i Buhârî hazretleri, ömrünün son günlerinde bana kabrini kazmamı emr buyurdu. Gidip, emredildiği gibi kabri kazdıktan sonra huzûruna geldim. Bu sırada, acaba kendilerinden sonra irşâd emrini kime verecekler diye hatırımdan geçmişti. O ânda mübârek başını kaldırıp; “Söyleyeceğimi, Hicaz yolunda söylemiştim. Her kim bizi arzu ederse, Hâce Muhammed Pârisâ’ya nazar etsin” buyurdu. Bu sözü söyledikleri günden sonraki gün vefât etti.”
Alâüddîn-i Attâr, hocasını şöyle anlattı: “Hâce Behâeddîn Nakşibend hazretleri o derece fakir idi ki, evlerinde kış günleri namaz kılmak için yere serecek birşey bulunmadığından, eski bir kilim serip, onun üzerinde namaz kılarlardı. Maişetlerine bir çekirdek bile haram karıştırmazlardı. Kendilerinin ve aile efradının helâlden yemesine çok dikkat ederdi. Şüphelendiği herhangi bir şeyden uzak dururlardı. “İbâdet on kısımdır. Dokuzu helâl rızık aramaktır. Diğer kısmı, sâlih ameller ve ibadetlerdir” buyurulan hadîs-i şerîfi bildirirlerdi. Fakir olmalarına rağmen, lütuf ve keremleri bol olup, cömert idiler. Bir kimse bir hediye getirse, mümkünse getirilen hediyenin iki misli kıymetinde bir hediye verirlerdi. Tanıdığı veya tanımadığı bir kimse evlerine ziyârete gelse, güleryüzle karşılar, nezâketle yol gösterir, evlerinde ne bulunursa ikram ederlerdi. Misâfirlerine bizzat kendisi hizmet ederdi. Eğer ev soğuk olursa, kendi giyeceğini ve yatağını misâfire verirdi. Misâfirin hayvanı varsa, hayvanın yemîni ve suyunu verirdi. Nafakasını çalışarak te’min ederdi. Bunun için eker, biçerdi. Bir miktar arpa, biraz da hayvan yemi eker kaldırır, bununla geçinirdi. İşinde bizzat kendisi çalışır, bütün işlerini görürdü. Zamanındaki âlim ve sâlihler onun ziyâretine gelip, hâlis ve helâl yemek yiyelim diye onun sofrasında yerlerdi. Her zaman ve her işte sünnet-i seniyyeye uyar ve bilhassa yemek husûsunda Peygamberimize ( aleyhisselâm ) uymaya çok dikkat ederdi. Çoğu zaman ekmeği kendi pişirir ve sofra hizmetini kendi yapardı. Yemek yerken; “Sofra başında, kendinizi Allahü teâlânın huzûrunda biliniz. O’nun verdiği ni’meti yediğinizi unutmayınız” buyururdu. Cemâat ile toplu hâlde yemek yerlerdi, içlerinden biri gaflet ile ağzına bir lokma alsa; “Önündeki yemeği, Allahü teâlânın huzûrunda olduğunu unutmadan ye! Allahü teâlâyı hatırla, başka şeyler düşünme. Allahü teâlâ, sana senden yakındır. O’nu düşün” buyururdu. Bir yemek gafletle, öfkeyle veya zorla pişirilse, o yemekten kendisi yemez, yedirmezdi.”
Alâüddîn-i Attâr hazretleri buyurdu ki:
“Hakîkat, zenginliğin gösterişinden korkmak ve titremek gerektirir. Zenginlik taslamamalı, Allahü teâlânın verdiğine şükretmelidir.”
“Evliyâ ile sohbet, aklın artmasına sebeptir.”
“Evliyânın mezarlarını ziyâret eden, kabirdeki zâtın büyüklüğünü ne kadar anlamış ise ve o velîye ne düşünce ile teveccüh etmiş, ya’nî kalbini ona bağlamış ise, ondan o kadar feyz alabilir. Kabir ziyâretinin faydası çok olmakla beraber, evliyânın rûhlarına teveccüh edebilen kimse için uzaklık zarar vermez.”
“Bu yola taklid ederek girenin, birgün hakîkate kavuşacağına kefil olurum. Hocam Behâeddîn-i Buhârî, bana kendilerini taklid etmemi emr ettiler. Onları taklid ettiğim ve hâlen etmekte olduğum her şeyde, onun eser ve neticesini görüyorum.”
“Nefsi terbiye etmekten maksad, bedenî bağlılıklardan geçip, rûhlar ve hakîkatler âlemine yönelmektir. Kul, kendi istek ve arzularından vaz geçip, Hakkın yoluna mâni olan bağlılıkları terketmelidir. Bunun çâresi şöyledir: “Kendisini dünyâya bağlayan şeylerin hangisinden istediği ân vazgeçebiliyorsa, bunun maksada mâni olmadığını anlamalıdır. Hangisini terkedemiyorsa ve gönlünü ona bağlı tutuyorsa, onun Hak yoluna mâni olduğunu anlamalı ve o bağlılığın kesilmesine çalışmalıdır. Bizim hocamız Şâh-ı Nakşibend, o kadar ihtiyâtlı idi ki, yeni bir elbise giyse; “Bu elbise falan kimsenindir” diyerek, onu emânet gibi giyerlerdi.”
“Kalbe anî olarak gelen çeşitli vesveseler ve telkinler, insanın kemâline mâni olmaz. Ancak, kalbe yerleştirmemelidir. Kalbe gelen bu vesveseleri tamâmiyle uzaklaştırmak imkânsızdır. Ba’zı âlimler; “Kalbe yerleşmediği müddetçe, onların hiçbir kıymeti yoktur” dediler. Eğer kalbe yerleşirse, feyz yollarını keser. Bunun için batın hâllerini murâkabe etmelidir.”
“Aradaki mesafe ne kadar çok olursa olsun, talebe, hocasına durumunu ma’nevî yol ile arzetmelidir ki, gafletten kurtulabilsin.”
“Bir âlimi ve evliyâyı ziyâret etmekten maksad, Allahü teâlâya yönelmektir. O büyüklerin rûh-ı şerîflerini tam bir yönelme ile ziyâret, cenâb-ı Hakkın rızâsına kavuşmaya vesiledir. Nitekim görünüşte halka tevâzu, hakîkatte Hakka tevâzudur. Çünkü insanlara tevâzu göstermek, Allahü teâlânın rızâsı için ise makbûldür.”
Seyyîd Şerîf Cürcânî, Muhammed Pârisâ, Ya’kûb-i Çerhî gibi âlimler ve velîler Alâüddîn-i Attâr hazretlerinin talebesidir. Bunlardan başka pekçok kimseler, onun vasıtasıyla hidâyete kavuştu, başkalarını yetiştirecek irşâd makamlarına yükseldi.
Vefâtlarından evvel, talebelerinden biri şöyle bir rü’yâ gördü: “Büyük bir otağ kurulmuş. Otağda Peygamber efendimiz de bulunuyordu. Alâüddîn-i Attâr hazretleri ile hocası Behâeddîn-i Buhârî hazretleri de otağın yanında duruyor ve içeri girip Peygamber efendimizi görmek istiyorlardı. Bir ara Behâüddîn-i Buhârî içeri girdi ve bir müddet sonra sevinç ile çıkarak buyurdu ki: “Bize, kabrimizin 100 fersah mesafesine defnedilecek her müslümana şefaat etmemiz ihsân edildi. Alâüddîn-i Attâr’a da 40 fersah mesâfedekilere şefaat ihsân edildi. Bizi sevenlere ve ihlâs ile bağlılık gösterenlere de, bir fersah mesafede olanlar ihsân edildi.” (Bir fersah altı kilometredir.)
Talebelerine birgün vasıyyet ederek buyurdu ki: “Birbirinize sığının! Her işte yolunuz, dînî ölçülere bağlılık olsun! Ölçüleri yerine getirmek azminden dönmeyiniz! Sohbet mühim sünnettir. Bu sünnete riâyet edin, umûmî ve husûsi şekilde ona devam ediniz! Eğer bu yolda sebat ve istikâmet gösterirseniz, bir ânda büyük derecelere kavuşursunuz. Hâlinizin dâima yükselişte olması lâzımdır.”
802 (m. 1400) senesinde, bel ağrısıyla başlayan bir hastalığa yakalandı. 2 Receb Perşembe günü yatağa, yattı.
Talebelerinden Şeyh Safiyyüddîn anlattı: “Hocam, hayatlarının sonunda ve yakınlarının huzûrund; bu fakîr hakkında buyurdu ki: “Yirmi yıldan fazla bir zamandır Safıyyüddîr ile aramızda, Allahü teâlânın rızâs için olan bir dostluk vardır. Elbette bu dostluk bozulmaz.” Ben orada olmadığım birgün de; “Ondan râzıyım. Allahü teâlânın Resûlünün, Eshâb-ı kirâmından râzı oldukları gibi” buyurmuşlar.”
Alâüddîn-i Attâr, vefâtına yakın buyurdu ki: “Allahü teâlânın inâyeti ve Hâce Behâeddîn-i Buhârî hazretlerinin himmeti ile, müsâade edilseydi, bir nazarda bütün insanları vilâyet mertebesine kavuştururdum. En önce Allahü teâlânın ezelî inâyetini görmek ve bundan ümitli olmak lâzımdır. Bundan bir ân gâfil kalmamalıdır. Dâima muhtaç olduğunu düşünmelidir. Allahü teâlânın küçük bir gadabını çok büyük görmeli, titremeli ve çok korkmalıdır.”
Son hastalıklarında, Behâeddîn-i Buhârî hazretlerinin rûhâniyeti ile hayli sohbet etti. Buyurdu ki: “Dostlar ve azîzler hep gitti. Ba’zıları da arkalarından gitmek üzeredir. Elbette o âlem, bu âlemden üstündür.” Bundan sonra bir ara bahçedeki yeşilliğe gözleri takıldı. Yakınlarından biri; “Ne güzel sebzelik” deyince; “Toprak da güzeldir. Bu âleme hiç meylimiz olmamıştır. Dostların gelip bizi bulamayınca, gönülleri kırık dönmelerinden başka kederimiz yoktur” buyurdu. Receb ayının yirmisine rastlayan Çarşamba gecesi, son nefesinde “La ilahe illallah Muhammedün Resûlullah” diyerek vefât etti. Vefât ettiği gece, sevenlerinden biri onu rü’yâsında gördü. Buyurmuş ki: “Allahü teâlânın bize verdiği ni’metler ve ihsânlar, yazı ile, söz ile anlatılamaz. Bunlardan en küçüğü şudur ki: kabrimin kırk fersah uzaklığına defnedilmiş olanların, benim şefaatim ile affolunacağı, mağfiret buyurulacağı bildirildi”
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Tam İlmihâl Se’âdeti Ebediyye sh. 410-983
2) Hadâik-ül-verdiyye sh. 144
3) Nefehât-ül-üns sh. 428
4) Reşehât (Osmanlıca) sh. 162
5) Hadîkat-ül-evliyâ sh. 70
6) Makâmât-ı Nakşibendiyye sh. 180, 182
7) Behcet-üs-seniyye sh. 16
? İrgâm-ül-merid sh. 60
9) Reşehât (Arabî) sh. 67
10) Rehber Ansiklopedisi cild-1, sh. 166
.İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ALİ BİN ŞİHÂB
Evliyânın büyüklerinden. Doğum târihi bilinmemektedir. Allahü teâlânın dostlarının büyüklerinden olan Ali bin Şihâb, 891 (m. 1486) senesinde vefât etti. Nesebi dördüncü dedede Tilmsân sultânı Ebû Abdullah’a, sonra da Seyyid Muhammed bin Hânefiyye’ye ulaşır. Seyyid idi. Ali bin Şihâb, Kerâmet ve harikulade hâller sahibi olup, feyz ve nûrları her tarafa yayıldı.
Ali bin Şihâb, vera’ sahibi idi. Şüphelilerden çok sakınırdı. Değirmene gittiğinde, kendisinden önce un öğütülmüş ise, taşı kaldırır, başkalarının un kalıntılarını temizler, bunları toplayıp hamur yapar, sonra hayvanlara verirdi. Daha sonra kendi buğdayını öğütürdü. Başkalarına âit tarlanın otundan ve ekininden beslenmiş olmaları ihtimâliyle, vefâtına kadar, ekini ve otu bol olan yerlerin kuşlarından yemedi. Çok vera’ sahibi olması sebebiyle, arının yaptığı balı da yemedi. Sebebini soranlara; “Bahçe sahiplerini, bahçelerindeki şeftali, zerdali v.s. ağaçlarından arıları kovarken gördüm. Onların çiçeklerinden alıp yemelerine müsâade etmiyorlar. Allahü teâlâ, başkalarının rızâsı olmadan, onların arazisinde, inek otlatmayı haram kıldı. Hem rızâları dışında ineği otlatacaksın, hem de sütünü sağıp içeceksin, böyle şey olmaz” buyurdu.
Ali bin Şihâb, çocuklara ders okuturdu. Bu sebeble, ne onlardan, ne de babalarından hiçbir şey almadı. Kıtlık zamanı günlerce aç kaldığı hâlde, kimseden birşey kabûl etmedi. Kendisine getirilen hediyeleri, dul ve yetimlere dağıttı. Dergâhının duvarına asılı bir heybesi vardı. Fazla gelen ekmek parçalarını oraya koyardı. O sepet hergün dolardı. Yanında yüz kadar talebesi vardı. O ekmekleri, küçük sepetler içerisinde akşam talebeleri ile şehre gönderir, oranın fakirlerine dağıttırırdı. Kıtlık günleri bittikten sonra, yine o fakirlere; bakla, peynir, gibi şeylerle yardım etmekten geri durmadı.
Ali bin Şihâb, zâlimlere yardımcı olduklarını tahmin ettiği kimselerin hiçbir şeyini alıp yemezdi. Birgün kendisine, birisi yemek getirdi. Getirilen yemeği yemedi Getiren kişi; “Efendim bu helâldir. Alnımın teri ile kazandım” deyince; “Ben terazisini tutanın, hangi tarafın ağır bastığını ihlâsla gözetmeyenin yemeğini yemem” buyurdu.
Şeyh-ül-İslâm Zekeriyyâ el-Ensârî şöyle anlatır: “Ali bin Şihâb, Câmi’ul-Ezher’de benim yakın arkadaşım idi. Çok çalışma husûsunda, gündüzleri oruç tutmada, geceleri Kur’ân-ı kerîmin yarısını namazda okumada ikimiz örnek gösterilirdik. Fakat o, vera’da benden çok ileride idi. Mısır’ın yemeğini yemedi. Başkasının Nil’den taşıyıp getirdiği suyu içmedi. Kendisinin bir kabı vardı. Onu alır, Nil nehrine gider, doldurur getirirdi. Bir gece, getirdiği suyu biz içip bitirdik. Su sanıp, testiyi alıp baktığında boş çıktı. Hiçbir şey demedi ve tebessüm etti.
Ali bin Şihâb, “El-Minhâc,” “Eş-Şâtıbiyye”, “El-Minha” adlı eserleri okudu. Âdeti olduğu üzere, annesi ona; şekerli ve tahinli olan ekmek getirirdi. Bu, onun gıdası idi. Annesi daha sonra onun çamaşırlarını yıkamak istedi. Oğlunun bülûğ çağına geldiğini anlayıp; “Yavrum, bu belde ehlinden sana zarar gelmesinden korkarım. Gel seni, kendi memleketinden olan birisi ile evlendireyim” dedi. O da mes’eleyi bana açtı. Ben de ona; “İstihâre yap. Allahü teâlâdan hayırlısını iste” dedim. O, annesine çok itaatkâr olduğu için, onun emrini dinledi. Annesi, tek başına çuvalları merkebe yükleyebilen güçlü-kuvvetli bir kadın idi. Ali bin Şihâb; “Ben, ilmi ve ahlâkı anamdan öğrendim” buyururdu.”
Ali bin Şihâb şöyle anlatır: “Ben küçük yaşta iken, babam vefât etti. Annemin yanında, onun terbiyesi ile büyüdüm. Ücretle köylülerin hayvanlarını otlatmaya başladım. Bu işimle yiyeceğimi te’min ettim. Hayvanları güderken, bir yandan da Kur’ân-ı kerîmi ezberlerdim. Birgün, oradan geçmekte olan bir derviş benim yanıma gelip; “Yavrum, beni iyi dinle! Annene danış, Mısır’a git, orada ilim öğren” dedi. Eve gelince, anneme durumu anlattım. O da anlattıklarımı uygun gördü ve bana dört ay kadar yetecek azık hazırladı. Onu alıp yola çıktım. İlim tahsilimi tamamlayıp yanına dönünceye kadar, bütün ihtiyâcımı gönderdi.”
Talebelerinden birisi şöyle anlatır: “O, vefâtına kadar hiçbir kimsenin gıybetini yapmadı. Bundan uzak durdu, ömrü boyunca boş durduğu ve lüzumsuz bir işle meşgûliyeti olmadı. İbâdet ve insanlara faydalı işlerle meşgûl oldu. O, geceleyin biraz uyur, sonra kalkar abdest alır, namaz kılardı. Daha sonra büyükçe bir kap alır, su doldurulması gereken yerleri doldurur, bir taraftan da Kur’ân-ı kerîm okurdu. Bu hâli, sabah namazına kadar devam ederdi. Çok kere, bu zaman zarfında Kur’ân-ı kerîmin yarısını okumuş olurdu. Dergâh, câmi ve o civardaki yolculara âit olan sebilleri su ile doldururdu. Hattâ hayvanlara âit su içme yerlerine de su koyardı. Sonra câmideki abdest alma yerlerinin suyunu doldururdu. Temizlenmesi gereken yerlerin temizliğini yapardı. Bütün işleri bitirdikten sonra, dergâhın damına çıkar, Allahü teâlâdan af diler, tesbih okurdu. Daha sonra sabah ezanını okur, iner câmiye girerdi. Sabah namazının sünnetini kılar, sonra da talebeleri ile birlikte kırâatine uygun Kur’ân-ı kerîm okurdu. Bunu bitirince, cemâate namaz kıldırırdı. Namaz bittikten sonra, güneş doğuncaya kadar tekrar Kur’ân-ı kerîm okurdu. Bu vakitte mektep çocukları gelirdi. Onlara, ikindi vaktine kadar ders okuturdu. Sonra tekrar abdest alma yerlerinin suyunu doldururdu. Bu işten sonra, dergâh kapısının yanındaki dükkânı açar, zeytinyağı, bal, pirinç, biber gibi şeyler satar, halkın bu tür ihtiyâcını da karşılar, gün batmadan evvel işini bitirirdi. Sonra da ezan okur, cemâate akşam namazını kıldırırdı. Namazdan sonra, yatsı namazına kadar Kur’ân-ı kerîm okurdu. Yatsı namazını kıldıktan sonra, Ali bin Şihâb evine gider, bir miktar istirahat ederdi. Sonra tekrar aynı işleri yapmaya başlardı. Hanımı onun bu hâline acıyıp; “Efendi, bir gece olsun kendine dinlenecek bir zaman ayırmaz mısın?” diye sorunca; “Biz buraya dinlenmek için gelmedik” buyururdu.
Ali bin Şihâb, birine birşey satıp da alacağı parada şüpheye düştüğünde, o parayı almaz, müşterinin istediği şeyi ona verir, ihtiyâcını karşılar, “Al, dilediğin gibi kullan, bizden yana helâl olsun” derdi. Müşteri malı alır, bunu kendisini sevdiği için yapıyor zannederdi.
Muhammed en-Nâmûlî şöyle anlatır: “İbrâhim el-Matlûbî, talebeleri ile birlikte, incir mevsiminde inciri bol bir yere geldiler. Oranın halkı, kendilerine misâfir olmalarını, bol bol incir ikram etmek istediklerini söylediler. Talebeler de incir yemek arzusunda idiler, İbrâhim el-Matlûbî; “Biz inciri Ali bin Şihâb’ın beldesinde yiyeceğiz” deyip, orada kalmadı ve yola koyuldular. Talebelerin aklına, incir yetişmeyen bir yerde nasıl incir yenir düşüncesi geldi. Nihâyet Ali bin Şihâb’ın beldesine geldiler. Ali bin Şihâb gelenleri karşılayıp, içeriye buyur etti ve önlerine, içinde incirin en güzeli olan büyük bir sepet koydu. Talebeler hocalarından, daha önce içlerinden geçen düşünce sebebiyle özür dilediler ve tövbe ettiler.”
Ali bin Şihâb, ekin ekme zamanında, tarlasına ektiği buğday için bir sınır çizerdi. Sınırın dışında kalan yere de bakla ekerdi. Bakla ile buğday arasındaki sınırda yetişenleri almaz, halka bırakırdı. Bulunduğu beldede sıcakların çok olması sebebiyle, ekini gece biçerlerdi. Ali bin Şihâb, ekin biçmeye giderken abdest ibriğini de yanında götürürdü. Gece ekin biçip sabah namazı vakti girince, işi bırakır, abdest alıp namaza dururdu. Namazını biraz uzatırdı. Ortağı, bu gecikmeden biraz sıkılırdı. O da haliyle bunu anlar ve; “Haram yoldan kazanılan her yiyecek haram olur” derdi.
Oğlu şöyle anlatır: “Babam; “Helâl lokma ile beslenen bedeni toprak çürütmez” buyurdu. Onun bu sözüne ba’zı kimseler i’tirâz edip, bu durumun Peygamberlere ve şehîdlere mahsûs olduğunu söylediler. Bir müddet sonra babam vefât etti. Aradan yirmibir sene geçti. Babamın söylediği söze yine i’tirâz edenler oldu. Sözünün doğru olup olmadığını anlamak için, gidip kabrini açtılar. Onu, ilk gün koydukları gibi bembeyaz bir kefen içinde buldular. İnkarcılar tövbe ve istiğfar edip, Allahü teâlâdan af dilediler.”
Ali el-Iyâşî, Ebü’l-Abbâs’ın talebelerinden idi. Bir gece Ali bin Şihâb’ın dergâhında geceledi. O gece Ali bin Şihâb’ı, kabrinde Kur’ân-ı kerîm okurken gördü. Meryem sûresinden başlayıp, Rahmân sûresine kadar okudu. Sabah, tan yeri ağarırken okumayı bıraktı. Ali el-Iyâşî, durumu orada bulunanlara anlattı. Onlar da; “Evet! O, Ali bin Şihâb’dır” dediler.
Ali bin Şihâb, vefâtından az önce; “Kabrimi belli etmek için bir nişan koymayınız. Beni, şu kubbeli yerin arkasına defnediniz” diye vasıyyette bulundu.
Oğlu Şeyh Abdürrahmân şöyle anlatır: “Babamın vefâtı yaklaştığında, Abdülazîz ed-Dirînî’nin “Tehâret-ül-kulûb” kitabını istedi. Onda yazılı zâtların vefât ediş hâllerinin okunmasını istedi. Bir müddet dinledikten sonra, derin ve hüzünlü nefes aldı ve; “Onlar, kâfileler hâlinde atlarla geçip gittiler. Biz ise, topal bir merkep ile onları ta’kibe çalışıyoruz.” buyurdu. Bir aralık dilinde ba’zı kabarcıklar çıktı. Ev halkından birisinin; “Vallahi bu dil bu hâle gelmemeli idi. Zira o, geceler boyu Kur’ân-ı kerîm okudu, hatim indirdi” dediğini duyunca; “Onun sözlerini duymamış olayım. Eğer o, hesab verme husûsunda benim bildiğimi bilseydi, öyle söylemezdi” buyurdu.
Oğlu Hıdır da şöyle anlatır: “Babam Ali bin Şihâb Kâhire’ye geldiğinde, yanında ekmek çantası ve su ibriği olurdu. İbriğini Nil nehrinin temiz bir yerinden doldurur, ekmeğini yer ve suyunu içerdi. Bir kere olsun bana âit olan ekmekten yemedi.”
Muhammed bin Abdürrahmân, bir bahar mevsiminde Ali bin Şihâb’ın bulunduğu bölgeye gelip zirâatle meşgûl oldu. Anbarlar yaptırdı ve oldukça fazla masraf yaptı. Oradan ayrılacağında, işini yürütmek ve anbarları teslim işi için emîn birisini aradı. Köylüler, Ali bin Şihâb’dan daha emîn kimsenin olmadığını söylediler. Muhammed bin Abdürrahmân gidip, işini kendisine havale etmek istediğini Ali bin Şihâb’a söyledi. Fakat o kabûl etmedi. Muhammed bin Abdürrahmân da çok ısrar ederek, işlerini ve anahtarları ona teslim etti. Ali bin Şihâb da bu ısrar üzerine onu kırmayıp, işlerini teslim aldı. Bir zaman sonra, tarladaki kavun ve karpuzlar oldu. Onları topladı ve bir yere koydu. Zamanı biraz geçince, telef olmasın diye satmak istedi. Tellâl tutup ilân etti. Alan olmadı. Telef olan bu malları kendi hesabına yazdı. Sonra hayvanlara verilen otların dağılışını günü gününe bir yere yazdı. Hangisine ne kadar yem verildiğini ve neler verileceğini tesbit etti. Hasta olanları da yazdı. Birçok işi yapıp, hesabını tuttu. Nihâyet malların sahibi olan Muhammed bin Abdürrahmân geri döndü. Yapılan işleri, tutulan hesapları görünce, Ali bin Şihâb’ın ayaklarına kapandı ve; “Efendim, af buyurunuz. Sizin gibi bir zâtı kendime vekîl yapıp işimde çalıştırdım” deyip, özür diledi.
Ali bin Şihâb, ba’zan mushaf yazardı. Bundan aldığı hediye ile ihtiyâcını giderir, fazlasını da dul kadınlara ve fakirlere dağıtırdı, İlmi eserler de yazdı. Yazarken Kur’ân-ı kerîm de okurdu. Okuması, yazdığı eserde bir yanlışlık yapmasına sebep olmazdı. Hatasız ve çok güzel bir şekilde yazardı.
Ali bin Şihâb, ba’zan süt ve sulu yemekleri hasta kimselerle birlikte oturup yer ve; “Bunlar, gönlü kırık kimselerdir” buyururdu.
Talebeleri; “Biz onu, yaz olsun, kış olsun, gündüzleri uyurken görmedik. O; “Gündüzler, uyku için yaratılmadı” buyururdu diye naklettiler.
Şöyle anlatılır: “Hac dönüşü, insanlar onu karşılamaya çıktılar. İkindi vakti idi. O, hemen dergâhın damına çıkıp ezân-ı Muhammedîyi okudu. Sonra inip, namaz kıldırdı. Namazdan sonra da etrâfı temizlemeye, abdest alma yerlerinin sularını doldurmaya başladı. Daha evine gitmeden, bu işlerini yapıp bitirdi. O geceden i’tibâren, önceki âdeti üzere, hiç aksatmadan sebilleri, doldurmaya devam etti. Başkalarının hac dönüşü günlerce dinlendiği, boş durduğu gibi yapmadı ve; “Vakit, keskin bir kılıçtır” buyurdu. Hacdan döndükten sonra, ağlaması ve hüznü daha da fazlalaştı. Vefâtına kadar hep bu hâl üzere yaşadı.”
Nûreddîn eş-Şûnî, Ali bin Şihâb’a çok benzerdi. Bedeni, yüzü, sakalı ve çalışması hep onu andırırdı. Bu benzerliği sebebiyle, çok kimseler Câmi’ul-Ezher’e onu görmeğe giderlerdi. Nûreddîn eş-Şûnî vefât ettiğinde, rü’yâda görüldü ve; “Bu gece Ali bin Şihâb yanıma geldi ve bana; “Mekânın hoş olsun. Herhangi bir ihtiyâcın olursa beni çağır, hemen gelirim” diye söyledi” dedi.
Ali bin Şihâb, Kâhire’den dönüşünde birisi ile yol arkadaşı oldu ve ona ne iş yaptığını sordu. O da, müezzin olduğunu söyleyince; “Yerine ayrılırken birini vekîl bıraktın mı?” diye sordu. O da, bu suâli önemsemeyip; “O iş kolay, hâlledilir” deyince, Ali bin Şihâb, onun bu sözünün artık ayrılmayı îcâb ettirdiğini ve kendisiyle yol arkadaşlığı yapamıyacağını söyleyip, ondan ayrıldı.
Berhâmi denilen ba’zı kimseler, ateş yemek, ateşe girmek, dil üzerinde kılıç gezdirmek gibi işler yaparlardı. Bunlar Ali bin Şihâb’ın beldesine gelince, o bunlara mâni olup; “Yaptığınız bu işlerin dînimizdeki yerini gösterin ve Hocam İbrâhim ed-Düsûkî’den böyle bir haber söyleyin” dedi. Onlar cevap veremediler. O gece Berhâmîler, rü’yâ’da İbrâhim ed-Düsûkî’yi gördüler. Onlara; “Hepiniz Ali bin Şihâb’ın sözünü dinleyiniz. Ben, Hulefâ-i râşidînin (dört büyük halifenin) ve müctehid imamların çizdiği hidâyet yoluna aykırı olan her işe karşıyım” dedi. Sabah olunca, hepsi yaptıklarına pişmân oldular ve tövbe ettiler. Ali bin Şihâb da onlara; “Eğer hocam İbrâhim ed-Düsûkî’nin bu işte rızâsı olduğunu bilseydim, sizden önce ben yapardım” dedi.
Ali bin Şihâb, namaz için evinden çıktığında, onu gören namaz kılmayan kimseler bir yere gidemeyip, onun heybetinden namaza koşarlardı.
Ali bin Şihâb, bir yere oturup, oyun ve boş şeylerle vakit geçiren köylüleri görünce; “Yavrularım, ömür çok kısadır. Oyun ve eğlence zamanı değildir. Yakında yaptıklarınıza pişman olursunuz” diye nasihat ederdi.
Ali bin Şihâb, seyyid idi. Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) soyundan olduğunu açıklamazdı ve; “Neseble öğünmek doğru değildir. Kişi, iyi amel sahibi olmalıdır. Önceleri bir köle olan Selmân-ı Farisi ve Bilâl-i Habeşî (r.anhümâ) Resûlullahın emrine girince, O’nun sohbetinde şanları ne kadar üstün oldu” buyurdu.
Kendisini Nûreddîn (dînin nûru) ismi ile çağırdıklarında; “Beni, babamın koyduğu Ali ismi ile çağırınız” buyururdu.
Ali bin Şihâb buyurdu ki: “Ben, birinin çok ibadetine değil, Allahü teâlâdan korkusunun çokluğuna ve bir de nefsi ile olan mücâdelede onu hesaba çekişine bakarım.”
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Tabâkât-ül-kübrâ cild-2 sh. 109İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ALİ KUŞÇU
Fâtih devri kelâm ve fen âlimi. İsmi, Ali bin Alâüddîn bin Muhammed’dir. Babası, Uluğ Bey’in doğancıbaşısı olduğu için, Kuşçu lakabıyla meşhûr oldu. Doğum târihi bilinmemekte, dokuzuncu asrın başlarında Semerkand’da doğduğu kabûl edilmektedir. 879 (m. 1474) senesi Şa’bân ayında İstanbul’da vefât etti. Kabri, Eyyûb Sultân türbesi yanındadır.
Uluğ Bey’in hükümdârlığı sırasında, Semerkand’da dinî öğrenimini tamamladı. Küçük yaşta, matematik ve astronomiye karşı aşırı bir ilgi duydu. Devrin en büyük âlimleri olan; Uluğ Bey, Bursalı Kâdızâde Rumi, Gıyâseddîn Cemşid ve Mu’înüddîn Kâşî’den astronomi ve matematik dersleri aldı. Bu büyük âlimlerden aldığı ilimlerle yetinmeyip, daha fazlasını öğrenme arzu ve isteği ile, kimseye haber vermeden, sinesinde ünlü âlimlerin toplandığı Kirman’a gitti. Kirman’da bulunduğu sırada, aklî ve naklî ilimler üzerinde çalışmalara devam edip, burada “Hall-ül-eşkâl-il-Kamer” (Ay safhalarının açıklanması) risâlesini ve “Şerh-i Tecrîd” adlı eserini hazırladı. Daha sonra tekrar Uluğ Bey’in yanına dönerek, ondan özür diledi ve ay’da eskiden beri açıklanmamış ba’zı yerleri çözmek, îzâh etmek husûsunda yazmış olduğu “Hall-ül-eşkâl-il-Kamer” adlı risalesini takdim etti. Uluğ Bey, bu risaleyi okuyup inceledikten sonra ona; “Bu konuda cidden iyi bir tahsil yapmışsın” diyerek iltifâtta bulundu. Ali Kuşçu, sonra Uluğ Bey’in yaptırmakta olduğu meşhûr rasathânenin tamamlanmasına me’mûr olundu.
Ali Kuşçu Kâdızâde Rûmî’nin vefâtı üzerine, Uluğ Bey tarafından Semerkand Rasathânesine müdür olarak ta’yin edildi. Uluğ Bey’in katledilmesinden sonra, Semerkand Medresesi’ndeki dersleri ile rasathânedeki çalışmalarına son vererek, Semerkand’dan ayrılıp, Tebrîz’e gitti. Tebrîz’de Uzun Hasen ona çok iltifât ve ikramda bulundu. Uzun Hasen onu sulh yapmak için Fâtih Sultan Mehmed Hân’a gönderdi. Fâtih Sultan Mehmed Hân, onun değerli bir ilim adamı olduğunu, kısa bir görüşmeden sonra anladı. Uzun Hasen’in ona gösterdiği ilgi ve alakadan daha fazlasını gösteren Fâtih Sultan Mehmed, kısa bir sürede Ali Kuşcu’nun gönlünü fethetti. Fâtih ona, İstanbul’da kalması için teklifte bulundu. Çünkü onun ilminden faydalanmak istiyordu. Ali Kuşçu bu teklifi kabûl etti. Fakat daha önce üzerine aldığı vazîfeyi yerine getirmek için Fâtihin cevâbını Uzun Hasen’e götürdü. Bu vazîfesini tamamladıktan sonra, seçkin talebeleri ve yakınlarından meydana gelen ikiyüz kişilik bir kâfile ile İstanbul’a geldi. Fâtih Sultân Mehmed Hân, onu Ayasofya Medresesi’ne müderris olarak tâ’yin etti. Bunun yanında, kendi husûsi kütüphânesinin müdürlük görevini de verdi.
Ali Kuşcu’nun, İstanbul medreselerinde astronomi ve matematik ilimlerindeki çalışmaları neticesinde, büyük gelişmeler görüldü. Derslerine İstanbul’un meşhûr âlimleri de katılırdı, İlim sahasında hizmet ve adları ile ün yapmış olan Hoca Sinân Paşa, Molla Lütfî ve Ali Kuşcu’nun oğlu Mirim Çelebi gibi âlimler, onun derelerinde yetiştiler.
Fâtih Sultân Mehmed Hân, uzun Hasen’e karşı çıktığı sefere Ali Kuşcu’yu da götürmüştü. Ali Kuşçu bu sefer esnasında, astronomi ilmine dâir “Er-Risâletü felâhiyye” adlı risalesini yazdı. Ali Kuşçu, yalnız te’lîf eserleri ile değil, çalışma ve yol göstermesiyle devrini aşan büyük bir âlimdir.
Eserleri: Ali Kuşcu’nun eserleri, Astronomi ve matematikle ilgili olanlar; kelâm ilmi ile ilgili olanlar olmak üzere iki kısma ayrılır. Ali Kuşcu’nun yazmış olduğu eserlerden ba’zıları şunlardır:
1- Risale fil-Heye’ (Astronomi Risalesi): 862 (m. 1457) yılında Semerkand’da Farsça olarak yazılmıştır. Osmanlı mühendishânesinde, ondördüncü asırda ders kitabı olarak okutuldu.
2 Risaleti’l-Fethiye (Fetih Risalesi): Risale fil-Heye’ adlı risalenin Arabcasıdır. Ali Kuşçu, bu eserin son kısmına gök cisimlerinin uzaklıklarıyla ilgili bir bölüm ilâve ederek, Otlukbeli Zaferi’nin bir hediyesi olarak Fâtih Sultân Mehmed Hân’a sunmuştur. Bu eserde, ekliptiğin eğimini hesâb eden Ali Kuşçu, eğimi 23° 30’ 17” olarak bulmuştur. Bugün bulunan değer ise 23° 27’dır. Bu iki değer arasındaki küçük fark, Ali Kuşcu’nun astronomideki üstün bilgisini ortaya koyar. Eserin ilaveli ve açıklamalı ilk tercümesi 955 (m. 1548) senesinde Seyyid Ali bin Hüseyn tarafından yapılmış ve Haleb’de bastırılmıştır. Bu esere dâir birçok şerhler yapılmıştır. Bunlardan biri, mühendishâne baş müderrisi Seyyid Ali Paşa tarafından yapılmış olan “Mir’ât-ül-Alem” adlı eserdir. Risale fil-fethiye’nin iki asıl nüshasından biri, İstanbul Rasathâne Kütüphânesi 65/8’de, diğeri ise, Nûr-i Osmaniye Kütüphânesi 2911 numarada kayıtlıdır.
3-Risâle fil-Muhammediyye: Cebire dâir bir eserdir. Fâtih Sultân Mehmed Hân’a takdim etmiştir. Ali Kuşcu’nun, eserin son sayfasındaki imzasından, 877 (m. 1472) senesinde tamamlamış olduğu anlaşılmaktadır. Eserin el yazması, Ayasofya Kütüphânesi 2733 Numarada kayıtlıdır.
4- Uluğ Bey Ziyci Şerhi: Ali Kuşçu’nun astronomi ile ilgili en önemli eseridir. Uluğ Bey Ziyci’ne dâir Farsça bir şerhtir. Eserde ayrıca, yüksek matematik ve astronomi ile ilgili fizikî bilgilere de yer verilmiştir. Eserin iki aslı vardır. Bunların bir tanesi, İstanbul Rasathânesi Kütüphânesi 113 numarada, diğeri ise Râgıp Paşa Kütüphânesi 928 numarada kayıtlıdır.
5-Tecrid-ül-kelam Kelâm ilmine dairdir. İlim dünyâsında, Şerh-i Cedîd (Yeni Açıklama) ismiyle meşhûr olan bu eser, Nasîruddîn Tûsî’nin eserine şerh olarak yazılmıştır. Eserde konu ile alâkalı olarak, Ali Kuşcu’nun kendi görüşlerine de yer vermesi, esere ün kazandırmıştır. Bu eser, ilk olarak Tebrîz’de basılmıştır. Eserin aslı, İstanbul Üniversitesi Kütüphânesi 82016 numarada kayıtlıdır.
6-Risâle fil-Hisâb: Aritmetik kitabıdır. Üç makaleden meydana gelmiştir. Yıldız hesaplarını içine almaktadır.
Ali Kuşcu’nun ayrıca; Risâle-i Adüdiye, Unkûd-üz-Zevhir fî nâm-il-cevâhir adlı eserleri ve kelâm ilmi ile ilgili eserleri de bulunmaktadır.
1) Şakâyik-i Nu’mâniyye cild-1, sh. 177
2) Zeyl-i Şehâyüt-ı Nu’mâniyye sh. 180
3) Kâmûs-ül-a’lâm cild-4, sh. 3179
4) Rehber Ansiklopedisi cild-1, sh. 181 İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ALİ SEMERKANDÎ
Osmanlı Devleti’nin kuruluş devrinde, Ankara’nın Çamlıdere beldesinde yaşayan evliyânın büyüklerinden, 720 (m. 1320) senesinde İsfahan’da doğdu. Babasının ismi Yahyâ olup, nesilleri Hazreti Ömer’e ( radıyallahü anh ) dayanır. Çok zeki ve pek akıllı idi. Küçük yaşında Kur’ân-ı kerîmi ezberledi ve muhtelif kırâatlere göre okumasını öğrendi. Genç yaşında; tefsîr hadîs, fıkıh ve tasavvuf ilimlerinde pek yüksek derecelere kavuştu. Mekke-i mükerreme, Medîne-i münevvere, Şam, Kudüs, Irak, Semerkand, Karaman, Çamlıdere gibi pekçok beldelerde, İslâmiyeti öğretmek, emr-i ma’rûf, nehy-i münker yapmak için dolaştı. 862 (m. 1457) senesinde Çamlıdere’de vefât etti. Karaman’da vefât ettiği de söyleniyorsa da o zât başkadır.
Ali Semerkandî, tahsilini tamamladıktan sonra, Mekke-i mükerremeye gitti. Kâ’be-i muazzamada yıllarca imamlık yaptı. Orada, insanların Ehl-i sünnet i’tikâdına uygun bir îmân ile yaşamaları, ibâdetlerini sünneti şerîfe uygun yapabilmeleri için çok çalıştı. Ma’nevî bir işâret ile Medîne-i münevvereye geldi Orada Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) mübârek türbelerinde yedi sene kadar türbedarlık hizmetinde bulundu. Birgün rû’yâsında Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) kerîmeleri Hazreti Fâtımâ vâlidemizi gördü. Buyurdu ki: “Yâ Ali! Resûlullahın huzûruna git Seni ma’nevî evlâtlığa kabûl buyuracak!” Ali Semerkandî uyanınca, hemen Resûlullahın mübârek huzûruna koştu. Mübârek kabrinin karşısına geçip, diz üzerinde edeble oturdu. Başını önüne eğerek, murâkabe hâlinde beklemeye başladı. Bir müddet sonra Ravda-i mutahheradan Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ); “Buyur yâ Ali! Seni ma’nevî evlâdım olarak kabûl ettim. Kıyâmete kadar bu mu’cizem bakî kalsın. Yâ Ali! öyle bir beldeye git ki, fakirlikleri sebebiyle beni ziyâret edemiyen ümmetim, seni ziyâret etsinler. Sen benim evlâdım olduğun için, sana yapılan ziyâreti bana yapılmış gibi kabûl ederim” mübârek sözlerini işitti. Bu sözleri, büyük bir zevk ile dinleyen Ali Semerkandî hazretleri, sevincinden ağladı ve cenâb-ı Hakkın verdiği bu ni’metten dolayı şükür secdesi yapdı. Anadolu’ya gitmesi gerektiğini anladı ve hemen harekete geçti.
Ali Semerkandî hazretleri Anadolu’da seyahat ederken, Alanya’ya geldi Birgün denizin kenarında yürürken, ağlayan bir kimseye rastladı. Niçin ağladığını sorduğunda, o kimse; “Yanımda, çok büyük kıymeti olan bir incim var idi. Onu denize düşürdüm. Bunun için ağlıyorum” dedi. Onun üzüntüsüne dayanamayan Ali Semerkandî; “Dünyâ malının muhabbetini kalbe koymak iyi değildir. Madem ki çok üzülüyorsun, benimle gel” diyerek sahile indi. Denize dönerek; “Ey balıklar! Allahü teâlânın izni ile bir inci bulup getirin!” buyurdu. Bir ânda, denizin üzerinde binlerce balık, ağızlarında birer inci ile göründü. Ali Semerkandî, bir tanesini işâret ederek, gelen balıktan inciyi aldı. Vazifesini yapan balıklar tekrar denizin içinde kaybolurken, hâdiseyi hayretle ta’kib eden o kimseye inciyi verdi. O kimse, eline verilen incinin kendisine âit olduğunu görünce daha çok hayret etti.
Ali Semerkandî, Alanya’dan, bugünkü Ankara’nın Çamlıdere havâlisine geldi. (Çamlıdere’nin eski ismi Şeyhler olup, bu zâta izafeten verildi.) Çamlıdere’ye bir derviş kıyâfetinde gelen Ali Semerkandî, oradaki insanların çok fakir olduğunu görerek, işâret buyurulan yerin burası olduğunu ma’nevî keşf ile anladı. Buradaki insanların irşâdı, Allahü teâlânın emirlerini bildirmek, yasaklarından kaçındırmak için yıllarca çalıştı. Pekçok talebeleri oldu. İslâmiyeti yaymak için çalıştığı bu bölgede, pekçok kerâmetleri görüldü. Nesilden nesile aktarılan kerâmetlerinden birkaçı aşağıdadır.
Bulunduğu bölgeye ilk geldiği günlerde, köylülerin sığırlarını otlatacak çobanları yoktu. Arıyorlardı, fakat çobanlığa kimse yanaşmıyordu. Ali Semerkandî hazretlerinin de büyüklüğünü anlamış değillerdi. İnsanların bu sıkıntısını gören Ali Semerkandî onlara; “Sığırlarınızı otlatabilirim. Bu işten dolayı sizden ücret talep etmiyorum” buyurdu. Köylüler bu habere çok sevindiler. Köylerine yeni gelen, herkese dînden îmândan bahseden bu zâta dediler ki: “Biz, sığırlarımızla birlikte, buzağılarını da otlattırmak istiyoruz. Eğer buzağıların, annelerini emmeden otlamalarını sağlarsan memnun oluruz.” O da kabûl etti. Ertesi gün inekleri ve buzağıları bir arada otlatmaya götüren Ali Semerkandî ( radıyallahü anh ), otlak yerinde sığırlara dönerek; “Ey inekler ve buzağılar! Akşama kadar beraberce otlayınız. Yalnız buzağılar, annelerini emmesin, anneler de yavrularını emzirmesin!” dedi. Bu söz üzerine, akşama kadar inekler buzağılarını emzirmedi Buzağılar dahî annelerini emmek için uğraşmadı. Akşam merak içinde bekleyen köylüler, ineklerin memelerini süt ile dolu olduğunu görünce hayretten şaşırıp kaldılar. Böylesini ne işitmiş ne de görmüşlerdi. Bunun Ali Semerkandî hazretlerinin bir kerâmeti olduğunu ve onun büyük velîler arasında yer aldığını anladılar.
Ali Semerkandî, birgün tarda sığırları otlatırken, bir kurdun, bir öküzü öldürmek için hazırlandığını gördü. Hemen yanlarına varıp, kurda; “Ey kurt! Bu öküzü öldürmek için kimden izin aldın?” deyince, kurt dile gelip; “Ey Allahü teâlânın sevgili kulu! Bu öküz benim nasîbimdir. Allahü teâlânın izni ile bunu öldürüp yiyeceğim” dedi. O da; “Ey kurt! Öküzün sahibine durumu anlatayım. Haberi olsun ki bize bir kabahat bulup dil uzatarak âhıretini yıkmasın. Bugün müsâade et, yarın gel” buyurdu. Kurt, peki diyerek oradan ayrıldı. Akşam durumu öküzün sahibine anlattı. Fakat öküzün sahibi Ali Semerkandî hazretlerinin büyüklüğünü idrâk edemiyenlerden bir kimse idi. Onun bu anlattıklarının olamıyacağını söyleyerek, ertesi gün öküzü yine gönderdi O gün kurt, yine gelip öküzün başına dikildi Hâdiseyi ta’kib eden Ali Semerkandî, kurdun yanına gelip; “Madem ki yiyeceksin, hiç olmazsa derisini delik deşik etme de, sahibinin işine yarasın!” dedi. Kurt, öküzü öldürüp, derisine zarar vermiyecek şekilde etini yedi Akşam, öküzün yerine derisinin geldiğini gören öküzün sahibi, doğruca Ali Semerkandî’nin yanına koşup, duruma sordu. Hâdiseyi öğrenince, inanmayıp Ali Semerkandî’ye uygun olmayan sözler söyledi ve ertesi günü kadıya şikâyet etti. Kâdı, her iki tarafı dinledikten sonra, Ali Semerkandî hazretlerine; “Şahidin var mı?” diye sordu. O da; “Orada bu hâdiseyi gören ağaçlar ve kayalar şâhidimdir” derdemez, hâdisenin geçtiği bölgeden bir gürültüdür koptu. Kayalar ve ağaçlar harekete geçmiş, kadı efendinin bulunduğu yere doğru geliyordu. Herkes korkudan kaçışmaya başladılar. Bunun üzerine Ali Semerkandî hazretleri; “Ey kayalar ve ağaçlar! Olduğunuz yerde durun!” buyurunca, durdular. Kâdı, da’vâcı ve inanmayan kimselerin hayretlerinden akılları gideyazdı. Ali Semerkandî’nin büyüklüğünü kabûl edip, onun talebelerinden oldular.
Yaz mevsiminde, kadınlar tarlada ekin biçiyorlardı. Oralarda sığır otlatan Ali Semerkandî, namaz vakti girdiği hâlde abdest tazeleyecek bir su bulamadı. Asasını yere vurarak; “Çık, yâ mübârek!” deyince, yerden gövde kalınlığında bir su çıktı. Sular, hızla meyilli arazide etrâfa yayılırken, kadınlar bağırmaya başladılar “Su çıkarmanın da zamanı mı?” Ekinlerimiz sular altında kalacak...”Bunun yanısıra, Ali Semerkandî’ye hakaret dolu sözler ettiler. O da suyun çıktığı yere bakarak; “Ey mübârek su! Ne çıktığın belli olsun, ne de aktığın!” buyurdu. Bu söz üzerine suyun çıktığı yer, kuyu ağzı gibi olup hareketsiz kaldı.
O tarihlerde Osmanlı payitahtı olan Bursa’da bir çekirge âfeti oldu. Her tarafı çekirge kaplamış, mahsûlleri ve çiçekleri harâb etmiş idi. Bu âfetten kurtulmak için, zamanın ziraatçılarından çâre soruldu. Yapılan bütün araştırmalardan bir netice alınamayınca, âlimlere ve velîlere haber gönderildi. Bu çekirge âfetinden kurtulma çâresinin ne olduğu soruldu. Bu haber, Çamlıdere’de yaşayan Ali Semerkandî’ye de ulaştı. Ali Semerkandî hazretleri, dağda asâsıyla çıkardığı sudan bir miktar Bursa’ya gönderdi. Bu suyu, zarar veren haşerâtın bulunduğu bölgeye dökmelerini tenbîh etti. Suyu Bursa’ya götürdüler. Çekirge âfetinin bulunduğu bölgelere azar azar döktüler, çok kısa bir zaman içinde çekirgeler koyboldu. Mahsûller, bitkiler, çiçekler çekirgelerin istilâsından böylece kurtulmuş oldu. Bir rivâyete göre bu su, bir kap içinde yüksek bir yere asıldı. Allahü teâlânın izni ile suyun götürüldüğü yerde sığırcık kuşları toplanıp, bir anda çekirge sürülerini mahvettiler.
Pâdişâh, Bursa’nın çekirgelerden kurtulmasına vesile olan Ali Semerkandî’yi Bursa’ya da’vet etti. Ali Semerkandî Bursa’ya geldiğinde, Pâdişâh ona çok izzet ve ikramlarda bulundu. Pek fazla iltifât edip, Bursa’da kalmasını arzu etti. Fakat Ali Semerkandî, nâzik bir ifâdeyle Bursa’da kalamıyacağını, bu ümmetin fakir olup, Resûlullah efendimizi ( aleyhisselâm ) ziyârete gidemiyen insanların bulunduğu bölgede kalmak istediğini bildirdi Bunun üzerine Pâdişâh, bir istekte bulunmasını arzu etti. Ali Semerkandî de; “Çamlıdere havâlisindeki teb’anız çok fakirdir. Onları, askerlik ve toprak kirası mükellefiyetinden muaf tutmanızı arzu ediyorum” buyurdu. Pâdişâh derhâl bir ferman yazdırarak, bundan sonra Çamlıdere havâlisinde bulunan kimselerin askerlik yapmayacağını ve toprak kirasının alınmayacağını bildirdi. O günden, İstiklâl Harbi sıralarına kadar Çamlıdere bölgesinden vergi alınmadı ve askere giden olmadı. Bütün pâdişâhlar, o fermana riâyet ettiler. Ayrıca, “Çekirge Suyu” ismi ile meşhûr olan sudan zaman zaman alınarak, çekirgelerin zarar yaptığı bölgelere götürüldü. Bu su, hâlen Çamlıdere’nin kuzeyinde, Gerede’nin doğusunda, Eskipazar’ın güneyinde bulunmaktadır.
Çamlıdere’de Ali Semerkandî’nin ( radıyallahü anh ) külliyâtında bulunan bu fermanın ba’zı maddeleri şöyledir: 1) Çamlıdere’de bulunan müslümanlar, Şeyh Ali Semerkandî hazretlerinin ma’nevî evlâdlarıdır. 2) Yine bu bölgenin halkına askerlik mükellefiyeti yoktur. 3) Toprak kirasından muaf tutulacaklardır. 4) Çekirgeleri yok eden Sığırcık suyu, Şeyh Ali Semerkandî ve onun ma’nevî evlâdlarına âittir... Bu ferman, zaman zaman yenilenmiştir.
Ali Semerkandî, 862 (m. 1457) târihinde Çamlıdere’de vefât etti. Türbesi Çamlıdere kabristanının ortasında bulunmakta, ziyâret edenler, ondan çok feyz almaktadırlar. Türbesinin kapısından girilince tam karşıda olan büyük sandukalı kabir ona, etrâfındaki kabirler de talebelerine âittir.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Menâkıb-ı Şeyh Ali Semerkandî
2) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 733
.İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ÂMİRÎ EL-HARADÎ
Hadîs, târih ve Şafiî mezhebi fıkıh âlimi. İsmi, Yahyâ bin Ebû Bekr bin Muhammed bin Yahyâ olup, lakabı Ebû Zekeriyyâ’dır. El-Âmiri el-Haradî nisbetleri ile meşhûr oldu. 816 (m. 1413) senesinde doğdu. 893 (m. 1488) senesinde, Yemen’de Hard denen yerde vefât etti.
Zamanında Yemen’in en büyük âlimi ve muhaddîsi olan Âmirî el-Haradî, Yemen’de İbrâhim Nahvî’den ilim öğrendi. Hac farizasını yerine getirmek için gittiği Mekke-i mükerremede, Ebü’l-Feth Merâgî’nin derslerine devam etti. Fakîh Muhammed bin Ebü’l-Gays Hüseynî’den, Begavî’nin tefsîrini okudu. Fıkıh ilmini babasından öğrendi ve bu ilimde söz sahibi oldu. Ayrıca Takıyyüddîn Fihd’den de ders aldı. Bununla iftihar ederdi. Fıkıh ve hadîs ilminde ders okutarak, çok kimselere ilim öğretti.
Âmiri el-Haradî, çok ibâdet ederdi. Keşf ve kerâmet sahibi idi. Birçok eser yazdı. Yazdığı eserlerden ba’zıları şunlardır: 1- Garâib-üz-zemân: Resûlullahın ( aleyhisselâm ) hicretlerinden, yedinci asra kadar olan târihi içerisine alır. Yazmadır. 2- Behcet-ül-mehafil fis-sîreti vel-mu’cizât-ı veş-Şemâil (matbûdur), 3-Et-tuhfet-ül-Câmia li müfredât-it-tıbb-in-nâfiati (matbûdur), 4- Er-Riyâd-ül-müstetâbe fî ma’rifeti men reva fis-Sahîhayni min-es-Sahâbe (matbûdur), 5- El-Aded fimâ lâ yestegnî anhu Ehad: Gece ve gündüz yapılacak sâlih âmellere dâirdir. 6- Muhtasar-ı akâid, 7- Kitâb-ül-udde, 8- Beyân-ül-i’tikâd, 9-Nazm-ül-mesâil.
Âmirî’nin yazmış olduğu “Muhtasar-ı Akâid” adlı eserden ba’zı bölümler:
Amirî, Allahü teâlâya hamd ve Resûlullahın, Allahü teâlânın kulu ve Peygamberi olduğuna şehâdet ettikten sonra şöyle demektedir: “Allahü teâlânın rahmetine muhtaç olan bu fakir, Allahü teâlâdan, beni haktan başkasını yazmaktan muhafaza buyurmasını, doğru yola kavuşturmasını dilerim. Ba’zı talebe kardeşlerim, benden Arabca olarak yazılmış, ezberlenmesi kolay olan, akâid ile ilgili bir eser yazmamı istediler. Ben de onların bu isteğini, Allahü teâlâdan yardım diliyerek kabûl ettim. Bu eser üç kısımdır. Birinci bölüm; i’tikâd mes’elelerine dâirdir. İkinci bölüm; küfrü ve irtidâdı gerektiren sözler hakkındadır. Üçüncü bölüm; insanlara en çok lâzım olan ba’zı bilgiler hakkındadır.
Kulun, kulluk vazîfesini yerine getirebilmesi için ba’zı zarurî bilgileri bilmesi lâzımdır. Bunları bilmek her müslüman erkek ve kadına farzdır. Allahü teâlâ, Nahl sûresinin kırktüçüncü âyet-i kerîmesinde meâlen; “Bilmediklerinizi, bilenlerden sorunuz! Cehlin ilâcı, sorup öğrenmektir” buyuruyor. Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) de bir hadîs-i şerîfte; “İlim Çin’de bile olsa, onu arayınız” buyurmuştur.
Bilinmesi lâzım gelen bilgiler iki kısımdır. Birincisi farz-ı ayn, ikincisi farz-ı kifâyedir. İ’tikâd bilgilerini öğrenmesi, namaz, hac, zekât gibi ibâdetleri yapmakta mes’uliyetten kurtulacak kadar ilim öğrenmesi her müslüman erkek ve kadına farz-ı ayndır. Bunlardan fazlasını öğrenip, derin âlim olmak, fetvâ verebilecek seviyeye gelmek farz-ı kifâyedir.
Namaz, abdest, oruç gibi ibâdetlerin sahih olması ve kabûl olması îmâna bağlıdır. Çünkü îmân asıl, amel fer’îdir. (şu’bedir). Eğer bir kimsenin i’tikâdı düzgün olmazsa, bin sene namaz kılsa ve oruç tutsa, bu namaz ve oruçları, ona kıyâmet gününde fâide vermez. Cehenneme gider. Allahü teâlâ, Gâşiye sûresinin ikinci âyet-i kerîmesinde meâlen şöyle bildiriyor “Bir takım yüzler vardır ki, o gün (kıyâmet günü) zelîldir.”
Bir kimse müslüman olduğunu söyler, fakat farz-ı ayn bilgileri öğrenmekten geri kalırsa, müslümanlıkla alâkası, müslüman olduğunu söylemekten ibâret olur. Sâdece müslüman olduğunu söylemekle âhıret saadetine kavuşulmaz. Bu bakımdan her müslümanın, öğrenilmesi farz-ı ayn olan din bilgilerini iyice öğrenip ezberlemesi lâzımdır. Hattâ bu bilgileri, yakınlarına, çoluk-çocuğuna da öğretmelidir.
Mükellef olana önce farz olan, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) Allahü teâlâdan getirdiklerine îmân etmektir. Îmân, Allahü teâlânın bir olduğunu, Resûl-i ekremin O’nun kulu ve Resûlü olduğunu kalb ile tasdik edip, dil ile söylemektir. İnanılacak şeylere, kalb ile inanmadan sâdece dil ile inandığını söylemek, îmân olmaz. Eğer bu îmân olsa idi, kalben inanmayıp, dil ile müslümanım diyen münâfıkların mü’min olması lâzım gelirdi.
Îmânın ta’rîfi geniş olarak şöyledir: Allahü teâlâya, O’nun ortağı ve benzeri olmadığına, O’nun Hayy ve Kayyûm olduğuna, kemâl sıfatları ile muttasıf olup, noksan sıfatlardan münezzeh olduğuna, Allahü teâlânın meleklerine, Peygamberlerine, Peygamberlerine verdiği kitaplara, kıyâmet gününe, kıyâmet gününün mutlaka vukû’ bulacağına, hayrın ve şerrin de Allahü teâlâdan olduğuna, öldükten sonra dirilmeye îmân etmektir.
Allahü teâlânın hükümleri üç çeşittir. Birincisi; Allahü teâlânın dilediği, beğendiği ve yapılmasını emrettiği hükümlerdir ki, bunlar farzlardır. Namaz, oruç, zekât gibi farz ibâdetler bu gruptandır. İkincisi; Allahü teâlânın dilediği, beğendiği, fakat yapılmasını emretmediği hükümlerdir ki, bunlar nafilelerdir. Nafile oruç ve namazlar v.s. Üçüncüsü; Allahü teâlânın beğenmediği ve yapılmamasını emr ettiği hükümlerdir ki, bunlar da haramlardır.
Kulun îmân ni’metine kavuşması ve hidâyet üzere (doğru yolda) bulunması, Allahü teâlânın lütuf ve ihsânıdır. Yine ba’zı kimselerin de küfr ve dalâlet üzere bulunması ise, Allahü teâlânın adâletidir. Kulun; bütün hâllerinde Allahü teâlânın hükmüne teslim olması gerekir. Kul, Allahü teâlânın işlerinde asla O’na i’tirâz etmemelidir. “Bunu niçin böyle yaptı. Bunu niçin haram kıldı” diye konuşmamalıdır. Çünkü Allahü teâlâ, Enbiyâ sûresinin yirmiüçüncü âyet-i kerîmesinde meâlen; “Allah yaptığından sorumlu olmaz, kullar ise sorumlu olurlar” buyuruyor.
Kulu ve kul; hayır, şer, tâat ve günahlardan ne yapmış ise, hepsini Allahü teâlâ yaratmıştır. Allahü teâlâ, Saffât sûresinin 96. âyet-i kerîmesinde meâlen; “Allahü teâlâ, sizi yarattı ve işlerinizi yarattı” buyuruyor. Ancak Allahü teâlâ, kulların yaptığı hayır ve tâatlardan râzı, günah ve şerlerden râzı değildir.
Herkesin muayyen bir ömrü vardır; eceli gelince ölür. Öldürülmek yanmak veya boğulmak gibi herhangi bir sebeple ölen, eceli ile ölmüştür. Nitekim Allahü teâlâ, Nahl sûresinin altmış birinci âyet-i kerîmesinde meâlen; “Eğer Allah, zulümleri (günahları) yüzünden insanları hesaba çekiverseydi, yeryüzünde kımıldıyan tek bir canlı bırakmazdı. Fakat Allah, onları takdîr edilen bir müddete kadar geciktirir. Müddetleri (ecelleri) de geldiği zaman, ne biran geri kalabilirler, ne de öne geçebilirler” buyuruyor.
Günahkâr kimse, tövbe etmeden vefât edip, îmânla giderse, kesin bir şekilde Allahü teâlâ ona azâb edecektir veya onu affedecektir demek caiz değildir. O, Allahü teâlânın irâdesine kalmıştır. Dilerse fadlı ve keremi ile veya îmânının bereketi ile veya sevdiği kullarından birinin şefaati ile onu affeder. Dilerse, günâhı kadar ona azâb eder, sonra onu Cennete koyar. Allahü teâlâ, Nisa sûresinin 48. âyet-i kerîmesinde meâlen; “Allahü teâlâ, şirki elbette affetmez. Dilediği kimselerin şirkden ya’nî imansızlıktan başka günahlarını affeder” buyuruyor.
Kabirde Münker ve Nekîr adında iki meleğin suâl sorması haktır. Onlar iki melek olup, meyyit kabre konduğu zaman, meyyitin yanına gelirler, onu doğru olarak oturturlar. Rabbin kim? Peygamberin kim? Dînin ne? gibi sorular sorarlar.
Kabir azâbı haktır. Allahü teâlâ Mü’min sûresinin kırkaltına âyet-i kerîmesinde meâlen; “Fir’avn’a ve adamlarına, her sabah ve akşam gidecekleri Cehennem ateşi gösterilir. Kıyâmet koptuğu gün de; “Fir’avn kavmini en şiddetli azâba sokun” denilecektir” buyuruyor. Ya’nî, kıyâmet gününden Önce onlar ateşe arz olunurlar. Bu ise, kabir azâbından başkası değildir.
Kıyâmet günü haktır. Ona îmân etmek farzdır, Allahü teâlâ, Mü’min sûresinin 59. âyet-i kerîmesinde meâlen; “Kıyâmet muhakkak gelecektir. Onda hiç şüphe yoktur. Fakat insanların çoğu (buna) inanmazlar” buyuruyor.
Mîzân haktır. Onun iki kefesi ve bir dili vardır. Onda, Allahü teâlânın kudreti ile, O’nun dilediği şekilde ameller tartılır. Mîzân’ın büyüklüğü, gökler ve yer tabakaları kadardır. Cehennemden kurtulanların sevâbları, Cehennemliklerin ise günahları ağır gelir. Allahü teâlâ, Kur’ân-ı kerîmde meâlen şöyle buyuruyor: “Kıyâmet gününde amellerin tartılması haktır. Kimin iyilikleri kötülüklerinden ağır gelirse, işte onlar kurtulanlardır. Kimin de tartıları hafif gelirse, işte onlar kurtulamıyanlardır” (A’râf; 8-9).
Kıyâmet gününde kitapların (amel defterlerinin) okunması haktır, insanlar, bu husûsta kıyâmet günü farklıdırlar. Bir kısmına amel defteri sağ taraftan, bir kısmına sol taraftan, bir kısmına da arka taraftan verilir. Allahü teâlâ, Kur’ân-ı kerîmde meâlen şöyle buyuruyor: “Biz azîm-üş-şân, insan için sahîfesi açılmış olarak kendisine vâsıl olan kitâb ihraç ederiz” (İsrâ-13), “İşte o vakit, kitabı sağ eline verilmiş olan kimse, “Gelin kitabımı okuyun” der” (Hâkka-19), “Kitabı sol eline verilmeş olan ise; “Eyvah! Keşke kitabım verilmeseydi” der” (Hâkka-25).
Kıyâmet gününde insanların durumları birbirinden farklıdır. Bir kısmının hesabı çetin olur. Bir kısmının hesabında müsamaha olunur. Bir kısmı hesâbsız Cennete girer. Bir kısmı hesâbsız Cehenneme girer. O gün kabahatler ve sırlar ortaya çıkar. Allahü teâlâ, Tarık sûresinin dokuzuncu âyet-i kerîmesinde meâlen; “O gün (kıyâmet günü), bütün sırlar Aşikâr olur” buyuruyor. Allahü teâlâ, kıyâmet günü hükmeder. Zâlimden mazlûmun intikamını alır. O gün bir münâdî; “Bugün (âhırette) herkes kazandığı ile cezâlanacaktır. Zulüm yok bugün... Şüphesiz ki Allah, hesabı çok çabuk görendir” der. (Mü’min-17).
Sırat haktır. Sırat, Cehennem üzerinde uzatılmış bir köprü olup, kıldan ince, kılıçtan keskindir. İnsanların onun üzerinden geçmesi haktır. İnsanların bir kısmı şimşek gibi, çok çabuk geçerler. Bir kısmı rüzgâr gibi, bir kısmı kuşlar gibi geçerler.
Cennet ve Cehennem haktır. Onlar yaratılmış olup, şimdi mevcûtturlar. Allahü teâlâ Cennet için, Kur’ân-ı kerîmde meâlen; “Rabbinizden mağfiret istemeğe ve Cennete girmeğe koşunuz. Bunun için çalışınız! Cennetin büyüklüğü, gökler ve yer küresi kadardır. Cennet, Allahü teâlâdan korkanlar için hazırlandı. Bunlar, az bulunsa da mallarını Allah yolunda verirler, öfkelerini belli etmezler herkesi affederler. Allahü teâlâ, ihsân edenleri sever” buyuruyor. (Âl-i İmrân-133). Cehennem için ise meâlen; “Kâfirler için hazırlanan ateşten korkun” buyuruyor. (Âl-i İmrân-131). Mü’minler, Cennette ebediyyen kalıcıdırlar. Kâfirler ise, Cehennemde ebediyyen kalıcıdırlar. Allahü teâlâ, Bekâra sûresinin 82. âyet-i kerîmesinde meâlen; “Îmân edip sâlih ameller işliyenler ise, onlar da Cennet ehlidirler, ebedî orada kalıcıdırlar” buyuruyor. Âl-i İmrân sûresi 116. âyet-i kerîmesinde ise meâlen; “Kâfir olanlar (var ya!), onların ne malları, ne evlâdları kendilerini Allahın azâbından asla kurtaracak değildir. Onlar Cehennemliktir ve orada ebedî olarak kalıcıdırlar” buyuruyor.
Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ), Peygamberlerin (aleyhimüsselâm) sonuncusudur. Peygamberlerin ba’zısı ba’zısından üstündür. Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ), bütün Peygamberlerden (aleyhimüsselâm) üstündür. Peygamberlik kapısı, Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) Peygamber olarak gönderilmesinden sonra kapanmıştır. Ondan sonra peygamberlik iddiasında bulunanlar yalancıdırlar. Allahü teâlâ, Ahzâb sûresinin 40. âyet-i kerîmesinde meâlen; “O (Muhammed) Allahın Resûlü ve Peygamberlerin sonuncusudur. Allah herşeyi bilendir” buyuruyor. Ancak, âhır zamanda kıyâmetin alâmetlerinden olarak Îsâ aleyhisselâm, semâdan yeryüzüne iner. İnsanları Resûlullah efendimizin dinine da’vet eder.
Bu ümmetin en üstünü Ebû Bekr-i Sıddîk’dır ( radıyallahü anh ). Sonra Ömer bin Hattâb, sonra Osman bin Affân sonra Ali bin Ebî Tâlib’dir. (r.anhüm). Sonra Aşere-i mübeşşerenin tamâmı, sonra Eshâb-ı kiramdır. Sonra Tâbiin, sonra Tebe-i tabiîn efendilerimizdir. Sonra Selef-i sâlihin’in âlimleri, sonra da onların yolunda giden âlimlerdir.
Kıyâmet günü, Resûlullah efendimizin ümmetinin günâhkârlarına şefaat etmesi haktır. Allahü teâlâ, İsrâ sûresinin yetmişdokuzuncu âyet-i kerîmesinde meâlen; “(Ey Resûlüm!) sana mahsûs fazla bir namaz olarak, gece uykudan kalk da, Kur’ân ile teheccüd (gece namazı) kıl. Rabbinin, seni bir Makâm-ı Mahmûd’a göndermesi yakındır” buyuruyor. Tefsîr âlimleri, Makâm-ı Mahmûd’u şefaat makamı diye tefsîr etmişlerdir.
Yine, diğer Peygamberlerin (aleyhimüsselâm), âlimlerin, Sıddîkların, sehîdlerin de şefaati haktır. Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) bir hadîs-i şerîfte; “Ümmetimin âlimlerinin şefaati, İsrâiloğullarının peygamberleri’nin şefaati gibidir” buyuruyor.
Allahü teâlânın velî kulu, Peygamberden (aleyhisselâm) üstün olamaz. Hattâ bir Nebi, bütün evliyâdan daha üstündür. Bir velînin derecesi ne kadar yüksek olursa olsun, ondan ibâdet mükellefiyeti asla düşmez. Hakîkat mertebesine ulaşan velîden, ibâdet ve dinin emirlerini yerine getirme mükellefiyetinin düşdüğünü iddia eden kimse ehli dalâlettir, sapıktır ve doğru yoldan çıkmıştır.
Cünüblükten temizlenmek, abdest almak, teyemmüm etmek, mest üzerine mesh etmek, namaz kılmak, zekât vermek, oruç tutmak, hacca gitmek, cemâatle namaz kılmak, Cum’a namazı kılmak, ezan ve ikâmet okumak, cihâd etmek ve cenâze, bayram namazlarını kılmak, emr-i ma’rûf ve nehy-i münker yapmak, akrabaya iyilik etmek, ana-babaya itaat etmek ve daha başka dinin bütün emirleri haktır ve gerçektir. Komşuya ve bütün insanlara eziyetten sakınmak vâcibdir. Gıybet, nemime (koğuculuk), iftira, yalancı şâhidlik, fitne çıkarmak ve müslümanlar arasında düşmanlık meydana getirmek haramdır. Resûl-i ekrem bir hadîs-i şerîfte; “Fitne uykudadır. Onu uyandırana Allahü teâlâ la’net etsin” buyurdu.
Zalim olsa bile, müslümana la’net etmek, bedduâ etmek haramdır. Evlâ olanı, zâlim olan müslüman hakkında şöyle duâ etmektir: “Yâ Rabbi! Eğer o, tövbe ehlinden ise, onun tövbesini kabûl eyle. Eğer tövbe ehlinden değil ise, bizi ve bütün müslümanları onun kötülüklerinden muhafaza eyle.”
Allahü teâlânın dini, İslâmiyettir. Bu anlattıklarımız, zâhiren ve bâtınen i’tikâdımızdır. Yâ Rabbî! Bizi İslâmiyet üzere yaşat, İslâmiyet üzere rûhumuzu al, kalblerimizin senin dinin üzere olmasını nasîb eyle!
Îmânı gideren sözler: Bir kimse, bilerek küfrü gerektiren bir söz söylese, onun îmânı gider ve imansız olur. Eğer bir kimse küfrü gerektiren sözü başkalarını güldürmek için söylerse, hem o, hem de gülenler imansız olur.
Îmânı gideren sözler üç kısımdır. Bir kısmı; hatâ ile söylenip, küfrü gerektirmeyen, fakat böyle söyliyenin tövbe ve istiğfar etmesi gerekenlerdir. Bir kısmı; ihtilaflı olup, âlimlerden ba’zısına göre küfrü gerektirip ba’zısına göre küfrü gerektirmeyenlerdir. Böyle bir sözü söyliyenin ihtiyâten nikâhını ve îmânını tazelemesi, tövbe etmesi ve bu sözünden dönmesi gerekir. Bir kısmı da; sözbirliği ile küfür olan sözlerdir. Böyle bir sözü söyliyen kimse, haccetmiş ise haccını iade etmesi gerekir. Ailesi ile de nikâhsız olur. Bu durumda olan bir kimse, Kelime-i şehâdeti söylese, fakat söylediği o küfrü gerektiren sözden dönmezse, küfür üzere olması ondan kalkmaz.
Küfür tehlikesinden korunmak istiyen, şu duâyı sabah ve akşam okusun: “Allahümme innî e’ûzü bike min en üşrike bike şey’en ve ene a’lemü ve estegfiruke limâ lâ a’lemü.”
Allahü teâlânın zâtı, sıfatları ve fiilleri ile alâkalı küfrü gerektiren husûslar: Allahü teâlâyı şânına lâyık olmayan bir şeyle vasfetmek, Allahü teâlânın isimleri veya emirleri ile alay etmek, Allahü teâlânın va’dini veya va’îdini inkâr etmek küfürdür.
Kur’ân-ı kerîmin âyet-i kerîmelerinden birisini inkâr etmek veya onunla alay etmek küfürdür. Def ve eğlence âletlerinin vuruşuna göre Kur’ân-ı kerîm okumak küfürdür.
Ölçüp tartarken, “Fakat insanlara, (verilmek üzere) ölçtükleri, yahut tarttıkları zaman eksiltirler” meâlindeki Mutaffifîn sûresinin 1. âyet-i kerîmesini alay eder gibi okumak küfürdür.
Haram bir yiyeceği yerken, Besmele çekmek küfürdür, içki içerken ve ondan başka dinen haram olan şeyi yerken, içerken Besmele çekmek küfürdür. Alay ederek ezan okumak küfürdür.
Bir kimse, küçük veya büyük günah işler de, birisi ona; “Allahü teâlâdan, işlediğin bu günahtan dolayı af ve mağfiret dile” derse, o da onun bu sözünü hafife alarak; “Ne yaptım ki istiğfar edeyim” derse imansız olur.
Kim bir peygamberi inkâr eder veya onu herhangi birşeyle ayıplarsa veya onun sünnetlerinden birisini beğenmezse küfre girer.
Birisi; “Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm ) kabr-i şerîfi ile minberi arası Cennet bahçelerindendir” deyince, başka birisi bu sözü hafife alarak; “Ben orada minber ve hasırdan başka birşey görmüyorum” derse bu küfür olur.
Din imamlarını aşağı görerek, onları küçültücü ifadelerle anmak küfürdür.
Farzlardan birisini veya icmâ’ ile sabit bir hükmü inkâr etmek küfürdür.
Birisine; “Farz namazını vaktinde kıl” dense, o da; “Kılmam” dese, ba’zı âlimler küfür olacağını, ba’zısı da; “Senin emrin ile kılmam” demeyi kasd ederse küfür olmaz dediler.
Keşke; faiz, adam öldürmek, zinâ ve zulüm helâl olsa idi, demek küfürdür.
Fakire, sevâb umarak haram birşey vermek küfürdür.
Kıyâmeti, Cenneti, Cehennemi, mizanı, sırata, hesabı ve amel defterlerini inkâr küfürdür.
Sensiz Allahü teâlâ bana Cenneti verse oraya girmem veya Allahü teâlâ falanca ile Cennete girmemi emretse oraya girmem veya Allahü teâlâ bu amel için veya sizin için bana Cenneti verse, Cenneti istemem demek küfürdür.
Bir kimse, olmuş ve olmamış şeyleri bilirim derse küfür olur.
Bir kimse günah bir işe başlasa, başkasını da; “Gel, güzel bir hayat yaşıyalım” diyerek onu da günâha soksa ve; “Bizim rahat ve sevincimiz gibi kimsede yok” dese küfür olur.
Kazanç: Yetecek kadar helâl kazanmak farzdır. Allahü teâlânın ni’metlerini izhâr için kazanmak mübahtır. Öğünmek için kazanmak mekrûhtur. En üstün kazanç cihâd, sonra ticâret, sonra tarım, sonra san’attır. Din ilimleri kazanç vesilesi edilmez. Kendisine, çoluk-çocuğuna yetecek ve borçlarını ödeyecek kadar kazanç farzdır.”
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-13, sh. 187
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-10, sh. 224
3) El-A’lâm cild-3, sh. 139
4) Keşf-üz-zünûn cild-1, sh. 258
5) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 529
6) Ahwardt: Verzeichiniss der arabischen Handschriften cild-9, sh. 158
7) Brockelmann Sup-2, sh. 225İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
AYASOLUG ÇELEBİSİ MEHMED EFENDİ (Mehmed bin Kâdî-i Ayasolug)
Hanefî mezhebi fıkıh ve tefsîr âlimi. Ayasolug’da (Bugünkü Selçuk) doğup yetişti. Babası Ayasolug kadısı idi. O yüzden “Ayasolug Çelebisi oğlu” denmekle tanındı. Daha sonraları “Ayasolug Çelebisi” ona isim oldu. Bu adla tanındı. Bursa’ya gitti. Zamanın meşhûr âlimlerinden Molla Yegân’dan ilim tahsil etti. Din ve fen ilimlerinde kendisini yetiştirdi. Bursa’da çeşitli medreslerde müderrislik yapıp, birçok ilim ehline feyz verdi. Fâtih devrinin meşhûr âlimlerinden Hocazâde Muslihuddîn Bursevî ve Kutb-i zaman diye meşhûr olan Molla Ayas talebeleri arasında idi. Ayasolug Çelebisi dokuzuncu Hicri asırda Bursa’da vefât etti.
Ayasolug Çelebisi Mehmed Efendi, gece-gündüz ilim öğrenmek ve talebelerine ilim öğretmekle meşgûl olurdu. Allahü teâlânın emir ve yasaklarına riâyet etmeyi, Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm ) örnek ahlâkıyla ahlâklanmayı, Selef-i sâlihînin (r.anhüm) doğru yolunda tam bir istikâmet üzere bulunmayı kendisine şiar edinmişti. Çok ibâdet eder, emr-i ma’rûf yaparak, insanlara Allahü teâlânın emir ve yasaklarını öğretmeye gayret ederdi.
Pekçok kıymetli esere haşiye ve şerhler yazan Ayasolug Çelebisi Mehmed Efendi, İbn-is-sâ’âti Ahmed bin Ali Ba’lebekî’nin “Mecma’ul bahreyn ve mültekânehreyn” adlı eserini şerhetti. Fahreddîn-i Râzî’nin “Tefsîr-i kebîr”ini kısaltarak telhis etti. Burhâneddîn Mergınânî hazretlerinin “Hidâye” adlı eserini de şerhetti.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 117
2) Fevâid-ül-behiyye sh. 161
3) Tâc-üt-tevârihİSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
AYNÎ (Bedreddîn Mahmûd bin Ahmed)
Hanefî fıkıh âlimi ve tarihçi. İsmi, Mahmûd bin Ahmed bin Mûsâ bin Ahmed bin Hüseyn bin Yûsuf bin Mahmûd’dur. Lakabı “Bedreddîn” olup, “Ayni” nisbeti ile meşhûr oldu. Aslen Ankaralı olup, Türktür. Aynî’nin büyük dedesi Ahmed, oğlu Mûsâ ile milâdi ondördüncü asrın başlarında, Ankara’dan hicret ederek Haleb’de yerleşmiş ve babası Ahmed orada dünyâya gelmiştir. Bilâhare ailesi Anteb’e gelip yerleşmiştir. Babası büyük bir fıkıh âlimi olup, Sicillât (İlâm) tanzimi işlerinde mütehassıs idi. Çeşitli ilim dallarında da geniş bilgiye sahip olan babası, hakkaniyet ve adâletten ayrılmadan 30 seneye yakın kadılık vazîfesi yaptıktan sonra, 784 (m. 1382) senesinde vefât etti. Bedreddîn Aynî de, 762 (m. 1360) senesi Ramazan ayında Anteb’in Kepken mahallesinde dünyâya geldi. Burada doğmuş olması münâsebetiyle “Aynî” diye şöhret buldu. O vakit Anteb’in (Ayıntâb’ın) adının “Ayn” olduğu anlaşılmaktadır.
Bir ulemâ ailesine mensûp olan Aynî, küçük yaşında ilim tahsiline başladı. Evvelâ doğduğu şehirde, sonra Bihisti, Kâhta, Malatya ve Haleb’de devam etti. Sonra Şam, Kudüs ve Kâhire’ye gitti. Kâhire’de tasavvuf yoluna intisâb ederek, henüz yeni te’sis edilmiş bulunan Barkûkıyye tekkesinde bir müddet kaldı. Şam’a ve doğum yeri olan Anteb’e müteaddit ziyâretlerde bulundu. 829 (m. 1425) târihinde Mısır Hanefî Kâdı’l-kudâtlığına ve Evkaf nâzırlığına ta’yin olunan Bedreddîn Aynî, Sultan Eşrefin yanında yüksek bir mevki kazanmış olduğundan, hayatının bu devri gıbta edilecek bir sûrette parlak geçmiş ve bu vazîfeyi 842 (m. 1438) târihine kadar tam bir liyâkat, hakkaniyet ve adâletle ifâ etmiştir. Her ilim dalında yed-i tûlâ (Çok derin ve geniş bilgi) sahibi idi. Özellikle hadîs, tefsîr, fıkıh, lisan ve târih ilimlerinde zamanının İmâmı (en büyük âlimi) mertebesine yükselmişti. “Hazînet-ül-ulûm” lakabı ile yâd olunan bu büyük zât, elliye yakın kitap te’lîf etti. Câmi’ul-Ezher yakınında bir medrese ve kütüphâne yaptırıp, ders vermek ve kitap yazmakla meşgûl oldu. Bütün kitaplarını buraya vakfetti. 855 (m. 1451) senesi Zilhicce ayının dördünde 90 küsur yaşında Kâhire’de vefât etti.
Bedreddîn Aynî, çocukluğunda Kur’ân-ı kerîmin tamâmını hıfzetmiş (ezberlemiş) idi. Babasından ve fükahâdan Cemâleddîn Yûsuf Malâtî’den ve daha birçok âlimden fıkıh ilmini öğrendi. Şemseddîn Muhammed bin Râfi’ bin Zâhid ile uzun süre kalıp, ondan; sarf, lügat, mantık ve diğer ilimleri okudu. Yine sarf, ferâiz-i Sirâciyye kitabını başka ilimleri de, Bedreddîn Mahmûd bin Muhammed el-Antâkî’den okudu. Nahivde, “Mufassal” ve metni “Tenkîh” ile beraber, “Tavdîh” kitaplarını, İmâm-ı Teftâzânî’nin talebesi Esîruddîn Cibril bin Sâlih el-Bağdâdî’den, “Misbâh” kitabını da Hayreddîn el-Kâsir’den, “Dav-ül-Misbâh” kitabını, Zinnûn’dan dinledi. Fıkıh ilmini babası ile Mikâil’den öğrendi. “Kudûrî” ve “Manzûme” adındaki eserleri okumak ve “Mecma” isimli eseri de dinlemek sûretiyle Mîkâil’den ve Hüsâmeddîn er-Rehâvî’den okudu. Me’fînî, beyân ve tefsîr ilimlerine dâir eserleri Tayyibî’nin talebesi büyük fıkıh âlimi Îsâ bin Hâs bin Mahmûd es-Sermâvî’den ve Cârbûrdî’den okuyarak çok istifâde etti. Bütün bu ilimlerde çok yükseldi. Babasının yerine memleketinin kâdısı (hâkimi) oldu.
Bedreddîn Aynî, 783 (m. 1381) senesinde Haleb’e gelerek, Cemâleddîn Yûsuf el-Malâtî’den ilim tahsil etti. Fıkıh ilmine dâir yazılan “Hidâye” ve “Ahseykesî”nin kitaplarını ondan okudu. “Ferâiz-i sirâciyye” şarihi Haydar-ı Rûmî’den de ilim okudu. Sonra memleketine döndü ve babasının vefâtına kadar oradan ayrılmadı. Tekrar ilim tahsil etmek için sefere çıktı. Bihistî’de Vekıyy-i Bihistî’den, Kâhta’da Alâüddîn-i Sîrefi’den, Malatya’da Ber-ül-Keşyâfi’den ilim tahsil ettikten sonra memleketine döndü. Bundan sonra hacca gitti. Şam’a uğrayıp Kudüs’e geldi ve Beyt-ül-makdis’i (Mescid-i Aksâ’yı) ziyâret etti. Orada Hanefî âlimlerinden Alâüddîn Ahmed bin Muhammed es-Seyrâmî ile karşılaştı ve ondan hiç ayrılmayıp çok istifâde etti. 788 (m. 1386) senesinde onunla beraber Kâhire’ye gitti. Orada Berkûkıyye tekkesine yerleşip, Şeyh Alâeddîn’in hizmetinde bulundu. Ondan fıkıh, usûl-i fıkıh, meâni, beyân ve diğer birçok ilimler ile “Keşşâf” tefsîrinin başından bir bölümünü okudu. Yine Şihâbüddîn Ahmed bin Hasr et-Türkî’den fıkıh ve başka ilimleri okudu. Ayrıca “Mehâsin-fil-ıstılâh” adındaki eserin müellifi Belkmî’den de ilim aldı. İbn-i Hacer-i Askalânî’den, “Şâtıbiyye” adındaki kırâat ilmine dâir eseri, Zeyn-ül-Irâkî’den “Sahîh-i Müslim”i ve İbn-i Dakîk-ül-Iyd’in “İlmâm”ını dinledi. Takıyyüddîn-i Decvî’den de; Kütüb-i sitte, Müsned-i Abd, Müsned-i Dârimî ve Müsned-i Ahmed’in birinci cüz’ünden üçte birine yakınını okudu. Hâfız Kutb-ül-Halebî’nin torunu Kutbüddîn Abdülkerîm’den Taberânî’nin üç “Mu’cem”inden birini, Şerefüddîn bin Küveyk’ten “Şifâ”yı, Nûreddîn el-Fevi’den Dâre Kutnînin “Müsned”inin bir kısmını veya hepsini, Tagrî Bermiş’ten Tahâvî’nin “Şerhu me’ânî-âsâr”ını ve Hâfız Heysemî’den de daha birçok eserleri okudu. Nâsıruddîn el-Kurtî’den tasavvuf ilmini öğrenip, bu yola intisâb etti. Bu sıralarda Şam’a gitti. Orada, Hanefî âlimlerinden Necm bin Keşk’ten ve Haccâr’dan ve İbn-i Zübeydî’den “Sahîh-i Buhârî’nin bir bölümünü okudu. Hârisî’nin “Müsned-i Ebî Hanife” adındaki eserinin beşinci cüz’ünü, Şeref bin Küveyk’ten okumuştur. İzzeddîn bin Küveyk ve babası Şerefüddîn’den hadîs-i şerîf dinledi. Berkûkıyye tekkesinin Şeyhi Alâüddîn vefât edinceye kadar onun hizmetinden ayrılmadı. Şeyhin vefâtından sonra, kendisini çekemiyenlerin zorlaması ile bu tekkeden ve hattâ Kâhire’den uzaklaştırılmak istendi. Sirâcüddîn-i Belkînî, onu sevenlerdendi Onun ayrılmaması için çok uğraştı. Fakat o, az sonra memleketine gitti. Sonra döndü. Şöhreti çok yayılmasına rağmen, fakirleşmişti. Bundan sonra Mısır’da hüküm süren emirlerden ve sultanlardan birçoğu, onun faziletini, üstünlüğünü takdîr edip, birkaç kerre Kâhire’nin muhtesibliğine ta’yin ettiler. Evkaf nâzırlığı yaptı.
Eserleri pekçoktur. Bir kısmı Türkçe olup, çoğunu Arabca yazmıştır. Üç eseri çok meşhûr olup, pek kıymetlidir. Hepsi elli kadar olan teliflerinin ba’zıları şunlardır:
1-Umdet-ül-kâri’ fî şerh-i Sahîh-il-Buhârî: Her cildi yediyüzer sayfa olmak üzere, onbir cilddir. Bu muazzam ve kıymetli eseri, Kur’ân-ı kerîmden sonra, İslâm kitaplarının en doğrusu olan “Buhârî’nin şerhidir. Bu eser, diğer şerhler arasında beyân, sıhhat ve münderecât bakımlarından en üstünüdür. Bu eseri, hadîs âlimlerince çok takdîr edilmiş ve yüksek bir mazhâriyete ulaşmıştır. Merhum Bedreddîn Ayni, bu eseri sebebiyle “Şârih-i Buhârî” diye anılagelmiştir. “Allâme Aynî” de denilmektedir.
O asrın en büyük âlim ve muhaddislerinden olan İbn-i Hacer-i Askalâni de, Sahîh-i Buhârî’ye mufassal (geniş) şerh yazmıştı ki, buna “Feth-ül-bârî fî şerhi Sahîh-il-Buhârî” adını vermiştir. Bu, Aynî’nin şerhinden biraz evvel yazılmıştır. Her iki eser de matbû’ olup, kütüphânelerde mevcûttur.
Trablusgarb âlimlerinin büyüklerinden Abdürrahmân Busayrî, “El-Mübtekarât-ül-le’âlî ved-Dürer fil-mübâkemeti beyn-el-Aynî ve İbn-i Hacer” adında bir eser yazarak, bu iki büyük âlimi ve eserlerini mukayese etmiştir. Bu eser, Libya’da basılıp neşrolunmuştur.
2- Akd-ül-Cümân fî târihi ehl-iz-zemân: Bu eserinde, kâinatın yaratılışından başlanarak, varlık âleminin yaratılışı ve geçirdiği devirler îzâh olunduktan sonra, Hazreti Âdem’den i’tibâren 851 (m. 1447) târihine kadar meydana gelen vak’alar ve Peygamberlerin hayatları anlatılmaktadır. Bilhassa İran, Rum, İslâm ve İslâmdan önce kurulan Arab devletleri hakkında geniş ma’lûmât verilmiş ve coğrafya, Tabakât-ül-arz (etnoğrafya), hey’et (astronomi) ve hayvanât (zooloji) ilimleri konularında çok faydalı bilgiler ve geniş açıklamalarda bulunmuştur. Eserin içinde, Aynî’nin gayet hakîm bir tarzdaki tetkikleri de yer almaktadır.
Akd-ül-Cümân, Sultan Üçüncü Ahmed’in emriyle ilmî bir heyet tarafından Türkçeye tercüme edilmiştir. 620-851 (m. 1223-1447) seneleri arasında olan vak’aları içine alan nüsha, Millet Kütüphânesi Pertev Paşa kısmındadır. Bu “Târih”in onbirinci cildi Mirzâde Sâlim ve sekiz cildi Abdüllatîf Râzî ve bir kısmı Sümbül zâde Vehbî ve birinci cildi Üsküdarlı Mehmed Emîn efendiler tarafından tercüme edilmiştir. Tercüme edilen bu nüshalar, Nevşehirli Dâmâd İbrâhim Paşa ve Es’ad Efendi kütüphânelerinde mevcût ve mahfûzdur, saklıdır.
“Akd-ül-Cümân’ın Arabca nüshası, takım olarak Bâyezîd Câmi-i şerîfi ve Aşir Efendi Kütüphânelerinde bulunduğu gibi, bir takım da Enderun’da Sultan Üçüncü Ahmed Kütüphânesinde bulunmaktadır. Bu takımın birinci cildi müellifîn elyazısı iledir. Ba’zı cildleri Beşirağa ve ba’zı cildleri Süleymâniye Kütüphânesindedir. Bu konudaki ma’lûmâtı Bursalı Tâhir Bey, “Osmanlı müellifleri” adındaki eserinin birinci cild 353. sayfasında vermektedir.
Aynî, bu eserini, kardeşi Şihâbüddîn Ahmed ile birlikte 8 cild hâlinde ihtisar etmiştir (kısaltmıştır). Birincisi “Târih-i Bedrî”, muhtasarı da “Târih-i Şihâbî” adları ile meşhûr olmuştur. Aynî, büyük eserini 3 cild üzerine bir kerre daha ihtisar etmiş ve buna “Târih-ül-bedr fî evsâf ehl-il-aşr” adını vermiştir.
3- El-Mekâsıd-ün-nahviyye fî şerhi Şevâhidi şürûh-il-Elfiye: İbn-i Mâlik’in “Elfiye”sinin dört şerhinden alınmış şiir misâllerine dâirdir.
4- El-Binâye fî şerh-il-Hidâye: Hanefî mezhebinin temel fıkıh kitaplarından “Hidâye”nin şerhidir. Aynî, “Hidâye” şerhinde diyor ki: “Hâfızlar, para için, mâl için Kur’ân-ı kerîm okumamalıdır. Hâfız da, parayı veren de günaha girer.”
5- Keşf-ül-lisân: İbn-i Hişâm’ın şerhidir. 6- Şerhu Me’ânî-ül-âsâr Tahâvî’nin eserinin şerhi olup, adını “Mebânî-ül-ahbâr” koymuştur. 7-Şerh-i Kenz, 8- Şerh-i Mecma’, 9- Şerhu dürer-il-bihâr, 10- Tabakât-ül-Hânefiyye, 11- Tabakât-üş-Şu’arâ, 12-Muhtasaru târih-il-İbn-i Asâkir, 13-Şerhu Şevâhid-is-sagîr vel-kebîr, 14-Kudûrî tercümesi: Türkçe yazılmış bir fıkıh kitabıdır. 15- Târih-ül-akâsire: Türkçe yazılmış bir târih kitabıdır. Aynî’nin yetiştirdiği talebesinden ve Türk asıllı olan, meşhûr tarihçi Ebü’l-Mehâsin Yûsuf bin Tagriberdî (Tanrıverdi), “Menhel-üs-Sâfî” adındaki eserinde, hocası hakkında geniş bilgi vermektedir. Burada, târihini Melik Eşrefe Arabca okuyup, Türkçeye tercüme ettiğini ve melikin buna çok hayret ettiğini yazmaktadır. 16-Nûhbet-ül-efkâr fî tenkîhi mebânî-il-ahbâr: Hadîs ilmine dâir olup, 8 cilddir. 17-Şerh-ül-Menâr: Usûl-i fıkıh hakkındadır. 18- Zeyn-ül-mecâlis: Sohbetlerindeki nasihatlerini ve nâdir haberleri içine alan 8 cildlik bir eserdir.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-12, sh. 150
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-10, sh. 131
3) Bugyet-ül-vuât cild-2, sh. 275
4) Kâmûs-ül-a’lâm cild-5, sh. 3233
5) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 287
6) Miftâh-üs-se’âde cild-1, sh. 208, 265, cild-2, sh. 148
7) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 988
? Fevâid-ül-behiyye sh. 207
9) Keşf-üz-zünûn sh. 152, 154, 155, 220, 282, 287, 294, 375, 548, 972, 990, 1006, 1012, 1015, 1016, 1021, 1066, 1098, 1102, 1134, 1137, 1150, 1180, 1226, 1506 1515, 1600, 1651, 1686, 1728, 1918, 2035, 2036,
.İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
BÂHİLÎ (Selâm bin Abdullah)
Endülüs’de bulunan İşbîliyye şehrinde yetişen İslâm âlimlerinin büyüklerinden. İsmi, Selâm bin Abdullah bin Selâm el-Bâhilî el-İşbîlî el-Endülüsî olup, künyesi Ebû Abdullah ve Ebü’l-Hasen’dir. Bâhilî ve Ebü’l-Hasen İşbîlî diye tanınmıştır.
Hayâtı hakkında kaynak eserlerde fazla malûmat bulunamıyan Bâhilî’nin doğum ve vefât târihleri de tesbit edilememiştir. 839 (m. 1435) senesinden sonra vefât ettiği bilinmektedir.
Bilhassa ahlâkî ve edebî ilimlerde âlim olan Bâhilî, “Ez-Zehâir vel-alâk fî edeb-in nüfûsi ve mekârim-il-ahlâk” isimli meşhûr eserin sahibidir. 839 (m. 1435) senesi Zilka’de ayında tamamladığı bu kitabından, ba’zı kısımlar özetlenerek aşağı yazılmıştır.
Gıybet: En zemmedilen (kötülenen) iş, en çirkin söz, en kötü bir huy, çetin azâba sebeb olan bir hâldir. Hasede, azgınlık ve taşkınlığa delâlet eder. Gıybet, nemîmenin (söz taşımanın) girdiği yere girer. Kin ve musibetin habercisidir. Allahü teâlâ gıybeti ölü eti yemekle beraber kıldı. Hucurât sûresi 12. âyet-i kerîmesinde meâlen; “Müslümanların ayıp ve kusurlarını araştırmayın. Birbirinizi gıybet etmeyin. Sizden biriniz, hiç ölü kardeşinin etini yemeyi ister mi? Bundan tiksindiniz (değil mi?) O hâlde (Gıybet etmekte) Allahtan korkun...” buyuruldu.
Resûlullah efendimize, gıybetin ne olduğu suâl edildiğinde buyurdu ki: “Kardeşin hakkında onun hoşlanmadığı şeyi söylemendir. Onun hakkında söylediğin bu söz doğru ise, gıybet etmiş olursun. Söylediğin söz yalan ise iftira etmiş olursun.”
Başka bir hadîs-i şerîfte de; “Üç kimse vardır ki, onlar hakkında konuşmak gıybet olmaz. Zâlim idâreci, içki içen kimse ve yaptığı kötülüğü ilân eden kimse” buyuruldu.
Allahü teâlâdan haya etmeyen açıktan günah işleyen, yaptığı kötülükleri insanlardan gizlemiyen bir kimse, haya perdelerini yırtmıştır. Artık kendisine hüsn-i zan edilmek durumundan çıkmış, kötülük işlediği kesin bir hâl almıştır.
Büyüklerden birisi buyurdu ki: “Gıybetten çok sakın. O öyle kötü bir iştir ki, ona izin yoktur.”
Edîblerden birisi oğluna dedi ki: “Ey oğlum. Yalan olmasa bile gıybet etme! Doğru söylemiş olsan bile, konuşmanı kötü yapmış olursun. Eğer yalan konuşursan, birçok kötülüğü bir araya getirmiş olursun.”
Hikmet sahipleri demişlerdir ki: “Ekmeğini insanların etleriyle (Gıybet ederek) yiyen kimse, kendini ma’nevî kirlerden korumamış olur. Selef-i sâlihînden ba’zısı, abdesti bozulunca hemen abdest aldığı gibi, ağızından gıybet olan bir söz kaçırmış olsa, hemen abdestini tazelerdi. Yine onlardan ba’zıları oruçlu iken gıybet etmiş olsalar, o günkü oruçlarını kaza ederlerdi. Fıkhî bakımdan, gıybet yapılınca tekrar abdest almak veya orucu kaza etmek lâzım olmadığı hâlde, o büyükler, emirlere bağlılıktaki yükseklikleri, günahlardan son derece kaçınmaları ve gıybetin çirkinliği sebebiyle böyle yaparlardı.
Hazreti Âişe diyor ki: “Resûlullahın ( aleyhisselâm ) yanında, bir kadının uzun olduğunu söyledim. “Ağzında olanı çıkar!” buyurdu. Tükürdüm. Ağzımdan et parçası çıktı.” Allahü teâlâ, sıfatları, özellikleri, cisim şeklinde göstermeye kâdirdir.
Nemime (koğuculuk): Rûhu hasta, tabiatı düşük kimselerin yaptığı nemime de, zemmedilen, kötülenen huylardandır. Haya perdelerini yırtmak, sırları yaymak isteyen bayağı tabiatli kimselerin nefsleri bundan zevk alır. O, korkunç bir hastalıktır. Kanların dökülmesine, hürmet edilen kaidelerin çiğnenmesine, malların elden gitmesine sebep olabilir.
Bir hadîs-i şerîfte; “Nemmâm (söz taşıyan) Cennete giremez” buyuruldu.
Resûlullah efendimiz, Eshâb-ı Kirâma; “Size en kötülerinizi haber vereyim mi?” buyurdu. Onlar da; “Evet haber ver yâ Resûlallah” dediler. Bunun üzerine; “(Onlar) söz taşıyanlar, (böylece) dostlar arasını bozanlardır” buyurdu.
Başka hadîs-i şerîfte de buyuruldu ki: “Kıyâmet gününde Allahü teâlâ katında insanların en kötüsü, şuna bir söz, buna başka bir söz getiren iki yüzlü kimselerdir.”
Kâ’b-ül-Ahbâr ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Nemîmeden sakınınız. Çünkü nemime yapan kimse, kabir azâbından kurtulamaz.”
Yahyâ bin Eksem ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Nemmâm, sihir yapandan daha kötüdür. Çünkü sihir yapanın uzun zaman uğraşıp da yapamadığını, nemmâm bir anda yapar.”
Abdullah bin Sâlih Sa’î ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Yakınında bulunan kimseler, nemime yapan kimseyi sevmezler. Uzağında bulunan kimseler de ondan sakınır.”
Denilmiştir ki: “Nemmâm ile münâsebeti olan kimsenin gammı çok olur. Nemîmede insanları birbirlerine karşı tahrik etmek ve gıybet birlikte bulunur. Her nemmâm, aynı zamanda bir mugtâbdır (ya’nî gıybet edicidir).”
Mûsâ aleyhisselâm zamanında kıtlık olmuştu. Kaç defa yağmur duâsına çıkılmışsa da, duâları kabûl edilmedi. Allahü teâlâ, Mûsâ aleyhisselâma vahyedip buyurdu ki: “İçinizde bir koğucu vardır. O aranızda bulunduğu müddetçe duânızı kabûl etmem.” Hazreti Mûsâ; “Yâ Rabbi! Onu bildir, aramızdan çıkaralım” diye arzedince, Allahü teâlâ; “Ey Mûsâ! Ben sizi koğuculuktan men ederken, kendim koğuculuk yapar mıyım?” buyurdu. Bunun üzerine herkes tövbe etti ve yağmur yağdı.
Akıllı ve dirayetli kimseye en çok lâzım olan şeylerden ba’zıları şunlardır: Nemmâmdan korunmak, onunla konuşmaktan sakınmak, onunla beraber olmamak, onun sohbetinden, ona yaklaşmaktan yüz çevirmek, hiçbir zaman ve hiçbir husûsta ona i’timâd etmemek.
Riya: Büyük günahların en büyüklerinden ve en çirkin huylardandır. Riyakâr kimse, dâima sevimsiz, i’tibârsız, utanılacak hâlde, kendisinden hoşlanılmayan ve her hayırdan uzak olan kimsedir. Riya, hayırlı amelleri yok eder. Bütün iyi hâlleri bozar. Hadîs-i şerîfte buyuruldu ki: “Sizde bulunmasından en çok korktuğum şey, şirk-i asgara yakalanmanızdır. Şirk-i asgar, riya demektir.”
Hazreti Ömer bir defasında, Hazreti Mu’âz bin Cebel’i ağlıyor görünce; “Ey Mu’âz! Niçin ağlıyorsun?” diye sordu. O da; “Resûlullahın ( aleyhisselâm ); “Azıcık bir riya şirktir” buyurduğunu işitmiştim. (Ona yakalanmak korkusuyla) ağlıyorum.” buyurdu.
İmâm-ı Mücâhid hazretleri, Fâtır sûresi 10. âyet-i kerîmesinde meâlen; “Kötülükleri tuzak yapanlara gelince, onlara şiddetli bir azap vardır. Bunların yaptıkları tuzak mahvolur gider” şeklinde haber verileri kimselerin, riyakâr kimseler olduğunu bildirmiştir.
Eshâb-ı Kirâmdan birisi, Peygamber efendimize; “Yâ Resûlallah! Kurtuluş hangi şeydedir?” diye suâl edince, buyurdu ki: “Kulun, insanların kendisini beğenmeleri düşüncesinden uzak olarak, Allahü teâlâya itâatta bulunmasıdır.”
Ali bin Ebî Tâlib ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Riyâkârın dört alâmeti vardır. Yalnız iken tenbeldir. İnsanlarla beraber iken gayretlidir, övüldüğü zaman daha fazla çalışır. Zemmedildiği (kötülendiği) zaman çalışmasını azaltır.”
Hadîs-i şerîflerde buyuruldu ki: “(Kendisinde) zerre miktarı riya olan ameli, Allahü teâlâ kabûl etmez.”
“Dünyâda riya ile ibâdet edene, kıyâmet günü; “Ey kötü insan! Bugün sana sevâb yoktur. Dünyâda, kimler için ibâdet ettin ise, sevâblarını onlardan iste” denir.”
Abdullah İbni Abbâs (r.anhümâ) buyurdu ki: “Riya öyle bir istihâne (küçümseme, hakîr görme) hâlidir ki, mürâî, riya ile Rabbini istihâne eder. Çünkü riya sahibi, yaptığı amel ile insanlar arasında makam ve mevki sahibi olmayı ve diğer insanlar arasında tercih edilmeyi ister. Bu arzu ile amel yapar. Böyle bir kimse, ameline Allahü teâlâdan başkasını ortak kılan kimse gibidir. Bu yüzden Allahü teâlâ, riyayı şirk ile beraber kıldı.
Fudayl bin Iyâd ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Eğer bilinmeye, meşhûr olmaya gücün yettiği hâlde tanınmıyorsan bunu yap, buna devam et, bu çok iyidir. Şöhretin zemmedileni (kötüleneni); tanınmayı istemek, şöhrete kavuşabilmek için yollar aramak, sebeblere yapışmaktır. Fakat sen, zorlanmadan, istemeden, arzu etmediğin hâlde, Allahü teâlâ sana ihsân etmiş, seni tanıtmış ise, sen böylece meşhûr olmuş isen, bu şöhret kötülenmemiştir.”
Ucb (ibâdetini beğenmek): Allahü teâlâ, kendisinde ucb bulunan kimseyi sevmez. O kimse, Allahü teâlâ indinde hor ve hakîrdir. Kendisinde ucb bulunan kimse ne zaman yükselse, Allahü teâlâ onu alçaltır. Ucb, kalb hastalıklarının en kötülerinden olup, cehâlet alâmetidir. Taşkınlık ve azgınlığın kaynağıdır. İnsanda kibir meydana getirir. Kendisinde ucb bulunan kimse, sâdece kendisini faziletli görür. Öyle kötü bir huydur ki, birçok kimsenin felâketine sebep olmuştur. Allahü teâlâ ucbu yasakladı. Âlimler; “... Kendinizi temize çıkarmayın. O (Allahü teâlâ), kendinden korkanın kim olduğunu çok iyi bilendir” (Necm-32) meâlindeki âyet-i kerîmede ucbun yasaklandığını bildirmişlerdir.
Resûlullah ( aleyhisselâm ), ucbu büyük günahlardan sayarak; “Günah işlemezseniz, daha büyük günâha yakalanmanızdan korkarım. O da ucbdur” buyurdu.
Hazreti Âişe’ye; “İnsan ne zaman isyankâr olur?” diye suâl edildiğinde; “Kendisini muhsin (iyilik edici, sevâb işleyici) zannettiği zaman” buyurdu.
Hakim zâtlardan biri buyurdu ki: “Sahibine hased ettirmeyen ni’met tevâzu, sahibine merhamet ettirmeyen belâ ve musibet de ucbudur.”
Hadîs-i şerîflerde buyuruldu ki: “Ateş odunu yiyip bitirdiği gibi, ucb da iyilikleri yer.”
“Tevâzu, kulun yüksekliğini arttırır. Öyleyse mütevâzi olunuz ki, Allahü teâlâ da sizi yükseltsin. Af, kulun izzetini arttırır, öyleyse affedici olunuz ki, Allahü teâlâ sizi azîz kılsın. Sadaka, malı çoğaltır, öyleyse sadaka veriniz ki, Allahü teâlâ sizi ganî (zengin) eylesin.”
Ba’zıları Hazreti Ebû Bekr’i medhettikleri zaman, O, Allahü teâlâya şöyle yalvarırdı: “Ey Allahım! Sen, beni benden daha iyi biliyorsun. Ben de kendimi, onlardan (beni medhedenlerden) daha iyi biliyorum. Allahım, beni, onların zannettiklerinden daha iyi eyle. Onların bilmediği hatâ ve kusurlarımı affeyle. Beni, onların söyledikleri ile muaheze eyleme. Ya’nî bana; “İnsanlar senin hakkında böyle güzel şeyler düşünüp seni medhettikleri hâlde, sen şu kabahatleri işledin” diyerek beni cezalandırma.”
Hikmet sahibi zâtlar buyurdular ki: “Üç şeyden uzak olan, üç şeye nail olur. Aç gözlülükten uzak olan, zenginliğe kavuşur. Cimrilikten uzak olan, şerefe kavuşur. Kibirden uzak olan, kerâmete kavuşur.”
Kendisini ve ibâdetlerini beğenen kimse, kendi kusur ve kabahatlerini göremez. Kendisini medhedenlerin yaltaklanma ve yalanlarından lezzet alır. Çünkü medh, ucb sebeplerinin kuvvetlilerinden ve kibir sebeblerinin şiddetlilerindendir.
Ucb sahibi, çirkin olan işlerini güzel, hatâlarını doğru görür. Bu da, kendisi için lâyık olmayan şeyleri lâyık görmesine sebep olur. Hiç lâyık olmadığı fazilet ve meziyetlere kendisini lâyık ve münâsip görmeye başlar ki, bu da onun kendi aklına göre hareket etmesine, meşvereti, istişâreyi terk etmesine sebep olur. Neticede, her zaman aldanır ve yanılır. Kendisinden daha iyi bilen ve basiret sahibi olana sormaktan sakınır. Kendisinden daha kuvvetli olandan yardım istemekten çekinir. Kendisini çok büyük ve yüksek, başkalarını ise çok küçük ve aşağı görür. İblîs’in ebedi mel’ûn olmasına sebep, böyle düşünmesi olmuştur. Nitekim İblîs, kendisini üstün görerek, Allahü teâlâya i’tirâz edip; “Ben Âdem’den daha üstünüm. Beni ateşten, onu ise topraktan yarattın” dedi. Bu ise, sonsuz felâketine sebep oldu. İblîs’in işlediği günâhı (ucbu) işlemekten ve Allahü teâlâya isyan husûsunda İblîs ile yarış edenlerden Allahü teâlâya sığınırız.
Dinin emirlerine çok bağlı olup, akıl, takvâ ve yakîn sahipleri kemâl mertebesinde oldukları hâlde, kendilerini dâima hatalı ve kusurlu bilmişler, bozuk düşüncelerden uzak oldukları hâlde, dâima kendi düşüncelerini değersiz görmüşlerdir. Dâima meşverete müracaat etmişler, tevâzuyu yükseklik ve büyüklenmeyi aşağılık saymışlardır.
Hased: Hased; kıskanmak, çekememek, Allahü teâlânın ihsân ettiği ni’metin ondan ayrılmasını istemektir. Fâideli olmayan, zararlı olan birşeyin ondan ayrılmasını istemek hased olmaz, gayret olur. Hased, kötü huylardan, kalb hastalıklarındandır. İnsanda, kötülenmiş olan ba’zı hâllerin ortaya çıkmasına sebep olur ki, ba’zıları şöyledir: Hased eden kimse, sebepsiz yere hased ettiği kimseye kızar. Kabahati olmadığı hâlde ona kin besler. Doğru olan ortada ve apaçık bir şekilde bulunsa bile, onu inkâr eder. Nasihatten kaçar. Her türlü çirkin yola başvurur. Kendisi muhtaç olsa bile, hased ettiği kimsenin yanındaki şeylerden fâidelenmekten uzak kalır. Hasedinden dolayı, hased ettiği kimsenin ilminden ve faziletlerinden istifâde edemez. Hased ettiği kimse, kendisinden; mal, mülk, makam, ilim v.s. bakımlardan üstün bile olsa, ona tevâzu göstermez. Ona karşı dâima kibirlilik gösterir. Ona kötülükle muâmele eder. Ancak o ni’metin, hased ettiği kimseden gitmesi ile râzı ve rahat olur. Bundan zevk alır. Ne kadar şaşılır ki, başkasında bulunan ni’metin ondan gitmesini ni’met bilmektedir. Hasedci kimse, dâima gamlı ve kederlidir. Kimse tarafından sevilmez.
Fazilet sahipleri hiç kimseyi hased etmezler. Sâdece başkalarında bulunan ilim, edeb, hayır ve tâatlar husûsunda gıbta ederler. Yâ’nî o ni’metin bulunduğu kimseden gitmesini istemezler. Bununla beraber, o ni’metin, kendisinde de bulunmasını arzu eder, isterler. Gıbta, hased değildir. Gıbta eden kimse, hased gözüyle bakmaz. Kendisi için istediğini, diğer mü’min kardeşi için de ister. Hasedci ise böyle değildir. O, kendisinde bulunan bir ni’metin, başka birinde daha bulunmasına tahammül edemez.
Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Mü’min gıpta eder. Münâfık ise hased eder” buyurdu.
Mûsâ aleyhisselâm, Arş-ı a’lâ altında bulunan bir kimse gördü. Bu kimsenin bu ni’mete nasıl kavuştuğunu merak edip, münâcaatında Allahü teâlâya suâl etti. Allahü teâlâ, o kimsenin, kavuştuğu ni’metlerden dolayı hiç kimseyi hased etmediğini, ana-babasına karşı gelmediğini, nemime (söz taşımak) için yürümediğini, bu hasletleri sebebiyle bu dereceye yükseldiğini bildirdi.
Hased öyle bir hastalıktır ki, hased eden kimsenin dînî yönden ve yakîn bakımından zayıflığını gösterir. Hasedci kimse, kederden kurtulamaz. Kanâat sahibi değildir. Kin, hile ve düşmanlık sahibidir.
Kendisi yüzünden Allahü teâlâya ilk isyan edilen günâh, haseddir. (Hazreti Âdem’in İblîs tarafından hased edilmesi.) İblîs, hasedi sebebi ile Allahü teâlânın emrine muhalefet etti. Sonra Hazreti Âdem’in oğlu Kabil, kardeşi Hâbil’i hased edip öldürdü. Kureyş’in ileri gelenlerinden birçoğunun, Resûlullah efendimizi inkâr etmelerinin sebebi, hased ve kibirleridir. Hased, hased edenin noksan olduğunu, hased edilenin ise kâmil olduğunu gösterir.
Hased, her düşmanlığın temeli, her belânın başı, her hatânın evveli, kınanacak olan her işin sebebi, her pişmanlığın getiricisidir. Neticesi taşkınlıktır. Kimde hased bulunursa, helak olur.
Sıla-i rahm: Sıla-i rahm, akrabayı, yakınlarını gözetmek, ziyâret etmek ve yardım etmektir. İyi bir haslettir. Câhiller arasında pek i’tibâr edilmese de, fazilet ehli arasında bu husûsa pek riâyet edilir.
Hazreti Mu’âviye, Hazreti Ömer bin Hattâb’a mürüvvetten suâl edince; “Allahü teâlâdan korkmak ve sıla-i rahm’dir” cevâbını verdi.
Akrabayı ziyâret etmek, kerem mertebelerinin en yükseklerindendir. Muhabbeti çoğaltır, iyi neticelerin meydana gelmesine vesile olur.
Sırrı gizlemek: Sırrı gizlemek, iyi kimselerin ahlâkındandır. Sırrı gizlemek, hür olarak yapılan işlerin zarardan en uzak olanıdır.
Muhalleb bin Ebî Sufre diyor ki: “Şerefli huyların en aşağısı, sırları gizlemek; en yükseği de, kendisine sır olarak söyleneni unutmaktır.”
Sırrı gizlemek, insanın kötülüklerden uzak kalmasını te’min eder. Sırrını herkese söylemek ise, pişmanlık meydana getirir.
Hikmet sahipleri; “Sırrını dirayetli bir kimseye veren zelîl olur. Sırrını câhil bir kimseye bırakan kaybeder. Kim de sırrı ile başbaşa kalırsa, ganîmete konar” demişlerdir.
Hazreti Ali buyurdu ki: “Sırrın senin esîrindir. Onu açıklarsan, sen onun esîri olmuş olursun.”
Güzel ahlâk: Bir hadîs-i şerîfte; “Kıyâmet gününde mîzâna konacak şeylerin ilki, güzel ahlâktır” buyuruldu. Diğer bir hadîs-i şerîfte de buyuruldu ki:
“Kul, güzel ahlâkı sebebi ile, gündüzleri oruç tutan, geceleri ibâdet edenlerin derecesine ulaşır.”
Büyüklerden birisi oğluna nasihatinde buyurdu ki: “Ey oğul! Güzel ahlâka sarıl. İnsanlarla münâsebetlerin iyi olsun. İnsanlara yumuşak ve nâzik muâmele eyle. Arkadaşından gelen sıkıntılara katlan. Ona eziyet vermekten sakın.”
Güzel ahlâk, sevgi meydana getirir. Kişinin rahata kavuşmasına, insanların da ondan emîn olmalarına sebep olur. Kötü ahlâk ise, sahibinin yorulmasına, insanların da kendisinden eziyet ve sıkıntı görmesine sebep olur.
Resûlullah efendimize birisi gelerek nasihat istedi. “Nerede olursan ol, Allahü teâlâdan kork!” buyurdu. Gelen o şahıs; “Biraz daha nasihat eyle” deyince; “Bir kötülük yaptığın zaman, peşinden iyilik yap” buyurdular.
Enes bin Mâlik ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Kul, çok ibâdet edenlerden olmasa bile, güzel ahlâkı sebebiyle Cennette en yüksek dereceye ulaşır. Yine kul, çok ibâdet edenlerden bile olsa, kötü ahlâkı sebebiyle Cehennemde en aşağı dereceye düşer.”
Zâhidlerden birisi buyurdu ki: “Güzel ahlâk, insanı iyi amellere ve Cennete götürür. Kötü ahlâk ise, kötü işlere ve Cehenneme götürür.”
Güzel ahlâk, sahibini tehlikelerden ve helak olmaktan korur. Kötü ahlâk ise, sahibini tehlikelerin içine atar.
Mürüvvet: Mürüvvet, başkalarına iyilik etmesini sevmek demektir. Büyüklerden birine, mürüvvetin ne olduğu suâl edildiğinde buyurdu ki: “Allahü teâlânın haram kıldıklarından sakınmak ve helâl olan bir işte meslek, san’at sahibi olmaktır.”
Şu hasletleri kendisinde toplayan kimse mürüvvet sahibidir 1) İnsanlardan değil, sâdece Allahü teâlâdan korkmak. Âl-i İmrân sûresi 173. âyet-i kerîmesinde meâlen buyuruldu ki: “Onlar öyle kimselerdir ki, insanlar kendilerine; “Düşmanlarınız size karşı ordu hazırladı. O hâlde onlardan korkun” (dediler) de, bu söz, onların îmânlarını arttırdı ve üstelik; “Allah bize kâfidir ve O ne güzel vekîldir” dediler.” 2) Belâ ve musibetlere sabretmek. Kasas sûresi 54. âyet-i kerîmesinde meâlen buyuruldu ki: “İşte bunlara, sabırlarından dolayı mükâfatları iki kat verilecektir. Bunlar, kötülüğü iyilikle savarlar ve kendilerine verdiğimiz rızıktan hayra harcarlar.” 3) Ni’metlere şükretmek. 4) Allahü teâlânın emrini, kendi nefsinin arzusuna tercih etmek. 5) insanlara yardım etmek ve fâideli olmak.
Ahnef bin Kays’a ( radıyallahü anh ), mürüvvetin ne olduğu suâl edildiğinde cevaben buyurdu ki: “Güzel dostluk, doğru konuşmak, her yerde ve her ân Allahü teâlâyı hatırlamak.”
Hadîs-i şerîfte buyuruldu ki: “İnsanlarla muâmelesi olan kimse, onlara zulmetmesin. Onlara birşey anlatan kimse, onlara yalan söylemesin. Onlara va’dde bulunan kimse, va’dinden dönmesin. Böyle olan kimse, mürüvveti kemâle eren, adâleti apaçık ortaya çıkan, (müslüman) kardeşleri tarafından sevilen kimselerden olur.”
Haya: Haya, ya’nî kötü iş yapınca utanmak üç kısımdır. Birincisi; haya mertebelerinin en yükseğidir ki, takvâ sahiplerinin ve Allahü teâlânın velî kullarının hayâsıdır. Bunlar, Allahü teâlâdan haya ederler. Bu haya, Allahü teâlânın yasak ettiği şeylere taşmamak, O’nun emirlerine itaat edip, yasaklarından sakınmaktır. Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Allahü teâlâdan hakkıyla haya ediniz.” “Bu nasıl olur Yâ Resûlallah?” dedikleri zaman; “Kim başını ve başında bulunanları, karnını ve karnında bulunanları korur, dünyâ hayâtının süsünü terkederse, ölümü ve ölümden sonra cesedinin çürüyeceğini çok hatırlarsa, Allahü teâlâdan hakkıyla haya etmiş olur.” buyurdu.
Hayanın ikinci kısmı; insanlardan haya etmek olup, bu da güzel ahlâktandır. Hattâ, dolaylı olarak bu da Allahü teâlâdan haya etmeye dâhildir denilebilir. Mürüvvet, bu kısım ile kemâl bulur. İnsanın iyiliği, başkalarına eziyetten sakınması, doğru söylemesi, emâneti yerine teslim etmesi, iyi ve güzel yaşayışı, kalb güzelliği ve temizliği, insanlardan haya etmekle olur. Hadîs-i şerîfte; “Allahü teâlâdan korkan ve çekinen, insanlardan korkmuş ve çekinmiş olur” buyuruldu.
Huzeyfe ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “İnsanlardan utanmıyan kimsede hayır yoktur, insanlardan utanmak, neticede Allahü teâlâdan utanmaya bağlıdır.”
Alkame bin Alâse ( radıyallahü anh ), Resûlullaha ( aleyhisselâm ); “Ey Allahın Resûlü! Bana nasihatte bulun” deyince; “Kavminde bulunan heybet sahiplerinden haya ettiğin gibi, Allahü teâlâdan haya et!” buyurdu.
Kâ’b-ül-Ahbâr ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Görünen hâllerinizde, insanlardan haya ettiğiniz gibi, sırrınızda da (gizli hâlinizden de) Allahü teâlâdan haya ediniz.”
Hayanın üçüncü kısmı; kişinin kendi kendisinden haya etmesidir. Bu haya da, neticede Allahü teâlâdan haya etmeye dâhildir. İnsanın kendinden haya etmesi, yalnız iken avret mahallini açmaması, bakmaması, başkalarının yanında yapmaktan sakındığı bir hareketi, yalnız başına olduğu zaman da terketmesidir.
Demek ki, insanlar ile beraber iken yapamıyacağı hareketleri, yalnız başına olduğu zaman da yapmamalıdır. Âlimlerden ba’zısı bunu murâkabeden saymışlardır.
Ba’zı hâller vardır ki, insanların yanında yapılamaz. Fakat yapılması da zarurîdir. Büyük ve küçük abdest bozmak böyledir. Bu ve bunun gibi ihtiyâçları tenhâda, bildirilen âdabına uygun olarak yapmak hayâsızlık olmaz.
Bildirilen bu üç hayadan birinde noksanlığı bulunan kimsenin dînî hayâtına zarar gelir. Sâlih zâtlardan birisi buyurdu ki: “Allahü teâlâ kalblere ba’zı cezalar verir. Allahü teâlâ hiçbir kalbi, ondan hayayı çekip almaktan daha şiddetli bir ceza ile cezalandırmamıştır. Kalbinden haya duygusu gitmiş olan bir kimse, çirkin bir iş yapacağı zaman, onu bu işten alıkoyacak bir mâni kalmamıştır.”
Sâlih bin Abdülkuddûs diyor ki: “Hayası az olan bir kimsede, hiç hayır yoktur. Sen hayanı muhafaza eyle. Çünkü haya, insanın asâletine delâlet eder.”
Haya, kıymetli bir güzellik elbisesidir. Bu elbiseyi giyen kimse, çok yüksek mertebelere kavuşur.
Vefâ: İyi geçinmek, yardımlaşmaktır. Sözünde durmak, hakkını gözetmek olduğu da bildirilmiştir. Öyle güzel bir haslettir ki, çok kimse onu kaçırır, az kimse onu bulur, iyi hasletlerin en büyüklerindendir.
Birisi, büyüklerden bir zâta gelerek nasihat isteyince buyurdu ki: “Açıkta ve gizlide, Allahü teâlâdan kork. Mümkün olduğu kadar hayırlı işler yap. Sana birşey emânet eden kimsenin emânetini zayi etme. Karşındaki kimse seni sevindirse de üzse de, dâima doğru konuş. Eğer böyle yaparsan, kalbini ve bedenini istenmiyen şeylerden rahata kavuşturmuş olursun.”
Büyüklerden birisi buyurdu ki: “Eğer etrâfını başkalarının zararından korumak, hayâtın boyunca kederden uzak, rahat olmak, rızkında ve iyiliklerinde gelişme görmek istiyorsan, senin ahdini, mîsâkını muhafaza eden kimsenin ahdini zayi etme. Birisine birşeyi hibe edeceğini söyledikten sonra, bu sözünden dönme!”
Dostluk ve kardeşlik vefa ile devam eder. Safa (gönül hoşluğu), cefâ (eziyet ve incitmek) ile yok olur. Eğer övgünün, medhin meyvelerini toplamak istiyorsan, ahde vefayı kendine huy edin. Vefâsı olmayanın hayası yoktur.”
Edîblerden birisi, oğluna nasihat ederek buyurdu ki: “Oğlum! Eğer şerefin zirvesine çıkmak istiyorsan, ahde vefa göster. Vefâ ile doğruluk, ikiz kardeş gibidir. İkisinin de neticesi iyilik ve din güzelliğidir. Bir kimsede bu iki haslet birlikte bulunursa, bu iki haslet, o kimse için kötü hâllere karşı kal’a olurlar.”
Cimrilik: Allahü teâlâ cimriliği zemmedip kötülemiştir. Bu husûsta âyet-i kerîme ve hadîs-i şerîfler çoktur.
Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Allahım! Cimrilikten sana sığınırım,” buyurmuştur.
Başka bir hadîs-i şerîfte de buyuruldu ki: “Cimrilik, dünyâya rağbetin, cömertlik de zühdün meyvesidir.”
Yahyâ bin Zekeriyyâ (aleyhisselâm) bir defasında İblîs’e rastladı. “Ey İblîs! Bana söyle, insanlardan en çok kimi seviyorsun ve onlardan en çok kime kızıyorsun?” deyince, İblîs şöyle cevap verdi: “Bana göre insanların en sevimlisi, cimri mü’mindir. En çok kızdığım da, günahkâr fakat cömert olan kimsedir.”
Yahyâ aleyhisselâm, İblîs’e bunun sebebini sorunca, İblîs; “Mü’minin cimriliği benim için kâfidir. Günahkâr fakat cömert olana gelince, Allahü teâlânın, onu cömert olduğundan dolayı affedeceğinden korkuyorum. Eğer bu suâli sen değil de bir başkası sorsaydı, cevap vermezdim” dedi.
Cimrilik; verilmesi îcâb edeni vermemektir. Verilmesi îcâb eden şeyi veren, cimrilikten kurtulur. Vermesi vâcib olan ve vâcib olmayan yerlerde vermeyi zor görmek de cimriliktir.
Cimri, vermesi îcâb eden yerde vermemeyi, mala düşkün olmayı tercih eder. Gönül rızâsı ve hoşluğuyla vermekten çekinir. Verdiği zaman malının tükeneceğinden, vefâtından sonra çoluk-çocuğunun aç kalacağından, hattâ ileride kendisinin bu duruma düşeceğinden endişe eder. Cimriliğin altında; mal sevgisi, uzun emel ve çoluk-çocuk sevgisi yatmaktadır.
Cimrilik, insanın parayı sevmesinden de hâsıl olabilir. Ba’zı kimseler vardır ki, çok malı, parası vardır. Çoluk-çocuğu da yoktur ki onlar için biriktiriyor denilsin. Hâl böyle iken, malının zekâtını vermez. Başka ihtiyâç sahiplerine yardımda bulunmaz. Hattâ kendi ihtiyâçları için bile harcamaz. Onun bütün rağbeti, en büyük arzusu ve en çok lezzet aldığı şey, paralarını yanında ve elinde görmektir. Kalbi bundan zevk alır. Öleceğini bilen ve bütün mallarının, mirasçılarına kalacağını bilen bir kimsenin bu derece gaflet içinde bulunmasına, mala, mülke bu kadar gönül vermesine ne kadar şaşılır.
Îsâr: Kendi muhtaç olduğu malı, muhtaç olan başkasına verip, o malın yokluğuna sabretmesidir. İyi huyların çok kıymetlisidir. Âyet-i kerîmeler ile medh olunmuştur. Cömertlik derecelerinin en yükseğidir, Îsâr hasletine sahip olan kimse, muhtaç olmakla beraber, başkasını kendisine tercih eder.
Bir defasında Resûlullah efendimize biri gelmişti. Hâne-i saadetlerinde, gelen kimseye yedirecek birşeyleri yoktu. Bunun üzerine Ensârdan bir zât, gelen kimseyi evine götürdü. Onun da evinde az bir yemek vardı. O yemeği getirdi. Yemeğe başlıyacakları sırada kandili söndürdü. Misâfir yemek yiyor, ev sahibi de elini götürüp getirerek yer gibi yapıyordu. Yemeğin hepsini misâfire yedirdi.
Diğer taraftan, Cebrâil aleyhisselâm, o Sahâbinin misâfirine yaptığı Îsârı, Resûlullah efendimize haber verdi. Sabah olup Peygamber efendimizin huzûruna geldiklerinde, Peygamberimiz ( aleyhisselâm ) o zâtı, yaptığı isardan dolayı tebrik edip, duâ ettiler.
Îsâr, Resûlullah efendimizin güzel âdet-i şerîfelerinden idi. Eshâb-ı Kirâmın ileri gelenlerinden Hazreti Huzeyfe şöyle anlatır: “Yermük muharebesinde idi. Çarpışmanın şiddeti geçmiş, ok ve mızrak darbeleri ile yaralanan müslümanlar, düştükleri sıcak kumların üzerinde can vermeye başlamışlardı. Bu arada ben de, güç belâ kendimi toparlayarak, amcamın oğlunu aramaya başladım. Son anlarını yaşayan yaralıların arasında biraz dolaştıktan sonra, nihâyet aradığımı buldum. Fakat ne çâre!.. Kanlar içerisinde yatan amcamın oğlu, göz işâretleri ile bile zor konuşabiliyordu. Daha evvel hazırladığım su kırbasını göstererek dedim ki: “Su istiyor musun?” Belli ki istiyordu. Çünkü dudakları hararetten adetâ kavrulmuştu. Göz işâreti ile de; “Çabuk, hâlimi görmüyor musun?” der gibi bana bakıyordu. Ben kırbanın ağzını açtım, suyu kendisine doğru uzatırken, biraz ötede yaralıların arasında hazret-i İkrime’nin sesi duyuldu: “Su! Su! Ne olur, bir tek damla su olsun su!” Amcamın oğlu Haris, bu feryadı duyar duymaz, göz ve kaş işâretleriyle suyu hemen Hazreti İkrime’ye götürmemi istedi. Kızgın kumların üzerinde yatan şehidlerin aralarından koşa koşa Hazreti İkrime’ye yetiştim ve hemen kırbamı kendisine uzattım, İkrime hazretleri elini kırbaya uzatırken Hazreti Iyâş’ın iniltisi duyuldu. “Ne olur bir damla su verin. Allah rızâsı için bir damla su!” Bu feryadı duyan Hazreti İkrime, elini hemen geri çekerek, suyu Iyâş’a götürmemi işâret etti. Suyu o da içmedi. Ben kırbayı alarak şehidlerin arasından dolaşa dolaşa Hazreti Iyâş’a yetiştiğim zaman, son nefesinde Kelime-i şehâdeti söylediğini duydum. Benim getirdiğim suyu gördü. Fakat vakit kalmamıştı. Başladığı Kelime-i şehâdeti ancak bitirebildi. Derhâl geri döndüm, koşa koşa Hazreti İkrime’nin yanına geldim; kırbayı uzatırken bir de ne göreyim! Onun da şehîd olduğunu müşâhede ettim. Bârî dedim amcamın oğlu Hazreti Hâris’e yetiştireyim. Koşa koşa ona geldim; ne çâre ki, o da ateş gibi kumların üzerinde kavrula kavrula rûhunu teslim eyleyip şehîd olmuştu. Hayâtımda birçok hâdise ile karşılaştım. Fakat hiçbiri beni bu kadar duygulandırmadı. Aralarında akrabalık gibi bir bağ bulunmadığı hâlde, bunların birbirine karşı bu derece fedakâr ve şefkatli hâlleri, gıpta ile baktığım en büyük îmân kuvveti tezahürü olarak hafızama adetâ nakşoldu...”
Resûl aleyhisselâmın komşusu bir ihtiyâr kadın vardı. Kızını Resûl aleyhisselâma gönderdi. “Namaz kılmak için örtünecek bir elbisem yok. Bana, namazda örtünecek bir elbise gönder” diye yalvardı. Resûl aleyhisselâmın o anda başka elbisesi yoktu. Mübârek arkasındaki entariyi çıkarıp, o kadına gönderdi. Namaz vakti gelince, elbisesiz olduğu için mescide gidemedi. Eshâb-ı Kirâm, bu hâli işitince; “Resûl aleyhisselâm o kadar cömertlik yapıyor ki, gömleksiz kalıp, mescide cemâate gelemiyor. Biz de herşeyimizi fakirlere dağıtalım” dediler. Allahü teâlâ, hemen İsrâ sûresinin 29. âyetini gönderdi, önce Habîbine; “Hasislik etme, birşey vermemezlik yapma” buyurup, sonra da; “Sıkıntıya düşecek ve namazı kaçıracak, üzülecek kadar da dağıtma! Sadakada ortalama davran” buyurdu. O gün, namazdan sonra, hazret-i Ali, Resûlullahın yanına gelip; “Yâ Resûlallah! Bugün, çoluk-çocuğuma nafaka yapmak için sekiz dirhem gümüş ödünç almıştım. Bunun yarısını size vereyim. Kendinize entari alınız” dedi. Resûl aleyhisselâm çarşıya çıkıp, iki dirhem ile bir entari satın aldı. Geri kalan iki dirhem ile yiyecek almağa giderken gördü ki, bir a’mâ oturmuş; “Allah rızâsı için ve Cennet elbiselerine kavuşmak için, bana kim bir gömlek verir?” diyordu. Almış olduğu entariyi bu a’mâya verdi. A’mâ, entariyi eline alınca, misk gibi güzel koku duydu. Bunun, Resûl aleyhisselâmın mübârek elinden geldiğini anladı. Çünkü, Resûl aleyhisselâmın bir kere giydiği herşey, eskiyip dağılsa bile, parçaları da misk gibi güzel kokardı. A’mâ duâ ederek; “Yâ Rabbî! Bu gömlek hürmetine benim gözlerini aç.” dedi. İki gözü hemen açıldı. Resûl aleyhisselâmın ayaklarına kapandı.
Resûl aleyhisselâm oradan ayrıldı. Bir dirhem ile bir entari satın aldı. Bir dirhem ile de yiyecek satın almağa giderken, bir hizmetçi kızın ağladığını gördü. “Kızım, niçin böyle ağlıyorsun?” buyurdu. Bir yahudinin hizmetçisiyim. Bana bir dirhem verdi. “Yarım dirhem ile bir şişe ve yarım dirhem ile de yağ satın al” dedi. Bunları alıp gidiyordum. Elimden düştü. Hem şişe, hem de yağ gitti. Şimdi ne yapacağımı şaşırdım” dedi. Resûl aleyhisselâm, son dirhemini kıza verdi. “Bununla şişe ve yağ al, evine götür” buyurdu. Kızcağız; “Eve geç kaldığım için, yahudinin beni döveceğinden korkuyorum” dedi. Resûl aleyhisselâm; “Korkma! Seninle birlikte gelir, sana birşey yapmamasını söylerim” buyurdEve gelip, kapıyı çaldılar. Yahudiye olanı biteni anlatıp, kıza birşey yapmaması için şefaat buyurdu. Yahudi, Resûlullahın ayaklarına kapanıp; “Binlerce insanın baş tacı olan, binlerce arslanın, emrini yapmak için beklediği ey koca Peygamber! Bir hizmetçi kız için, benim gibi bir miskinin kapısını şereflendirdin. Yâ Resûlallah! Bu kızı senin şerefine azâd ettim. Bana îmânı, İslâmı öğret. Huzûrunda müslüman olayım” dedi. Resûl aleyhisselâm, ona müslümanlığı öğretti. O da müslüman oldu. Evine girdi. Çoluğuna-çocuğuna anlattı. Hepsi müslüman oldu. Bunlar, hep Resûlullahın sallallahü aleyhi ve sellem güzel huylarının bereketi ile oldu.
İmâm-ı Hasen ve Hüseyn ile Abdullah bin Ca’fer (r.anhüm), Medîne-i münevvereye giderlerken yiyecekleri kalmadı. Sahrada olduklarından, yiyecek birşey alınacak yer de olmayıp, açlık ve susuzluktan iyice bunaldılar. Sonra; “Allaha tevekkül ettik” diyerek, yola devam ettiler. Biraz ilerlemişlerdi ki, ovanın ortasında bir karaltı gördüler. Ona doğru gittiler. Siyah bir çadır vardı, içinde kimse olup olmadığını anlamak için selâm verdiler. Çadırda bir kadın vardı. Kadın selâmlarını aldı. İyi karşıladı. Bu üç zâtın, dünyâya rağbetleri olmadığını anladı. Kadına; “Hiç yiyeceğin var mı?” diye sordular. “Bir keçim var. Kendiniz sağın için” dedi. Birisi sağdı. Her biri, birer çanak içtiler. Sonra kadına; “Başka yiyeceğin var mı?” diye sordular. Kadın; “Keçiyi kesin, yiyin.” dedi. Abdullah bin Ca’fer ( radıyallahü anh ), keçiyi kesti, pişirdi. Üçü beraber yediler. Allahü teâlâya hamd ettiler. Atlarına bindiler. Kadına; “Medîne-i münevvereye geldiğinde muhakkak bize uğra. Biz seyyidlerdeniz. Hâşimîlerdeniz” diyerek, yola koyuldular. Bir zaman sonra kadının kocası geldi. Keçiyi görmeyince, ne oldu diye sordu. Kadın olup biteni anlattı. Kocası üzüldü. “Biliyorsun o keçiden başka birşeyimiz yok. Şimdi ne yapacağız?” diyerek, kadını azarladı. Kadın; “Allahü teâlâ rahimdir, kullarını aç bırakmaz. Böyle kıymetli zâtlar gelip de, onları misâfir etmeden göndermek insafa sığmaz” dedi. Daha sonra kadın, kocası ile Medîne-i münevvereye birşeyler alıp satmak için gittiler. Hikmet-i ilâhî, Bâb-ı selâm önünden geçerken Hazreti Hasen’e rastladılar. Hasen ( radıyallahü anh ) kadını ve kocasını huzûruna çağırttı. Kadına; “Beni tanıdın mı?” dedi. Kadın; “Hayır” dedi. “Bir zamanlar senin evine üç kişi gelmiştik. Bize süt ikram etmiştin. Bir de keçini kesmiştik. Onlardan biri benim” dedi. Bunlara çok ikramda bulundu. Yanında fazla birşeyi olmadığından, Beyt-ül-mâl emînine bir adam gönderip, bin dirhem gümüş ve yüz koyun borç istedi. Getirdiler. Bunların hepsini kadına bağışladı. “Bizi ma’zur görün” buyurdu. Bu karı-kocanın yanlarına adam vererek, Hazreti Hüseyn’e gönderdi. Hazreti Hüseyn de bunları iyi karşılayıp, yanında bulunandan ikram etti. Fazla birşeyi olmadığından, Beyt-ül-mâl emîninden bin dirhem gümüş ve ikiyüz koyun borç istedi. Hepsini kadına verip, özür diledi. Yanlarına adam verip, Abdullah bin Ca’fer’e ( radıyallahü anh ) gönderdi. Abdullah ( radıyallahü anh ); “İki İmâma uğradınız mı?” buyurdu. “Evet” dediler. “Keşke daha önce bana uğrasaydınız. Onların yanında dünyâ malı bulunmaz. Belki sıkıntı çekmişlerdir” dedi. Bunlar imamların yaptıkları ikramları söylediler. Abdullah ( radıyallahü anh ) da, ikibin dirhem gümüş ve dörtyüz koyun verdi. Mezkûr karı-koca, yediyüz koyun ve dörtbin dirhemi alıp, sevinerek evlerine döndüler.
Ebü’l-Hasen Antâkî ( radıyallahü anh ) şöyle anlatır: “Bir gece bir köyde arkadaşlarımızla birlikte oturuyorduk. Biraz ekmeğimiz vardı. Fakat hepimize yetecek nisbette değildi. Ekmekleri dilimleyip ortaya koyduk. Hepimiz ekmeklerin etrâfında oturduk. Bu sırada lâmba söndürüldü.
Biraz sonra yemek işinin tamam olduğu tahmin edilip, sofra kaldırılmak üzere lâmba yakıldığında bir de ne görelim. Herkes: “Ben yersem diğer arkadaşlar aç kalır” endişesiyle, ekmekten hiç yememişti.”
Yalan söylemek: Yalan söylemek, pek bayağı ve aşağı bir iştir. Dünyâda zilleti gerektiren şeylerin en büyüğüdür. Âhırette ise zelîl ve rüsvây olmayı îcâb ettiren pek fenâ birşeydir.
Yalan, münâfıklığın en büyük alâmetlerindendir. Ahlâkın düşüklüğünü gösteren kuvvetli bir delîldir. Yalancıya hiçbir zaman güvenilmez. Yalancı, konuştuğu zaman doğru konuşmaz. Hadîs-i şerîflerde buyuruldu ki: “Münafığın alâmetleri üçtür. Konuştuğunda yalan söyler. Bir va’dde bulunduğu zaman va’dinde durmaz, kendisine birşey emânet edildiğinde hıyânet eder.”
“Sözün âfeti yalan söylemektir.”
“Hatâların en büyüğü, yalan konuşmaktır.”
Resûlullaha ( aleyhisselâm ); “Mü’min korkak olabilir mi?” dediler. “Evet olabilir” buyurdu. “Mü’min cimri olabilir mi?” dediler. Yine “Evet olabilir” buyurdu. “Mü’min yalan konuşabilir mi?” dediler. Buna; “Hayır” buyurdu.
Hikmet sahibi büyük zâtlar, “Dilsiz olmak, yalan söylemekten iyidir” demişlerdir.
Ahnef bin Kays ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Akıllı ve şerefli bir mü’min yalan söylemez. Gıybet ve hıyânet etmez.”
Hazreti Ömer bin Hattâb buyurdu ki: “Hiçbir kimse, mizah yaparken yalan söylemeyi terketmedikçe îmânın hakîkatine kavuşamaz.”
Buhterî; “Ne ciddi ne de şaka hâlinde yalan söylemek insana yakışmaz” buyurdu.
Büyüklerden birisi buyurdu ki: “Sultan, yalancı birine bir iş verirse, bu kimsenin zararı sultânın idâresine te’sîr eder.”
Lokman Hakim oğluna nasihatinde; “Ey oğul! Kim yalan konuşursa, onun kıymeti gider” buyurdu.
Yezid bin Meysere ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Ağacın dibine dökülen su, ağacı yeşerttiği gibi, yalan da kötülükleri sulayıp, onların yeşermesine ve büyümesine sebep olur.”
Meymûn bin Mihrân ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Akıllı kimse, yalancı kimsenin sevgisine aldanmasın. Onun va’dine güvenmesin. Doğru konuştuğu bilinen bir kimsenin yalan söylemesi mümkündür. Fakat yalancılıkla tanınmış birisinden doğru konuşmasını beklemek pek mümkün değildir.”
Yalan, güzelliğin ayıbı, lekesi, noksanı ve iyi ahlâkın âfetidir. Hıyânetin delîlidir. Yalan, çok kötü bir huydur. Doğru sözü az olanın, arkadaşı da az olur.
Hazreti Ali, yalanın serap gibi olduğunu bildirmiştir. Yalan ile mürüvvetin bir kişide bir araya gelmiyeceğini bildirmiştir.
Süleymân bin Sa’d ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Bir kimse benim ile arkadaşlık etse ve arkadaşlığımızın devam edebilmesi için kendisine bir şart söyleyebileceğimi başka birşey istemediğini söylese, ona yalan söylememesini şart ederdim.”
Mûsâ aleyhisselâm, Allahü teâlâya niyazında; “Yâ Rabbî! Hangi kulunun ameli daha hayırlıdır?” diye suâl edince, Allahü teâlâ buyurdu ki: “Dili yalan konuşmayan, kalbi günah ile meşgûl olmayan ve zinâ yapmayan.”
Ali bin Ebî Tâlib ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Allahü teâlânın katında en büyük hatâ, dilin yalan söylemesidir, en kötü pişmanlık da, kıyâmet günündeki pişmanlıktır.”
Lokman Hakim buyurdu ki: “Yalancılıkla tanınan kimsenin ilk cezası, konuştuğu zaman sözünün tasdik edilmemesidir.”
İbn-i Mugterr ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Yalancı kimse ile beraber olmaktan sakın. Eğer onunla birlikte bulunmak mecbûriyetinde kalırsan, söylediklerine inanma. Bununla beraber, kendisini yalancı kabûl ettiğini de ona bildirme. Çünkü böyle yaparsan, sana biraz muhabbeti varsa onu da bırakır.”
İnsanın yalan konuşmak hafifliğinde bulunmasının sebeplerinden ba’zıları şunlardır: Bir menfaatin bulunması ve bir zararın giderilmesinin sözkonusu olması, insanı aldatıp yalan konuşmasına sebep olabilir. Düşmanından intikam almak düşüncesi de yalan söylemeye sebep olabilir. Bu kısım, yalan çeşitlerinin en şiddetlilerindendir. Çünkü bunda taşkınlık vardır. Güzel konuşmuş olmak düşüncesi de yalan konuşmayı meydana getiren sebeplerdendir. Böyle yapmak mahlûku râzı etmiş olsa bile, mahlûkâtı yaratan Allahü teâlâyı gadablandırır. Böyle bir şeyi akıl kabûl etmez, din buna müsâade etmez ve mürüvvet de bunu hoş karşılamaz.
Üç yerde yalan konuşmaya ruhsat, izin verilmiştir. Birincisi; harbde ve her zaman din düşmanlarının zararlarından korunmak ve müslümanları korumak için. İkincisi; iki müslümanı barıştırmak için, birinden diğerine iyi lâf götürmek. Üçüncüsü; hanımları idâre etmek için. Bunlara ruhsat verilmiştir. Fakat gıybet ve nemîmeye izin yoktur.
Aşağıdaki bildirilen durumların benzeri olan hâllerde de yalan söylemek caiz görülmüştür. Resûlullah ( aleyhisselâm ) ile Hazreti Ebû Bekr hicret ederlerken, Hazreti Ebû Bekr, Resûlullah efendimizin arkalarından yürüyordu. Bir grup kimse ile karşılaştılar. O kimseler, Peygamber efendimizi tanımıyorlar, Hazreti Ebû Bekr’i tanıyorlardı. Hazreti Ebû Bekr’e; “O kim?” diye sordular. O da onun Resûlullah ( aleyhisselâm ) olduğunu söylemedi. Anlarlarsa zarar vermelerinden, O’nun mübârek kalbini incitmelerinden endişe ederek; “Bu, bana yol gösteriyor” buyurdu.
O kimseler bu sözü, normal yol göstericisi olarak anlamışlardı ve Hazreti Ebû Bekr’in sözü bu ma’nâda yalan idi. Fakat o, bu sözü söylerken; “Bize, hidâyet, kurtuluş yolunu gösteren zât” ma’nâsını kasdetmiş olduğundan, hakîkatte yalan söylememiş idi.
Yine şöyle anlatılır: Bilindiği gibi, Abbasî halîfelerinden Me’mûn, bir ara Kur’ân-ı kerîmin mahlûk olduğunu söyleyip, herkesi de böyle söylemeye teşvik etmiş, hattâ zorlamıştı.
Âlimlerden birini de bu şekilde zorlamıştı. O zât; “Tevrat bir, Zebur iki, İncîl üç ve Kur’ân-ı kerîm dört” dedi. Bunları söylerken de parmakları ile bir, iki, üç diye işâret ediyordu. Böylece, elinin dört parmağını göstererek; “Bunların hepsi mahlûktur” dedi. Böylece kurtulmuş oldu.
Aslında o zât, Kur’ân-ı kerîm için değil, göstermiş olduğu parmakları için mahlûktur demişti. Bunun için hakîkatte yalan söylemedi. Fakat onlar yanlış anladılar.
Me’mûn, daha sonra bu yanlış düşüncesinden tövbe edip, Kur’ân-ı kerîmin mahlûk değil, kadîm olduğunu söylemiştir.
Doğruluk: Yalancılık ne kadar çirkin ve sahibini zelîl eden bir huy ise, doğruluk da o nisbette güzel, sahibini i’tibâr sahibi ve azîz eden çok iyi bir huydur. Ali bin Ebî Tâlib ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Doğruluk, sözün süsüdür”
Doğruluk insanı korkulardan, belâlardan korur. Yalan, insana bir anlık emniyet sağlıyor gibi görülse bile, sahibini tehlikelere götürür ve alçaltır. Yalan hastalık, doğruluk ise şifâdır. Doğru konuşmak, kardeşlerine, dostlarına yardım etmek ve her ân Allahü teâlâyı hatırlamak olup mürüvvettendir.”
Doğru konuşmak için, çok konuşmaktan sakınmalıdır. Âlimler buyurmuşlardır ki: “Kendisini ilgilendirmeyen mevzûlarda çok konuşan kimse, doğru konuşmaktan, başkalarının; “Bu kimse her zaman doğru konuşur” şeklindeki intibalarından mahrûm kalır. Çünkü yerli yersiz, doğru yanlış çok konuşan kimse, mutlaka yalan söz söyler. Hele, birşeyler konuşmuş olmak ve boş durmamak için konuşanlar, yalandan kurtulamazlar.”
Lokman Hakim oğluna buyurdu ki: “Oğlum! Doğruluğa sımsıkı yapış. Yalandan uzak dur.”
Zâhidlerden bir zât buyurdu ki: “Her kimde şu dört haslet bulunursa, Allahü teâlâ onun hatâlarını iyiliğe çevirir. Bu hasletler; doğruluk, ni’mete şükür, haya ve güzel ahlâktır.”
Fudayl bin Iyâd ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “İnsanları, doğruluktan daha güzel birşey süsleyemez.”
Sabır bütün hayırların, doğruluk kurtuluşun, ni’metlere şükretmek bereketlerin anahtarlarıdır. Kimde bu hasletler bulunursa o en yüksek ma’nevî mertebelere kavuşur.
İbn-ül-Mugter ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Araştırma yaptığında, doğruluğun şecaatle, yalanın da korkaklık ile beraber olduğunu görürsün.”
Hilm: Hilm, rûhun sakin olması, kızmamasıdır. Yumuşak huylu olmaktır. Yüksek bir haslettir. Allahü teâlânın, insana büyük bir ihsânıdır. Hilm kimde bulunursa, onu hem dünyâda ve hem de âhırette yüksek mertebelere kavuşturur.
Resûlullaha ( aleyhisselâm ); “Hilm nedir?” diye suâl edildiği zaman; “Sabırdır” buyurdular.
Allahü teâlânın beğendiği işleri yapmak, güzel ahlâktan olan sabır ile ele geçmektedir. Hilm ise, sabrın en yüksek derecesidir. Hilm, Allahü teâlânın sıfatlarındandır. Allahü teâlâ, kendisine karşı gelenlerin azgınlığını, kötülük yapanların kötülüğünü ve zâlimlerin zulmünü gördüğü, onlardan intikam almaya kadir olduğu hâlde, intikam almakta acele etmiyor. Pişman olup tövbe edenlerin, boyun bükenlerin hatâlarını affediyor. Kendisine sığınanları boş çevirmiyor. Çünkü O, çok ihsân ve iyilik sahibidir.
Nahl Sûresi 61. âyet-i kerîmesinde meâlen; “Eğer Allahü teâlâ, zulümleri (günahları) sebebiyle insanları (hemen) hesaba çekiverseydi, yeryüzünde kımıldıyan tek bir canlı bırakmazdı” buyuruldu.
Allahü teâlâ, Peygamberlerini (aleyhimüsselâm) hilm sahibi olmakla övmüştür. Hilm.sâhibi olmak, kızmamak, yumuşak davranmak, az kimselerde bulunan çok yüksek bir haslettir. Birisi, Resûlullah efendimize gelerek; “Yâ Resûlallah! Bana nasihatte bulunun” deyince, Peygamber efendimiz; “Kızma” buyurdu. O kimse ikinci defa nasihat istedi. Yine; “Kızma” buyurdu. Üçüncü defa nasihat isteyince, bu defa da; “Kızma” buyurdu.
Bir hadîs-i şerîfte buyuruldu ki: “Mü’min bir kimse, hilmi ile, gündüzleri oruç tutup, geceleri namaz kılan kimsenin derecesine ulaşır.”
Esmâî; “İnsanların en hazır cevaplısı, kızmayan kimsedir” demiştir.
Ali bin Ebî Tâlib ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Hayr; malı, çoluğu-çocuğu çoğaltmakta değil, hilmi ve ilmi çoğaltmaktadır.”
Îsâ bin Hammâd’ın ( radıyallahü anh ) bildirdiğine göre, Leys bin Sa’d ( radıyallahü anh ) ilim öğrenmek isteyenlere, ilim ile meşgûl olanlara; “İlimden önce hilmi öğreniniz. Hiçbirşey, ilim ile hilmin beraber bulunması kadar güzel değildir” buyururdu.
Lokman Hakim buyurdu ki: “Üç şey, üç şey ile beraber bulunduğu zaman anlaşılır. Hilm, kızgınlık zamanında; kahramanlık, harb zamanında; doğruluk, ihtiyâç zamanında anlaşılır.”
Büyükler demişlerdir ki: “Kızgınlığın izzetinden sakın. Çünkü o, sonunda seni özür dileme zilletine düşürür. Kulun, Allahü teâlânın gadabına en yakın olduğu zaman, kızdığı zamandır.”
Hazreti Ali ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Hilm sahibi kimsenin, hilminin bereketi olarak kavuştuğu ihsânların ilki; herkesin, ona sıkıntı veren kimseye karşı hilm sahibine yardımcı olmalarıdır.”
Âlimler; “Eğer hâlim (hilm sahibi) değilsen, halim olmaya gayret et. Çünkü bir kavme benzemek isteyen kimse de o kavimden sayılır.” buyurmuşlardır.
Selmân-ı Fârisî ( radıyallahü anh ), Hazreti Ali’ye; “Beni Allahü teâlânın gadabından uzak tutacak olan şey nedir?” diye sorduğunda, Hazreti Ali; “Hiç kızma” buyurdu.
Affetmenin lezzeti, kızmanın, intikam almanın lezzetinden daha tatlıdır. Çünkü affın lezzetininin sonu, güzel neticedir. İntikam lezzetinin sonu ise, kötü neticedir. Hadîs-i şerîfte buyuruldu ki: “İlim, öğrenmekle; hilm de, hilm sahibi olmaya çalışmakla elde edilir. Kim hayrı isterse, ona hayr verilir. Kim de şerden sakınırsa, şerden korunur.”
Hazreti Ömer buyurdu ki: “Dört şeyi severim. Bunlar; bulunca iktisâd etmek, gücü yeterken affetmek, kızgınlık zamanında hilm göstermek, her zaman Allahü teâlânın kullarına yardımcı olmak.”
Büyüklerden birisi buyurdu ki: “İlm ve adâlet, sabra götürür. İlim, adâlet ve sabır da, hilme götürür. Bütün işlerinde hilme yapış. Çünkü hikmet, hilm ile tamamlanır. Mürüvvetin şartı olan hasletlerin sende toplanması, hilm ile mümkündür. Haklı olsun haksız olsun, özür dileyenin özrünü kabûl etmelidir. Çünkü özür, pişmanlık alâmeti, pişmanlık da tövbe demektir.”
Özür dilemek, özür dileyenin haya sahibi olduğunu gösterir. Haya ise îmândandır. Bir kimsenin suçunu görmezlikten gelmek, şerefin zirvesidir, özür dilemesini istemek, hilmin âfetlerindendir. Özür dilemek, hilm sahipleri yanında ne iyi bir şefaatçidir.
Adâlet: Adâletin hakîkati, herşeyi lâyık olduğu yere koymak, lâyık olduğu yere ulaştırmaktır. Adâlet öyle birşeydir ki, kalbler ona ısınır, onu kabûl eder, onunla rahat olur, onunla huzûr bulurlar.
Nisa sûresi 135. âyet-i kerîmesinde meâlen buyuruldu ki: “Ey mü’minler! Hak üzere durup, adâleti yerine getirmeğe çalışan hâkimler ve Allah için doğru söyleyen şâhidler olun...”
Hadîs-i şerîflerde buyuruldu ki: “Allahü teâlâ katında kadri en büyük olan, adâletli devlet başkanıdır.”
“Rabbim bana, gizlide ve açıkta ihlâsı, rızâ ve gadap halinde adâleti, zenginlik ve fakirlikte iktisâdı tavsiye buyurdu.
Din, adâletle kuvvet bulur, insanlar huzûr içinde olur. Memleketler ma’mûr olur. İnsanların hâlleri ıslâh olur. Yardımlaşma çok olur. Yollarda korku bulunmaz. Ticâret gelişir. Rızıklar bollaşır. Umûmî ve husûsî emniyet meydana gelir. Zulümden daha sür’atli bir şekilde umûmî ahvâli bozan birşey yoktur. Yakın çevresinde âdil olan idârecinin, uzak çevresinde de durumu iyi olur. Bunun için; “Zamanın en faziletlisi âdil idârecilerin zamanıdır” denilmiştir.
İdarecilerin en hayırlısı, sabırlı olan, adâleti tercih eden, hakkı kabûl eden, insanların fâidesine olan şeyler için canla başla çalışandır. Âdil bir idâreci, ilme hürmet, âlime ikram eder. Nasihati kabûl eder. Tekebbürden uzak, tevâzu üzeredir. Cimrilik göstermez. İdârecilik emânetini yerinde ve doğru olarak kullanır. İnsanlara karşı merhametlidir. Kötü kimseleri insanlara musallat etmez.
Hikmet sahipleri, insanların en üstününün; hükümlerinde adâletli, ihsânı çok ve sözünde hikmet bulunan kimse olduğunu söylemişlerdir.
Adâlet, sâdece idârecilere, devlet başkanlarına mahsûs birşey değildir. Bilakis adâlet, herkese, her zaman lâzım olan bir sıfattır. Çünkü insan, çoluk-çocuğu, malı, akrabaları, komşuları, arkadaşları ve görüştüğü kimseler hakkında, yaptığı işlerde, alışverişinde, hâsılı bütün işlerinde adâleti gözetmesi lâzımdır.
Zulüm ve haksızlık: Fitneleri çeken, mihnetlere sebep olan, memleketleri, malı, mülkü perişan eden çok kötü bir âfettir.
Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ), Hazreti Ali’ye; “Yâ Ali! Mazlûmun duâsından sakın. Çünkü mazlûm, Allahü teâlâdan hakkını ister. Allahü teâlâ ise, hiç kimseyi hakkından alıkoymaz” buyurdu.
Hasen-i Basrî hazretleri buyurdu ki: “Üç kimse vardır ki, Allahü teâlâ kıyâmet günü onlara nazar etmez ve onları tezkiye de etmez. Onlar için acı bir azap vardır. Bunlar; zâlim devlet başkanı, cimri olan zengin, kibirli olan fakirdir.”
Hadîs-i şerîfte buyuruldu ki: “Sizden biriniz, mazlûm bir kişinin dövüldüğü yerde durmasın. Çünkü Allahü teâlânın la’neti, o mazlûmu müdâfaa etmedikleri için, orada hazır bulunanların üzerine iner.”
Hazreti Ömer, vâlilerinden birine buyurdu ki: “Mazlûmun âhını almaktan kork. Çünkü mazlûmun duâsı kabûl olunur.”
Zühd: Zühd, şüpheli olmak korkusuyla mübahların fazlasından sakınmak, ihtiyâtlı davranmak, dünyâya düşkün olmamak demektir. Dünyâda kalb ve beden rahatının, âhırette ise saadet ve ni’metlere kavuşmanın sebebidir.
İbrâhim bin Edhem ( radıyallahü anh ), zühdün; farz, selâmet ve fazilet olmak üzere üç derecesinin bulunduğunu bildirip, şöyle izah etti: “Farz olan zühd, haramlardan sakınmak. Selâmet olan zühd, şüphelileri terketmek. Fazilet olan zühd ise, helâl olanlardan yetecek miktarı alıp, birçoğunu terketmektir.”
Hadîs-i şerîflerde buyuruldu ki: “Dünyâya rağbet etme ki, Allahü teâlâ seni sevsin. İnsanların ellerinde bulunana rağbet etme ki insanlar seni sevsin.”
“Bir kimseye susmak ve dünyâya karşı zühd (dünyâya rağbet etmemek) verildiğini görürseniz, o kimseye yaklaşınız.”
“Allahü teâlâ bir kulu hakkında hayr murâd edince, onu dünyâda zâhid kılıp, âhırete rağbet ettirir ve ona nefsinin ayblarını gösterir.”
Ebû Süleymân-ı Daranî ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Zühd, birçok şekillerde olur. Bize göre zühd, insanı Allahü teâlâdan alıkoyan herşeyi terketmektir.”
Büyüklerden birine; “Bize ne oluyor ki, ölümü istemiyor ve ondan hoşlanmıyoruz. Hâlbuki o, bize mutlaka gelecektir” deyince, o zât buyurdu ki: “Siz ölüme hazırlanmadınız. Dünyânızı ma’mûr, âhıretiniza harâb ettiniz. Elbette ki, ma’mûr olan yerden harâb olan yere gitmek istemezsiniz. Ama isteseniz de, istemeseniz de, ölüm birgün mutlaka gelecek, sonsuz olan âhıret yolculuğuna başlayacaksınız. Hakîkat bu kadar açık bir şekilde meydanda iken, hâlâ dünyâya düşkün olanlara ne kadar şaşılır.”
Ver’â: İslâmiyetin yasak ettiği haramlardan ve helâl olduğu şüpheli olan şeylerden sakınıp, İslâmiyetin emri olan şeyleri, herkese fâideli işleri yapmak, kusurlu ve gevşek olmaktan sakınmaktır.
Hadîs-i şerîflerde buyuruldu ki: “Ver’a sahibi ol ki, insanların en âbidi olursun.”
Dininizin direği, temeli, vera’dır.”
“Hiçbir şey vera’ gibi olamaz.”
Hâris-i Muhasibî ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Tâatin aslı vera’, vera’nın aslı takvâ, takvânın da temeli nefs muhâsebesidir.”
Sabır: Sabır, takvâ sahiplerinin mertebelerinin en üstünü, mü’minlerin derecelerinin en yükseğidir. Kendisine yapışanları hayırlı işlere götürür. Zararlı işlerden çevirir.
Nefsin arzu ve isteklerine uymanın neticesi kötü işler olduğu gibi, sabra sarılmanın neticesi de hayırlı işlerdir. Sabır, Allahü teâlânın sıfatlarındandır.
Allahü teâlâ, sabrı yarattı. Sabrı, Peygamberlerine (aleyhimüsselâm) ve velîlerine mahsûs kıldı. Sonra, Cennete girmelerine vesile olması için, kullarından dilediğine sabır ni’metinden ihsânda bulundu. Sabırlı kullarını övdü. Onlara kat kat ecir verileceğini bildirdi.
Zümer sûresi 10. âyet-i kerîmesi sonunda meâlen; “.. Sabredenlere mükâfatları hesapsız verilecektir” buyuruldu.
Ra’d sûresinin 22, 23 ve 24. âyet-i kerîmelerinde meâlen buyuruldu ki: “Rablerinin rızâsını kazanmak için sabredenler, namazı (bildirilen vakitlerinde ve âdabına riâyet ederek) kılanlar, kendilerine verdiğimiz rızıktan gizli ve aşikâre infâk edenler (Allah yolunda harcayanlar), kötülüğü iyilikle savanlar (var ya), işte âhıret saadeti onlar içindir. O saadet, Adn Cennetleridir. Onlar atalarından, zevcelerinden ve zürriyetlerinden (soylarından) sâlih olanlarla beraber o Cennetlere girecekler. Melekler de her kapıdan yanlarına vararak; “Sabrettiğiniz için, size selâm olsun. Âhıret saadeti ne güzeldir” diyeceklerdir.”
Bekâra sûresi 155 ve 156. âyet-i kerîmelerinde meâlen buyuruldu ki: “... (Ey Habîbim) Sabredenlere (lütf ve ihsânlarımı) müjdele. Onlar (sabredenler) öyle kimselerdir ki, kendilerine bir musibet geldiği zaman (teslimiyet göstererek); “Biz Allahın kuluyuz ve (öldükten sonra da) yine O’na döneceğiz” derler.”
Sabır öyle bir temeldir ki, iyilikler ondan dallanır. Tâat ve îmân onun üzerine kurulur.
Ali bin Ebî Tâlib ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Sabır îmândandır. Başın bedendeki durumu ne ise, sabrın da îmândaki yeri odur.”
Lokman Hakîm oğluna buyurdu ki: “Ey oğul! Altın, ateşle tecrübe edildiği gibi, kul da belâ ve musibetlerle tecrübe edilir. Kulun derecesi, bunlara olan sabrı nisbetinde anlaşılır.”
Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Dünyâ husûsunda kendisinden aşağıdakilere, âhıret husûsunda ise kendisinden üstün olanlara bakanlar şâkir (şükredici) ve sâbir (sabredici) diye yazılır.”
Takvâ sahibi zâtlar bildirdiler ki: Sabır, ikiye ayrılır. Biri günâh işlememek için sabretmektir. İkincisi, dertlerin, belâların acılarına sabretmek, bağırıp çağırmamaktir. İslâm bilgilerini öğrenirken zahmet çekmeye ve ibâdetleri şartlarına uygun olarak yapmaya sabretmek de çok kıymetli olup, böyle sabredenlere Cennette altıyüz derece verileceğini âlimler bildirmişlerdir.
Akıllı kimse, Allahü teâlânın haram kıldığı şeyleri yapmama husûsunda sabır göstermeyi zor görmez. Çünkü haramlarda bulunan lezzet, helâl edilmiş olan mübahlarda fazlasıyla mevcûttur. Buna rağmen ba’zı kimseler haramların görünüşlerine aldanarak, onlarda lezzet var sanmakta, haramlara ve şüphelilere dalarak hakîkî lezzetten uzaklaşmaktadır.
İnsanın başına gelen sıkıntılara sabretmesi, îmânının kemâlini gösterir.
Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Allahü teâlâ buyurdu ki: “Ben bir kulumun bedenine veya malına veya çocuğuna bir musibet veririm ve o kul da buna sabrederse, kıyâmet gününde onu hesaba çekmekten haya ederim.”
Sabır izzet kapısı, sabırsızlık illet kapısıdır.
Büyüklerden birisi buyurdu ki: “Sana bir musibet geldiği zaman sabretsen de, sabretmesen de Allahü teâlânın takdîri yerine gelir. Eğer sabredersen, Allahü teâlânın takdîri yerine gelir ve sen sevâb kazanırsın. Şayet sabretmezsen, Allahü teâlânın takdîri yine yerine gelir. Fakat sen hem kendini üzmüş, hem de sevâbtan mahrûm kalmış olursun. O hâlde sen her zaman sabret ki, her durumda kârlı çıkasın.”
Hadîs-i şerîflerde buyuruldu ki: “İstemediğiniz durumlara sabretmedikçe, istediklerinize ulaşamazsınız. Arzu ettiğiniz şeyleri terketmedikçe, umduklarınıza erişemezsiniz.”
“Amellerin en üstünü, nefsin istemediği şeylerdir. Bu da Allahü teâlânın haram kıldığı, yasak ettiği şeyleri yapmamak için sabır göstermektir.”
“Sabrederek ferahlığı beklemek ibâdettir.”
Büyüklerden birisi buyurdu ki: “Sana gelen bir musibete sabırsızlık göstermen, gelen o musibetten daha ağırdır. Sabırsız kimse, dünyâda kendisini helak eder. Âhırette ise ecrini kaybeder.”
İbn-i Semmâk ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “İnsana bir musibet gelir, o da sızlanmaya, sabırsızlanmaya başlarsa, musibeti iki tane olur.”
Allahü teâlâya itaat: Hazreti Ebû Bekr buyurdu ki: “Allahü teâlânın hoşnut olduğu işleri yapmak sûretiyle Allahü teâlâdan kork. Takvâya sarılmak sûretiyle de O’na itaat eyle.”
Büyüklerden birisi buyurdu ki: “Allahü teâlânın beğendiği işleri yapmak, dünyâ ve âhıret kazançlarının toplamıdır.”
Kulun, Allahü teâlâya olan tâatini mükemmel bir şekilde yapabilmesi için, dünyâ sevgisinden ve dünyâ ile alâkalı bağlardan kurtulması lâzımdır, insan dünyâdan uzaklaştıkça, Allahü teâlâya yaklaşır. Ma’nevî kirlerden uzaklaşıp, melekût âlemine yükselir.
Abdullah bin Mübârek ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Îmânın aslı, Resûlullah efendimizin getirmiş olduğu şeylerin hepsini tasdik etmektir. Bunları tasdik eden kimse, bunlarla amel eder. Ya’nî Allahü teâlâya itaat eder. Ebediyyen Cehennemde yanmaktan kurtulur.”
Büyük âlimler, Allahü teâlânın ni’metlerine üç şeyle kavuşulacağını, bunların; çok şükretmek, tâata yapışmak ve günahlardan sakınmak olduğunu bildirmişlerdir.
Allahü teâlâ, üç şeyi, üç şey içinde gizlemiştir. Rızâsını tâatte, gadabını günahlarda, velîleri de kulları arasında gizlemiştir. Bunun için hiçbir tâati basit görme. Olur ki o tâat, Allahü teâlânın rızâsına vesile olan tâattır. Hiçbir günâhı küçük görme. Olur ki, küçük gördüğün o günah, Allahü teâlânın gadabına sebeb olabilir. Hiçbir kimseyi de hor görme ki, o kimse de Allahü teâlânın velî kullarından biri olabilir.”
Allahü teâlâ dünyâyı, âhıret saadetini kazanma yeri yapmıştır. Âhıret yolculuğunda, dünyâ binek gibi kullanılmalıdır. Bir hadîs-i şerîfte; “Dünyâ ne güzel binektir. Ona binin, o sizi âhırete ulaştırır” buyuruldu.
Akıllı ve zekî olan herkes, gayet açık olarak anlar ve bilir ki, dünyâ, âhıret saadetini kazanmaya, âhıreti ma’mûr etmeye vesiledir. Burada ömrünü, asıl olan bu maksada uygun olarak değil de, gelip geçeceği bir yolcunun konak yeri gibi olan dünyâyı ma’mûr etmek için harcayan kimse, elbette ki âhıretteki sonsuz saadetten mahrûm olur.
Tâat işlemekte esas olan şartlardan birisi odur ki, tâat hemen yapılmalı, özürsüz olarak geciktirilmemelidir.
Resûlullah efendimiz, Hazreti Ali’ye buyurdu ki: “Dünyâdan nail olduğun (eline geçen) şeylerle sevinme, kaçırdığın şeyler için üzülme. Amel etmediği hâlde âhırette saadete ve mükâfata kavuşmak istiyenlerden, uzun emel sebebiyle tövbeyi geciktirenlerden olma.”
Kul, uzun emel sahibi olduğu müddetçe kötü ameller yapar.
Tâatın şartlarından birisi, riyayı terketmektir. Hazreti Ali; “Hiçbir hayırlı ameli riya ile yapma” buyurdu. Hazreti Ali yine buyurdu ki: “Allahü teâlâyı tanıyan, O’na itaat eder. Şeytânı tanıyan ona âsî olur. Hakkı, doğru yolu tanıyan, O’na tâbi olur. Dünyâyı tanıyan, onu terkeder. Ya’nî haramları, mekrûhları ve şüpheli şeyleri terkeder. Dünyâya kıymet vermez ve ona düşkün olmaz. Âhıreti tanıyan da, onu kazanmanın yollarını arar.” Bu hasletler pek kıymetli ise de, bunları kendinde toplayan pek azdır.
Lokman Hakim oğluna nasihatinde buyurdu ki: “Ey oğul! Allahü teâlânın râzı olduğu şeylerden bahsedenlerle birlikte bulun. Eğer sen onlardan daha bilgili isen, ilmin ile onlara fâideli olursun. Onlar senden daha bilgili ise, sen onların bilgilerinden istifâde edersin. Böyle olunca, eğer Allahü teâlânın rahmetinden ve ihsânından onlara birşey gelirse, onlarla birlikte o rahmet ve ihsâna sen de kavuşmuş olursun.
Allahü teâlânın hoşnut ve râzı olduğu şeylerden bahsetmiyen kimselerle beraber olma. Böyle kimselerle beraber olma hâlinde, eğer sen âlîm isen, onlar bu ilminden istifâde edemiyecekleri için, ilimle onlara fâideli olamazsın. Şayet ilim sahibi değilsen, seni büsbütün câhil yaparlar. Bu hâllerinden dolayı, onlara Allahü teâlânın la’neti ve gadabı gelecek olursa, sen de onlarla birlikte helak olursun.”
İtaat sahibi kimsenin vasıflarından birisi de odur ki, Allahü teâlânın kazasına boyun eğer. Böyle bir kimse, kendisine gelen ve kendisinden ayrılan birşeyde nefsine pay ayırmaz. Meydana gelen herşeyin, Allahü teâlânın dilemesi ve takdîri ile olduğunu bildiği için gönlü rahattır.
Günahlardan sakınmak: Günahlar, Allahü teâlânın ni’metlerinin gidip, azâbının gelmesine sebep olur. Zarar ve pişmanlık getirir, dünyâda insanı utandırır. Âhırette azâba düşmeye sebep olur.
Günah işleyenler dâima korku ve gönül rahatsızlığı içindedirler. Emniyet ve rahat içinde olamazlar. Kötülük işleyen kimse, dâima zelîldir, azîz olamaz. Dâima kötülenir, sevilmez. Her zaman kötü bir kimse olarak tanınmaktan kurtulamaz.
Fudayl bin Iyâd ( radıyallahü anh ); “Allahü teâlâyı tanıdıktan sonra O’na isyanda bulunan kimseye çok hayret ediyorum” buyurmuştur.
İlim ve fazileti: ilim, pek yüksek bir kazançtır. Âlim, Allahü teâlânın isimlerinden bir isim; ilim ise sıfatlarından bir sıfattır. Fakat Allahü teâlânın ilmi, insanların ilmi gibi değildir. Aralarında sâdece isim benzerliği vardır. Çünkü insanların ilmi çalışmakla, başkasından öğrenmekle, düşünce ve tecrübe ile olmaktadır. Allahü teâlâ ise böyle şeylerden münezzehtir. O’nun ilmi ezelîdir. Yedi kat yerde ve yedi kat gökte ne varsa hepsini bilir. Hiçbir şey O’nun ilminin dışında değildir.
Peygamberlerin ilmi de, çalışmakla, başkasından öğrenmekle elde edilmiş değildir. Onların bilgileri, Allahü teâlâ tarafından kendilerine bildirilmiş olup, diğer bütün insanların ilimlerinden farklıdır.
İlim öğrenmek, her müslümana farzdır. Bunda gevşek davrananların hiçbir mazereti kabûl edilmeyecektir. Bir müslümanın, kendisine lâzım olan din ve dünyâ bilgilerini en doğru bir şekilde öğrenip, bunları tatbik etmesi elbette lâzımdır, ilim öğrenmek nasıl ki mutlaka mühim ise, o ilmin doğrusunu öğrenmek de o derece mühimdir. Bir müslümanın müslümanlığı, bunları bilip yapmakla tamâm olur.
Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ); “İlim taleb etmek, her müslümana farzdır” buyurdu. Başka bir hadîs-i şerîfte de buyurdu ki: “Din bilgisi öğrenmek, her müslümana farzdır, öyleyse onu öğreniniz ve öğretiniz. Câhiller olarak ölmeyiniz.”
Her müslümanın, kendisine lâzım olan ilimleri öğrenmesi lâzım olduğu gibi, âlime de, ilmiyle herkese fâideli olmak için gayret etmesi lâzımdır. Kendisinden ilim taleb edeni men etmesi uygun değildir.
İlim, amelden öncedir. Birşey bilinir, bundan sonra bu bilgiye uygun amel yapılır. Bunun için, ilim amelden önce gelmektedir. Fakat îmân böyle değildir, îmân, ilimden de öncedir. Peygamberler, insanları önce îmân etmeye, bunu kabûl edenleri de, ilim öğrenip amel etmeye da’vet etmişlerdir.
İlmin kâmil olması için ba’zı şartlar vardır. Niyeti, başka niyetlerin karışmasından kurtarıp ihlâsa kavuşturmalı, bâtını ma’nevî kirlerden temizlemeli, ilme, Allahü teâlânın rızâsı için yönelmeli, ilim öğrenmek sevâbını Allahü teâlâdan beklemeli, gösterişten, övünmekten uzak durmalıdır.
Allahü teâlâ için olan, ebedi saadete kavuşturan ilimleri öğrenirken; takvâ sahibi, ilmiyle âmil olan hakîkî İslâm âlimlerini seçmeli, bunlar bulunamazsa, bunların kitaplarını okuyarak aynı şekilde istifâde etmeye çalışmalıdır. İlim için bütün gücü ve gayreti ile çalışmalı, tevâzu sahibi olmalıdır. İlim sebebiyle öne geçmek, herkesten alâka görmek ve gösteriş yapmak niyetinden vazgeçmelidir.
İlim öğrendiği âlimin huzûrunda sükût edip, edeb ile dinlemeli, suâl sorarken güzel sormalı, hocasına i’tirâzı ve onunla mücâdeleyi terk etmelidir, öğrendiği ilim ile amel etmeli, gevşeklik göstermemelidir. Bir hadîs-i şerîfte buyuruldu ki: “Allahü teâlâ, bildiği ile amel edene, bilmediklerini öğrenmeyi ihsân eder.”
Hazreti Ali buyurdu ki: “Din âlimleri sayı bakımından en az, fakat kadr ve kıymet bakımından en üstün kimselerdir.”
Resûlullah efendimizin hadîs-i şerîflerinden ba’zıları:
“Allahü teâlâ bir kulunu sevdiği zaman, yalvarışını işitmek için ona belâ ve musibet verir.”
“Nefsler, kendilerine iyilik edene sevgi ve kötülük edene de buğz etme tabi’ati üzere yaratılmıştır.”
“Mü’minin niyeti amelinden hayırlıdır.”
“Mü’minin firâsetinden korkun. Çünkü o, Allahü teâlânın nûru ile bakar.”
“İstişare eden pişman olmaz.”
“İstediğin gibi yaşa. Ama mutlaka öleceksin. İstediğini yap. Ama mutlaka karşılığını göreceksin.”
“Allahü teâlâ, tevâzu eden kimseyi yükseltir, kibirli kimseyi de alçaltır.”
“Âlimler ve hikmet sahipleri ile oturup kalk. Kötülük ve günah işleyen kimselerden uzak kal.”
“Yalnız olmak, kötü kimse ile oturmaktan daha iyidir.”
“Kul kardeşine yardım ettiği müddetçe, Allahü teâlâ o kuluna yardım eder.”
“Mücâhid, Allahü teâlâya itaat husûsunda nefsi ile mücâdele edendir.”
“Ey insanlar! En doğru söz, Allahü teâlânın kelâmıdır. En güvenilir tutunulacak şey, takvâdır. En hayırlı yol, Muhammed’in (aleyhisselâm) yoludur. En şerefli söz, Allahü teâlâyı anmaktır, işlerin en hayırlısı azîmetlerdir. İşlerin en kötüsü, dinde sonradan meydana çıkarılan ve dinden olmayan bid’atlerdir. En güzel yol, Peygamberlerin yoludur. En güzel ölüm, şehidlerin ölümüdür. En kötü dalâlet, hidâyete kavuştuktan sonraki dalâlettir. En hayırlı amel, faydalı olandır. En kötü körlük, kalb körlüğüdür. Veren el, alan elden hayırlıdır. Az ve yeterli olan şey, çok fakat, Allahü teâlâyı unutturan şeyden hayırlıdır. En kötü pişmanlık, kıyâmet günündeki pişmanlıktır. Hikmetin başı, Allahü teâlâdan korkmaktır. En hayırlı zenginlik, gönül zenginliğidir. Kalbe ilkâ olunan (konulan) şeylerin en hayırlısı yakîn’dir. İçki büyük günahtır. En kötü kazanç ribâdır (faizdir). En kötü yiyecek, yetimin malını yemektir, işlerin özü, neticeleridir. En kötü rivâyet, yalanı rivâyet etmektir. Gelecek olan (olacağı muhakkak olan) herşey yakın sayılır. Mü’minin sövmesi fısktır. Mü’min kardeşinin etini yemek (onu gıybet etmek), Allahü teâlâya karşı gelmektir. Kim birisini bağışlarsa, Allahü teâlâ da onu bağışlar. Kim kızgınlığını yenerse, Allahü teâlâ onu mükâfatlandırır. Allahü teâlâ, kendisine âsî olana azâb eder. Ben Arabın en fasihiyim (sözü açık ve düzgün olup hatâdan uzak olan kimsesiyim). Bana cevâmi’ul-kelim (az bir söz ile çok şeyler anlatmak husûsiyeti) verildi.”
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) El-A’lâm cild-3, sh. 106
2) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 393
3) Mu’cemü matbûât-il-Arabiyye sh. 522
4) Keşf-üz-zünûn sh. 822
5) Ez-Zehâir vel-a’lâk fî edeb-in-nüfûs ve mekârim-il-ahlâk. (Süleymâniye Kütüphânesi) Hacı Mahmûd kısmında 1725 numaralı kitap.u.
.İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
BÂMÎ (Muhammed bin Ahmed)
Hadîs ve Şafiî mezhebi fıkıh âlimi. İsmi, Muhammed bin Ahmed bin Muhammed bin Ahmed bin Muhammed bin Ahmed bin Kureyş’dir. El-Bâmî diye meşhûrdur. Bâm, Mısır’ın Saîd bölgesinde bir beldedir. Nisbeti Mahzûmî’dir. 810 (m. 1407) senesinde Kâhire’de doğdu. 885 (m. 1480) senesinde Kâhire’de vefât etti. Saîdiyye Türbesi’ne defnedildi.
Doğum yeri olan Kâhire’de büyüdü, ilk tahsilini orada yaptı. Kur’ân-ı kerîmi, “Umde”, “Minhâc”, “Tenbîh” kitaplarını ve nahivden “Elfiye” kitabını ezberledi. Bu kitapları Celâlüddîn Bülkînî, Veliyyüddîn Irâkî, Şemsüddîn bin Deyri ve başka âlimlerin huzûrunda okudu. Kâyâti ve Venâî’nin derslerine devam etti. Bu iki zâttan fıkıh ilmini ve diğer dînî ilimleri öğrendi. Irâkî’nin “Cem’ul-Cevâmî” şerhi, Venâî’nin yanında okuduğu kitaplardandır. İbn-i Kadîd’in yanında nahiv ilmi öğrendi. Onun derslerinden çok faydalandı. Yine Şemsüddîn Şettenûfî’nin yanında nahiv Veliyyüddîn Bâki ve Şemsüddîn Bermâvî’nin yanında da fıkıh ilmi öğrendi. İbn-i Mecdî’den ferâiz ilmini öğrendi. İbn-i Hacer Askalânî ve daha başka âlimlerden hadîs-i şerîf dinledi. Aralarında Cemâlüddîn Abdullah Hanbelî, İzzüddîn bin Cemâ’a, Fahrüddîn Dendîlî, Şerefüddîn bin Kevîk ve başka âlimlerin bulunduğu bir grup hadîs âlimi ona icâzet verdiler. Venâî, ders okutmak, Kâyâti de, hem fetvâ vermek, hem de ders okutmak için icâzet verdi. 865 (m. 1460) senesinde hacca gitti. Hac esnasında, çeşitli yerlerden gelen âlimlerle görüştü. Onların ilimlerinden de istifâde etti. Dînî ilimleri zamanın büyük âlimlerinden okumuş, onlardan icâzet almış olan el-Bâmî, hac dönüşünde ders okutmaya başladı. Birçok kimse ondan ilim tahsil etti. Talebeleri arasında büyük âlimler de vardı. Zeynüddîn Zekeriyyâ, ondan “Tenbîh” kitabını okuduğunu söylerdi.
İkâmet ettiği yer olan Cevderiyye’de, babasının yerine Şerîfiyye Medresesi müderrisliği yaptı. Amr Câmii’nde Nûruddîn Münâvî’nin yerine, Abdüllatîf Mescidi’nde Zeynüddîn Bûticî’den sonra, ayrıca Mısır’da Bedrüddîn bin Kattân’dan sonra müderrislik yaptı. Bunlardan daha başka yerlerde de müderrislik yaptığı oldu. Kâyâti’nin yerine bir müddet ders vermiş, bu vazîfesinden ayrılınca, yerine oğlu geçmiştir.
Çok hayır sahibi, herkes tarafından sevilen bir kimse idi. Kanâat ve iffet sahibi idi.
Eserlerinden ba’zıları şunlardır: “Feth-ül-Mün’im ve Şerhi”: Fıkıh ilmine âit bir kitaptır. “Hâşiyetü alâ şerh-il-Buhârî”: Kirmânî’nin Buhârî’ye yazdığı şerhin açıklamasıdır.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-8, sh. 316
2) Ed-Dav-ül-Lâmi’ cild-7 sh. 48
3) Esmâ-ül-müellifîn cild-2 sh. 210İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
BÂÛNÎ
Şafiî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, İbrâhim bin Ahmed bin Nasır bin Halîfe bin Ferah bin Abdullah bin Yahyâ bin Abdürrahmân olup, künyesi Ebü’l-Abbâs’dır. Lakabı ise Burhânüddîn’dir. Bâûnî nisbetiyle tanınır. Bâûn, Aclun yakınlarında bulunan Havran köylerinden birisidir. 777 (m. 1375) senesinde Safd’da doğdu. 870 (m. 1465) senesinde Dımeşk’da vefât etti. Vasıyyeti üzerine Kâsiyûn dağı eteğinde bir bahçeye defnedildi. Cenâze namazında devlet ricalinden çok kimseler bulundu.
Bâûnî, doğduğu yer olan Safd’da büyüdü, orada Kur’ân-ı kerîmi ezberledi. Şihâbüddîn Ahmed bin Hasen el-Ferînî’den kırâat ilmini okudu ve ondan Minhâc’ın bir kısmını ezberledi. Bülûğ çağına yaklaştığı zaman, babasıyla birlikte Şam’a gitti. Orada Şerîf el-Gazzî ve başka âlimlerden fıkıh okudu. En-Nûr el-Enbârî’den fıkıh, Arabca, lügat ve edebi ilimleri tahsil etti.
Bâûnî, 804 (m. 1401) senesinde Mısır’a gitti. Es-Serrâc el-Belkînî’den bir sene ilim tahsil etti. Kemâlüddîn ed-Demîrî’den onun eserlerini okudu. Bu sırada el-Irâkî ve Heysemî’nin derslerini dinledi. Mısır’da birçok âlim ve faziletli kimselerin derslerinde ve sohbetlerinde bulundu. Daha sonra memleketi olan Safd’a döndü. Burada vakûr ve temiz bir hâlde ömrünü geçirdi. Cemâlüddîn Şerâihî, Takıyyüddîn Sâlih bin Halîl bin Sâlim, Âişe binti İbni Abdülhâdi, Şemsüddîn Ebû Abdullah bin Muhammed Ali’nin yanında ilim öğrendi.
Bâûnî, babası görevden ayrılınca, onun yerine kadılık vazîfesini yürüttü. Benî Umeyye Câmi hatîbliğini ve Şemisatiyye Medresesi’nde başmüderrislik vazîfesini yaptı. Ona, mahkeme sır kâtipliği teklif edildiği hâlde kabûl etmedi. Bütün vezirler ve emirler ısrar etmesine rağmen, bu görevi kabûl etmedi. Yerine kardeşinin ta’yin edilmesini sağladı. Bu vazîfelerden başka, birçok devlet kademelerinde çalıştı.
El-Bâûnî; sûreti güzel, uzun boylu, heybetli, fesahat ve belagat sahibi, güzel ahlâklı, mütevâzi, nesir ve şiirde çok kabiliyetli, güzel yazı yazan bir zât idi. Asrında Şam beldesinde yetişen ediblerin sultânı idi. Şiir yazmada ve edebî san’atları yerine getirmede son derece mehâret sahibi idi.
Makrizî onun hakkında şöyle demektedir. “O, kulağa hitâb eden, edebiyatın bütün dallarında son derece yüksek ve şiiri güzel söyleyen ve yazan bir zât idi.”
Ömrü boyunca birçok eserler yazmıştır. Bunların en başta geleni Cevherî’nin “Es-Sıhhâ” adlı eserine yazdığı muhtasardır. Bunun yanında Dîvân-ı Hutab ve Resâil, Dîvân-ı şiir, el-Gays-ül-hatîn fî vasf-i âzâr-il-fatin, Ukuden li-Ebkâr min benât-il-Efkâr, Minhât-ül-lebîb fî Sîret il-Habîb ve Yenâbî-ül-ahzân adlı eserleri vardır.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-1, sh. 10
2) El-A’lâm cild-1, sh. 30
3) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 20
4) Ed-Dav-ül-Lâmi’ cild-1, sh. 26İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
BEDREDDÎN HALÎFE
Fâtih Sultan Mehmed Hân devri âlim ve velîlerinden. Asıl adı Ali Aksarâyî’dir. Alâeddîn Halîfe adıyla da bilinmektedir. Doğum ve ölüm yeri ve târihleri, kaynaklarda bildirilmemektedir. Fâtih Devrinde vefât etmiştir. Hayâtı hakkında fazla bilgi yoktur.
Önceleri asker idi. Cüneydî tarikatından olduğu da söylenir. Şeyh Ebdâl Alâeddîn’in tavsiyesi ile Halvetiyye tarikatına girdi. Uzun zaman mücâhede ve riyâzet çekti. Tasavvuf yolunda bulunanlara has terbiye usulleriyle, kalbi kötü huylardan temizlendi. Ma’nevî hâllere ve makamlara kavuştu. Dünyâya hiç düşkünlüğü yoktu. Haram ve şüphelilerden çok kaçan sâlih bir insandı.
Bedreddîn Halîfe, Şeyh Alâeddîn’in vefâtından sonra, büyük halîfesi Şeyh Sinân’ın hizmetine girdi. Tarikat silsilesi bakımından Şeyh Sinân’a bağlandı. Önce Şeyh Alâeddîn Ebdâl’i tanımasına rağmen, seyr ve sülûkunu (tasavvuf yolundaki ilerlemesini) Şeyh Sinân’dan tamamladı. Daha sonra İstanbul’a geldi. Burada büyük bir zaviye yaptırdı. Bu zaviyesinde talebelerinin terbiyeleriyle meşgûl olurdu. Onun vesilesiyle pekçok kimse Halvetî tarikatına girdi ve bu yolda hayli mesafe aldılar.
Kendisi şöyle bir hâdise anlatır: “Bir zamanlar iksir elde etmek için çok uğraştım, (İksîr; eski zamanlarda bazı ma’denleri, altın veya gümüşe çevirmek ve birçok hastalıkları tedâvi etmek özelliğine sahip olduğu sanılan cevher.) Bu uğurda çok para harcadım. Malımı-mülkümü kaybettiğim gibi, yüzbin akçe de borca girdim. Yolumu değiştirmeme rağmen, borçtan bir türlü kurtulamadım. Se’âdet kimyası ve hidâyet iksiri olan hocam, benim çok sıkıntılı olduğumu anladı. Durumu benden sorup öğrendi. Bu işe çok meraklı olduğumu anlayınca; “İksîr elde etmek çok zor bir iştir. San’atla, hünerle olmaz, İlâhî fütuhat cevherine ulaşamamış olan kimse, iksir elde edemez. İşte iksir böyle olur” dedi. Yerden bir avuç toprak aldı. Toprağı bir müddet avcunda tuttuktan sonra yere attı. Bir de baktım ki, hepsi hâlis altın olmuş. O altınları alıp kuyumculara götürdüm. Hepsi, bunların hâlis altın olduğunu söylediler Herkes bu altını almak istedi. Altınları, o zamanki en yüksek fiata sattım. Aldığım para ile borçlarımın hepsini ödeyip, bu sıkıntıdan kurtuldum.”
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 369
2) Sicilli Osmânî cild-2, sh. 11İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
BERMÂVÎ
Fıkıh ve hadîs âlimi. İsmi, Muhammed bin Abdüddâim bin Mûsâ bin Abdüddâim bin Fâris bin Muhammed en-Nuaymî el-Askalâni el-Bermâvî el-Kâhirî olup, künyesi Ebû Abdullah’tır. Lakabı ise Şemsüddin’dir. 763 (m. 1362) senesi Zilka’de ayı ortâlarında Berme’de doğdu. 831 (m. 1428) senesi Cemâzil-âhır ayının onikisinde Beyt-ül-makdîs’de vefât etti. Ebû Abdullah el-Kuraşî’nin medfun bulunduğu yer civarına defnedildi.
Bermâvî. Önce babasından ilim ve edeb öğrendi. Kur’ân-ı kerîmi ezberledi. Babası çocuk okutur, onların terbiyesi ile meşgûl olurdu. Birmâvî genç yaşta; İbrâhim bin İshâk el-Âmidî, Abdürrahmân bin Ali İbni Kâri, el-Burhân bin Cemâa, İbn-i Fasîh, et-Tenûhî, İbn-i Şeyha’dan hadîs ilmini tahsil etti. El-Bedr-üz-Zerkeş’in derslerine devam etti ve onun ba’zı eserlerini yazıp tashih etti. El-Belkînî’nin derslerinde hazır bulundu. El-Ebnâsî, İbn-i Mülakkan el-Irâkî ve başka âlimlerden istifâde etti. Fakir olmasına rağmen, ilim aşkı ile çok çalışıp, derin bilgilere sahip bir âlim oldu. Celâl bin Ebi’l-Bekâr ile beraber bulundu. Bermâvî, el-Belkînî, el-Ahnâî’nin yerine vekâleten kadılık yaptı. Sonra bu vazîfeden ayrılıp, talebe yetiştirmeye başladı. Talebenin yetişmesi husûsunda çok gayret gösterirdi. Talebeler ondan çok istifâde etti. Her sene talebeye okuyacakları yerleri gösterip, taksim eder, sene sonuna gelince de ziyâfet verirdi.
Necm bin Hıcâ’nın da’veti üzerine Dımeşk’a gidip, onunla birlikte Zerkeşî’nin dersinde bulundular. Bermâvî, Dımeşk’a gelince, orada çok izzet ve ikram gördü. Kâdılık vekâletinde bulunup, hutbe okudu ve Şihâb el-Gazzî’nin yerine Dâr-ül-adl’de fetvâ makamına geçti. Sonra Ravâhiyye, Emîniyye Medreselerinde ders verdi. Talebeler ondan çok istifâde ettiler ve ona bağlandılar. Bir senede; et-Tenbîh, el-Hâvî, el-Minhâc adlı eserlerin tamâmını okuttu. Oğlunun vefâtı sebebiyle Dımeşk’dan ayrıldı. Yola çıkarken İbn-i Hicâ, ona azık ve para yardımı yaptı. Ayrıca Kâhire’de meârif yetkililerine mektûp yazıp, ilgi gösterilmesini istedi.
Bermâvî Kâhire’ye gidince, çok ilgi ve i’tibâr gördü. Orada fetvâ verme, ders okutma ve eser yazma işine devam etti. Çok kimseler ondan istifâde ettiler. Talebelerinin çoğu, o hayatta iken üstün derecelere kavuştular. Bermâvî Müeyyidiyye Medresesi’nde fıkıh dersleri, Mensûriyye Medresesi’nde ise tefsîr dersleri verdi. Daha sonra Hacca gitti. Bir müddet Mekke’de kaldı ve orada ilim yaydı.
Bermâvî, Hirevî’nin vefâtından sonra Kudüs’e da’vet edilip, es-Selâhiyye Medresesi’nde ders vermesi istendi. Bermâvî, bu isteği yerine getirerek, Kudüs’e gidip yerleşti. Orada bulunan âlimler ondan çok istifâde etti. Vefâtına kadar orada kaldı.
Bermâvî, fıkıh, usûl ve Arab dili ve edebiyatında derin âlim idi. Çok güzel hattı (yazısı) vardı. Güzel ahlâk sahibi idi. Vakûr ve tevâzu sahibi olup, az konuşurdu. Talebe yetiştirmeyi, onlarla meşgûl olmayı çok severdi.
Et-Takî bin Kâdı Şühbe onun hakkında; “Küçüklüğünde o, el-Bedr bin Ebi’l-Bekâ’nın yanında bulundu. Onun hizmetinde yetişti. Fıkıh, hadîs, nahiv, usûl ilimlerinde üstün dereceye çıktı. Mısır’da ikâmet edip, hocası el-Belkînî daha hayatta iken fetvâ vermeye başladı. Çok talebe yetiştirdi. El-Mahlî, el-Münevî, el-Ubâdî, yetiştirdiği talebelerdendir. Kâhire, Mekke, Dımeşk ve Beyt-ül-makdîs’de hadîs dersleri verdi. Kendisinden; Kâhire’de Zeyn Rıdvan, Mekke-i mükerremede Takî bin Fahd, Dımeşk’da İbn-i Nâsirüddîn hadîs-i şerîf dinleyip rivâyette bulundular” demektedir.
Hâfız Tâcüddîn bin el-Garâbîlî el-Kerîkî de onun hakkında; “İmamların büyüklerinden biri olup, engin bir ilim denizi idi. Zamanının bir tanesi idi. Tevâzu sahibi ve hayırlı bir zât olup, ilmin inceliklerine vâkıf idi. Çok faydalı eserler yazdı” demektedir.
Şemseddîn Sa’îdî şöyle anlatır. “Bermâvî’ye Faslı birisi geldi ve; “Yâ efendi! Sen çoluk-çocuk sahibisin. Talebelerin de çok, fakat senin belli bir gelir kaynağın yok. Benim maksadım ise, sana yardımı olsun diye kimya ilmini öğretmek istiyorum. Bunu öğrenirsen, talebelerine ve fakirlere ihsânda bulunursun” dedi. Bermâvî de ona: “Bu iş için duâmız; bizden yana Allahü teâlâ seni bolca mükâfatlandırsın” dedi. Bunun üzerine o kişi; “Bu işi yapabilmek için biraz para lâzımdır” dedi. Bermâvî onun ihtiyâcı olan parayı ona verdi. Faslı da gidip, ihtiyâcı olan maddeleri alıp geldi. Bermâvî ona; “Gerekli olan hazırlığını yap, şu odaya gir ve yapacağını yap, sonra bize getir” dedi. Faslı odaya girince, Bermâvî talebelerine; “Bakınız, şimdi o, saçı ve sakalı yanmış olarak dışarı çıkacak” dedi. Bermâvî daha sözünü henüz bitirmemişti ki, adam; “Yandım!” diye bağıra bağıra dışarı çıktı. Yüzü ve sakalı yanmıştı. Faslı; “Yandı” dedi. Bermâvî ona; “Yüzü ve sakalı yakıp kavuran kimyaya bizim ihtiyâcımız yoktur. Sen yoluna devam et” dedi. Faslı hemen oradan ayrıldı.”
Bermâvî birçok eser yazdı. Yazdığı eserlerden ba’zıları şunlardır: 1- En-Nebzet-ül-elifiyye fil-usûl-il-fıkhıyye, 2-Şerhu Mebhec-ür-Râid bi davâbi-i ferâid, 3- El-Lâmi-us-Sabih alel-Câmi-üs-Sahîh (Dört cild), 4- Cem-ül-ıddeti li fehm-il-umdeti, 5- Şerhu hutbet-il-minhâc lin-Nevevî.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-10 sh. 132
2) Ed-Dav-ül-Lâmi’ cild-7 sh. 281
3) Şezerât-üz-zeheb cild-7 sh. 197
4) Esmâ-ül-müellifîn cild-2 sh. 186
5) Keşf-üz-zünûn cild-1 sh. 547, 958, 959 cild-2, sh. 1561, 1881, 1923
6) Brockelmann Gal-2 sh. 95 Sup-2 sh. 113İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
BEYCÛRÎ (İbrâhim bin Ahmed)
Mısır’da yetişen Şafiî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, İbrâhim bin Ahmed bin Ali bin Süleymân bin Selîm’dir. Nisbeti; el-Beycûri, el-Kâhirî ve el-Mısrî olup, künyesi Ebû İshâk ve lakabı Bürhâneddîn’dir. Beycûrî diye tanınmaktadır. 750 (m. 1349) senesinde Mısır’da Menûfiyye’nin köylerinden Beycûr’da doğdu. 825 (m. 1422) senesi Receb ayının ondördünde Cumartesi günü vefât etti.
Menûfiyye’nin Beycûr köyünde doğup orada yetişen Beycûrî, daha sonra Kâhire’ye geldi. Orada ilim tahsiline başladı. Kur’ân-ı kerîmi ve başka ba’zı kitapları ezberledi.
Cemâleddîn-i Esnevî ve Bülkınî’den fıkıh ilmini tahsil etti. 777 (m. 1375) senesinde Haleb’e giderek, Şihâbüddîn-i Ezraî’den okudu. Daha başka âlimlerin de sohbetlerinde bulunup kendilerinden ilim öğrendi. Fıkıhdan başka, usûl ve nahiv ilimlerinde de ihtisas yapıp ilerledi.
İlim tahsilini tamamlayıp şafiî mezhebi âlimlerinin büyüklerinden olarak yetişince, çeşitli yerlerde dersler vererek talebe yetiştirmeye başladı.
Alâüddîn İbni Hatîb-in-Nâsıriyye şöyle anlatır: “Ben Mısır’da Nâsıriyye ve Sâbikıyye medreselerinde Beycûrî ile birarada çok bulundum. Kendisinden çok şeyler okudum. Çok ders aldım. Orada, benim gibi ders alan daha nice talebe vardı. Talebelerine fıkıh ilminin inceliklerini, geçmiş büyük âlimlerin sözlerini anlatırdı. Kendisi fakir idi. Vazifesi de, tanınacak, meşhûr olacak bir vazîfe olmadığı hâlde, sohbetinde hazır bulunanlar çok olur, istifâde etmeye çalışırlardı.”
O zamanda, Şafiî mezhebi fıkıh bilgilerini en iyi bilen âlim olarak tanınan Beycûrî, herkes tarafından sevilir, sayılır ve hürmet görürdü.
Kendisi ve babasının nafakasını te’min için, az bir ücretle kitap yazarak, istiyenlerin kitaplarını çoğaltırdı. Büyük bir cild kitabı iki ayda yazardı. Her gece, o günkü yazdığını kontrol eder, yanlışlık olup olmadığına bakardı.
Cemâleddîn-i Taymânî şöyle anlatır: “Beycûrî, akranı arasında fıkhı en iyi bilen, Hâfızası en kuvvetli olan idi. Beycûr’da fazilet bakımından diğer insanlardan yüksek olan üç büyük zâttan birisi idi,” Fıkıh ilmini yaymakta diğerlerinden ileride idi. Gurâbiyye, Nâsıriyye, Hoşkademiyye ve Sâbikıyye gibi medreselerde ders verdi. Birçok büyük zâtlar ondan ilim öğrendi. Burhâneddîn bin Hıdr, Zeynüddîn-i Sendebîsî, Celâlüddîn-i Mahallî ve Abbâdî bunlardandır.
Dînimizin emirlerini harfiyyen yerine getirmekte çok gayretli olan Beycûrî, çok hayır ve hasenat sahibi bir zât idi. Kendisi zengin olmamakla beraber, iyilik ve ikramları pekçok idi. Ahlâkı güzel, yumuşak huylu, halim, selim bir zât idi. Çok saf ve temiz bir kalbe sahip idi. Gayet mütevâzi idi. Nefsin arzu ve isteklerine uymaz, devamlı olarak hayırlı ameller yapardı. Ehl-i sünnet i’tikâdında olup, Selef-i sâlihînin yolunda yürürdü.
Giyim ve Kuşam husûsunda normali aşmaz, orta yollu hareket ederdi. İnsanlarla uğraşmaktan, onların başlarında âmir durumunda olmaktan devamlı olarak kaçınır, kendisine böyle bir vazîfe teklif edildiğinde kat’iyyen kabûl etmezdi. Dünyâya düşkün olanın yanına gidip gelmez, böyle bir kimse ile münâsebet kurmazdı. Kendisi, kitapları mütâlâa etmekten ve talebe okutmaktan hiç usanmazdı. İmâm-ı Nevevî’nin Ravda kitabına ve başka kitaplara kısa ve çok faydalı haşiyeler yazdı. Yazısı çok güzel idi.
Ömrünün sonuna doğru bütün meşgûliyetleri terkeden Beycûrî, vakitlerini devamlı olarak Kur’ân-ı kerîm okumaya ve talebelerine ayırdı. Hergün Kur’ân-ı kerîmi bir defa hatmeder, hatmedemediği günlerde de tamâmına yakın bir kısmını okurdu.
Vefâtında herkes üzüntüye gark oldu. Çünkü onun yerini tutacak birisi kalmamıştı.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Ed-Dâv-ül-Lâmi cild-1, sh. 17
2) Mu’cem-ül-müellifîn cild-1, sh. 7
3) Hüsn-ül-muhâdara cild-1, sh. 439
4) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 169İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
BEZZÂZÎ
Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Muhammed bin Muhammed bin Şihâb bin Yûsuf el-Kerderî, el-Büreykînî el-Hârezmî’dir. Kerderî ve Bezzâzî nisbetleriyle meşhûr oldu. Müncid lügat kitabında Bizzâz denilmektedir. Aslen, Harezm’in Kerder köyündendir. “İbn-ül-Bezzâz” diye de tanınırdı. Lakabı Hâfızüddîn’dir. Doğum târihi belli değildir, İlim tahsiline memleketinde başladı. Dört sene kadar İbn-i Arabşâh’ın yanında kaldı. Fıkıh ve usûl-i fıkıh ilimlerini ondan tahsil etti. Ondan çeşitli eserleri okudu. Kâdı Sa’düddîn bin Deyrî ile karşılaşıp, ondan ilim öğrendi ve onunla, birlikte Kâhire’ye gitti. Orada bulunan Emîn Aksarâyî, onu, kendisi ve cemâati için alıkoydu. Bir ara Kırım’a ve Eflak’a gidip, iki sene kadar buralarda kaldı. Hac yaptıktan sonra vatanına döndü. Daha sonra Osmanlı ülkesine geldi. Bursa’da Molla Şemseddîn Fenârî ile sohbet etti. “Bezzâziyye” adındaki fetvâ kitabı çok meşhûr ve mu’teberdir. “Menâkıb-ı İmâm-ı Ebî Hanîfe” kitabı da meşhûrdur. Ayrıca onun, “Şerhu Muhtasar-ı Kudûrî” adında bir eseri daha vardır. 827 (m. 1424) senesi Ramazan ayı ortalarında Mekke’de vefât etti.
Kâdı Sa’düddîn, onun hakkında diyor ki: “Kerderî, zekî âlimlerden idi.” Hanefî mezhebinin kıymetli fetvâ kitaplarından birisi olan “Bezzâziyye” hakkında, Ebü’s-Sü’ûd Efendi’nin şöyle dediği anlatılır: Ebü’s-Sü’ûd Efendi’ye; “Niçin mühim mes’eleleri toplayıp bu konuda bir kitap te’lîf etmiyorsun?” denildiğinde, o da; “(Bezzâziyye) kitabı mevcûd iken, sahibinden haya ederim. Çünkü o, bu konudaki mühim mes’eleleri lâyık-ı vechile ihtivâ eden kıymetli bir mermûa-i şerîfedir” buyurdu.
Muhammed Kerderî (Bezzâzî), “Bezzâziyye” fetvâsında buyuruyor ki: “Gümüş ve altın şekiller ile süslenmiş kapdan yemek, içmek caizdir. Fakat, elini, ağzını gümüşe, altına değdirmemek lâzımdır. İmâmeyn, böyle kapları kullanmak mekrûhdur dedi, Kürsîyi (kanepeyi) ve hayvan semerini tadbîb etmek (altın ve gümüş şeritler ile süslemek) caiz ise de, altın ve gümüş bulunan yerlerine oturmamak lâzımdır. Mıshafın cildini tadbîb etmek caizdir. Fakat, altına gümüşe dokunmamak lâzımdır.”
“Toprak ve sudan biri temiz ise, karışımları olan çamur temiz olur. (Buna göre, temiz toprak ile gübre karışımı temiz kabûl edilir. Çünkü buna, ihtiyâç vardır.)”
“İmâmın; sabah, Cum’a, bayram, teravih, vitr namazlarında ve akşam ile yatsının ilk iki rek’atlarında yüksek sesle okuması, İmâmın ve yalnız kılanın öğle ve ikindi farzlarında ve akşamın üçüncü, yatsının üçüncü ve dördüncü rek’atlarında hafif sesle okumaları vâcibdir. Hafif sesle okuyanı bir iki kişinin işitmesi mekrûh olmaz. Sesli okumak, çok kişinin işitmesi demektir.”
“Kurban etini, koyunların zekâtı niyeti ile fakire verse zekât olmaz.”
“Zekâtı başka şehre göndermek mekrûh ise de, akrabaya veya kendi şehrinde fakir müslüman bulamazsa, başka şehire göndermek caizdir. Zekâtı, borcu olana vermek, fakire vermekten daha iyidir.”
Elinde emânet bulunan kimse, sahibi ölürse, emâneti vârislerine verir. Vârisleri yoksa, Beyt-ül-mâl’a verir. Beyt-ül-mâl’a verince zayi olacak ise, kendi kullanır veya Beyt-ül-mâl’dan nasîbi, hakkı olanlara verir.”
“Kalbim gâfil diyerek, duâyı terk etmemelidir. Kalbine geleni duâ etmek, ezberlediği duâyı okumaktan efdaldir. Yalnız, namazda okunacak duâları ezberlemelidir. Sünnet olan ibâdetleri yapmak, duâ etmekten efdaldir. Vâ’iz, İmâm, cemâate öğretmek için, sünnet olarak bildirilen duâları sesli okur. Cemâat de, sessiz tekrar eder. Cemâat öğrenince, İmâm da sessiz okumalıdır. Sesli okuması bid’at olur.”
“İbâdetleri yapan kimse, îmânında şühhe eder ve günâhım çoktur, ibâdetlerim beni kurtarmaz diye düşünürse, îmânının kuvvetli olduğu anlaşılır, îmânının devam edeceğinden şüphe eden kâfir olur. Böyle şüphe etmeği beğenmezse, mü’min olduğu anlaşılır.”
“Kur’ân-ı kerîmden bir miktar ezberledikten sonra, fıkıh öğrenmek lâzımdır. Çünkü Kur’ân-ı kerîmin hepsini ezberlemek farz-ı kifâyedir. Lâzım olan fıkıh bilgilerini öğrenmek ise, farz-ı ayndır. Muhammed bin Hasen buyurdu ki: Her müslümanın haramları, helâlları bildiren ikiyüzbin fıkıh bilgisini öğrenmesi lâzımdır. Farzlardan sonra ibâdetlerin en kıymetlisi, ilim ve fıkıh öğrenmektir.”
“Allahü teâlânın ismini işitince ve söyleyince, “Celle celâlüh” veya “Teâlâ” yahut “Tebâreke”, “Sübhânallah” diyerek saygı göstermek vâcibdir. Tekrar edince de, yalnız söylemeyip, Allahü teâlâ demek müstehabdır. Ya’nî, Allahü teâlânın isminden sonra ta’zîm, saygı gösteren bir kelime de söylemelidir.”
“Babası hasta olan kadın, bakacak kimse bulunamazsa, zevcinden izinsiz gidip, babasına hizmet eder. Zimmî baba da böyledir. Zengin olan oğul, zengin olan babasına bakmaya mecbûr değildir.”
“Fısk (günah olan şey) anlatan şiir dinlemek mekrûhdur. Günah işlemeği düşünmek günah olmaz, işlemeğe karar verirse, yalnız karar vermek günâhı yazılır, işlemek günâhı yazılmaz. Küfr ve küfre sebep olan şeyler böyle değildir. Bunlara karar verince imansız olur. Kâfir olan anaya ve babaya hizmet etmek, nafakalarını vermek, ziyâretlerine gitmek lâzımdır. Küfre sebep olan şeyleri yaptıracaklarından korkulursa, ziyâretlerine gitmemelidir. Kâfirlerle birlikte yiyip, içmek, bir iki kerre caizdir. Her zaman ise, mekrûh olur. Ücret karşılığı, şarap yapmak için üzüm sıkmak mekrûhtur.”
“Fakirlere zekât vermek için zenginlerin vekîli olan kimse, topladığı zekâtları birbirleri ile karıştırınca, hepsi kendi mülkü olur. Fakirlere kendi malından sadaka vermiş olur. Zenginlerin zekâtları verilmiş olmaz. Zenginlerden aldıklarını onlara ödemesi lâzım olur. Fakirler, önceden bu kimseye izin vermiş olsalardı, onların vekîlleri olarak toplamış olur, fakirlerin mallarını birbirleri ile karıştırmış olurdu ve zekâtlar verilmiş olurdu.”
“Birisi aç olup, yemek için leş dahî bulamayana, kolumdan kes de yiyerek ölümden kurtul dese, kesmesi caiz olmaz. Zarûret hâlinde de, insan eti helâl olmaz.”
“Kapalı yerde iken zelzele olursa, oradan açık bir yere kaçmak müstehâbdır.”
“Alış-veriş bilgisini öğrenmiyenin ticâret yapması haramdır. İmâm-ı Ebû Leys de ( radıyallahü anh ) böyle buyurmuştur. İmâm-ı Muhammed Şeybânî’ye ( radıyallahü anh ), zühd hakkında bir kitap yaz dediklerinde; zühd için bey’ (alış-veriş) bilgisi yetişir buyurdu.
“Tegannî ile, şarkı söyler gibi Kur’ân-ı kerîm okuyana sevâb verilmez.”
“Menâkıb-ı İmâm-ı a’zam” adlı eserden ba’zı bölümler:
Ca’fer bin Rebî anlattı: “İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe’nin yanında beş sene kaldım. O, ekseriyetle konuşmazdı. Fakat fıkıh ilminden birşey sorulunca açılır, vadi gibi akardı.”
İsmâil bin Ebû Füdeyk anlattı:
“İmâm-ı Mâlik’i, İmâm-ı a’zamın elinden tutmuş beraberce yürürlerken gördüm. Mescide varınca, İmâm-ı Mâlik’in mescide girerken İmâm-ı a’zamı öne geçirdiğini ve; “Bismillâhirrahmânirrahîm. Burası eman yeridir. Yâ Rabbî! Beni azâbından kurtar” dediğini duydum.
Muhammed bin Tarif anlattı: Biz, büyük âlim Vekî’nin yanında bulunuyorduk. Bize şöyle dedi: “Fıkıh bilmeden, sâdece hadîs-i şerîf bilmeniz size fâide vermez. Ebû Hanîfe’nin talebelerinin meclisinde bulunmadıkça fıkıh âlimi olamazsınız.”
Yahyâ bin Âdem buyurdu ki: “İmâm-ı a’zamın fıkıhdaki sözleri hep Allah içindir. Eğer onun sözüne dünyâdan birşey bulaşmış olsa idi, bu kadar hasedcilerin çokluğu ile beraber onun sözleri her tarafa yayılmazdı.”
Âsım bin Yûsuf; İmâm-ı Ebû Yûsuf’a; “İnsanlar, ilimde senin önüne geçecek birisinin olmadığında ittifâk etmektedirler” deyince, İmâm-ı Ebû Yûsuf ona şu cevâbı verdi: “Benim ilmim, İmâm-ı a’zamın ilmi yanında, Fırat nehrinin yanında küçük bir dere gibidir.”
Esed bin Amr anlattı: “İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe ( radıyallahü anh ), geceleyin Kur’ân-ı kerîm okur ve çok ağlardı. Gece ağlamasını komşuları da işitirdi ve ona acırlardı. Rivâyet edilir ki, vefât ettiği odada Kur’ân-ı kerîmi yedibin defa hatmeylemişti.”
Saymerî, Ebû Yûsuftan nakletti: “İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe, her gün ve gecede Kur’ân-ı kerîmi bir kerre hatmederdi. İmâm-ı a’zam çok cömert idi. İlim husûsunda pek sabırlı idi. Hiç kızmazdı. Yirmi sene yatsının abdesti ile sabah namazını kıldığına şâhid oldum. Diğer talebeleri kırk sene böyle kıldığını söylemişlerdir.”
Şüca’ bin Muhammed, Ebû Yûsuf’un şöyle dediğini nakletti: “Babam vefât ettiği zaman, İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe’nin derslerini kaçırırım korkusu ile babamın cenâzesine gidemedim. Onu komşu ve akrabalara bıraktım.”
İmâm-ı Ebû Yûsuf, önceleri çok fakir idi. Fakat ba’zı zamanlar müstesna, gece-gündüz İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe’nin meclisinden ayrılmazdı. İmâm-ı Ebû Yûsuf’un hanımı ve çocukları, İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe’ye gidip içinde bulundukları geçim sıkıntısını anlatınca, İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe onlara nasihat edip; “Bu günler, sizin için geçim sıkıntısı geçirdiğiniz günlerinizdir. İnşâallah ileride umduğunuzdan kat kat fazlasına kavuşacağınız günler gelecektir” buyurdu. Aradan günler geçti. Onlar için çok kapılar açıldı. Ebû Yûsuf’a sâhib olduğu malı mülkü sorulduğunda; “Hepsini bilmiyorum. Bildiğim, sâdece yediyüz katır ve üçyüz tane atım vardır” buyurdu.
İmâm-ı Ebû Hafs şöyle buyurdu: “İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe’ye bakan, onun sâdece ilim için yaratılmış olduğunu görürdü. Bununla beraber o, sâlih bir zât idi. Dilini muhafaza ederdi. Güzel ahlâk, edeb, vekar ve akıl sahibi idi.”
İmâm-ı Şafiî şöyle buyurdu: “On sene İmâm-ı a’zamın talebesi Ebû Muhammed’in meclisinde bulundum. Onun sözlerinden bir deve yükü kadar yazdım. Eğer o, kendi seviyesinde konuşsa idi. Onun sözlerini anlamazdık. Fakat o bize, bizim anlıyacağımız şekilde konuşurdu.”
Abdullah İbni Mübârek’e ilk önceki hâli soruldu. O da şöyle anlattı; “Birgün kardeşlerim ile beraber bahçemizde idik. Meyveler getirmiş, onları yemiş, gece geç vakte kadar içmiştim. Çalgı çalmaya da çok meraklı idim. O sırada çalgı çalıyordum. Bir ağacın üzerinde bir kuş peyda oldu. Hem ötüyor, hem de insan gibi konuşuyordu, “Îmân edenlere, vakti gelmedi mi ki, kalbleri Allahın zikrine ve inen Kur’ân’a saygı ile yumuşasın ve bundan önce kendilerine kitap verilmiş, sonra üzerlerinden uzun zaman geçip de kalbleri katılaşmış ve çoğu fıska dalmış bulunanlar gibi olmasınlar” meâlindeki Hadîd sûresi onaltıncı âyet-i kerîmesini okuyunca, ben de; “Evet vallahi öyledir” dedim. O ânda elimde bulunan çalgı âletini kırıp attım ve tövbe ettim, işte bu, benim önceki halimdir.”
Buhârî ve Müslim, şu hadîs-i şerîfi rivâyet ettiler: “Allahü teâlâ bir kulunu sevdiği zaman Cebrâil’i çağırır. Ben falancayı seviyorum, sen de onu sev buyurur. Cebrâil de onu sever ve semâda şöyle nidâ eder: “Allahü teâlâ falancayı seviyor, siz de onu sevin” der. Semâdakiler de onu sever. Sonra yerdekiler de onu sever.”
Ebû Muhammed Abdülhak şöyle buyurdu: “İlmiyle amel eden âlimlerden ve evliyâdan çok kimseler görüldü, insanlar onları medhettiler. Onlar hayatta iken de, vefât ettikten sonra da, insanların gönüllerinde yaşadılar. Onlardan bir kısmının cenâzelerinde pekçok kimse bulundu. Pekçok kimse onları kabirlerine kadar uğurlayıp, lâzım gelen hizmeti yaptılar. Bir kısmında, insanlardan başka, melekler ve cinnilerin mü’minleri bulundu.” Bu husûsu teyid eden hâdiselerden birisi şudur “Resûlullah ( aleyhisselâm ), Sa’d bin Mu’âz’ın cenâzesinin peşinden, melekler çok kalabalık olduğu için, parmaklarının ucuna basarak yürüyorlardı.” Ahmed bin Hanbel vefât edince, adedleri sayılamayacak kadar kalabalık bir topluluk cenâze namazını kıldı. Onun vefât ettiğini haber alanlar, her taraftan gelip cenâze namazına katıldılar. Rivâyet edilir ki, o gün Ahmed bin Hanbel’in cenâzesindeki kalabalığı ve o gün insanı hayrette bırakan şeyleri gördükleri zaman, binlerce yahudi ve hıristiyan müslüman olmuştur.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-11, sh. 223
2) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 183
3) El-A’lâm cild-7, sh. 45
4) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-10, sh. 37
5) Fevâid-ül-behiyye (Lüknevî) sh. 187
6) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 185
7) Keşf-üz-zünûn sh. 242, 1229, 1636, 1681, 1837
? Menâkıb-ı İmâm-ı a’zam Ebû Hanife( radıyallahü anh )
.İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
BİKÂ’Î (İbrâhim bin Ömer)
Şafiî fıkıh ve tefsîr âlimlerinden. İsmi, İbrâhim bin Ömer bin Hasen-ir-Rübât bin Ali bin Ebî Bekr el-Bikâ’î’dir. Künyesi Ebü’l-Hasen olup, Burhâneddîn lakabı ile tanınırdı, İbn-i Uveycân diye de anılırdı. Takriben 809 (m. 1406) senesinde, Suriye’nin Bikâ’ kasabasının Harberûh köyünde dünyâya geldi. Orada yetişip büyüdü. Sonra Dımeşk’a gelip yerleşti. Bir müddet oradan ayrılıp, Kudüs’e ve Kâhire’ye gitti. Orada Tâceddîn bin Bahâdır’dan nahiv ve fıkıh ilimlerini okudu. İbn-i Cezerî’den, “Kırâat-i aşere”yi Bekâra sûresine kadar kırâat eyledi. Takıyyüddîn el-Hısnî, Tâcüddîn el-Garâbilî, Ammâd bin Şeref, Şerefüddîn-i Sübkî, Alâ-ül-Kalkaşendî, Kâyânî, Hâfız İbn-i Hacer, Ebü’l-Fadl el-Magribî gibi birçok âlimden ilim tahsil etti. Çeşitli ilimlerde çok yükseldi ve akranlarından üstün oldu. 885 (m. 1480) senesi Receb ayının dokuzunda ciğerlerinden hastalanarak, akşam vakti Şam’da vefât etti. Sabah olunca Câmi-i Ümeyye’ye getirilip, namazı orada kılındı. Sonra, Şam’ın dışında bulunan Hemuriyet kabristanına defnedildi.
Bikâ’î hazretleri, çok âlimden ilim tahsil etti. İzzeddîn bin Furât’ın yanında “Hadîs-i İbn-i Mes’ûd”un ikinci cildini okudu. Sonra Dimyat ve İskenderiyye’ye gitti. Bir süre başka memleketlerde de kaldı. Daha sonra hacca gidip, Mekke-i mükerremede kaldı. Bir müddet sonra oradan ayrılıp, Tâif ve Medîne-i münevvereyi de ziyâret etti. Oradan da deniz yolu ile sefere çıktı ve Zâhir Çakmak’ın bulunduğu kaleye gidip, hadîs ilmi tahsil etmek istedi. Fakat ba’zı sebeplerden Emîr Çakmak onu kaleye almadı.
Bikâ’î, asrındaki âlimler içinde, Allahü teâlânın Kitabı ve Resûlullahın ( aleyhisselâm ) sünneti ile en çok amel edeniydi. Takıyyüddîn-i Sübkî diyor ki: “Ben, onun yanında kırk yıl kaldım Onun, Kitâbullahtan ve sünnet-i Resûlullahtan kıl kadar ayrıldığını hiç görmedim. Devamlı onlarla amel ederdi.”
Eserleri çoktur. Başlıcaları şunlardır:
1- Nazm-üd-dürer fî tenâsüb-il-ây ves-Süver fî tefsîr-il-Kur’ân “Münâsebât-i Bikâ’î ve “Tefsîr-ül-Bikâ’î” diye de meşhûr olan bu tefsîrini, 861 (m. 1456)’de yazmaya başlamıştı. Yarısına kadar yazdıktan sonra, birçok âlim tarafından takdîr edilmesine rağmen, ba’zılarının da ileri-geri konuşmalarına ve hattâ ba’zı hâdiselerin ortaya çıkmasına sebep olmuştu. Nihâyet 885 (m. 1480) târihinde tamamlayabilmiştir. Bu, kendi tarzında emsalsiz bir tefsîr olup, Kur’ân-ı kerîmin sûreleri ile âyet-i kerîmeleri arasındaki münâsebetleri, irtibâtları göstermiş ve böylece Kur’ân-ı kerîmin sırlarından ba’zılarının anlaşılmasına hizmet etmiştir. Bu eserin, büyük bir ilmî kudretin ve yüksek bir feyzin mahsûlü olduğunda hiç şüphe yoktur, iki cild olup, bir nüshası Nûr-i Osmaniye Kütüphânesi 242 numarada mevcûttur.
2- Müsâ’ıd-ün-nazar lil-eşrâfi alâ makâsıd-is-süver: Her sûrenin. İsmiyle müsemmâsı arasındaki uygunluğu gösteren bir eserdir. Bir nüshası Bağdatlı Vehbi Efendi Kütüphânesinde 96 numarada mevcûttur.
3- El-Feth-ül-Kudsî fî âyet-il-Kürsî: Âyet-el-Kürsî’nin tefsîridir. 879 (m. 1474) senesinde Kâhire’de tamamlanmıştır.
4- Ünvân-ül-Ünvân: “Ünvân-üz-zemân” kitabının hülâsası, özetidir.
5-El-Akvâm-ül-kavîme hükm-in-nakli minel-kütüb-il-kadîme.
6- Eşvâk-ül-eşvâk min masâri’ul-uşşâk: “Masâri’ul-uşşâk” kitabının muhtasarıdır.
7- Ahbâr-ül-cihâd fî feth-ıl-bilâd, 8-El-Bâha fî ilm-il-Hısâb vel-mesâha, 9-Sırr-ur-rûh: İbn-i Kayyım’ın “Kitâb-ür-rûh”undan ihtisar edilmiştir. Matbûdur. 10- Lü’b-ül-Arab bil-meysîr (fil-câhiliyye): Londra’da basılmış bir eserdir. 11- Ahsen-ül-kelâm-il-müntehâ min zemm-il-kelâmi lil-Hervâ, 12- Esed-ül-Bikâ’in-nâhise fî mu’tedi’l-Mekâdise, 13-El-Esfâr an eşride-til-esfâr 14-Eş’âr-ül-va’î bi-eş’âr-il-Bikâî, 15-Eşillâ’ül-bâr a’lâ İbn-ül-Habbâz, 16- El-İtlâ’ fî huccet-il-vedâ’, 17- İzhâr-ül-asr li esrâri ehl-il-asr fil-vefeyât: Hicrî 850 senesinden 870 senesine kadar vefât eden âlimleri anlatmaktadır. Bu eser, hocasının “Enbâ-ül-gumr” adındaki eserine zeyl, ilâvedir. 18- El-A’lâm bi-Seney-il-hicreti ilâ eş-Şam 19- İnâret-ül-küfr bimâ hüvel hakkı fî keyfiyet-iz-zikr, 20-El-Izâm bi-fethı esrâr-it-tezehhüdi vel-ezân, 21- Beyân-ül-icmâ’ alâ men’ıl-ictimâ’ fî bid’at-il-gınâ ves-simâ’, 22- Tahzîr-ül-ibâd min ehl-il-inâd bid’at-il-ittihâd fî redd-il-füsûs ve emsâlihâ, 23- Tedmîr-ül-ârız fî takbîh-il-İbn-il-Fârid, 24- Tehdîm-ül-erkân min leyse fil-imkân ebde’a min-mâ kâme, 25- Cevâhir-ül-bihâh fî nazm sîret-in-Nebiyy-il-muhtâr: Bunu, sonra kendisi şerh etmiştir. 26- Hayr- uz-zâd-il-müntekâ min kitâb-il-i’tikâd lil-Beyhekî, 27-Del âlet-ül-Bürh ân al â en leyse fil-imkân ebde’a min-mâ-kâne, 28- Delâil-ül-Bürhân-il-kavîm alâ tenâ-sübi âyât-il-Kur’ân-il-azîm fî muhtasar-id-dürer, 29- Delâil-ül-Bürhân li-münsafâ’l-ihvân alâ tarîk-ıl-Îmân, 30- Ref-ül-lisân an arâis-in-nizâm fil-arûz vel-kavâfi, 31- Es-Seyf-ül-mesnûn-il-limâ alel-müft-il-Meftûn bil-ibtidâ’, 32- Şerhu cem’ıl-cevâmi’ li es-Sübkî fil-fürû’, 33- Ed-Davâbit vel-işârât li-eczâi ilm-il-kırâat, 34- Azmü vesîlet-il-isâbe fî san’at-il-kitâbe, 35-Ünvân-üz-zemân fî tezâcim-iş-şüyûh vel-akrân, 36-El-Kavl-ül-ma’rûf, 37- El-Kavl-ül-müfîd fî usûl-it-tecvîd, 38- Kifâyet-ül-kârî, 39-Mâlâ yestagnî anh-ül-insân min medh-il-lisân, 40-En-Nüket vel-fevâid alâ şerh-il-akâid: Sa’deddîn et-Teftâzânî’nin eserinin şerhidir. 41- En-Nüket-il-vefiyye alel-Elfiye: Irâkî’nin hadîs ilmine dâir yazdığı “Elfiye” kitabının şerhidir.
Bunlardan başka daha birçok risaleleri de vardır.
Kitâb-ül-Müvânese adlı eserinden ba’zı bölümler:
Bekr bin Abdullah el-Müzenî buyurdu ki: “İbrâhim aleyhisselâmı ateşe atmak istedikleri zaman, bütün mahlûkat dediler ki: “Yâ Rabbî! Halîlin ateşe atılıyor. Bize izin ver de, onun için yakılan ateşi söndürelim.” Bunun üzerine Allahü teâlâ onlara: O benim halîlimdir. Benim yeryüzünde ondan başka halîlim (dostum) yoktur. Hem ben onun ilâhıyım. Onun benden başka ilâhı yoktur. Eğer sizden yardım isterse, ona yardım edin. Yoksa onu kendi hâline bırakın” buyurdu. İbrâhim aleyhisselâm ateşe atıldığı zaman Allahü teâlâ ateşe meâlen; “... Ey ateş! İbrâhim’e karşı serin ve selâmet ol!” (Enbiyâ-90) buyurunca, ateş o gün, şark ve garb ehline serin oldu.”
Afv el-A’rabî anlattı: “Hasen-i Basrî’ye: “Gece teheccüd namazı kılmaya kalkanların durumu nedir?” diye sorulunca; “Onlar Allahü teâlâ ile beraberdirler. Allahü teâlâ, onlara nûrundan bir nûr verir” buyurdu.
Ali bin Ebî Tâlib buyurdu ki: “Dünyâ geri dönüp gitmekte, âhıret ise gelmektedir. Fakat her ikisinin de talibleri vardır. Siz, âhıreti istiyen, onun için çalışanlardan olunuz. Dünyâ peşinde koşanlardan olmayınız. Dünyâya kıymet vermiyenler (Dünyâdan sâdece zarurî olan ile yetinenler), yeri yaygı, toprağı yatak, suyu tayyib (helâl ve temiz bir rızık) edindiler. Cenneti istiyen, nefsinin arzu ve isteklerinden uzaklaşır. Cehennemden kaçınmak isteyen ise, haram olan şeylerden korunur. Dünyâya kıymet vermiyenlere belâ ve musibetler hafif gelir. İnsanlar, onlardan bir kötülük görmeme husûsunda emîndirler. Onların kalbi mahzûndur. İhtiyâçları hafiftir.”
Kümeyl bin Ziyâd anlatır: “Birgün Ali bin Ebî Tâlib ile beraber gidiyorduk. Bu sırada Ali bin Ebî Tâlib bir kabristana döndü ve; “Ey kabir ehli! Bizim yanımızda haber olarak şunlar var: Mallarınız vârisler arasında taksim edildi. Çocuklarınız yetim kaldı. Ya sizin yanınızda ne var?” dedi. Sonra bana dönerek; “Ey Kümeyl! Eğer şimdi onlara cevap vermeleri için izin verilseydi, şöyle cevap verirlerdi: Şüphesiz, en hayırlı hazırlık ve azık takvâdır” dedi ve ağlamağa başladı. Daha sonra; “Ey Kümeyl! Kabir amellerin sandığıdır. Ölünce herşey ortaya çıkar. Neler olacağı o zaman görülür” buyurdu.
Hasen-i Basrî buyurdu ki: “Gençliğinde iyi ibâdet edene, Allahü teâlâ yaşlı olduğu zaman hikmet verir. Bu husûs, Enbiyâ sûresi yetmişdokuzuncu âyet-i kerîmesi ile beyân buyurulan husûstur.”
Muhammed bin İbrâhim, babasından şöyle nakletti: “Ali bin Ebî Tâlib’e dünyâdan soruldu. Hazreti Ali; “Uzun mu, yoksa kısa mı anlatayım?” buyurunca, “Kısa olarak, ey mü’minlerin emîri” dendi. O zaman Hazreti Ali; “Dünyânın helâli hakkında hesâb, haramı hakkında azâb vardır” buyurdu.
Katâde ( radıyallahü anh ) anlattı: “Mûsâ (aleyhisselâm) şöyle buyurdu: “Yâ Rabbî! senin gazâbının ve rızânın alâmeti nedir?” Bunun üzerine Allahü teâlâ; “Size iyilerinizi âmir yaptığım zaman, bu rızâmın alâmetidir. Kötülerinizi âmir yaptığım zaman, bu da gazâbımın alâmetidir” buyurdu.”
Süfyân bin Uyeyne buyurdu ki: “Bize şu haber ulaştı: Gecenin evveli olunca, semâdan bir münâdî şöyle seslenir. “Haydi ibâdet edenler kalksın!” O zaman âbidler kalkar, Allahü teâlânın dilediği kadar namaz kılarlar. Sonra yine bir münâdî; “Allahü teâlâdan af ve mağfiret istiyenler nerede?” diye seslenir. Onlar da Allahü teâlâdan af ve mağfiret istemek için duâ ederler. Fecir doğduğu zaman, yine bir münâdî; “Haydi gâfiller kalksın!” der. Onlar da yataklarından, ölülerin kabirlerinden tenbel olarak kalkması gibi kalkarlar. Gece ibâdetle meşgûl olanın, gözleri uykusuzluktan sönük, fakat kalbi sevinçlidir.”
İbn-i Abbâs buyurdu ki: “Müslüman bir kadıda şu üç şeyin bulunması uygun değildir Kin, hased ve hiddet.”
Lokman Hakim buyurdu ki: “Üç kimse, üç yerde bilinir. Hilm sahibi kimse kızgınlık zamanında, kahraman harbde, arkadaş ve gerçek dost ihtiyâç zamanında.”
Muhammed bin Selâm şöyle buyurdu: “Seninle dostluğu ihtiyâç zamanında olan kimseyi, kendine arkadaş ve dost edinme. Çünkü, onun sana olan ihtiyâcı bitince, dostluk ve arkadaşlığı da biter.”
Ebüdderdâ ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Üç şey beni güldürdü. Üç şey de ağlattı. Beni güldüren üç şey şunlardır: 1-Ölüm kendisini istiyen kimsenin, dünyâda uzun emel sahibi olması, 2- Akıllı olup da, kendisinden akla uygun işlerin sâdır olmadığı kimse, 3- Rabbinin kendisinden râzı olup olmadığını bilmediği hâlde gülen kimse.”
Süfyân-ı Sevrî şöyle anlattı: “Lokman Hakîm’e; “Hangi ameline daha çok güveniyorsun?” diye sorulunca;
“Mâlâya’nîyi (fâidesi olmayan şeyleri) terketmeme” cevâbını verdi.”
Muhammed bin Selâm anlatır: “İlim ehlinden birisi buyurdu ki: “Sana fâide vereceğini bildiğin yerde yalanı terket. Çünkü yalan, senin için zararlıdır. Sana zarar vereceğini bildiğin yerde ise, doğruluğa yapış, zira o sana fâide verir.”
İbrâhim bin Edhem buyurdu ki: “Zühd üç çeşittir, 1- Farz olan zühd, haramlardan sakınmaktır. 2- Fazilet olan zühd, helâl olan şeylerden zarûret miktarı kullanmaktır. 3- Selâmet olan zühd ise, şüphelilerden sakınmaktır.”
Rebî’ bin Heysem şöyle buyurdu: “Bedenin hastalığı günâhtır, ilacı ise istiğfardır. Şifâsı da günahlara dönmemektir.”
Ebû Hazm buyurdu ki: “Allahü teâlâya yaklaştırmayan her ni’meit musibettir.”
Ömer bin Hattab ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “İlim öğreniniz, ilim için sekinet ve hilm öğreniniz. Kendisinden ilim öğrendiğiniz kimyese tevâzu ediniz.”
Hazreti Ömer, Ebû Mûsel-Eş’arî’ye ( radıyallahü anh ) şöyle yazdı: “İnsanların, sultanlarından nefret ettikleri olur. Böyle bir nefretten Allahü teâlâya sığınırım. Cezayı, akşam olmasına bir saat bile kalsa infaz et. İki iş karşına çıkar da; bunlardan birisi Allah için olan bir iş, diğeri dünyâya âit bir iş olursa, sen Allahü teâlâ için olanı tercih et. Zîrâ dünyâ fâni, Allahü teâlâ ise bakîdir. Fâsıkları korkut. Müslümanların cenâzesinde hâzır bulun. Onlara kapını aç. İşleri ile bizzat ilgilen. Çünkü sen de onlardan birisin.”
Dâvûd bin Reşîd şöyle buyurdu: “Dört şey, köleyi efendi yapar. Bunlar, edeb, doğruluk, fıkıh ve emânettir.”
Hazreti Ebû Bekr, halife olunca minbere çıkıp, Allahü teâlâya hamd ve senadan sonra şöyle buyurdu: “Ey insanlar! iyi biliniz ki, en akıllı kimse, takvâ sahibi olandır. En ahmak olan da fâcirdir (günah işliyendir). Hesaba çekilmeden önce kendinizi hesaba çekiniz.”
Hazreti Ömer halife olunca, minbere çıkıp şöyle buyurdu: “Kur’ân-ı kerîmi okuyunuz ve onunla amel ediniz. Böyle yaparsanız, Kur’ân-ı kerîm ehlinden olursunuz. Amelleriniz tartılmadan önce kendinizi tartınız.”
Osman bin Affân ( radıyallahü anh ) şöyle buyurdu: “Ey insanlar! Allahü teâlâdan korkun. Çünkü takvâ ganîmettir. Ey zekî insan! Nefsini (Allahü teâlânın râzı olduğu şeylerle) süsleyen ve ölümden sonrası için sâlih amel yapan, Allahü teâlânın nûrundan, kabirdeki karanlık için bir nûr edinendir.” Ali bin Ebî Tâlib de ( radıyallahü anh ) şöyle buyurdu: “Ey insanlar! Hayatta iken iyi işler yapınız. Böyle yaparsanız, âhırette muhafaza olunursunuz. Çünkü Allahü teâlâ, Cennetini kendisine itaat edenlere va’detti. Cehennemi ile de kendisine âsî olanları tehdid etti.”
Dâvûd bin Beşîr ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Îsâ aleyhisselâm; “Dünyâyı istiyen kimse, deniz suyu içen kimse gibidir. Deniz suyundan içen, ne kadar içse susuzluğa kanmaz. İçmeğe devam eder ve sonunda ölür. Dünyâ da talibine böyledir” buyurdu.
Muhammed bin Ka’b buyurdu ki: “Allahü teâlâ bir kulu hakkında hayır murâd edince, onu dünyâya karşı zâhid yapar. Dinde fakîh kılar ve ona kendi ayıplarını görmeyi nasîb eder.” Râbi’a-i Adviyye buyurdu ki: “İnsanlar, kalblerini dünyâ sevgisi sebebiyle Allahü teâlâdan alıkoydular. Eğer, dünyâ sevgisini kalblerinden alabilselerdi, melekût âleminde dolaşırlardı.”
Ahmed bin Hâlid Acurî şöyle anlattı: “Hakimlerden birisine; “Ahmaklığın en ileri derecesi nedir?” diye sorulunca; “Kötü kimselerin yaptıklarını yaparak iyilerin derecelerine kavuşmayı istemek, doğru yolda olanlara kızıp bâtıl yolda olanı sevmektir” diye cevap verdi. “Cehâletin alâmeti nedir?” diye sorulunca: “Zenginliği sevmek, uzun emel sahibi olmak, dünyâya çok düşkün olmaktır” diye cevap verdi.”
Ahmed bin Kays’a, mürüvvetin ne olduğu sorulunca şöyle cevap verdi: “Mürüvvet; dinde âlim olmak, belâ ve musibetlere sabretmek, gazâb zamanında hilm (yumuşaklık) göstermek, gücü yeterken affetmek, ana-babaya iyilik etmektir.”
Bilâl bin Saîd şöyle buyurdu: “Ey ebedî yolun yolcuları! Sizler, yok olmak için yaratılmadınız. Sizler, sâdece bir evden, bir eve göç edersiniz. Nitekim siz, sulblerden rahmlere, buradan dünyâya, dünyâdan kabirlere, kabirlerden mevkıfe, mevkıfden ya ebedî Cennete veya Cehenneme gidersiniz.”
İbn-i Mübârek anlattı: “Ömer bin Abdülazîz’e, en faziletli cihâdın ne olduğu sorulunca; “Nefsin arzu ve istekleri ile cihâddır” buyurdu.
Hasen bin Hilâl şöyle anlattı: “Hakimlerden birisi şöyle dedi: Dînin emir ve yasaklarına uyan kimselerle beraber olmak, kalbden günah kirlerini giderir. Mürüvvet sahibi ile oturup kalkmak, iyi ahlâka delâlet eder. Âlimlerle beraber olmak, kalbleri açar. Zamanın dâima değiştiğini bilen, zamana uymaz.”
Muhammed bin Hüseyn anlattı: “Hakimlerden birisi oğluna şöyle nasihatte bulundu: Ey oğlum! Hayır bir işi geriye atmaktan, sonra yaparım demekten sakın. Çünkü böyle yapmak, o hayır işin yapılmasına mâni olur. Hayır işin zamanı geçince, bir daha geri dönmez. Uzun emel sahibi olmaktan sakın. Çünkü uzun emel senden öncekilerin helakine sebep olmuştur. Âhıret yolculuğuna her ân hazır ol. Sözle ve fiille acele etme.”
Esmâî ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Öyle anlar var ki, o zaman bir sözü sarfetmek zararlı olur. Onun için sözün nerede ve ne zaman söyleneceğini çok iyi bilmelidir.”
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müelifîn cild-1 sh. 71
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-1, sh. 101, 111
3) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 339
4) El-A’lâm cild-1, sh. 56
5) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 21-22
6) Keşf-üz-zünûn cild-1, sh. 81, 104, 210, 382, 602 cild-2, sh. 1090, 1184, 1365, 1575,
7) İzâh-ül-meknûn cild-1 sh. 102, 152, 678
? Brockelmann Sup-2 sh. 177
9) Ahwardt Verzeichniss der arabischen Handschriften cild-9 sh. 225İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
BİSÂTÎ (Muhammed bin Ahmed)
Mısır’da yetişen Mâlikî mezhebi âlimlerinden ve Kâdı’l-kudât. İsmi, Muhammed bin Ahmed bin Osman Naîm et-Tâî el-Bisâtî el-Kâhiri olup, künyesi Ebû Abdullah ve lakabı Şemseddîn’dir. Bisâtî diye tanınmıştır.
760 (m. 1359) senesi Cemâzil-evvel ayında Garbî Mısır’da bulunan Bisât’ta doğan Bisâti, daha sonra Kâhire’ye yerleşti. Orada yetişti. Meşhûr âlimlerden oldu. 842 (m. 1439) senesi Ramazân-ı şerîf ayının 13. günü Cum’a gecesi Kâhire’de vefât etti.
Bisât’ta doğup büyüyen Şemseddîn Ebû Abdullah Bisâtî ilim tahsiline orada başladı. Kur’â’n-ı kerîmi ve İbn-i Ebî Zeyd’in risalesini ezberledi. Onsekiz yaşında Kâhire’ye göç etti. İlim öğrenmeye orada devam etti. Daha önce öğrendiği ilimleri, amcasının oğlu Süleymân bin Hâlid bin Nü’aym’a dinletirdi. Devamlı ilim ile meşgûl oldu. Nûreddîn el-Cellâvî el-Magribî’nin talebeleri arasına girdi. 12 sene bu zâtın sohbetlerine devam etti. Fıkhî ve aklî ilimleri okudu. Aradaki mesafe uzak olmasına rağmen, hocasının sohbetlerine yürüyerek gelip giderdi. Hocası olan zât, vefâtına yakın Bisâtî’yi çağırarak, İzzeddîn bin Cemâ’a’nın derslerine devam etmesini vasıyyet etti. Bisâtî de bu vasıyyete uyarak İbn-i Cemâ’a’nın derslerine devam etti.
Ayrıca, Şemseddîn Ebû Abdullah er-Rekrâkî, Şemseddîn el-Gamârî, Şihâbüddîn bin Hâim, Nûreddîn ed-Demirî, Ebnâsî, İbn-i Haldûn, Zeynüddîn-i Irâkî ve daha başka âlimlerden ilim öğrendi. İlim öğrenmekte çok gayretli idi” Tefsîr, hadîs, fıkıh, nahiv, lügat, me’ânî, beyân, mantık, hikmet, cebir, tıb hey’et, hendese, hesap ve daha başka ilimlerde âlim oldu. İlimde çok yükseldi. Asrının büyük âlimi oldu. Bir defasında; “Yirmi senede yirmi ilim öğrendim” demiştir.
İlim tahsilini tamamladıktan sonra talebe okutmaya başlayan Bisâtî; Medrese-i Cemâleddîn-i Estâdâr’da, Berkükıyye, Şeyhûniyye ve başka medreselerde ders verdi. Türbe-i Melik-in-Nâsır Medresesi’nin meşîhatinde (idâreciliğinde) bulundu. 823 (m, 1420) senesinde, Mısır diyarının kadılığına getirildi Bu vazîfeden hiç azledilmedi.
Bisâtî hazretleri, bir taraftan kadılık vazîfesine devam ederken, diğer taraftan talebe okutmaya devam etti. Çok talebe yetiştirdi.
Emîr Tatar, Bisâtî’yi çok sever ve hürmet ederdi. Her sefere çıktığında, onu da mutlaka yanında bulundururdu.
Bir sene hacca giden Bisâtî hazretleri, hacdan sonra memleketine dönmeyip, mücavir olarak kaldı. Bir müddet orada ikâmet etti. Devamlı, ibâdet ve tâat ile meşgûl olurdu. Çok Kur’ân-ı kerîm okurdu. İlim talebinde olanlara çok kitap okuttu. Birçok kimse ondan istifâde etti.
Ebü’s-Se’âdât bin Zâhire, Bisâtî’yi şöyle medheder. “Bisâti, aklî ve naklî ilimlerde derin âlim, mütevâzi, yumuşak huylu, yüksek bir zât idi. Çok ince kalbli idi. Allahü teâlânın muhabbeti ile çok gözyaşı dökerdi Her işinde çok ihtiyâtlı davranırdı. Bir işe başladığı zaman, çıkabilecek aksi ihtimâlleri de gözönüne alır, ona göre tedbir alırdı. Gösterişe düşkün olmaktan uzak idi. Her haliyle örnek alınacak bir zât idi.”
Dünyâya düşkün değildi. Çok sâde yaşamayı severdi. Sazlardan hazırlanmış bir yatakta uyurdu. Onun gözünde dünyâ zînetlerinin bir değeri yoktu.
842 (m. 1439) senesi Ramazân-ı şerîf ayının 13. Cum’a gecesi Kâhire’de vefât etti. Bâb-ün-Nasr’da cenâze namazı kılınıp, Saîd-üs-Sü’adâ türbesi yakınındaki Beni Cemâ’a türbesinde, hocası İzzeddîn bin Cemâ’a’nın yanına defn olundu. Definden sonra, büyük âlim İbn-i Hacer-i Askalânî. İzzeddîn bin Cemâ’a ile Bisâtî’nin kabirleri arasında durup; “Ben şimdi, iki ilim deryasının arasında bulunuyorum” demiştir.
Bisâtî hazretleri, tanınmaktan, parmakla gösterilmekten hoşlanmadığı için, kabrine alâmet, olarak taşlarla işâret yapılmamasını, alem olan taşların dikilmemesini vasıyyet etmiştir. Vefâtından sonra, aynen vasıyyet ettiği gibi yapıldı.
Bisâtî’nin cenâzesi gasledilirken (yıkanırken), hafiften bir yağmur yağmaya başladı. Definden sonra bu yağmur şiddetlendi. Herkes, yağan rahmet-i ilâhinin Bisâti hazretlerinin hürmetine olduğunu anladılar.
Şemseddîn Ebû Abdullah Muhammed bin Ahmed Bisâtî, çeşitli ilimlere dâir kıymetli eserler tasnif etmiş olup, ba’zılarının isimleri şöyledir: Metali’ul-envâr (mantık), Şifâ-ül-galî (fıkha dâir olup, tamamlanmamıştır.), Tevdîh-ül-ma’kûl ve tahrir-ül-menkûl (Bu da tamamlanmamıştır). Hâşiyetü alel-Mutavvel, Hâşiyetü alâ şerh-ıl-Muvâkıf (kelâm), Mugnî (fıkıh), Hâşiyetü alâ Şerhi levâmi’ıl-esrâr, Redd-ül-vâfir, Ravdat-ül-mecâlis, Şerh-ül-Elfiye li-İbn-i Mâlik, Şerh-ül-bedî’iyye, Şerh-ut-Tâiyye, Kıssat-ül-Hıdr (aleyhisselâm), El-Mefâhıre beyn-ed-Dımeşk vel-Kâhire, Mukaddime fil-kelâm, Mukaddime fil-usûl.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-8, sh. 291
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-7 sh. 5
3) Bugyet-ül-vuât cild-1, sh. 32
4) Şezerât-üz-Zeheb cild-7, sh. 245
5) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 192
6) El-A’lâm cild-5, sh. 332
7) Hüsn-ül-muhâdara cild-1, sh. 462
? İzâh-ül-meknûn cild-1, sh. 339, 357
9) Neyl-ül-ibtihâc sh. 300
10) Keşf-üz-zünûn sh. 475, 1117, 1256, 1327, 1628, 1716, 1717, 1751, 1758, 1893İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
BİSTÂMÎ
Hadîs, tefsîr, fıkıh) târih âlimi ve evliyânın büyüklerinden. İsmi, Abdürrahmân bin Muhammed bin Ali bin Ahmed bin Muhammed el-Antakî el-Hanefî olup, lakabı Zeynüddîn’dir. Doğum târihi bilinmemektedir. Antakya’da doğdu. 858 (m. 1454) senesinde Bursa’da vefât etti.
Bistâmî, Kâhire’de ilim öğrendi. Tasavvuf yolunda Bâyezid-i Bistâmî hazretlerinin yoluna mensûp olup, Hanefî mezhebinde idi. Hadîs, tefsîr, fıkıh ve târih ilimlerinde mütehassıs idi. Allahü teâlânın ism-i şerîflerine dâir derin ve ince bilgilere sahip idi. Garip ve duyulmamış bilgilere merakı çok idi. Bu yüzden birçok memleketleri gezdi, istediği garîb bilgileri topladı. Dolaştığı bu yerlerde birçok âlim ve velî ile görüştü. Onların hizmetlerinde bulunmakla şereflendi. İstediğini elde ettikten sonra, Bursa’ya gelip yerleşti. Burada Şemsüddîn Fenârî ile görüştü. Ondan çok garip ve herkes tarafından bilinmiyen derin bilgileri öğrendi. Bistâmî, Bursa’ya sâdece ziyâret için gelmesine rağmen, burası hoşuna gidince, yerleşmeye karar verdi.
Bistâmî, birçok eser yazdı. Yazdığı eserlerden ba’zıları şunlardır: 1- El-Fevâih-ul-miskiyye fil-Fevatîh-il-mekkiyye: Bistâmî’nin en büyük eseridir. Yüzden fazla ilmi ihtivâ etmektedir. Bu eser tamamlanmamıştır. 2- Şems-ül-âfâk fî ilm-il-hurûf vel-evfâk, 3- Edeb-ül-merid ve âid, 4-El-Hediyyet-ül-müntehabe fil-edvîyet-il-mücerrebe, 5- İrtiyâd-ül-envâh fî riyâd-il-efrâh, 6- Ezhâr-ül-âfâk fî esrâr-il-hurûf vel-evfak, 7- Bahr-ül-vukûf fî ilm-il-evfâk vel-hurûf, 8- Tevârih-ül-latife vel-âsâr-il-acîbe, 9- Cevâhîr-üd-dürer ve fevâhir-il-gurer, 10-Harâid-ül-mülûk fî fevâid-üs-sülûk, 11-Dürret-ül-fünûn fî kurret-ül-uyûn, 12-Ed-Dürret-ül-lâmia fil-evdiyet-iş-Şâfiiyye, 13- Dürer-ül-fevâid ve gurer-ül-avâid fî menâkıb-il-aktâb, 14-Ed-Dürer fil-havâdîs ves-siyer, 15-Ravdat-ül-esrâr, 16- Gâyet-ül-İ’lâm fî rü’yet-in Nebiyye aleyhîssalâtü vesselâm, 17- Kimyâ-is-se’âdet-ir-Rabbâniyye, 18- Levâic-ül-eşvâk fî devâic-ül-ehdâk, 19- Simyâ-is-se’âdet-is-Sâdât-ir-rûhâniyye fî şerh-i esmâillah-il-hüsnâ, 20- Murâfık-ül-muvâfik fil-mevâiz, 21- Misbâh-ül-envâr fî hediyyet-il-leyli ven-nehâr, 22-Miftâhu ebvâb-is-se’âdet, 23-Nazm-üs-sülûk fî târih-il-hulefâ vel-mülûk
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-5, sh. 184
2) Zeyl-i Şakâyık-ı Nu’mâniyye sh. 67
3) El-A’lâm cild-3, sh. 331
4) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 531İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
BURHÂNEDDÎN EBÛ İSHAK MAGRİBÎ
Mâlikî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi İbrâhim bin Muhammed bin Muhammed bin Ömer bin Yûsuf bin Atıyye (veya Atiyye bin Yûsuf) bin Cemil el-Magribî el-Kuhûkî el-Lekkânî el-Kâhiri el-Ezherî’dir. Künyesi Ebû İshâk ve lakabı Burhâneddîn’dir. 817 (m. 1414) senesi başlarında Kuhûkiyye’de doğdu. 896 (m. 1490) senesi Muharrem ayının 9. günü Pazartesi akşamı vefât etti.
Kuhûkiyye’de yetişen Ebû İshak Magribî, ilim öğrenmek husûsunda çok gayretli idi. Hatîb-ül-Vezîrî’nin babası, İbrâhim bin Osman’dan Kur’ân-ı kerîm okudu. Kur’ân-ı kerîmi ezberledikten sonra, hocası ona Manzûme-i Gâfikıyye ve daha başka ba’zı risaleleri ezberletti.
Buradaki tahsilini tamamladıktan sonra Kâhire’ye giden Ebû İshak Magribî Câmi’ul-Ezher’in yakınında bir yerde yerleşti. Şemseddîn bin Mûsâ el-Lekkânî’den okudu. Bunun yanında da ba’zı risaleleri ezberledi. Daha sonra, Zeynüddîn Tâhir, Ahmed el-Becâî el-Magribî, Ebü’l-Kasem en Nüveyri gibi âlimlerden fıkıh ilmini öğrendi. Onlardan çok istifâde etti. Şihâbüddîn el-Becâî, Ebû Abdullah er-Râfî gibi âlimlerden Arabî ilimleri okudu. Çeşitli ilimlerde âlim oldu. Bilhassa fıkıh ilminde yükseldi. Takvâ sahibi, âlim, sâlih, mübârek bir zât idi. Hacca gitti. Dönüşünde fıkıh okutmaya başladı. Çeşitli medreselerde çok ders verdi. Çok talebe yetiştirdi. Bir taraftan da kadılık vazîfesi yaptı.
Mâlikî mezhebi fıkıh bilgilerinin inceliklerine hakkıyla vâkıf olan Ebû İshak el-Magribî, Arabî lisânına vâkıf ve âşinâ idi. Bununla beraber ilmi ile övünmez, kendisini kimseden üstün görmezdi. Son derece yüksek olan tevâzuu, kibarlığı, iltifâtı, yanına gelenlere ilgisiz davranmaması, cömertliği, yüksek asâlet ve şahsiyeti ve daha bunlar gibi nice güzel hasletleri kendisinde toplaması hasebiyle, insanlar tarafından beğenilip takdîr edilmiştir.
Arabî ve diğer ilimlerde otorite kabûl edilen Ebû İshâk İbrâhim bin Muhammed hazretleri, Sultan Eşref Kayıtbay tarafından Sirâcüddîn bin el-Hariz’den sonra kadılık makamına getirildi. Adâletle hüküm verirdi. Verdiği hükümlerin adâlete uygun olmasında ve bu hükmün tatbikinde gayet cesur, gayretli ve şiddetli idi. İnsanlar ondan çok istifâde etti. İlim öğretmek husûsunda çok gayretli ve fedakâr idi. Gece-gündüz demez ilim öğretir, arzu edenlere hiç bir karşılık istemeden kitaplarını emânet olarak verirdi. Ba’zan hediye ederdi.
9 Muharrem 986 (m. 1490) Pazartesi günü akşamı Mısır’da, Kâhire’de vefât etti. Ertesi günü Meşhed-i Hâfil’de cenâze namazı kılınıp, Sa’îd-üs-Sü’adâ türbesinde defn olundu. Cenâze namazında zamanın sultânı da bulunup, vefâtına çok üzüldüğünü bildirdi.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Ed-Dav-ül-Lâmi’ cild-1, sh. 161
2) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 358
.İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
BURHÂNEDDÎN-İ HİREVÎ (Haydar bin Muhammed)
Sa’deddîn-i Teftâzânî’nin yüksek talebelerinden. İsmi, Haydar bin Muhammed Hirevî’dir. Lakabı Burhâneddîn olup, “Haydarât-üş-Şîrâzî” diye de tanınırdı. Sonraları “Rûmî” nisbetiyle anıldı. Doğum târihi belli değildir. Herat ve Şîrâz şehirlerinde birçok âlimden ilim tahsil etti. Zamanının büyük âlimi Sa’deddîn-i Teftâzânî’den ders aldı. Arab dili ve edebiyatında pek mahirdi. Belagat, beyân ve me’ânî ilimlerinde çok yükseldi. Tefsîr, kelâm ve ferâiz ilimlerinde büyük bir âlim idi. Teftâzânî’nin “Keşşâf” tefsîrine yaptığı haşiyeye, o da bir haşiye yaptı. Kazvînî’nin “îzâh” kitabını, şerh etti. Onun yaşadığı zamanlarda diyâr-ı Rûm denilen Anadolu’ya geldi. Burada çok ilim okuttu. Allâme Muhyiddîn el-Kâfiyecî, kendisinden çok ilim aldı. “Ferâiz-i Sirâciyye” kitabına da bir Şerh yaptığı rivâyet edilmekle beraber, ele geçmemiştir. 820 (m. 1417) senesinde vefât etti.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-4, sh. 92
2) Bugyet-ül-vuât cild-1, sh. 549
3) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 145
4) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 83
5) Keşf-üz-zünûn sh. 112, 1247, 1479, 1894İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
BUSAYRÎ
Hadîs âlimlerinden. İsmi, Ahmed bin Ebî Bekr bin İsmâil bin Selîm bin Kaymaz bin Ömer eş-Şihâb el-Kettânî’dir. Künyesi Ebü’l-Abbâs olup, lakabı Şihâbüddîn’dir. Busayrî nisbesi ile meşhûr oldu. 762 (m. 1360) senesinde Mısır’da Busayr şehrinde doğdu. 840 (m. 1436) senesinde Hüseyniyye’de vefât etti ve oraya defnedildi.
Busayrî, doğduğu yer olan Busayr’da büyüdü. Orada Kur’ân-ı kerîmi, kırâata uygun olarak, Ömer bin Şeyh Îsâ’dan okudu ve ezberledi. Sonra hocasının işâretiyle babasının rızâsını alarak Kâhire’ye gitti. Nûr-ül-Âdemî’den fıkıh ilmi okudu ve onun ilminden istifâde etti. El-İzz bin Cemâ’a’dan aklî ve naklî ilimleri tahsil etti. Şeyh Yûsuf el-Enbâî’den fıkıh okumaya devam etti. Et-Tekıyy bin Hâtem, Tenûhî, Bülkıynî, el-Irâkî, el-Heysenî gibi âlimlerden hadîs ilmini öğrendi. Ömrü boyunca hocalarının ilim meclislerine devam etti. Bu arada ondan da; İbn-i Fehd gibi birçok meşhûr âlimler ders aldı, ilim öğrendi. Hüseyniyye İmamlığına ta’yin oldu. Orada yerleşti. Çok güzel yazısı var idi. Kitapları kendi el yazısı ile yazardı. Birçok kitapları ve kendi hazırladığı eserlerini kendi güzel hattıyla yazdı.
Sâlih, faziletli, sakin, çok ibâdet eden, Kur’ân-ı kerîmi çok okuyan, insanları biraraya toplayan bir zât idi.
Hadîs ilmiyle ilgili birçok eserler yazmıştır. Eserlerinden ba’zıları şunlardır: 1- İlhâf-ül-Hıyre biz-Zevâid-i el-Mesâil-il-Aşere, 2- Zevâid-i Sünen-i İbn-i Mâce alâ kütüb-i Hâfız el-Hamse, 3- Zevâid-i Nevâdir-il-usûl lil-Hakîm et-Tirmizî, 4- El-Kavâid-ül-Müntekî li zevâid-i Sünen-il-Beyhekî, 5-Tuhfet-ül-Habîb lil Habîb biz-Zevâidi fit-tergîb vet-terhîb. Bu eserini müsvedde olarak yazmış, kendi güzel yazısıyla yazamadan vefât etmiştir. Vefâtından sonra oğlu bu kitabı yazmıştır.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-1-sh. 251, 252
2) Mu’cem-ül-müellifîn cild-1 sh. 175
3) Keşf-üz-zünûn cild-2 sh. 956
4) El-A’lâm cild-1 sh. 104
5) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 124
6) Brockelmann Gal-2, sh. 67 Sup-2, sh. 71, 72İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
BÛŞÎ (Ali bin Ahmed)
Mısır’da yetişen Şafiî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Ali bin Ahmed bin Ömer bin Muhammed bin Ahmed el-Bûşî el-Ensârî el-Mısrî el-Hânikî olup, künyesi Ebü’l-Hasen ve lakabı Nûreddîn’dir. Hatîb ve Bû’şî diye tanınır.
790 (m. 1388) senesinden sonra Kâhire’de doğup, orada yetişen Bûşî, 856 (m. 1452) senesi Rebî’ul-evvel ayının beşinci gününe rastlayan Pazartesi günü Mısır’da Kalyûbiye köylerinden olan Hânikâh’da vefât etti.
İlim tahsiline, çocukluğunda Kur’ân-ı kerîmi öğrenip bilâhare ezberlemekle başlayan Ebü’l-Hasen Bûşî ( radıyallahü anh ), bundan sonra Minhâc-ül-Fer’î, Cem’ul-Cevâmi’, Elfiye-i İbn-i Mâlik ve daha başka risaleleri ezberledi. Zekiyyüddîn Ebû Bekr el-Meydûmî, Takıyyüddîn bin Abdülbâri, Zeynüddîn el-Kumnî, Veliyyüddîn Irâkî, Beycûrî, Şemsüddîn bin Ammâr, Şemsüddîn bin Abdürrahîm ve daha başka birçok âlimden ilim öğrendi. Tefsîr, hadîs, fıkıh, kırâat, nahiv, usûl, sarf, mantık, me’ânî ve beyân ilimlerinde çok yüksek âlim oldu. Çok tanındı. Buna rağmen ilmi, öğünmesine ve kibirlenmesine sebep olmadı. Faziletli, yüksek bir zât idi. Birçok âlim ondan ders alıp istifâde etmişlerdir. Kâdı Şemseddîn el-Vennâî ve daha başka birçok âlim ondan ilim öğrenmişlerdir. Birkaç defa hacca gitti. Kendisine Mısır kadısı olması teklif edildi ise de, kabûl etmeyip çekindi.
Önceleri Hatîb, daha sonra Bûşî diye meşhûr olan Ebü’l-Hasen Ali bin Ahmed hazretleri; fakîh, âlim, hayr ve hasenat sahibi, mütevâzi, kanaatkar, bütün işlerinde etrâfındakilere kolaylık gösteren, Selef-i sâlihînin yoluna sımsıkı bağlı, Ehl-i sünnet i’tikâdında olan çok kıymetli bir zât idi. Güzel ahlâk sahibi idi. Herkes ondan râzı idi. Ondan şikâyetçi olan yok idi. Herkese iyilik eder, herkesle iyi geçinir, tatlı dil ve güleryüz gösterirdi. İnsanlar ondan çok istifâde etti.
5 Rebî’ul-evvel 856 (m. 1452) Pazartesi günü akşamı veya Salı günü sabaha karşı, Hânikâh beldesinde vefât etti. Cenâze namazı çok kalabalık oldu. Kendisini tanıyanlar, vefâtına çok üzüldüler.
Şerh-ül-envâr isimli onbir cildlik bir kitap yazmış olup, bu kitap fıkıh ilmine dâirdir.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-5, sh. 178
2) Mu’cem-ül-müellifîn cild-7, sh. 22
3) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 733İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
BÜLKÎNÎ (Sâlih bin Ömer)
Hadîs, tefsîr, kelâm ve Şafiî mezhebi fıkıh âlimlerinin büyüklerinden. İsmi, Sâlih bin Ömer bin Rislân bin Nusayr bin Sâlih olup, nisbeti el-Kinânî, el-Askalânîdir. Aslen Belkîne’dendir. Lakabı Alemüddîn, künyesi ise Ebü’l-Bekâ’dır. 791 (m. 1389) senesinde Cemâzil-evvel ayının onüçüncü Pazartesi gecesi doğdu. 868 (m. 1463) senesinde Receb ayının beşinde kadı iken yine Kâhire’de vefât etti. Cenâze namazı, ertesi günü Hâkim Câmii’nde, İbn-i Şihne Kâdı el-Hanefî tarafından kıldırıldı. Cenâze namazı ve defnedilmesi çok kalabalık oldu. Babasının kabri yanına defnedildi. Günlerce Kabri ziyâret edildi ve rûhuna Kur’ân-ı kerîm okundu. Böyle büyük bir âlimin vefâtına herkes çok üzüldü. Vefât ettiğinde, onun yerini tutacak derecede büyük bir âlim yok gibiydi.
Kâhire’de babasının yanında büyüdü. Kur’ân-ı kerîmi ezberledi. 799 (m. 1396)’da küçük yaşta olmasına rağmen babasının medresesinde hatimle namaz kıldı. Bu hâl, o zaman yaygın bir âdet idi. Bunun yanında “Umde”, “Elfiyet-ün-nahv”, babasının “Tedrîb” kitabını ve “Minhâc” isimli kitapları da ezberledi. Ezberlerinin bir kısmını babasına ve büyük âlim Zeynüddîn Irâkî ve diğer âlimlere okudu. Ba’zan babasının huzûrunda da fetvâlar verirdi. Babasının derslerinde bulunurdu. Hattâ “Tedrîb” isimli eseri okurken onun yanlışlarını düzeltirdi.
Az bir dünyalıkla geçinir ve idâre ederdi. Gayet zekî olup, çok çabuk ezberleme kabiliyetine sâhib idi. Fıkıh, usûl-i fıkıh, Arabca, hadîs ve diğer dînî ilimleri öğrenmekle meşgûl oldu. Bu ilimlerin çoğunda kardeşinden istifâde etti. Hattâ kardeşinin eserlerini kendi el yazısıyla yazdı ve onun huzûrunda okudu. Mecdüddîn Bermâvî, Beycûrî, Şemseddîn Gârakî’den fıkıh ilmi; İzzeddîn bin Cemâ’a’dan usûl ilimlerini; Settanûfî’den nahiv ilmini öğrendi. Veliyyüddîn Irâkî ve İbn-i Hacer Askalânî’den hadîs-i şerîf öğrendi. Yine bu iki âlimden, babasının yazdığı “Mehâsin-ül-ıstilâh” adlı eseri okudu. İbn-i Hacer’in isteği üzerine, Tenûhî ve ba’zı âlimler ona icâzet verdiler.
814 (m. 1411) senesinde hacca gitti. Hicaz’da Hâfız Cemâleddîn bin Zâhire gibi büyük âlimlerle karşılaştı. Onlardan da istifâde etti. Buradan Dimyat’a gitti. Geniş bilgi sahibi olana kadar kardeşinin derslerine devam etti. Hirevî’nin kadılığa getirilmesinden sonra ders okutma ve fetvâ verme izni verildi. Meşhed-i Hüseynî’de hatîblik vazîfesinde bulundu. Meşhûr hadîs kitabı Sahîh-i Buhârî’yi Emîr inal Saslây’ın yanında okudu. Buhârî’nin tamâmını okuyup bitirdiğinde, Emîr İnâl ona hil’at giydirdi. Hattâ mühürdarlık görevine getirilmesi husûsunda yardımcı oldu. Kardeşinden sonra da Demnehûr kasabası kadılığı vazîfesine ta’yin edildi. Genç yaşta Melikiyye Medresesi’nde fıkıh dersi vermeye başladı.
Kardeşi vefât ettiğinde, onun yerine Haşâbiyye Medresesi’nde ders vermeye başladı. Bu medresenin idâresi de ona verildi. Derslerinde büyük âlimler de bulunurdu, ölünceye kadar bu vazîfede bulundu. Sultan Zâhir onu Mısır’dan çıkartmak istemiş ise de, buna fırsat ve imkân bulamadı. 826 (m. 1423) senesinde, Veliyyüddîn Irâkî’nin vazîfesinden ayrılışından sonra, Mısır diyârı Şafiî kadılığına ta’yin edildi. Birkaç defa bu vazîfeden ayrıldı. Fakat daha sonra tekrar getirildi. Hattâ bu durumun yedi defa tekerrür ettiği söylenmektedir. Mısır’da ba’zı medreselerde hadîs ve fıkıh dersleri okutur, hem de bu medreselerin işlerine bakardı. Kanbehiyye, Şerîfiyye ve Haseniyye medreseleri bunlardandır. Bu vazîfelerinin yanında Baybarsiyye hânekâhı ve Hâkem Câmii’ne de bakardı.
Zamanın büyük âlimlerinden ilim öğrenen Bülkînî de çok talebeler yetiştirdi. Öğrendiği ilimlerin yayılmasına çalıştı. Daha genç yaşında va’z eder, suâllere fetvâlar verirdi. Böylece birçok insanı aydınlatır, onların müşkillerini hallederdi. Fetvâları her tarafa yayıldı. Her taraftan ve her tabakadan birçok kimse derslerinde bulunurdu. Hattâ, büyük zâtlardan çoğu onun talebesi olmuştu. İsmi ve şöhreti her tarafa yayılarak meşhûr oldu.
Büyük bir âlim ve fakîh idi. Çok kuvvetli bir hafızaya sahip idi. Birşeyi çok çabuk kavrar ve çok güzel konuşurdu. Sâlih kimseleri çok sever, onlara yakınlık gösterirdi. Büyük ve küçük herkes tarafından sevilirdi. Hoş sohbet bir kimse idi. Âlimlerle olan ilmî münâzaralarında, îzâhlarıyla, anlaşılamayacak kapalı bir nokta bırakmazdı. Bundan dolayı böyle yerlerde, kendisi de âlim olan kardeşi hep onu öne sürerdi, İlmî ve dînî mes’elelerde, devlet adamlarından hiç çekinmezdi. Yumuşak kalbli idi. Kendisinden özür dileyenleri hemen affederdi. Ölünceye kadar güzel ahlâk üzere yaşadı. Mütevâzî olup, kendini hep kusurlu görürdü. Yemesinde, içmesinde ve giyim kuşam husûsunda sâde idi. Çok müdâra ederdi. (Müdârâ; dînî korumak için dünyalık vermektir.)
Şemseddîn Sehâvî anlatır: “Ben Bülkînî’den çok şeyler okudum. Derslerinde çok bulundum. Bana ders okutmak ve fetvâ vermek husûsunda icâzet verdi. Beni yanına çağırır, diğer kimselerden önde tutardı.”
Yazdığı kıymetli eserlerden birkaçı şunlardır: 1- Cevher-ül-ferd fimâ yühâlifü fih-ıl-harr-il-abd, 2- El-Kavl-ül-müfid fî iştirât-it-tertîb beyne kelimetey et-tevhîd, 3- Et-Tecerrûd vel-ihtimâm bi cem’i fetâvâ-el-vâlidi. Şeyh-ül-İslâm 4- Tefsîr-ül-Kur’ân-il-kerîm. 5-El-Gays-ül-Câri alâ sahîh-il-Buhârî: iki cilddir. 6- Et-Tezkire 7- El-Kavl-ül-makbûl fimâ yüddeû fihi bil-mechûl, 8-Tuhfet-ül-emin.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-5, sh. 9
2) El-A’lâm cild-3, sh. 194
3) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-3, sh. 312
4) El-Keşf-üz-zünûn sh. 345, 363, 389, 444, 619İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
BÜRZÜLÎ (Ahmed bin Muhammed)
Kırâat, hadîs, tasavvuf ve Mâlikî mezhebi fıkıh âlimi. İsmi, Ahmed bin Muhammed bin Mu’tel’dir. Doğum yeri ve târihi bilinmemektedir. Ebü’l-Fadl ve Ebü’l-Kâsım künyelerini aldı. Beluvî, Kayrevnî, Bürzülî nisbet edildi. Şeyhülislâm lakabı verildi. 844 (m. 1440) yılında yüz yaşını geçmiş olarak vefât etti. Mezarı Tunus’tadır.
Küçük yaştan i’tibâren temel din bilgilerini ve âlet ilimlerini öğrenen Şeyhülislâm Bürzülî, zamanının en meşhûr âlimlerinden ilim öğrendi. Şemseddîn Muhammed bin Merzûk’tan fıkıh ve hadîs ilmini, hadîs râvîleri ve kırâat rivâyetlerini öğrendi. Sâlih ve zâhid olan Ebü’l-Hasen Batrinî’den birçok ilimleri, Kur’ân-ı kerîmin yedi türlü okunuşunu öğrendi. Ebü’l-Hasen Batrinî’nin ( radıyallahü anh ) yanında kaldığı zaman zarfında tasavvufta yetişip, olgunlaştı. Hocası, Mâdî bin Sultan vasıtasıyla, Ebü’l-Hasen Şâzilî hazretlerine ulaşan tarikat silsilesine istinaden, ona, öğrettiği ilimlerde ve tasavvufta icâzet verdi. Kendi el yazısı ile yazıp, tasdik eyledi. Fakîh Ebû Abdullah bin Arefe’nin yanında otuz sene kaldı. Ondan; hadîs, fıkıh usûl ve mantık ilimlerini öğrenip icâzet aldı. İbn-i Hâce diye tanınan Ahmed bin Mes’ûd Belensî’den hadîs ve kırâat ilimlerini öğrenip, onun huzûrunda Kur’ân-ı kerîmi baştan sora yedi kırâat şekline göre okudu. Din ve Fen ilimlerinde mütehassıs Ebû Muhammed Abdullah Beluvî’den hadîs ve kırâat ilimlerini öğrendi. Bu zâtın yanında on sene kalıp; ferâiz ve matematik ilimlerinde mütehassıs oldu. Reîs-ül-Hâfız ve Kâdı Ahmed bin Haydere Tevzerî’den, Ebü’l-Abbâs Mûminânî ve kardeşi Ebû Zeyd Abdürrahmân’dan, Burhâneddîn Şamî Şafiî ve Ebû İshak İbni Sadîk Ressâm’dan ilim öğrenip, değişik ilimlerde icâzet aldı. Yaklaşık kırk sene ilim tahsili ile uğraştı. İbn-i Arefe’nin ilminin ve yolunun vârisi oldu. Hadîs fıkıh, kırâat ve diğer ilimlerde zamanının ileri gelen âlimleri arasına katıldı. Zamanında Kuzey-batı Afrika müslümanlarının fıkıhta İmâmı oldu. Çok uzak yerlerden gelip, ondan fetvâ alırlardı. Mâlikî mezhebine göre fetvâ verir, insanların müşkillerini hâllederdi. İnsanlara sık sık nasihatlerde, bulunur, Allahü teâlânın emir ve yasaklarını öğrenmelerini ve öğrendiklerine göre amel etmelerini söylerdi.
Tilmsan (Batı Cezayir), Magrib (Fas) ve Tunus’ta birçok kimseye ilim öğretip feyz verdi. Nice günahkârların tövbe etmesine, kâfirlerin müslüman olmasına vesile oldu. Güzel ahlâkı, Selef-i sâlihînin gidişatına uygun doğru yolu, Allahü teâlânın yaratıklarına olan merhameti, derin ilmi ile insanlara örnek oldu. Çok Kur’ân-ı kerîm okur, çok ibâdet ederdi. İnsanlara, Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm ) parlak yoluna tâbi olmaları için durup dinlenmeden emr-i ma’rûf yapar, Allahü teâlânın emir ve yasaklarını öğretirdi. İnsanlara olan merhametinin çokluğundan, onları Cehennem ateşinden kurtarmak, Cennet ni’metlerine kavuşmalarına vesile olmak için çırpınırdı. Tunus’ta İbn-i Tafracîn Medresesi’nin müderris ve idâreciliğine ta’yin edildi. 815 (m. 1412)’de Ebû Mehdî Îsâ Gabrînî’nin vefâtından sonra Zeytûne Câmii’nin İmâm-hatîbliğine getirildi. Bu câmide Cum’a namazından sonra insanlara fetvâ verirdi. Hac için Mekke-i mükerremeye giderken Kâhire’ye uğradı. 806 (m. 1403) senesinde Kâhire’de, Ahmed bin Yûnus ve daha birçok âlime ilim öğretip, icâzet verdi. Ondan ilim öğrenenler arasında Hâfız İbn-i Hacer-i Askalânî, İbn-i Nâcî, Abdürrahmân Seâlebî, Muhammed bin Ahmed Azûm Kayrevânî ve hocası İbn-i Merzûk’un torunu gibi âlimler vardı.
Birçok kıymetli eserin müellifi olan Bürzülî’nin en meşhûr eseri, Mâlikî mezhebi fıkıh bilgilerinde kaynak kitaplardan sayılan ve “Dîvân-ı Bürzülî” adıyla tanınan “Câmi-i mesâil-il-ahkâm fimâ nüzile bil-müftîn vel-hukkâm” ismindeki eseridir. “Nevâzil-ül-Bürzülî” adı verilen “El-Hâvî fil-fetâvâ”sı ve hocalarının hayatını ve hâllerini anlattığı altı risale halindeki “Fihrist” adlı kitaplar, onun eserleri arasındadır.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Dürret-ül-hicâl cildi sh. 282
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-6, sh. 286
3) Zeyl-ül-ibtihâc sh. 225
4) Terâcim-ül-müellifîn-it-Tûnusiyyîn cild-1, sh. 115
5) El-Bustân fî zikr-il-evliyâ ve ulemâ bi-Tilmsan sh. 150
6) Mu’cem-ül-müellifîn cild-2, sh. 158İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
CELÂLEDDÎN MAHALLÎ
Tefsîr, fıkıh, kelâm, usûl-i fıkıh, nahiv ve mantık âlimi. İsmi, Muhammed bin Ahmed bin Muhammed bin İbrâhim bin Ahmed bin Hâşim Mahallî olup, lakabı Celâleddîn’dir. 791 (m. 1389) senesinde Kâhire’de doğdu. 864 (m. 1459) senesinde vefât etti.
Kâhire’de yetişen Celâleddîn Mahallî, burada Kur’ân-ı kerîm ve çeşitli ilmî kitapları okudu. Fıkıh, usûl-i fıkıh ve Arab dili ve edebiyatını, Şemsüddîn Bermâvî’den öğrendi. Baybarsiyye denilen yerde Şemsüddîn Bermâvî’nin yanında kaldı. Ondan çok istifâde etti. Fıkıh ilmini; Beycûrî, Celâleddîn Belkînî, Velî el-Irâkî’den, usûl ilmini; İzzeddîn bin Cemâ’a’dan, nahiv ilmini; İbn-i Hişâm’ın torunu Şihâbüddîn Uceymî’den ve Şemsüddîn Şetnûfî’den, ferâiz ve hesâb ilimlerini; Nâsırüddîn bin Enes Mısrî’den, mantık, cedel, meânî, beyân, arûz ve usûl-i fıkıh ilmini; Bedrüddîn Aksarayî’den öğrendi. Tefsîr ve diğer ilimlerde meşhûr olan Bisâtî’den çok istifâde etti. Bisâti’nin yanında kaldı. Alâüddîn Buhârî’den de istifâde eden Celâleddîn Mahallî, ona, çok fazla hürmet gösterdi. Celâleddîn Mahallî; Nizâmüddîn Sayrâmî, Şemseddîn bin Deyri ve diğer Hanefî âlimlerinin, Mecdüddîn Berâmî, Şemseddîn Irâkî ve diğer Şafiî âlimlerinin ve Şihâbüddîn Ahmed Magrâvî el-Mâlikî’nin derslerinde hazır bulundu. Ayrıca Kemâlüddîn Demîrî, Şihâbüddîn İbni İmâd, Bedrüddîn Tanbedî ve birçok âlimlerin ilim meclislerinde bulundu. Hadîs ilmini Velî el-Irâkî ve Hâfız İbni Hacer’den öğrenmiştir. Velî el-Irâkî’nin Elfiye şerhini okuyan Celâleddîn Mahallî’ye, bu şerhi okutması için icâzet verilmiştir.
Aklî ve naklî ilimlerde akranlarından çok ileride olan Celâleddîn Mahallî, geçimini manifaturacılıktan sağlıyordu. Daha sonra, yerine dükkânda duracak birini buldu. Yine arasıra dükkâna gidip gelirdi. Kendisini eser yazma ve ders okutma işine verdi. Cem’ul-Cevâmi’, Verekât, Minhâc-ı Ferî ve Berde kitaplarına şerhler yaptı. Bu şerhlerinin kısa ve anlaşılır olmasına dikkat etti. Hacca dâir bir eser yazdı. Âlimler, onun eserlerini okumak için çok gayret gösterdiler. Şemsüddîn Bâmî, onun yazmış olduğu eseri Venâî’den dinledi. Onun bu eserini beraberinde Şam’a götürdü. Celâleddîn Mahallî’nin eserlerini ilk defa Şam’a götüren Şemsüddîn Bâmî olmuştur. Hattâ talebelerine, Celâleddîn Mahallî’nin eserlerini yazmalarını ve okumalarını emretmiştir.
Celâleddîn Mahallî, ilimde derin bilgi sahibi olması ile meşhûrdur. Ondan pekçok kimse ilim öğrenmiş. Fazîlet sahibi kimseler, ondan ilim öğrenmek için uzak beldelerden yanına gelmişlerdir. Birçok kimse ondan icâzet alıp, daha o hayatta iken ders vermişlerdir.
Celâleddîn Mahallî, az hadîs-i şerîf rivâyet etti. Büyük âlimler onun derslerini dinledi. Şemsüddîn Muhammed bin Abdürrahmân Sahâvî, ondan ilim öğrendiğini söylemiştir. Celâleddîn Mahallî 844 (m. 1440) senesinde Şihâbüddîn Kevrânî’nin yerine Berkûkiyye Medresesi’nde fıkıh dersleri verdi. Müeyyidiyye Medresesi’nde de müderrislik yaptı. Ona kadılık vazîfesi teklif edildiği hâlde kabûl etmedi.
O, çok zekî idi. Kâmiliyye Câmii’nin İmâmı, onun meşhûr âlim Venâî ile olan ilmî bir sohbetine rastladığını, Celâleddîn Mahallî’nin konuşmalarını çok beğendiğini ve takdîr ettiğini söylemektedir, ince dînî mevzûları çok kolay çözer ve anlaşılabilecek şekilde anlatırdı.
Celâleddîn Mahallî, büyük-küçük herkesin hürmetini, takdîr ve sevgisini kazanmıştı. Vekar sahibi idi. İlimdeki yüksekliği her tarafa yayıldı. Uzak memleketlerden fetvâ almak için ona gelirlerdi. O, fakirlere ve muhtaçlara devlet tarafından yardım yapılması için gerekli teşebbüslerde ve tavsiyelerde bulunurdu.
Celâleddîn Mahallî, birkaç defa hacca gitti. Daha sonra yakalandığı bir hastalıktan vefât etti. Bab-ün-Nasr kapısında bulunan musalla taşının önünde, kalabalık bir cemâat cenâze namazını kıldı. Babasının ve dedelerinin bulunduğu kabristanda, hayatta iken tahsis etmiş olduğu kabre defnedildi. Onun vefâtına herkes çok üzüldü. Dîne olan hizmetinden dolayı, herkes onu hayırla andı. Vefâtından sonra, bir talebesi onun için bir mersiye yazdı.
Celâleddîn Mahallî birçok eser yazmıştır: Yazdığı eserlerden bâ’zıları şunlardır: 1-El-Envâr-ül-mudiyye fî medh-i hayr-il-Beriyye ( aleyhisselâm ), 2-Teshîl-ül-fevâid fin-nahvi, 3-Tefsîr-ül-Kur’ân-il-Kerîm: Celâleddîn Mahallî, İsrâ sûresine kadar tefsîr etti. Kalan kısmın tefsîrini Celâleddîn Süyûtî tamamladı. Onun için bu tefsîre, Tefsîr-i Celâleyn (iki Celâleddîn’in yaptığı tefsîr) denir. 4-El-Cehr bil-Besmele, 5-Şerh-ül-İ’râb an-Kavâid-il-İ’râb, 6-Şerhu cem’ıl-cevâmi’ lis-Sübkî (Usûl-i fıkha dâir bir eser), 7-Şerh-ül-verakât li İmâm-il-haremeyn, 8-Kenz-üz-zehâir fî şerh-ıt-tâiyyeti, 9-Kenz-ur-râgıbîn fî şerhi minhâc-it-tâlibîn lin-Nevevî fil-Fürû’, 10-Menâsik-ül-Hâcc, 11-Kitâb fil-cihâd, 12-Hâşiyet-ün-alâ şerhi Câmi’ul-Muhtasar, 13-Hâşiyet-ün-alâ cevâhir-il-Esnevî, 14-Şerh-uş-Şemsiye fil-mantık, 15-Tekmîl-ül-mekâsıd li İbn-i Mâlik (Nahiv ilmine dâir bir eserdir), 16-Muhtasar-ut-tenbîh liş-Şîrâzî (Şafiî fıkhına dâir bir eserdir.)
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-8, sh. 311
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-7, sh. 39
3) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 303
4) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 202.
.İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
CEVCERÎ
Şafiî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Muhammed bin Abdülmün’im bin Muhammed bin Muhammed bin Abdülmün’im bin İsmâil’dir. Nisbeti el-Cevcerî’dir. Lakabı Şemsüddîn’dir. 821 (m. 1418) yılında Cevcer’de doğdu 889 (m. 1484) yılında vefât etti.
Cevcerî, babasının vefâtından sonra, küçük yaşta iken Kâhire’ye dedesinin yanına gitti. Yedi yaşına kadar Kur’ân-ı kerîmi ezberledi. Orada Minhâc-ül-Ferî adlı eseri ezberledi. Kâhire’de çeşitli zâtlardan değişik ilimleri okudu. Hanavî, Şi’b-üs-Sehâvî ve Ebü’l-Kâsım en-Nüveyrî’den nahiv ilmini öğrendi. Arab dili ve edebiyatını Bedrüddîn bin Serbedar’dan okudu. Şerefüddîn es-Sübkî, el-Venâî, Muhyiddîn Kâfiyecî ve İbn-i Mecdî’den fıkıh ilmini tahsil etti. İbn-i Hümam, Alem-ül-Belkînî, Hâfız bin Hacer ve Mahallî gibi âlimlerden çeşitli ilimleri öğrendi. Onun ilim öğrenmede gayreti o derece yüksek oldu ki, Menâvî’den Tenbîh’i, Hâvî’yi, Behce’yi ve Minhâc’ı bir kerede okudu. Mahallî’den Şerh u Cem’ul-Cevâmi’yi yine Menâvî’den Beydâvî tefsîrini okudu. Değişik zâtlardan, me’ânî, beyân, muhtasar, mantık okudu. Şihâbüddîn Ebşiti’den kâfiye ve arûz okudu. İbn-i Mecdî’den ferâiz ve hesap ilmini tahsil etti. Şemnî ve Kâfiyecî’den tefsîr okudu. Zeynüddîn ez-Zerkeşî’den Sahîh-i müslim’i, Kâdı Sa’düddîn bin ed-Dîrî’den Şifâ adlı eseri okudu.
Kendine has bir yazı şekli vardı. Çok zekî ve sür’at-i intikâle sâhib idi. Ona birçok âlim, ders okutma ve fetvâ verme husûsunda icâzet verdi. Bundan dolayı birçok hocası hayatta olmasına rağmen fetvâ verirdi. Hattâ üstadı Mahallî, onu seçilmiş kişilere ders okutmak üzere gönderirdi. Menâvî ona, ders okutmak ve fetvâ vermek husûsunda izin vermişti. Cevcerî, kadılık da yaptı. Bu kadar meşgûliyetleriyle beraber, ticâretle de uğraşırdı.
Ondan, birçok seçilmiş kimse ilim öğrendi. Sonunda Kâhire’ye başkadı oldu. Ondan; el-Huleybî, İbn-i Garîbe, Sa’düddîn Zehebî, el-Kemâl-ül-Gazâ gibi âlimler ilim tahsil ettiler. Onun ders halkası daha da genişledi ve Ezher Medresesi’nde ders ve fetvâ verdi.
O, duyduğu bir fetvâyı yazma husûsunda sür’atli bir zekâya sâhib idi. Araştırılmadan verilen bir fetvâya hemen muhalefet ederdi. Ehil olmayan kişiler tarafından yazılan eserleri incelemeden kabûl etmezdi. Birgün Tâcüddîn eş-Şamî adında bir zâtın yazdığı eseri inceledi ve onun hakkında; “Bu eseri inceledim, bâblarını ve fasıllarını gördüm, satırlarındaki yazılı olanları düşündüm. Allah onun fâidesini devam ettirsin ve eserlerini çoğaltsın” diye duâ etmiştir.
İzzüddîn Hanbelî onun hakkında; “O, dînî mes’eleleri de dünyâ mes’elelerini de iyi bilirdi. Sorulan husûsları açıklamakta ve konuyla ilgili delîl getirmekte sür’atli idi. O, çok tevâzu sahibi, sevdiğini Allah rızâsı için seven bir zât idi. Bir yere giderken, binek ile değil de, yürüyerek gitmeyi tercih ederdi. Günlük işlerinde, nefsinin sevmediği işleri yapardı. Gücü yettiği kadar, fakirlere, garîblere yardım ederdi. Birçok kerre hacca gitti. Orada 869 (m. 1464) senesinde mücavir olarak kaldı. Birçok kişilere orada ilim öğretti. Onun kadılık ve ilimdeki şöhreti orada da yayıldı. 889 (m. 1484) senesinde Receb ayının onikisinde Çarşamba günü vefât etti. İkindi namazından sonra Meşhed’deki Ezher Câmii’nde cenâze namazı kılındı. Şabb-i Taib Zaviyesi bahçesine defnedildi. Onun vefâtına, orada bulunan bütün insanlar çok üzüldü” demektedir.
Cevcerî, birçok eserler yazdı. Bunlardan ba’zıları şunlardır: 1-Teshîl-ül-mesâlik fî şerhi Umdet-üs-sâlih, 2-Şerh-i kasîdet-ül-hemziyye fil Medâih-in-Nebeviyye lil-Busayrî, 3-Şerh-ül-İrşâd li İbn-il-makrî fî fürûi fıkh-ış-Şâfiî, 4-Şerhu münferice, 5-Şerhu İrşâd-ül-Hâvî fil-fürû’ 6-Şerhu Şüzûr-üz-zeheb li İbn-i Hişâm fin-nahv.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-10, sh. 260
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-8, sh. 123
3) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 212
4) Keşf-üz-zünûn cild-1, sh. 69 cild-2, sh. 1030, 1167, 1349İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
CEZÛLÎ
Hadîs âlimi. İsmi, Muhammed bin Süleymân bin Ebî Bekr el-Cezûlî olup, künyesi Ebû Abdullah’tır. Şerîflerdendir. Doğum târihi bilinmemektedir. Fas’ın Sus şehrinde doğdu. 870 (m. 1465) senesi Rebî’ul-evvel ayının onaltısında, zehirlenerek şehîd edildi. Fas’ın Fugal bölgesinde yaptırdığı câminin bahçesine defnedildi. Seneler sonra Merrâkûş’e nakl edilerek, onun için yaptırılan türbeye defn edildi. Türbesi günümüzde ziyâret mahallidir.
Muhammed Cezûlî, memleketinde bir süre tahsil gördükten sonra, Fas şehrine giderek, Saffârin Medresesi’nde tahsiline devam etti. Tahsilini tamamladıktan sonra tekrar memleketine döndü. Fakat tekrar memleketinden ayrılmak zorunda kaldı. Bu ayrılma hâdisesi şöyle anlatılır: “Muhammed Cezûlî’nin bulunduğu bölgede, iki kabile arasında şiddetli kavga olmuştu. Bu kavga sırasında bir genç öldürüldü. Her iki kabile, bu gencin kendileri tarafından öldürülmediğini iddia ediyordu. Aralarındaki bu iddialaşma o kadar ileri gitmişti ki, iki kabile tekrar kavga edecek duruma geldi. Bu sırada oraya gelen Muhammed Cezûlî, kan dökülmesini önlemek için, o genci kendisinin öldürdüğünü söyledi. O beldenin âdeti: bir adam öldüren kişi, kabileden kovulurdu. Onlar da bu âdet üzerine, Muhammed Cezûlî’yi aralarından çıkardılar. Bunun üzerine Muhammed Cezûlî oradan ayrılarak, Arabistan yarımadasına gitti. Orada uzun bir müddet kaldı; Mekke, Medine ve Kudüs şehirlerini dolaştı. Buralarda çeşitli âlimlerin sohbetinde bulundu.
Bir süre sonra memleketine dönen Muhammed Cezûlî, Tit şehrinde bulunan Ebû Abdullah Muhammed’in sohbetlerine katılarak, Şâzilî tarikatına girdi. Ondört sene müddetle halvete (yalnızlığa) çekildi. Sonra talebe yetiştirmeye başladı. Talebelerinin sayısının onbinleri bulduğu rivâyet edilmektedir.
Şöyle anlatılır: “Muhammed Cezûlî, birgün bir kuyu başına abdest almak için uğradı. Kuyunun yanında su çekmek için kova ve ip yoktu. Ne yapacağını şaşırmıştı. Bir kız, onun bu hâlini yüksekçe bir yerden gördü ve ona şöyle dedi: “Sen kimsin ve niye şaşırdın?” Muhammed Cezûlî, onun kova getireceği ümîdi ile kendisini tanıttı ve hâlini bildirdi. Kız bunun üzerine ona; “İnsanlar seni hayır ve kerâmetle överler. Sen ise kuyudan bir su çıkarmaktan âciz kaldın ve şaşırdın” dedi ve gelip kuyuya seslendi. Allahü teâlânın izni ile su, kuyudan taşıp dışarıya akmaya başladı. Muhammed Cezûlî abdest aldıktan sonra kıza; “Sen bu kerâmete hangi amelin sebebi ile nail oldun?” dedi. Kız da şöyle cevap verdi; “Resûl-i ekreme ( aleyhisselâm ) salevât-ı şerîfeyi çok getirmekle ve salevât okumaya devam ederek nail oldum.”
Muhammed Cezûlî, bu duruma hayret ederek; “Acaba hangi salevât-ı şerîfeyi okumaya devam etsem?” diye düşünmeye başladı. O gece, bu düşünceden dolayı uykusu gelmedi. Bu düşünce içerisinde yatakta yatarken, hanımı yatağından kalktı. En güzel elbisesini giyip, örtüsünü örtüp evden dışarı çıktı. Bunu görünce, hanımının bu saatte nereye gittiğini merak ederek arkasından dışarı çıktı ve gördü ki: Hanımı deniz sahiline ilerliyor. Önünde bir arslan; ardında bir arslan ona bekçilik ediyordu. Merakı daha fazla arttı. Hanımı deniz kıyısına gitti. Denizin ortasında, ıssız ve küçük bir ada vardı. Arslanlar denizin kıyısında yattılar. Hanımı ise su üstünde yürüyerek o adaya gitti. Orada abdest alıp, namaz kılmaya başladı, ibâdetini tamamladıktan sonra, yine su üzerinde yürüyerek kıyıya geldi. Arslanlar da kalkarak, biri önde, biri arkada yürümeye başladılar. Muhammed Cezûlî daha önce eve gelip, uyuyor göründü. Hanımı, eve gelip elbiselerini değiştirip, yattı. “Hanım bunu her gece mi yapıyor?” diye düşünerek, üç gece onu gözetledi. Hanımının her gece böyle yaptığını gördü. Üçüncü gecenin sabahında, bu durumu hanımına sordu. Hanımı ona; “Siz, bu işe şimdi mi vâkıf oldunuz? Uzun senelerdir ben böyle yapıyorum” dedi. Bunun üzerine Muhammed Cezûlî; “Acaba, bu kerâmete ne sebeple kavuştunuz?” diye sorunca, hanımı; “Resûl-i ekreme ( aleyhisselâm ) salevât-ı şerîfe okumayı hiç bırakmadım. Bu yüzden buna kavuştum” dedi. Muhammed Cezûlî; “Devam ettiğiniz bu salevât-ı şerîfe hangisidir?” diye suâl etti. Hanımı cevap vermedi. Israr edince; “Bu gece istihâre edeyim, izin olursa, cevap veririm” dedi. Sabahleyin hanımı; “Açıkça söyliyeyim, haber vermeye izin yoktur. Ancak salevât-ı şerîfeleri topla, onların içinde varsa, “Vardır” diye haber veririm” dedi. Bunun üzerine Muhammed Cezûlî, birçok kitaplarda bulunan salevât-ı şerîfeleri topladı ve bir kitap yazdı. Hanımına, yazdığı bu kitabı okuduğu zaman, hanımı; “İçinde birkaç yerde vardır” dedikten sonra; “Bu kitabı okumaya devam edenin, Allahü teâlânın rahmetine kavuşacağına şüphe yoktur” dedi. Muhammed Cezûlî bu eserine, “Delâil-ül-hayrât ve şerâvârık-ül-envâr” ismini verdi. Bunun ma’nâsı; hayırlara delîller ve parlayan nûrlar’dır.
Muhammed Cezûlî’nin kabrinin nakli şöyle anlatılır: “Muhammed Cezûlî’nin kabrinin bulunduğu belde küffâr eline geçince, talebesinin talebesi, hocamızı orada bırakmıyalım diyerek kabrini açtırdı. Aradan yetmiş sene geçmişti. Kabrini açtıklarında, mübârek bedenini, nasıl defn edilmiş ise o hâlde olduğunu gördüler. Onu sevenlerden birisi, Muhammed Cezûlî’nin alnına parmağını bastırdı. Alnındaki kan dağıldı. Parmağını kaldırınca, yine toplandı. Sanki canlı bir insan idi. Oradan mübârek bedenini alıp, Merrâkûş’a getirip defnettiler. Kabrinin üzerine bir türbe yaptırdılar.”
Muhammed Cezûlî’nin Delâil-ül-hayrât’tan başka ba’zı eserleri de vardır. Fakat en meşhûru bu eserdir. Hizb-ül-felâh ve Hizb-i Sübhân ed-dâim yazmış olduğu eserlerdendir.
Delâil-ül-hayrât’ta toplanmış olan salevât-ı şerîfelerden ba’zıları şunlardır:
“Allahümme salli alâ Muhammedin ve ezvâcihi ve zürriyyetihi kemâ salleyte alâ İbrâhîme ve bârik alâ Muhammedin ve ezvâcihi ve zürriyyetihi kemâ bârekte alâ âli İbrâhîme inneke hâmîdün mecîd.”
“Allahümme salli alâ Muhammedin kemâ salleyte alâ İbrâhîme ve bârik alâ Muhammedin ve alâ âli Muhammedin kemâ bârekte alâ İbrâhîme inneke hâmîdün mecîd.”
“Allahümme salli alâ Muhammedin-in-nebiyy-il-ümmiyyi ve alâ âli Muhammed.”
“Allahümme salli alâ Muhammedin ve alâ âli Muhammedin kemâ salleyte alâ İbrâhîme ve alâ âli İbrâhîme inneke hâmîdün mecîd. Allahümme bârik alâ Muhammedin ve alâ âli Muhammedin kemâ bârekte alâ İbrâhîme ve alâ âli İbrâhîme inneke hâmîdün mecîd, Allahümme ve terahham alâ Muhammedin ve alâ âli Muhammedin kemâ terahhamte alâ İbrâhîme ve alâ âli İbrâhîme inneke hâmîdün mecîd. Allahümme ve tehannen alâ Muhammedin ve alâ âli Muhammedin kemâ tehannente alâ İbrâhîme ve alâ âli İbrâhîme inneke hâmîdün mecîd. Allahümme ve sellim alâ Muhammedin ve alâ âli Muhammedin kemâ sellemte alâ İbrâhîme ve alâ âli İbrâhîme inneke hâmîdün mecîd.”
“Allahümme bârik alâ Muhammedin ve alâ âli Muhammedin kemâ bârekte alâ İbrâhîme inneke hâmîdün mecîd.”
“Allahümme salli alâ Muhammedin ve alâ âlihi ve eshâbihi ve evlâdihi ve ezvâcihi ve zürriyyetihi ve ehl-i beytihi ve eshârihi ve ensârihi ve eşyâihi ve muhibbihi ve ümmetihi ve aleynâ maahüm ecmaîne yâ erhamerrâhimîn.”
“Allahümme salli alâ Muhammedin ve alâ âli Muhammedin ve alâ ehl-i beytihi.”
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Neyl-ül-ibtihâc
2) Brockelmann Gal-2, sh. 252
3) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1042İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
CİYLÎ
Bağdad’da yetişen İslâm âlimlerinden ve evliyânın büyüklerinden. Ehl-i sünnet âlimlerinin ve evliyânın en büyüklerinden olan Seyyid Abdülkâdir-i Geylânî hazretlerinin torununun oğludur. İsmi, Abdülkerîm bin İbrâhim bin Abdülkerîm el-Ciylî el-Kâdiri olup, lakabı Takıyyüddîn’dir. 767 (m. 1365) senesinde Bağdad’a bağlı Ciyl kasabasında doğdu. 832 (m. 1428) senesinde vefât etti. Vefâtı için başka târihler de rivâyet edilmiştir.
Hâl tercümesi hakkında kaynaklarda pek ma’lûmât bulunamıyan Abdülkerîm Ciylî hazretleri, Hanbelî mezhebi âlimlerindendir. Bilhassa hadîs, fıkıh ve tasavvufda çok yüksek ilimlere sahip idi.
Eserlerinde, Cebertî’den “Hocam” diye bahsettiği için, onun bir müddet, Zebîd bölgesinde kaldığı, Şerefüddîn İsmâil bin İbrâhim el-Cebertî’den ilim ve feyz aldığı, onun halîfelerinden olduğu anlaşılmaktadır.
Muhyiddîn-i Arabî hazretlerinin ba’zı eserlerini şerh edip, onun tasavvufî keşflerinin ekserisini kabûl etmiştir. “İnsân-i kâmil” isimli eserinde, ondan nakil ve iktibaslar yapmıştır. Abdülkerîm Ciylî, ba’zı tasavvufî mevzûlarda Muhyiddîn-i Arabî’ye uymayan keşfler söylemiş ise de, bu hâl, onu tenkid etmek ma’nâsına gelmez. Tasavvuf ehlinin birbirlerine uymayan sözler söylemeleri, yükseldikleri derecelere ve keşflerine göredir. Onların sekr (tasavvuf sarhoşluğu) hâlinde iken söylemiş oldukları sözleri, Ehl-i sünnet i’tikâdına göre te’vil etmek lâzımdır. Tasavvuf ehlinin böyle sözleri, Ehl-i sünnet âlimlerinin bildirdikleri bilgiler ile karşılaştırılıp, uygun ise kabûl edilir. Değil ise kabûl edilmez. Bununla beraber, o veli zât tenkid de edilmez. Ma’zûr sayılır. Onların tasavvuf sarhoşluğu içinde, Ehl-i sünnet i’tikâdına uymayan birşey söylemeleri, müctehid olan bir İslâm âliminin ictihâdında yanılması gibi özür kabûl edilir. Bu büyükler, o andaki tasavvuf sarhoşluğu kendilerinden gidip, sahv (uyanıklık) hâli kendilerine gelince, zâten sekr hâlinde iken söylediği sözler uygun değilse derhâl tövbe eder, pişman olurlar.
Muhyiddîn Arabî hazretlerinin keşf olarak söylediği ba’zı sözlerin uygun olmadığı, diğer âlimler tarafından bildirilmiştir. İmâm-ı Rabbânî hazretleri, böyle sözlerinden dolayı Muhyiddîn-i Arabî hazretlerinin kötülenemiyeceğini, onu büyük âlimler ve velîler arasında gördüğünü, “Mektûbât-ı şerîf isimli eserinde bildirmektedir.
Abdülkerîm Ciylî, yüksek dedelerinin yoluna sımsıkı bağlı olan, olgun ve kâmil bir velî idi. Allahü teâlânın ve Allahın dostlarının âşığı idi. Bu aşk ve muhabbet ile çok güzel şiirler söylemiştir. En meşhûru “İnsân-ı kâmil fî ma’rifet-il-evâhir vel-evâil” olmak üzere, çok kıymetli eserler yazmış olup, ba’zılarının isimleri şöyledir: El-Kehfû ver-rakîm fî şerhi Bismillâhirrahmâ-nirrahîm, Menâzır-ül-ilâhiyye, Sefer-ül-garîb, Hakîkat-ül-yakın, Merâtib-ül-vücûd, Şerhu müşkilât-il-Fütûhât-il-mekkiyye, Kemâlât-ül-ilâhiyye fis-sıfât-il-Muhammediyye, Nâmûs-ül-a’zam vel-kâmûs-ül-akdem, Kâ’be kav-seyn ve mültekâ en-Nâmûseyn, El-İsfâr, Kenz-ül-mektûm, Hakîkat-fil-hakâik, Dürret-ül-ayniyye fiş-şevâhid-il-gaybiyye, Nevâdir-ül-ayniyye fil-bevâdir-ü-gaybiyye.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-5, sh. 313
2) El-A’lâm cild-4, sh. 50
3) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 610
4) İzâh-ül-meknûn cild-1, sh. 79, 412 cild-2, sh. 148, 388, 681
5) Keşf-üz-zünûn sh. 181, 740, 1525, 1568, 1650, 1922İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ÇELEBİ HALÎFE (Cemâleddîn Muhammed bin Mahmûd Aksarâyî)
Osmanlı evliyâ ve ulemâsının büyüklerinden. İsmi, Muhammed bin Mahmûd’dur. Meşhûr Cemâleddîn-i Aksarâyî’nin torunlarındandır. Amasya’da doğup yetişti. Doğum târihi bilinmemektedir. Cemâl Halvetî ve Çelebi Halîfe lakabları ile meşhûr oldu. Dedelerinin memleketi olan Aksaray’a nisbetle Aksarayî, dedesi Cemâleddîn Aksarayî’ye nisbetle de Cemâlî denildi. 899 (m. 1493) yılında Mekke-i mükerreme yolunda vefât edip, Hisa veya Tebük korusu denilen yere yakın, hacıların uğrak yeri olan bir yere defnedildi.
Tamamen ilmî bir çevrenin içinde dünyâ’ya gözlerini açan Muhammed bin Mahmûd Cemâlî, yakın çevresinden temel bilgileri öğrendi. Amasya ve Aksaray’da ilim tahsil edip, zamanının fen ve din âlimleriyle görüştü. Sa’düddîn Teftâzânî’nin ( radıyallahü anh ) “Muhtasar-ül-me’ânî” adlı eserini okurken, kalbine aşk ateşi düşüp, Alâeddîn Halvetî’nin halîfelerinden Şeyh Abdullah’ın sohbetine dâhil oldu. O sırada Alâeddîn Halvetî de Karaman’a geldi. Elini öpüp, o mübârek zâtın feyz ve bereketinden istifâde eyledi. Alâeddîn Halvetî ve çok geçmeden de Şeyh Abdullah’ın vefât etmesi üzerine, Karaman’dan Tokat’a gitti. İbn-i Tâhir Halvetî’nin meclisine dâhil oldu.. İbn-i Tâhir veya Tâhirzâde nâmıyla tanınan bu mübârek kimse, Allah aşkıyla yanıp tutuşur, yanına gelenlerin de bu ateşte yanmalarını arzulardı. Çelebi Halîfe’ye de, iyi yetişmesi için riyâzetler çekip, nefsini terbiye etmesini tavsiye etti. O da açlık ve sıkıntılar çekti. Arkadaşları, uzun süren halvet ve açlığa dayanamayıp kaçtılar. Fakat o, sabredip, sonunda hocasının feyz ve himmetine kavuştu, duâsını aldı. Çok geçmeden, İbn-i Tâhir’in vefât etmesi üzerine Erzincan’a gitti. Pir Muhammed Behâeddîn Erzincânî Halvetî ile görüştü. Orada fazla kalmayıp, Seyyîd Yahyâ Şirvânî’nin sohbetine kavuşmak için yoluna devam etti. İki gün yol gittikten sonra, Seyyîd Yahyâ Şirvânî hazretlerinin vefât ettiğini öğrenip, Erzincan’a geri döndü. Yahyâ Şirvânî’nin ( radıyallahü anh ) halîfelerinden olan Pir Muhammed Erzîncanî’nin hizmetine girdi. Erzincan’a 868 (m. 1464) senesinde varmıştı. Orada bir müddet kaldıktan sonra, ilimde ilerleyip, tasavvufta yüksek derecelere ulaştı. Tefsîr, hadîs, fıkıh gibi naklî ilimlerde ve aklî ilimlerde âlim oldu. Hocası tarafından, memleketindeki insanlara bildiklerini öğretmesi ve hocaları yoluyla Resûlullahtan ( aleyhisselâm ) aldığı feyzi yayması vazîfesiyle gönderildi. Amasya’ya gidip yerleşti. İnsanlara Allahü teâlânın dînini, Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm ) güzel ahlâkını, Selef-i sâlihînin yolunu anlatmaya başladı. O sırada Fâtih Sultan Mehmed Hân pâdişâh, oğlu Bâyezîd de Amasya vâlisi idi. Şehzâde Bâyezîd, Çelebi Halîfe Muhammed Cemâleddîn Efendi’ye çok iltifât eder, talebelerine ve dergâhına ihsânlarda bulunur, duâlarını taleb ederdi. Fâtih Sultan Mehmed Hân’ın vefâtından önce de duâ etmesi için haber gönderip, duâsının kabûlüne vesile olması için de fakirlere sadaka dağıttırmıştı. Her şehzâde gibi, Bâyezîd Çelebi de, babasından sonra pâdişâh olmak, kendisine verilen onca emeğin karşılığını vermek istiyordu. Çünkü her şehzâde sultan olmak için yetiştirilir, nasîbi olan sultan olurdu. Çelebi Halîfe, herkese karşı iyi niyet ve hüsn-i zan sahibi, ilim ve tasavvuf ehli Şehzâdeyi kırmadı. Onun için duâ ve niyazda bulundu. Allahü teâlânın kerâmet sahibi evliyâsından olan Çelebi Halîfe’ye, Şehzâde’nin sultan olacağı vakit ilham edildi. Çelebi Halîfe, Şehzâde Bâyezîd’e gönderdiği haberde; “Otuzüç gün sonra büyük bir hâdise olacak ve kırk gün sonra da sultan olacak” buyurdu. Gerçekten de, otuzüç gün sonra Fâtih Sultan Mehmed Hân vefât etti. Şehzâde Bâyezîd, Vezîr-i a’zam Karamanî Mehmed Paşa’nın da’veti ile İstanbul’a gelip, Allahü teâlânın dînini ehl-i küfre yaymakla, insanlara huzûr ve saadet dağıtmakla meşgûl olan ordunun ve devletin başına geçti. Vazifeyi oğlu Yavuz Sultan Selim Hân’a devredinceye kadar, tam bir adâletle memleketi idâre etti. Koca Mustafa Paşa’yı vezîr ta’yîn etti. Koca Mustafa Paşa da, İstanbul’da bir dergâh ve câmi yaptırmıştı. Sultan Çelebi Halîfe’yi İstanbul’a da’vet etti. O da İstanbul’a gelip, emrine verilen Koca Mustafa Paşa dergâhına yerleşti. İstanbul’da yıllarca hizmet verip, pekçok talebe yetiştirdi. Pâdişâh ve devlet adamlarından çok yakınlık görmesine rağmen, onların yanına hiç gitmezdi. Rabbiyle meşgûl olur, tâliblerine zâhirî ve bâtınî ilimleri öğretmekle uğraşırdı. Sultan Bâyezîd Hân, pâdişâh olduktan sonra da iki defa onu ziyârete gelmiş, Çelebi Halife ve talebelerinin duâlarına mazhar olmuştu. Sultan Bâyezid, ilmine ve faziletine ve duâsının kabûl olduğuna yakînen inandığı Çelebi Halîfe’yi, kırk talebesi ile birlikte Medîne-i münevvereye gönderdi. O sırada İstanbul’da sık sık zelzeleler oluyor, vebanın önü alınamıyordu. Sultan, o mübârek kimsenin ve talebelerinin, Medîne-i münevverede Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm ) huzûrunda, duâ etmelerini, memleketin veba illetinden kurtulması için Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm ) şefaatini istemelerini arzu etmişti. Onlar şehirden ayrıldıktan bir müddet sonra, İstanbul vebadan kurtuldu. Ama onlar, yollarına devam ettiler.
Çelebi Halîfe’nin en gözde talebesi Sünbül Sinân Efendi, o sıralarda Mısır’da idi. Hocası tarafından Mısır’a gönderilmiş, senelerdir Anadolu’ya ilim erbâbı yetiştiren Mısır, Anadolu’da yetişen bir büyüğün feyz ve bereketiyle ilk defa nurlanmıştı. Sünbül Sinân Efendi, Mısır Memlûklü Sultânı Kaçmaz’ın hürmet ve iltifâtına mazhar oldu. Sultan Kaçmaz’ın yaptırdığı câmide va’z verdi. Mısır ulemâsının takdîr ve iltifâtını kazanıp, orada üç sene hizmet etti. Hocasının Mekke-i mükerremede buluşmak arzu ettiğini bildiren mektûbunu alınca, Mekke-i mükerremeye gitti. Orada, Çelebi Halîfe’nin yolda vefât ettiğini öğrendi. Çelebi Halîfe, vefâtından önce vasıyyetnamesini yazmış, kendisinin hacıların yol güzergâhına defnedilmesini, Sünbül Sinân Efendi’nin kendi yerine geçip, Koca Mustafâ Paşa dergâhında talebe yetiştirmesini, kızı Safiye Hâtun’un da Sünbül Sinân Efendi’ye nikâh edilmesini bildirmişti. Vasıyyetine aynen riâyet edildi. Sünbül Sinân Efendi, İstanbul’a gelip, otuzyedi sene insanlara doğru yolu, Allah aşkını anlattı. Hocasının kızı Safiye Hâtun’la evlendi, İstanbul’un meşhûr evliyâsından Merkez Efendi’yi yetiştirdi. Çelebi halîfe’nin bir diğer talebesi de Şa’bân-ı Velî’nin mürşidi, Hayreddîn-i Tokâdî idi.
Çelebi Halîfe Cemâleddîn Muhammed Efendi, yetiştirmiş olduğu pekçok talebe yanında, birçok kıymetli eser de yazdı. Bu eserlerden başlıcaları şunlardır: “Tefsîr-i sûre-i Fâtiha”, “Şerhu erba’îne hadîsen kudsiyyen”, “Şerhu Hadîs-i erba’în-i Nebevi”, “Zübdet-ül-esrâr”, “Cevâhir-ül-kulûb”, “Risâle-i etvâr”, “Risâle-i sad kelime-i Sıddîk-ı ekber”, “Risâle-i fakriyye”.
Çelebi Halîfe Cemâleddîn, Osmanlı Devleti’nin içtimaî bünyesinde çok etkili oldu. Yahyâ Şirvânî’nin ( radıyallahü anh ) halîfelerinden Pir Muhammed Erzincânî yoluyla aldığı Halvetî feyzini pekçok kimseye saçtı. İsmine nisbetle yoluna “Cemâliyye” denildi.
Cemâl Halvetî’nin, Resûl-i ekreme ( aleyhisselâm ) uzanan silsilesi şöyledir: Çelebi Halîfe Cemâl Halvetî (Cemâliyye), Pîr Muhammed Erzincânî, Seyyîd Yahyâ Şirvânî, Muhammed bin nûr Halvetî, Tâcüddîn İbrâhim Zâhid Geylânî, Rükneddîn Muhammed Sencâsî, Ziyâüddîn Ebû Necîb-i Sühreverdî, Ebû Ali Rodbârî ve Mimşâd Dîneverî, Cüneyd-i Bağdadî, Sırrî-yi Sekatî, Ma’rûf-i Kerhî, İmâm-ı Ali Rızâ ve Dâvûd-i Tâî’den almıştır. Bunlardan Dâvûd-i Tâî, Habîb-i Acemî vasıtasıyle Hasen-i Basrî’den almış, Hasen-i Basrî de, Kümeyl bin Zeyyâd vasıtasıyla Hazreti Hasen ve Hazreti Hüseyn’den, onlar da Hazreti Ali ve Muhammed Mustafa’dan ( aleyhisselâm ) almıştır. İmâm-ı Ali Rızâ da baba ve dedeleri vasıtasıyla Hazreti Ali’den, o da, Resûlullahdan ( aleyhisselâm ) feyz almıştır.
Halvetîlik, Türk toplumu ve insanı üzerinde bir hayli müessir olmuş, toplumun her kesimine hitâb etmesi, onun bağlılarını çoğaltmıştır. Buna bağlı olarak da, birçok şube ve kollar ortaya çıkmıştır.
Cemâleddîn Muhammed bin Mahmûd Aksarâyî, Süleymâniye Kütüphânesi Cârullah Efendi kısmı, 1084 numarada kayıtlı “Şerhu Erba’îne hadîsen Kudsiyyen” adlı eserinin mukaddimesinde buyurdu ki; “Âlemlerin Rabbi olan Allahü teâlâya hamd olsun. Yaratılmışların en üstünü olan Muhammed aleyhisselâma, O’nun temiz ve yüksek âline ve eshâbına salât ve selâm olsun. Önceden beri, kırk hadîs-i kudsî ve kırk hadîs-i şerîfi açıklamayı arzuluyordum. Bu arzuma uygun olarak topladığım hadîs-i şerîflerle bu kitabı yazdım. Yazmış olduğum hadîs-i şerîflerdeki esrârı açıkladım. Bizden önce gelen âlimlerin yaptığı gibi, kırk hadîs-i şerîf ve hadîs-i kudsî topladım. Onlara uyarak, o büyük âlimlerin halleriyle hallenmek ve onlara benzemek istedim. Bu işe, Allahü teâlânın ihsânına kavuşmak arzusu ile giriştim ve O’ndan yardım istedim. Ortaya çıkan bu kıymetli eseri, Arab ve Acem’in sultânı, herkese karşı ihsân sahibi, karanlıkta parlayan ay gibi adâlet dağıtıcısı, kılıcı ile Allahü teâlânın dîninin yayıcısı, ilim ve kelam sahibi Sultan Bâyezîd bin Muhammed Hân zamanında yazdım. Allahü teâlâ onun zaferlerini devamlı eylesin. Düşmanlarına karşı gücünü ve kuvvetini, zayıf ve kimsesizlere de mürüvvet ve ihsânını kat kat yüksek eylesin. Devletini dâim kılsın.
Allahü teâlâ, hadîs-i kudsîde buyurdu ki: “Bana bir karış, yaklaşana, ben bir arşın yaklaşırım; bir arşın yaklaşırsa, ona bir kulaç yaklaşırım; bana yürüyerek gelene, ben koşarak gelirim.”
Hadîs-i şerîfte buyuruldu ki: “Kim bir kavme benzerse, o kavimden olur.” Başka bir hadîs-i şerîfte; “Kim ümmetim için dinine âit kırk hadîsi hıfzederse, Hak teâlâ onu kıyâmet gününde fakîh, âlim olarak haşreder” buyuruldu.
Hadîs-i kudsîlerde buyuruldu ki: “Sâlih kullarım için, Cennette hiçbir gözün görmediği, hiçbir kulağın işitmediği ve hiçbir beşer kalbine gelmiyen şeyler (ni’metler, mükâfatlar) hazırladım.”
“Ben, ortaklıktan en müstağni olanım. Kim bir amel işler de onda benden başkasını bana ortak yaparsa; onu ortak kıldığı ile baş başa bırakırım.”
“Ben kulumun zannına göreyim; beni zikrettiği yerde ben onunlayım (rahmetim, tevfîk ve inâyetim onunla beraberdir).”
“Oruç benim içindir. Onun mükâfatını, karşılığını ben veririm.”
“Şüphesiz ben, zulmü kendime ve kullarıma haram kıldım. Dikkat ediniz! Birbirinize zulüm etmeyiniz.”
“Her kim benim veli kullarıma düşmanlık ederse, muhakkak ben ona harp açarım. Kulum, kendisine farz kıldığım şeylerden daha sevimli bir amel ve ibadetle bana yaklaşamaz. Kulum bana, yaptığı nafile ibâdetlerle de yaklaşır. Nihâyet onu severim. Bir kere de onu sevdim mi, artık o kulumun işittiği kulağı, göreceği gözü, şiddetle kavrıyacağı eli ve yürüyeceği ayağı olurum. (Onu fenâ şeyleri dinlemekten, helâl olmıyan şeylere el uzatmaktan, fenâ yolda yürümekten korurum). Eğer benden birşey dilerse onu verir, bana sığınırsa muhakkak onu himâye ederim.”
Ey Âdemoğlu! Seni kendim için, eşyayı da senin için yarattım. Hâlbuki sen, benden kaçıyorsun.”
“Ey kullarım! Benim hidâyet ettiklerimden başka hepiniz sapıklıktasınız. O hâlde benden hidâyet isteyiniz. Ben de size hidâyet edeyim.”
“Ey kullarım! Benim doyurduklarım hâriç, hepiniz açsınız. Öyleyse, benden sizi doyurmamı isteyiniz. Ben de sizi doyurayım.”
“Ey kullarım! Benim giydirdiklerim dışında hepiniz çıplaksınız. O hâlde benden sizi giydirmemi isteyiniz. Ben de sizi giydireyim.”
“Ben, benim için kalpleri kırık olanların yanındayım.”
“Benim kazama râzı olmıyan, benden gelen belâ ve musibete sabretmiyen, benim ni’metlerime şükretmeyen benden başka Rab arasın.”
“Ey Âdemoğlu! Sen beni gizlice zikredersen, ben de seni öylece zikrederim. Beni bir cemâat içinde anarsan, ben de seni, yanında zikrettiğin kimselerden daha hayırlı bir cemâat içinde yâd ederim.”
“Benim için birbirini sevenlere, benim için biraraya gelip oturanlara, benim için birbirini ziyâret edenlere muhabbetim vâcibdir.”
“Allahü teâlâdan başka ilâh olmadığına, ihlâsla ve samimiyetle şehâdet eden olmasaydı, Cehennemi dünyâ ehli üzerine musallat ederdim. Bana ibâdet eden olmasaydı, bana âsî olanlara bir göz açıp kapayacak kadar mühlet vermezdim.”
“Ben yere ve göğe sığmam, fakat vera’ ve takvâ sahibi mü’min kulumun kalbine sığarım.”
Şerh: Allahü teâlâ, yere ve göğe, bütün sıfatları ile tecellî buyurmadı. Fakat, Allahü teâlâdan başkasına kul ve köle olmaktan kurtulmuş olan mü’min kulunun kalbine, bütün isimleri ve sıfatları ile tecellî buyurdu. Böyle bir kul, nûr deryasına gark olur. Bu sebeble, Âdemoğlu, vera’ ve takvâ sahibi olmak sûretiyle cenâb-ı Hakkın esmasının tecellîgâhı olmaya gayret göstermelidir.
“Ey Âdemoğlu! Dünyâ sevgisini kalbinden çıkar. Çünkü ben, benim sevgimle dünyâ sevgisini bir arada bulundurmam.”
Şerh: Dünyâ sevgisi zulmettir. Zulmetten çık! Tâ ki, sana muhabbetimin nûru ile tecellî edeyim. Dünyâ sevgisi ile ölmüş olan kalbini dirilteyim ma’nâsınadır.
“Ey Âdemoğlu! Sabret, tevâzu sahibi ol seni yükselteyim. Bana şükret ki, sana (olan ni’metlerimi) arttırayım. Benden af ve mağfiret dile ki, sana merhamet edeyim. Sılâ-i rahm yap ki, ömrünü arttırayım. Susmanı uzun yaparak benden afiyet iste.”
“La ilahe illallah kal’amdır. Oraya giren azâbımdan kurtulur.”
Hadîs-i şerîfte buyuruldu ki: “Kanâat eden muhtaç olmaz. Hasedi terkeden rahat bulur. Haramı terkeden, dîninde ihlâs sahibi olur. Gıybeti terkedenin muhabbeti zâhir olur, iyilikleri çok olur. İnsanlardan uzakta kalan, onlardan gelecek sıkıntı ve cefâlardan kurtulur. Sözü, konuşması az olanın, aklı kâmil olur. Allahü teâlânın verdiği az rızka râzı olan, Allahü teâlânın katında bulunana güvenmiş olur.”
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Şakâyik-i nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 284
2) Sicilli Osmânî cild-4, sh. 105
3) Osmanlı Müellifleri cild-1, sh. 51
4) Keşf-üz-zünûn sh. 1036 (dipnot)
5) Hediyyet-ül-ârifîn cild-2, sh. 257
6) Amasya Târihi (Hüseyn Hüsâmeddîn), cild-1, sh. 321
7) Tâc-üt-tevârih
? Tomar-ı turûk-ı âliyyeden Havetîlik silsilenamesi (Sâdık Vicdânî), İstanbul 1338-1341
9) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 995, 1070
10) Rehber Ansiklopedisi cild-16, sh. 7
11) Şerhu Erba’îne hadîsen Kudsiyyen. Süleymâniye Kütüphânesi Cârullah Efendi kısmı No: 1084
12) Nefehât-ül-üns tercümesi sh. 579
.İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ÇELEBİ SULTAN MEHMED
Osmanlı Devleti’nin beşinci sultânı, kırâat ve Hanefî mezhebi fıkıh âlimi, tasavvuf ehli. Dedesi Murâd-ı Hüdâvendigâr’ın vefât ettiği sene, 791 (m. 1389) senesinde veya daha önce Bursa’da doğdu. Babası Osmanlı Devleti’nin dördüncü pâdişâhı Yıldırım Bâyezîd Hân’dır. Annesi ise, Germiyanoğlu Süleymân Şah’ın kızı Devletşah Hâtun’dur. Bundan sonraki Osmanlı pâdişâhlarının hepsi bu soydandır. Osmanlı Devleti’ni ikinci defa yeniden kurmuş, ilk defa Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm ) Medîne-i münevveredeki komşularına her sene düzenli hediye göndermek şerefine nail olmuştur. Otuzüç senelik bir ömürden sonra, 824 (m. 1421) senesinde Edirne’de vefât edip, Bursa’da defnedilmiştir.
Çelebi Sultan Mehmed Hân, Kosova meydan muharebesi ve dedesi Sultan Murâd-ı Hüdâvendigâr’ın vefâtının hemen sonrasında dünyâya geldi. Bütün şehzâdeler gibi, Mehmed Çelebi’ye de çok ihtimâm gösterildi.
Devrin en gözde âlimlerinden hocalar ta’yin edildi. Şemseddîn İbni Cezerî’nin oğlu Ahmed bin Muhammed Cezerî, Arabca ve kırâat ilimlerini öğretti. Sofu Bâyezîd nâmıyla tanınan İmâmüddîn Ali Çelebi de, diğer aklî ve naklî ilimleri öğretti. Bursa kadısı Bedreddîn Koca Mahmûd Çelebi ve Molla Fenârî’den Hanefî mezhebi fıkıh bilgilerini öğrenen Mehmed Çelebi, eniştesi Emîr Sultan’dan feyz aldı. 795 (m. 1393) senesinde Amasya’nın fethi için giden orduya kumanda edip, daha sonra da Amasya beylerbeyi oldu. Orada her yönden yetişmesi için, elden gelen bütün gayretler gösterildi. Hocası Sofu Bâyezîd, Mehmed Çelebi’nin yanından hiç ayrılmadı. Ona her husûsta yardımcı oldu. Din ve fen bilgilerini arttırmasına, idârecilikte ilerlemesine yardım etti.
Amasya’ya varışında; halk, ümerâ ve ulemâ tarafından büyük bir memnuniyetle karşılanan Mehmed Çelebi, Amasya’da ellidört senedir hüküm süren Kutlu Şah sülâlesinin hükümetine son verdi. Amasya’nın en nüfuzlu sülâlelerinden olan Gümüşlüzâde, Sungurzâde, Turumtayzâde ve Hılfetzâde sülâleleri mensûplarının yardımlarını gördü. Kutlu Şah sülâlesi taraftan ba’zı nüfuzlu kimseleri başka taraflara göçürüp, mecbûrî ikâmete tâbi tuttu. Mehmet Çelebi’nin en büyük yardımcıları, hocası Sofu Bâyezîd, Lalası Ali ve Yakut Paşa, Yahşî Beyzâde Bâyezîd Paşa, Taşanzâde Ahmed, Hacı Beyzâde Kâsım, Osman Paşazâde Hasen beylerdi. Mehmed Çelebi, Amasya’da tam bir düzen kurup halkla ünsiyet peyda ettiği, ulemâ ve ümerânın sevgi ve saygısını kazandığı bir sırada, Timur Hân’ın Erzurum taraflarına yaklaştığı haberi geldi. Amasya halkı, aradıklarını Osmanlı’da bulmuşlar, onların kendilerini huzûra kavuşturabileceğine, din ve dünyâ saadetini onları desteklemekle bulacaklarına inanmışlardı. Mehmed Çelebi, halktan aldığı yardım ve destekle ordusunu güçlendirip, babasının da’veti üzerine Ankara tarafına hareket etti. Amasya’da yerine Yakut Paşa’yı vekîl bıraktı. 804 (m. 1402) senesinde, Ankara yakınlarındaki Çubuk ovasında, Timur Hân’la Yıldırım Bâyezîd arasında yapılan savaşta büyük yararlıklar gösteren Mehmed Çelebi, Sırp Prensinin kaçması, Tatarların ve ba’zı beylerin Timur Hân’a iltihak etmesi neticesinde; Osmanlı ordusunun bozulması ve babası Yıldırım Bâyezîd Hân’ın esîr edilmesi üzerine, Amasya tarafına yöneldi. Yolda önüne başka engeller çıkması üzerine, Bolu’ya gitti. Bolu’da bir müddet ortalığın yatışmasını bekledi. Fedailer gönderip, babasını Timur’un elinden kurtarmaya çalıştı. Ama muvaffak olamadı. Amasya ile tamamen irtibâtı kesilmiş, Amasya, Kutluşahzâde Yakut Paşa’nın elinde kalmıştı. Ancak Timur Hân, âdeti üzere Anadolu’daki her bölgeyi o yerin eski beyine tevdi ettiği gibi, Amasya’yı da Kara Devlet Şah’a vermişti. Kara Devlet Şah, Osmanlılardan önce Ankara’ya hâkim olan Melik Nâsıreddîn Bahtiyar Bey’in oğlu idi. Ancak, halk ondan hiç hoşlanmıyor, başında yine Osmanoğlu’nu görmek istiyordu. Kara Devlet Şah’ın eşkiyavâri yönetimini kimse istemiyordu. Amasya ileri gelenleri, beyler ve âlimler beraber olup, çevre kazalarla birlikte Kara Devlet Şah’ı topraklarına sokmadılar. Kara Devlet Şah da, Timur Hân’a mektûp yazıp durumu arzetti. Timur Hân da, oğlu Muhammed’i, hocası Nu’mâneddîn Abdülcebbâr ile birlikte Amasya’ya gönderdi. Kâfi miktarda bir orduyla Amasya’ya gelen Timur’un oğlu Muhammed, Amasya ulemâsını toplayıp, hocasının suâllerine cevap verebilirlerse, şehrin cezadan kurtulacağını söyledi. Yakut Paşa, Amasya’dan ayrılıp Bolu’ya giderek, Mehmed Çelebi’ye durumu arzetti. Sorulan suâllere, Amasya âlimlerinin ileri gelenlerinden Pîr İlyâs, tam bir vukûfiyetle cevap verdi.
Amasya halkı, sefer masraflarını hemen ödeyip, Timur Hân’ın ordusunu geri gönderdi. Ancak Timur Hân, Şücâeddîn Pîr İlyâs gibi bir âlimden kendi ülkesinde istifâde etmek istiyordu. Bir ferman gönderip, Pîr İlyâs ve yeğeni Şemseddîn Ahmed Çelebi’yi Şîrâz’a getirmelerini söyledi. Oğlu da, ordusuyla beraber onları alıp götürdü. Pîr İlyâs’ın yeğeni Gümüşlüzâde Celâleddîn Abdürrahmân Çelebi, Amasya müftîsi oldu. Şâdgeldi Bey de Amasya emîri oldu. Hâl böyle iken de, Kara Devlet Şah tehlikesi ortadan kalkmış değildi. Amasya ileri gelenleri ve âlimlerden Müftî Abdürrahmân Çelebi, Tokatlı Kara Sinân, Muslihzâde Abdülhay, Mehmed Şah ve Hılfetzâde Hasen Çelebi’den müteşekkil bir hey’et toplandı. Amasya emîri Şâdgeldi Bey ve Amcazâdesi Mustafa Beyzâde Îsâ Bey de bu hey’ete başkanlık ettiler. Yapılan toplantılar neticesinde, yanında Amasya ileri gelenlerinden birçoğunu da toplamış olan Şehzâde Mehmed Çelebi’nin, Bolu’dan Amasya’ya da’vet edilmesi kararlaştırıldı. Amasya ileri gelenleri, daha önce başlarına geçenlerden çok çektikleri, dînî ve millî duyguları çok yüksek olduğu için, herşeye rağmen Osmanoğlu Mehmed Çelebi’yle bir anlaşma yapmayı da kararlaştırdılar. Bâyezîd Paşa’nın eniştesi olan, Enişte Asayiş Bey başkanlığında bir hey’et Bolu’ya gönderildi. Amasya halkının, “Dînimize muhalif iş işlemeyip, bize zulmetmeyeceksin, Allahü teâlânın emir ve yasaklarına itaatli olacaksın” teklifini cân-u gönülden kabûl eden Şehzâde Mehmed Çelebi, Amasya’ya doğru yola çıktı. İsfendiyâr Bey, yeğeni Yahyâ Bey’i gönderip, Mehmed Çelebi’nin Amasya’ya hareketine mâni olmak istedi. Ancak Yahyâ Bey, Mehmed Çelebi’nin öncü kuvvetleri karşısında tutunamadı. Mehmed Çelebi Osmancık’a yaklaşınca, taraftarları bir tertîb ile Kara Devlet Şah’ı öldürdüler. Amasya halkı, Mehmed Çelebi’yi Amasya Boğazı’nda karşıladı. Orada tertîb edilen bir ziyâfette, Amasya kadısı Gümüşlüzâde Abdürrahmân Çelebi, daha önce Amasya ileri gelenlerinin aldığı kararı tekrar hatırlattı. Mehmed Çelebi’den, Allahü teâlânın rızâsı, millet ve devletinin bekâsı, halkının huzûru için çalışacağına, Allahü teâlânın emir ve yasaklarına riâyet edip, fakir-fukara ve sâir teb’asını gözeteceğine dâir söz aldı. Mehmed Çelebi de bu teklifleri memnuniyetle kabûl etti. Çünkü onun da düşüncesi bunlardan başka birşey değildi. Amasya’ya yerleşip, sultanlığını ilân etti. Mehmed Çelebi, bu sırada onyedi yaşında idi. Sultanlığını ilân etmesi üzerine Çelebi Sultan Mehmed adıyla anılmaya başladı. Kardeşlerinin herbiri bir yerde sultanlığını ilân etmişti. Şehzâde Süleymân Çelebi Edirne’de, Îsâ Çelebi Balıkesir ve Bursa’da, Mûsâ Çelebi Kütahya’da saltanatını ilân etti. Her tarafta eski beylikler yeniden ortaya çıktı. Anadolu bölük-pörçük oldu. Timur Hân, İzmir’e kadar Anadolu’yu fethetti. 806 (m. 1403) yılında Amasya ve havâlisini hâkimiyeti altına alan Çelebi Sultan Mehmed Hân, Timur Hân’a bir elçi ile mektûp gönderip, bağlılığını arzetti. Timur Hân da, Çelebi Sultan Mehmed’i yanına da’vet etti. Timur Hân’dan çekinen Çelebi Mehmed geleceğini bildirip, Timur Hân’ın elçisiyle beraber yola çıktı. Yolda kendi beylerine baskınlar düzenletip bu durumda hareketinin imkânsız olduğunu söyleyerek geri döndü. Timur’a bir mektûp yazıp özür diledi. Timur Hân da, ona sahip olduğu yerlerin hükümdârlığını verip, hükümdârlık alâmetlerinden olan taç, kemer ve hil’at gönderdi. Çelebi Sultan Mehmed de, Timur Hân ve kendi adına para bastırdı.
Çelebi Sultan Mehmed, Amasya’da çok kısa bir zamanda teşkilâtını kurdu. Beşyüz kişilik bir orduyla girdiği Amasya’da, yapılan çalışmalar sonunda, güçlü bir ordu yetiştirdi. Her kesimden halk, asker olmak için yarış ediyor, Osmanoğlu’nun emrinde cihâda katılmak için çırpınıyordu. Ulemâ, ahâliyi devamlı teşvik ediyor, Çelebi Sultan Mehmed’e yardımcı olmaya da’vet ediyordu. Halkın dînî ve millî şuuru fevkalâde idi. Herkes, her işini Allahü teâlânın rızâsı için yapıyor, birlik ve beraberliğin bozulmaması için elinden gelen her fedâkârlığı yapıyordu. Kimse kimsenin hakkına ve hukukuna riayetsizlik etmiyor, herkes Allahü teâlânın emir ve yasaklarını gözetiyordu.
Çelebi Sultan Mehmed, hocası Sofu Bâyezîd vâsıtasıyle devamlı olarak âlimlerle irtibâtta bulunuyor, zaman zaman ulemâ meclislerine gidiyor, ders ve sohbetleri ta’kib ediyordu.
Ahâli, sultanlarını çok seviyor, onun peşinde Allah rızâsı için canlarını feda etmekten çekinmiyorlardı. Bilhassa Seyyîd Yahyâ Şirvânî’nin ( radıyallahü anh ) halîfesi Şücâeddîn Pîr İlyâs’ın ve talebelerinin de teşviki ile halk, Osmanlı devletinin ilk günlerinde olduğu gibi adetâ birbirine sımsıkı bağlanıp, bir asker-millet vücûda geldi. Böyle bir ordunun verdiği güvenle, Çelebi Sultan Mehmed, Osmanlı Devleti’ni yeniden bir bayrak altında toplamaya azmetti. Kardeşlerine haber gönderip, birleşmeye veya toprakları kendi aralarında pay edip, birbirleriyle çatışmamaya da’vet etti. Ancak Şehzâdelerin herbiri kendisinin sultan olduğunu söylüyor, kendi bayrağı altında toplanılmasını arzu ediyordu.
Çelebi Sultan Mehmed, çetin çalışmalarla, ordu ve silâh işini halletmiş, halka verilen güven, dînî ve millî şuurla birlik te’min edilerek, para mes’elesi de halledilmişti. Ahâlinin çok sevip saydığı Defterdar Celâl Çelebi, mâlî durumu düzeltmek için yeni yeni tedbirler aldı. Şâdgeldi Paşa’nın darbhânesinde, Magribî İlyâs oğlu Bedreddîn Mahmûd Çelebi tarafından gümüş akçeler kesildi. Altın ve gümüş yerine geçerli olmak üzere, “Çâvîk” veya “Çav” denilen kâğıt paralar da, Çâvîkçi nâmıyla meşhûr Buhârâlı Hoca Şemseddîn Mehmed Çelebi tarafından basıldı. Para mes’elesini de böylece halleden Çelebi Sultan Mehmed, Bursa’da bulunan ağabeyi Îsâ Çelebi’ye müracaat ederek, Anadolu’nun taksimini teklif etti. Kardeş kavgasından vazgeçelim, herkes kendi başına bölgesini idâre etsin dedi. Ancak bu teklifi reddedildi. Bunun üzerine Ulubad mevkiinde yapılan savaşı kazanan Çelebi Mehmed, Bursa’ya girerek, orada hükümdârlığını ilân etti 807 (m. 1404). Îsâ Çelebi ise, Yalova yolu üzerinden Bizans İmparatoru’nun yanına kaçtı. Şehzâde Emîr Süleymân’ın isteği üzerine Îsâ Çelebi Edirne’ye gönderildi. Emîr Süleymân, Îsâ Çelebi’yi mühim bir kuvvetle Anadolu’ya gönderdi. Bursa’yı almak isteyen Îsâ, halkın muhalefeti ile karşılaştığından şehri yaktı. Çelebi Mehmed ile yaptığı ikinci muharebede de mağlup olunca, yanına kaçtığı İsfendiyar Bey’le anlaşarak, beraberce Ankara’yı almak üzere harekete geçtiler ise de, Çelebi Mehmed’e mağlup olup, Kastamonu tarafına çekildiler.
Bir müddet sonra Îsâ Çelebi, Aydınoğlu Cüneyd Bey’in yanına gitti ve onun aracılığı ile Saruhan ve menteşe Beyleri ile anlaşarak, talihini bir kere daha denemek istedi. Yine mağlup oldu. Bu defa Karamanoğlu’na iltihak etti. Neticede, Îsâ Çelebi bir müddet sonra yakalanarak ortadan kaldırıldı.
Îsâ Çelebi’nin öldürülmesinden sonra, Çelebi Mehmed Anadolu’da yalnız kaldı. Bundan sonra, kardeşinin kuvvetlenmesinden endişe ederek Anadolu’ya gelen Emîr Süleymân ile mücâdele etti.
Emîr Süleymân, Çelebi Mehmed’in elinden birçok yerleri aldığı gibi, Aydınoğlu Cüneyd Bey ile Menteşeoğlu İlyâs Bey’e hâkimiyetini kabûl ettirdi. Çelebi Mehmed, onu yeniden Rumeli’ye döndürmek için kardeşi Mûsâ Çelebi’yi Rumeli tarafına geçirtti. Mûsâ Çelebî’nin faaliyetlerini öğrenen Süleymân Çelebi, Rumeli’ye geçti ve ilk anda Mûsâ’yı mağlup etti ise de, sonradan onun baskınına uğrayarak hayâtını kaybetti. Çelebi Mehmed Bursa’yı hâkimiyeti altına alırken, Mûsâ Çelebi de bu sırada Edirne’de hükümdârlığını ilân etti. Mûsâ Çelebi, Anadolu’da kardeşinin kuvvetli olduğunu bildiği için, orayla alâkadar olmayıp, Bizans ile meşgûl oldu ve bir kısım yerleri onlardan aldı. Bu arada ileride büyük bir isyan çıkaracak olan Şeyh Bedreddîn’i kadıasker yaptı. Şeyh, bu sûretle nüfuzunu artıracak mevkiye sahip oldu. Bir ara İstanbul’u muhasara eden Mûsâ Çelebi tehlikesine karşı, İmparator, Çelebi Mehmed’i Rumeli’ye da’vet etti.
Çelebi Mehmed, Üsküdar’a gelerek İmiparator ile görüştü. 814 (m. 1411)’de İnceğiz mevkiinde kardeşi ile yaptığı muharebeyi kaybettiğinden İstanbul’a çekildi ve gemilerle Anadolu tarafına geçerek, yaralı bir hâlde Bursa’ya geldi. Bir yıl sonra, Mûsâ Çelebi ile yaptığı mücâdelede de muvaffak olamadı.
Mûsâ Çelebi’nin ümerâsına karşı sert davranması, onları Çelebi Mehmed ile anlaşmaya mecbûr etti. Yeni plâna göre, Çelebi Mehmed üçüncü defa Rumeli’ye geçti. Kendisine katılan Sırp despotu ve ba’zı ümerâ ile birlikte Tuna’ya çekilmekte olan Mûsâ Çelebi üzerine yürüyen Çelebi Mehmed, Çamurlu-Derbend mevkiinde meydana gelen muharebede, Mûsâ Çelebi’yi mağlup etti. Mûsâ Çelebi, yaralı olarak kaçarken yakalandı. Vefâtı üzerine Bursa’ya nakledilip, babasının türbesine defnedildi Daha sonra Orhan Çelebi’yi de yakalatan Çelebi Mehmed, Edirne’de, bütün devletin hükümdârı olduğunu ilân etti.
Çelebi Mehmed Rumeli’de bulunduğu sırada, Karamanoğlu Mehmed Bey, Bursa’yı bir ay kadar muhasara etmiş, Mûsâ Çelebi’nin cenâzesinin geldiğini duyunca, şehri ateşe vererek memleketine dönmüştü. Aydınoğlu Cüneyd Bey de, bu sıralarda Ohri’den kaçarak Aydın’a gelmiş ve Ayaslug’u (Selçuk’u) muhasara edip, sancak beyini öldürtmüştü. Bu sebeple Çelebi Mehmed Anadolu’ya dönünce, önce Cüneyd Bey üzerine yürüyüp, Çandarlı eliyle; Menemen, Kayacık ve Nif kalelerini aldı. Ayrıca İzmir’de feth olundu. Çelebi Mehmed, Aydınoğlu Cüneyd Bey’in annesinin ricası üzerine Cüneyd’i affederek, Niğbolu Sancakbeyliğini verdi. İzmir kuşatması esnasında Menteşe Beyi de Osmanlılara tâbi olduğu gibi, Midilli, Sakız ve Foça’daki Ceneviz kolonilerinin elçileri gelip, bağlılıklarını arzettiler. Daha sonra Teke Beyi de tâbi oldu.
Bu şekilde işlerini yoluna koyan Çelebi Mehmed, aynı yıl Bursa’ya gelerek, Germiyan ve Candar beyliklerinden takviye alıp, Karaman seferine, çıktı. Akşehir, Beyşehir ve Seydişehir kasabalarını aldıktan sonra, aynı zamanda halasıoğlu olan Karamanoğlu Mehmed Bey’i de mağlup etti. Bundan sonra Konya’yı kuşattı ise de, mevsim elverişsizliğinden dolayı Karamanoğlu ile sulh akd ederek geri döndü. Ancak Mehmed Bey, rahat durmayıp, Beyşehir ve Seydişehir’e saldırdı. Çelebi Mehmed, ikinci defa Karamanoğlu üzerine gitti ve Konya ovasında yapılan muharebede, Mehmed Bey’i bir kere daha mağlup etti. Bu sırada pâdişâh rahatsızlandığından, yine sulh akdedildi. Mehmed Bey, gerektiğinde Osmanlı ordusuna yardım göndermeyi de kabûl etti ki, bunu Eflâk seferinde yerine getirecektir.
Çelebi Mehmed, Anadolu’da Türk birliğini sağlama çalışmalarını sürdürürken, hıristiyanlarla da dost geçinme politikası güdüyordu. Osmanlılara tâbi olan Eflâk Prensi, taht mücâdelelerinden istifâde ile üç yıldır vergiyi kesmişti. Kendisine voyvodalıkta rakip çıktığından zor durumda idi. Rakibi Dan, Osmanlılara müracaat ederek, yardım istemiş, Mirçe ise Macar kralı Sigismund’a müracaat ederek, Osmanlıların kendisine yardım etmesini sağlamasını istemişti. Ancak Çelebi Mehmed, Sigismund’un teklifini reddedip, Candar ve Karaman beyliklerinden yardım alarak, Tuna’yı geçip Romanya topraklarına girdi. Macar-Eflâk ordusunu mağlup eden Çelebi Mehmed, Mirçe’yi yeniden Osmanlılara tâbi kıldı.
Osmanlılar, Erdel’e de birkaç defa akın düzenlediler. Neticede, Macar ülkesi baştanbaşa çiğnendi. Bu sûretle Osmanlılar, Balkanlar’da ve Adriyatik’te nüfuzlarını kuvvetlendirdiler.
Bundan sonra Çelebi Mehmed, Anadolu’da kuvvetlenmiş bulunan İsfendiyar Bey’le mücâdele ederek, Sinop’u muhasara etti. Çaresiz kalan İsfendiyar Bey, Osmanlı Devletinin yüksek hâkimiyetini tanıdı. Ayrıca oğlu Kâsım’ın istediği; Kastamonu, Tosya, Çankırı ve Kalecik’i pâdişâha verdi. Bunu müteakib Çelebi Mehmed, daha önce Osmanlılar’da bulunan Samsun’un alınmasını arzu etti. Müslüman ve kâfir olmak üzere ikiye ayrılmış olan Samsun’un kâfir kısmını Biçeroğlu Hamza Bey kuşattı. Kale halkı, şehri ateşe verip kaçtılar. Şehir zahmetsiz ele geçti. Müslüman Samsun’u bizzat muhasara eden Çelebi Mehmed’e karşı koyamıyan İsfendiyaroğlu Hızır Bey, şehri teslim edip babasının yanına döndü.
Çelebi Mehmed devrinin en önemli iç hâdisesi, Şeyh Mahmûd Bedreddîn’in isyanıdır. Mûsâ Çelebi zamanında Edirne’de kadıaskerliğe ta’yin edilmiş ve Çelebi Mehmed’in cülusunu müteakib, 1.000 (bin) akçe aylık ile İznik’te ikâmete mecbûr edilmişti. Şeyh Bedreddîn, Edirne’de, sonra İznik’te te’lîfatla meşgûl olup, kendisini ziyârete gelenlere telkinâtta bulunuyordu. Edirne’ye gelmeden önce, Anadolu’da ün kazanmıştı, İznik’te boş durmayan Şeyh, adamlarından Börklüce Mustafa’yı Aydın taraflarına gönderip, şii vatandaşlar arasında propaganda yaptırıyordu. Ayrıca Torlak Kemâl adındaki adamı da, daha önceden Manisa taraflarında faaliyet gösteriyordu. Şeyh Bedreddîn, Börklüce Mustafa’nın hareketinin genişlemesi üzerine, hacca gitmek bahânesiyle, önce Sinop’a oradan Kefe’ye ve nihâyet dana önce tanıştığı Eflâk prensinin yanına gitti. Deliorman taraflarına giderek, şiîlerin meskûn olduğu bölgeleri gezdi. Oralarda bâtınî sapık fikirlerini yaydı. Şeyh Bedreddîn İslâm’a uymayan zararlı fikirler ortaya atıyor, haram olan husûsların helâl olduğunu ileri sürüyor, isyan hislerini körüklüyordu. Neticede ilk isyan, Karaburun’da başladı ve daha sonra Manisa’da kendini gösterdi ve az zamanda genişledi. Börklüce Mustafa’nın çıkardığı isyan, Amasya vâlisi Şehzâde Murâd ile Bâyezîd Paşa tarafından kanlı bir şekilde bastırıldı. Börklüce yakalanarak katlolundu.
Manisa tarafındaki Torlak Kemâl de aynı akıbete uğradı. Şeyh Bedreddîn, Bâyezîd Paşa tarafından yakalanarak, Serez’de bulunan pâdişâhın huzûruna getirildi. Şeyhin durumu ulemâ tarafından tedkîk olunduktan sonra, Ehl-i sünnete uymayan i’tikâd üzere olmak ve cemiyet nizâmını bozmakla suçlu bulunarak, Sa’düddîn Teftâzânî hazretlerinin talebelerinden Heratlı Molla Haydar’ın fetvâsıyla Serez pazarında asıldı ve malları vârislerine bırakıldı. Böylece İslâm ittihadını tehdit eden önemli bir tehlike ortadan kaldırılmış oldu.
Şeyh Bedreddîn isyanı bu şekilde bastırıldıktan sonra, Çelebi Mehmed, yeni bir isyan tehlikesi ile karşı karşıya kaldı. Bu tehlike; Ankara Meydan Muharebesi’nde babası ile birlikte Timur’a esîr düşüp Semerkand’a götürülen, Düzmece Mustafa da denilen kardeşi Mustafa idi. Uzun müddet kendisinden haber alınamıyan Mustafa, bir müddet sonra geri dönüp, Karaman topraklarında kaldıktan sonra, Rumeli’ye geçti. Osmanlı tahtına oturmak niyetinde olan Mustafa, Eflâk voyvodasının ve Niğbolu Sancakbeyi Aydınoğlu Cüneyd Bey’in yardımıyla faaliyete geçip, Selanik ve Teselya’da saltanat iddiası ile adam toplamaya başladı. Fesadın büyümesine mâni olmak için, Çelebi Mehmed hemen harekete geçti ve ağabeyisi Mustafa Çelebi’nin kuvvetlerini Selanik civarında mağlup etti. Cüneyd ile birlikte Mustafa Çelebi, Selanik kalesine sığındı. Çelebi Mehmed, ertesi sabah mültecileri istedi ise de, Selânik’in Rûm vâlisi, İmparatorun müsâadesi olmadan teslim edemiyeceğini beyân ile özür dilemiş ve nihâyet İmparator da Çelebi Mehmed hayatta oldukça bunları salıvermiyeceğini yemîn ile taahhüt etmiş olduğundan, pâdişâh da Selanik muhasarasını kaldırdı. Pâdişâh, anlaşma mucibince Mustafa Çelebi için her sene İmparator’a önemli miktarda akçe ödeyecekti. Mustafa Çelebi vak’ası 823 (m. 1420) senesinde vukû’ bulmuştu.
Bu vak’ayı müteakib Çelebi Mehmed, İstanbul’u resmen ziyâret ederek, İmparator tarafından karşılandı ve Üsküdar’da İmparator’a veda edip, İzmit üzerinden Bursa’ya geldi. Bir müddet sonra da Gelibolu yolu ile Edirne’ye döndü.
Pâdişâh, Edirne’de iken çıkmış olduğu avda rahatsızlandı. Nüzûl illetinden kurtulamıyacağını anlayan Çelebi Mehmed, vezirleri; Bâyezîd, İbrâhim ve Hacı İvaz Paşaları da’vet ederek, gizlice görüşüp, büyük oğlu Amasya vâlisi Murâd’ın hemen da’vet edilmesini istedi. Kısa süren hastalıktan sonra pâdişâh, 824 Cemâzil-âhır’inde (Haziran 1421) vefât etti. Çelebi Mehmed’in vefâtı, son derece gizli tutuldu. Cesedi tahnit edilerek sarayda muhafaza edildi. Şehzâde Murâd’ın Bursa’ya gelişine kadar, 40-42 gün pâdişâhın vefâtı gizlendi. Cesedi Bursa’ya getirilerek, Yeşil Türbe’ye defnedildi.
Osmanlı Devleti’nin ikinci kurucusu kabûl edilen Çelebi Mehmed, ne kardeşi Mûsâ Çelebi gibi sert, ne de diğer kardeşi Emîr Süleymân gibi yumuşak ve kayıtsız idi. Ma’kul hareket eden, sabırlı, azîm ve irâde sahibi, sözüne ve va’dine sâdık, nâzik, vakûr ve ciddî bir hükümdâr idi. Yalnız dostuna değil, düşmanlarına da kendisini sevdirerek, i’timâd telkin etmiş ve saydırmıştı. Onun hakkında Osmanlı târihlerinden başka, yabancı kaynaklar da iyi şehâdette bulunmaktadırlar. Küçük ve büyük 24 muharebede bulunarak, 40’a yakın yara aldığı rivâyet edilmektedir. Emellerinin en başında, babası zamanındaki yerlerin geri alınması geliyordu ki, bu gaye için çalışmış ve büyük ölçüde muvaffakiyet elde etmiştir. Zamanının yerli ve yabancı kaynakları, onun dirayetinden, sebâtkârlığından, iyi ahlâkından ve daha birçok meziyetlerinden bahsetmektedirler.
Çelebi Mehmed, kısa ömrünü savaş alanlarında geçirmiş olmasına rağmen, memleketin i’mârına da önem vermiştir. Bursa’da yaptırdığı; câmi, medrese, imâret ve Yeşil Türbesi önemli san’at eserleridir. Câmiinin karşısında yüksekçe, bir mevkide kendi türbesini yaptırdı. Türbenin karşısına düşen medresesi, bugün müze hâline getirilmiş olup, Bursa medreseleri arasında Sultaniye adı ile meşhûr idi. Bunlardan başka; Edirne’de Emîr Süleymân tarafından inşâsına başlanan ve Mûsâ Çelebi tarafından devam ettirilen Ulu Câmii’nin (Câmi-i Atîk’in) tamamlanması da ona nasîb olmuştur. Çelebi. Mehmed, câmiye vakf olmak üzere Edirne’deki bedesteni yaptırdı. Amasya’da Şehzâde türbesini yaptırdı. Oğlu Şehzâde Kâsım, burada medfûndur. Edirne’deki Eski Saray’ın da Çelebi Mehmed tarafından inşâsına başlandığı rivâyet edilmektedir.
Çelebi Mehmed’in en önemli hizmetlerinden birisi de, Mekke ve Medine halkına her sene Sürre alayı göndererek mâlî yardımda bulunma âdetini başlatmasıdır.
Sultan Mehmed’in en büyüğü Sultan İkinci Murâd olmak üzere; Mustafa, Kâsım, Ahmed, Yûsuf ve Mahmûd adında altı oğlu ile yedi kızı vardı. Kendisinden sonra tahta büyük oğlu Şehzâde Murâd çıkmıştır.
Ömrünü, Allahü teâlânın dînine hizmet etmek, insanlara Resûl-i ekremin örnek ahlâkını tanıtmak, Selef-i sâlihînin güzel yolunu yaymak için kuvvetli bir devlet kurmaya feda eden Çelebi Mehmed, halkının kendisinden beklediğini fazlasıyla yerine getirdi. Memlekette birlik ve dirliği te’sis etti. Ülkesini çeşitli sosyal te’sislerle süsleyip, halkının maddî ve ma’nevî refahı için çalıştı. Her Osmanlı sultânı gibi, medeniyetin; beldelerin ta’miri, insanların madden ve ma’nen huzûra kavuşması demek olduğunu çok iyi bilen Çelebi Mehmet, insanları rûhen terbiye eden ulemâ ve evliyâya, hürmette kusur etmeyip, onları memleketine celbedici tedbirler aldı. Âlimlere meclislerinde yer verip, ulemâ meclislerinde i’tibâr gördü. Zamanının büyüklerinin ilim ve feyzlerinden istifâde etti. Halkının maddî yönden refaha kavuşması, onların huzûr içinde işlerini yapabilmeleri için, âdil emirler, ilimde âlim, amelde üstün kadılar ta’yin etti. Memleketindeki refahtan diğer müslümanlara pay vermek, Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm ) mübârek komşularının duâlarını almak için, her yıl onlara hediyeler gönderme âdetini çıkardı. Sürre alayı adı verilen bir hey’et, Osmanlı hac kâfilesinin önünde bu hediyeleri götürüyordu. Altın para vesâir hediyeler, develere yüklenirdi. Çok güzel bir şekilde süslenen bu develere, pâdişâhın hediyeleri yanında, paşaların ve diğer müslümanların hediyeleri de yüklenirdi. Bu âdet, ilk defa, Çelebi Sultan Mehmed zamanında başlayıp, Birinci Cihan Harbi’nde Hicaz’la irtibât kesilinceye kadar devam etti. Verilen hediyelerle Mekke ve Medine’deki, mübârek yerlerin ta’mir ve bakımı, fakirlerin yiyecek ve giyeceği te’min edildi.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 78
2) Neşrî (Cihânnümâ) sh. 350
3) Tâc-üt-tevârih cild-1, sh. 235
4) Âşıkpaşa-zâde sh. 140
5) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 989
6) Amasya Târihi (Hüseyn Hüsâmeddîn) cild-3, sh. 130
7) Beheşti sh. 35
? Münseât-üs-selâtîn cild-1, sh. 143
9) Rehber Ansiklopedisi cild-3, sh. 309İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
DEHLEVÎ (Seyyid Muhammed bin Ca’fer)
Hindistan’da yetişen Çeştiyye evliyâsının büyüklerinden. Çerağ-ı Dehlevî Nasîruddîn Mahmûd’un en büyük talebelerinden, halîfelerindendir. İsmi, Muhammed bin Ca’fer’dir. Seyyid olup, Hazreti Hüseyn evlâdındandır. Aslen Mekkelidir. Mekkeli olduğu için Mekkî, Seyyid olduğu için Hüseynî, Çeştiyye yolunun büyüklerinden olduğu için Çeştî ve Dehlî’de yetişip orada vefât ettiği için de Dehlevî nisbetleri ile tanınmış ve daha çok Dehlevî diye meşhûr olmuştur.
Kaynak eserlerde doğum târihine rastlanamayan Seyyid Muhammed Dehlevî, 891 (m. 1486) senesinde Dehlî şehrinde vefât etti. Vefâtında yüz yaşını geçmiş idi. Türbesi orada tanınmaktadır.
Zâhirî ve bâtınî ilimlerde yüksek âlim olan Dehlevî hazretleri, tasavvuf yolunda da çok üstün derece ve makamların sahibi idi.
Kıymetli eserler te’lîf etmiş olup, ba’zılarının isimleri şöyledir. Bahr-ül-me’ânî (Bu eserinde; tevhîd hakîkatlerinden, tevhîd ehlinin bilgilerinden ve ma’rifet sırlarından bahsetmekte olup, bu kıymetli yazılarını okuyan adetâ kendinden geçmektedir. Bu kitabında, Dekâik-ül-me’ânî ve Hakâik-ül-me’ânî isimlerinde kitaplar yazacağını da bildirmekte ise de, bu kitapları yazıp yazmadığı tesbit edilememiştir). Bundan başka Penç nikât (Beş nükte), Rûhun Beyânı hakkında bir risale ve Bahr-ül-ensâb isimli risaleleri de vardır. Bahr-ul-ensâb’da, Ehl-i beytten daha sonra gelenlerin, ya’nî Seyyid veya Şerîf olanların, Peygamber efendimize kadar olan neseblerini bildirmekte, bu arada kendi baba ve dedelerinin isimlerini de zikretmektedir.
Bahr-ül-me’ânî isimli eserinde buyuruyor ki: “Uzun seneler, zâhirî ilimler üzerine çok çalışıp gayret ettim. Fakat asıl maksaddan gâfil idim. Ne zaman ki, tasavvuf büyüklerinin, hakîkî İslâm âlimlerinin sohbetlerine kavuştum, İşte ondan sonra ilerlemeye başladım. Son otuz senedir bu yolda ilerlemeye gayret ediyorum. Allahü teâlânın ihsânları ile çok şeylere kavuştum. Otuz senedir diğer insanlar gibi konuşmaya tövbe ettim. Söylediğim her kelimenin, âhırete yarar sözler olmasına dikkat ediyorum.”
Yine bu kitapta; ebdâl, evtâd, aktâb, efrâd diye bilinen evliyâullah ve diğer Allah adamlarının sayıları, isimleri, mertebeleri zikrleri, ömürleri, hâlleri ve kısımları gayet açık ve geniş olarak öyle güzel anlatılıyor ki, daha güzel anlatılması düşünülemez. Bunlar hakkında diyor ki: “Hepsi ile ayrı ayrı görüştüm. Herbirinden çok fâideler elde ettim. Hepsinin makamlarını, mertebelerini de müşâhede ettim.
Ey dostum! Bu yüksek zâtların adedi. belli değildir. Sayılan pekçoktur. Bunlar, insanların gözlerinden saklıdırlar. Ancak seçilmiş, üstün kimseler onları görebilir ve anlıyabilir.”
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 214
2) İzâh-ül-meknûn cild-1, sh. 166
3) Ahbâr-ül-ahyâr sh. 142İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
DERVİŞ AHMED SEMERKANDÎ
Mâverâünnehr bölgesinde yetişen âlimlerden ve evliyânın büyüklerinden. İsmi, Ahmed, nisbeti Semerkandî ve lakabı Derviş’dir. Semerkand’da Zeynüddîn Hâfî’nin derslerinde yetiştiği için Semerkandî diye nisbet edilmiştir.
Doğum ve vefât târihleri tesbit edilemeyen Derviş Ahmed, dokuzuncu asrın sonlarında vefât etti. Zâhirî ilimlerde Zeynüddîn-i Hâfî’nin derslerinde yetişip, kalb ilimlerinde ve tasavvuf yolunda da Hâce Alâüddîn-i Attâr hazretlerinin sohbetlerine devam etmekle ilerledi. Zeynüddîn-i Hâfî, Derviş Ahmed’i çok sever, himâye eder, yetişmesi için husûsî ihtimâm ve i’tinâ gösterirdi. Ahmed Semerkandî, burada zâhirî ilimleri tahsîl ederken, diğer taraftan Alâüddîn-i Attâr hazretlerinin sohbetlerini kaçırmamaya gayret ederdi. Bir zarûret sebebiyle sohbete gidemezse, hocasının sohbet ve hizmetlerinden mahrûm kaldığı için çok üzülürdü. Bu acı ve üzüntülerini, Fârisî bir mektûbunda yana yakıla, uzun uzun anlatır. Hâce Ubeydüllah-i Ahrâr hazretleri ile de görüşüp, onun da ma’nevî feyz ve bereketlerine kavuşan Derviş Ahmed, Hirat’ta bir câmide va’z ederdi.
Sözlerini yanlış anlayanlar, insanları onun va’zına gelmekten men etmeye çalıştılar. Böylece va’zına devam eden, sâdece yedi sekiz kişi kaldı. Bu hâle çok üzülen Derviş Ahmed, bu günlerde Hâce Ubeydüllah-i Ahrâr hazretleri ile karşılaştı. Ona hâlini, içinde bulunduğu zor durumu anlattı. Ubeydüllah-i Ahrâr ( radıyallahü anh ); “Gamçekme, var git, falan mescidde va’z vermeye başla. Öyle anlıyoruz ki, pek yakın bir zamanda va’z meclisiniz, eskisinden çok daha kalabalık olacaktır” buyurdu. Bu habere çok sevinen Derviş Ahmed, kendisine söylenen câmide va’z vermeye başladı. Birkaç gün sonra, va’za gelenler o câmiye sığmaz oldu. Daha büyük bir câmiye geçmek îcâb etti. O câmide de aynı hâl vâki olup, kalabalıktan içeriye girmek mümkün olmayınca, bu şekilde, daha büyük birkaç câmi dolaşıldı. Va’za koşanlar o kadar çok idi ki, herkes çok sıkışık vaziyette otururdu. Hâce Ubeydüllah-i Ahrâr’ın, ma’nevî feyz, himmet, tasarruf ve bereketleri ile, Derviş Ahmed’in va’zına koşanlar, büyük bir câmiye dahî sığmaz oldular.
Derviş Ahmed Semerkandî hazretleri, sohbetlerinde devamlı olarak; Cüneyd-i Bağdadî, Ebû Bekr-i Şiblî, Ebû Hafs-ı Haddâd, Ebû Osman Hayrî gibi büyük zâtlardan, tasavvuf büyüklerinden anlatırdı. Çok güzel söz söylerdi. Hitâbeti kuvvetli, sözleri hikmetli idi. İnce ma’nâlardan, tasavvufî hakîkatlardan anlatırdı. Derin mes’eleler üzerinde konuşurdu.
Birgün yine böyle ince ma’nâlardan anlatırken, bir kimse ayağa kalkıp; “Böyle hiç kimsenin anlıyamadığı sözleri anlatmanızda ne ma’nâ var?” dedi. Derviş Ahmed buna dedi ki: “Bir kimse, bu taifenin yüksek sözlerini anlıyamıyorsa, herkesin de anlıyamadığını nereden anlıyor ki? Tasavvufî hakîkatlerden hiç haberi olmayan birinin aşağılığı, başkalarının yüksekliğine mâni değildir.”
Tasavvuf ehlinin büyüklerini iyi anlıyan kimseler, Derviş Ahmed’in va’zlarına çok kıymet verirler, çok istifâde ederlerdi. Anlıyamadıkları sözler olursa, i’tirâz etmezler, “Derviş Ahmed boş söz konuşmaz. Çünkü o, kendi irâdesi ile konuşmuyor” derlerdi.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Reşehât ayn-ül-hayât (Arabî) sh. 81
2) Reşehât ayn-ül-hayât (Osmanlıca) sh. 150İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
DİMYÂTÎ (Muhammed bin Osman)
Fıkıh ve tefsîr âlimlerinden. İsmi, Muhammed bin Osman bin Sadaka bin Ali bin Muhammed bin Muhlisuddîn’dir. Dimyâtî diye meşhûr olmuştur. 852 (m. 1448) senesinde Atıyye kasabasında doğdu. Kaynaklarda ölüm târihi ve yeri bildirilmemektedir.
Şafiî mezhebinde olup, dedeleri daha önceden Kâhire’ye gelmiş idi. Küçük yaşta iken Dimyat’a geldi. Burada Kur’ân-ı kerîmi ve Minhâc kitabını ezberledi. Şihâbüddîn Cedîdî’nin derslerine uzun müddet devam etti. Fakîh Alemüddîn’in ve başka âlimlerin derslerinde de bulundu. Sonra Kâhire’ye gelip, Şeyh Midyen Zaviyesi yakınında bulunan İbn-i Bektemir Zâviyesi’ne yerleşti. Burada bulunan âlimlerin derselerine devam ederek, “Verdiyye” kitabını ve İbn-i Mâlik’in “Elfiye” kitabının yarısını ezberledi. İbn-i Kâsım’ın ve Fahreddîn Osman Maksî’nin derslerinde bulundu. Cem’ul-Cevâmi’” kitabını okudu. Fıkıh ilmi öğrendi. Bir miktar da; İbâdî Bedreddîn bin Kattân ve Cevcerî’den okudu. Bekrî’den Minhâc haşiyesini, Kemâleddîn bin Ebî Şerîften Şerh-i Akâid ve haşiyelerini okudu. Cem’ul-Cevâmi’ şerhini ve Beydâvî tefsîrini dinledi. Kâfiyeci’den Nûr sûresinin tefsîrini okudu. Ebû Hâmid Televânî’den, birkaç defa Kâşifet-ül-Kerb adlı lügat kitabını ve diğer eserlerini okudu. İmâm-ı Kâmiliyye, Bedreddîn Hasen A’rac’ın yanında; usûl, fıkıh, ferâiz, hesâb ve başka dersler okudu.
Şemseddîn Sehâvî diyor ki: “Nûhbe” şerhini ve “Buhârî” kitaplarını okudu. Yazı yazma derslerime devam etti. Eserlerinden birçoğunu da bizzat kendi yazısı ile yazdı. Celâleddîn Kumsî, Şihâbüddîn Hicâzî ve Şihâbüddîn Şâvî’den hadîs-i şerîf öğrendi. Yûsuf el-Acemî, İbn-i Kattân, Maksî ve Ebû Hâmid ders okutma husûsunda ona icâzet verdiler. Ba’zı âlimler ise, fetvâ verme husûsunda icâzet verdiler. Çok akıllı, ağır başlı ve iffet sahibi bir âlim idi.”
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-8, sh. 145
İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
EBNÂSÎ (İbrâhim bin Mûsâ)
Mısır’da yetişen Şafiî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, İbrâhim bin Mûsâ bin Eyyûb el-Ebnâsî, el-Maksî el-Kâhirî’dir. Künyesi, Ebû İshâk ve Ebû Muhammed olup, lakabı Burhâneddîn’dir. Daha çok Ebnâsî diye tanınmıştır. İbn-i Hacer-i Askalânî’nin hocalarındandır.
725 (m. 1325) senesinde Mısır’da sahil şeridinde bulunan Ebnâs isimli küçük bir köyde doğdu. 802 (m. 1400) senesi Muharrem ayında, hacdan dönerken yolda vefât etti. Uyûn-il-Kasb denilen yerde defn olundu.
Genç yaşında Kâhire’ye gelen Ebnâsî, burada ilim tahsiline başladı, önce Kur’ân-ı kerîmi ezberledi. Başka ba’zı mühim eserleri de ezberleyince, ilim öğrenmeye çok hevesli olduğu ve bu husûsta çok gayretli olduğu anlaşıldı. Mısır’daki Şafiî mezhebi fıkıh âlimlerinin büyüklerinden olan Veliyyüddîn el-Menfelûtî ve Esnevî’den fıkıh okudu. Bunlardan başka; Vâdiyâşî, Meydûmî, Muhammed bin İsmâil Eyyûbî, Ebû Nu’aym Si’ridî, Ahmed bin Kâsım Harran ve daha birçok âlimden ilim öğrendi. İlim öğrendiği âlimlerin çoğundan icâzet aldı. Tefsîr, hadîs, fıkıh ve Arabî ilimlerde derin âlim oldu.
İlim tahsilini tamamladıktan sonra ders vermeye başlayan Ebnâsî ( radıyallahü anh ), Sultan Hasen Medresesi, Âsâr-in-Nebeviyye Medresesi ve daha başka medreselerde ders verdi. Câmi’ıl-Maksî’de hatîblik yaptı. Aynı zamanda ders de okuttu. Bir müddet Sa’îd-üs-Sü’adâ Medresesi’nin meşihat makamında bulundu. Oranın idâreciliğini yaptı. Sonra buradan ayrılıp, Kâhire dışında bulunan bir hânegâha yerleşti. Orada talebe okutmakla meşgûl oldu.
Talebelerine çok iyilik ve ikramlarda bulunurdu. Onları bir araya toplar, fıkıh okuturdu. Yemeği beraberce yerlerdi.
Talebelerinin çoğu, ilimde çok ilerleyip, meşhûr âlimlerden oldular. İbn-i Hacer-i Askalânî, Veliyyüddîn-i Irâkî, Cemâleddîn bin Zâhire ve İbn-ül-Cezerî bunlardandır. Kendisinden ilim öğrenen zâtlar sayılamıyacak kadar çok idi. Şemsüddîn el-Beşbisî, Zeynüddîn eş-Şenvânî, Burhâneddîn el-Kelimşâvî, Ebnâsî hazretlerinin en son talebelerindendir.
İbrâhim bin Mûsâ el-Ebnâsî hazretleri, güzel ahlâk sahibi idi. Herkesle iyi geçinirdi. Gösterişten, giyim-kuşama düşkün olmaktan uzak, gayet sâde bir hayat yaşayan, çok mütevâzî bir zât idi. Çok ibâdet ederdi. Külfetli iş yapmaktan uzak idi. Masraf ve süslenmede mübalağa yaparak öğünenler gibi hareket etmek onda yoktu. Yaşayışı gayet rahat ve huzûr içinde idi. Fakirleri sever ve onlarla beraber bulunmaktan hoşlanırdı. Menkıbe ve kerâmetleri çoktur. Birçok güzel hasletlerin kendisinde bulunduğu nâdir şahsiyetlerden biri idi.
Bir ara Mısır diyarının kadılığına ta’yin olunan Ebnâsî ( radıyallahü anh ), mes’ûliyetinin ağırlığından korkarak kabûl etmek istemedi ve bir yere gizlendi. Gizlendiği sırada Kur’ân-ı kerîmi açtı. Açınca, ilk olarak; “Ey Rabbim! Zindan bana, bunların beni yapmaya çağırdıkları işten daha hayırlıdır.” (Yûsuf-33) meâlindeki âyet-i kerîmeyi okudu. Bundan, kadılığı istememesinin isâbetli olduğunu anladı. Kur’ân-ı kerîmi kapayıp, doğruca Münyet-ül-Mi’râc diye bilinen yere gitti. Orada günlerce saklandı. Kimseye görünmedi. Onu bulamayınca, kadılığa İbn-i Ebi’l-Bekâ isminde bir zâtı ta’yin ettiler. Ebnâsî, bundan sonra ortaya çıktı ve beldesine döndü.
Mutlak vera’ sahibi, müslümanların müftîsi olan Ebnâsî, zamanında Mısır diyârında bulunan âlimlerin üstadı olarak tanınırdı. Câmi’ul-Ezher’de müderris idi. Fazilet sahibi üstün bir zât olarak bilinir, büyük-küçük herkes, onu çok severdi. Âlimler ve diğer insanlar arasında çok meşhûr oldu. İnsanların onun hakkındaki i’tikâdı çok güzel idi.
Birçok defa hacca gidip geldi. Bir sene, hacdan sonra memleketine dönmeyip, Mekke-i mükerremede mücavir olarak kaldı. Orada hadîs-i şerîf, kırâat ve başka ilimler okuttu. Sonra memleketine dönerken, 802 (m. 1400) senesi Muharrem ayının sekizine rastlayan Pazartesi günü, yolda, Kefâfe denilen konaklama yerinde vefât etti. Yıkanıp, kefenlendikten ve cenâze namazı kılındıktan sonra, Uyûn-il-kasb denilen yere kadar taşındı ve orada defn olundu. Kabri orada bilinmekte ve tanınmaktadır. Hacılar, oradan geçerken kabrini ziyâret edip, rûhâniyetinden istifâde etmektedirler. Aynı yerde, hac emîri Bahâdır Cemâleddîn en-Nâsırî’nin kabri de bulunmakta olup, ikisi aynı türbededir.
Ebnâsî hazretlerinin talebelerinden, sâlih ve fâdıl bir zât olan Şihâbüddîn Ahmed bin Muhammed el-Eslemî, hocasının, Bülkînî diye tanınan zâta şu menkıbeyi anlattığını haber veriyor Ebnâsî, Allahü teâlânın izniyle, kabirde bulunan mevtâların sözlerini işitirdi. Birgün bir kabristana gitmişti. Orada yeni bir mezar gördü. Bu yeni mezarın sahibinin kim olduğunu sormak üzere, mezarın yanına varıp selâm verdi. Selâm verdiği şahıs, ya’nî kabirdeki kimse, iniltili bir şekilde; “Ey Efendim! Bu râfizînin kabri yanında niçin duruyorsunuz?” dedi. Ebnâsî hazretleri böylece, kabir sahibinin dünyâda iken, Eshâb-ı Kirâma düşman olanların yolunda olduğunu bu bozuk i’tikâdının, cezasını çekmekte olduğunu anladı.
Bu hâdiseyi nakleden Şihâbüddîn el-Eslemî diyor ki: “Ebnâsî ( radıyallahü anh ), bunu Bülkînî’ye anlatınca, bunun te’sîri ile Bülkînî’nin yüzü kıpkırmızı oldu. Gözyaşları akmaya başladı. Bir taraftan da; “Ben inandım. Bu hâdise doğrudur. Bu hâdise, senin ne kadar yüksek bir zât olduğuna çok açık bir delîldir” diyordu.”
Bir defasında, bir mes’ele hakkında Ebnâsî hazretlerinden bir fetvâ istenmişti. O da cevâbını orada bulunan birine yazdırıp, suâli soran kimseye verdi. Daha sonra, fetvânın yazılışında bir yanlışlık olduğu, bu sebeble fetvânın yanlış anlaşılacağı ortaya çıktı. Hemen fetvâyı götüren kimsenin arkasından onu tanıyan birisini gönderip, fetvâyı geri getirmesini emretti. Giden kimse ne kadar aradıysa da, fetvâyı götüreni bulmak mümkün olmadı. Ebnâsî hazretleri de bu hâle çok üzüldü.
Aradan çok az bir zaman geçmişti ki, fetvâyı götüren kimse gelerek, fetvânın yazılı olduğu kâğıdı denize düşürdüğünü, tekrar yazılmasını istirhâm etti. Ebnâsî bu hâle çok sevinip, Allahü teâlâya hamdetti. Sonra, fetvâyı bizzat kendisi yazarak o kimseye verdi. Bu hâdiseye şâhid olanlar, fetvâyı taşıyan kimsenin fetvâyı denize düşürmesinin, Ebnâsî hazretlerinin bir kerâmeti olduğunu anladılar.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-1, sh. 117
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-1, sh. 172
3) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 13
4) Hüsn-ül-muhâdara cild-1, sh. 437
5) El-A’lâm cild-1, sh. 75
6) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 19
.İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
EBÛ BEKR EL-CERÂ’Î
Hanbelî mezhebi fıkıh âlimlerinden ve büyük müfessirlerden. İsmi belli olmayıp, Ebû Bekr künyesi ile meşhûrdur. Babası Zeyd ile, kardeşi Ömer-ül-Mâdî de, aynı künyeler ile tanınırdı. Lakabı Takıyyüddîn idi. Nesebi, Ebû Bekr bin Zeyd bin Ebî Bekr bin Zeyd bin Ömer bin Mahmûd el-Hasenî el-Cerâ’î ed-Dımeşkî es-Sâlihî’dir. “Cerâ’î” nisbeti ile meşhûr oldu. Cerâ’, Nablus’un köylerinden olup, takriben 825 (m. 1422) senelerinde orada dünyâya geldi. 842 (m. 1438) senesinde Şam’a geldi. Kâdılık vazîfesinde bulundu. Kıymetli eserleri vardır. 883 (m. 1478) senesinde Şam’da vefât etti.
Ebû Bekr Cerâ’î, Kur’ân-ı kerîmin kırâatini Yahyâ el-Abdûsî’den okudu. Ayrıca ondan “Umde”, tefsîre dâir “Uzeyri”, fıkıhta “Hırakî” ve “Nizâm-ül-mezheb”, “Milha” İbn-i Mâlik’in “Elfiye”sinin ba’zı bölümlerini, “Cem’ul-Cevâmî”nin üçtebirine yakınını, “Elfiye-i Şa’bân-i Âsârî”nin tamâmını ve daha başka eserleri okudu. 842 (m. 1438) senesinde Dımeşk’a (Şam’a) gelip, Takıyyüddîn bin Kandes’ten fıkıh ilmini tahsil etti. Ondan hiç ayrılmadı ve icâzet aldı. Fıkıh, usûl, ferâiz, Arabîyât, me’ânî ve beyân ilimlerinde ondan çok istifâde etti. Hanbelî âlimlerinden Şeyh Abdürrahmân bin Süleymân ile de devamlı bulundu. Şemseddîn es-Sîlî’den ve başka âlimlerden ferâiz bilgilerini okudu. Devamlı ilimle meşgûl oldu ve çok yükseldi. Nihâyet Şam’daki Hanbelî mezhebi âlimlerinin fâzıllarından, üstünlerinden oldu. Ders ve fetvâ vermekte ve herkese faydalı olmakta çok ilerledi. Kâdı yardımcılığı yaptı. Kıymetli kitaplar yazdı. Bunlardan birisi, “Gâyet-ül-matlab fî ma’rifet-il-mezheb” kitabıdır. Bu eserini, İbn-i Müflih’in fürû’âta (fıkhî mes’elelere) dâir yazdığı eserini ve Hırakî’nin eserini kısaltarak, bir cild hâlinde hazırladı. Ayrıca bir eseri de, “Hılyet-üt-tarrâz fî hıll-il-elgâz”dır. Bunda da, Şafiî âlimlerinden Cemâleddîn-i Esnevî’nin kitabından çok faydalandı. Biri de, “Et-Terşîh fî beyânı mesâil-it-tercîh” kitabıdır.
Ebû Bekr Cerâ’î, Ba’lebek’te Sahîh-i Buhârî’yi dinledi. Şam’a gelince, hocası Takıyyüddîn’e tâbi olarak, hadîs dinlemek husûslarında Şemseddîn-i Sehâvî’ye de arkadaş oldu. Kendi kendine çok kitap mütâlâa etti. 861 (m. 1456) senesinden sonra Kâhire’ye geldi. Orada kaldığı az süre içinde, ba’zı âlimlerin yanına gidip onlardan istifâde etti. Seyyid Nesâbe, Şeyhülislâm Bülkînî, Celâleddîn-i Mahallî gibi âlimlerden çeşitli “Müsned”leri okudu. Hepsinden icâzet aldı. Takıyyüddîn el-Hısnî’den ve Kâdı İzzeddîn’den az miktarda mantık ve başka ilimleri okudu. Kâdı İzzeddîn ona, kendisinin nâibliğini (yardımcılığını) yapmasını teklif etti. Aralarındaki sevginin kopmasından korktuğu için kabûl etmedi. İbn-i Hümâm’ın, derslerinde hazır bulundu. Ondan, Mısırlı birçok âlim, ilim tahsil etti. Kâhire’de çok fetvâ verdi. Çok hac yaptı. 875 (m. 1470) yılında yaptığı hacdan sonra bir müddet Mekke’de kaldı. Burada da çok ilim tahsil etti. Orada, Müsned-i Ahmed İbni Hanbel’in tamâmını, Necmeddîn bin Fehd’in huzûrunda okudu. Müsned’in isnâdlarını nazım hâline getirmiştir. Bu “Kaside”sine şu beyit ile başlamaktadır:
“Bizi hidâyete ulaştıran Allahımıza hamd olsun!
O, bize nice ni’metler ihsân etti.”
Şemseddîn Sehâvî diyor ki: “O, büyük bir âlim, sözleri fasih, dînine çok bağlı, kimseye sıkıntı vermeyen, insanların ihtiyâçlarını gidermeye çalışan, ilim ve amel ile nefsini terbiye etmeye uğraşan bir zât idi.”
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-3, sh. 62
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-11, sh. 32, 33
3) Şezerât-üz-Zeheb cild-7, sh. 337, 338
İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
EBÛ BEKR ES-SAKKÂF
Evliyânın büyüklerinden. İsmi, Ebû Bekr bin Abdürrahmân es-Sakkâf’tır. Kerâmet sahibi bir zât idi. 831 (m. 1427) senesinde vefât etti. Çok kerâmetleri görüldü. Ebû Bekr es-Sakkâf talebelerine, çölde acıktıklarında, henüz fırından yeni çıkmış sıcak ekmek ikram ederdi.
İki kişi, Terim şehrine, ileri gelenlerden birkaçını ziyâret maksadıyla gitti. Bir Cum’a günü idi. Önce Ebû Bekr es-Sakkâf’ı aradılar. Onu câmide ibâdetle meşgûl iken buldular. Fakat o, güneş sararıp batıncaya kadar câmiden çıkmadı. O iki kişi, onu beklediler. Bu esnada çok acıktılar. O zaman es-Sakkâf onların yanına geldi ve bir örtü uzatıp: “Bunun içindekini alınız” buyurdu. Onlar da örtüyü alıp açtılar, içinde fırından henüz çıkmış sıcacık bir ekmek buldular ve doyuncaya kadar yediler. Geriye az bir şey kaldı. Onu da Ebû Bekr es-Sakkâf yedi.
Ba’zı kimseler, ziyâret maksadıyla Terîm’e geldiler. Canları kavrulmuş buğday ve et istedi. Ebû Bekr es-Sekkâf’ın huzûruna çıktılar. Onun, canlarının istediği yiyecekleri getirip ikram ettiğini gördüler. Ba’zısı yağmur suyundan istedi. Ebû Bekr es-Sakkâf hizmetçisine dönüp; “Kabı al, en güzel su kanalından doldur getir” dedi. Hizmetçi gitti, dediği sudan doldurup getirdi. Ziyâretçiler suyu içtiler ve suyun son derece tatlı ve lezzetli olmasına çok şaşırdılar.
Ebû Bekr es-Sakkâf, birisinin bir kadınla evlenmek istediğini duyunca; “Bu adam, o kadınla değil de, o kadının annesi ile evlenecek. Annesi evlidir. Kocası onu boşayacak, o zaman bu kişi bu kadını nikahlıyacak” buyurdu. Dediği gibi oldu.
Birgün hava kararıp, her taraftan şimşekler çaktı. Çok şiddetli yağmur yağmaya başladı. Herkes bütün vadilerin su ile dolup aktığını zannetti. Ebû Bekr es-Sakkâf; “Falan vadide hiç su akmıyor” buyurdu. Gidip baktılar, dediği gibi olduğunu gördüler.
Birisi, Ebû Bekr es-Sakkâf hakkında ileri geri konuştu. Es-Sakkâf; “Bu kişinin iki ay sonra gözleri görmez olur. Vefâtından sonra da evi zorla alınır” buyurdu. Orada bulunanlar târihi yazdılar. Dediği gibi, iki ay sonra o kişinin gözleri kör oldu ve evi, vefâtından sonra zorla alındı.
Vâlinin biri, dergâhın hizmetçilerine âit bir malı zorla alıp götürdü. Onlar da Ebû Bekr es-Sakkâf’ı vesile ettiler ve yardım istediler. Sabah olunca, vâli gasbettiği şeyleri gönderdi ve haklarını helâl etmelerini istedi. Böyle yapmasının sebebini sorduklarında; “Bana şöyle bir zât geldi. Yaptığım işin doğru olmadığını ve aldığımı geri vermedikçe dönmiyeceğini söyledi. Beni korkuttu. Ben de derhâl aldığım malları iade ettim. Sahiplerinden rızâ ve helâllik taleb ettim” dedi.
Bir talebesi, yanında hanımı olduğu hâlde bir vadide yolunu kaybetti ve şiddetli bir şekilde susadılar. O talebe, hocası Ebû Bekr es-Sakkâf’ı vesile etti ve yardım istedi. O esnada uyudu. Rü’yâsında, atına binmiş bir hâlde hocasını gördü ve hocası ona; “Seni unutacağımızı mı zannedersin? Hoca talebesini unutmaz” dedi. O esnada uyandı. Karşısında, elinde su kırbası olan birisi duruyordu. Getirdiği suyu içip, kaplarını doldurdular. Sonra da o kişi, gidecekleri yolu ta’rîf etti.
Ahmed bin Ali Habbânî, bayram masrafını te’min etmek için Terîm’e geldi. Yolda Ebû Bekr es-Sakkâf ile karşılaştı. Ebû Bekr es-Sakkâf, ona ihtiyâcını sorunca; “Çoluk-çocuğuma sarfetmek için üç dirheme ihtiyâcım var” dedi. Es-Sakkâf da; “Çok geçmeden aradığını bulacaksın” buyurdu. Nihâyet Erciş denilen yerde, Ali bin Mûsâ adında biri ihtiyâcı olan üç dirhemi verdi. Ahmed bin Ali, oradaki dostlarından da istedi ise de, üç dirhemden fazlasını bulamadı.”
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild-1, sh. 262İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
EBÛ BEKR İBNİ HILLİKÂN
Şafiî Mezhebi âlimlerinden. İsmi, Ebû Bekr bin Ali bin Abdullah bin Ahmed bin Muhammed bin İbrâhim bin Ebû Bekr’dir. El-Meşhedî el-Kâhirî nisbetiyle de bilinir. 770 (m. 1369) senesinde Kâhire’nin Meşhed-i Hüseyn mevkiinde doğdu. 855 (m. 1451) senesinde Kâhire’de vefât etti. Orada Sûfiyye kabristanına defn edildi. Soyu, Ca’fer bin Yahyâ bin Hâlid bin Bermek’e kadar ulaşır.
Kâhire’de Meşhed-i Hüseyn denilen yerde büyüdü. Küçük yaşta Kur’ân-ı kerîmi ezberledi. İmâm Fahruddîn el-Belbesî’den, Kur’ân-ı kerîmi kırâat-ı seb’a üzere okudu. İmâm Fahruddîn el-Belbesî ona, kırâat-ı seb’ayı okutmak üzere izin verdi. Fıkıh ilmini Ebü’l-Feth el-Belkînî ve diğer âlimlerden tahsîl etti. Arabcayı Şemsüddîn Acemî’den öğrendi. Şemsüddîn Şatnufî ile uzun süre beraber kalıp, onunla ilmî mütâlâalarda bulundu. Vesimî’nin yanında bulunarak, ondan güzel yazı yazma üzerine ders aldı ve yazısını güzelleştirdi. Zamanında yaşayan Tenûhî, Ebnâsî, Zeftâvî, Halâvî, Süveydâvî, Gamârî, Merâgî, İbn-üş-Şeyha gibi âlimlerden çeşitli ilimleri tahsil etti.
Ebû Bekr ibni Hıllikân, ilk önce sarayda hizmetçilere ders verme husûsunda gayret sarf etti. Onun tedris halkasından çok kişiler yetişti. İbn-i Haldûn’un kâtipliğini yaparak ve birçok eserleri eliyle yazarak geçimini te’min etti. Bir süre Ezher yakınında göçebelerle beraber kaldı. Celâlüddîn Belkînî’ye nikâh akidlerinde vekîllik yaptı. İki defa hacca gitti. Birincisinde annesiyle birlikte gitmişti. Annesi orada vefât etti. Ebû Bekr İbni Hıllikân, ba’zı çok zarurî hâllerde, oğlu ile birlikte Şam’a ticâret için gitti.
Ondan, ileri gelen birçok kimseler hadîs dersi dinledi. Buhârî ve Şifâ’yı ondan okudular. Ebû Bekr İbni Hıllikân, hayır sahibi, sakin, mütevâzî, yapılan iyiliklere fazlasıyla karşılık veren bir zât idi. Onun “Musannef fî Sınâat-iş-Şühûd”, “Menseh” ve “Kasîdet-ün-fil-Kâ’be” adlı eserleri vardır.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-3, sh. 67
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-11, sh. 52İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
EBÛ BEKR SÜYÛTÎ
Şâfiî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Ebû Bekr bin Muhammed bin Sâbıküddîn Ebû Bekr el-Hudayrî es-Süyûtî’dir. Celâleddîn Abdürrahmân-ı Süyûtî’nin babasıdır. Asıl ismi belli olmayıp, “Ebû Bekr” künyesi ile tanınırdı. Lakabı “Kemâleddîn”, künyesi ise “Ebü’l-Menâkıb” idi. “Süyûtî” nisbeti ile meşhûr oldu. Takriben 804 (m. 1401) senesi Zilka’de ayında Süyût beldesinde dünyâya geldi ve orada yetişti. Fıkıh, usûl, kelâm, nahiv, sarf, me’ânî, beyân, ferâiz, hesâb, mantık ve vesaik (vesîkalar) ilimlerinde derin bilgiye sahipti. Kâhire’ye gitmeden önce, memleketinde kadılık yaptı. Bundan bir müddet sonra Kâhire’ye gitti. Allâme Kayâtî’den hiç ayrılmayıp, ondan çok ilim tahsîl etti. Fıkıh, usûl, kelâm, nahiv, i’râb, me’ânî ve mantık ilimlerini ondan öğrendi. Allâme Kayâtî, 829 (m. 1425) senesinde ders vermesi husûsunda ona icâzet verdi. Şeyh Bâkır ve Hâfız İbn-i Hacer’den hadîs ilmini aldı. İbn-i Hacer ile “Sahîh-i Müslim”i okudu. O, bunu 827 (m. 1423) senesinde Şeyh Burhâneddîn bin Hıdr’ın hattı ile zabt etmişti. Kur’ân-ı kerîmi, Şeyh Muhammed Cîlânî’den okudu. Yine Şeyh İzzeddîn el-Kudsî ve daha birçok âlimden ilim öğrendi. Çok ilim toplayıp, her birinde mütehassıs oldu, her ilimde yükseldi. Çok güzel yazı yazardı. Terki (devlet adamlarının emir ve hükmünü bildiren yazı) san’atında nihâyete ulaşmıştı. Onun inşâ’daki (yazısının güzelliğinde) yüksekliğini gören her kimse, bunu ikrâr ederdi. Asrının bütün âlimleri, bundaki üstünlüğü, kabûl etmişlerdi. Uzun seneler ders okutup fetvâ verdi. Kâhire’de kadılık yapan birçok kimselerin yardımcılığında bulundu. Her yönüyle övülen bir yaşayışı vardı, iffet ve nezâket sahibiydi. Şeyhûniyye Câmii’nde fıkıh derslerini okutmak üzere ta’yin edildi.
Tûlûniyye Câmii’nde hatîblik yapardı. Kendi yazdıklarından hutbe okurdu. Kâdı’l-kudât Şerefüddîn Menâvî, onun yazdığı hutbeleri kendisinden isteyip, kaledeki hâdiseli zamanlarda bunlarla hutbe îrâd ederdi. Halife Müstekfâ-billah’a İmâm oldu. Onun yanında çok i’tibâr görür ve kendisine ta’zim, hürmet ve saygı gösterilirdi. Ondan başka hiçbir kimse bu iltifâta kavuşmamıştı. 855 (m. 1541) senesi Safer ayının ikinci gecesi, akşam ezanı vaktinde vefât etti. Cenâze namazını, Kâdı’l-kudât Şerefüddîn Menâvî kıldırdı. Kabri, Karâfe kabristanında Şemsüddîn İsfehânî’nin yanındadır. Vefâtı üzerine birçok mersiyeler yazıldı.
Oğlu Celâleddîn-i Süyûtî diyor ki: “Kâdılardan birisinden işitmiştim. Onun anlattığına göre, birgün babam, şehrin eşrafından birisini ziyârete gitmiş. Akşama kadar onun yanında kalmış. O kadar çok susamış ki, susuzluğundan nerede ise bayılacak hâle gelmiş. Bunun üzerine demiş ki: “Bugün dolaştık durduk, içecek bir soğuk su dahî ikram eden olmadı. Keşki, bu vaktimi ibâdet ile geçirmiş olsaydım. Bizim için daha çok iyilikler hâsıl olurdu.”
Mekke kadılığına ta’yin edildiği rivâyet edilmekle beraber, bu husûstaki haberler ittifâk hâlinde değildir. Herkesin yanında büyük bir yeri vardı. Dindar bir zât olup, kadı iken hüküm verme husûslarında çok araştırma yapardı. İzzet ve şeref sahibi olup, tek başına bulunmaktan çok hoşlanırdı. Kendisine yapılan eziyetlere çok sabırlı idi. Kur’ân-ı kerîm kırâatına (okumasına) çok düşkündü. Her Cum’a bir hatim tamamlardı.
Eserlerinden başlıcaları şunlardır: 1-Şerh-i elfiye Haşiyesi: İbn-ül-Mûsânnifîn “Elfiye Şerhi”ne yaptığı haşiyedir, 2-Şerh-i Adûd Haşiyesi: Buna “Şerh-ül-Akâid-il-Adûdiyye” de denir. Bundan çok az şey yazmıştır. 3-Edeb-ül-kazâ Haşiyesi, 4-Risâletün alâ i’râbi kavl-ü-minhâc, 5- Ecvibetü i’tirâzât-ı İbn-il-Mukrî alel-Hâvî: İbn-i Mukrî’nin “Hâvî’ye olan i’tirâzlarının cevaplarıdır.
Ayrıca onun, “Kitâbün fis-sarf’ ve “Kitâbün fit-tevkî” adında iki eseri daha vardır.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-3, sh. 72
2) Hüsn-ül-muhâdara cild-1, sh. 441, 442
3) Keşf-üz-zünûn sh. 95-96
4) Ed-Dav-ül-lâmi cild-11, sh. 72, 73İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
EBÛ MUHAMMED EL-YEMENÎ
Evliyânın büyüklerinden. İsmi, Abdullah bin Âbdürrahmân bin Osman el-Mu’terid el-Yemenî olup, künyesi Ebû Muhammed’dir. Âlim, kâmil, tevâzu ve ihlâs sahibi, gönlünü Allahü teâlâyâ vermiş bir zât idi. 830 (m. 1426) senesinde vefât etti.
Ebû Muhammed el-Yemenî, Kur’ân-ı kerîmi çok okurdu. Bu husûsta bir benzeri yok idi. Kur’ân-ı kerîmi eline aldığı ânda, onu bir titreme ve korku alır, ancak okumaya başlaması ile bu titreme ve korku sona ererdi. Abdullah-i Yemenî’ye “Nedîm-ül-Kur’ân-ı” (Kur’ân-ı kerîmin arkadaşı, dostu) dendi. Ebû Muhammed el-Yemenî şöyle dedi: “Beni kendisine yaklaştıracak bir ibâdet yolu üzerinde olmayı Allahü teâlâdan istedim. O da bana, kendi kitabını, ya’nî Kur’ân-ı kerîmi okumamı nasîb etti.”
Bir talebesi şöyle anlatır: “Birgün Abdullah-i Yemenî’nin yanında idim. Bir kadıncağızın feryâd ettiğini ve doğum zamanı geldi dediğini duyduk. Ebû Muhammed; “Yâsîn sûresini okusun. İnşâallahü teâlâ selâmet bulur” dedi. Biraz sonra da; “Şimdi o kadıncağız bir erkek evlâdı dünyâya getirdi. İsmini de Ali koydu” buyurdu. Bir ara gidip ne olup bittiğini sorduğumda, hakîkaten hocamın bildirdiği gibi olduğunu öğrendim.”
Kendisi şöyle anlatır: “Rü’yâmda kendimi Allahü teâlânın huzûrunda iken gördüm. Her tarafı bir nûr kaplamıştı. Huzûrda; Muhammed aleyhisselâm, hocam Seyyid Abdülkâdir-i Geylânî, hocam Fakîh Ahmed bin Ömer ez-Zeyla’î, Ebü’l-Gays bin Cemîl ve velîlerden birçok zât bulunuyordu. Orada bir halı vardı ve herkes nalınlarını çıkarıp onun etrâfına toplanmıştı. Ayağımda nalın olduğu hâlde bana; “Halıya bas” dendi. Buyurulduğu gibi yapıp, oraya oturdum. Daha sonra Ebü’l-Gays kalktı ve bana bir elbise giydirmek istedi. Fakat Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm ) işâretiyle yerine oturdu. Server-i âlem ( aleyhisselâm ) mübârek elleriyle başıma beyaz bir tülbend koydu. Daha sonra Ebü’l-Gays bin Cemîl bir takye giydirdi. Orada bulunanlar da tekbîr getirdiler.”
Yine şöyle anlatır: “Birgün hocam Ebü’l-Gays’ın kabrine gidip bir ihtiyâcımı arzettim. Ne zaman ki başımı kaldırıp baktığımda, kabir parmaklıkları arasında; “Maksadın olacak, olacak” diye yazılı bir mektûp gördüm.”
Kendisi anlatır: “Atâ isminde birinin evinde misâfir idim. O, çoluk-çocuğuna vâlinin zarar vereceğini söyledi ve onun hakkında şikâyette bulundu. O zaman ben, Resûlullahı ( aleyhisselâm ) vesile ettim. O’ndan yardım istedim. Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ); “İşte ben yanındayım” buyurdu. Sabahleyin vâlinin azli haberi geldi.”
Yine kendisi şöyle anlatır: “Rü’yâmda bana bir kâğıt parçası verildi ve; “Günahlarını buna yaz” dendi. Kâğıt genişledikçe genişledi. Sonra da; “İşte biz, senin ne kadar günâhın var ise hepsini affettik denildi.”
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild-2 sh. 122İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
EBÛ NASR PÂRİSÂ
Evliyânın meşhûrlarından. İsmi, Muhammed bin Muhammed el-Hâfız-ı Buhârî olup, Muhammed Pârisâ hazretlerinin oğludur. Künyesi Ebû Nasr, lakabı Hâfızüddîn’dir. 865 (m. 1460) senesinde vefât etti. Kabri Belh şehrindedir. Din ilimlerinde ve tasavvuf ilminde çok yüksek derecede bir âlim ve büyük bir evliyâ idi. Babasından feyz ve ilim almıştır. Görülmemiş bir tevâzuya sâhib idi. İlmini ve tasavvufdaki üstün hâllerini hep gizlerdi. Kendisine bir suâl sorulduğu zaman, kitaba bakalım der, kitaplara bakar cevap verirdi. Kitabı eline alıp açar açmaz, sorulan suâlin cevâbı bulunan yer çıkardı. Ba’zan da bir iki sahife yakını çıkardı.
Ebû Nasr Pârisâ hazretlerinin sohbetinde ve hizmetinde bulunan Pîr Halta ismiyle tanınmış bir zât ondan şu beyti nakletmiştir.
“Sabırla kanâati kendine yol tut;
Bu derdi huy edinenler elem çekmez.”
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Nefehât-ül-üns sh. 435
2) Reşehât sh. 92
3) Hadâik-ül-verdiyye sh. 143İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
EBÛ YAHYÂ (Abdürrahmân bin Muhammed)
Tilmsân’da yetişen tefsîr ve hadîs âlimlerinin büyüklerinden. İsmi, Abdürrahmân bin Muhammed bin Ahmed Şerîfdir. Künyesi Ebû Abdullah, nisbeti Tilmsânî olup, Ebû Yahyâ adıyle meşhûr olmuştur. 757 (m. 1356) senesinde Ramazan ayının ondokuzunda doğdu. 826 (m. 1423) senesinde Receb ayında vefât etti.
Ebû Yahyâ’nın doğacağını, babası rü’yâsında görmüştü. Bir kimse ona rü’yâsında; “Bir oğlun doğacak, okuyup âlim olacak. Sen onun âlim olduğunu göreceksin” dedi. Hakîkaten de öyle oldu. Doğum gecesi, babası çok sadaka dağıttı. Fakîh Ebû Zeyd Abdürrahmân bin Haldûn ve fakîh Kâdı Ebû Yahyâ bin Sekkâf da babasıyle beraber sabahladılar. Çocuk doğunca, bu iki âlimden her biri, çocuğa kendi isminin konulmasını istedi. Bunun üzerine her iki âlimin arzusunun yerine gelmesi için birinin adını, öbürünün de künyesini çocuğa isim olarak koydular. İsmi, Abdürrahmân, künyesi de Ebû Yahyâ oldu.
Babası, çocukları içerisinde onu çok sever ve çok iyi yetişmesini isterdi. Annesi Şerîfe hanım da bu oğlunu çok sever, ondan ayrılmaya dayanamazdı. Eğer herhangi bir sebeple ayrılırsa, sabredemez, hemen oğlunun yanına dönmek isterdi. Annesi, Ebû Yahyâ’ya hâmile iken, şöyle bir rü’yâ gördü: “Çok güzel bir kuş, elbisesinin yakasından içeri girer. Aşağı doğru inerek, alt tarafından (ya’nî eteğinin altından) çıkar gider. Ebû Yahyâ’nın annesi ise, çok fazla susar, su içmek ister. Kendisine su dolu bir kap verilir. O da bu sudan içer. O sırada o kuş gelir, su kabının üzerine konar ve o kadar içer ki, neredeyse kap tamamen boşalacak hâle gelir.” Uyandığında rü’yâsı bir âlime anlatılınca, o da; “Senin bir oğlun dünyâya gelecek. Bu çocuk, büyüdüğünde âlim olacak” diye ta’bir eder. Gerçekten de böyle olur.
Ebû Yahyâ, ilk tahsilini babasından yaptı. İbn-i Hâcib’in “Aslî” kitabını ve İmâm-ı Mâlik hazretlerinin Muvatta adlı hadîs kitabını okudu. Derslerinde çok gayretli olup, hemen hepsini ezberlerdi. Daha babası hayatta iken ders vermeye başladı. Babasının vefâtından sonra büyük kardeşi Abdullah’tan ilim tahsil etti ve çok kitap okudu. Ayrıca büyük âlim Ebû Osman Ukbânî’den İbn-i Hâcib’in “Aslî” adlı kitabını, “Cümel-ül-Hûncî”yi okudu. Bu zâtın tefsîr derslerine devam etti. Üstâd Abdullah Hayatı Gırnâtî’den ez-Züccac ve el-Mukarrib kitaplarını okudu. Ebü’l-Kâsım bin Rıdvan’dan “Sahîh-i Müslim” ve Kâdı Iyâd’ın “Şifâ” kitabını okudu ve icâzet aldı. Daha pekçok âlimden ilim tahsil etti. İlminin yüksekliği ve güzel hâlleri her tarafa yayıldı. Âlimler bile onun ilme olan düşkünlüğüne hayret ederlerdi. Fakîh Ebû Yahyâ Matgarî; “Ben doğuda ve batıda çok âlimlerin sohbetlerinde ve derslerinde bulundum. Ebû Abdullah ve iki oğlu gibilerini ne duydum, ne de gördüm.” demektedir.
Büyük kardeşi Abdullah, şiddetli şekilde hastalanınca, Ebû Yahyâ’ya kendi yerine geçmesini ve talebelere ders okutmasını emretti. Fakat edebinden, bu işe ehil olmadığını söyleyerek kabûl etmedi. Ancak ağabeyinin ısrârı üzerine, 784 (m. 1382) senesinde bu isteğini yerine getirdi. İlimde çok yüksek derecelere yükseldi. Çok talebe yetiştirdi. Tasavvuf ilminde de çok yüksek hâllere ve ma’nevî makamlara kavuştu. Her türlü ilimde âlim idi. Bid’atlerden uzak olup, dosdoğru yol olan Ehl-i sünnet ve cemâat yolunda idi. Feth sûresinin ilk âyetlerinin tefsîrini okuyanlar, ilminin yüksekliğini anlarlar. Ağabeyi Ebû Muhammed Abdullah, bu tefsîr eline geçince onu inceledi. Kardeşinin ilminin yüksekliğini görerek, şöyle yazdı: “Allahü teâlâ seni muvaffak eylesin. Tefsîrini çok güzel yazmışsın. Tefsîrini yazarken büyük âlimlerin tefsîrlerine müracaat etmişsin. Yazdıkların daha güzel anlaşılır ve ikna edici olmuş. Hepsini hakîkat temelleri üzerine yazmışsın.”
Ebû Yahyâ’dan pekçok âlim ilim öğrendi. Bunlardan ba’zıları şunlardır: Şeyh Ebû Zeyd Câderî, Allâme İbni Zâgû, Şeyh Ebû Abdullah Kaysî. Allâme İbn-i Zâgû onu çok över ve kitaplarında ondan nakiller yapardı. Ebû Yahyâ, ilmin inceliklerini ve hakîkatlerini bilmede çok yüce bir mertebede idi. Âlimlerin önde geleni, zâhir ve bâtın ilimlerinde allâme, tefsîr âlimlerinin büyüklerinden idi.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) El-Bustân fî zikr-il-evliyâi vel-ulemâ-i bi-Tilmsân sh. 127
2) Ta’rîf-ül-halet cild-2, sh. 208
.İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
EBÜ’L-ABBÂS KUDSÎ (Ahmed bin Abdullah)
Kudüs’de yetişen Şafiî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Ahmed bin Abdullah bin Muhammed bin Dâvûd bin Amr bin Ali bin Abdüddâim el-Kenânî’dir. Aslen Kenan diyârından olup, Kenânî, Makdisî ve Mecdelî nisbetleriyle tanınırdı. Nesebi, İmâm-ı Mâlik hazretlerine kadar ulaşmaktadır. Ebü’l-Abbâs Kudsî diye meşhûr oldu. Lakabı Şihâbüddîn’dir. 809 (m. 1406) senesinde Mecdel’de dünyâya gelip, orada yetişti. 870 (m. 1465) senesi Cemâzil-âhır ayının onaltıncı günü Mısır’da vefât etti. Karâfet-i Sugrâ kabristanına defnedildi.
Memleketinde, Abdullah bin Huld’un yanında Kur’ân-ı kerîmi ezberledi, Kur’ân-ı kerîmin tecvidini, “İbn-i Ebî Beyd” diye meşhûr olan Şemseddîn Muhammed bin Mûsâ’dan ve Mecdel kadısı Cemâleddîn Mahmûd bin Harûn’dan okuyup öğrendi. “Minhâc” kitabını ezberledi. Ayrıca; hadîs, sarf, nahiv, mantık ve hesâb (matematik) ilimlerine dâir çok kitabı okuyup ezberledi. Ezberlediği bu eserleri birçok âlime arzedip dinletti. İlim tahsili için, ilk önce memleketinden Gazze’ye, sonra Rumeli’ye, sonra Beyt-i Makdis’e (Kudüs’e), sonra Kâhire’ye ve daha sonra da Mekke’ye geldi. 844 (m. 1440) senesinde Mekke’de kaldı. Bu şehirlerin herbirinde; fıkıh, usûl, kelâm, Arab edebiyatı, ferâiz, hesâb, arûz ilimleriyle meşgûl oldu. Şihâbüddîn Ahmed bin Âmir (Kettânî lakabı ile meşhûr), İbn-i Ebî Beyd, Burhâneddîn İbrâhim bin Ramadan el-Basîr gibi birçok âlim ona icâzet verdiler. Dımeşk’da Alâüddîn-i Buhârî ile karşılaştı. Onun derslerini dinledi. Dâima, onun ders halkasının en arkasında otururdu.
Ebü’l-Kâsım Nüveyri’den de çok çeşitli ilimleri öğrendi. Bundan ve Alâüddîn-i Kâbûnî ile Hanefî âlimi Nâsıruddîn-i lyâsî’den de Arabîyât bilgilerini okudu. Fıkıh, usûl-i fıkıh, nahiv, lügat ve hadîs ilimlerinde, Rislân’dan çok istifâde etti. Ayrıca o zât, ona çok va’z ve nasihat ederek Allahü teâlânın emirlerini bildirirdi. İzzeddîn-i Kudsî, İbn-i Kâdı Şühbe Harîrî, Şihâbüddîn bin Âyid, Şemseddîn el-Mahmerâ, Bulkînî, Şerefüddîn-i Sübkî, Cemâleddîn-i Emşâtî gibi âlimlerden çeşitli ilimleri aldı. Emşâtî’den; arûz bilgilerini öğrendi. Kayâtî ve Vanâî’den de; fıkıh, Arab edebiyatı, usûl-i fıkıh, kelâm ve daha başka ilimleri tahsil etti. “Kırâat-ı erba’a-i aşere” hakkında yazılmış ba’zı kitapları, Şemseddîn-i Kabâkâbî’den dinleyip öğrendi. Abbâdî, Ebü’l-Esbât Remli, Şemseddîn-i Mekkînî ve Ammâd bin Şeref gibi âlimlerden de çeşitli ilimleri okuyup öğrendi.
Tâceddîn bin Garâbîlî’den hadîs ilmini öğrendi. Şeyh İbn-i Hacer ile uzun zaman kalıp, hadîs ilmine dâir çok mes’eleyi okudu. Onun imlâ (yazdırma) derslerinde de bulundu. Mekke’de Zeyneddîn bin lyâs’dan da hadîs-i şerîf dinledi. Ayrıca ondan, Ebî Amr’ın kırâatini da okumuştu. Ebü’l-Feth Merâgî, Muhib bin Nasrullah Bağdadî, Bisâtî, Zeyneddîn-i Zerkeşî, Kubâbî, Tedmirî, İzzedîn-i Kudsî, Sa’d bin Dîrî, Âişe-i Hanbelî gibi âlimlerden de çok hadîs-i şerîf dinledi.
Velhâsılı o Mısır’da, Şam’da, Mekke’de ve daha başka şehirlerde bulunan asrının âlimlerinin çoğundan ilim aldı. Buralara nice kerreler gidip geldi.
İzzeddîn bin Furât ve daha birçok âlim, ona icâzet verdiler.
Mekke’de, kırâat âlimlerinden Şeyh Muhammed Geylânî ile karşılaştı. Ondan da çok ilim tahsil etti. Bu ilimde çok yükseldi. Kâyâtî, Vanâî, İbn-i Kâdı Şühbe, Bulkînî, Abbâdî ve daha birçok âlim, ders ve fetvâ vermek husûsunda ona izin verdiler. Onun; tefsîr, hadîs, fıkıh, usûl, edebiyat ilimlerine dâir ezberlediği birçok kitaplar ve bölümler vardır. Hadîs-i şerîfleri bilmekte, sahih ve zayıf olduklarını ayırmakta pek mahirdi. Okuduklarını hemen ezberlerdi. Bunun için birçok meclislerde va’z ve nasihat verirdi. Her ilimde zamanının bir tanesiydi.
İzzeddîn-i Kudsî diyor ki “Onun va’z ve nasihat vermedeki derecesi o kadar yükseldi ki, Zeyneddîn-i Kureşi’den sonra benim va’z kürsüme, onun gibisi çıkıp va’z etmemişti.”
İbn-i Ebî Azibe diyor ki: “Onun ezberledikleri, Zeyneddîn-i Kureşî’den daha çoktu.”
Şeyh İbn-i Hacer diyor ki: “O, Kudüs’de ilimle çok meşgûl oldu. Çok zekî olup, okuduklarını ve işittiklerini hemen ezberlerdi. Sözleri herkes tarafından beğenilip kabûl edildi. Va’z ve nasihat vermekte pek mahirdi. Yanına çok kimseler toplanırdı. O, Hanefî âlimlerinden Ebü’l-Bekâ’ bin Ziyâ’dan çok nakillerde bulunurdu, İnsanların ondan istifâdesi çok oldu. Birçok talebesi oldu. Fetvâlarını, yazıp verirdi. Mescidde va’z ettiği için, halk ve ba’zı âlimler, yanında toplanırdı.”
Herkes tarafından sevilir ve medhedilirdi. Şam halkının çoğu onu tanır, hürmet ve saygı gösterirlerdi. Kendisine ba’zı memleketlerin kadılığı teklif edilmesine rağmen kabûl etmedi.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-1, sh. 300
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-1, sh. 363, 366İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
EBÜ’L-BEKÂ EL-BEKRÎ
Fıkıh ve usûl âlimlerinden. İsmi, Muhammed bin Abdürrahmân’dır. Künyesi Ebü’l-Bekâ, lakabı Celâleddîn’dir. Celâl Bekrî ismiyle tanınmıştır. 807 (m. 1404) senesinde Dehnût’da doğdu. 891 (m. 1486)’de vefât etti. Doğduğu yerde ilim tahsiline başladı. Önce Kur’ân-ı kerîmi ezberledi. Sonra fıkıh ilmi öğrenmeye başladı. Vâsıtî’nin fıkıh ilmine dâir “Tahrîr” adlı eserini ezberledi. Ayrıca diğer ba’zı fıkıh kitaplarını da okuyup, nahiv ilmini öğrendi. Fıkıh ilmini, dedesi Ahmed bin Muhammed’den öğrendi. Dedesinin vefâtından sonra Mısır’a gidip yerleşti. Mısır’a gittiğinde henüz yeni bülûğ çağına girmişdi. Orada Takî bin Abdülbârî ed-Darir’den, sonra Sıbt İbni Lebân’dan fıkıh okudu. Yine bu zâttan, usûl ve hadîs ilmini öğrendi. Sahih-i Buhârî ve Sahîh-i Müslim’i defalarca okudu. Ayrıca Zeki Meydûmî, Zeyn el-Kumnî, Şemseddîn Bermâvî’den fıkıh okudu. Veliyyüddîn Irâkî’nin verdiği fıkıh derslerine katıldı. Kâyâtî’den de usûl ilmine dâir ders aldı. Bu zâttan “Cem’ul-Cevâmi”yi okudu. Fıkıh ilminde, fıkıh bilgilerini ezberlemek ve öğrenmekte, fıkıh usûlünde ve Arabcada çok ilerleyip, meşhûr oldu. İki defa hacca gitti. Mücavir olarak Mekke’de kaldı.
Kudüs’e de gidip, mescid-i Aksâ’yı ziyâret etti. Bir ara kadı nâibliği, sonra İskenderiyye’de kadılık yaptı. Daha sonra bu vazîfeden alındı. Bunun üzerine Kâhire’ye döndü. Ders ve fetvâ vermekle meşgûl oldu. Daha sonra Ebü’l-Feth bin Kâyâti’nin vefâtı üzerine Baybarsiyye Medresesi meşihatlığı (baş müderrisliği) yaptı. Asrında, bilhassa Şafiî mezhebi fıkıh bilgilerini ezberlemesiyle meşhûr olmuştur. Şafiî mezhebi fıkıh bilgilerindeki ilmiyle emsallerini geçmiştir. Bu vasfından dolayı hürmet görmüş ve hâli takdîr edilip sevilmiş bir zât idi. Eserleri şunlardır: “Şerh-ül-Minhâc”, “Şerh-i Ravd”, “Şerh-i Tenkîh-ül-Lübâb”, “Behcet-ür-râgıbîn”, “Şerh-i Tedrîb”, “Şerh-i Muhtasar-ı Tebrîzî”. Sahîh-i Buhârî’yi de şerh etmeye başlayıp, bir miktar şerhetmiştir.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-10, sh. 134
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-7, sh. 284
3) Keşf-üz-zünûn sh. 1626
4) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 214
5) El-A’lâm cild-6, sh. 194İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
EBÜ’L-BEREKÂT EL-ASKALÂNÎ (Ahmed bin İbrâhim)
Hanbelî mezhebi fıkıh âlimi ve tarihçi. İsmi, Ahmed bin İbrâhim bin Nasrullah bin Ahmed bin Muhammed bin Ebü’l-Feth bin Hâşim bin İsmâil el-Kenânî el-Askalânî el-Mısrî’dir. Lakabı “İzzeddîn” ve künyesi de “Ebü’l-Berekât” idi. Aslen Askalân beldesindendir. 800 (m. 1398) senesi Zilka’de ayında Kâhire’de doğdu ve bu şehirde yetişti. Fıkıh âlimi ve tarihçi idi. Mısır’da Sâlihiyye Medresesinde Hanbelî mezhebi reîsliği onunla nihâyet buldu. Kadirî tarikatına mensûb idi. Kâhire’de Kâdılık vazîfesine ta’yin edildi. Yaşayışı, herkes tarafından medhedildi, övüldü. Vefâtına kadar bu vazîfede kaldı. Çok ilim sahibi olup, kıymetli eserleri vardır. 876 (m. 1471) senesi Cemâzil-evvel ayında Kâhire’de vefât etti.
Ebü’l-Berekât Askalânî, yeni doğduğu sırada babası vefât etmişti. Onu, annesi büyütüp yetiştirdi. Küçük yaşta Kur’ân-ı kerîmi ezberleyip, tecvidini ve “Muhtasar-ı Hırakî’yi” Zerâtîtî’den okudu. Bu eserin tamâmını, Kâdı Mecdüddîn Sâlim’e, ba’zı bölümlerini de âdeti üzere Şemseddîn-i Şâmî’ye, sonunu da Ebü’l-Fadl bin İmâm-ı Magribî’ye arz edip dinletti. Ayrıca İbn-i Mâlik’in “Elfiye”si, “Tûfî”, Beydâvî’nin “Tavâlî”si, Şüzûr-iz-zeheb” ve “Milha” adındaki eserleri de Ebü’l-Fadl’a arz etmişti. “Milha”nın yarısını bir gecede ezberlemişti.
Fıkıh ilmini, Mecdüddîn-i Sâlim’den, Alâüddîn bin Muglî’den, Muhib bin Nasrullah’dan ve daha birçok âlimden okuyup öğrendi. Arab dili ve edebiyatına âit ilimleri de, Şemseddîn Busayrî’den ve birazını da Şatnûfî ve başka âlimlerden öğrendi. Tefsîr ilmini, Şemseddîn bin Dîrî’den okudu. Ba’zı mes’eleleri, Burhâneddîn-i Beycûrî’den sorup öğrendi. Bisâtî’nin ilim meclislerinde tek başına bile hazır bulunuyordu. İbn-i Mezrûkî’nin, Abdüsî’nin, Celâleddîn Belkînî’nin derslerinde onların yardımcılığını yapardı. Bunlarla birlikte, Mecdüddîn, Şemseddîn-i Bermâvîyîn, Bedreddîn bin Demâminî, Takıyyüddîn-i Fâsî, İzzeddîn bin Cemâ’a gibi daha birçok âlimden istifâde etti. İzzeddîn bin Cemâ’a’nın; me’âni, beyân, hadîs ve daha başka derslerine çok gidip ta’kib etti. Şemseddîn-i Irâkî’nin ferâiz ve başka derslerinde hazır bulundu. İlm-i vakt, târih ve diğer ilimleri de Şihâbüddîn-i Berdînî’den, Makrîzî’den ve Aynî’den aldı. İzzeddîn Abdüsselâm el-Bağdâdî’den de; tefsîr, Arabîyyât, usûl-i fıkıh, kelâm, me’ânî, beyân, mantık, hikmet ve diğer ilimleri okudu. Bu zâttan istifâdesi çok yüksek oldu. İbn-i Sâig’den de yazarak çok şey aldı. Zeyneddîn Ebû Bekr el-Hâfî’nin zikir telkini ile beraber tasavvuf yoluna meyledip, hırka giydi. Burhâneddîn-i el-Kâvî’nin sohbetlerinde bulundu. O da, dayısı Cemâleddîn Abdullah’dan ve annesi Âişe’den bu hırkayı giymişti. Keza Şemseddîn Zerâtîtî, Şemseddîn-i Şâmî, İbn-i Mısrî, İbn-i Baytar, Şeref İbni Küveyk ve Şeref Yûnus Vâhî, Şihâbüddîn-i Vâsıtî, Tarrâyînî gibi âlimlerden de hadîs-i şerîf dinledi. Sehâvî’nin hocasından da hadîs-i şerîf dinledi. Veliyy-ül-Irâkî, Halîl-ül-Kuraşî, Zeyn-üz-Zirkeşî, Cemâleddîn bin Fadlullah, Kemâleddîn bin Hayreddîn, Muhib bin Nasrullah el-Fâkûsî, Tâceddîn-i Şerâbîsî ve daha birçok âlimden de hadîs-i şerîf dinleyip ilim öğrendi. Zeyn-ül-Irâkî ve Ebû Bekr Merâgî, Cemâleddîn bin Zâhire, İbn-i Cezerî ve daha birçok âlim, ona icâzet verdiler.
Hocası Mecdüddîn Sâlim’in kadılığında ona yardım ederdi. Bu sırada daha 17 yaşında idi. Orada, kadı yardımcılığına kadar yükseldi. Hocası ona, yardımcılık elbisesini giydirdi. Hocasına Cemâliyye ve Hasîniyye medreselerinde de yardım ederdi. Hattâ bu derslerde, şehrin vâlisi de bulunurdu. Ondan daha büyük âlimlerin orada hazır bulunmasına rağmen, vâli onu hep önde tutardı. Yine, Hasîniyye’deki Câmi-i Melik’deki hutbeleri, İbn-i Baba Câmii’ndeki hadîs derslerini ve bundan sonra da Eşrefiyye (Barsbay) Medresesi’ndeki fıkıh derslerini buna okuturdu. Bunlardan başka, daha birçok dersleri okutmak işini ona havale etmişti. Sefer için kadılık vazîfesinden ayrıldığında, bu vazîfeyi ona verirdi. Ayrıca o, İbn-i Muglî’nin de kadılık vazîfesinde yardımcılığını yaptı.
Askalânî, ilk defa 815 (m. 1412) senesinde hacca gitti. Sonra 853 (m. 1449) senesinde tekrar hac yaptı. O sene, Medîne-i münevverede Seyyid Afîfüddîn el-Îcî ile buluştu. Ondan, Ravda-i mutahheranın yanında söylediği “Kasîde”sini dinledi. O da Askalânî’nin burada yazdığı “Kaside”yi ondan dinledi. İki haccı arasında ve bundan sonra pekçok kerreler Beyt-ül-mukaddesi (Mescid-i Aksâ’yı) ve Halîlürrahmân Mescidi’ni ziyâret etti.
Bu ziyâretleri sırasında, Kubâbî ile de karşılaştı. O, kendisine icâzet verdi. Remle’de Şihâbüddîn İbni Rislân ile bir araya geldi. Ondan “Zühd” manzûmesini okuyup öğrendi ve onun düzeltilmesi husûsunda kendisine izin verildi. Ona hürmet ve saygıda çok rağbet gösterdi, iki kerre Şam’a gitti. Birincisinde, o beldenin hâfızı İbn-i Nâsıruddîn ile karşılaştı. Çok ikramlarda bulundu. İkincisinde, Burhâneddîn Bâ’ânî ile karşılaşıp, nesir olarak yazdığı eserlerini, kendi lafzından ona dinletti. Câmi-i Benî Umeyye’nin İmâmı, Zeyneddîn Abdürrahmân bin Şeyh Halîl el-Kâbûnî ile de buluştu. Yine Dimyat ve Mahille’ye gelince de, bu beldelerin ve köylerinin birçok büyük âlimi ile karşılaşıp, birbirlerinden istifâde ettiler. Şâirleri ile müzâkerelerde bulundu. Onların topladığı, te’lîf ve tasnif ettiği eserlerinden çok faydalandı. Onlardan nazım veya nesir olarak çok eser hazırladı. Onun bu hali kendisini meşhûr etmişti. Bu şöhretinden sonra, evi âlim ve fâzıllarla dolup taşmaya başladı.
Bedreddîn Bağdâdî’den sonra, Kâhire’de Hanbelî kadılığına ta’yin edildi. Bu vazîfelerine ilâveten Sâlihiyye, Eşrefiyye-i Kadime, Nâsıriyye, Câmi-i İbn-i Tûlûn, Şeyhûniyye ve Câmi-i Ezher gibi medreselerdeki derslerini de yürüttü. Talebelerine ve kendisine gelip gidenlere karşı tevâzu ve ünsiyette o kadar çok ileri gitmişti ki, bunda kendisini geçen olmadı. Eserlerinin çokluğu ile beraber, iffetine, asâletine ve güzel huylarına dâir çok şey bildirildi. Ayrıca o, Mısır’da ve başka yerlerde kadılık yaptı. Çok hadîs-i şerîf rivâyet etti. Kendinden büyük âlimler de, ondan hadîs-i şerîf dinlediler.
Askalânî; mescid, medrese, sebîl, sarnıç ve her türlü hayır ve hasenat cinsinden daha birçok şeyler yaptırdı. Onun evinde, muhtaçlardan pekçok kimseler toplanır, o da onların ihtiyâcını gidermeye çalışırdı.
Eserlerinin başlıcaları şunlardır: 1-Nazmü usûl-i İbn-ü-Hâcib ve tavdîhihî, 2-Muhtasar-ül-muharrer fil-fıkıh, 3-Tavdîh-ül-Elfiye ve şerhuhâ, 4-Tenbîh-ül-ahyârı mâkile fil-menâmî minel-eş’âr.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-1, sh. 205, 206, 207
2) Mu’cem-ül-müellifîn cild-1, sh. 144
3) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 321
4) El-A’lâm cild-1, sh. 88İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
EBÜ’L-FADL HATÎB (Muhammed Kemâl)
Hadîs ve Şafiî mezhebi âlimlerinden. İsmi, Muhammed bin Muhammed bin Ahmed bin Muhammed bin Ahmed bin Abdülazîz bin Kâsım bin Abdürrahmân el-Kemâl en-Nevîrî’dir. Hâşimoğulları sülâlesine mensûptur. Nisbeti Mekkî, künyesi Ebü’l-Fadl olup, Ebü’l-Fadl el-Hatîb diye meşhûr olmuştur. 827 (m. 1424) senesi Rebî’ul-evvel ayında Mekke’de doğdu. 873 (m. 1469) senesi Ramazan ayında Kâhire’de vefât etti.
O doğmadan sekiz gün önce, babası vefât etti. Büyük kardeşinin yanında büyüdü, önce Kur’ân-ı kerîmi okumasını öğrendi. Daha sonra ezberledi. Ebû Amr’ın huzûrunda ders dinledi. Mûsâ el-Megrâvî’den “Minhâc” kitabını okudu. Mekke’de Cemâleddîn bin Ebû Yezîd Semerkandî Hanefî’nin Cemâlüddîn Bengâlî Hindî ve Burhânüddîn Bengâlî Hindî’nin yanında nahiv ve fıkıh usûlü dersleri aldı. Ebû Sa’r Hanbelî, Ebü’l-Meâlî Sâlihî, Ebü’l-Feth Merâgî, Takıyyüddîn bin Fehd ve daha başka âlimlerden hadîs-i şerîf dinledi, ilim öğrendi. Yirmidokuz yaşında iken Tedmerî, Kabâbî, Necmeddîn bin Hacî, İbn-i Nâzır es-Sâhibe, Tâcüddîn bin Berdes ve kardeşi Alâüddîn, Kılvetâti, Şemseddîn Şâmî ve ba’zı âlimlerden icâzet aldı.
844 (m. 1440) senesinde ilim öğrenmesi için, kardeşi onu Kâhire’ye götürmüştü. Daha sonraları kendisi yalnız olarak gitti. Kâhire’de Kâyâtî, Venâî ve bunlar gibi büyük âlimlerden; fıkıh nahiv, hadîs dersleri aldı. Seyyid Fahreddîn Şîrâzî’den akâid ilmi öğrendi. İzzeddîn Hanbelî, Şemseddîn Muhammed bin Ebi’l-Hayr Menüfî’den de ilim öğrendi. Medîne-i münevverede Muhib Mutrî, Şihâbüddîn Cerîrî. Ebü’l-Kâsım Nevîrî’den usûl-i fıkıh, nahiv, sarf, mantık, dersleri aldı. Hattâ, Nevîrî’den çok istifâde etti ve onun fıkıh derslerinde bulundu. Sirâcüddîn Ömer Bilbîsî ile berâber, İbn-i Cemâ’a’nın “El-Mensek-ül-Kebîr” adlı eserini ve şerhini İzzeddîn Abdüsselâm Bağdadî, Kemâleddîn bin Hümâm, Selâmullah, Nûreddîn el-Bûşî gibi büyük âlimlerden okudu. Hâfızası çok kuvvetli ve çok zekî idi. Ders okutmak ve fetvâ vermek husûsunda çok âlimlerden icâzet aldı. Şeyh Midyen, Seyyid Safiyyüddîn îcî ve Seyyid Afifüddîn Îcî ile arkadaşlık yaptı. 849 (m. 1445) senesinde üçüncü defa Kâhire’ye geldi. Bu gelişinde ekseriya Kemâleddîn bin Barizî ve Bedreddîn Bağdâdî’nin derslerine devam ederdi. Ba’zı yerlerde hatîblik vazîfesinde de bulundu.
Ebü’l-Fadl’ın kardeşleri de âlim kişilerdi. Fakat Ebü’l-Fadl onlardan daha meşhûr oldu. Efdâliyye Medresesi’nde müderrislik yaptı. Mekke’den Kâhire’ye gelişinde çok rahat etti. Devlet adamlarından çok i’tibâr gördü. Makam sahiblerinden gelen hediyelerin yanında, her günlüğüne bir dirhem maaş tahsis edildi. Sultan da ayrıca hediyeler verdi. Ezher’de vâ’izlik yaptı. Çok güzel ve te’sîrli konuştuğundan, va’zları çok kalabalık olurdu. Derslerine ve sohbetlerine, âlimler ve devlet büyükleri katılırdı. Burada Ünü fazlalaştı, makamı, yükseldi. Sâlihlerle, faziletli kimselerle, âlimlerle beraber olmak onun âdeti idi. Şemseddîn Sehâvî diyor ki: “Beni çok sever ve yakınlık gösterirdi. Çok tevâzu sahibi idi. Beni, kardeşi Ebü’l-Kâsım gibi severdi. Mü’minleri çok sever, münâfıklara çok fazla kızardı. Çok hayır işlerdi.”
Birkaç defa Beyt-ül-makdîs’i ziyâret etti. Buradan Şam’a ve başka şehirlere de gitti. Her gittiği yerde büyüklüğünü takdîr eder, saygı gösterirlerdi. Gittiği yerlerde hadîs-i şerîf rivâyet eder, va’z eder, ders okutur, fetvâ verirdi. Her mecliste konuşur, Sahîh-i Buhârî’den ba’zı hadîs-i şerîfleri açıklardı. Zamanının büyük âlimlerindendi. Hâfızası çok kuvvetli olup, aynı zamanda çok zekî idi. Çok güzel yazı yazar, güzel konuşurdu. Konuşmalarında çok serbest ve rahat olup, hiç tutulmazdı. Âlimler ve halk tarafından hürmet edilir ve sevilirdi. Heybetli olmakla beraber, mütevâzi idi. Çok cömert idi. Herkesin hatırını sorar, gönlünü alır, insanlarla dost olurdu. Yanına gelenlere, makamı ile de yardımcı olurdu. Talebelerinin iyi yetişmesi için çok çalışırdı.
Ona Mısır diyarının kadılığı teklif edildiyse de, kabûl etmedi. Zâten buradaki şöhreti kadılıktan daha yüksek idi. İbn-i Mulakkîn’den sonra Şâfiîlerin müderrisliğinde bulundu. Rûhu çıkacak âna gelinceye kadar şuurunu kaybetmedi. Vefât edinceye kadar herkese nasihat ederdi. Vefât edince, çok kalabalık bir topluluk cenâze namazını kıldılar. İmâm-ı Şafiî’nin yakınına defnettiler. Sahîh-i Buhârî’ye şerh yazmıştır. Bunun yanında, hutbe kitabı ve daha başka eserleri vardır.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-1, sh. 32İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
EBÜ’L-HASEN SÜYÛTÎ (Muhammed bin Ebî Bekr)
Şafiî mezhebi âlimlerinden. İsmi, Muhammed bin Ebî Bekr bin Ali bin Hasen bin Mutahhir bin Îsâ’dır. Lakabı Salâhaddîn, künyesi Ebü’l-Hasen olup, nisbeti Süyûtî’dir. 783 (m. 1381) senesinde Mısır’ın Asyût kasabasında doğdu. 859 (m 1455) senesinde Kâhire’de vefât etti.
Memleketi Asyût’ta büyüdü. Önce Kur’ân-ı kerîmi okumasını öğrendi. Kur’ân-ı kerîmi Verş kırâatine göre Şerefüddîn Abdülazîz bin Muharriz bin Ebi’l-Kâsım Tahtâvî’den okudu. Ebû Emr kırâatini ise Şihâbüddîn Düveynî’den okudu. Düveynî’den bir miktar nahiv ilmi de öğrendi. Daha sonra babası, 800 (m. 1397) târihinden önce oğlunu Mısır’a götürdü. Umde kitabını Zeynüddîn Irâkî’den iyice okuyup öğrendi. Sonra Zeynüddîn, Irâkî’nin huzûrunda okuyarak icâzet aldı. Babası, oğlunu tekrar memleketine götürdü. Bir müddet burada ikâmet ettikten sonra, 806 (m. 1403) senesinde ailece Kâhire’ye geldiler. Şehir dışında bir yere yerleştiler.
Ebül’l-Hasen Süyûtî burada; fıkıh, hadîs, usûl, nahiv, me’ânî ve beyân ilimlerinde Veliyyüddîn Irâkî’nin derslerine devam etti. Irâkî’nin Emâlî kitabını yazdı. Yine Nûreddîn Ademî, Şemseddîn Bermâvî, Burhâneddîn Beycûrî’den de fıkıh ilmi tahsil etti. Nahiv ilmini Şemseddîn Şettanûfi ve Şemseddîn İbni Hişâm’dan, arûz ve edebiyatla ilgili diğer ilimleri de Bedreddîn Demâminî’den tahsil etti. Âcurimiyye kitabının az bir bölümü hâriç, diğer bölümlerini Demâminî’den okudu. İzzeddîn bin Cemâ’a’nın derslerinde de bulunan Ebü’l-Hasen Süyûtî, Ebû Dâvûd ve İbn-i Mâce adındaki hadîs kitaplarının çoğunu İbn-i Cezerî ve Zeynüddîn Kımenî’den okudu. Hizb-un-Nevevî’yi de Yahyâ bin Muhammed Şâzilî’den okudu. Çeşitli ilimlerde büyük âlim oluncaya kadar, ilimle meşgûl olmaktan geri durmadı. Edebiyat ilimlerinde büyük âlim oldu.
Ebü’l-Hasen Süyûtî, güzel yazı yazardı. Kendisi ve başkaları için pekçok kitap yazdı. 835 (m. 1431) senesinden sonra Asyût’daki medreselerin idâreciliğini yaptı. Bu medreseler Şerîfiyye, Fâiziyye, Bedriyye ve Hudayriye medreseleridir. Karakoca Hasenî Medresesi’nde de hatîblik ve imamlık yaptı. İbn-i Hacer onu över ve sözlerini dinlerdi. Veliyyüddîn Irâkî, Ebü’l-Hasen’e; “Fazilet sahibi bir kimse” derdi. Şemseddîn Sehâvî diyor ki: “Ben, Ebü’l-Hasen Süyûtî ile defalarca beraber bulundum. Hocamız İbn-i Hacer’den ders okurken, ben de dinledim. Şiirlerinden ba’zı bölümler yazdım, İbn-i Fehd ve diğer ba’zı arkadaşlarımız da yazdı”
İlki 826 (m. 1423) senesinde olmak üzere, defalarca hacca gitti. Zaman zaman Mekke-i mükerreme de mücavir olarak ikâmet etti. Dımeşk’a gidip Kudüs’ü, Halîl İbrâhim (aleyhisselâm) makâmlarını ziyâret etti. Sa’îd, Kûs, İskenderiyye ve daha başka şehirlere de gitti. Gittiği yerlerin âlimlerinden istifâde edip, tâliblerine de ilim öğretti. Ebü’l-Hasen Süyûtî, çok hayr ve hasenat işleyen, fazilet sahibi bir zât idi. İnsanlardan uzak durur, halkın arasına pek karışmazdı. Güzel ahlâklı olup, temiz ve güzel giyinirdi.
Zamanının en büyük âlimlerinden ders alan ve en kıymetli âlimleri yetiştiren Ebü’l-Hasen Süyûtî, pek kıymetli eserler de yazdı. Yazdığı eserlerden ba’zıları şunlardır: 1-Matlab-ül-edîp fil-edeb vet-târîh, 2-Riyâd-ül-elbâb ve Mehâsin-ül-âdâb, 3-El-Merc-ün-nadr vel-erc-ül-Itr, 4-Ercûzetün fil-hayl, 5-Şerh-ül-erba’în-in-Neveviyye, 6-Nazmü nühbet-il-fiker, 7-Fadlu Salât-il-Cemâati, 8-Fadl-üs-seyf aler-remyi.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-9, sh. 113
2) El-A’lâm cild-6, sh. 57
3) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 199
4) Ed-Dav-ül-lâmi cild-7, sh. 177, 178İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
EBÜ’L-LUTF HASKEFÎ (Muhammed bin Ali)
Şafiî mezhebi âlimlerinden. İsmi, Muhammed bin Ali bin Mensûr bin Zeyn-ül-Arab el-Haskefî el-Makdisî’dir. Lakabı Şemseddîn olup, “Ebü’l-Lutf” künyesi ile meşhûr oldu 819 (m. 1416) senesinde, Diyarbakır’a bağlı Hısn-i Keyfâ’da (Bugünkü Hasankeyf’de) dünyâya gelmiş olup, kendi beldesinde “İbn-ül-Hısnî” künyesi ile tanınırdı. Doğum yerinde büyüyüp yetişti. Kudüs (Beyt-ül-makdîs), Kâhire ve Haleb şehirlerinde birçok âlimden ilim tahsil etti. Fıkıh, nahiv, sarf, edebiyat, şiir ve daha birçok ilim dallarında mütehassıs bir âlim olarak yükseldi. Birçok eserleri vardır. 859 (m. 1455) senesi Cemâzil-âhır ayının onuncu günü Kudüs’de vefât etti.
Ebü’l-Lutf Haskefî, daha küçük yaşta Kur’ân-ı kerîmi Necmeddîn-i Acemî el-Merâzî’den okudu. İmâm-ı Âsım, İmâm-ı Nâfi’ ve İbn-i Kesîr rivâyetlerini, onun ve İbn-i Musabbir’in huzûrunda okudu. O sırada yanında, Zeyneddîn Âbdürrahmân bin Hallâl da vardı. Çok kimseler, Ebü’l-Lutf’un kırâatından istifâde ettiler.
Nahiv ve sarf ilimlerini, Celâl bin Halvâî’den ve Hasankeyf kadısı El-Hâc Zeyneddîn Abdürrahmân’dan öğrendi. El-Hâc Zeyneddîn de ondan mantık ilmini okudu. Yine o, Hısn-ı Nûr’da Kâdı’l-kudâtlık yapan Şafiî âlimi Hatîb Cemâleddîn Hasen bin Ali’den mantık, şiirde arûz ve kâfiye bilgilerini tahsil etti. Kudüs’de Sirâcüddîn-i Rûmî’den, Kâhire’de Kâfiyecî’den mantık ve “Şerh-i Akâid-i Adûdıyye”nin bir bölümünü muhtasar olarak okuyup öğrendi. Ayrıca Kâfiyecî’den, Seyyîd Şerîf Cürcânî’nin “Şerh-i Mevâkıb”ından iki mevkifini (bölümünü) de okumuştu. Hey’et (astronomi), hendese (geometri), hesâb (matematik) ve diğer fen ilimlerini de, meşhûr fen âlimi Kıvâmüddîn-i Şîrâzî’den tahsil etti. Safiyyüddîn Abdülmü’min el-Ermevî’nin “Edvar” kitabını, Musul kadısının oğlu El-Hâc Zeyneddîn Tâhir’den okudu. Beyân, me’ânî ve bedî’ ilimlerini de, Haleb’de Şifahıyye Medresesi’nin müderrisi Alâüddîn Ali el-Kürdî’den öğrendi.
Fıkıh ilmini, Haleb’de Câmi-i kebîrin İmâmı olan Ubeyd-ül-Bâbî’den ve Kudüs’de Zeyneddîn Mâhir’den okudu. Zeyneddîn Mahir de, ferâiz ve hesâb bilgilerini ondan öğrendi. Ayrıca o, usûl-i fıkıh ile beraber; fıkıh, nahiv, tefsîr, hadîs ve tasavvuf ilimlerine âit derin bilgileri, Şihâbüddîn bin Rislân’dan öğrendi.
Haleb’de Hâfız Burhâneddîn’den, Kudüs’de Şemseddîn bin el-Mısrî’den, Şihâbüddîn bin Hâmid’den, Takıyyüddîn-i Kalkaşendî’den ve Kâhire’de İbn-i Hacer-i Askalânî’den pekçok hadîs-i şerîf dinleyip öğrendi. Şemseddîn-i Usayrî ve daha başka âlimler, ona icâzet verdiler.
Haskefî’nin Haleb’e gelişi, 835 (m. 1431) senesinde idi. Sonra memleketine döndü. 838 veya 839 (m. 1435) senelerinde Haleb’e geldi. Oradan Kudüs’e geldi ve buraya yerleşti. Hacca gitti. Birçok kere Kâhire’ye gidip geldi Kudüs’de Salâhiyye Medresesi’nde müderris yardımcılığı yaptı. Kâhire’de Şemseddîn Esnevî ile karşılaştı. Onun, nesir ve nazım olarak yazdıklarını dinleyip, pek beğendi. Ona ikram ve iltifâtlarda bulundu.
Ebü’l-Lutf Haskefî, yüksek faziletlere ve çok çeşitli meziyetlere sahip olan bir zât idi. Hattı, yazı yazması çok güzeldi. Tezyinat, süslemeler yapmakta pek parlak bir san’ata sahipti. Cild yapma san’atında o kadar yükselmişti ki, bu işte herkesi hayrette bırakırdı. Binlerce cildin arasında onunkini başkalarından ayırmak, hiç de zor olmazdı. Edebiyatta üstün bir yeri olup, çok güzel şiirleri, kasideleri vardır. Şiirlerinde Şecî’ san’atını pek mehâretle kullanırdı. Bütün bunlarla beraber o, lütuf ve kerem sahibi olup, insanları iltifât ile karşılaması ve âdâb-ı muaşeretteki üstün vasıfları sayılamayacak kadar çok ve güzeldir. Bu bakımlardan kendisi, “Ebü’l-Lutf künyesi ile meşhûr olmuştu. Bütün sözlerinde ve yazılarında gayet fasîh (açık) bir ifâdesi, emsallerinin üstünde bir üslûbu vardı. Eserleri çok kıymetlidir. Başlıcaları şunlardır: 1-Tahkîk-ül-kelâm fî mevkıf-il-me’mûm vel-İmâm, 2- Ref’-ul-Hicâb fî zebâihi ehl-il-kitâb ve münâkehâtihim, 3- Şeceretün fî ilm-in-nahv, 4- Şeceretün fî ilm-is-sarf.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-11 sh. 65
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-8, sh. 220, 222
3) El-A’lâm cild-6, sh. 288
.İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
EMÎR SULTAN
Osmanlıların kuruluş devrinde yaşıyan, tefsîr, hadîs, kelâm âlimi ve mutasavvıf. İsmi, Muhammed bin Ali el-Hüseyni el-Buhârî olup, lakabı Şemsüddîn’dir. 770 (m. 1368) senesinde Buhârâ’da doğdu. 833 (m. 1430) senesinde Bursa’da veba hastalığından vefât etmiştir. Türbesi, Bursa’da kendi ismiyle anılan câminin yanındadır. Türbesini ziyâret edenler, mübârek rûhundan feyz almaktadırlar. Seyyid olup, soyu Hazreti Hüseyn’e dayanır.
Çeşitli ilimlerde söz sahibi olan Emîr Sultan, dînin emirlerini yerine getiren nâdir insanlardandı. Âlim ve ilim menbâı olan ve Buhârâ’da yetişen Emîr Sultan, ilim öğrenmek için Mekke ve Medine’ye gitti. Hac vazîfesini yerine getirdikten sonra, niyeti Medine’ye yerleşmekti. Ancak orada gördüğü bir rü’yâ üzerine, fikrini değiştirdi ve Bursa’ya yerleşti.
Ona, Buhârâ’da doğduğu için Muhammed Buhârî, Seyyid olduğu için “Emîr Buhârî”, Yıldırım Bâyezîd Hân’ın dâmâdı olduktan sonra da “Emîr Sultan” denilmiştir.
Bursa’da, Şemseddîn Fenârî’den ders aldı. Şemseddîn Fenârî ona şerefli el yazısı ile diploma yazarak verdi. Başta Sultan Yıldırım Bâyezîd Hân olmak üzere, Bursalıların sevgisini kazandı. Emîr Sultân’ı çok seven, Sultan Bâyezîd Hân, bu sevgisinin alâmeti olarak kızını onunla evlendirdi. Bu evlilikten çocukları dünyâya geldi. Sultan Yıldırım Bâyezîd Hân’a, Abbasî halîfesi tarafından “Sultân-ı İklîm-i Rûm” ünvanı verildiğinde, Pâdişâha Emîr Sultan kılıç kuşatmıştı. Devrinin en üstün velisi olan Emîr Sultan, “Kerâmetler Sultânı” diye de anılmıştır. Zamanındaki Osmanlı sultanları ona hürmet eder, bir sefere çıkacaklarında, huzûruna gelip mübârek duâsını alırlardı. Onun eliyle kılıç kuşanırlardı. Emîr Sultan, hayâtı boyunca, din ve vatan için yapılan gazâları teşvik etti. Talebelerine bu işlerin kudsiyetini devamlı anlatırdı. Vefâtından sonra da ma’nevî yardımlarının serhat boylarındaki gaziler tarafından görüldüğü devamlı anlatılagelmiştir.
Emîr Sultan çok gayret göstermesine rağmen, Timur-Yıldırım çarpışmasının önüne geçemedi. İki müslüman-Türk ordusunun birbirleri ile savaşmasını istemiyen Emîr Sultan, sonucun ne olacağını da çok iyi biliyordu. Ankara Savaşı’nın başlamasına çok az bir zaman varken, eşi Hundi Hâtun’un isteği üzerine, Allahü teâlânın izniyle bir ânda cepheye vardı. Orada Sultan Bâyezîd Hân ile görüşmesine rağmen, kararından dönmeye niyetli olmayan Pâdişâhı, savaştan vazgeçiremedi. Emîr Sultân’ın ikâz ettiği şekilde, savaş Yıldırım Bâyezîd’in aleyhine sonuçlandı.
Menkıbeleri: Emîr Sultan hazretlerinin kerâmetleri ve menkıbeleri pek çoktur. Ba’zıları şöyle anlatılır:
Emîr Sultan Buhârâ’da iken, muhterem pederleri ile birgün bir tenhâ yerde sohbet ediyor ve bir âyet-i kerîmenin tefsîri hakkında konuşuyorlardı. O sırada kalbi mahzûn, çok çocuk sahibi, borçlu, belâya mübtelâ olmuş bir kişi gelip, perişan hâlini; “Buhârâ’da bir bahçem vardı. Onun mahsûlü, her sene çoluk çocuğumun nafakasını karşılıyor ve ben de helâlinden geçiniyordum. Takdîr-i ilâhî, birgün bir fırtına esti. Bahçemde bulunan taze ağaçları ve yeni bitmiş sebzelerin çoğunu kuruttu. Bu durumda geçinmeğe gücüm olmadığı için, çoluk çocuğumu terk ettim. Ey Resûlullahın ( aleyhisselâm ) evlâdı! Allahü teâlânın zayıf ve biçâre kulu olan bana, inâyet gözüyle bak. Ayağına düştüm, bana yardımcı ol” diye anlattıktan sonra, yüzünü Emîr Sultân’ın babası Ali’nin ellerine sürdü. Emîr Sultân’ın mübârek pederi; cenâb-ı Hakkın eski varlığına yeniden kavuşturacağını söyliyerek, onu teselli etti. O ânda Emîr Sultan hazretleri, o ihtiyâra merhamet etmeyi ve şefkatli davranmayı aklından geçirdi. O gece Emîr Sultan, muhtaç ihtiyârın bahçesine gizlice varıp, gönülden Allahü teâlâya duâ ederek yalvardı ve; “Ey ni’metler veren ve rızkları taksim eden Allahım! Bu fakirin ağaçlarını ve diğer bitkilerini eski canlılığına kavuştur” deyip, mübârek ellerini yüzlerine sürdü. Daha sonra o fakirin bahçesinde bulunan ağaçlar yeşerdi ve ekili olan sebzeler canlandı. Sabah olunca, ihtiyârın kalbine, ilhâm-ı ilâhî geldi ve hemen bahçesine gitti. Bahçesine girdiği zaman, bahçesinde bulunan ağaçların çiçeklenmiş, taze yaprakları çıkmış ve sebzelerin de canlanmış olduğunu gördü, ihtiyâr adam bu durum karşısında hayrete düştü. Bahçenin bir köşesinden bostana baktı ve; “Ey rızkı veren ve mahlûkatı yaratan Allahım! Yalvarmam ve niyazım sanadır. Bana bu garip sırrı bildir. Yoksa bostanıma hazret-i Hızır mı geldi de, bahçemin ağaçları ölü iken hayat suyunu içip yeşerdi?” dedi. O esnada Emîr Sultan, bahçenin bir köşesinden göründü, İhtiyâr durumun hakîkatini anlayıp, hemen Emîr sultân’ın ellerine sarılmak istediğinde, o gözden kayboldu. Emîr Sultân’ın duâsı bereketiyle, bahçesinin ağaçları, diğer sebzeleri yeşerip, evvelki gibi meyveli olduğuna şükr etti. İhtiyâr, Allahü teâlânın kudretine hayran kalıp, hemen Buhârâ halkına gitti ve başından geçenleri onlara anlattı. Buhârâ halkı gelip bahçenin hâlini görünce, hayret ettiler. Bu kerâmet üzerine, hepsi gelip, Emîr Sultan hazretlerinin mübârek elini öpüp duâ talebinde bulundular.
Penç kalesi, Süleymân Şah zamanında mücâhid gaziler tarafından alınmak istenir. Mezkûr kaleyi top ve tüfekle günlerce muhasara altında tutarlar. Bu sırada yirmiden fazla gâzî, orduya azık getirmek için, Penç kalesinin ilerisindeki Lince vilâyeti taraflarına giderlerken, yolda bol miktarda ganîmet ele geçirdiler. Bu ganîmetin verdiği sevinç içinde yollarına devam ederlerken, karşılarına yediyüz kadar düşman askeri çıktı. Gazilerin sayısı az olduğu için onlara teslim oldular. Düşman askerleri bunları alıp, Lince’ye yedi gün mesafe uzaklıkta ve deniz kenarında bulunan Papa Suntüres kalesine hapsettiler. Bu kalenin ta’mire ihtiyâcı vardı. Bu yüzden esîr müslümanları ta’mir için gündüz çalıştırırlar, gece hapsederlerdi. Bu esîrlerin içinde, Ahmed Zâza isminde bir zât vardı. Bu zât şöyle anlatır: Beni ve altı arkadaşımı bir papaza hizmet için verdiler. Papaz hergün bize; “Gelin bizim dînimize girin. Sizi evlendirelim. Elinize para verip, sizi rahat ettirelim” diye teklifte bulunurdu. Sonunda papaz bizi, hıristiyan yapamayacağını anlayınca, bizim yanımıza gelmez oldu. “Canın Cehenneme ey papaz!” diyerek, yedi yıl papaza hizmet ettik. Günlerden, düşmanlarımızın yortu dedikleri birgün idi. Hizmetinde bulunduğumuz rahip ile birkaç papaz aralarında konuşup, içki içtiler. Bir süre sonra sarhoş olup akılları başlarından gitti ve yere yıkılıp kaldılar. Ben, boğazımda ve ayağımda zincirlere bağlı halkalar olduğu hâlde hapishânede yatıyordum. Gece yarısı rü’yâmda; “Emîr Sultan geliyor” dediler. O ânda yeşil bir elbise giymiş nûrânî yüzlü bir zâtın bana doğru yöneldiğini gördüm. O zât yanıma geldi, elini boğazımdaki zincire uzatıp, boğazımdan çıkardı. Bana; “Ey mahpus! Şimdi kâfirlerden sen ve arkadaşların kurtuldu. Hemen vatanınıza gidiniz” dedi. Hemen uyandım. Boğazımdaki zincirin çıkmış olduğunu gördüm. Allahü teâlâya hamd edip, yanımda yatan arkadaşlarımı uyandırdım ve onların ayaklarındaki ve boynundaki zincirleri çıkardı. Onlara gördüğüm rü’yâyı anlattım ve; “İnşâallah, şimdi serbestsiniz, isterseniz bana tâbi olunuz” dedim. Onlar da; “Sana, itaat ettik ve uyduk” dediler. Onlara; “Gelin şimdi papazlar ne hâldedir onları görelim” dedim. Onlar da râzı oldular ve yukarıya çıktık. Papazlar kendilerinden geçmiş bir hâlde yatıyorlardı. Kılıçları duvarda asılı idi. Hemen arkadaşlarımla o kılıçları alıp, papazları öldürdük. Kale kapısına varınca, nöbetçiyi de öldürerek dışarıya çıktık. Kıyıda, gemiye bağlı bir sandal duruyordu. Sandalın içinde sarhoş birinin uyuduğunu gördük. Onu da öldürdük ve sandalla oradan uzaklaşmaya başladık. Allahü teâlâya şükrederek, yedi gün yedi gece kürek çekip bir kıyıya ulaştık. Sandalın içinde bir kap sirke ile altı tane ekmek vardı. Kıyıya varıncaya kadar onunla idâre ettik. Karaya çıktıktan sonra, topladığımız otları yemeğe başladık. Su bulamadığımız için, iki arkadaşımız susuzluktan öldü. Bir gölün kıyısına vardığımızda, su içmeyeli üç gün olmuştu. Gölden su içeriz zannettik, fakat gölün etrâfı yırtıcı hayvanlarla dolu idi. Korkumuzdan su içmeden yolumuza devam ettik. Halsiz, çaresiz bir hâlde, birbirimize dayanak olarak bir akarsuyun kıyısına vardık. Orada su içtik ve biraz istirahat ettik. Orada açlıktan bir arkadaşımızı kaybettik. Dört kişi kalmıştık. Yolumuza devam ettik. Ben, Emîr Sultan’ın yardımı ile bir yere ulaşıp kurtulacağımıza inanıyordum. Bir süre sonra Düzân kalesine vardık. Orada kimse bize, siz kaçakmısınız demedi ve bizi tutuklamaya kalkmadı. Görenler bize acıyarak, ekmek ve yiyecek verdiler. Kaleye varıp, kale komutanına hâlimizi bildirdik. O da bizi yedirip içirdikten sonra, Semendere iskelesine gönderdi. Herbirimiz oradan vatanlanmıza gittik. Çocuklarımızı sağ bulduk. Bir süre çocuklarımızla kaldıktan sonra, Emîr Sultan hazretlerinin kabrini ziyârete gitmek için bir yerde buluştuk ve Bursa’ya gittik. Orada Emîr Sultan’ın türbesini ziyâret ederek, nezrimizi yerine getirdik.”
Emîr Sultan Bursa’ya geldiği zaman, Keşiş dağında riyâzete çekilmiş ve insanların ihtiyâçlarını gidermekle tanınan siyah elbiseli hıristiyan dînine mensûp görünen bir rahip vardı. Yalnız başına Cebel kalesinde oturur, senenin son ayında Bursa’ya inerdi. Bir ay boyunca boş ve tenhâ bir köşede otururdu. Bu esnada, doğudan ve batıdan gelen ve muhtelif hastalıklara tutulmuş kimseler, onun duâsı ile şifâya kavuşacaklarına inanarak, ona müracaat ederlerdi. Meselâ gözleri kör olanlar, dilsiz olanlar, her türlü hastalık sahipleri ona giderlerdi. Rahip bir duâ okur, gözü kör olanların gözleri açılır, kötürüm olanlar ayakları üzere kalkardı. Bir ay Bursa’da kaldıktan sonra, tekrar dağdaki yerine çıkar ve devamlı ibâdetle meşgûl olurdu. Emîr sultan Bursa’ya gelince, rahibin bu hâlini duydu ve onunla konuşmak için yanına gitmek istedi. Birgün râhib odasında otururken, kapısını çaldı. Keşiş hemen kapıyı açtı ve; “Safa geldin, ey Emîr Buhârî” dedi. Emîr Sultan; “Sen benim Emîr olduğumu nereden bildin?” diye rahibe sordu. Râhib de; “Senin ceddîn Muhammed Mustafâ ( aleyhisselâm ), rü’yâmda senin buraya geleceğini ve adını bana bildirmişti” dedi. Emîr Sultan, rahibe; “Neden îmân etmiyorsun? Neden buradan çıkıp, müslümanların arasına karışmıyorsun?” dedi. Bunun üzerine râhib; “Ceddîn Muhammed Mustafâ’nın ( aleyhisselâm ) önünde îmâna gelip, Kelime-i Şehâdeti getirdim” dedi. Emîr Sultan ile râhib bir süre sohbet ettikten sonra, birbirleriyle vedâlaşarak ayrıldılar.
Sultan Yıldırım Bâyezîd Hân, müslümanların ibâdet etmeleri için, Bursa’nın güzide bir yerinde câmi yaptırmak istedi. Bu durumdan vezirini de haberdar etti. Bugünki Ulu Câmi’nin yeri uygun görüldü ve arsa sahiplerine mülklerinin bedelleri verildi. Herkes gönül rızâsıyla arsalarını verdiler. Fakat câminin inşâ edileceği yerde ihtiyâr kadıncağızın bir evi vardı. Bu kadıncağız; “Ben evimi satmam” diye diretti. Ona; “Bize bu ev mutlaka lâzım” denildi ise de, hiçbir kimsenin sözünü dinlemedi. Sultan Yıldırım Bâyezîd Hân da o kadının yanına gidip, durumu anlattı ise de, kadını fikrinden döndüremedi. Sonra Sultan, dîvânı toplayarak bu husûsu görüştü. Dîvânda, Emîr Sultan hazretlerine durumun bildirilmesi ve ona göre hareket edilmesi kararına varıldı. Sultan Bâyezîd, Emîr Sultan’ın huzûruna giderek durumu anlattı ve; “Sizin hizmetinize muhtacız, yoksa câmi-i şerîf yapılamaz” dedi. O gece ihtiyâr kadın rü’yâsında, mahşer günündeki hâlini gördü. Herkes Muhammed Mustafâ’dan ( aleyhisselâm ) şefaat umup, Cennet tarafına gidiyorlardı, ihtiyâr kadın da onlar gibi Cennete gitmek istedi. Fakat yürümeye gücü olmadığı için, Arasat meydanında yapayalnız kaldı. Bunun üzerine ihtiyâr kadın feryâd etmeye başlayınca, zebanîler ona; “Niye ağlıyorsun?” diye sordular, ihtiyâr kadın; “Müslüman taife Cennete gitti. Ben kaldım, onun için ağlarım” dedi. O sırada gâibden bir ses; “Eğer sen de Cennete gitmek istersen, Yıldırım Bâyezîd Hân’a evini sat, inat etme, yoksa muannidlerden (inatçılardan) olup, ehl-i nâr (Cehennemlik) olursun” dediği ânda, ihtiyâr kadın hemen uyandı. Uyandığı zaman, evinin bir nûr ile kaplanmış olduğunu gördü.
“Elhamdülillah ben de Cennet ehli oldum” diyerek sabaha kadar ibâdetle meşgûl oldu. Sonra gönül rızâsı ile evini satarak, câminin yapılmasına vesile oldu.
Emîr sultan, babasının vefâtından sonra, genç yaşta iken hac mevsiminde Mekke’ye, oradan da Medine’ye gitti. Niyeti, ceddi olan Resûlullahın ( aleyhisselâm ) mübârek kabirlerine yakın bir yere yerleşmek ve ömrünün sonuna kadar orada kalmak istiyordu. Medine’ye geldiği zaman, kalacak bir yer bulamadı. Seyyidler için ayrılmış bir oda olduğunu duydu ve oraya gitti. Orada bulunanlar, seyyid olduklarını ve odanın kendilerine tahsis edildiğini söyliyerek, Emîr Sultan’ı odaya almak istemediler. Emîr Sultan Onlara; “Ben de seyyidim” dedi. Onlar; “Senin seyyid olduğunu burada kim bilir? Seyyid olsaydın hâlinden belli olurdu” dediler. Emîr Sultan onlara; “Ben de burada, Allahın garîb bir kuluyum. Bizim yolumuzda gurûr ve kibir yoktur. Gelin beraber kâinatın efendisi Resûlullahın ( aleyhisselâm ) türbesine gidelim. Selâm verelim. Hangimizin selâmına cevap verirse, onun nesebinin sahih olduğu belli olsun” dedi. Bu teklif üzerine, onlar türbeye dahî gitmeden, yüzlerini Resûlullah efendimizin türbesine dönerek; “Esselâmü aleyke, yâ ceddî!” dediler. Fakat hiçbirine cevap “gelmedi. Emîr Sultan, ihlâs ve şevkle; “Esselâmü aleyke, yâ Ceddî!” dedi. Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) mübârek sesiyle; “Ve aleyküm selâm, yâ veledi!” diye cevap verdi. Bunun üzerine orada bulunanlar, görünüşte fakîr ve hakîr Emîr Sultan karşısında büyük bir mahcubiyet duydular ve af dilediler.
Emîr Sultan hazretleri, Medîne-i münevvereye yerleşmek ve ömürlerinin sonuna kadar orada kalmak niyetinde iken, bir rü’yâ gördü. Rü’yâsında Peygamberimizi ( aleyhisselâm ) ve Hazreti Ali’yi yanyana oturmuş hâlde gördü. O da gidip edeble yanlarına diz çöküp oturdu. Hazreti Ali ona; “Ey Oğlum! Sana cenâb-ı Hak tarafından ceddîn Muhammed’in ( aleyhisselâm ) sünnetini, takvâ yoluyla öğretmen için Rum iline gitmen işâret olundu. Senin önünde, ilerliyen nûrdan üç kandil belirecek, o kandiller nerede gözünden kaybolursa orada kalacaksın. Mezarın da orada olacak” dedi. Emîr Sultan uykudan uyanınca; “Demek ki takdîr-i ilâhî böyle” diyerek yola çıktı. Hazreti Ali’nin dediği gibi, üç kandil ona kılavuzluk etti. Bursa’ya geldiği zaman, önündeki nûrdan üç kandil, pınar başında üç servi civarında fakirler için tahsis edilmiş eski bir kilisenin yanında durdular. Böylece Emîr Sultan Bursa’ya yerleşti.
Emîr Sultan Bursa’ya geldiği zaman, Yıldırım Bâyezîd Hân Macarlarla savaşıyordu. Düşman kuvvetleri, Osmanlı ordusuna büyük zayiat verdiriyorlardı. Bu esnada bir genç, yaralıların yaralarını sarıyor, ba’zan da ellerini açıp duâ ediyordu. Kolundan yaralanan Yıldırım Bâyezîd, bu genç askerin gayretle ve mehâretle yaraları sardığını görünce, o gence karşı kalbinde bir yakınlık hâsıl oldu. Yanına kadar giderek; “Benim de kolumda yara var, yaramı sar” deyince, Emîr Sultan cebinden bir mendil çıkarıp; “Buyurun Pâdişâhım, sizin yaranızı da bu mendil ile sarayım” dedi. Sabah olunca, sarılan bütün yaraların iyi olduğunu, askerlerin ayağa kalktıklarını Yıldırım Bâyezîd Hân’a haber verdiler. Yıldırım Bâyezîd de merak edip kendi yarasını açarken, kolundaki mendilin, hanımının nişanlı iken kendisine hediye ettiği mendilin yarısı olduğunu gördü. Akşam yaraları saran askerin, yanına getirilmesini emretti. Fakat o kimseyi bulamadılar.
Yine Niğbolu Kalesi’nin fethinde günlerce kanlı çarpışmalar oldu. Kale bir türlü feth edilemedi. Hücumların en şiddetli ânında, bir genç, kale kapısını ardına kadar açtı. Yıldırım Bâyezîd ve askerleri kaleye girdiler. Kaledekiler, bu durum karşısında teslim olmak mecbûriyetinde kaldılar. Zaferden sonra bu genci aradılar, bir türlü bulamadılar. Yıldırım Bâyezîd Hân, Rumeli fethinden sonra Bursa’ya gelmeyip Edirne’de konakladı.
Bu sırada Yıldırım Bâyezîd’in kerîmesi (kızı), rü’yâsında Peygamber efendimizi ( aleyhisselâm ) gördü. Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) ona; “Oğlum Muhammed Buhârî ile evlen, sakın sözüme uymamazlık etme” buyurdu. Temiz rûhlu, edeb ve haya sahibi Hundi Fâtıma Sultan, rü’yâsını kimseye söyliyemedi. Ertesi gün yine Resûl-i Ekremi ( aleyhisselâm ) rü’yâda gördü. Server-i âlem, ona; “Eğer âhırette benden şefaat etmemi istiyorsan, Muhammed Buhârî ile evlen” buyurdu. Hâlbuki Hundi Fatıma Sultân’ın, Rumeli Beylerbeyi Süleymân Paşa ile evleneceği söylenmekte idi. Emîr Sultan, zâhiren fakir ve garîb bir kimse idi. Hundi Sultan, bu çaresizlikler içinde bunalıp, duâ etti. “Acaba Emîr Buhârî’nin bundan haberi var mı?” derdi. Kiminle ve nasıl haber gönderebileceğini düşünüyordu. Sonra kendisi gibi edeb ve haya sahibi hizmetçisine rü’yâsını anlattı ve durumu Emîr Sultân’a bildirmesini söyledi. Hizmetçisi gidip durumu Emîr Sultân’a anlatınca, o; “Bizim de malûmumuzdur. Nikâhımız, Allahü teâlâ tarafından kıyıldı. Dînimiz üzere burada da kıyılması gerekir. Durumu Hundi Fâtıma Sultân’a iletin” dedi. Bunun üzerine Emîr Sultan, dünürler gönderip sultânın kızını istedi. Fakat Vâlide Sultân kızını vermek istemeyip, işi zora sürerek, dünürlere; “Emîr Sultân’a söyleyin, kırk deve yükü altın getirirse kızımı ona veririm” dedi. Emîr Sultan hazretleri de; “Sultan vâlidemiz develeri göndersinler, isteklerini yerine getirelim, istediği altınları gönderelim” deyince, sarayı bir telâş aldı. Bu işe kimsenin aklı ermedi. Böyle fakir bir dervişin kırk deve yükü altını nasıl vereceğini, şaşkınlıkla karşıladılar. Saraydan kırk deveyi Emîr Sultân’a götürdüler. Emîr Sultan, develerle birlikte Nilüfer çayının kenarına gitti. Develeri getirenlere; “Heybeleri doldurun, sizler de istediğiniz kadar alın. Aldığınız altın olsun” buyurdu. Kimisi şüphe ederek birşey almadı. Kimisi de heybeleri ve keselerini doldurdular. Kırk deveden meydana gelen kervan saraya girince, Emîr Sultan; “Boşaltın, istediğiniz altın olsun” dedi. Heybeler boşaltılınca, hepsi altın oldu. Kimi kendisi için de almadığı, kimisi de yolda aldıklarını döktüğü için çok pişman oldu. Emîr Sultan ile Hundi Fâtıma Sultân’ın evlenmelerine karar verilince, Fâtıma Sultan, kendi el işlemesi gömlek ve çamaşırları Harem ağası ile Emîr Sultân’a gönderdi. Emîr Sultan, bohça geldiği zaman bir odada mangal yakmış, talebeleri ile sohbet etmekte idi. Harem Ağası içeri girip; “Vâlide Sultân’dan” diyerek, bohçayı Emîr Sultân’a verdi. Bohçayı bir kenara bırakan Emîr Sultan, onların sıhhat ve afiyetleri için duâ etti. Sonra bohçayı açıp, içinden bir mendil aldı. Mendilin içine birkaç köz parçası koyup, mendili kapadı. Tebessüm ederek Harem Ağası’na; “Vâlide Sultân’a selâm söyleyiniz. Biz fakir dervişlerin, zât-ı şahânelerine hediyesi ancak böyle köz parçaları olur. Kabûl etmelerini arz ederim” dedi. Harem Ağası, orada bulunanların şaşkın bakışları arasında oradan ayrıldı. Harem Ağası yolda giderken, mendilin yanıp yanmadığını merak etti; fakat mendilden duman dahî çıkmadığını gördü. Saraya kadar kendisini zor tuttu. Hediyeyi Vâlide Sultân’a teslim etti. Mendil sarayda olanların merakları arasında açıldı. Mendilin içinden ateş taneleri değil, gözleri kamaştıran elmas parçaları çıktı. Bu durumun, Emîr Sultan hazretlerinin kerâmeti olduğu anlaşıldı. Nikâh haberi Edirne’ye ulaşınca, Yıldırım Bâyezîd, Kapıkulu askerlerinden kırk askeri Süleymân Paşa’nın emrine vererek, Emîr Sultân’ın ve Hundi Hâtun’un başlarını getirmesi için Bursa’ya gönderdi. Süleymân Paşa Bursa’ya gelince, Vâlide Sultân’dan onları istedi. Vâlide Sultan vermeyince, kırk asker, Vâlide Sultân’ın sarayına saldırdılar. Vâlide Sultan, onların bu saldırısından korktu. Emîr Sultan onun bu hâlini görünce, ona; “Bu dehşet ve korkunuz nedir? Allah aşkına söyleyin” dedi. Sonra Vâlide Sultân’a “Şu yayı alın ve oku gerin. Ben bakayım siz atın” dedi. Vâlide Sultan; “Ben ok atamam” deyince, Emîr Sultan; “Siz oku takın, o kendiliğinden gider” dedi. Bunun üzerine Vâlide Sultan, pencereden askerlere karşı oku kirişe koyup, bıraktı. Yeşil ok, parlayarak gidip kırkına saplandı. Onlar derhâl oradan kaçtılar. Vâlide Sultan; “Yâ Emîr Sultan! Niye oku sen atmadın da bize attırdın?” diye sorunca, Emîr Sultan; “Eğer oku biz atmış olsaydık, hem o askerlerin, hem de Osmanoğullarının nesilleri helak olurdu. Onun için bu işi size yaptırdık” dedi.
Pâdişâhın, Emîr Sultân’ın ve kızı Hundî Sultân’ın öldürülmesi için Bursa’ya asker gönderdiğini duyan Molla Fenârî, Yıldırım Bâyezîd’e şu mektûbu yazdı:
“Mektûbuma, dâima kullarına acıyıcı olan Allahü teâlânın adıyla başlarım. İnsanların en âcizi olan ben, Türk ve İslâm memleketlerinin koruyucusu, Osmanoğullarının övündüğü ve Hak uğruna savaş edenlerin başkanı, İslâm dîninin ve müslümanların yardımcısı olan, Pâdişâhımın ömrünün uzun olmasını ve evlâdının çoğalıp kıyâmete kadar şan ve şerefle yaşamasını Rabbimden niyaz ederim.
Sultânımızın şunu bilmesi gerekir. Bizim Peygamberimiz Hazreti Muhammed Mustafâ’dan ( aleyhisselâm ) önce, Îsâ aleyhisselâm, kendine inananlardan üç kişiyi Hak dîne da’vet için bir beldeye göndermişti. Fakat oranın halkı, onları yalanlayıp öldürdüler. Bu cinâyeti işledikten sonra, sevinerek evlerine gittiler. Cenâb-ı Hak onların bu davranışlarından râzı olmadı ve Cebrâil aleyhisselâma, o belde üzerinde yürekleri parçalayıcı, korkunç ve keskin bir sesle haykırmasını emretti. Cebrâil aleyhisselâm haykırınca, orada bulunanların hepsi bir anda öldü. Böyle büyük bir felâkete düşmemek için Allahü teâlâya sığınırız.
Şimdi bizim de Sultânımızdan bir ricamız vardır. Dün öldürülmesini emrettiğiniz Emîr Sultan, Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm ) neslinden hürmete değer bir insandır. Bu zât gibi temiz kalbli, Peygamber neslinden bir kişi, zamanımıza kadar Anadolu’ya ayak basmamıştır. Buna benzer aslı temiz bir kimseyi elleri hediyeler dolu da’vetçiler göndererek Buhârâ’dan Anadolu’ya getirmeye çalışsa idiniz, sizin için ebedî bir şeref olurdu. Böyle yapmadığınız hâlde, ma’nevî irâde üzerine yurdumuza gelen bu zât dolayısıyla Peygamber efendimize ( aleyhisselâm ) yakınlık kazanırsanız, sizin dünyâ ve âhıret saadetiniz artacaktır.
Şunu da bildireyim ki, bu dâmâdınız, Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ); “Ümmetimin âlimleri, İsrâiloğullarının nebileri gibidir” buyurduğu kimselerdendir. Bizim böyle seyyidlerden gördüğümüz feyz eserlerini, Hazreti Muhammed’den sonra kimse göstermemiştir. Eğer bir daha onun başını kestirmek için asker gönderirseniz, bütün yurdumuzun felâketi olacağından şüphemiz yoktur. Son ferman sultânımızındır.”
Aradan günler geçtikten sonra Bursa’ya dönen Osmanlı ordusunu ve sultânı karşılayanlar arasında Emîr Sultan da vardı. Yıldırım Bâyezîd, onunla selâmlaşınca, harb meydanında yaralıların yaralarını ve kendi yarasını saranın bu genç olduğunu anladı. Sultan, ona şifreli olarak; “O el çabukluğu ne idi?” diye sordu. Emîr Sultan “Allahın kuvvet ve yardımı, o bi’at edenlerin vefa ve sadâkatlerinin üzerindedir” (Feth-10) meâlindeki âyet-i kerîmeyi okudu. Yıldırım Bâyezîd; “Ya o mendilin yarısı ne oldu?” diye sorunca, Emîr Sultan; “Babacığım, o mendilin yarısı cebimdedir. Bendeniz dâmâdınız Muhammed Şemseddîn” dedi. Yıldırım Bâyezîd Hân atından inerek onunla kucaklaştı ve gözyaşlarını tutamıyarak ikisi de ağladılar.
Balıkesir tarafından Alacapazar denilen bir yerde, Ali Fakî isminde meşhûr bir vâ’iz vardı. Senede bir kere Bursa’ya gelir. Emîr Sultan hazretlerini ziyâret eder, mübârek sözlerini işitir ve hayır duâlarını alıp, giderdi. Bu vâ’iz, kitapların birinde bulunan bir hadîs-i şerîfe i’timâd etmedi. Emîr Sultân’ın sohbetine gittiğinde, hiçbir şey sormadan, kafasındaki düşünce Emîr Sultan’a ma’lûm oldu. Emîr Sultan ona doğru bakarak; “O hadîs-i şerîf sahîhdir” buyurdu ve şöyle anlattı: “Birgün Kâ’be-i şerîfin yanında Mekkeli kâfirler toplanıp ceddim Muhammed aleyhisselâma: “Eğer sen hak peygamber isen, Hacer-ül-esved’e işâret et, taş ikiye ayrılıp içinden bir yiğit çıksın. Sarışın, gayet güzel konuşsun ve elbisesi güzel olsun. Sonra o yiğit senin risâletinin hak olduğuna şehâdet etsin. Biz ancak o zaman müslüman oluruz” dediler. Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) de; “Bugün burada çoğunuz yok. Yarın hepiniz hazır bulunun. İnşâallah îmân etmenize sebeb olur” buyurdu. O gece Cebrâil aleyhisselâm gelip; “Esselâmü aleyküm yâ Muhammed! Allahü teâlâ sana selâm ediyor ve buyurdu ki: “Benim Habîbim o mu’cize için üzülmesin. İzzetim, azametim ve celâlim hakkı için, istenen o şahsı, yetmiş sene evvel o taşın içinde yarattım ve terbiye edip, besledim. Şimdi duâ etsin, ben o kimseyi taşın içinden çıkaracağım” dedi. Ertesi gün Mekkeli müşrikler ve müslümanlar Kâ’be-i şerîf etrâfında toplandılar. Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) Hacer-ül-esved’e eliyle işâret etmesiyle, taş ikiye ayrıldı ve içinden gayet güzel, sarışın ve temiz elbiseli bir genç çıktı. Orada bulunanlardan ba’zıları bu hâli görünce îmânla şereflendiler. Bir kısmı sihirdir deyip küfür üzere olan hâllerine devam ettiler. Sonra ceddim Muhammed aleyhisselâm buyurdu ki: “Bu yiğidin üç gün ömrü vardır. Bu gece nikâh edip evlendirin. Ondan yüksek bir zürriyet kalsın,” Hemen genci evlendirdiler. O yiğit, aradan üç gün geçmesine rağmen ölmedi. On gün olup da ölmeyince, ba’zı Eshâb, Resûl-i ekremin huzûruna gelip; “Yâ Resûlallah! Siz yalan söylemezsiniz. Fakat o yiğit ölmedi” dediler. Resûl-i ekrem de ( aleyhisselâm ) onlara; “Ben o haberi, kardeşim Cebrâil aleyhisselâmın işâreti ile söyledim” buyurdu. O ânda Cebrâil aleyhisselâm geldi ve Allahü teâlâdan selâm getirerek; “Yâ Muhammed! O genç, nikâh gecesi arpa unundan üç tepsi ekmek hazırlatmıştı. Tam Besmele çekip yemeğe başlayacağı zaman, kapıya bir fakir gelip yiyecek birşeyler istedi. Onlar da ekmeklerin bir tepsisini o fakire verdiler. Fakir çok sevinerek evine gitti. O fakirin üç gündür birşey yememiş iki yolcu arkadaşı da vardı, içlerinden birisini de o gence, yiyecek birşeyler istemek için gönderdiler. O genç ona da bir tepsi ekmek verdi. Bunun üzerine diğeri de gidip, o gençten yiyecek birşeyler istedi. Ona da son kalan ekmeği verdiler. O gece açlığı tercih ettiler. Onun için Allahü teâlâ; “Birinci tepsi için on yıl ömür verdim, ikinci tepsi için yirmi yıl ömür verdim. Üçüncü tepsi ekmek için de otuz yıl ömür verdim” buyurdu” dedi.
Sultan İkinci Murâd Hân’ın otuzbin akçe değerinde bir atı vardı. At, yanına kimseyi yaklaştırmıyordu. Birgün Sultan Murâd, Emîr Sultan’ın yanına gelerek; “Biz sizin için bir at almıştık. Siz nasıl isterseniz öyle yapalım. Atı getirecek birisini verin de atı size gönderelim” dedi. Bu arada Emîr Sultan’ın yanında bulunan talebelerinden, Hacı Baba denilen bir zât vardı. Sultânın sözü üzerine; “Ah! Hocam bu hizmeti bana verse de, o atı ben alıp gelsem, atın tımar ve bakım işlerini yapsam” diye kalbinden geçirdi. Emîr Sultan hazretleri ona dönerek; “Ey Hacı Babam! Gidin o ata söyleyin ki: “Senin şimdiki sahibin, Allahü teâlânın emrine mu’ti olup, fermanına mahkûm olmuştur. Sen dahî sahibine tâbi olup, Allahü teâlânın emrine itaat edip, kötü huylardan vazgeçer misin?” Bakalım ne işâret eder?” dedi. O da hemen atın yanına gidip, hocası Emîr Sultan’ın dediklerini söyleyince, at üç defa başını önüne eğip kaldırdı. O, hemen hocasının yanına gidip durumu arz etti. Bunun üzerine Emîr Sultan; “Hacı Baba, o, kötü huylarını terk etti. Siz ondan kaçmayın, onu tımar edin” dedi. Hacı Baba da o atın yanına hiç korkmadan yaklaştı. Emîr Sultan hazretleri o ata binip, Cum’a günleri câmiye giderdi. Hacı Baba da, hergün o ata binerek pazar işlerini görürdü. O atı bir kenara bağlar, çarşıya giderdi. O at, yanına yaklaşmak isteyen ba’zı kimselere saldırır, onları öldürmek isterdi. Onlar, o attan canlarını zor kurtarırlardı. Daha sonra bu saldırdığı kimselerin bid’at sahibleri olduğu anlaşıldı. Atın yanından Ehl-i sünnet i’tikâdında olan biri geçse, ona başını eğip, sakin sakin dururdu. Bu hâli o kadar meşhûr olmuştu ki, çarşı halkı o atı görünce, bid’at sahiplerine yanına yaklaşmamaları için tenbîhte bulunurlardı.
Birgün sohbet esnasında bir zât, Emîr Sultan’a, Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) mi’râca çıkmasının cismânî mi, yoksa rûhanî mi olduğunu sordu. Emîr Sultan hazretleri buyurdu ki: “Ceddim Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ), mi’râca bedeniyle çıktı. Mekansız, zamansız, cihetsiz, sıfatsız olarak Allahü teâlâyı gördü. Gözsüz, kulaksız, vasıtasız, ortamsız olarak Rabbi ile konuştu. Bu husûsta kimsenin şek ve şüphesi olmasın. Bunun doğruluğu, Necm sûresinde bildirilmiştir. Resûl-i ekrem için cümle melâike ve bütün mahlûkat salevât getirirler. Böyle yüksek bir zâtın mi’racında, bedenen veya rûhen olmasında şüpheye gerek yok. Bu beden, göz ve kulaklar, günde bir defa değil, dörtyüz kere mi’râc yapabilir. Buna şüphe etmemek gerekir. Allahü teâlâ bir hadîs-i kudsîde; “Ey Habîbim, sen olmasaydın, hiçbir şeyi yaratmazdım” buyuruyor. Bu hadîs-i kudsî, bunun doğru olduğunu gösterir.
Birgün Emîr Sultan talebelerine ders veriyordu. Dersde; “Şeytan onlara va’d eder, onları uzun emel ve kuruntulara düşürür. Şeytanın kendilerine va’d ettikleri, aldatmadan başka birşey değildir.” meâlindeki Nisa sûresi yüzyirminci âyet-i kerîmesinin tefsîrini şöyle yapıyordu: Bizim yolumuzda gaflete yer yoktur. Şeytanın aldatması kuvvetlidir. Avvâmı başka yoldan aldatır. Sâlihleri başka yoldan aldatır. Âlimleri başka yoldan aldatır. Nitekim işitmişsinizdir ki; Mûsâ aleyhisselâmın ümmetinden olan Bel’âm bin Bâûrâ, İsm-i a’zamı biliyordu. Onun her duâsı kabûl oluyordu. Bulunduğu Belka şehrinin vâlisi Belâk, Mûsâ aleyhisselâmın askerinin şehre girmemesi için duâ etmesini istedi. Ölüm ile tehdit etti. O da can korkusu ve halkın verdiği dünyâ malına aldanarak, Mûsâ aleyhisselâma karşı duâ etti. Mûsâ aleyhisselâmın askeri tarafından öldürüldü. A’râf sûresinde, soluyan köpeğe benzetildi. O sırada mecliste bulunanlardan bir zât, Emîr Sultan’a; “Sultanım, ba’zı âlimler şeytanın aldatmasından kurtulmamışlarsa, biz nasıl kurtuluruz?” dedi. Bunun üzerine Emîr Sultan şu kıssayı anlattı: “Birgün Hasen-i Basrî, bir yerde ibâdet ediyordu. O sırada şeytan elinde bir yularla oradan geçiyordu. Hasen-i Basrî onu yanına çağırdı ve; “Yâ mel’ûn, bu yularlar nedir?” diye sordu. Şeytan da; “Yâ Hasen! Bu yularları, halkın güçlü olanlarının başına vururum. Bunlar benim mahkûmum olur. Kendi başlarına hareket edemezler” dedi. Hasen-i Basrî; “Yâ mel’ûn! Bu yularlardan bize de var mıdır?” diye sorunca, şeytan; “Bu yularlardan sana yok” dedi.
Emîr Sultan hazretleri, devamlı olarak sazdan örülmüş hasır üzerinde otururdu. Mübârek dudakları devamlı hareket ederdi. Şu şiiri sık sık söylerdi:
Eğer gönlün benimle olursa,
Yemen’de olsan bile yanımdasın.
Eğer gönlün benimle değilse,
Yanımda olsan bile uzaktasın.
Dinle bak Hak ne hoş söyledi.
Zebur’unda Davud’a buyurdu.
Düşman ol önce nefs belâsına,
Ondan, bana uymakla kurtulasın.
Gel şimdi sen de düşman ol nefsine,
Zayi eyle onu her ne dilerse,
Eğer bu işte atarsan riyayı,
Kendine rehber kıl evliyâyı.
Eğer anlarsan budur sana ol,
Nefsinin şerrinden halâs ol,
Nefsinin muradından uzak dur.
Düşersen eğer şeytana uzak dur.
Şeyh-ül-İslâm, Emîr Sultan’dan icâzet (diploma) aldıktan sonra, Câmi-i Kebîr’de va’z verirdi. Birgün va’z vermek için yine kürsüye çıkmıştı. Emîr Sultan hazretleri bir talebesini, birşeyler almak için çarşıya göndermişti. Bu talebe, Şeyh-ül-İslâm’ın va’z vereceğini duyunca, kendi kendine; “Gidip va’zı dinliyeyim, Şeyh-ül-İslâm’ın hayır duâsını alayım” diye düşünerek Câmi-i Kebîr’e gitti. O ânda câmide zelzele olmaya başladı. Cemâatin bir kısmı dışarıya kaçtı. Fakat, dışarıda zelzele olmadığını gördüler. Bu durumdan haberi olan Şeyh-ül-İslâm, murâkabeye daldı. Sonra cemâate dönüp; “İçinizde Emîr Sultan’ın hizmeti ile emr olunan kim ise, çabuk câmiden dışarı çıksın. Yoksa bizi helak ettirecek” dedi. Talebe hemen dışarı çıktı. Câminin sallanması durdu. Bu talebe işini görüp dergâha gitti. Emîr Sultan’ın huzûruna girdi. Talebe selâm verdi. Emîr Sultan başını kaldırıp, sâdece talebeye baktı. Selâmına cevap vermedi. Talebe, hocasının heybetinden düşüp bayıldı. Ayılınca, Emîr Sultan ona; “Ey oğlum! Dünyevî ve uhrevî ihtiyâçlarınız karşılanmadı mı ki, başkalarından yardım beklersiniz. Bir kimse hocasından çeşit çeşit ni’metlere kavuşurken, gidib başkasından yardım istemesi, ona suâl sorması, ilim öğrenmesi, hem ayıp, hem gevşekliktir” buyurdu.
Emîr Sultan hazretlerinin yayı ve bir de oku vardı. Bunlar, gazâda kullanılmak üzere asılı dururdu. O yaya ok koydukları zaman, kırk ok çıkar, kırk kişiye isâbet ederdi. Her nereye atmak isterse, bir talebesinin eline verir, o tarafa atmasını emr ederdi. Şeyh-ül-İslâm’ın da hazır bulunduğu birgün, Emîr Sultan okunun ve yayının getirilmesini istedi. Getirilen ok ve yayın Şeyh-ül-İslâm’a verilmesini emr buyurdu. Yay ile ok, Şeyh-ül-İslâm’a verildi. Emîr Sultan ona; “Oku doğuya doğru at. Ok nereye düşerse, mezarımız orası olsun” buyurdu. Şeyh-ül-İslâm, emirleri üzerine oku attı. Ok, şimdiki türbenin olduğu yere düştü. Orası, o zaman ağaçlık ve yeşillik idi. Hâlbuki ok atılan yer ile, düştüğü yer arası çok uzak idi. Atmak ile oraya gitmesi mümkün değildi. Zîrâ okun atıldığı yer ile düştüğü yer arasındaki mesafe, üç ok atımlık idi. Orada bulunanlar, bu işin Emîr Sultan’ın kerâmeti olduğunu anladılar.
Emîr Sultan hazretlerinin türbesi, vefâtından sonra yapıldı. Türbeyi yapan zât, rü’yâsında Emîr Sultan’ı gördü. O zâta; şurayı şöyle yap, burayı şöyle yap diye, türbesi bitinceye kadar, her gece rü’yâda emir verdiler. O zât, türbe yapımını bitirdikten sonra, bir daha Emîr Sultan’ı rü’yâsında görmedi.
İznikli âlim bir zâtın oğlu, birgün uzun bir süre kalmak için Emîr Sultan hazretlerinin türbesine geldi. Altı gün sonra, oradan ayrılmaya karar verdi. Emîr Sultan’ın talebeleri ona; “Efendim, siz uzun zaman kalacaktınız. Niye şimdi gidiyorsunuz?” diye sordular. O da; “Benim bir ihtiyâcım vardı. Kırk yıl çile çeksem o muradıma kavuşamazdım. Emîr Sultan hazretlerinin rûh-ı şerîflerini vesile edip, uzun süre i’tikafta kalmak için buraya gelmiştim. Fakat Emîr Sultan’ın himmeti yetişip feyzi nehirler gibi aktı. O muradıma altı günde kavuştum. Bunun için şimdi gidiyorum” dedi. Şiir:
Gene dinle bu sözü sen, ey server,
Gamı sev, zikr üzeredir rehber.
Gel ey mü’min! Terk eyle riyayı,
Cân-ı gönülden sev evliyâyı.
Kişi severse bunlardan birisini,
Hem de sevmiş olur cümlesini.
Birisini râzı edersen gönülden,
Hepsi râzı olur cân-ı gönülden.
Emîr Sultan hazretlerinin çok talebesi vardı. Ba’zı talebeleri gündüzleri oruç tutar, geceleri de sabaha kadar namaz kılarlardı. Haftada bir gün Emîr Sultan hazretlerine gelip, ihtiyâçlarını ondan alırlardı. Aldıkları ile bir hafta boyunca idâre ederlerdi, ihtiyâçları bitince, yine gelir alırlardı. Birgün bu talebelerinden birisi, yine Emîr Sultan’ın huzûruna geldi. Onun elini öptü. Emîr Sultan talebesine; “Bulunduğunuz yerdeki müslümanlar iyiler mi? Hâlleri nasıldır?” diye sordu. Talebe; “Sizin himmetinizle, sıhhat ve selâmetteler, duâcınızdırlar” deyince, Emîr Sultan elini cebine soktu ve bir akçe çıkardı. O talebesine verdi ve; “Bizden onlara selâm söyle, biz hayatta olduğumuz müddetçe bu akçe ile yetinsinler. Bize duâ etsinler. Başkalarına muhtaç olmasınlar” dedi. O talebe, o bir akçeyi alıp, arkadaşlarının yanına geldi ve onlara; “Emîr Sultan hazretlerinin size selâmı var” dedi. Hepsi selâmı ayakta alarak; “Sultan hazretleri ne buyurdular?” diye sordular. Bunun üzerine o talebe; “Emîr Sultan hazretleri bir akçe verdi ve; “Ben ölünceye kadar bununla iktifa etsinler, kimseye muhtaç olmasınlar” buyurdu” dedi. Bu söz üzerine hepsi dünyâ malından soğudular. Kimseden birşey almaz oldular. Pencerelerinde bir kutu vardı. Kimin ihtiyâcı olursa, o kutunun içinden bir akçeyi alır, iftar için herkese bir miktar ekmek ve üzüm alıp, onunla oruçlarını açarlardı. Ertesi gün o akçe yine yerinde dururdu. Emîr Sultan vefât edinceye kadar böylece ihtiyâçlarını karşıladılar. O akçe yerinden hiç eksilmedi.
O zamanın ileri gelen âlimlerinden Ali hoca şöyle anlatır. “Birgün bir köylü Emîr Sultan’ın huzûruna gelip; “Sultânım, bir sıkıntım var. Başım dertte, bana bir duâ yazın ve himmet edin” dedi. Beni işâret edip; “Yazıyoruz” dedi. Ben de duâyı yazdım. Emîr Sultan ve yanında bulunan talebeleri kime duâ yazsa, Allahü teâlânın izni ile şifâ bulurdu. Hattâ öyle olurdu ki, sar’a hastaları gelse, şifâ bulup giderlerdi, ölünceye kadar bir daha hasta olmazlardı.”
Dûyi Halîfe adıyla meşhûr bir zât vardı. Ona; “İlmi kimden tahsil ettin?” diye sorulduğunda; “Üstadım Emîr Sultan hazretleridir. Birgün, babam ve birçok kişi ile Emîr Sultan hazretlerini ziyârete gitmiştik. Mübârek nazarlarına kavuşup, elini öptük. Babama bakıp; “Oku” buyurdular. Babam Kur’ân-ı kerîm okumaya başladığında, orada bulunanların birçoğu kendinden geçip ağladılar. Ondan sonra babamın bütün çocukları çok güzel Kur’ân-ı kerîm okurlardı. Hattâ kız kardeşlerim bile bizim gibi okurdu” dedi. Şiir:
Gene Resûlullahı dinle ey can!
Ne buyurdu bu ümmete o sultan;
Kim bir mü’minin cân-ı gönülden,
Giderirse üzüntüsünü onun gönlünden.
Hak teâlâ gör ona ne verir;
Kıyâmet üzüntüsünü ondan giderir.
Gel bu öğüdü kabûl eyle,
Menkıbe geldi, yine onu dinle.
O zamanda yaşamış bir zât anlatır: Bir gece rü’yâmda şöyle gördüm: Bursa’nın uzak kasabalarından birkaç kişi: “Bursa’da bir evliyâ var. Allahü teâlânın izniyle ne hacetin varsa verirmiş” diye yola çıktılar. Ben de yatakta yatıyordum. Ben onların dediklerini duyunca, onlara katılarak, biz de duâsını alalım diye beraberce Bursa’ya gittik. Dergâha girip Emîr Sultan’ı görünce bayılmışım. Aklım başıma gelince, ayağa kalkacak takati bulamadım. Emekliye emekliye Sultan hazretlerinin yanına vardım. “Sultânım, beni talebeliğe kabûl edin” dedim. “Kabûl eyledik” diyerek mübârek elleri ile sırtımı sığadılar. Heyecanla uyandım. Rü’yâmı anneme anlattım ve ta’bir etmesini istedim. Annem; “Sen hemen o evliyânın yanına koş, himmetine kavuşarak duâsını al” dedi. Ben hemen yola çıktım. Bir grup insanın, rü’yâmdaki gibi; “Gidip Emîr Sultan’ı ziyâret edelim. Onun duâsını alalım” diye yürüdüklerini gönlüm. Ben de onlara katıldım. Rü’yâmdaki gibi, sırayla dergâha girip huzûrlarına çıktık. Emîr Sultan’in mübârek nazarlarına kavuşunca, aklım başımdan gitti. Düşüp bayıldım. Aklım başıma gelince, ayağa kalkamayıp, emekliyerek ayak uçlarına kadar gittim. “Bizi talebeliğe kabûl buyurun Sultânım” dedim. O da; “Biz seni talebeliğe kabûl edeli kırk yıl oldu.” buyurdu.
Ali Efendi isimli bir zât şöyle anlatır: “Emîr Sultan hazretleri, birgün beni Balıkesir’e göndermek istediler. Kalbimden şöyle geçirdim: “Acaba Balıkesir’e varıp gelinceye kadar vaktimi nasıl geçireyim?” Hemen kalkıp tesbihlerini getirip elime verdiler ve; "Gidip gelinceye kadar bu tesbîhle meşgul ol" buyurdular. Tesbihi alıp yola düştüm. Balıkesir'e Cum'a vakti vardım. Emîr Sultan'ın îkâz için gönderdiği hoca efendinin hutbesine yetiştim. Sonra ona bozuk düşüncelerini ve doğrusunu anlattım. Fakat o beni dinlemedi ve kendi düşüncesinde ısrar etti. Geri dönerken, akşam karanlığında bir köye girdim. Köye girdiğim sırada, dere kenarındaki kumluk bir yere bastım ve kayarak düştüm. O esnada tesbîh elimden düştü. Ne kadar aradım ise bulamadım. Yolculuk bittiğinde, ağlıyarak Emir Sultan hazretlerinin huzuruna girdim. Buyurdular ki: "Yâ Oğlum! Yolculuğun nasıl geçti, hâlin nasıldır?" Ben de; "Sultânım içim yanıyor. Karanlıkta ayağım kaydı, tesbihi suya düşürdüm" dedim. Bunun üzerine Emîr Sultan; "Yâ Oğlum! Onun için niye üzülürsün? Biz onu suya düşürmedik" dedi ve cebinden tesbihi çıkararak verdi."
Emir Sultan, Medine'den yola çıkıp Bursa'ya doğru gelirken, yolda bir beyin oğlu, Emîr Sultan'ı gördü ve kalbi ona talebe olmaya meyl etti. Hemen silâhlarını bırakıp, Emîr Sultan'ın yanına gitti. Ondan kendisini talebeliğe kabul etmesini istirhâm etti. Emîr Sultan onu talebeliğe kabul etti. Bir süre sonra bir yol kavşağına vardılar. Oranın yerlisi olan bir kişi, yolun birinde, geçit vermeyen bir ejderhânın (büyük bir azman yılan) olduğunu söyledi ve o yoldan gitmemelerini tenbih etti. Emîr Sultan'ın önünde giden kandil o yolu gösterdiği için, o yoldan ilerlediler. Bir süre sonra yol kenarında bir ejderhânın uzandığını gördüler. Ejderhâ, sanki avını bekler gibi değil de, şerefli bir misafiri bekler bir hâlde idi. Emîr Sultan hariç, herkes ürkek bir hâlde ve endişe içinde yürüyorlardı ve; "Acaba ejderhâ ne yapacak? Kafileden kimlere saldıracak?" soruları zihinlerini kurcalıyordu. Kafilenin önünde bulunan Emîr Sultan ejderhâya yaklaştığı vakit, ejderhâ derhâl Emîr Sultan'ın devesinin ayaklarına kapanarak; "Hoş geldiniz Şeyhim! Emrinizdeyim!" dedi, Kâfiledekiler bu durumu hayretler içinde seyrettiler. Fakat onlara yolda katılan bey oğlu, bu duruma pek inanmadı. O sırada ejderhâ, derhâl onun üstüne atladı. Beyzade; "Aman Allahım! Yâ Emîr bana yardım deyince, Emîr Sultan ejderhâya bırakması için işaret etti. Bunun üzerine ejderhâ, derhâl geri dönerek oradan uzaklaştı. Böylece, gene kalbindeki şüphe gitmiş oldu.
Emîr Sultan'ın kafilesi, Sakarya nehri kenarında bulunan bir bahçede konaklamıştı. Bahçede her çeşit meyva var idi. Fakat talebelerden birinin canı hurma istedi. O sırada talebenin önünde bir hurma ağacı yükseldi. Üzerinde olgun meyvaları vardı. Ama talebe, olup biteni bir türlü anlamadı. "Acabâ eskiden burada mıydı? Yoksa ben bunu görmedim mi?" soruları zihnini kurcaladı. Bunu fark eden Emîr Sultan; "Canın hurma yemek istiyordu, işte hurma, al ye!" buyurdu. Bunun üzerine talebe, bu durumun hocasının kerameti olduğunu anladı.
Şeyh Sinân şöyle anlatır. Henüz daha küçük yaşta idim. Babamla berâber bahçemize kavun, karpuz ektik. Ne kadar çabaladık ise de, ektiği kavun ve karpuzlar bir türlü istediğimiz gibi yetişmedi. Birgün bostanda, üzüntülü bir şekilde oturuyordum. Babam ise köye dönmüştü. O sıra âniden, bir at üstünde, yeşil kaftanlı bir zât peydâ oldu. Benden çekirdek istedi. Ben de verdim. Çekirdeği alıp tarlaya saçtı. Bir ânda tarla çimlendi kavun, karpuz yetişti. Benden bir karpuz istedi. Ben de koparıp verdim. Karpuzu ikiye böldü. Yarısını kendisi aldı, diğer yarısını da babama vermemi tenbih etti ve; "Bana Emîr Sultan derler. Söyle babana, seni Bursa'ya, benim yanıma getirsin" dedi. Ben de; "Bâşüstüne, emrinizi yerine getiririm" dedim. Yeşil kaftanlı zât, bir ânda kayboldu. Bir müddet sonra babam geldi. Kavun, karpuzları yetişmiş olarak görünce şaşırdı ve; "Ey oğul! Tarlaya Hızır mı geldi? Yoksa Allahü teâlânın sonsuz kudretinden bir hikmet ve sırrın tecellisi mi oldu? Çünkü, mevsim henüz ekinlerin büyüme zamânıdır. Ama hikmetse, bostan yetişmiş durumdadır" dedi. Sonra Allahü teâlâya duâ etti. Ben babama, Emîr Sultan'ın dileklerini ve tenbihini aktardım. Babam da; "Başım, gözüm üstüne!" diyerek, beni Bursa'ya Emîr Sultan hazretlerinin huzûruna götürdü. Huzûra vardığımızda, çok yorulmuş ve karnımız acıkmış idi. Emîr Sultan, hanımına yemek hazırlamasını söyledi. Önümüze bulamaç yemeği geldi. Yemek çok lezzetli idi. Hayâtımda öyle bir yemek yediğimi hatırlamıyorum. Uzun müddet Emîr Sultan’ın hizmetinde bulundum. Sonunda; “Fesat ehlini ıslâh eyle. Himmet ve inâyetle müslümanlara nasihat et. Tâ ki, senin Kur’ân-ı kerîme dayalı doğru yolunu duyanlar da, yaptıkları hatâlarından dönsünler” diyerek bana hilâfet verdi.”
Sarı Yûsuf şöyle anlatır: “Birgün Bursa’da, Emîr Sultan’ın huzûrunda oturuyorduk. Emîr Sultan sohbet ediyordu. O ânda hiç başıma gelmeyen birşey geldi. Aniden uykum geldi. Öyle oldu ki, göz kapaklarımı kaldıramadım. Bu durumu fark eden Emîr Sultan; “Biraz uyu” diyerek bana izin verdi. Ben de uyudum. Bir süre sonra korkulu bir rü’yâ görerek uyandım. Emîr Sultan’ın elinde bir kalkan vardı. Tekrar uyuya kaldım. Yine korkulu bir rü’yâ görerek uyandım. Emîr Sultan’ın elinde aynı kalkan duruyordu. Uykum kaçtı ve merakla Emîr Sultan’a kalkanı neden tuttuklarını sordum. Emîr Sultan şöyle cevap verdi: “Kırım’da bizi seven bir zât var. Şu ânda gönlümüze yönelmişti. Bu meclisde uyumandan hatırı incindi. Sana doğru ok attı. Ben de kalkanla engel oldum. Yine attı, tekrar oka mâni oldum. Sonra o, senin bizim müsâademizle uyuduğunu anlayınca, pişman olup, okun sana değmediğine şükretti.”
Emîr Sultan, birgün öğle namazını kılmak için evinden dışarı çıktı. Talebeleri de onu ta’kib etti. İçlerinden Mûsâ Baba; “Sultânım! Ne olaydı, şurada bir su aksaydı da müslümanlar namaz için abdest alsaydı” dedi. Bu sıra Emîr Sultan, asasına dayanmış tefekkür ediyordu. E’ûzü Besmele çekerek, asasını yerinden oynattı. Oradan coşkun bir su fışkırdı. Bunun üzerine talebeler, Allahü teâlâya hamdü sena ettiler.
Emîr Sultan birgün abdest alırken, yanına bir talebesi geldi. Talebesine nereden geldiğini sordu. Talebe de, şehirden geldiğini söyledi. Emîr Sultan; “Bizim için ne diyorlar?” diye sorunca; “Kimyaya mâliktir, diyorlar” cevâbını verdi. Bunun üzerine Emîr Sultan; “Kimya odur ki, akan su saf altın olur” dedi. Daha sözlerini bitirmeden, kollarından akan sular altın oldu. Emîr Sultan; “Sözümüz hikâye tarîkiyledir, murâd değildir” deyince de, tekrar su oldu.
Hoca Kâsım adında bir Bursalı Tüccâr, Emîr Sultan’a bir sarık hediye etti. O da, tüccâra bir miktar para verdi. Hoca Kâsım, o parayı alarak kesesine koydu. Hoca Kâsım çarşıda gezerken, otuzbin dirheme satılan büyük bir elmas gördü, onu almak istedi. Fakat kesesinde o kadar çok para olmadığını bildiği için üzüldü. Sonra aklına, kesesindeki paraları saymak geldi. Paraları sayınca, otuzbin dirhemden fazla olduğunu hayretle gördü. Hemen o elması aldı. Aynı gün elmastan anlayan bir yahudi, o elmasa yüzotuzbin dirhem verince, Hoca Kâsım da yahudiye o elması sattı. Bunun Emîr Sultan’ın bir kerâmeti olduğunu anlayan Hoca Kâsım, Emîr Sultan için bir dergâh yaptırdı.
Yavuz Sultan Selîm, Yenişehir’de bulunduğu sırada Bursa’ya gelerek, atalarının kabirlerini ziyâret etti. Emîr Sultan hazretlerinin türbesine gelip, onun rûhâniyetinden yardım dilerken, Emîr Sultan hazretlerinin kabrinden; “Yâ Selîm! Üdhulû Mısra İnşâallahü âminin! (Ey Selîm! İnşâallah Mısır’a emniyet içinde giriniz!)” diye bir nidâ işitildi. Duyanlar; “Müjdeler olsun pâdişâhım! Size Mısır’ın fethi müjdelendi!” dediler.
Yıldırım Bâyezîd’in Ankara Savaşı mağlubiyetinden sonra, Amasya’da bulunan Şehzâde Çelebi Mehmed, birgün Molla Ali’yi huzûruna da’vet edip dedi ki: “Yâ Molla Ali! Meydana gelen hâdiseden ibret aldın mı? Babam Yıldırım Bâyezîd’in başına gelen musibet ve belâların sebeplerini düşünebiliyor musun? Görüyorsun ki, herbirimiz bir yere ayrıldık. Kardeşim Mûsâ Çelebi, Îsâ Çelebi’nin üzerine yürüdü ve Bursa’da tahta oturdu. Kardeşim Süleymân Çelebi ise Edirne’de tahta oturdu. Düşman bizden korkarken, şimdi biz âleme maskara olduk. Özellikle Edirne’de oturan kardeşim Süleymân Çelebi’nin fitne ve fesadından korkulur. Din ve devlete taşıdığım iyi niyet ve gayret, bu olaylar karşısında beni daha da hassas kıldı. Gel seninle taç ve taht düşüncesini terk ederek hacca gidelim!” Çelebi Mehmed hem söylüyor, hem ağlıyordu. Akşam ikisi de istihâreye yattı. Çelebi Mehmed rü’yâsında dedesi Murâd-ı Hüdâvendigâr’ı gördü. Yanında Emîr Sultan vardı. Ona bir kılıç, bir de eğerlenmiş at vererek; “Haydi yiğidim! Din esâslarını ikâme eyle!” dediler. Çelebi, ata binmek istemediği hâlde, çaresizlik içinde binmek zorunda kaldığını ve Gelibolu istikâmetine hareket ettiğini gördü. Molla, aynı gece rü’yâsında Bursa’da olduğu ve Çelebi Mehmed’i tahtın üstünde, Mûsâ Çelebi’yi ise tahtın altında gördü. Bunun üzerine Mehmed Çelebi, Bursa’ya hareket etti ve Osmanlı tahtına geçti.
Talebelerinden Yahyâ isimli bir zât şöyle anlatır: “Düşman ile yapılan savaşlardan birine katılmak istedim. Bunun için de Hocam Emîr Sultan’dan izin aldım. Hocam, bana; “Bu gittiğin gazâdan başka gazâya gitmeyesin” diye tenbîhde bulundu ve benim için hayır duâ etti. Düşmana karşı yapılan savaşa katıldım. Bu savaşta düşmanı yendik ve çok miktarda ganîmet elde ettik. Aradan zaman geçti. Arkadaşlarım, bana; “Bir gazâya daha gidelim, sen hayırlı bir kişisin, aramızda bulun” dediler. Ben onlara; “Hocam iki defa savaşa katılmama izin vermedi” dememe rağmen, onlar ısrar ettiler. Onların ısrarına dayanamıyarak yola çıktık. Yolda kalabalık bir düşman topluluğu ile karşılaştık. Onlarla savaştık. Bu savaşta kimimiz şehîd oldu, kimimiz esîr düştü. Ben esîr düşenler arasında idim. Bizi bir kaleye götürüp, zindana attılar. Ben, hocamı vesile ederek Allahü teâlâya yalvarıyordum. Birgün kale kapıcısının bir yakını, beni yanına getirtti. Yanındaki adamları çıkardı. Başbaşa kaldık. Benden hocam Emîr Sultan’ı sordu. Kendisinin îmân etmiş olduğunu söyledi. Sonra bana; “Bundan sonra sana düşman elbisesi versinler, çekinmeden giy. Ben de onlara; “Bu esîr, bizim dînimize girdi, buna zahmet vermeyin diyeyim. Sen, hiç olmazsa tenhâ yerlerde Allahü teâlâya ibâdetle meşgûl olursun” dedi. Ben de onun dediklerini kabûl ettim. Tenhâ yerlerde Allahü teâlâya yalvarıyordum ve hocamı da düşünüyordum. Birgün oturduğum yerde, kulağıma çeşitli gürültüler geldi. Bir alay askerin yaklaştığını sandım. Kalbimden de; “İnşâallah, kurtuluş zamanı gelmiştir” diye geçiriyordum. O sırada beni bir elin tuttuğunu gördüm. Fakat elin kime âit olduğunu tahmin edememiştim. Birden kendimi Bursa’da buldum. Düşman diyârında iken günlerden Cum’a idi. Bursa’daki müslümanların Cum’a namazı için câmiye gittiklerini gördüm. Bulunduğum yer, hocamın dergâhına yakın bir yer idi. Karşı tarafta birkaç kişi; “Bu, filân değil midir?” diye söyleşiyorlardı. Beni ismimle hatırladılar, fakat üzerimdeki düşman kıyâfeti onları şaşırtmıştı. Gidip durumu Emîr Sultan’a anlattıklarında, o şöyle buyurmuş: “O, bizim dostlarımızdan olup, yedi yıldır düşman elinde esîr idi. Kurtulması için Allahü teâlâya yalvarıyordu. Biz de elimizi uzatıp, Allahü teâlânın yardımı ile kurtardık. Gidip onu yanıma getirin.” Onlar gelip, beni Emîr Sultan’in huzûruna götürdüler. Emîr Sultan hazretlerinin eşiğine yüz sürdüm ve teşekkür ettim. Ondan sonra uzun yıllar bu dergâhın hizmetinde bulundum.
Hacı Bayram-ı Velî, Emîr Sultan ile sohbet etmek için talebelerinden bir kısmı ile Bursa’ya gitti. O sırada Emîr Sultan’ın Bursa kalesi kenarındaki evleri harabeye döndüğü için, ustalar tarafından ta’mir ediliyordu. O esnada marangozlar ellerinden büyük bir ağacı düşürdüler. Emîr Sultan’ın mübârek bakışları düşen ağaca ilişince, ağaç boşlukta kaldı. Hacı Bayram-ı Velî bu olaya şâhid oldu ve içinden; “Herhalde Emîr Sultan, bana kerâmetlerinden birini göstermek istedi” diye geçirdi. Emîr Buhârî ona; “Biz, bununla size kerâmet göstererek evliyâdan biri olduğumuzu isbatlamak istemedik. Kale kenarında çocuklar oynuyorlardı. Ağaç onların başına düşüp ezilmesinler diye bunu yaptık. Gayemiz, çocukları büyük felâketten kurtarmaktı” dedi. Çocuklar oradan kaçtıktan sonra ağaç yere düştü. Hacı Bayram-ı Velî, daha önce hatırından geçenlerden dolayı Emîr Sultan’dan özür diledi.
Yahyâ Halîfe diye tanınan bir vâ’iz vardı. Bu zât şöyle anlatır: “Ben, nerede bir velî kulun olduğunu duysam, derhâl oraya gidip ona hizmet ederdim. Nihâyet Emîr Sultan’ın talebelerinden Sinân Halîfe’nin yanına gittim. Kendisine; “Size muradım, elinizde tövbeye erişip nefs-i emmâreden kurtulup nefs-i mutmeinneye kavuşmak ve kalbimi temizlemektir” dedim. O da bana; “Bursa’da Emîr Sultan’ın kabrine gideceksin, orada tövbe eli sana nasîb olacak” dedi. Derhâl oradan ayrılarak, hiç dinlenmeden Bursa’ya gittim. Emîr Sultan hazretlerinin kabrine vardım. Emîr Sultan’ı, kabrinin üzerinde oturur hâlde gördüm. Hürmetle selâm verip, elini öptüm ve tövbe ettim. Sonra gözümden kayboldu. Ben de muradıma eriştim, dünyâ ve âhıret saadetine kavuştum.”
İznik’te medfûn bulunan velîlerden Eşrefoğlu Abdullah, sağlığında bir iş için Bursa’ya gitmişti. Fakat fırsatı olmadığı için, Emîr Sultan’ın kabrini ziyâret edememişti. İznik’e geri dönerken, yolda Halîl Paşa, oğlu İbrâhim Paşa’yı gördü ve ona; “Siz, her hâlde Bursa’ya gidiyorsunuz. Emîr Sultan hazretlerinin kabrini ziyâret ettiğinizde, selâmımı iletmenizi sizden rica ediyorum” dedi. İbrâhim Paşa, Bursa’ya girer girmez Emîr Sultan’ın türbesinin bulunduğu yere gitti, İki rek’ât namaz kılıp, Kur’ân-ı kerîm okuduktan sonra Emîr Sultan’ın türbesine girdi ve; “Sultânım! Eşrefoğlu Abdullah, size selâm söyledi” dedi. O ânda türbeden; “Ve aleykesselâm” sesi geldi. Orada bulunanlar bu duruma çok şaşırdılar, İbrâhim Paşa diyor ki: “Bu heybetli sesten dolayı bir süre kendime gelemedim.”
Mücâhid Bahâdır şöyle anlatır: “Fâtih Sultan Mehmed Hân zamanında bir sefere katılmıştım. Bir kale muhasara edilmişti. İslâm askerleri düşman kalesine tırmanıyorlardı. Ben de bir yerden burçlara doğru tırmanmaya başladım. Kale burcuna yaklaştığım sırada, önüme bir kaya parçası çıktı. Bu kaya parçası yüzünden yerimden oynıyâmıyordum. O sırada aklıma Emîr Sultan geldi ve cân-ı gönülden; “Ey Emîr Sultan! Bana yardım eyle! Beni bu belâdan kurtar!” diye yalvardım. Birdenbire karşımda bir nûr şelâlesi gördüm. İçinde de yeşil elbiseler giyinmiş bir zât belirdi. Bana engel olan taşın üstüne geldi. Üsündeki elbisesini sarkıtıp; “Ey Gâzi! Elbiseye tutun! Sakın korkma!” dedi. Ben de; “Yâ Allah!” deyip, tutundum ve engeli aşmış olarak kendimi kalenin içinde buldum. Emîr Sultan hazretlerinin elini öpüp, ayağının tozuna yüzümü sürmek istediğimde gözümden kayboldu. Nereye gittiğini de anlıyamadım.”
Emîr Sultan hazretleri için yazılan bir şiir:
Gerçi âşıklara salâ denildi.
Derdi olan gelsin dermanı buldum.
Ah ile vah ile cevlân ederken,
Canımın içinde cânânı buldum.
Akar gözlerimden yaş yerine kan,
Zerrece görünmez gözüme cihan.
Deryalar nûş edip, kandırmaz iken,
Âşıklar kandıran ummanı buldum.
Âşıklar meydana doğru varırlar,
Erenler cem olmuş, verir alırlar.
Cümle velîler, dîvân dururlar,
Hakka mahbûb olan sultânı buldum.
Açılmış dükkânlar kurulmuş pazar,
Canlar mezad olmuş dellâl de gezer.
Oturmuş ümmetin berâtın yazar,
Cevâhir bahş olan dükkânı buldum.
Emîr Sultan ne hoş pazar imiş,
Âşıklar meydan edip gezer imiş.
Cümlenin maksudu ol dîdar imiş,
Hakka karşı duran dîvanı buldum.
Emîr Sultan hazretleri buyurdu ki: “Allahü teâlânın yolunda olan bir kimsenin kalbinde, Allahü teâlâya kavuşmaktan başka bir arzu bulunmaz.”
Bursalı Ahmed Paşa’nın Emîr Sultan için yazdığı methiye şöyledir:
Ey âlem-i velâyete Sultân olan Emîr,
Ve mülk-i Rûmâ rahmet-i Rahmân olan Emîr,
Muhibb-i Hak olur sana candan muhib olan,
Devlet bize muhabbetin olmuş şehâ hemin.
Kim bakarsa revzana açılur canı gül gibi,
Zira mezârın oldu deri Cennet-i Berin.
Ne aktı Rûma bir ulu derya senin gibi,
Ne âleme getürdi, Buhârâ senin gibi.
Can mülkünü muhabbetin ârâyiş eyledi,
Kimdir cihanda memleket ârâ senin gibi.
Göstermeye yer ehline didâr-ı nûrunu,
Âyine verdi Allahü teâlâ senin gibi.
Çok evliyâ bu tahta kadem bastılar velî,
Kim kıldı şer’ haddîni icra senin gibi.
Ey nâm-ı a’zamın deri gencine-i şifâ,
Dil derdine kim ide müdâvâ senin gibi.
Bu methiyenin açıklaması şöyledir: “Ey velîler âleminin sultânı olan ve Anadolu’ya rahmet olarak gönderilen Emîr. Seni candan seven Allahü teâlânın sevgili kullarından olur. Ey rûhumuzun şahı, bize muhabbetin devlettir. Bahçe durumundaki kabrini kim ziyâret ederse, kalbi gül gibi açılır. Zîrâ türben Cennet kapısına benziyor. Sen bir ummânsın, senin gibisini ne Anadolu, ne Buhârâ gördü. Senin gibi Hak sevgisi ile kalb süsleyeni hiç kimse gösteremez. Allahü teâlânın kudsiyâtını görmemiz için senin yüzünün nûru bize aynadır. Velilik makamına oturanların çoğu, senin makamına erişemedikleri için, dinin emirlerini en iyi şekilde tatbik edemediler. Ey azgın nefslerine uyan günahkarlara şifâ hazînesi olan büyük Emîr. Doğru yolu göstermenle âcizlerin ızdırâbını dindirdin.”
-----------------------------------------------------------------------------------------------
1) Kitâbü Cevâhirnâme
2) Menâkıb-ı Emîr Sultan, Üniversite Kütüphânesi No: 6412
3) Hulâsat-ül-vefeyât v-8
4) Şakâyık-ı Nu’mâniyye cild-1, sh. 59
5) Kâmûs-ül-a’lâm cild-2, sh. 1041
6) Tuhfet-ül-ahbâb cild-1, sh. 33
7) Yâdigâr-ı Şems sh. 4
? Menâkıb-ı Emîr Sultan, Süleymâniye Kütüphânesi, Hacı Mahmûd kısmı No: 4564
9) Zübdet-ül-menâkıb Üniversite Kütüphânesi No: 2370
10) Menâkıb-ı Emîr Sultan, Bâyezîd Umûmî Kütüphânesi No: 3832
11) Tam İlmihâl Şeddet-i Ebediyye sh. 1004
12) Güldeste-i riyâz-ı irfan sh. 70
13) Sicilli Osmânî cild-3, sh. 159
14) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi sh. 76
15) Vefeyâtnâme (Baldırzâde) v-3
16) Rehber Ansiklopedisi cild-5, sh. 109İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ERZİNCANLI ABDÜRRAHMÂN EFENDİ
Anadolu evliyâsının büyüklerinden. Erzincan’da bilinmeyen bir tarihte doğup, lüzumlu ilimleri tahsîl ettikten sonra, Erdebîl taraflarına gidip, Safiyyüddîn Erdebîlî’nin torunlarından Alâeddîn Ali’ye talebe oldu. Orada uzun zaman kalıp, maddî ve ma’nevî ilimlerde kendisini yetiştirdi. Hâl ve hareketlerini, söz ve işlerini, Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm ) güzel ahlâkına göre düzeltmek için büyük gayret gösterdi. Hocası vasıtasıyla, Safiyyüddîn Erdebîlî yolundan aldığı feyzlerle kemâle geldi. İnsanlara doğru yolu göstermek, Allahü teâlânın güzel dînini öğretmek, Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm ) örnek ahlâkını yaymak vazîfesiyle, hocası tarafından Anadolu’ya gönderildi. Amasya’nın batısında bir dağ başına yerleşti. Kimseye birşey söylemeyip, kimseyle irtibât kurmadı. Fakat Allah yolunun âşıkları, onu arayıp bulmakta gecikmediler. Akın akın ona geldiler. Kısa zamanda birçok talebe yetiştirip insanların dünyâ ve âhırette huzûra kavuşmaları için büyük gayret gösterdi. Vazifeli olduğu bölgeyi nûrları ile aydınlattı. Nice ölü kalbleri diriltip, kurumuş gönülleri suladı. İnsanların gönüllerine Allah aşkını nakşedip, birbirlerine karşı şefkat ve muhabbetle davranmalarına, memleketin huzûr ve sükûna kavuşmasına vesile oldu. Hicrî dokuzuncu asrın sonlarında vefât etti.
Erzincanlı Abdürrahmân Efendi’nin birçok kerâmetleri görüldü. Bütün İslâm evliyâsı gibi, onun da en büyük kerâmeti, Allahü teâlânın emir ve yasaklarına riâyet edip, bildiklerini insanlara öğretmek için, emr-i ma’rûf ve nehy-i münker yapmasıydı. Kerâmetlerinden ba’zıları şöyledir:
Bir sabah ibâdet ile meşgûl olduğu odasından çıkıp, talebelerine; “Misâfir gelecek, yiyecek birşeyler hazırlayın” buyurdu. Hâlbuki, dergâhta yemek yapacak hiçbir şey yoktu. Talebeleri durumu arzettiler. Bunun üzerine o mübârek zât, dergâhtan dışarı çıkıp, çevresine baktı. Karşı tepeden bir ceylan sürüsünün dergâha doğru koşmakta olduğu görüldü. Yanındakilere dönüp; “Bu ceylanlar, misâfirlerimize ziyâfet olmak için birbirleriyle yarışarak geliyorlar” dedi. Ceylanlar önüne gelince; “Bizim misâfirimiz için canını feda edecek olan öne çıksın” dedi. En öndeki ceylan, fırlayıp ileri çıktı. Talebeler, o ceylanı tutup kestiler. Yemek hazırlandığı sırada misâfirler geldiler, ikram edilen yemeği yediler. Allahü teâlâya ibâdet için güç ve kuvvet kazandılar.
Yine bir sabah Abdürrahmân-i Erzincânî hazretleri, odasından dışarı çıktı. Çok üzüntülü idi. Talebeleri, üzüntüsünün sebebini sordular. “Erdebîl’deki Safiyyüddîn Erdebîlî’nin talebeleri, bu zamana kadar temiz i’tikâdlı, Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm ) yolunda, bid’atlerden sakınıp, Allahü teâlânın emir ve yasaklarına riâyet eden, kötülüklere meydan vermeyen kimselerdi. Ama şimdi, doğru yoldan ayrıldılar. İnançlarına bid’at pislikleri karıştırdılar. Şeytan, onları büyüklerin yolundan saptırdı” buyurdu. Çok geçmeden, Erdebîl tarafından bir haber geldi. Safiyyüddîn Erdebîlî’nin torunlarından Cüneyd oğlu Haydar’ın, Ehl-i sünnet i’tikâdından, Selef-i sâlihînin yolundan ayrılarak sapıttığı haberi verildi. Haydar, Eshâb-ı Kirâm efendilerimizin (r.anhüm) ba’zılarına dil uzatmış, padişahlık da’vâsına kalkışmıştı.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 78
2) Tâc-üt-tevârihİSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
EŞREFZÂDE-İ RÛMÎ
Anadolu’da yaşayan evliyânın büyüklerinden. İsmi, Abdullah bin Eşref bin Muhammed Mısrî olup, babasının ismi ile şöhret buldu. Babası Eşref efendi, Mısır’dan İznik’e göç etti. Abdullah, İznik’te doğdu. Hacı Bayram-ı Velî’nin talebesi ve dâmâdı oldu. 889 (m. 1484)’de İznik’te vefât etti.
Babasının terbiyesi altında büyüyen Abdullah, önce İznik’te bulunan medreselerde çeşitli âlimlerden ders alarak, zamanın zâhirî ilimlerinde üstün başarılar elde etti. Sonra Bursa’ya giderek Pâdişâh Çelebi Mehmed’in medresesine girdi. Burada tefsîr, hadîs ve fıkıh ilimleri üzerinde söz sahibi olan âlimler derecesine yükseldi. Bu medreseden me’zûn olunca, orada müderrislik yapan hocası büyük âlim Alâeddîn Ali hazretlerinin yardımcısı oldu. Çelebi Mehmed Hân Medresesi’nde bir müddet ders veren Abdullah, tasavvuf yoluna meyletti. Nefsini terbiye etmek, kalb aynasını cilalamak için kendi kendine uğraşmağa başladı. Bu yolda bir hoca bulmanın şart olduğunu düşünerek, kitaplarını dağıttı ve Bursa’da bulunan Emîr Sultan’ın huzûruna gitti. Talebesi olup, hizmetiyle şereflenmek istediğini bildirdi. Emîr Sultan, Abdullah’ ın tasavvuf yolunun aşkıyla yandığını görünce, onu evliyânın büyüğü Ankara’daki Hacı Bayram-ı Velî’ye gönderdi. O da Ankara’ya gidip, yeni hocasına tam teslim oldu.
Hacı Bayram-ı Velî hazretleri, Abdullah’daki kabiliyeti keşfederek ona nefsini terbiye edecek vazîfeler verdi. Yaşı kırkın üzerinde ve büyük bir âlim olduğu hâlde, hocasının emirlerine “Başüstüne” diyerek sarıldı. Kendisine verilen hela temizleme vazîfesini, bütün gayretiyle yapmağa başladı. Nefsinin isteklerini terkedip, istemediklerini yapmak için büyük çaba sarfetti. Bu şekilde riyâzet ve mücâhedeye devam eden Abdullah, seneler sonra buyurdu ki: “Hocam Hâcı Bayram-ı Velî’ye onbir sene hizmet etmekle şereflendim. Bu kadar zaman zarfında hocamın: “Üstadın huzûrunda lüzumsuz konuşmak edebe aykırıdır” sözü üzerine, huzûrunda bir kelime dahî konuşmadım. Ancak sordukları suâllere kısa ve öz olarak cevap verir, edebe, ziyâde dikkat eder idim.” Eşrefoğlu Abdullah, onbir sene içinde pekçok imtihandan geçti. Yaptığı güç işlerden hiç şikâyette bulunmadı.
Onun bu sabrı, hocasına olan muhabbeti ve hürmeti üzerine, Hâcı Bayram-ı Velî, kızı Hayrünnisâ’yı ona nikâh ederek zevceliğe verdi. Bir müddet daha hizmete devam eden Eşrefoğlu Abdullah, hocasından izin alarak “Bayramiyye tarikatı”nı yaymak üzere İznik’e gitti. Orada kendi iç alemiyle başbaşa kaldı. Hocasından ayrı kalmaya ve onun hasretine fazla dayanamadı. Ayrıca, yükseldiği tasavvuf makamlarının daha ziyâde olması için tekrar Ankara’ya döndü. Hâcı Bayram-ı Velî, dâmâdını, tasavvuf yolunda derecelerinin ilerlemesi için tekrar İznik’e gönderdi. Orada kırk gün nefsini terbiye etmesi için halvete girmesini, sonra Ankara’ya gelmesini emretti. O da İznik’e gidip geldikten sonra, hocasının; “Hama şehrinde Abdülkâdir-i Geylânî hazretlerinin torunlarından Şeyh Hüseyn Hamevî’nin huzûruna gidip, Kadirî yolunu öğreniniz” emrini aldı. Bu emri yerine getirmek üzere hazırlığa başladı. Hanımını ve biricik kızı Züleyhâ’yı bir merkebin üzerine bindirerek, Hacı Bayram-ı Velî ile vedâlaştı. Günlerce zahmetli ve yorucu yolculuktan sonra, Hama’ya yeni hocasının huzûruna vardı. Hüseyn Hamevî, bu yeni talebesinin önce nefsini terbiye etmek üzere kırk gün halvet için bir hücereye koydu. Eşrefoğlu Abdullah, Hama’da da sıkı bir riyâzet ve mücâhedeye tâbi tutuldu. Kırk gün içinde Hüseyn Hamevî, Abdullah’a ziyâde teveccühlerde bulundu. Abdullah kırkıncı günü hücreden çıkartıldığında, büyük bir vecd hâli içinde kendinden geçmiş, gözleri kapalı ve hareketsiz bir hâlde olduğu görüldü. Kendisini melekler âlemini seyretmenin lezzetinden ayırdıklarında; “Bize kıydınız” diyerek gözlerini açtı. Bu kırk günlük imtihanı başarıyla veren Abdullah, tasavvufta pek yüce mertebelere çıkmış olarak icâzetname aldı. Hüseyn Hamevî’nin halîfesi olarak Rumeline (Anadolu’ya) Kadirî yolunu yaymak üzere vazîfelendirildi. Hüseyn Hamevî, Abdullah’ı Anadolu’ya uğurladıktan bir müddet sonra, arkasından baktı ve; “Abdullah-i Rûmî koca bir deniz imiş. Bizde bulunan herşeyi çekip sinesine aldı” buyurdu.
Çocukları ile birlikte Ankara’ya giden Abdullah-i Rûmî, kayınpederi Hacı Bayram-ı Velî’nin yanında bir müddet daha kaldıktan sonra İznik’e gitti. Orada bir dergâh kurarak, talebelerine ders vermeğe, Kadirî yolunu yaymak için çalışmalara başladı. Talebelerinin nefsini terbiye etmek için, riyâzet ve mücâhedeler yaptırmağa, gurûr, kibir, ucb gibi kalb hastalıklarından kurtarmağa büyük gayret gösteriyordu. Bu şekilde gayretli çalışmaları çevreden işitilmeğe başlandı. Bursa’dan, İstanbul’dan ve diğer vilâyetlerden akın akın gelip talebesi olmakla şereflenmek istiyenler çoğaldı. Hattâ Sadr-ı a’zam Mahmûd Paşa, onun talebesi olmak isteğinde bulundu. Onun yoluna girdi. Abdullah-i Rûmî hazretleri, talebeleri arasında en ileri olan Abdürrahîm-i Tirsî’yi yerine halîfe, vekîl bıraktı. Onu, kızı Züleyhâ ile nikahladı. Abdürrahîm-i Tirsî, hocası ve kayınpederi Abdullah-i Rûmî’ye çok bağlı idi.
Abdullah-ı Rûmî, Fâtih Sultan Mehmed Hân’ın İstanbul’u fethinden önce “Müzekkin-Nüfûs” isimli bir kitap yazdı. Bu kitabını okuyan herkes çok beğendi. Bundan ayrı olarak Tarîkatnâme, Delâil’ün-nübüvve, Fütüvvetnâme, İbretnâme, Mâzeretnâme, Elestnâme, Nasîhatnâme, Hayretnâme, Münâcaatnâme, Cinân-ül-cenân, Tâcnâme, Esrâr-ut-tâlibîn gibi eserleri vardır. Dîvânında pek güzel şiirler, kasideler bulunmaktadır, Yûnus Emre’nin şiirleri tipinde şiirler söylemiştir. Şiirlerinde, “Rûmî” mahlasını kullanmaktadır. Halk arasında çok söylenen “Tövbeye gel” şiiri meşhûr olmuştur ki, şöyledir:
Ey hevâsına tapan,
Tövbeye gel, tövbeye.
Hakka tap, Haktan utan,
Tövbeye gel, tövbeye.
Nice nefse uyasın,
Nice dünyâ kovasın,
Vakt ola usanasın,
Tövbeye gel, tövbeye.
Nice beslersin teni,
Yılan çiyan yer anı,
Ko teni, besle canı,
Tövbeye gel, tövbeye.
Sen dünyâ-perest oldun,
Nefsin ile dost oldun,
Sanma dirisin, öldün,
Tövbeye gel, tövbeye.
Sen teni, sandın seni,
Bilmedin senden teni,
Odlara yaktın canı,
Tövbeye gel, tövbeye.
Gör bu müvekkelleri,
Yazarlar hayrı, şerri,
Günâhtan gel sen beri,
Tövbeye gel, tövbeye.
Ey miskin Âdemoğlu,
Usan tutma âlemi,
Esmeden ölüm yeli,
Tövbeye gel, tövbeye.
Ölüm gelecek nâçar,
Dilin tadını şaşar,
Erken işini başar,
Tövbeye gel, tövbeye.
Göçer bu dünyâ kalmaz,
Ömür payidar olmaz,
Son pişman, âsî kalmaz,
Tövbeye gel, tövbeye.
Tövbe suyuyla arın,
Deme gel bugün yârın,
Göresin Hak dîdârın,
Tövbeye gel, tövbeye.
Eşrefoğlu Rûmî sen,
Tövbe kıl erken uyan,
Olma yolunda yayan,
Tövbeye gel, tövbeye.
Eşrefzâde Abdullah-i Rûmî, “Müzekkin-Nüfûs” isimli eserinde, Ebülleys-i Semerkandî’den naklen buyurdu ki:
Bir târihte Bağdad’da, zengin olanlar hacca gidiyorlardı. Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) aşkıyla yanan bir fakîr de, o sene hacca gitmeye niyet etmişti. O zenginlerin kâfilesiyle, hacca gitmek için yola çıktı. Kâfile hareket etmeden önce, herkes eşi-dostu ile helâllaştı. Şehir dışına çıkıldığında, zenginlerden biri, bir fakirin de hacca gittiğini görünce; “Bineğin yok, azığın yok. Sen hacca nasıl gideceksin? Bari cebinde birkaç bin altının var mıdır?” diye alay etti. Fakîr, bu zenginin alaylı sorusuna çok üzüldü ve; “Allahü teâlâ ne güzel vekîldir. Mahlûkâtın rızkını o vermektedir. Hepimiz O’nun verdiklerini yiyoruz” diyerek, zenginin bulunduğu yerden mahzûn bir şekilde ayrıldı. Hac vazîfelerini yapana kadar da o zengine hiç görünmedi. Herkes Mekke-i mükerremeden, Medîne-i münevvereye yola çıktıkları zaman, o zengin, fakiri sağ sâlim tekrar karşısında görünce hayret etti ve; “Komşu, sen de buraya kadar gelip hac vazîfeni yapabildin mi?” diye sormaktan kendini alamadı. Fakîr de; “Allahü teâlâya sonsuz hamd-ü-senâlar olsun ki, yüzümüzün karasına bakmayıp, bu mübârek makamı ziyâret etmeyi nasîb etti. Geldim, Beyt-i şerîfi tavaf ettim. Sağ sâlim dönüyorum” dedi. Zengin; “Hacı efendi! Acaba sana da berât verdiler mi?” diye sordu. Fakîr; “Bu ne berâtıdır ki?” dedi. Zengin; “Beyt-i şerîfi ziyâret edenlere, Cehennemden azâd olduğuna dâir berât kâğıdı verilir” diyerek, koynundan herhangi bir kâğıt çıkarıp fakiri aldattı. Fakîr, berât kâğıdının kendisine verilmediğine o kadar üzüldü ki, derhâl geriye dönüp Harem-i şerîfe geldi. İki gözü iki çeşme hâlinde, kanlı yaşlar akıtarak çok inledi. Allahü teâlâya kırık bir gönülle duâlar etmeye, yalvarmağa başladı: “Ey âlemleri yaratan yüce Rabbim! Sen herşeye kadirsin, ganî bir pâdişâhsın ki, ihsânların bütün kullarına her ân yağmaktadır. Kullarının bir kısmına berât vermişsin ki, Cehennemden azâd olup orada incinmeyeler. Bu fakîr kuluna berât verilmedi. Yoksa bu garîb kulun azâd olmadı mı?” deyip bayıldı. Baygın hâlde iken, ma’nâ âleminden yanına bir kimse gelip; “Ey fakîr! Başını kaldır ve şu berâtını alıp arkadaşlarına yetiş!” diyerek elindekini ona verdi. O ânda fakîr kendine gelerek ayıldı. Elinde, dünyâ kâğıtlarına hiç benzemiyen, yeşil renkli nûrdan yazıları olan ve misk gibi kokan bir berât kâğıdı vardı. Kâğıdı defalarca öpüp başına koyan fakirin sevincinden neredeyse aklı gidecekti. Şükür secdesine kapandı. Ömründe hiç görmediği o berâtı, yüzüne ve gözüne sürdü, bağrına bastı ve koynuna sokarak arkadaşlarına yetişmek için hızlı adımlarla yürümeğe başladı. Arkadaşları, geriden fakirin geldiğini görünce gülüşmeğe başladılar. Yanlarına soluk soluğa gelen fakire alayla; “Cehennemden azâd olma berâtını alabildin mi?” diye sordular. Fakîr de koynundan berâtını çıkararak; “İşte! Rabbimizin ihsânı olan berâtım!” diyerek, misk kokulu berâtını zengine sunuverdi. Herkes yerinde donakalmıştı. Berâtı alan zengin, nûrdan yazılarla fakirin Cehennemden azâd olduğunu okuyunca, aklı başından gidip, atından aşağı düştü. Bir süre yerde baygın yatan zengini zor ayılttılar. Kendine gelen zengin, kâğıdı öpmeğe, misk kokusunu koklamağa başladı. Kendi kendine de; “Vah, vah benim boşa geçen ömrüme! Keşke ben de bu fakir gibi sâdık bir fakîr olsa idim. Onun kavuştuğu bu saadete ben de kavuşsaydım. Bu fakîr, sadâkati sebebiyle bu mertebelere ulaştı. Ben ise zenginliğim sebebiyle gurûra kapıldım ve bundan mahrûm oldum. Bütün malımı versem, bu kâğıttakilerin bir noktasını alamam” diyerek âh eyledi. Gözlerinden kanlı yaşlar döktü. Fakîr; “Hacı efendi! Berâtım sende kalsın. Saklat Ben öldüğüm zaman kefenimin arasına koyun ki, kabrimde suâl meleklerine onu göstereyim” dedi. Hacı efendi berâtı büyük bir i’tinâ ile koynuna koydu. Uzun yolculuktan sonra evlerine ulaştılar. Zengin olan hacı, berâtı sandığına koydu. Aradan günler geçti. Zengin, ticâret için başka memlekete gittiğinde, fakîr vefât etti. Yıkayıp kefenlediler, fakat berâtını bulup kefenin içine koyamadılar. Fakirin cenâzesini kabre defnettiler. Ancak birkaç ay geçtikten sonra, zengin ticâretinden döndü. Fakiri sorduğunda; “Sizlere ömür! Sen gittikten sonra vefât etti” dediler. Zenginin sanki dünyâsı başına yıkıldı. Çok ağladı ve; “O zavallının bende pek kıymetli bir emâneti vardı. Onu yerine getiremedim. Böylece vasıyyetini yapamamış oldum. O âhırete göçtü, berâtı ise bende kaldı. Berâtını yanına koyamadım” dedi. Hemen sandığın yanına varıp ağzını açtı. Fakat berâtı koyduğu yerde bulamadı. Tekrar tekrar aramasına rağmen yine bulamadı. “Kabrine gidip bakayım. Olaki, birisi berâtı alıp ona vermiştir” dedi. Kazma kürek alarak kabre gitti. Mezârını açmak istedi. O anda bir ses; “Kabri açma! Biz ona o berâtı verdik, dışarıda bırakmadık!” dedi. Nereden geldiği belli olmayan bu ses karşısında zengin, düşüp bayıldı. Ma’nâ âleminde fakiri gördü. Fakîr; “Ey hacı efendi! Allahü teâlâ sana selâmet versin. O berât bana verildi. Hamdolsun. Münker ve Nekîr meleklerine gösterdim. Onu görünce sorgu suâl bile etmediler. Bu berâtı almama hacdan dönerken sen sebep olmuştun. Cenâb-ı Hak senden râzı olsun” deyip kayboldu. Zengin ayıldığında, doğru evine gidip, fakîr için hatimler okuttu. Yemekler pişirtip, yetimleri, fakirleri doyurdu.”
Eşrefoğlu Abdullah-i Rûmî’nin söylediği şiirlerden ba’zıları şöyledir:
DÜNYÂ
Bu dünyâ bir ejderhâdır bil ki sen,
Bu ejderhâyı niçin seversin sen.
Bu dünyâ ağulu bir yılandır,
Cefâsı çok, safâsı hep yalandır.
Bunun ağusunu şeker sanırlar,
Anın için buna hep aldanırlar.
Kime ki parmağıyla ağu verdi.
Ona sonra taşıyla ağu verdi.
Kimin ki yüzüne şu’le bıraktı,
Onu sihrile sonra od’a yaktı.
Kime ki bir saatlik yoldaşlık etti,
Onu gör ki sonra nice yuttu.
Buna gönül verenler oldu mahzûl,
Bunu terk eyleyenler oldu makbûl.
Buna çün dedi. Fahr-i âlem,
Buna niçin aldana akıllı âdem.
Bu dünyâ cîfedir, çirkin kokulu,
Binlerce mekrûhiyle içi dolu.
Bunun kokusunu burnun duyaydı,
Damağında dimağın söküleydi.
Lâkin hasta olduğundan duymazsın,
Onun için dünyâya sen doymazsın.
Getir at dünyâyı dünyâ itine,
Ne aldandın bunun sen lezzetine.
Madem ki derdin var, dermanın iste,
Dünyâ sevgisi seni etti hasta.
Eğer hasta olmasa idi, canın,
İşiteydi bu sözleri kulağın.
Abdullah-i Rûmî, Kelime-i tevhîdi söylemenin ehemmiyeti hakkında şöyle buyurdu:
Baş verip, tevhîdi, bırakma zinhar,
Can verip, tevhîdden ayrılma ey yâr.
Tevhîd olur zîrâ sermâyen senin,
Can içindedir esas mâyen senin.
Tevhîdi, sakın terketme ey azîz,
Tevhîd için gönlünü eyle temiz.
Her kimin ki tevhîdi, yok, canı yok,
Can mıdır o can ki, onda îmân yok.
Tevhîd eden kalbdir, o yanılmayan,
Tevhîd edenlerdir nârda kalmayan.
Tevhîd eden kalbe Hak şâhid ola,
Tevhîd eden gözler uyanık ola.
Tevhîd edeni od’a yakmıyalar.
Boynuna onun zincir takmıyalar.
Tevhîd edenden kaçar şeytân-ı la’în,
Tevhîd eden olur mekrinden emîn.
Tevhîd ehlidir, Hakka doğru giden,
Tevhîdi bırakandır o eğri giden.
Her amel ki kılasın tevhîd ile,
Zerre ile tamamen yer gök dola.
Eşrefoğlu Rûmî’nin sen yâ Ganî,
Can içinde muhkem et tevhîdini.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Osmanlı Müellifleri cild-1, sh. 17
2) Müzekkin-Nüfûs
3) Menâkıb-il-Eşrefiye
4) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 406
İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
EŞ-ŞÂB-ÜT-TÂİB (Ahmed bin Ömer)
Vâ’iz, Şafiî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Ahmed bin Ömer bin Ahmed bin Îsâ el-Ensârî olup, eş-Şâb-üt-tâib adıyle meşhûrdur. 767 (m. 1366) senesinde Zilhicce ayının onyedisinde Kâhire’de doğdu. 832 (m. 1429) senesinde Receb ayında Dımeşk’da vefât etti. Bâb-üs-sagîr kabristanında defnedildi. Cenâze namazı çok kalabalık oldu.
Kâhire’de büyüdü. Zamanın âlimlerinden ilim öğrendi. Nahiv ilmi ile meşgûl oldu. Şafiî mezhebine göre yetişti ve âlim oldu. Bülkînî, İbn-i Mülakkîn, İzzeddîn bin Küveyk; Mâlikî âlimlerinden Gumârî, İbn-i Haldûn, Şemseddîn bin Mekîn Mısrî onun ilim öğrendiği âlimlerdendir.
Tasavvufa ve tasavvuf büyüklerine karşı sevgisi vardı. Hüseyn Habbâz’dan Şâzilî tarikatını öğrendi. Hüseyn Habbâz, Yakut Habeşî’den, o da Ebü’l-Abbâs Mürsî’den, o ise Ebü’l-Hasen Şâzilî’den bu tarikatı öğrenmişti. Alâüddîn Ali Hüseynî’den de Kadirî tarikatını öğrendi. Hicaz ve Yemen diyârına da gitti. Buralarda fazla kalmadı, iki sene sonra geri döndü. Ezher’de ve bunun dışındaki ba’zı yerlerde, belirli zamanlarda insanlara va’z eder, nasihat verirdi. Güzel ve te’sîrli konuşur, tarikatı hakkında şiirler okurdu. Bu hâllerinde çok zarif ve mütevâzi idi. Zevîle kapısı hâricinde, bir zaviye yaptırdı. Kısa zamanda insanlar tarafından sevildi. Bulunduğu yerdeki bütün insanlar onu büyük bilir, hürmet gösterirlerdi.
Kudüs’ü de ziyâret etti. Bir müddet de burada va’z etti. Buradan Dımeşk’a gidip, oraya yerleşti. İki nehir arasında bir zaviye yaptırdı. Burada belirli zamanlarda va’z ve nasihat ederdi. Dımeşk ahâlisi tarafından çok sevildi.
İbn-i Hacer Askalânî de bu zâtı şöyle anlatmaktadır. “Bir miktar fıkıh ilmi tahsil etti. Birçok şehirleri gezdi, iki defa Yemen’e gitti. Birkaç kere Irak’a ve Hısn-i Keyfe’ye gitti. Birkaç kere hacca gitti. Bir müddet de Dımeşk’da ikâmet etti. Hâfızası kuvvetli olup, çok şey ezberlemişti. Çok te’sîrli ve güzel konuşurdu. Halk tarafından çok sevilirdi. Ba’zı yerlerde zaviyeler yaptırdı.”
Zâd-ül-mesîr kitabını kısaltarak, “Lübb-üz-zâd” adını verdi. Ba’zı tefsîrlere haşiyeler de yazmıştır.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-2, sh. 28
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-2, sh. 50
3) Enbâ-ül-Gumr cild-3, sh. 424
4) Brockelmann Gal-2, sh. 120 Sup-1, sh. 149İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
FAHREDDÎN ACEMÎ
Hanefî mezhebi fıkıh, kelâm ve tefsîr âlimi. Osmanlı devletinin ikinci Şeyhülislâmı, İran’dan Anadolu’ya geldiği için Acemî denilmiştir. Doğum yeri ve târihi, kaynaklarda bildirilmemektedir. 865 (m. 1460) senesinde Edirne’de vefât etmiştir. Dâr-ül-hadîs Câmii önüne defnedilmiştir.
Fahreddîn Acemî, önce memleketinde zamanının âlimlerinden ilim tahsil etti. Büyük İslâm âlimi Seyyîd Şerîf Cürcânî’den de ilim öğrendi. Daha sonra Anadolu’ya geldi. Molla Fenârî’nin oğlu Muhammed Şah’ın hizmetinde bulundu. Burada Muhammed Şah’a muîd (asistan) oldu. Bir müddet ba’zı medreselerde müderrislik (Profesörlük) yaptı. Sultan Murâd Hân zamanında, 834 (m. 1430) senesinde Şeyhülislâm Molla Şemseddîn Fenârî’nin vefâtı üzerine, Edirne’de Şeyhülislâm oldu. Günlük otuz akçe maaş bağlandı. Sultan Murâd Hân, onun maaşını otuz akçeden daha fazlaya artırmak isteyince kabûl etmedi. “Beyt-ül-mâl’den (devlet hazînesinden) aldığım otuz akçe bana yetiyor, ihtiyâçlarımı karşılıyor. Daha fazlasına ihtiyâcım yok. Beyt-ül-mâl’den daha fazla almak helâl değildir” diyerek, ma’zeret bildirdi.
Dînî ilimleri çok iyi bilirdi. Vera’ ve takvâ sahibi idi. Allahü teâlânın rızâsı olan bir işte, kınayanın kınamasından asla çekinmezdi. Her yerde, hakkı ve hakîkati çekinmeden söylerdi. Hadîs ilmini Mevlânâ Haydar Hirevî’den öğrendi. Bu zâttan Sahîh-i Buhârî adındaki meşhûr hadîs kitabını okudu ve icâzet aldı. Haydar Hirevî de, Sa’düddîn Teftâzânî’den icâzet almıştı. Fahreddîn Acemî’den de, Osmanlı âlimlerinden Hocazâde Sahîh-i Buhârî’yi okudu ve icâzet aldı.
Sultan İkinci Murâd Hân ve Fâtih Sultan Mehmet Hân zamanında, otuz sene fetvâ işlerini güzel bir şekilde idâre etti.
Fâtih Sultan Mehmed Hân zamanında, hurûfî mezhebine mensûb ba’zı sapık kimseler Fâtih’in hizmetine girdiler. Fâtih, ilme ve ilim adamlarına değer verir, onları sarayında korurdu. Âlimlere hürmet eder ve onlara geniş imkânlar sağlardı, işte bundan istifâde etmek isteyen hurûfî bozuk i’tikâdındaki ba’zı kimseler, yaldızlı sözler ve hilelerle sultânın gözüne girdiler. Fâtih bunları sevmiş, hattâ sarayda onlara bir de oda tahsis etmişti. (Hurufilik, İran’da Fadlullah Tebrîzî’nin kurduğu bozuk bir yoldur. Aslen Esterâbâd şehrindendir. Karâmitâ adlı sapık bir fırkanın üyesiydi. Fadlullah Hurûfî, 796 (m. 1393) senesinde Timur Hân’ın oğlu Mîrân Şah tarafından öldürüldü ve adamları dağıtıldı. Bunlardan ba’zı kimseler Anadolu’ya kaçtılar. Bektaşî tekkelerine sığındılar. Kendilerini gizleyerek, câhilleri aldatmağa başladılar. Çünkü Bektâşîlere ve tekkelere o zaman çok hürmet ediliyordu. Böylece kendilerini gizlediler. Bunların çalışmalarıyla daha sonraları Bektaşî tarikatı bozuldu. Bektaşî adını bu dinsiz hurûfîler kendilerine mal ettiler. Bugün halk arasında Bektaşî adı altında anlatılan hikâyeler, hurûfîlere âittir. Hakîkî Bektâşîler, temiz ve müslümandırlar. Bektâşîyiz diyen hurûfîler ise, namaz kılmazlar, içki içerler, bıyıklarını kesmezler. Hakîkî Bektâşîlerin bu sapıklarla ilgisi yoktur.)
Fâtih’in sarayında bir müddet rahat bir şekilde yaşadılar. Ancak iç yüzlerini gizliyorlar idi. Bu adamların bozuk yolda olduklarını, Vezîr Mahmûd Paşa anlamıştı. Fakat Fâtih Sultan Mehmed’e bunlar hakkında birşey söylemeye cesâret edemiyordu. Bu hurûfîleri, Fahreddîn Acemî’ye anlattı. Fahreddîn Acemî ile Mahmûd Paşa anlaştılar. Mahmûd Paşa, evinde bir da’vet tertîb etti. Da’vete, hurûfî yolunda olan sapıklar da çağırıldı. Fahreddîn Acemî de perde arkasına saklanmış, onları dinliyordu. Sohbet ilerleyince, Mahmûd Paşa, hurûfîleri çok sevdiğini söyledi. Veziri kendilerinden zanneden bu kimseler de, kendi fırkalarının iç yüzünü anlatmaya başladılar. Sapıklıklarını ve küfürlerini açıkladılar. Hattâ, “Allahü teâlâ (hâşâ) Fadlullah’a hulul etmiştir” dediler. Bunu duyan Fahreddîn. Acemî, daha fazla dayanamadı. Hemen ortaya çıkarak, bu sapıkların üzerine atıldı. Hurûfîler kaçarak, sultânın sarayına sığındılar. Fahreddîn Acemî de peşlerinden koştu. Sarayda bunları yakaladı. Hâdiseden haberi olmayan Fâtih Sultan Mehmed, Şeyhülislâma karşı edebinden hiç sesini çıkarmadı. Fahrüddîn Acemî, bu işi burada hâlletmek istiyordu. Hemen câmiye gitti, halkı câmiye çağırdı. Çok kalabalık toplandı. Fahreddîn Acemî hazretleri minbere çıkıp, bu kimselerin sapık ve dinsiz olduklarını isbât etti. Bunların kötü yolda olduklarını ve hemen idâm edilmeleri lâzım geldiğini söyledi. Mahkeme kurulup, idâm edilmelerine karar verildi. Halkın ibret alıp, böyle sapıklara fırsat vermemeleri için, büyük bir kalabalık önünde cezaları infaz edildi. Çünkü bu sapıkların reîsi ve fırkalarının kurucusu Fadlullah’ın yeryüzünde Allahın temsilcisi, hattâ insan sûretindeki şekli olduğunu söylüyor ve başkalarını da kandırmaya çalışıyordu. Bütün hurûfîler tesbit edildi. Hepsi yakalanıp idâm edilerek, Osmanlı toprakları bu sapıklardan temizlendi.
Hastalandığında, Molla Ali Tûsî ziyâretine geldi. Fahreddîn Acemî’den nasîhat istedi. O da; “Halkın sırtından kânun kamçısı eksik edilmesin” dedi. Ya’nî kanunların uygulanmasında kimseye ta’viz verilmesin demek istedi. Bir daha konuşmadı ve vefât etti. Edirne’de Üç Şerefeli Câmi yanında bir medrese yaptırdı. Kaynaklarda, eserlerinden bahsedilmemektedir.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 81
2) Devhat-ül-meşâyıh sh. 5, 6, 7
3) Nefehât-ül-üns sh. 671İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
FAHREDDÎN RÛMÎ
Yıldırım Bâyezîd devri âlim ve sûfîlerinden. Bolu’ya bağlı Mudurnu kasabasında ikâmet ederdi. Kaynaklarda, hayâtı hakkında fazla bilgi verilmemektedir. Doğum târihi, doğum ve vefât yeri bildirilmemektedir. 864 (m. 1460) senesinde vefât etti. Mezarının, Yıldırım Bâyezîd’in Mudurnu’da yaptırdığı câminin kapısı yakınında olduğu söylenir.
Dînî ilimlerde âlim olup, çok ibâdet ederdi. Zühd ve vera’ sahibi idi. İnsanlardan uzak, kendi halinde yaşardı. Halkın arasına fazla karışmazdı. Takvâsı çok fazla idi. Dînî ilimlerle meşgûl olmayı çok severdi. Mudurnu’da hem halkı irşâd eder, onlara din ve dünyâ saadetinin yollarını gösterir, hem de ilimle meşgûl olurdu.
Yazdığı kıymetli eserlerden ba’zıları şunlardır: 1- Ed-Duâvât-ül-me’sûre fî amel-il-yevm vel-leyl: Gece ve gündüz okunacak kıymetli duâları bildirmektedir. 2- Müştemil-ül-ahkâm: Bu kitapta fetvâlar vardır. Bir nüshası Yeni Câmi Kütübhânesi’nde mevcûttur. 3- Ferâid-ül-leâlî: içinde tasavvuf ve kelâm mevzûları vardır. Oğlu, İbn-i Fahreddîn adıyle tanınmış olup, “Esrâr-ı Muhammediyye” adında bir eseri vardır.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-8, sh. 55
2) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 69
.İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
FÂTİH SULTAN MEHMED HÂN
İstanbul’u fetheden Osmanlı sultânı. Din ve fen bilgilerinde âlim, kerâmetler sahibi ve velî. 835 (m. 1432) senesinde Edirne’de doğdu. Babası altıncı Osmanlı Pâdişâhı Murâd Hân olup, annesi Hümâ Hâtun’dur. Ba’zı gayr-i müslim tarihçilerin Fâtih’in annesi hakkında söyledikleri, yalan ve iftiradan ibârettir. Fâtih’in annesinin özbeöz Türk ve müslüman kızı olduğu, ilgili mahkeme kayıtları ve Bursa’daki Muradiye Câmii’nin yüz metre kadar doğusunda bulunan Hâtuniyye Türbesi’nin 853 (m. 1449) senesinde yazılmış olan kitabesinin okunması ile isbatlanmıştır. Hümâ veya Hadîce Âlime Hümâ Hâtun, İsfendiyaroğulları da denilen Candaroğullarına mensûptur. Fâtih Sultan Mehmed Hân. Önce Manisa’da sancak beyi oldu. Ondört yaşında babasının yerine ilk defa pâdişâh oldu. 855 (m. 1451) yılında kesin olarak Osmanlı tahtına oturdu, İstanbul’u fethetti. 886 (m. 1481) yılında vefât edip, Muhyiddîn Ebü’l-Vefâ hazretleri tarafından kıldırılan cenâze namazından sonra, İstanbul’da yaptırdığı Fâtih Câmii’nin bahçesindeki türbesine defnedildi.
Küçük yaştan i’tibâren tahsiline ve yetişmesine çok ehemmiyet verilen Şehzâde Mehmed, devrin en mümtaz âlimlerinden ilim öğrendi. Daha küçük yaşta iken, hocası meşhûr din ve fen âlimi, zâhirî ve batınî ilimlerde mütehassıs Akşemseddîn hazretlerinin terbiyesine verildi. Zamanın evliyâsından Hacı Bayram-ı Velî, Sultan Murâd Hân’ın ziyâretine geldi. Yanında talebesi Akşemseddîn de vardı. Sultan Murâd Hân ile sohbet ettiler. Murâd Hân, bu mübârek zâtın feyzinden, küçük şehzâdesi Mehmed’in de istifâde etmesini istedi. Şehzâde Mehmed’i de bulundukları yere getirdiler. Her İslâm sultânı gibi, Sultan Murâd da, İstanbul’u fethetmeyi düşünüyor, hazırlığını ona göre yapıyor, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) müjdesine mazhar olmak istiyordu. Gönlünden geçen duyguları, huzûrunda bulunmakla şereflendiği Allah dostuna, Hacı Bayram-ı Velî’ye açtı. “Aceb Kostantiniyye’nin fethi kime müyesser olacak?” dedi. İşi ve meşgalesi aklı fikri ve düşüncesi, Allahü teâlânın rızâsını kazanmak olan büyük velî Hacı Bayram-ı Velî ( radıyallahü anh ); “Fethi görmek, şu çocuk (Şehzâde Mehmed) ile, şu bizim köseye (Akşemseddîn’e) müyesser olacaktır” buyurdu. Bu sözler ve açık kerâmetle çok duygulanan Sultan Murâd Hân, Hacı Bayram-ı Velî ile istişâre edip, Akşemseddîn’i şehzâde Mehmed’e hoca ta’yin etti. Akşemseddîn, şehzâdenin herşeyi ile bizzat ilgilendi. Şehzâde Mehmed, idâri yönden tecrübe kazanması için, Manisa’ya Sancak beyi ta’yin edildi. Orada da ilim tahsil etmesine çok ehemmiyet verildi. Molla Ayas gibi zamanın meşhûr âlimleri, şehzâdeye husûsî ders verdiler. Şehzâde Mehmed, daha çok teknik ile ilgili şeylere heves ettiği ve hocaların da baskısına ma’rûz kalmadığı için, ilimde çok mesafe katedememişti. O senelerde hacca gitmiş olan ilk Şeyhülislâm Molla Fenârî, Mısır’da büyük âlimlerin derslerinde yetişmiş olan hadîs, tefsîr ve fıkıhta yüksek âlim olan Molla Gürânî’yi Anadolu’ya getirmişti. Sultan Murâd’a takdim edilen Molla Gürânî, ilk önce Bursa’da müderrisliğe ta’yin edildi. Daha sonra da, Şehzâdeyi korkutması için eline bir sopa verilip Manisa’ya gönderildi. Şehzâde Mehmed’in mizacının sertliğini, Molla Gürânî’nin tatlı-sert eğitim metodu yendi. Şehzâde Mehmed, dört elle ilme sarılıp, dinlenirken de teknik işlerle uğraşmaya başladı. Güzel bir eğitimden geçip, matematik, hendese (geometri), hadîs, tefsîr, fıkıh, kelâm ve târih ilimlerinde yetişti. Arabca, Farsça, Latince, Sırpça ve Yunanca’yı öğrendi. İdâre ettiği memleketlerden kim gelirse gelsin, ona kendi diliyle hitâbetme imkânına sahip oldu. Öğrenmiş olduğu din bilgileri ile, kendi hayat tarzını, kânun ve nizâmını tanzim etti. Fen ve teknik bilgilerle, istikbâlde yapacağı savaşları, bilhassa İstanbul’un fethini kolaylaştıracak teknikler geliştirmeye çalıştı, ilk havan topunu döküp, İstanbul’un fethinde kullandı. Târih ve coğrafya bilgilerinde kendisini yetiştirip, geçmiş hükümdârların başlarından geçen şeyleri öğrenerek tecrübe kazandı. Dünyâ cihangirlerinin hayatlarını dikkatle inceleyerek, bunların doğru ve yanlış hareketlerine hakkıyla vâkıf oldu. Bu hâdiselerin muhâsebesi neticesinde, plânlı ve sistemli hareket etme fikrinin lüzumuna kesin olarak bağlandı. Kudretli bir asker olduğu kadar, geniş görüşlü bir fikir adamı olarak yetişti.
Fâtih Sultan Mehmed Hân, şehzâdeliği ve padişahlığı zamanında, fıkıhta Molla Hüsrev’den, tefsîrde; Molla Gürânî, Molla Yegân ve Hızır Bey Çelebi’den, matematikte; Ali Kuşçu, kelâmda; Hocazâde ve Alâeddîn Ali Tûsî gibi âlimlerden ilim öğrendi. Ayrıca Anconalı Giriaco’dan batı târihini okudu.
Küçük yaşta Manisa sancakbeyliğine gönderilen Şehzâde Mehmed, 848 (m. 1444) senesinde Edirne’ye çağırıldı. Devletin, Anadolu ve Rumeli’den iki taraflı baskıya ma’rûz kalmasıyla, ömrünü savaş meydanlarında geçirmesinden dolayı rahatsızlanan Sultan Murâd, oğlu Şehzâde Mehmed’i tahta geçirmek istiyordu. Sultan Murâd, batılı devletlerle yapılan Edirne-Segedin muahedesinden sonra ikide bir Osmanlı topraklarına tecâvüz edip müslümanları rahatsız eden Karamanoğlu İbrâhim Bey’in üzerine gitti. Edirne’de oğlu Şehzâde Menmed’i bıraktı. Oğlunun yanına tecrübeli paşalar verdi. Sultan Murâd, müslüman bir hükümdârın üzerine yürürken; İslâm âlimlerinden fetvâ almayı ihmâl etmedi. Şafiî mezhebi âlimlerinden İbn-i Hacer-i Askalânî, Hanefî mezhebi âlimlerinden Sa’deddîn-i Deyrî, Mâlikî mezhebi âlimlerinden Bedreddîn-i Tûnisî, Hanbelî mezhebi âlimlerinden Bedreddîn-i Bağdadî, yine Hanefî mezhebi âlimlerinden Sa’deddîn-i Bağdadî ve Amasya kadısı Abdürrahmân bin Mehmed Muslihî’den fetvâlar aldı. Bunlardan birçoğu; Allahü teâlânın rızâsı için küffâra karşı cihâd eden, Osmanlı Devleti’ni arkadan vuran ve bu müslüman devlete karşı küffâr ile işbirliği yapan Karamanoğlu İbrâhim Bey’in katline fetvâ verdiler. Bu âlimlerden Amasya kadısı hâriç, hiçbiri Osmanlı ülkesinde yaşamıyordu, içlerinden Hanefî mezhebi âlimi Sa’deddîn-i Deyrî, İbrâhim Bey’in tövbe etmekle canını kurtarabileceğini bildirmiş, diğerleri ise doğrudan doğruya katline fetvâ vermişlerdi. Sultan Murâd Hân, bu fetvâların îcâbı olarak, Karaman ülkesine sefere çıktı. İbrâhim Bey, Konya’yı terkedip Taşeli (içel) taraflarına çekildi. Hey’et gönderip özür diledi. Anlaşma taleb etti. İbrâhim Bey’in hanımı olan Sultan Murâd Hân’ın kızkardeşinin şefaatiyle sulh yapıldı. Sultan Murâd Hân, Edirne’ye dönmeyip, Manisa’ya çekildi. Ancak Sultan’ın, yerini çocuk yaştaki Şehzâde Mehmed’e bırakarak tahttan çekildiğini haber alan Avrupa devletleri, leş bulmuş karga gibi Osmanlı topraklarını ta’cîz etmeye başladılar. Hepsi bir araya gelip, bir haçlı ordusu meydana getirdiler. Sultan Mehmed, bir mektûpla durumu babasına bildirdi. Sultan Murâd Hân da, kırkbin kişilik bir orduyla Anadolu Hisarı’na geldi. Kiralanan Ceneviz gemileriyle, orduyu Rumeli’ye geçirdi. Sultan Mehmed’i, Vezîr-i a’zam Çandarlı Halîl Paşa’yla birlikte Edirne’de bırakan Sultan Murâd, ordunun başında Varna’ya hareket etti. 28 Receb 848 (m. 10 Kâsım 1444) târihinde yapılan Varna Savaşı, Osmanlı ordusunun tam bir zaferiyle neticelendi. Sultan Murâd, tekrar Edirne’ye dönüp, bir sene kadar orada oğlu ile beraber kaldı. 849 (m. 1445) yılında oğlu Mehmed’i Edirne’de bırakıp, kendisi tekrar Manisa’ya gitti. Ancak Zağanos Paşa ile Çandarlı Halîl Paşa arasında cereyan eden ba’zı hâdiseler sebebiyle, Sultan Murâd Edirne’ye gelerek, tekrar devletin başına geçti. Sultan Mehmed de Manisa’ya gönderildi. Sultan Mehmed, babasının 855 (m. 1451) senesinde vefâtına kadar Manisa vâlisi olarak kaldı. Babasının vefâtıyla, gönderilen haber üzerine Edirne’ye gelip, tahta çıktı. Sultan Mehmed, daha 19 yaşında idi. Daha önceden saltanat tecrübesi olduğu gibi, babasının yanında seferlere de katılmış ve çok iyi bir kumandan olarak yetiştirilmişti. Saltanat değişikliği dolayısıyla fırsattan faydalanmak isteyen Karamanoğulları üzerine bir sefer yaptıktan sonra, artık kangren hâline gelen Bizans mes’elesini halletmek üzere bütün gayretini bu konuya verdi. Rumeli Hisarı’nı yaptırıp, Yıldırım Bâyezîd’in karşı kıyıda yaptırdığı Anadolu Hisarı ile beraber boğazı kesti. 856-857 (m. 1452-1453) kışını, Edirne’de harp hazırlıkları ile geçirdi. 857 (m. 1453) baharında, Sultan Mehmed Hân, ordusuyla Edirne’den çıktı. İstanbul çevresinde fethedilemeyen Bizans topraklarını fethetti. Bizanslılar, tehlikenin yaklaştığını hissedip, dostlarından yardım istediler. Haliç’e zincir gerip, girişi kapattılar.
Şehzâdeliğinden beri bir ân önce İstanbul’u fethetmek, hazret-i Peygamberin müjdesine mazhar olabilmek arzusu ile tutuşan Sultan Mehmed, bu büyük mes’elenin derhâl halline çalışıyordu. Bu sebeple, askerî târihin kaydettiği ilk büyük ateşli silâhlar ve toplar ile, ordusunu karşıkonulmaz bir kuvvet hâline getirdi. İstanbul muhasarasında, donanmayı Beşiktaş’tan kara yolu ile Haliç’e indiren teknik bir dehâya ve çeşitli muhasara makinelerine, seyyar kulelere sahip oldu.
Haliç üzerinde; Kâsımpaşa tarafından başlamak üzere, boş fıçılar üzerine kalaslar bağlatarak, beşbuçuk metre eninde bir köprüyü, Kâsımpaşa-Ayvansaray arasına inşâ ettirdi. Bu çalışmaları gören Bizanslılar, Osmanlı askerlerinin su üstünde yürüdüğünü zan ederek, sihir yapıldığına hükmettiler. Sultan Mehmed Hân, İstanbul’un fethine hazırlanırken, fethin bütün plânlarını, önceden en ince teferruatına kadar hazırladı. Zamanına kadar yapılmamış olan en ağır topları döktürdü. O zamana kadar ateşli silâhlar, atıştan sonra soğumaya terk edilir, bu arada bir hayli zaman kaybedilirdi. Sultan Mehmed Hân, kızgın toplara zeytinyağı döktürerek, namluları soğutmuş, insanlık târihinde ilk defa “Yağ ile makina soğutmayı” başarmıştır. Sultan Mehmed Hân’ın teknik buluşu, bununla da kalmamaktadır. Havan topunun balistik hesaplarını yapmış, plânlarını çizmiş ve böylelikle, “Dik mermi yollu” ilk silâhı keşfederek, İstanbul’un fethinde havan topunu kullanmıştır.
Sultan Mehmed Hân, Eshâb-ı Kirâm (r.anhüm) zamanından kendi zamanına kadar, İstanbul fethini hedef alan bir İslâm ordusunun başında bulunuyor ve bu fethin gerçekleşmesi için gerekli olan yüksek vasıflara sahip bulunuyordu. Yüksek vasıfların sahibi olan Sultan Mehmed Hân’a, daha Manisa’da şehzâde iken, hocası büyük velî Akşemseddîn, İstanbul’u fethedeceğini müjdelemişti. Hazret-i Peygamberin; “İstanbul muhakkak fethedilecektir. Bu fethi yapacak hükümdâr ve ordu ne iyidir” hadîs-i şerîfi, onu fevkalâde bir şevke getirmişti.
Kaynakların belirttiğine göre, pâdişâh, hep İstanbul’un fethini düşünüyordu. Evliyânın işâretleri, keşif ve kerâmet sahiplerinin sözleri ile, o, bu fikri tamâmiyle benimsemişti. Pâdişâhın gece-gündüz huzûru kaçmıştı. Yatıp kalkarken, sarayında ve dışarıda gezinirken, kafası hep İstanbul’un fethi ile meşgûldü. Yalnız veya mâiyetiyle gezintiye çıktığında da, yine fethi düşünür, istirahat ve uyku bilmezdi. Elinde kalem ve kâğıt, dâima İstanbul’un haritası ile uğraşırdı. Yine bir gece aynı düşünce ile uykusu kaçmış, veziri Çandarlı Halîl Paşa’yı, gece yarısından sonra konağından sarayına çağırtmıştı. Böyle gece yarısı çağırılmaktan, bir hatâ yaptığı endişesiyle korkan yaşlı vezîr, pâdişâh’ın İstanbul’un fethi için oturup konuşmaya çağırdığını söylemesi üzerine rahatlamıştı, İstanbul’un müstakbel fâtihi, böyle yerinde duramaz, yatağında yatamazken Bizans’ın hâli neydi.
Fetihden önce, İstanbul’u ziyâret eden Fransız seyyahı Bertrand de lâ Broguler, şunları yazmıştır: “Üsküdar’dan sandala binip İstanbul’a geçerken, Bizanslılar beni Türk (Müslüman) sandılar! Bu yüzden çok hürmet gösterdiler... Fakat karaya çıkınca, hıristiyan (Katolik) olduğumu farkettiler ve işte o zaman bütün davranışları değişti. Üstelik, âdet olandan da fazla vergi istediler. Çünkü onlar, Katoliklerden nefret ediyorlardı. Kılıcım belimde olmasaydı, hayâtım bile tehlikeye düşebilirdi. Bizanslı Rumların, Roma papalığına bağlı hıristiyanlara ne kadar düşman olduklarını bizzat yaşadım...” Aynı günlerde, bir Rum Metropolidi, va’zında; “Ey ortodokslar!.. Bütün ma’nevî işâretler artık, dünyâ hâkimiyetinin Osmanlılara geçtiğini gösteriyor..” diyor, İslâm âlemi ise, o gün, 900 yıldır Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) mübârek hadîs-i şerîflerini gerçekleştirecek mübârek asker ve mübârek emîri bekliyordu...
Bizans, asırlardır İslâm âlemi ve Osmanlı Devleti için bir fitne kaynağı olmuştu. Haçlı ordularını müslümanların üzerine onlar kışkırtmış, pâdişâh olamayan şehzâdelere onlar arka çıkmış, İslâm devletlerini karıştırmaya çalışmaktan geri durmamıştı. Gâzî Sultan Mehmed Hân, böyle bir yerin çıbanbaşı gibi orta yerde kalmasına dayanamıyor; “Ne sebep vardır ki, onun gibi menzîl-i şerîf ve makâm-ı latîf (İstanbul), bizim vatanımızın ortasında başkasının elinde buluna! Ve dahî padişahlık günlerimizde; kefere ocağı ve eşkiyalar yatağı ve isyancılar durağı ola!” diyordu.
Fetihten daha birkaç ay önce Bizans İmparatoru ölmüş, yerine Onbirinci Kostantin geçmişti. Bizans İmparatorluğu; Silivri ve Vize gibi birkaç kasaba ile, İstanbul’dan ibâret kalmıştı.
Sultan Mehmed Hân şöyle buyurdu: “Ya, biz Bizans’ı alırız, ya Bizans bizi!” 857 (m. 1453) yılı Rebî’ul-evvel ayı sonlarında (Nisan başlarında) İstanbul önlerinde karargâh kuran Sultan Mehmet Hân’ın ordusu, birkaç gün içerisinde hazırlıklarını yapıp taarruza geçti. Pâdişâh Sultan Mehmed Hân, bütün evliyâ ve ulemâyı yanına da’vet etti. Her hareketinde onlarla istişâre ediyor, ondan sonra karar veriyordu. Pâdişâhın en yakınında; Hâcı Bayram-ı Velî’nin halîfelerinden Akşemseddîn hazretleri ve Akbıyık Dede ile birlikte, ulemâdan Molla Gürânî ve Molla Hüsrev’den başka, daha birçok mübârek kimse hazır bulunuyordu. Savaş başladı. Bütün kalbler, bütün gönüller, Allahü teâlânın rızâsı için heyecana gark oldu. Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm ) dokuzyüz sene önceki müjdesine mazhar olmak iştiyâkıyla, bir daha, bir daha hücum edildi. Asker, kumandan sultan, âlim, evliyâ, kimse bıkmak bilmiyordu. Gönüllerinde tek düşünce; “Ya biz Bizans’ı alırız, ya Bizans bizi!” diyorlardı. Gemiler dağlardan “Allah Allah” sadâlarıyla yürütüldü. En büyük toplar, en yeni silâhlar, havanlar kullanıldı. Yer altından lağımlar kazıldı. Surlarda gedikler açıldı. Duâlar edildi. Bütün sebeplere yapışıldı. Gönüller bir ân önce Bizans’a girmek, Ayasofya’da ezan okuyup namaz kılmak ateşiyle yanıyordu. Çâre yok, imkân yok, Bizans alınamadı. Firenk kralları bir olup, gemiyle Bizans’a yardım yolladılar. Bizanslılar yardımdan kuvvet alıp, kiliseleri yıkarak, taşları ile kaleleri ta’mir ettiler. Sultan Mehmet Hân çok üzüldü. “Acaba mü’minlerin kanlarını boşa mı akıttım” diye düşündü. Çevresinden ba’zı kimseler; “Bir garîb dervişin sözüne bakıp, bunca iş işledin” dediler. Sultan Mehmed Hân, hocası Akşemseddîn hazretlerine danışmış, o da; “Kostantiniyye’yi evvelâ Sultan Muhammed Hân fetheyler” buyurmuştu. Sultan Mehmed Hân, işte bu yüzden Bizans’ın fethinde bu kadar ısrarlıydı. Pâdişâh, çevresindekileri yatıştırmak için, veziri Veliyyüddîn oğlu Ahmed Paşa’yı gönderip; “Şeyh’e arzet bakalım, kalenin fethi ve düşmanın yenilmesi mümkün müdür?” dedi. Akşemseddîn ( radıyallahü anh ) “Ümmet-i Muhammed’den bu kadar müslüman, bu kadar gâzî, bir kâfir kal’asına yöneldi. İnşâallah fetholur” diye cevap verip, fazla açıklamadı. Sultan Mehmed Hân, tekrar haber gönderip, zamânını bildirmesini arzu etti. Akşemseddîn hazretleri, murâkabeden sonra; “İşbu senenin Cemâzil-evvel ayının yirminci (29 Mayıs) günü seher vaktinde, falan taraftan taarruz etsinler! Ol gün İnşâallah feth ola!... Kostantiniyye, ezan sadâları ile dola” dedi. Gidip Sultan Mehmed Hân’a haber verdiler. Sultan, memnun ve mesrûr olup, yeni bir şevkle düşmana hücum etti. Plânlarını va’dedilen güne göre yaptı. Kimseye birşey hissettirmedi. Küffâra yeniden haber gönderip; “Ya müslüman olun kardeş olalım veya teslim olun haraç alalım” dedi. O gün geldi. Gecesinde bütün mücâhidler gusl abdesti aldılar. Sabahlara kadar namaz kılıp duâlar ettiler. Sultan Mehmed Hân da sabaha kadar namaz kılıp gözyaşı döktü. Duâ edip niyazda bulundu. Seher vakti ezan seslerini müteakip, sabah namazını eda ettiler. Hazırlıklarını tamamladılar. Sultan son defa orduyu teftiş edip, onları harbe teşvik etti. Onlara; “Şimdi parlak bir cihâd için birbirinizi teşvik ediniz, zafer için üç şart esastır. Niyetinizi hâlis edip, emirlere itaat ediniz. Ya’nî tam bir sükûnet ve intizâm ile verilen emirleri tam olarak icra edip, icra ettiriniz. Îmânınızın verdiği galeyan ile muharebeye koşunuz. Bu işte liyâkatinizi ortaya koyunuz. Zillet geride, Şehâdet ileridedir. Bana gelince, sizin başınızda döğüşeceğime yemîn ederim. Herkesin ne sûretle hareket ettiğini bizzat ta’kib eyleyeceğim” deyip, hücum emrinin boru ile birlikte başlayacağını bildirdi. Emîr verilip, cenk borusu çalındı. Allahü teâlânın rızâsı için cihâda niyet etmiş olan mücâhidler: “Ya Cennet, ya İstanbul” diyorlar, iki yerden başka bir makama gitmek istemiyorlardı. “Allah! Allah!” sadâları ile, Fetih sûresi okunarak; kösler, davullar çalınarak hücum başladı. Pâdişâh heyecandan yerinde duramıyor, fethin bir ân önce gerçekleşmesini arzu ediyordu. Herkes şehîd olmak için adetâ yarış ediyordu. “Allah! Allah!” sesleri cenk naraları ortalığı dolduruyordu. Yeni keşfedilen balyemez toplarının her gürleyişi, kalenin bir burcunu götürüyor, köhne Bizans’ı yerinden oynatıyordu. Ancak fetih bir türlü müyesser olmadı. Sultan Mehmet Hân yerinde duramıyordu. Akşemseddîn hazretlerini da’vet etti. Gidenler, çadırına girmeye cesâret edemediler. Çünkü o mübârek zât, rahatsız edilmemesini emir buyurmuştu. Sultan Mehmed Hân, bizzat kendisi gitti. Çadır sıkısıkıya kapatılmıştı. Çadırın bir kenarından baktı. Çadırın içinde hiçbir şey yoktu. Akşemseddîn ( radıyallahü anh ) kuru toprak üzerinde diz çökmüş, ellerini açmış Allahü teâlâya yalvarıyor, zamanın sahibini, en büyük evliyâsını imdâda göndermesini arzuluyordu. Sultan Mehmed Hân da elini açıp; “Âmin” dedi. Her ikisinin gözlerinden yağmur gibi yaşlar aktı. Sultan Mehmet Hân, oradan ayrılıp otağına doğru gelirken, Bizans surlarına baktı. İslâm askerinin önünde; beyaz elbiseli, yeşil sarıklı bir ordunun daha kaleye hücum ettiğini gördü. Başlarındaki kumandana dikkatle bakıp, vasıflarını zihnine yerleştirdi. Çok geçmeden Ulubadlı Hasan burçlara çıkıp, tekbîrlerle sancağı şerîfi dalgalandırdı. Osmanlı askeri, yeni bir şevkle saldırdı. Çok geçmeden, surlarda açılan gedikler gibi, şehrin kapıları da açıldı. Osmanlı askerleri akın akın şehre girdi. Aksaray’da toplanan Osmanlı kuvvetleri, küfrün merkezi olan Ayasofya taraflarına hep birlikte hücum ettiler. Halk, korku ve tereddüt içinde Ayasofyaya sığınmış, başta patrik olmak üzere, kapıları içeriden sıkı sıkıya kapatmışlardı. Türk askerleri, sıkıca kapatılmış olan Ayasofya’nın kapılarını zorla açarak içeri girdiler. Sultan, kendisini iki ay uğraştıran bu insan kütlesine karşı, insanlığın üstünde bir merhamet ve şefkat gösterdi. Bu arada ayaklarına kapanan İstanbul patriğini yerden kaldırmak âlicenaplığını gösteren Cihangir, patriği teselli edip; “Ayağa kalkınız! Ben Sultan Mehmed, hepinize söylüyorum ki, şu andan i’tibâren, artık ne hayatınız, ne de hürriyetiniz, husûsunda gazâb-ı şahânemden korkmayınız.” dedi. Bir taraftan da, Ayasofya kulelerinde ezân-ı Muhammedî okunmaya başladı. Onsekiz bin âlemin efendisi, iki cihan serveri, Allahü teâlânın Habîbi, sevgili Peygamberimiz Muhammed Mustafâ’nın “Sallallahü aleyhi ve sellem” dokuzyüz sene önce haber verdiği mübârek fetih. “Şanlı emir”in kumandanlığında, “Şanlı ordu” tarafından gerçekleştirilmişti. Bizans’ın kalesi düşmüş, kutsal Ayasofya’nın haçları indirilmişti. İkindi namazı vakti idi. Ordu saf olup, gece aldıkları abdestle ikindi namazını kılmaya niyet ettiler. Fâtihler babası Fâtih Sultan Mehmed Hân, Ayasofya da ilk namazı kıldırdı.
Fâtih Sultan Mehmed Hân, insanlara zulmedilmemesini, kılıç kaldırmayana, aman dileyene el kaldırılmamasını emretti. Hemen o günde, âdil Osmanlı kadıları ve âlicenap Osmanlı askerleri, fakir fukarayı tesbit ettiler. Kimse aç ve açıkta bırakılmadı. Yanlışlıkla öldürülen Cenevizlilere diyetleri verildi. Müslüman olsun, kâfir olsun, herkesin huzûr ve rahatı te’mîn edildi. Kocası ölmüş kadınlar, bekâr askerlerle evlendirildi. Herkes dîninde serbest bırakılıp, kimseye baskı yapılmadı. “Birleşmiş Milletler Evrensel Beyannâmesi”nin yayınlanmasından yüzyıllar önce, evrensel beyannamede bildirilenlerin daha a’lâsı, Osmanlı teb’asına tatbik edildi, İstanbul ta’mir ve îmâr edildi. Anadolu ve Rumeli’den müslümanlar göçürülüp yerleştirildi. Birkaç kilise ve manastır, medreseye çevrildi. Molla Zeyrek, Hocâzâde, Alâeddîn Tûsî, Molla Abdülkerîm gibi âlimlerin her birine birer medrese verildi. Akşemseddîn hazretlerinin kerâmetleriyle, Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm ) sancaktarı Ebâ Eyyûb el-Ensârî hazretlerinin kabr-i şerîfi bulunup, orada türbe, câmi ve medrese inşâ edildi. Daha sonraları Fâtih Câmii ve Sahn-ı semân medreseleri yaptırıldı. Fâtih Câmii’nin Akdeniz ve Karadeniz cihetlerinde yapılan bu sekiz medresede, bugünkü ma’nâsıyla üniversite eğitimi verildi. Sahn-ı semân medreselerine talebe hazırlamak için, bugünkü liseler gibi “Tetimme” mektepleri inşâ edildi. Fâtih Câmii çevresinde büyük bir külliye meydana geldi. Çeşitli yerlerde vakıflar yapılıp, masrafları karşılandı. Her birinde bir dershâne ve ondokuz oda bulunan sekiz medreseden ve tetimmelerden meydana gelen bu külliyenin bânisi Fâtih Sultan Mehmed Hân, müderrislerden rica edip, kendisi için de bir oda ayrılmasını istedi. Fakat müderrisler bu isteğe; “Siz külliyenin kurucususunuz, ama önce imtihana girin, dânişmend (asistan) olun, tercih ettiğiniz ilim şu’besinde tez yapın, eser verin, sonra müderrisliğe erişin, ancak böylelikle ilim ocağında makamınız olur” cevâbını verdiler. Sultan Mehmed Hân da onları kırmayıp, imtihana girdi. İmtihanı kazandıktan sonra ona da bir oda verildi.
Fâtih Sultan Mehmed Hân, bu câmi ve medreselerden başka; daha birçok câmi, medrese ve köprü yaptırdı. Zamanında yapılan câmilerin sayısı üçyüzsekseni buldu. Kubbeler, ince ve zarif minareler, evliyâ kabirleri üzerine yapılan türbelerle, fethedilen memleketler, müslüman Türke tapulandı.
Memleketin her tarafını medreselerle süsleyen Fâtih Sultan Mehmed Hân, âlimlere büyük ikramlarda bulundu. Hürmet ve muhabbette kusur etmedi. En kıymetli âlimleri memleketine celbetti. Doğunun en büyük medreselerinden olan Semerkand’daki Uluğ Bey Medresesi müderrisi ve astronomi âlimi Ali Kuşcu’yu da’vet etti. Tebrîz’den İstanbul’a gelinceye kadar, her konağı için bin akçe hediye etti. Sık sık medreselere gidip, müderrislerin derslerini ta’kib eden Fâtih Sultan Mehmed Hân, zamanın en meşhûr müderrislerinden Hocazâde Muslihuddîn Bursevî ve Alâeddîn Ali Tûsî’nin, İmâm-ı Gazâlî ve İbn-i Rüşd arasındaki mes’eleleri inceleyip, kitap hâlinde yazmalarını istedi. Her ikisi de İmâm-ı Gazâlî hazretlerinin haklılığını isbât edip, “Dînin akla üstünlüğünü” ortaya koydular.
Naklî ilimler yanında aklî ilimlere de ehemmiyet veren Fâtih Sultan Mehmed, İstanbul’da bir tıp fakültesi ve hastahâne inşâ ettirip, memleketin çeşitli yerlerinde hastahâneler açtırdı.
Ömrü boyunca Allahü teâlânın rızâsını kazanma gayretinden uzak kalmayan Fâtih Sultan Mehmed Hân, milletinin huzûr ve refahı için, Tanzimat dönemine kadar Osmanlı Devleti’nin temel kânunu olarak mer’iyette kalan Fâtih Kânunnâmesi’ni hazırlattı. Pâdişâhın görüşleri alınarak, Vezîr-i a’zam Karamânî Mehmed Paşa tarafından hazırlanan bu çok önemli kanunnâmeyi, Nişancı Leyszâde Mehmed Çelebi kaleme aldı. Kanunî devrinde hazırlanan Kanunnâmede de bu eser esas alınmıştır.
Osmanlı Devleti’nin bütün temel müessese ve teşkilâtı, Fâtih devrinde en mükemmel hâle geldi. Onun için, asırlar boyu çok şeyler yazılıp, çizildi. Hakkında, Garp’ta ve Şark’ta çok şeyler söylendi. Tetkik edildikçe derinleşen, derinleştikçe deryâlaşan bu cihangirin, sayılamıyacak kadar çok vasıfları vardır.
Savaş meydanlarında kanının son damlasına kadar çarpışmak, ölümü hiçe sayarak, canını din ve devlet uğrunda çekinmeden feda etmek, milletimizin öz hasletlerindendir. İşte Fâtih Sultan Mehmed Hân, bu kahramanlardan sâdece birisidir. Onun, İstanbul’un kuşatıldığı günlerde, deniz savaşı esnasında gemilerinin mağlup edildiğini gördüğü zaman, beyaz ve şahlanan atını denize sürmesinin ma’nası pek büyüktür. Bu harekette, kahramanlık ile cesâretin, cengaverlik ile faziletin misâli görülmektedir. Allah yolunda her türlü sıkıntıya göğüs geren Fâtih Sultan Mehmed Hân, Trabzon seferi esnasında yanında bulunan Uzun Hasan’ın annesine, gönlündeki cihad aşkını çok güzel bir şekilde ifâde etmiştir. Fâtih Sultan Mehmed Hân, Erzincan tarafına yürüdüğü zaman. Uzun Hasan elçiler yolladı. Elçiler, iki kişi idi. Biri öz anası Sârâ Hâtun, öteki ise tanınmış bir Şeyh idi. Gelip, “Bulgar Dağı” yanında buluştular. Gayet iyi armağanlar getirdiler. Pâdişâh dahî armağanları alıp, kabûl eyledi. Ziyâde alâka gösterdi. İkisini birlikte alıp, Trabzona doğru yola çıktılar. Bulgar Dağı’na tırmandılar. Sonra aşağı iner oldular. Öyle ki, Pâdişâh, bu dağın çok yerini yaya yürüdü. Hâsılı Trabzon’a varır oldular. Elçiler de birlikte idiler. İyice yorulan Uzun Hasan’ın anası, Sultan Mehmed’e; “Hey oğul!.. Bir Trabzon için, bunca zahmet çekmek niye?” dedi. Pâdişâh cevap verip; “Ey koca analık! Bu zahmetler, Trabzon için değildir. Bu zahmetler, İslâm dîni yolunadır ki, yarın âhıret gününde Allahü teâlânın huzûrunda utanmıyalım diyedir... Çünkü bizim elimizde “İslâm Kılıcı” vardır. Eğer bu zahmete katlanmaz isek, bize “Gâzî” demek yalan olmaz mı?” dedi.
Fâtih Sultan Mehmed Hân, yapacağı seferlerden en yakınlarını bile haberdâr etmez ve gizli kalmasına çok dikkat ederdi. “Sırrıma, sakalımın tek telinin vâkıf olduğunu bilsem, hepsini yolar atardım” sözü meşhûrdur. Böyle hareket etmeyi, muvaffakiyetinin başlıca sebeplerinden sayardı. Nitekim böyle hareket etmesinin neticesinde, İsfendiyar beyliğini ve Trabzon Rum İmparatorluğu’nu kolayca ele geçirmişti.
Akkoyunlu hükümdârı Uzun Hasan’la yapılan Otlukbeli Savaşı, Fâtih Sultan Mehmed Hân’ın komutanlık vasfını en iyi bir şekilde karakterize edebilecek mâhiyettedir. Doğuda büyük bir şöhrete sahip olan Uzun Hasan, birkaç saat içinde mağlup olmuş ve savaş meydanından kaçmıştı. Bu başarıda, savaş plânının iyi hazırlanmış ve iyi tatbik edilmiş olmasının büyük payı vardı.
Fâtih Sultan Mehmed Hân, Doğu Türkleri ile temasa büyük önem vermiş, oğlu Sultan İkinci Bâyezîd Hân da Türk medeniyetini ilerletmek husûsunda babasını ta’kib etmiştir. Doğu Türklerinin Timur Hân devri medeniyeti denilen medeniyet hareketlerinin benzeri, Fâtih Sultan Mehmed Hân devrinde Osmanlılar’da tahakkuk etmiştir. Fâtih Sultan Mehmed Hân, batı dillerinden birkaçını bilmesi sayesinde, Avrupa’yı çok iyi ta’kib etmiş, fakat Türklerin her husûsta Avrupalılar’dan üstün bulunması dolayısıyle, Avrupa’dan birşey alma ihtiyâcı duyulmamıştır.
Fâtih’in fetihleri yalnız büyük değil, mühim ve ma’nâlı olmuş, Osmanlı Cihan Devleti’nin temelleri bu fetihlerle atılmıştır. Babasından dokuzyüzbin küsur kilometrekare olarak aldığı Osmanlı toprağına; iki İmparatorluk, iki krallık, iki sultanlık, onbir prenslik ve dukalıktan meydana gelen onyedi devletin toprağını da ekleyerek, ikimilyonikiyüzondörtbin kilometre kare olarak oğluna devretmiştir.
Devrinde büyük âlimler ve san’atkârlar yetişmiş, mühim eserler vücûde getirmişlerdir. Pekçok ilim adamını dünyânın dört bir bucağından İstanbul’a getiren Fâtih Sultan Mehmed Hân, Arabca, Farsça ve Türkçe şiirler yazdı. Şiirde devrinin üstâdları arasında yer aldı. “Avnî” mahlasıyla edebî değeri yüksek beyitler, gazeller söyledi, İstanbul’un fethinden sonra, hocası Akşemseddîn’e hâlini arz edip, dervişlik taleb eden Fâtih; “Sen derviş olursan, müslümanların işlerini kim görür?” cevâbını aldı. Allah aşkı ile yanan kalbinin ateşini de şiirleriyle ortaya döktü. Vefâtından sonra bulunan dîvânının pek güzel gazellerle dolu olduğu görüldü. Bunlardan ba’zıları şöyledir:
“Sevdüm ol dilberi söz eslemedün vay gönül,
Eyledin kendözüni âleme rusvay gönül.
Sana cevr eyleyemezsün nideyin hay gönül?
Cevre sabr eylemezsün nideyin hay gönül
Gönül eyvay, gönül vay, gönül eyvay gönül
Bilemedüm derd-i dilün ölmek imiş dermanı.
Öleyim dert ile tek görmeyeyin hicranı.
Mihnet-ü-derd-ü-game olmağ içün erzânı,
Avniya sencileyin mihnet-ü gam-keş kânı,
Gönül eyvay, gönül vay, gönül eyvay
İmtisâl-i “cihâd-ı fillâh” oluptur niyyetim.
Dîn-i İslâmın mücerred gayretidir gayretim.
Fazl-ı Hakk-u himmet-i cünd-i ricâlullah ile,
Ehl-i küfri serteser kahreylemektir niyyetim.
Enbiyâ vü evliyâya istinadım var benim.
Lutf-i Hakdandır behmân ümmîd-i feth-ü-nusretim
Nefs-ü-mâl ile nola kılsam cihanda ictihâd?
Hamdullah var gazâya sad hezârân rağbetim.
Ey Muhammed, mu’cizât-ı Ahmed-i Muhtâr ile,
Umarım gâlib ola a’dâ-yi dîne devletim.
Fâtih Sultan Mehmed Hân’a isnâd edilen pekçok menkıbe vardır. Bunlardan biri, zamanın en büyüğü Ubeydüllah-i Ahrâr hazretlerinin İstanbul’un fethinde, Semerkand’dan yardıma gelmesi hadîsesidir. Ubeydüllah-i Ahrâr hazretlerinin torunu Hâce Muhammed Kâsım’dan şöyle nakledilmiştir: Ubeydüllah-i Ahrâr hazretleri, bir Perşembe günü öğleden sonra, aniden atının hazırlanmasını istedi. Atı hazırlanınca, atına binip Semerkand’dan sür’atle çıktı. Talebelerinden bir kısmı da ona tâbi olup, ta’kib ettiler. Biraz yol aldıkdan sonra, Semerkand’ın dışında bir yerde talebelerine; “Siz burada durunuz” buyurdu. Sonra atını Abbâs Sahrası denilen sahraya doğru sürdü. Mevlânâ Şeyh adıyla tanınmış bir talebesi, bir müddet daha peşinden gidip ta’kib etmişti. Abbâs Sahrâsı’na varınca, atının üstünde sağa-sola gidip geldi. Sonra da birden bire gözden kayboldu. Ubeydüllah-i Ahrâr ( radıyallahü anh ) daha sonra evine döndüğünde, talebeleri nereye ve niçin gittiğini sorduklarında; “Türk sultânı Sultan Muhammed Hân (Fâtih) kâfirlerle harbediyordu, benden yardım istedi. Ona yardım etmeye gittim. Allahü teâlânın izniyle galip geldi. Zafer kazanıldı” buyurdu. Bu hâdiseyi nakleden ve Ubeydüllah-i Ahrâr hazretlerinin torunu olan Hâce Muhammed Kâsım, babası Hâce Abdülhâdî’nin şöyle anlattığını söylerdi: “Bilâd-ı rûm”a (Anadolu’ya) gittiğimde, Sultan Muhammed Fâtih Hân’ın oğlu Sultan Bâyezîd Hân, bana babam Ubeydüllah-i Ahrâr’ın şeklini ve şemâlini ta’rîf edip; “Semerkand taraflarından, şu şekil ve şemâle sahip, beyaz atlı bir zât, babama yardıma geldi” dedi. Ben de ta’rîf ettiği zâtın babam Ubeydüllah-i Ahrâr olduğunu ve beyaz bir atının olup ba’zan ona bindiğini söyledim. Bunun üzerine Sultan Bâyezîd Hân bana şöyle anlattı: “Babam Sultan Muhammed Fâtih Hân’dan duydum: “İstanbul’u fethetmek üzere savaştığım sırada, harbin en şiddetli bir ânında Allahü teâlâya yalvarıp, zamanın kutbunun imdâdıma yetişmesini istedim. Şeklini ve şemâlini ta’rîf ederek; şu şu vasıfta ve şu şekilde beyaz bir at üzerinde bir zât yanıma geldi. “Korkma!” buyurdu. Ben de nasıl endişelenmeyeyim küffâr askeri pekçok dedim. Ben böyle söyleyince, elbisesinin yeninden bakmamı söyledi. Baktım, büyük bir ordu gördüm, “İşte bu ordu ile sana yardıma geldim. Şimdi sen falan tepenin üzerine çık, kösün tokmağına üç defa vur. Orduna hücum emri ver” buyurdu. Emîrlerini aynen yerine getirdim. O da bana gösterdiği ordusuyla hücuma geçti. Böylece düşman hezimete uğradı, İstanbul’un fethi gerçekleşti.” Fâtih Sultan Mehmed Hân, İstanbul’u fethederken, cümle evliyânın ve rûhâniyetlerinin yardımını gördüğü apaçık bir hakîkattir.
Fâtih Sultan Mehmed Hân, fetih sonrasında vezirleri ile beraber hocası Akşemseddîn hazretlerinin ziyâretine gitti. Fâtih, hocasının huzûruna girdi. Fakat Akşemseddîn hazretleri hiç aldırış etmeyip, yerinden kalkmadı. Hâlbuki her zaman Fâtih Sultan Mehmed Hân için ayağa kalkardı. Genç pâdişâh hocasına karşı bir hatâ ettiğini zannedip, çok üzüldü. Sevdiklerinden birine durumu anlattı. O da Akşemseddîn hazretlerine bu hâlinin sebebini sordu. O büyük âlim; “Cenâb-ı Hakkın eski hakan ve sultanlara nasîb etmediği bir fethi gerçekleştiren bir pâdişâhda olması muhtemel gurûru terbiye etmek için bu hareketi yaptım” dedi. Bu haber kendisine ulaşınca, o yüce kumandanda sevinç alâmetleri görüldü. O zamana kadar öyle sevindiği görülmemişti. Bu hâlini şöyle îzâh etti: “Beni böyle görüp, İstanbul’un fethine sevinir sanmayın. Beni asıl sevindiren şey, Akşemseddîn’in benim zamanımda olmasıdır” dedi.
Akşemseddîn hazretlerine fetihten sonra; “Niçin gelecekten haber verip İstanbul’un fethedileceğini söyledin?” dediler. O da; Kardeşim Hızır (aleyhisselâm) ile birlikte şehrin fethinin ne zaman olduğunu ledünnî ilminden istifâde ile öğrenmiştik. Kale fethedilince, Hızır’ı (aleyhisselâm) gördüm. Fethedilen burçlardan birinin üstünde, ayaklarını aşağı sarkıtmış oturuyordu” diye cevap verdi.
Fâtih Sultan Mehmed Hân, Allahü teâlânın velî kullarını ziyâret edip, onların duâsını almayı, feyz ve bereketlerine kavuşmayı çok severdi. Her zaman onların ziyâretlerine ve hizmetlerine koşardı. Bir defasında, zamanın evliyâsından Vefâ-i Konevî’yi ziyârete gitmişti. Bu çok methedilen Allah dostunu hiç görmemişti. O mübârek kimsenin kapısına kadar bizzat gitti, içeri girmek için müsâade istedi. Abdüllatîf Makdisî hazretlerinin halîfesi olan Şeyh Muslihuddîn Vefâ Konevî, pâdişâhın kendisini ziyâretine müsâade etmedi. Bizans surlarını topla yıkan o yüce pâdişâh, bir garîb dervişin kapısını açtıramadan dönüp gitti. Adetâ ağlar bir hâli vardı. Şeyh Vefâ’nın talebeleri, gözlerinden yaşlar akan hocalarına sordular. “Efendim, neden pâdişâhı kabûl etmediniz? Hem siz üzüldünüz, hem de o üzüldü” dediler. Vefâ hazretleri, gözlerinden akan yaşları eliyle silerek; “Doğru söylersiniz. Ama inanıyorum ki, benim ona olan sevgim ve onun bana olan ihtiyâcı, bize asıl vazîfemizi unutturacak kadar fazladır. Dostluğumuz ve sohbetimiz, birçok vatandaşın işinin yarım kalmasına sebep olacaktı. Şimdi anladınız mı sultânı niçin kabûl etmiyorum?” diye cevap verdi.
İlme ve Allah dostu ilim adamlarına âşık olan Fâtih Sultan Mehmed Hân, kadıasker Molla Alâeddîn’den bütün İslâmî ta’bir ve terimleri ihtivâ eden bir eser bulmasını rica etti. O zamana kadar bu mevzûda, derli toplu bir eser yazılmamış, değişik eserler içerisine serpiştirilmişti. O kitaplardan da bu bilgileri te’min etmek, bir hayli mesaî isteyen bir işti. Ancak, her ilimde kâmil bir İslâm âlimi, her ilimdeki ta’bir ve terimlerin istenildiği gibi açıklamasını yapabilirdi. Fâtih Sultan Mehmed Hân gibi bir âlimin suâllerine de, Molla Câmî hazretlerinden başkası tam cevap veremezdi. Molla Alâeddîn de, sultâna arz edip; “Sizin suâllerinize ancak Horasan ulemâsından Molla Câmî hazretleri cevap verebilir” dedi. Sultan, daha önceleri de birçok defa methini işittiği Molla Câmî’yi bir mektûpla İstanbul’a da’vet edip, derdine derman olmasını arzu etti. O da, bir risale yazıp, Sultan Mehmed Hân’a gönderdi. “Eğer bu risalemizle gönlünüze su serpebilirsek, daha sonra da kendimiz geliriz” dedi. Daha sonra kendisi de yola çıktı. Konya’ya kadar geldi. Fâtih’in vefâtını haber alarak geri döndü.
Fâtih Sultan Mehmed Hân, ba’zan tebdîl-i kıyâfetle şehirde dolaşır, halkının durumunu bizzat kendisi teftiş ederdi. Gündüzleri medreselerde dersleri dinler, geceleri de medreselerde kimin daha çok çalıştığını kontrol ederek, lâyık olanları mükâfatlandırırdı. Birgün, gece geç vakitte sarayının penceresinden medrese tarafına gözgezdirdi. Molla Hüsrev’in ( radıyallahü anh ) talebelerinin kaldığı bölümde bir odanın ışığı yanıyordu. Ertesi gün, daha ertesi gün baktı. Işık hergün sabahlara kadar yanıyordu. Sabahlara kadar ders çalışan bu talebeyi merak edip, Molla Hüsrev’den sordu. Muhyiddîn Manisavîzâde olduğunu öğrendi. “Bu talebe hiç uyumaz mı ki, sabahlara kadar ışığı yanar?” diye sordu. Molla Hüsrev de; “Efendim o, az uyur, çok çalışır” dedi. Emîr verip, Manisavîzâde’ye daha çok ihtimâm gösterilmesini istedi. Vezîr Mahmûd Paşa’nın inşâ ettirdiği medrese tamamlanınca, pâdişâhın emriyle Manisavîzâde oraya müderris ta’yin edildi. Daha sonra Sultan, Manisavîzâde’ye kadıaskerlik verdi. Bir müddet sonra Semânîye medreselerinden birine müderrisliğe ta’yin etti.
Fâtih Sultan Mehmed Hân devrinde, memleketin her tarafında, her karış toprağında, adâlet hâkim durumda idi. Kânun önünde bütün insanlar eşitti. Zengin ile fakir, sultan ile köylü aynı hakka sahipti. Gayr-i müslimlerin haklarına daha çok riâyet edilirdi. Onları kimse incitmezdi. Osmanlının bu adâletini gören hıristiyanlar, onlara adetâ âşık oldular. Bizans’ta kardinal şapkası görmektense, Osmanlı sarığı görmeyi tercih ettiler. Rahibeler, müslüman olup, Osmanlı kadınları gibi tesettürlü giyindiler. Osmanlıların, şehirlerini bir an önce fethetmesi için, kendi devletleri aleyhine casusluk yaptılar. Osmanlılar, Bizans İmparatoru’na en yakın olan kimselerden, Bizans prenseslerinden haber alıp, onları casus olarak kullandılar. Fetihten sonra da kendilerine yardım edenleri unutmayıp, en iyi mükâfatları verdiler. Onları en güzel, en âdil şekilde idâre ettiler.
İstanbul’un fethinden sonra, Osmanlı askerleri, Bizans hapishânelerini kontrol ettiler. En ücra bir mahzende iki papaz buldular. Alıp Fâtih Sultan Mehmed Hân’a götürdüler. Fâtih Sultan Mehmed Hân, onlara hapsedilmelerinin sebebini sordu. Papazlar; “Biz, Bizans’ın en ileri gelen papazları idik. İmparatorun zulüm ve işkencelerinden, yaptığı rezalet ve sefâhetten dolayı kendisini îkâz edip, sonunun yakın olduğunu söyledik. O da, bizim doğru sözümüze aldırmayıp, zulmüne devam etti, bizi zindanlara attırdı” dediler. Çağ açıp çağ kapayan, “Bizans’ı alıp gül-zâr yapan” Fâtih Sultan Mehmed Hân da düşündü. Papazları ölçüp biçti. Memleketini tarafsız olarak gezip görmelerini, Osmanlı Devleti hakkında da hüküm vermelerini istedi. Papazlar, ellerindeki berâtla heryere girip çıktılar. Merak ettikleri her şeyi gördüler. Bir çarşıya girip, sabahın erken vaktinde birşeyler almak istediler. Siftah yapan bir dükkândan, komşuları siftah yapmadan ikinci birşey alamadılar. En ıssız yerlerde en kalabalık sokaklarda dolaştılar. Her tabakadan kimsenin yanına gidip sohbet ettiler. Ama hiç kimseden bir kötülük görmediler. Bir çarşıya girdiler Ezan okunmaya başladı. Kimse dükkânını kapatmaya bile lüzum görmeden, çarşıda kim varsa herkes câmiye gitti. Hepsi, mal ve para düşüncesinden uzak olarak, huşû’ içinde namazlarını kıldılar. Hiçkimse, bir başkasının malına, canına, ırzına, namusuna zarar vermeyi aklından bile geçirmiyordu. İstisnasız herkes, Allah rızâsı için düşünüyor, Allah rızâsı için konuşuyor, Allah rızâsı için yaşıyor, devletinin bekâsı, sultânın ömrü, ordunun muzafferiyeti için duâ ediyordu. Sanki hepsi, aldıkları nefesten başka nefes almıyacakmış gibi, söyledikleri sözden başka söz söylemiyecekmiş gibi söz söylüyor, son sözünün de hayırlı olmasını arzuluyordu. Herkesin, birbirini son defa görüyormuş gibi bir hâli vardı. Böylece, kimse kimsenin hakkını yemiyor, kimseyi kırmıyor, kul hakkıyla Mevlânın huzûruna çıkmak istemiyordu. Ya’nî herkes, son nefesini kurtarmak, îmânlı ve günahsız olarak huzûr-ı ilâhîye çıkabilmek için çırpınıyordu. Papazlar, bütün bunları görüp, müşâhede ettiler. Bütün bu hâdiselerden dolayı şaşkınlığa düştüler. Kaç şehir dolaştıkları hâlde, bir mahkemeye tesadüf edemediler. Her kasabada kadı var, fakat da’vâ yoktu. Hırsızlık yok, katillik yok, namussuzluk yok, eşkiyalık ve dolandırıcılık yok, kötülük yoktu. Birkaç ay dolaştıktan sonra, şehrin birinde bir mahkemenin olacağını haber alıp, oraya koşuştular. “En sonunda Osmanlının aksak yönünü yakalayacağız” dediler. Zihinlerinde da’vâcıya ve da’vâlıya bir sürü suçlar yüklediler. Mahkeme kuruldu. Papazlar da, izin alıp, dinleyici olarak içeri girdiler. Da’vâlı ve da’vâcı geldi. Kâdı yerine geçip mes’eleyi dinledi. Adamlardan biri anlattı: “Efendim, bendeniz bu din kardeşimin tarlasını arzu ettiği fiyat üzerinden satın aldım. Birkaç sene ekip-kaldırdım. Fakat bu sene çift sürerken, sabanımın demirine birşey takıldı. Kazıp çıkardım. İçi altın dolu bir küptü. Küpü götürüp, daha önce tarlayı satın aldığım bu kardeşime vermek istedim. Ancak o; “Ben tarlayı, altı ve üstüyle sattım” deyip, kabûl etmedi. Hâlbuki o, toprağın altında küpün varlığından haberdâr olsaydı, bana orayı satmazdı” dedi. Kâdı efendi öbür kimseye söz verdi. O da; “Efendim, durum kardeşimin anlattığı gibi vâki oldu. Ancak, bendeniz ona, o tarlayı, altı ve üstüyle birlikte sattım. Onun ekip kaldırdığında bir hakkım olmadığı gibi, toprağın altında da bir hakkım olamaz” dedi. Papazların hayretle dinledikleri bu sözler, kadı için hiç de acâib gelmiyordu. Çünkü, İslâmiyeti hakkıyla yaşıyan bir İslâm toplumunda böyle işler, olmayacak şeyler değildi. Kâdı efendi, bu iki mübârek müslüman arasında hüküm vermekte güçlük çekmedi. Sorup soruşturdu. Birinin temiz ve sâliha bir kızı, diğerinin de sâlih bir oğlu vardı. Küpte bulunan altını onlara düğün masrafı ve çeyiz olarak kabûl edip, nikâhlarını kıydı. Tarlayı satan ve satın alan bu işten memnun olup, kadı efendiye duâlar ederek evlerinin yolunu tuttular. Papazlar da şaşkınlıktan ne yapacaklarını bilemez bir hâlde kadı efendinin yanından ayrıldılar.
Papazlar, seyahatlerine devam ettiler. İşinde gücünde çalışıp, kimseye yük olmamak, değil nâmerde, dosta dahî muhtaç olmamak, Allahü teâlâdan başkasına el açmamak için uğraşan müslümanların oturduğu, temiz ve güzel şehirleri gezip dolaştılar. Yine birgün, bir mahkemeye şâhid oldular. Kâdı efendinin evinde görülen da’vâda, da’vâcıya söz verildi. Mes’eleyi şöyle anlattı: “Bir hafta önce bu kardeşimden bir at satın aldım. Evime götürüp bakımını yaptım. Ancak birkaç gün sonra at rahatsızlandı. Atın daha önceden hasta olması mümkün olabileceği gibi, ben aldıktan sonra da hastalanması mümkün idi. Atı satın aldığım arkadaşa birşey diyemedim. Gelip durumu size arzedeyim ki, aramızı bulasınız diye düşündüm. Ancak o gün sizi bulamadım. Siz şehir dışına gitmiştiniz. Siz geri gelmeden de at öldü. Hükmünüzü taleb ederim” dedi. Kâdı efendi düşündü. At ölmüş, onlar arasında da’vâ bitmişti. Suç kendisinindi. Atı satanı suçlayamazdı. Çünkü atın durumu ortaya çıkmamıştı. Öbürü de vaktinde müracaatını yapmıştı. Tek eksik taraf; kendisinin şehirde, vazîfe yerinde bulunmaması idi. O hâlde atın ücretini o ödemeliydi. Atın fiyatını öğrenip, kendi cebinden bedelini verdi. Böyle âdil bir kadı efendinin ve böyle âdil bir mahkemenin mevcûdiyetini küçük beyinlerine sığdıramayan Bizans papazlarının, hayretlerinden ağızları açık kaldı.
“Anadoluda bu kadar dolaştığımız yeter” deyip, İstanbul’a dönen papazlar, İstanbul kadısı Hızır Bey’in huzûrunda, Osmanlı Pâdişâhı Fâtih Sultan Mehmed Hân ile, bir hıristiyan arasında bir da’vânın görüleceğini duydular. Mahkemeye yetişmek için, eteklerini tutarak koştular. Varıp mahkemede hazır oldular. Koca Osmanlı Devleti’nin Sultânı, çağ açıp çağ kapayan İstanbul Fâtihi Sultan Mehmed Hân ve eli kesik bir hıristiyan mîmâr, kadı Hızır Bey’in karşısında ayakta bekleşiyorlardı. Fâtih Sultan Mehmed Hân, vazîfesine ihânet eden hıristiyan mîmârın elini mahkemesiz kestirmiş, hıristiyan mîmâr da, Kâdı Hızır Bey’e şikâyet etmişti. Papazlar, böyle birşeyin bu dünyâda mevcûdiyetine bir türlü inanamadılar. Parmaklarını ısırıp, rü’yâda olmadıklarını anladılar. Hızır Bey, Fâtih Sultan Mehmed Hân’ın elinin aynı şekilde kesilmesine hükmetti. Eğer mîmâr rızâ gösterirse, diyetle elinin kesilmesinden kurtulabilecekti. Hıristiyan mîmâr, bu adâlet karşısında ne yapacağını şaşırdı. Kendisinden af dileyip, hakkını helâl etmesi için ricada bulunan Fâtih Sultan Mehmed Hân’ın ayaklarını mı, yoksa ellerini mi öpeceğini bilemedi. Kelime-i şehâdet getirip müslüman oldu. Ömür boyu, çoluk-çocuğunun nafakasının te’mini şartıyla kısastan vazgeçti. Böylece pâdişâhın eli de kesilmekten kurtuldu. Hıristiyan mîmâra, ayrıca bir de ev hediye edildi. Herkes hâlinden memnun olup, birbirlerine haklarını helâl ettiler. Papazlar, bu insanların hâl ve hareketlerini hayranlıkla seyrettiler. Kendi kendilerine; “Bu müslümanlar, hatâları ile dahî hayır işliyorlar” dediler.
Papazlar, mahkeme haberini duyunca, acelelerinden çevrelerine bakamamışlardı. Fetihten sonraki İstanbul hayâtını da çok merak ediyorlardı. Müslümanların oturdukları, yeni yeni yerleşmekte oldukları mahallelere gittiler. Onların tam bir teslimiyet ve sükûnetle işlerini gördüklerini, tam bir temizlik ve titizlikle eşyalarını yerleştirdiklerini gördüler. İstanbul bambaşka olmuş, sanki, birkaç ay önceki Bizans gitmiş, yerine gökten bir İstanbul inmişti. Sokaklar pırıl pırıl, çocuklar cıvıl cıvıldı. Bu müslümanların çocukları bile başka oluyordu. Sanki büyümüşler de küçülmüşlerdi. Birbirlerini kırmadan, bağırıp çağırmadan, dövüşmeden oyun oynuyorlar, sokağı kirletmiyorlardı. Kim olursa olsun, büyüklerine saygı gösteriyorlardı.”
Pâdişâh tarafından Osmanlı ülkesini gezip görmekle vazîfelendirilen papazlar, İstanbul’daki hıristiyan mahallelerini de görmeden edemediler. Bugünkü Fâtih Câmii’nin doğu taraflarına ve Fener’e doğru gittiler. Hıristiyanlar bile değişmiş, sokaklardaki pislik azalmıştı. Kimse kimseye zulmetmeye cesâret edemiyordu. Şikâyetlerini papazlar hallediyordu. Ama, zulüm gören bir de kadıya giderse hâlleri ne olacaktı? Zulmü kadar ceza görmekten onu kim kurtarabilirdi? Kâdı Hızır Bey, Pâdişâha bile ceza vermekten çekinmemişti. Herkes sessiz sakin işine devam ediyor, eskisi gibi içip içip, sokaklarda salyalarını akıtamıyorlar, naralar atamıyorlardı. Hıristiyanların en fakirine bile ev verilmiş, kimse aç ve açıkta bırakılmamıştı. Müslümanlar ise, zâten Allahü teâlâdan başka kimseye muhtaç olmazlardı. İstanbul’da herkes huzûr içerisinde idi.
Papazlar, bütün bunları gezip gördükten sonra, birkaç gün dinlenip düşündüler, izin isteyip pâdişâhın huzûruna çıktılar. Gördüklerini bir bir arz edip; “Bu millet ve devlet, böyle giderse, kıyâmete kadar devam eder” dediler. “Böyle bir ahlâk ve yaşayışa sahip olan insanların dîni, elbette Allahü teâlânın hak dînidir” deyip, Kelime-i şehâdet getirdiler; “Eşhedü enlâ ilahe illallah ve eşhedü enne Muhammeden abdühü ve rasûlüh” diyerek müslüman olmakla şereflendiler.
Fâtih Sultan Mehmed Hân’ın adâlete ve adâlet adamı olan kadılara verdiği ehemmiyeti, “Şakâyık-ı Nu’mâniyye” müellifi çok güzel anlatmaktadır. Rumeli beylerbeyi olan Dâvûd Paşa, yaptığı bir işten dolayı Edirne kadısına şikâyet edilir. Kâdı efendi de, Dâvûd Paşa’ya adam gönderip, yapmakta olduğu o işten vazgeçmesi husûsundaki hükmünü bildirir. Dâvûd Paşa, hiç aldırış etmez. Kâdı efendi, bizzat kendisi Dâvûd Paşa’ya gider, O işten vazgeçmesini ihtar eder. Aralarında tartışma çıkınca, Davut Paşa, kadı efendiye birkaç defa vurur. Durum, Fâtih Sultan Mehmed Hân’a arzedilince, Hâkân-ı a’zam Sultan-ı muazzam Fâtih Sultan Mehmed Hân, şöyle emir verir. “Dînimizin hizmetçisi olan kadıyı döven, dîni tahkir etmiş olur. O hâlde, onun katli lâzımdır.” Emrin acele yerine getirilmesini ister. Paşalar, beyler, kim varsa Dâvûd Paşa’ya şefaatçi olurlar. Böyle bir kumandanın öldürülmesini uygun görmezler. Pâdişâh vazgeçmez. Sonunda gidip Kadıasker Vildân Efendi’yi bulurlar. Durumu söyleyip fetvâ isterler. Kadıasker Vildân Efendi: “Eğer ki, kadı efendiyi kadılık makamında dövse idi, katli lâzım olurdu. Amma, kadı efendi yerinden kalkıp, Dâvûd Paşa’nın mekânına gitmiş olduğu için katli lâzım değildir” diye fetvâ verir. Fâtih Sultan Mehmed Hân da, Dâvûd Paşa’nın katlinden vazgeçip, bizzat kendisi değnekle döver. Bu hâdiseden sonra, Dâvûd Paşa tam dört ay yataktan kalkamadı. Dâvûd Paşa, tövbe edip pişman oldu. Allahü teâlânın emir ve yasaklarına riâyette kusur etmeyeceğine söz verdi. O günden sonra pâdişâhla aralarında yakınlık peyda olup, vezirlik payesine kadar yükseldi. İkinci Bâyezîd Hân zamanında da vezîr-i a’zam oldu.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Tâc-üt-tevârih cild-1, sh. 565
2) Âşıkpaşa-zâde sh. 69
3) Mir’ât-ı kâinat cild-3, sh. 55
4) Feth-i Celil-i Kostantiniyye (Ahmed Muhtâr), İstanbul 1320
5) Târih-i Ebü’l-Feth (Dursun Bey) Târih-i Osmânî Encümeni mecmûası, cüz. 26, 28, sh. 42
6) Mecmûa-i münşeât-i Feridun Bey cild-1, İstanbul 1274, sh. 64
7) Devlet-i Osmâniyye târihi (Hammer), İstanbul 1330-1331 cild-3, sh. 46
? Künh-ül-ahbâr cild-5, vr. 130
9) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1005
10) Eshâb-ı Kirâm sh. 372
11) Rehber Ansiklopedisi cild-5, sh. 299
12) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild-2, sh. 190
13) Reşehât ayn-ül-hayât (Murâd Kazvînî) sh. 229
14) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 104
15) Amasya Târihi cild-3, sh. 207
.İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
FERELİ ŞEYH SİNÂN EFENDİ
Fâtih Sultan Mehmet devri evliyâsından Abdüllatîf Kudsî’nin talebesi olan Şeyh Tâceddîn’in halîfelerinin büyüklerinden. 890 (m. 1485) senesi Rebî’ul-evvel ayının onbirinci günü vefât etti. Kabri Fere’dedir. Sevenleri ziyâret etmekte ve feyz almaktadırlar.
Şeyh Sinân, Fere’den yola çıkarak, âlimleri ve Allah adamlarını ziyâret maksadıyla Bursa’ya geldi. Hacı Halîfe’nin zaviyesine gitti. Şeyh Sinân vera’ ve takvâ sahibi idi. Dînin emir ve yasaklarına son derece bağlı idi. Hacı Halîfe, Şeyh Sinân’ın çok takvâ sahibi olduğunu görünce, talebelerine şöyle tenbîh etti: “Şeyh Sinân burada iken, tarikat âdabına aykırı bir iş işlememeye çok dikkat ediniz. Bu zâta hürmette kusur etmeyiniz.”
Taşköprüzâde’nin dayısı Abdürrahmân bin Seyyid Yûsuf şöyle anlatır: “Şeyh Sinân bu zaviyeye gelince, Hacı Halîfe, bana ve arkadaşlarıma; “Şeyh Sinân’ın yanına gelmeyiniz” diye tenbîh ederdi. “Onun yanında bir kusur işlerseniz, o hareketinizden hatırı kırılabilir. Ömrünüzde ondan sonra hayr görmezsiniz” derdi. Hacı Halîfe’nin bir talebesi vardı. Bu talebe, bir tüccârın kızıyla evlendi. O zaman, zifaf gecesi dâmâda elbise giydirmek âdet idi. Bu tüccâr da, zifaf gecesinde dâmâdına yünden bir elbise giydirdi. Şeyh Sinân, Şeyh Hacı Halîfe ile beraber otururlarken, bu talebe onların yanına geldi. Kayınpederinin hediye ettiği elbise de üzerinde idi. Şeyh Sinân, yünden süslü elbise giyen bu talebeyi görünce çok hiddetlendi. Şeyh Halîfe’ye dönerek; “Her elbisenin bir giyicisi vardır. Her ilmin de erbâbı vardır. Niçin bu süslü zengin elbisesini giymesine müsâade ettin? Böyle tarikat âdabına aykırı iş yapmalarına niçin müsamaha ediyorsun? Burası müsamaha yeri değildir!” diye çıkıştı. Hacı Halîfe de; “Talebelerin giydiği elbiseyi bırakıp bu elbiseyi giymesi, sûfiliği terkettiğinden değildir. Kayınpederi olan tüccârdan utandığından giymiştir. Kusurunu affediniz” dedi. Şeyh Sinân bu özrü kabûl etmedi. O talabenin üzerindeki elbiseyi çıkartıp, önceden giydiği elbiseyi giyene kadar üzüntüsü geçmedi.
Şeyh Sinân tasavvuf yoluna girdiği yıllarda, ondört sene Ayasuluğ’lu Ahmed Çelebi’ye hizmet eyledi. Bu ondört sene boyunca çok şiddetli olarak mücâhede (nefsin istemediği, ona zor gelen, sıkıntı veren ağır şeyleri yapmak) ve riyâzetle (nefsin istediği, ona tatlı gelen şeyleri yapmamakla) meşgûl oldu. Fakat her ne hikmetse, bir türlü sülûk yolunda ilerliyemedi. O zaman Ahmed Çelebi; “Bizden sana nasîb yoktur” dedi. Daha sonra Şeyh Sinân’ın yolu Bursa’ya uğradı. Burada Şeyh Adüllatîf Kudsî ile karşılaştı. Şeyh Abdüllatîf hastalanmıştı. Şeyh Sinân, samimî bir kalb ile, ondört gün Şeyh Abdüllatîf’e hizmet eyledi. Bu hizmetinin bereketine, yüksek ma’nevî hâllere ve makamlara kavuştu.
Abdüllatîf hazretleri rahatsızlığı esnasında, Şeyh Sinân için icâzetname (diploma) yazın diye eski talebelerine üç defa emretmiş ise de, onlar icâzet yazmadılar. Sonunda Abdüllatîf Kudsî, Şeyh Sinân’ın ondört günde, ayın ondördü gibi olgunlaştığından talebelerinin habersiz olduklarını anladı. Onları, “Niçin yazmazsınız? Yoksa Allahın emrine râzı değil misiniz?” diye azarladı. Bunun üzerine talebeleri, emre uymak için icâzetname yazdılar. Abdüllatîf Kudsî, Şeyh Sinân’a; “Burda durma, önceki vatanına dön” diye emredince, Fere’ye doğru yola çıktı. Şeyh Sinân hazretleri Gelibolu’ya gelince, Şeyh Abdüllatîf’in vefât ettiğini işitti. Geri Bursa’ya dönmek istedi. Gelibolu âlimlerinden biri; “Hocanın emrine uy, vatanına varmayınca geri dönme” diye tavsiyede bulundu. Şeyh Sinân, Fere’ye gitti. Bir sene orada kaldıktan sonra, hocası Abdüllatîf’i ziyâret için Bursa’ya geldi. Hocasının mezarını ziyâret etti. O zaman kendisiyle beraber bir oğlu da gelmiş idi. Bu oğlu orada vefât etti.
Abdüllatîf Kudsî’nin ayağı ucuna defnedildi. Şeyh Sinân, yılda bir kere Bursa’ya gidip, büyük zâtların mezarlarını ziyâret eder, rûhâniyetlerinden feyz alırdı.
Şöyle anlatılır: Şeyh Sinân, Abdüllatîf Kudsî ile ilk karşılaşınca, yetiştirilmek üzere, hocası Abdüllatîf tarafından alıkonulmuştu. İşte bu anda, Şeyh Sinân tereddüt ettiğinde, Abdüllatîf Kudsî; “Biz senin için Kudüs’ten geldik, sen bizden kaçıyor musun?” demişti. Şeyh Sinân bu sözü duyunca, kalbi rahatladı ve kısa zamanda ma’nevî makamları geçerek, insanlara Allahü teâlânın dînini öğretecek, doğru yolu gösterecek dereceye yükseldi.
Şeyh Sinân, Fâtih Sultan Mehmed Hân’la birlikte ba’zı savaşlara katıldı. Bu savaşlarda pekçok kerâmetleri görülmüştür.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 258İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
FERGÂNÎ
Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinden. Sarf, nahiv, me’ânî, beyân, usûl ve kelâm ilimlerinde de ihtisas sahibi idi. İsmi, Muhammed bin Ahmed bin Muhammed bin Ahmed bin Ömer bin Muhammed bin Sabit bin Osman en-Nu’mânî olup, künyesi Ebü’l-Me’âlî’dir. Lakabı, Hamîdüddîn’dir. Fergânî nisbetiyle meşhûr olmuştur. Tebrîz yakınlarında bulunan Merâga’da, 805 (m. 1403) senesinde doğdu. 867 (m. 1463) senesinde Dımeşk’daki Mu’îniyye Medresesi’nde vefât etti. Ertesi gün onun için Yelbiga Câmii’nde ve Sâlihiyye’de cenâze namazı kılınıp, Kâsiyûn dağı eteğindeki kabristana defn edildi.
Fergânî’nin çocukluğu Bağdad’da geçti. Orada, babasından ve Şerîfüddîn Abdülmuhsin el-Buhârî’den fıkıh ilmini öğrendi. 821 (m. 1418) senesinde, babasıyla birlikte Dımeşk’a gitti. Daha sonra Kâhire’ye gidip, orada da Şemsüddîn bin ed-Dîrî ve İzzüddîn Abdüsselâm el-Bağdâdî’den fıkıh ilmi tahsil etti ve İzzüddîn Abdüsselâm el-Bağdâdî’den Keşf-üs-sagîr adlı eseri okudu. Sonra tekrar 824 (m. 1421) yılında Dımeşk’a dönüp, oraya yerleşti. Alâüddîn el-Buhârî, Şerefüddîn Kâsım el-Alâî’den fıkıh ilmi okudu.
Alâüddîn el-Buhârî ile sekiz yıl beraber kalıp, onun derslerine devam etti, sohbetlerinde bulundu. Bu sekiz senelik zaman içinde, ondan zâhirî ve bâtınî ilimleri tahsil etti. Dımeşk’da Hüsâmeddîn bin İmâd’dan boşalan Hanefî mezhebi kadılığına ta’yin edildi. Defalarca hacca gitti. İlk hacca 818 (m. 1415) senesinde babasıyla beraber, sonuncusuna da 864 (m. 1459) senesinde gitti. Orada da birçok kimseler onun ilminden istifâde etti. İzziyye, Hâtuniyye, Mürşidiyye ve Seyfiyye medreselerinde müderrislik ve idârecilik yaptı.
Alâüddîn el-Buhârî müşkil bir mes’ele ile karşılaşınca, Şihâbüddîn Kurânî’ye; “Hamîdüddîn Fergânî gelinceye kadar sabret. O ikimizin arasında hakemdir” derdi.
Fergânî; sarf, nahiv, me’ânî, beyân ve usûl ilimlerinde âlim ve bilhassa fıkıh ilminde ihtisas sahibi idi. Birçok eserler yazmıştır. Bu eserlerinin en önemlisi, Ehl-i sünnet âlimlerinin büyüklüğünü anlıyamayan İbn-i Teymiyye’nin i’tikâdî konulardaki sapıklıklarına reddiye olarak yazdığı er-Reddü alâ İbn-i Teymiyye fil-i’tikâdât adlı eseridir. Bunun yanında; Şerhu Kenz-üd-Dekâik-ı lin-Nesefî, Sirâc-ül-müstefid ve Gunyet-ül-müfîd adlı eserleri ve çeşitli konularla ilgili risaleleri de vardır.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-8, sh. 316
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-7, sh. 46
3) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 203İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
FETHÎ (Hüseyn bin Hasen)
Hadîs ve Şafiî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Hüseyn bin Hasen bin Hüseyn bin Ali bin Muhammed bin Hasen el-Gâzî bin Ahmed’dir. Künyesi Ebû Muhammed veya Ebû Abdullah, nisbeti Şîrâzî’dir. “Fethî” diye meşhûrdur. 814 (m. 1411) senesinde Şîrâz’da doğdu. Muharrem ayında, 895 (m. 1489) senesinde vefât etti.
Daha annesinin karnında iken, babası ile annesi Cüneyd el-Kâzerûnî’nin bulunduğu Şîrâz köylerinden olan Balyân’a gittiler. Kâzerûnî ( radıyallahü anh ), ona hayr ve bereketle duâ etti. Şîrâz’da büyüdü. Burada Kur’ân-ı kerîmi ezberledi. İmâm-ı Nevevî’nin “Erba’în” adlı eserini, “Şâtıbiyye”yi, İbn-i Cezerî’nin “Ed-Dürre”sini, fıkıh ilminde “Hâvî” kitabını, İbn-i Hâcib’in “Kâfiye” ve “Şâfiye” kitaplarını ezberledi. Bir zaman vâ’izlerle beraber dolaştı. Sonra bundan vazgeçerek, İbn-i Cezerî’den kırâat öğrendi. Onun huzûrunda Kur’ân-ı kerîmi, “Nahl” sûresine kadar okudu. İbrâhim bin Muhammed el-Hancî’nin derslerine devam etti. Onun huzûrunda, Nevevî’nin “Ezkâr” adlı eserinin muhtasarını ve daha birçok kitabı okudu. 827 (m. 1424) senesine kadar bu zâtın derslerine devam etti. Yine Seyyid bin Safi’den, Seyyid Nûreddîn el-İcî’nin oğullarından ilim öğrendi. Özellikle bu zâtın iki oğlundan çok istifâde etti. Bunlardan başka Kıvâmüddîn Muhammed bin Gıyâsel-Kâzerûnî’den de ilim tahsil etti. 830 (m. 1426) senesinde Şihâbüddîn Ebü’l-Mecd Abdullah bin Meymûn el-Kirmânî ile karşılaştı. Bu zât, “Şihâb-ül-İslâm” diye bilinirdi. Fadlullah Türpüştî’nin “Erba’în” kitabını ve başka kitapları okutmak için icâzet aldı. Hac ibâdetini yerine getirmek maksadıyla Hicaz’a gitti. Mekke ve Medine âlimlerinden çok istifâde etti. Medine’de Ravda-i Nebeviyye’de Cemâleddîn Ebü’l-Berekât Kâzerûnî’den birçok şeyler okudu. Yine orada Muhib el-Matari, Ebü’l-Feth el-Merâgî, Necmeddîn Sekkâkînî’den de ilim öğrendi. “Bânet Suâd”, “Bürde” kasidelerini, “Selâsiyât-ül-Buhârî”yi okudu. Nûreddîn Ali bin Muhammed el-Mahallî ve Zeynüddîn bin Iyâş ona icâzet verdiler. “Buhârî” kitabının bir kısmını Ebü’s-Se’âdât bin Zâhireden okudu, hadîs-i şerîf dinledi. Cemâleddîn Muhammed bin İbrâhim bin Ahmed el-Mürşidî ile karşılaştı. Ondan “Şâtıbiyye”, “Râiyye” ve Dânî’nin “Hutbet-üt-Teysîr” isimli kitabları okudu.
Daha sonra memleketine döndü. Orada Muhammed bin Şeref Abdürrahîm bin Abdülkerîm Cerhî’den “Selâsiyât-ül-Buhârî” okudu. Bir kısmını okutmak için icâzet aldı. Bundan başka İbn-i Cezerî’nin Erba’în kitabını okudu. Nevevî’nin “Erba’în” isimli hadîs kitabını dinledi. İkinci defa hacca gitti. 842 (m. 1438) senesinde Cemâleddîn Kâzerûnî’den “Muvattâ”nin bir kısmını, Sünen-i Nesâî’yi, “Kütüb-i Sitte” diye bilinen hadîs kitaplarını ve Kâdı Iyâd’ın “Şifâ” kitabının tamâmını okudu. 847 (m. 1443) senesinde Dâre Kutnî, hadîs kitabının tamâmını okudu. Bunların yanında İbn-i Seyyidinnâs’ın “Sîret-i Nebeviyye”, Beyhekî’nin “Delâil-ün-Nübüvve” adlı eserlerini Ravda-i Nebeviyye’de okudu. Ahmed bin Hanbel’in “Müsned”ine yazılan “Zevâid”i de okudu. 843 (m. 1439) senesinde Mısır’a gitti. Kâhire’de Alâüddîn bin Hatîb Nâsırî’den hadîs dersleri aldı. Muhammed bin Nasrullah Hanbelî’den, Nesâî’nin “Sünen-i Sugrâ” isimli eserini okudu. Zeynüddîn Zerkeşî’den “Sahîh-i Müslim”i okudu. Mısır’da bunlardan başka daha birçok âlimden hadîs-i şerîf ve kırâat okudu. 844 (m. 1440) senesinde Kudüs’e gitti. Beyt-ül-makdîs’i ziyâret etti. Burada Kâdı Şemseddîn Muhammed bin Muhammed bin Ömer bin el-Usr ona icâzet verdi.
Şemseddîn Muhammed bin Halîl’den de kırâat ilmi aldı. Zamanının büyük âlimi ve zahidi. Şihâbüddîn bin Rislân hazretlerinin sohbetlerine kavuştu. Bu büyük Velî’nin hizmetinde bulunarak, ma’nevî makamlara kavuştu, tasavvuf yolunda ilerledi. 844 senesi Şa’bân ayında Kâhire’ye geri döndü. Hac mevsiminde hacca gitti. Mekke ve Medine’de Takıyyüddîn bin Fehd, Zeynüddîn Emyûti, Şemseddîn Muhammed bin Yûsuf, Şemseddîn Muhammed Şüşterî’den hadîs-i şerîf dersleri aldı. Hicaz’dan Kâhire’ye gelip, bir müddet burada ikâmet etti. İbn-i Hacer Askalânî’nin derslerine devam etti. İbn-i Hacer’den “Emâlî” kitabını yazdı, rivâyetlerini ve eserlerini nakletme izni aldı. Dârimî’nin ve Dâre Kutnî’nin “Müsned”lerini, “Kütûb-i Sitte”nin bir kısmını, İmâm-ı Mâlik’in “Muvattâ” ve İmâm-ı Şafiî’nin “Müsned”ini okudu. “El-İntisâr li-İmâm-il-Emsâr” isimli kitabı da ondan dinledi. Hatîb-i Bağdâdî’nin “El-Kifâye”si, “Şerh-un-Nûhbe”, “Tahrîc-ül-Keşşâf”, “Bülûg-ül-Merâm” gibi eserler de okuduğu kitaplar arasındadır. İbn-i Hacer Askalânî onu çok severdi. İbn-i Hacer’den sonra birçok defa Kâhire’ye geldi. Orada Emîr Özbek Zâhirî’den çok iltifâtlar gördü. 888 (m. 1483) senesinde Beyt-ül-hitâbe’de ikâmet etti. Kulaklarından rahatsızlandı. Şam’a da seyahati oldu. Şam’da el-Burhân el-Bâûnî’den ilim öğrendi. Bir müddet de Mekke’de ikâmet etti. Oradan Hindistan’a gitti. Mekke, Medine ve Kâhire’ye son gidişinde, ondan ba’zı kimseler hadîs-i şerîf dinlediler. Pekçok kimse, ondan kırâat ilmi öğrendi.
Nâzik bir zât idi, çok iyilik severdi. İnsanların dîne uymayan işlerinde, onları tatlı bir şekilde ikâz ederdi. Kur’ân-ı kerîm ve hadîs-i şerîfleri çok tatlı okurdu. Çok hadîs-i şerîf topladı. Kırâat ilminde çok derin bilgi sahibi idi. Kendi yazısıyla birçok kitap yazdı, ömrünün son zamanlarını büyük oğlunun yanında geçirdi. Bir müddet hasta olarak yaşadıktan sonra, Muharrem ayında vefât etti.
Allahü teâlânın kitabı Kur’ân-ı kerîmi okumaktan ve insanlara öğretmekten hiçbir zaman geri durmadı. Gecesini, gündüzünü, bütün vakitlerini ilim öğrenmek, ibâdet etmek, Kur’ân-ı kerîm okumak ve bildiklerini Allahü teâlânın rızâsı için insanlara öğretmekle geçirdi.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-3, sh. 139, 144İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
FETÂ’L-YEMÂNÎ (Ömer bin Muhammed)
Yemen’de yetişen Şafiî mezhebi âlimlerinden. İsmi, Ömer bin Muhammed bin Ubeyd el-Eş’arî ez-Zebîdî’dir. Neseb ve i’tikâd yönünden İmâm-ı Eş’arî hazretlerine bağlıdır. “Fetâ’l-Yemânî” lakabı ve nisbeti ile meşhûr oldu. Babasının lakabı da aynı idi. 801 (m. 1398) senesinde Yemen’in Zebîd beldesinde doğup büyüdü. Lakabı Sirâcüddîn ve künyesi de Ebû Hafs idi. 887 (m. 1482) senesi Safer ayında Yemen’de vefât etti. Abdullah ve Muhammed isminde iki oğlu, kendisinden sonra; Abdürrahmân ise, kendisinden önce vefât etmişti.
Küçük yaşta Kur’ân-ı kerîmi öğrenip ezberledi ve çok çeşitli kitapları mütâlâa etti. İlk defa, beldesinin büyük fıkıh âlimi Muhammed bin Sâlih ile ders okumaya başladı. Onun çok duâsını aldı. Bu hocası, her duâsının kabûl olunduğu bir zât olarak tanınmıştı. Onun duâsının bereketiyle ve duâsının meyveleri olarak, kısa zamanda çok ilme sahip oldu. Emsalleri arasında pek yükseldi. Sonra Kemâleddîn Mûsâ bin Muhammed ed-Dicâ’î’den “Minhâc” kitabını okudu ve ondan meşhûr fıkıh kitaplarından çok şey dinleyip öğrendi. 826 (m. 1423) senesinde, İbn-i Acîl-il-Yemânî’nin beldesindeki Şeref bin el-Mukrî’nin yanına gidip, ondan “İrşâd” kitabını ve şerhini okudu. Hattâ kendisi de bunları nazım hâline getirdi. Hocası da, buna nazım ile çok güzel cevap vermiştir. Uzun zaman, bu hocasından ayrılmadı ve ondan çok istifâde etti. Hayâtında ilk defa ilmî yolculuk için memleketinden ayrıldı. Zebîd’in, bir günlük doğusunda bulunan bir beldeye geldi ve onun köylerinden birinde kaldı. Bir müddet orada bulunup, çok kimseler ondan istifâde ettiler. Sonra başka köye geçti. Bu köyde “Mişrâh” diye tanındı. O köyde, fıkıh ilminde yüksek olan bir hanımla evlendi. Uzun zaman burada kalıp, ilim öğretmek ve kitap yazmakla meşgûl oldu. Hocası hayatta iken, zamanı hep böyle geçti. Çeşitli beldelerden çok sayıda talebe gelip ondan ilim tahsil etti. Sultan Ali bin Tâhir, Yemen’i istilâ edip Zebîd şehrine hâkim olunca, bu beldenin bütün fakîhlerini (büyük âlimlerini) vakıflar idâresinde görevlendirdi. Fetâ’l-Yemânî’yi ise, en önde tutup, ona ikramlarda bulunarak, vakıflarda onu yüksek bir vazîfeye ta’yin etti. Buradan aldığı maaş kendisine ve çoluk-çocuğuna yetiyordu. O, bu vazîfesi ile beraber, Nizâmiyye’deki derslerinde Şemseddîn Yûsuf el-Mukrî’ye yardımcılık yapardı. Sonra kendisine, Hekâriyye Medresesi’nde müderrislik vazîfesi verildi. Bu görevinde çok başarılı oldu. Talebeler ondan çok faydalandılar. Çeşitli beldelerden ona gelip ilim tahsil edenler arasında sayısız fakîhler yetişti. Talebeleri çok arttı. Çok uzak yerlerden ona fetvâ sormaya gelirlerdi.
Sultan Ali bin Tâhir, onu evkaf idâresi emirliğine ta’yin etti. O da, bu vakıf mallarını çok güzel idâre edip, ancak hakkı olanlara sarf etti. Ayrıca mescidde müezzinlik de yapardı. Âlimlerin ve halkın, ona çok hürmet ve saygısı vardı. Onun evkaf emirliği, Sultan İbn-i Tâhir’in vefâtına kadar devam etti. O vefât edince, kardeşinin oğlu Abdülvehhâb bin Dâvûd, Yemen’in idâresini eline aldı. Bu emîr, Evkaf idâresini ondan alıp, yerine başkasını ta’yin etti. O da bundan sonra, sâdece medresede ders okutmak, fetvâ vermek ve eser yazmak hizmetleriyle meşgûl oldu. Bu işlerine hiç ara vermedi. Hattâ zayıfladığından, yürümeye takati olmadığı zamanlarda, binek üzerinde ders okutmaya giderdi, İbn-i Atîfi’den sonra, Sultan Abdülvehhâb, onu kendi yaptırdığı medreseye ta’yin etti.
Eserlerinden başlıcaları şunlardır:
1- Mühimmât-ül-mühimmât fî ihtisâr-ir-Ravda: Esnevî’nin “Mühimmat” kitabının muhtasarıdır. Çok güzel bir ihtisar (kısaltma, özetleme) olup, onda “Ravda” kitabına âit olanlarla yetindi. Özellikle Esnevî’nin ele aldığı bahislerin üzerinde durdu. Ayrıca ona birçok ilâveler yaptı. Çok kerreler, bu eser kendi yanında okundu. İfâdeleri mükemmel olup, mühim mes’elelerdeki nükteleri pek manidardır.
2- El-İbrîz fî tashîh-ıl-Vecîz.
3- El-İlhâm limâ fir-Ravdati li-Şeyhihî minel evhâm.
4- Envâr-ül-envâr li-amel-il-ebrâr: Erdebîlî’nin, fıkıh ilmine dâir yazdığı eserinin şerhidir.
5- Takrîb-ül-muhtâc ilâ zevâid-i Şerh-i İbn-il-Mülakkın alel-Minhâc.
6- Es-Safâde fî şerh-i Zevâid-il-acâle li-İbn-il-Mülakkın.
Onun, hocasını öven beyitleri de çok meşhûrdur.
Fıkıh ilminde, üstün bir yeri olan Fetâ’l-Yemânî’den, Yemen âlimleri çok istifâde ettiler. Yemen’de yetişen fakîhlerin çoğu onun talebeleri ve dostları arasından çıktı. Talebelerden zekî olanları, asrındaki meşhûr fakîhlere bu hocalarını tercih etmişlerdi. O, Yemen fakîhlerinin kutbu olmuştu. Ahlâkının güzelliği, şefkat ve merhametinin çokluğu, herkese iltifât gösterip tatlı dil ve güler yüzle karşılaması, onu bu dereceye yükseltmişti.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-7, sh. 313
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-6, sh. 132, 135
3) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 794
4) Keşf-üz-zünûn sh. 187, 196, 613, 919
5) İzâh-ül-meknûn cild-1, sh. 123, 610İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
FÎRÛZ ÂBÂDÎ
Tefsîr, fıkıh, hadîs ve lügat âlimi. İsmi, Muhammed bin Ya’kûb bin Muhammed bin İbrâhim’dir. Künyesi Ebû Tâhir olup, lakabı Mecdüddîn’dir. Fîrûz Âbâdî nisbetiyle meşhûr olmuştur. Soyu Hazreti Ebû Bekr Sıddîk’a kadar ulaşmaktadır. 729 (m. 1329) senesinde İran’ın Şîrâz civarında bulunan Fîrûz Âbâd’daki Kazarûn kasabasında doğdu. 816 (m. 1414) senesinde Yemen’de, Zebîd kadısı iken vefât etti. Oradaki Şeyh İsmâil Cibriti’nin türbesine defnedildi.
Çocukluğu, memleketi olan Fîrûz Âbâd’da geçen Fîrûz Âbâdî, yedi yaşındayken Kur’ân-ı kerîmi ezberledi ve güzel yazı yazmayı öğrendi. Sekiz yaşına geldiği zaman Şîrâz’a gidip, orada babasından ve Abdullah bin Mahmûd bin Necm’den lügat ilmini ve edebî ilimleri tahsil etti. Daha sonra Vâsıt’a giden Fîrûz Âbâdî, orada da Ebû Abdullah Muhammed bin Yûsuf el-Ensârî’den Sahîh-i Buhârî’yi ve Şihâb Ahmed bin Ali ed-Dîvânî’den Kırâat-i aşereyi okudu. Bağdad’da Tâcüddîn es-Sübkî ve Serrâc Ömer bin Ali el-Kazvînî’den çeşitli ilimleri okuyup öğrendi. Sagânî’nin “Meşârih”ini; Muhammed bin Akûlî, Nasrullah bin Muhammed bin es-Seketî ve Bağdad kadısı ve Nizamiye Medresesi müderrisi Şerefüddîn Abdullah el-Bektaş’dan okudu.
Daha sonra Dımeşk’a giderek, Takıyyüddîn Sübkî, İbn-ül-Habbâz, Muhammed bin İsmâil bin el-Hamevî, Ahmed bin Abdürrahmân el-Merdâvî, Ahmed bin Muzaffer en-Nablûsî gibi birçok zâtların derslerini dinleyip, istifâde etti. Ba’lebek, Hama, Humus, Haleb ve Kudüs gibi yerleri gezip, oralarda ilim meclislerinde bulundu. Kudüs’de; Alaî, Beyânî, Takıyyüddîn Kalkaşandî, Şems-üs-Süûdî gibi âlimlerden ilim tahsil etti. Kudüs’de on sene kadar kalıp, çeşitli medreselerde müderrislik yaptı. Onun şöhreti ve fazileti her tarafta duyuldu. Ondan ilim tahsil etmek üzere gelenler çoğaldı. Kâhire’ye gidip, Behâ bin Akîl, Cemâlüddîn Esnevî ve İbn-i Hişam’la karşılaşıp ilmî mütâlâalarda bulundu. İzzüddîn bin Cemâ’a, Kalanisî, Muzafferüddîn Attâr, Nâsırüddîn Tûsî, Nâsırüddîn el-Fârikî, İbn-i Nübâte, Ahmed bin Muhammed el-Cezâiri gibi zâtlardan hadîs dinledi. Hadîs dinlemeye, öğrenmeye karşı çok arzu ve istek duyardı. Sahîh-i Buhârî’yi; Ezher Medresesi’nde Nâsırüddîn Muhammed İbni Ebü’l-Kâsım’dan, Sahîh-i Müslim’i; Mescid-i Aksâ’da, Beyânî’den ve Şam’da, Nâsırüddîn Ebû Abdullah Muhammed bin Cehbel’den okudu. Sahîh-i Müslim’in bir kısmını, Mescid-i Haram’da Ka’be-i muazzamanın yanında, Cemâlüddîn Ebû Abdullah Muhammed bin Ahmed Abdülmu’tî’den okudu. Sünen-i Ebû Davud’u; Ebû Hafs Ömer bin Osman’dan, Ebû İshâk İbrâhim bin Muhammed bin Yûnus bin Kavas’dan, Sünen-i Tirmizî’yi; Necmüddîn Ebû Muhammed el-Bârizî’den, dinledi. Fîrûz Âbâdî, Sahîh-i Müslim’i çok aramasına rağmen elde edememişti. Şam’a uğradığında, Sahîh-i Müslim kitabını medresede gördü. Bir müddet emânet olarak vermesi için müderrisden kitabı istedi. Tek nüsha olması sebebiyle dışarıya verilemiyeceğini belirten müderris, kitabı medresede mütâlâa edebileceğini söyledi. Tam sekiz gün, sabahtan akşama kadar sekiz cild olan Sahîh-i müslimi mütâlâa ederek hatmeden Fîrûz Âbâdî’ye, müderris; “Bir defa okumakla sâdece bâb ve konularının öğrenilebileceğini belirtti ve bunu ezberlemek gerekir” dedi. Bunun üzerine Şeyh Mecdüddîn Fîrûz Âbâdî, müderrise; “Benimle meşgûl olabilir misin?” dedi. Müderris memnuniyetle meşgûl olacağını belirtti. “O zaman kitabı açıp beni dinleyin, ezberleyebildiğimi okuyayım” dedi. Müderris dinledi ve sekiz cildinin de ezberlenmiş olduğunu görünce şaşırıp; “Böyle bir zekâ ve hafızanın karşısında durulmaz” dedi.
Daha sonra Mekke-i mükerremeye gidip; Ziya Halîl-ül-Mâlikî, Yâfiî, Takıyyüddîn Harazî, Nûreddîn el-Kastalânî gibi zâtların derslerinde ve sohbet meclislerinde bulundu. Doğu ve batı memleketlerini, Rum ve Hind diyarlarını gezdi. Genç yaşında ismi ve şöhreti bütün dünyâya yayıldı. Gezdiği yerlerde birçok âlim ve faziletli kimselerle karşılaştı ve onlardan çok istifâde etti.
Anadolu’ya gelip, Yıldırım Bâyezîd ve Timur Hân ile tanışıp, onların iltifâtlarına ve ikrâmlarına kavuştu. Tebrîz Sultânı Şah Mensûr bin Şüca’, Mısır Sultânı Eşref, Bağdad Sultânı İbn-i Uveys, Fîrûz Âbâdî’yi da’vet etmişler, onunla sohbetlerde bulunmuş ve birçok iltifâtlarda bulunmuşlardır. Hac için defalarca Mekke-i mükerremeye gitti. Bir defasında 796 (m. 1394) senesinde Yemen’e gitti. Sultan Şeyh Melik Eşref İsmâil, bu büyük âlimi sarayına da’vet etti. Ona çok ikram ve iltifâtta bulundu. Ona hediyeler ihsân etti. Kızıyla evlendirdi. Böylece Fîrûz Âbâdî yirmi sene Yemen’de kaldı. Melik Eşref İsmâil’in himâyesinde ilim yaymaya devam etti. Ondan çok kimseler istifâde etti. Birçok eserler yazıp, Melik Eşref İsmâil’e bir tabak üzerinde takdim ederdi. Sultan, o tabağı altınlarla doldurarak iltifâtta bulunurdu. Yemen kadısı Cemâlüddîn er-Rûmî vefât ettikten sonra onu Zebîd kadılığına ta’yin etti.
Yemen’de bulunduğu sırada da, hac ibâdeti için defalarca Mekke-i mükerremeye gitti. Medîne-i münevverede mücavir olarak kaldı. Tâif ve başka beldeleri gezip, oradaki âlimlerle ve faziletli kimselerle sohbetlerde bulundu.
Yemen Emîri Eşref İsmâil, her sene Ravda-i mutahheraya, Resûlullah efendimize ( aleyhisselâm ) selâm ve ta’zimin tebliği için bir kişi gönderir idi. Bu kişiye Berid ismi verilirdi. Şeyh Mecdüddîn Fîrûz Âbâdî hacca niyet edince, Beridlik vazîfesinin kendisine verilmesini istiyen şu mektûbu Emîr Eşref İsmâil’e yazdı. “Gelmiş geçmiş halîfelerin âdetlerinden biri de, selâmlarının, Peygamberlerin efendisi Hazreti Muhammed efendimize ( aleyhisselâm ) tebliğ etmek üzere hac mevsiminde bir Berid göndermektir. Bu yıl o Berid ben olmak istiyorum. Allahü teâlâ beni size feda kılsın, bu isteğimi kabûl buyurun. Çünkü ben, bu şerefli hizmetten başka ne bir şey istiyor, ne de arzu ediyorum.”
Emîr Eşref İsmâil de, kendi el yazısıyla şu cevâbı yazdı: “Sizin bu teklifiniz öylesine memnun edicidir ki, bunu dil ile ifâde etmek veya kalem ile yazmak mümkün değildir. Sen, şüphesiz ki bununla bize Allah için sanki bir ömür bağışladın yâ Mecdüddîn! Hiçbir şüphe kabûl etmiyen kesin bir yemînle diyorum ki: Dünyâdan ve bütün ni’metlerden ayrılmayı isterim, ama senden ayrılmayı asla istemem.”
Takıyyüddîn el-Fâsî onun hakkında; “Onun çok güzel şiiri ve nesri vardı. Onun güzel şiirlerini dinlemek için çok kimse toplanırdı. Çok sür’atli yazı yazardı. Hâfızası çok kuvvetliydi. Hattâ o; “Hergün ikiyüz satır ezberlemeden yattığım vâki değildir” derdi. Mekke-i mükerremede Safa tepesinde bulunan evini medrese yapmıştı” dedi.
Hayâtını ilim öğrenmek ve öğretmek yolunda sarf eden Mecdüddîn Fîrûz Âbâdî, lügat, tefsîr, hadîs ve edebî ilimlere âit kırktan fazla eser yazdı. Bunların en önemlisi, eserin adı anılınca, Fîrûz Âbâdî’nin akla geldiği “Kâmûs-ül-Muhît vel-Kâbûs-ül-Vesît” adlı, benzeri yazılmamış olan lügat kitabıdır. “El-Lâmi-ül-muallim-ül-îcâb el-Câmi’u beyn-el-muhkem-i vel-abâd” adında altmış cildlik eseri Fîrûz Âbâdî kısaltıp, iki cild hâline getirmiştir. Bu eseri Âsım Efendi Türkçeye tercüme etmiş, el-Okyanus el-Basît fî tercümet-ül-Kâmûs el-Muhît adıyla İstanbul’da basılmıştır. Bu kıymetli eserinden başka, ba’zı eserleri ise şunlardır: 1- Tenvîr-ül-Mikbas fî tefsîr-i İbn-i Abbâs, 2-Ed-Dürr-ün-Nâzım-ül-mürşid ilâ makâsıd-il-Kur’ân-il-a’zîm, 3- Şerhu Kutbet-ül-haşşâf fî şerh-i Hutbet-il-Keşşâf, 4- Şevârik-ül-esrâr-il-âliyyeti şerh-i Meşârik-ül-envâriyye, 5-Minah-ül-Bârî fî şerh-i Sahîh-il-Buhârî (Yirmi cilddir.), 6- El-Îsâd bil Esâd ilâ Rutbet-il-ictihâd, 7- Uddet-ül-ahkâm fî şerh-i Umdet-ül-Hukkâm, 8- Tehyid-ül-Gâram ilel-beled-il-haram, 9-Ravdât-ün-Nâzır fî derecet-i Şeyh Abdülkâdir, 10-El-Vefiyye fî Tabakât-il-Hânefiyye, 11- Kitâb-üs-salât.
Kitâb-üs-salât adlı eserinden ba’zı bölümler:
Peygamber efendimize ( aleyhisselâm ) salât okumanın fazileti: Allahü teâlâ, Ahzâb sûresinin ellialtıncı âyet-i kerîmesinde meâlen; “Gerçekten Allah ve melekleri, peygambere salât ederler (Şeref ve şânını yüceltirler). Ey îmân edenler! Siz de ona salât edin ve gönülden teslim olun” buyuruyor.
Evs bin Evs’in rivâyet ettiği hadîs-i şerîfte, Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “En faziletli gün, Cum’a günüdür. Allahü teâlâ, Âdem aleyhisselâmı Cum’a günü yarattı. Kıyâmet, Cum’a günü kopar. Cum’a günleri bana çok selâvat okuyunuz! Bunlar bana bildirilir.” Bunun üzerine Eshâb-ı Kirâm; “Öldükten sonra da bildirilir mi?” diye sorduklarında; “Toprak, Peygamberlerin vücûdunu çürütmez. Bir mü’min bana salevât okuyunca, bir melek bana haber vererek, ümmetinden falan oğlu filân sana selâm söyledi ve duâ etti, der” buyurdu.
Hazreti Ali’nin rivâyet ettiği hadîs-i şerîfte; “Bahil (cimri), yanında anıldığım hâlde bana salât okumayandır” buyurdu.
Ebû Hüreyre ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Unutmaktan korkan kimse, Resûlullaha ( aleyhisselâm ) çok salât okusun.”
Şöyle anlatılır: Bir zât, Kâğıdı diye tanınan Ebû Câ’fer’i vefâtından sonra rü’yâsında gördü. Kâğıdî’ye; “Allahü teâlâ sana nasıl muâmele etti?” diye sorunca; “Allahü teâlâ, bana merhamet ve beni mağfiret eyledi” dedi. Sebebi sorulunca, şöyle cevap verdi: “Ben. Allahü teâlânın huzûrunda durduruldum. Allahü teâlânın emri üzerine melekler, günahlarımı ve Resûlullaha ( aleyhisselâm ) okuduğum salâtları hesapladılar. Okuduğum salâtları, günahlarımdan daha çok buldular. Bunun üzerine Allahü teâlâ, meleklere; “Ey meleklerim! Onu hesaba çekmeyin, onu Cennetime götürün” buyurdu.
Muhammed bin Sa’îd bin Mutarrif ( radıyallahü anh ) anlattı: Her gece yatağıma girdiğim zaman, muayyen miktarda Resûlullah efendimize ( aleyhisselâm ) salât okurdum. Yine bir gece Resûlullah efendimize ( aleyhisselâm ) salât okudum, o sırada uykum geldi ve uyudum. Rü’yâmda, Resûlullah efendimizi ( aleyhisselâm ) gördüm. Oda kapısından teşrîf buyurunca, odanın içerisi aydınlanıverdi. Sonra bana; “Gel, bana çok salât okuyan o ağzını öpeyim” buyurdu. Bir müddet sonra uyandığımda, odada misk kokusunun yayıldığını gördüm.”
Huzeyfe ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Bir kimse Resûlullah efendimize salât okuyunca, o salâtın bereketi, salâtı okuyan o şahsa, oğluna ve torununa ulaşır.”
İklîşî ( radıyallahü anh ) anlattı: “İmâm-ı Şiblî, Ebû Bekr bin Mücâhid’in yanına gelmişti. Ebû Bekr bin Mücâhid yerinden kalkıp, İmâm-ı Şiblî’ye sarıldı ve onu iki gözü arasından öptü. Ben, Ebû Bekr bin Mücâhid’e; “Efendim! Sen Şiblî’ye niçin böyle yapıyorsun? Hâlbuki Bağdad’da ona mecnun diyorlar. Siz de böyle söylerdiniz” dedim. Bunun üzerine Ebû Bekr bin Mücâhid ( radıyallahü anh ) şöyle buyurdu: Ben, Resûlullah efendimiz ona öyle yaptığı için böyle yaptım. Çünkü Resûlullah efendimizi rü’yâda gördüm. Şiblî’nin yanına varıp, onu iki gözünün arasından öptü. O sırada ben; “Yâ Resûlallah, Şiblî’ye niçin böyle yapıyorsunuz, ona böyle muâmelede bulunuyorsunuz?” diye suâl edince, Resûlullah ( aleyhisselâm ) şöyle buyurdu: “Evet, ona böyle yaptım. Çünkü o, namazdan sonra Tevbe sûresi yüzyirmisekizinci âyet-i kerîmesini, ondan sonra da bana salevât okuyor” buyurdu.
İmâm-ı Şiblî ( radıyallahü anh ) anlattı: Komşularımdan birisi vefât etmişti. Rü’yâmda onu gördüm. Allahü teâlânın ona nasıl muâmele ettiğini sordum. Bana şöyle dedi: “Ey Şiblî! Başıma çok korkulu işler geldi. Hesaba çekilip suâl sorulurken çok sıkıntı çektim. Kendi kendime; bu sıkıntı ve musibet bana nereden geldi? Hâlbuki ben, müslüman olarak rûhumu teslim ettim diye düşünürken, bana şöyle dendi: “Bu sıkıntı ve musibet, dünyâda iken dilini ihmâl etmen sebebiyledir.” Bu sırada Münker ve Nekîr ismindeki melekler bana doğru gelirken, onlarla benim arama, hoş kokulu, yakışıklı bir şahıs girdi. Ona kim olduğunu sorunca, bana şöyle dedi: Senin dünyâda iken, Resûlullaha ( aleyhisselâm ) okumuş olduğun çok salâttan yaratıldım. Her sıkıntıda sana yardım etmekle emrolundum.”
Muhammed bin Saffâr anlattı: “Ebû Abbâs Ahmed bin Mensûr vefât edince, birisi babama geldi ve; “Dün gece rü’yâmda Ebû Abbâs Ahmed bin Mensûr’u gördüm. Şîrâz Câmii’nde mihrâbda duruyordu. Üzerinde güzel bir elbise vardı. Ona; “Allahü teâlâ sana nasıl muâmele etti?” diye sorunca; “Allahü teâlâ beni af ve mağfiret etti. Beni Cennetine koydu” dedi. Buna nasıl kavuştuğunu sorunca; “Dünyâda iken Resûl-i ekreme ( aleyhisselâm ) çok salevât okumam sebebiyle” dedi.” Hâfız Reşidüddîn anlattı: “Mısır’da Ebû Sa’îd Hayyat diye anılan sâlih bir zât vardı, insanların meclislerine karışmaz, buralara gelmezdi. Fakat İbn-i Reşîk ismindeki zâtın meclisine devam ederdi. İnsanlar, ona bunun sebebini sorduklarında şöyle cevap verdi: “Rü’yâmda Resûlullah efendimizi ( aleyhisselâm ) gördüm. Bana; “İbn-i Reşîk’in meclisine git. Çünkü o, meclisinde bana çok salevât okuyor” buyurdu.
Resûlullahı ( aleyhisselâm ) sevmek: Resûlullahın ( aleyhisselâm ) sevgisi, Allah yolunda kılıç ile muharebe etmekten daha üstündür. Resûlullahı ( aleyhisselâm ) sevmek, bu sevginin hakkını yerine getirmek, Resûlullaha ( aleyhisselâm ) ta’zimde bulunmak, îmânın şu’belerinin en büyüklerindendir.
Ebû Hafs Ömer bin Hüseyn Semerkândî’nin “Revnek-ül-mecâlis” adlı kitabında şöyle anlatılır: “Belh şehrinde, malı çok, zengin bir tüccâr ve iki tane de oğlu vardı. Bu tüccâr, bir müddet sonra vefât etti. Oğulları, malları aralarında taksim ettiler. Kalan mîrâs arasında, Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) üç tane mübârek kılları vardı, iki oğul, bunlardan birer tane alınca, geriye bir tane kaldı. Bunun üzerine büyük oğul; “O kalan bir kılı ikiye bölelim” dedi. Küçüğü; “Hayır, o, Resûlullah efendimize ( aleyhisselâm ) âit mübâret bir kıldır. Onu asla kesip ikiye bölemeyiz” dedi. Büyük kardeş; “Öyleyse Resûlullahın ( aleyhisselâm ) bu üç mübârek kılını sen al. Onlara karşılık malların hepsini de ben alayım” dedi. Küçük kardeş bunu kabûl etti. Resûlullah efendimize ( aleyhisselâm ) âit mübârek kılları alıp, kendisine düşen malların hepsini kardeşine verdi. Ne zaman Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) o mübârek kıllarını görse, Resûlullaha ( aleyhisselâm ) salât okurdu. Günler sonra, büyük kardeşin malı bitti. Küçük kardeşin malı ise çoğaldı. Bir müddet sonra küçük kardeş de vefât etti. Sâlih zâtlardan birisi, Resûlullahı ( aleyhisselâm ) rü’yâsında gördü. Resûlullah efendimiz (s.a.v), o zâta şöyle buyurdu: “İnsanlara söyle, Allahü teâlâdan bir dileği olan falancanın kabrine gitsin.” O günden sonra insanlar, o küçük kardeşin kabrini ziyâret etmeğe başladılar. Hattâ büyük zâtlar, onun kabrinin yanından geçerken; “İşte bu kişi, Resûlullaha ( aleyhisselâm ) salevât okumanın ve O’nu sevmenin bereketi ile yükseldi” derlerdi.
Cum’a gecesi Resûlullaha ( aleyhisselâm ) salât okumanın fazileti:
Zeyd bin Vehb anlattı: İbn-i Mes’ûd ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Ey Zeyd bin Vehb! Cum’a gecesi olunca, Resûlullaha ( aleyhisselâm ) bin kere salât okumayı terketme.”
Ebû Abdürrahmân Magribî anlattı: Bana şöyle bir haber ulaştı: Hallâd bin Kesîr, son nefeslerinde bulunuyordu. Başının altında, “Bu, Hallâd bin Kesîr için Cehennemden berâttır” diye yazılı bir kâğıt bulundu. Bunun üzerine çoluk-çocuğuna, o ne amel işledi diye sorulunca, onlar; “O, Resûlullah efendimize her Cum’a gecesi bin defa “Allahümme salli alâ Muhammedinin-nebiyyil ümmiyyi” diye salât okurdu” dediler.
Ca’fer-i Sâdık ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Perşembe günü ikindi vakti olunca, Allahü teâlâ, gökten yere meleklerini indirir. Meleklerin yanında gümüşten sahîfeler ve ellerinde altından kalemler vardır. Ertesi gün güneş batıncaya kadar, Resûlullaha ( aleyhisselâm ) okunan salevâtları yazarlar.”
Abdullah bin Meysere el-Kavârîri anlattı: “Kâtiplik yapan bir komşum vefât etmişti. Onu rü’yâmda gördüm. “Allahü teâlâ sana nasıl muâmele etti?” diye sorunca; “Allahü teâlâ beni af ve mağfiret etti” dedi. Sebebini sorunca; “Ben ne zaman Nebî kelimesini yazsam, ondan sonra da mutlaka “sallallahü aleyhi ve sellem” de yazardım” dedi.
Muhammed bin Süleymân anlattı: Vefât ettikten sonra, rü’yâmda babamı gördüm. “Babacığım! Allahü teâlâ sana ne muâmelede bulundu?” diye sorduğumda; “Allahü teâlâ beni affetti” dedi. “Ne sebeple affetti” diye sorunca; “Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) bahsi geçtikçe, “sallallahü aleyhi ve sellem” yazardım” dedi.
İbn-i Salâh ( radıyallahü anh ) şöyle buyurdu: Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) bahsi geçince, salât ve selâm söylemeye devam etmeli, çok tekrar etmekten bıkmamalı ve usanmamalıdır. Çünkü bunda, hadîs-i şerîf talebeleri, hadîs-i şerîf ezberleyenler ve hadîs-i şerîf yazanlar için pek büyük fâideler vardır. Bundan gâfil olan kimse, büyük bir nasîbden mahrûm kalır.”
Allahü teâlânın ism-i şerîfi geçince de, “celle celâlühü” gibi ta’zim ifâdelerini söylemek gerekir.
Hasen bin Ali Attâr şöyle anlattı: “Ebû Tâhir Muhlis’e, Mekke-i mükerremede birşeyler yazdırmıştım. Yazdıklarına baktığımda, Resûlullah efendimizin ism-i şerîfleri geçtikçe, “sallallahü aleyhi ve sellem kesîran kesîran” diye yazıyordu. Niçin böyle yaptığını ona sordum. Bana şöyle dedi: “Ben gençliğimde hadîs-i şerîf yazarken, Resûlullah efendimizin mübârek ismi geçtikçe, “sallallahü aleyhi ve sellem” yazmazdım. Bir gece rü’yâmda Resûlullah efendimizi ( aleyhisselâm ) gördüm. Resûlullahın ( aleyhisselâm ) huzûruna varıp selâm verdiğimde, mübârek yüzünü benden çevirdi. Ben ikinci defa diğer taraftan Resûlullaha doğru yöneldiğimde, yine mübârek yüzünü benden çevirdi. Üçüncü defa da Resûlullah ( aleyhisselâm ) benden mübârek yüzünü çevirince; “Yâ Resûlallah! Niçin mübârek yüzünü benden çeviriyorsun?” dedim. Bunun üzerine Resûlullah ( aleyhisselâm ) şöyle buyurdu. “Sen yazarken, benim ismimi yazıyorsun da, bana salât okumuyorsun.” işte o vakitten beri, ne zaman Resûlullahın (s.a.v) ism-i şerîfi geçse, salât ve selâm okurum ve kesîran kesîran, derim.”
Hamza el-Kettânî anlattı: “Hadîs-i şerîf yazarken, “sallallahü aleyhi’yi yazdım. Fakat “ve sellem”i yazmadım. Birgün rü’yâmda Resûlullah efendimizi ( aleyhisselâm ) gördüm. Bana; “Sana ne oluyor ki, bana salâtı tamamlamıyorsun?” buyurdu. O günden sonra, “sallallahü aleyhi ve sellem” diye yazmaya başladım.”
Hadîs âlimlerinden Süleymân Harrânî şöyle anlattı: Resûlullahı ( aleyhisselâm ) rü’yâmda gördüm. Bana; “Ey Süleymân! Hadîs-i şerîfte beni zikrettiğin zaman “sallallahü aleyhi” diyorsun, fakat “ve sellem”i söylemiyorsun. Hâlbuki “ve sellem” dört harftir, her harfe kırk sevâb vardır. Sen ise kırk tane sevâbı terkediyorsun” buyurdu. O günden sonra ikisini birlikte söylemeye başladım.
İbrâhim Nesefî anlattı: “Resûlullahı ( aleyhisselâm ) rü’yâmda gördüm. Tebessüm buyurmuyorlardı. Ben, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) mübârek elini öptüm ve; “Yâ Resûlallah! Ben hadîs ehlinden ve Ehl-i sünnet ve cemâattenim. Ben, garip birisiyim” dedim. Bunun üzerine Resûlullah ( aleyhisselâm ) bana tebessüm buyurdu ve; “Bana salât okuduğun zaman, niçin selâm da okumuyorsun?” buyurdu. Uyandıktan sonra, “Sallallahü aleyhi” dedikten sonra “ve sellem”i de yazdım.
Muhammed bin Kirmânî anlattı: Ebû Ali bin Şâzan’ın yanında bulunuyorduk. Bu sırada yanımıza tanımadığımız bir genç girdi. Bize selâm verdi. “Ebû Ali bin Şâzan hanginiz oluyorsunuz?” dedi. Beni işâret ettiler. Bunun üzerine o genç bana; “Resûlullahı ( aleyhisselâm ) rü’yâmda gördüm. Bana Ebû Ali bin Şâzan’ı bul. Onunla buluştuğunuz zaman ona selâmımı söyle buyurdu” dedi. Sonra dönüp gitti. Bunun üzerine Ebû Ali bin Şâzan ağladı. “Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) bu iltifâtına kavuşmamı, hadîs-i şerîf okurken, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) isminin her geçmesinden sonra, Resûlullaha ( aleyhisselâm ) salât ve selâm okumamdan biliyorum” dedi.
Kâdı Iyâd’ın naklettiğine göre; bir kimse, Resûlullah efendimizden ( aleyhisselâm ) bizzat bahsettiği veya yanında Resûlullah ( aleyhisselâm ) anıldığı zaman, her mü’minin, Resûlullah efendimize ( aleyhisselâm ) hürmet göstermesi, hareket hâlinden sükûn hâline geçmesi, sanki hayatta iken Resûlullahın ( aleyhisselâm ) huzûrunda imiş gibi durması lâzımdır. Bu, Selef-i sâlihînin ve din büyüklerimizin âdetidir.
İmâm-ı Mâlik’in yanında Resûlullah ( aleyhisselâm ) anıldığı zaman, rengi değişir ve iyice ezilirdi. Bu durum, orada bulunanlara ağır gelirdi. Birgün ona bu husûs söylenince şöyle dedi: “Eğer siz benim gördüğümü görseydiniz, benim bu hâlimi hoş karşılardınız. Ben Muhammed bin Münkedir’i gördüm. O, hafızların seyyidi idi. Ona ne zaman bir hadîs-i şerîf sorulsa, ağlamağa başlardı.
Ca’fer bin Muhammed, güleryüzlü bir zât idi. Yanında Resûlullah ( aleyhisselâm ) anıldığı zaman, yüzü sararırdı. O, Resûlullahtan ( aleyhisselâm ) bahsettiği zaman abdestli olurdu.
Nehâî ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Mescidde kimse olmadığı zaman; “Esselâmü alâ Resûlillah” de! Evde kimse olmadığı zaman; “Esselâmü aleynâ ve alâ ibâdillahissâlihîn” de.”
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-12, sh. 118
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-10, sh. 79
3) Bugyet-ül-vuât cild-1, sh. 273
4) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 280
5) Miftâh-üs-se’âde cild-1, sh. 103
6) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 54
7) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 180
? Keşf-üz-zünûn cild-1, sh. 14, 90, 344, 594, 920 cild-2, sh. 1585, 1688, 1816, 1916
9) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1007
10) Ahlward; Verzeichniss der arabischen Handschriften cild-5, sh. 254
11) Brockelmann Sup-2, sh. 234
12) Kitâb-üs-salât; Süleymâniye Kütüphânesi Es’ad Efendi No: 325İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
GAMRÎ
Şafiî mezhebi fıkıh âlimi ve evliyânın büyüklerinden. İsmi, Muhammed bin Ömer bin Ahmed el-Vâsılî el-Gamri el-Mahallî olup, künyesi Ebû Abdullah’tır. Lakabı ise Şemsüddîn’dir. 786 (m. 1384) senesinde Mısır’ın Gamr denilen mahallinde doğdu. 849 (m 1445) senesi Şa’bân ayının sonlarında Mahallet-ül-Kübrâ denilen yerde vefât etti. Yaptırmış olduğu câminin yanına defnedildi.
Gamrî, doğduğu yerde ilim öğrenmeye başladı. Fakîh Ahmed ed-Demsîsî’den Kur’ân-ı kerîmi öğrendi ve ezberledi. Et-Tenbîh adlı eseri okudu. Memleketindeki diğer âlimlerin de sohbetlerinde ve derslerinde bulunan Gamrî, ilim öğrenmek için Kâhire’ye gitti. Orada Câmi’ul-Ezher Üniversitesi’ne girdi, fıkıh ilmini öğrendi. El-Mardinî’nin derslerini ta’kib etti. Daha sonra yalnızlığı seçip, ibâdetle meşgûl oldu. Tasavvuf erbâbı ile görüştü. Ömer el-Vefâî el-Hâik Ahmed ez-Zâhid’in sohbetlerinde bulunarak kemâle erdi. Sonra hocaları onu, insanlara ilim öğretmekle görevlendirdiler.
Gamrî, birçok beldeleri dolaştı. Buralarda insanlara va’z ve nasihatlerde bulundu. Mahallet-ül-kübrâ denilen yerdeki Şemsiyye Medresesi’ne ilâveler yapıp genişlettirdi. Sağlam bir medrese hâline getirdi. Ayrıca oraya bir de câmi yaptırdı. Bu medrese ve câmide ders verdi. Hutbe okudu ve va’z ve nasihatte bulundu. Bölge halkı ondan çok istifâde etti. Kâhire’deki birçok câminin ta’mirine vesile oldu. Hocası Ahmed ez-Zâhid de onun yaptırmış olduğu imâretlerde ders verdi. Gamri’nin ismi, her tarafa yayıldı. Birçok ilim talibi, ondan ders almak için yanına geldiler. Ta’mir ettirdiği câmilerin yanlarına dergâhlar yaptırdı. Yaptırdığı yerler, Kur’ân-ı kerîm okunan, sohbet edilen, ibâdet yapılan yerler oldu.
Gamrî çok kere hacca gitti. Bir süre Mekke-i mükerremede kaldı. Beyt-ül-makdîs’i ziyâret etti. Ehl-i sünnet i’tikâdında olup, bid’atten uzak duran ve şiddetle sakınan bir zât idi. Dünyâ malına düşkün değildi. Kendisine hediye olarak getirilen şeyleri fakirlere dağıtırdı.
Gamrî’nin birçok kerâmetleri görüldü. Bir gece hırsızlar, Gamrî’yi öldürmek için dergâha gelip kapıyı kırdılar. Gamrî yanında bulunan talebelerine ve sevdiklerine; “Onları ben karşılayacağım. Hiç biriniz çıkmasın” buyurdu. Dışarı çıkıp hırsızlara doğru bir nazar etti. O esnada hepsi feryâd ederek silâhlarını attılar ve tövbe ettiler.
Dergâhta kandillerin yakılması unutulduğu zaman, Gamrî kandillere eliyle işâret eder, kandiller yanmaya başlardı. Kerâmetlerini gören birçok kişi, kendinden geçti. Şeyh Zekeriyyâ onun yedi iklimdeki şeylere vâkıf olduğunu bildirdi.
Muhammed Gamrî, talebelerini; ihtiyârlar, orta yaşlılar ve gençler olmak üzere üç gruba ayırmıştı. Her grubun yeri ayrı idi. Bu gruplar birbirlerinin yerine gitmezdi. Sâdece Cum’a namazına giderlerken bir araya gelirlerdi. Bu arada bir hafta boyunca öğrendiklerini müzâkere ederlerdi. Muhammed Gamrî, kendisine talebe olmak istiyeni, kendi başına sormadan iş yapmıyacağına dâir söz aldıktan sonra talebeliğe kabûl ederdi. Bundan sonra talebe her işinde, her hareketinde tamamen hocasına tâbi olurdu. Kendi istek ve arzuları kalmaz, hocasının dediklerine uygun olarak yaşardı.
Sultan Çakmak, Sa’îd beldesinin emîri Kalak bin Ömer’i görevden aldığı gibi, zincire vurdurarak huzûruna getirtti. O esnada yolda, Muhammed Gamrî’nin talebelerinden biri, Saîd’de şalgam satıyordu. Hayvanı kaydı ve yere yıkıldı. O da; “Ey hocam Muhammed Gamrî! Bana yardım et!” diye seslendi. Zincirlerle bağlı olan İbn-i Ömer bu sözü duyunca; “Bu yardım istediğin zât kimdir?” diye talebeye sordu. Talebe de; “Bu zât benim hocamdır” dedi. Bunun üzerine İbn-i Ömer; “Ben de Muhammed Gamrî’ye sığınıyorum” dedi. Muhammed Gamrî, dergâhında olduğu hâlde, İbn-i Ömer’in sözünü işitti. Hemen üç talebesini yanına alarak Kâhire’ye gitti. İbn-i Ömer’i zincirlerle bağlı olarak gördü. Yanındaki talebesi İbn-i Nahhal’e; “Sen saraya git. Sultan İbn-i Ömer’e şiddet gösterip, öldürülmesini emrettiği zaman, şehâdet parmağını baş parmağının üzerine koy. Bunu yaptığın zaman, orada bulunanların nefesleri tıkanır. Sultan da boğulacak hâle gelecektir” dedi. İbn-i Nahhal, hocasının yanından ayrılıp saraya gittiğinde, Muhammed Gamrî’nin dediği gibi oldu. Bunun üzerine İbn-i Nahhal, şehâdet parmağını baş parmağının üzerine koydu ve bastırdı. O anda sultan dâhil, orada bulunanlar nefes darlığından kustular. Sultan, yaptığı işde bir hatâ olduğunu anlayıp, İbn-i Ömer’in bırakılmasını ve ona hediyeler verilmesini emretti. Bunun üzerine İbn-i Nahhal, hemen oradan ayrılıp durumu hocasına bildirdi. Muhammed Gamrî de; “Bizim isteğimiz yerini bulmuştur” dedi. İbn-i Ömer’e bu durum, kimse tarafından bildirilmedi. Muhammed Gamrî dergâhına döndü ve beraberinde götürdüğü talebelerine; “Bu işi Allahü teâlâ için yaptım ve ben ölünceye kadar kimseye söylemenize izin vermiyorum” dedi.
Gamrî, birçok eser yazmıştır. Bunlardan ba’zıları şunlardır: 1- El-Kavâid-üs-Sûfiyye, 2- El-Hükm-ül-meşrût fî beyân-iş-şürût, 3-Menh-ül-minne fit-Telebbüsî bis-Sünne (dört cild), 4- El-Vasıyyet-ül-câmia, 5- Mehâsin-ül-hisâl fî beyâni vücûh-il-helâl, 6- En-Nusratü fî ahkâm-il-fıtrati, 7- El-Unvân fî tahrîmi muâserat-iş-Şübbân ven-nisvân, 8-Nûr-ül-iktîbâs, 9- Cevâhir-ül-esrâr fî ma’rifet-il-Ahcâr, 10- El-Hükm-ül-madbût fî tahrîmi ameli kavmi Lût, 11-El-İntisâr li tarîk-il-ahbâr, 12-Er-Riyâd-ül-müzehrâtü fî esbâb-il-magfirati.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-11, sh. 77
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-8, sh. 238
3) Şezerât-ül-zeheb cild-7, sh. 265
4) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 195
5) El-A’lâm cild-6, sh. 315
6) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild 1, sh. 162
7) Keşf-üz-zünûn cild 1, sh. 176, 674, cild-2, sh. 1186, 1860
? Tabakât-ül-kübrâ cild-2, sh. 87
9) Brockelmann Gal-2, sh. 167 Sup-2, sh. 150İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
GAZZÎ
Şafiî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Ahmed bin Abdullah bin Bedr el-Âmirî olup, künyesi Ebû Nuaym’dir. Lakabı ise Şihâbüddîn’dir. El-Gazzî nisbetiyle meşhûr olmuştur. 770 (m. 1368) senesinde Filistin bölgesinde bulunan Gazze’de doğdu, 822 (m. 1419) senesinde Mekke-i mükerremede vefât etti. Mekke-i mükerremede Muallâ kabristanına defnedildi.
Gazzî, Gazze’de büyüdü. Küçük yaşında Kur’ân-ı kerîmi ezberledi. Biraz büyüyünce, “Tenbîh” ve “Hâvî” adlı eserleri de ezberledi. Kâdı Alâüddîn Ali bin Halef bin Kâmil’den ders aldı. Ondan Sahîh-i Buhârî’yi dinledi. Sonra Dımeşk’a gitti. İbn-üş-Şüreyşî ve Kâdı Şihâbüddîn ez-Zührî’den usûl-i fıkıh ve fıkıh ilmini tahsil etti. Bu esnada diğer ilimleri de öğrendi. Burhânüddîn es-Senhacî’den de çeşitli ilimleri tahsil etti. Daha sonra bir müddet Kudüs’e gidip, orada Takıyyüddîn el-Kalkaşendî’den de fıkıh ilmini öğrenip, fıkıh ilmînde yüksek derece sahibi oldu. Hadîs ilminde de, hasen hadîs-i şerîfler ve bununla ilgili mes’eleler husûsunda ilim tahsil etti.
Daha sonra tekrar Dımeşk’a gelen Gazzî, Şemsüddîn Ahnâî’den boşalan kadılığa ta’yin edildi. Bir müddet en-Nûri bimârhânesinde idârecilik yaptı. Eskiden ders okuduğu birçok medreselerde müderrislik yaptı. Yaşı ilerleyince, câmide oturup insanlara ders vermekle meşgûl oldu. Dımeşk’da fetvâ verme husûsunda o derece yükseldi ki, onun derecesinde fetvâ verecek bir kimse yoktu. Ömrünün sonuna doğru, İbn-i Nişvân’dan başka, fetvâ vermede onun yüksek derecesine yakın olan bir kimse kalmadı. Usûl-i fıkıh ve fıkıh ilminde, Dımeşk beldesinin iftihar vesilesi olmuştur.
Gazzî, Dımeşk’dan birçok kerre hacca gitti. Değişik zamanlarda, üç sene Mekke’de mücavir olarak kaldı. Ondan birçok kimseler ilim tahsil etti. Birçok talebelerine fetvâ verme husûsunda icâzet verdi. Mekke’de iken birçok kimselere Muhtasar okuttu. İbn-i Mûsâ, onun yetiştirdiği talebelerin en tanınmışıdır.
El-Gazzî; borcuna çok sâdık, küçüklere karşı çok merhametli, ondan bir isteği olana mürüvvet ve geniş himmet sahibi bir zât idi. Yumuşak huylu ve merhametli olduğu kadar, hayırlı bir işde acele eder, kötü bir iş gördüğü zaman, Allahü teâlânın rızâsı için çabuk gazâblanırdı. Akidesi düzgün olup, kalbinde kötülük bulunmazdı.
İbn-i Hacer-i Askalânî onun hakkında; “Arkadaşımız Mercânî, Gazzî’yi çok övdü ve medhetti. O, oğlu Muhammed’e fetvâ verme husûsunda icâzet verdi. Dımeşk’da fetvâ verme husûsunda ondan daha yüksek bir kişi yoktur” demek sûretiyle onu medh etmiştir.
İzzüddîn Abdüsselâm onun hakkında; “Melkâvî’nin dersine gidiyorduk. Gazzî ve el-Kebâbî gelmediği zaman, kömürü olmayan demirci gibi oluyorduk” demektedir.
Alâüddîn el-Buhârî ise, onun hakkında şöyle demiştir: “Acem diyarının ötesinde olan Mâverâünnehr’de bile onun şöhreti yaygınlaştı.”
Takıyyüddîn bin Kâdı onun hakkında; “O, çok fasîh konuşan, zekî, cesâretli, görünüşü güzel, yolu güzel olan, hayırlı işde acele eden, Allah rızâsı için çabuk kızan bir zât idi” demektedir.
Gazzî, ömrü boyunca kıymetli eserler yazmıştır. Bu eserlerinin en kıymetlileri; İmâm-ı Sübkî’nin usûl-i fıkha dâir yazdığı “Cem’ul-Cevâmî” adlı eserine yaptığı şerhin yanında, “Telhîs-ül-Mühimmât alâ er-Ravdati fî fürû’ul-fıkh eş-Şâfii, Şerhu Minhâc el-Vüsûl ilâ ilm-il-usûl, Muhtasar-ı Vefeyât-ül-a’yân li-İbn-i Hillikân, Şerhu Umdet-ül-Ahkâm an Seyyid-il-Enâm, Şerhu el-Hâvî es-sagîr adlı eserleridir.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-1, sh. 285
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-1, sh. 356
3) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 153
4) El-A’lâm cild-1 sh. 159
5) Keşf-üz-zünûn cild-1, sh. 596, 626 cild-2, sh. 1832, 1835, 1879, 1915, 2018İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
HÂCE ABDULLAH EL-İSFEHÂNÎ EL-İMÂMÎ
Mâverâünnehr’de yetişen âlimlerin büyüklerinden. İsmi, Hâce Abdullah-i İsfehânî’dir. İsfehân’da yaşadığı için, Abdullah İsfehânî olarak tanındı. Doğum ve vefât târihleri kesin olarak tesbit edilememiştir. Fakat dokuzuncu asrın ikinci yarısında vefât ettiği bilinmektedir.
Büyük âlim Alâüddîn-i Attâr’ın ( radıyallahü anh ) talebelerindendir. Sünnet-i seniyyeye yapışmada ve dînin emirlerini yerine getirmede çok gayretli ve ihtiyâtlı idi. Çok kerâmetleri görüldü. Alâüddîn-i Attâr’ın ( radıyallahü anh ) sohbetine ilk kavuştuğu zaman, hocası ona şu meâlde bir beyit okudu:
“Senden eser kalmasın; olgunluk budur.
Kendini vahdette yok eyle; kavuşmak budur.”
Sözlerin büyüğü, büyüklerin sözüdür. O büyüklerin sözünde Rabbanî te’sîr vardır. Hâce Abdullah-i İsfehânî bu beyti işittikten sonra, bütün gayretini ilim öğrenmeğe ve öğrendiklerine uymağa çalıştı. Bulunduğu yolun edeblerine uymağa çok dikkat ederdi. Çok cömert ve mütevâzi idi.
Seyyidlerin yükseklerinden birinin ısrar ve teşvîkiyle, Alâüddîn-i Attâr’ın ( radıyallahü anh ) yolunu anlatan gayet güzel bir risale yazdı.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Reşehât ayn-ül-hayât (Arabî) sh. 79
2) Reşehât ayn-ül-hayât (Osmanlıca) sh. 146
.İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
HÂCE ALÂÜDDÎN GONCDÜVÂNÎ
Buhârâ’da yetişen tasavvuf büyüklerinden. Şâh-ı Nakşibend Behâüddîn-i Buhârî hazretlerinin talebelerinin yükseklerindendir. İsmi, Alâüddîn, nisbeti Goncdüvânî’dir.
Buhâra’da Goncdüvan köyünde doğup yetişen Hâce Alâüddîn’in, doğum ve vefât târihleri ve hâl tercümesi hakkında fazla ma’lûmât bulunamamıştır. Dokuzuncu asrın ortalarında vefât ettiği bilinmektedir. Mübârek kabri, Buhârâ’nın güneyinde bulunan Fîl-i Merze isimli beldenin ortasındaki bir tepeciğin üzerindedir.
Gençliğinde Behâüddîn-i Buhârî hazretlerinin talebelerinden oldu. Behâüddîn-i Nakşibend vefât edinceye kadar, onun hizmet ve sohbetinde bulundu. Yanından hiç ayrılmadı. Şâh-ı Nakşibend vefât edince, Hâce Muhammed Pârisâ ve Ebû Nasr-ı Pârisâ hazretlerinin sohbetlerine devam etti.
Ömrünü ilim öğrenmek ve öğretmek yolunda harcayan Alâüddîn-i Goncdüvânî, bu yolun edeb ve usûlüne uymakta son derece gayretli idi. Tasavvuf halleri kendisini o derece kaplamıştı ki, söz söylerken kendinden geçtiği olurdu.
Hâce Ubeydüllah-i Ahrâr hazretleri buyurdu ki: “Tasavvuf ve hakîkat yolunda emek sarfedip uğraşanlar içinde, yükseklik bakımından, gördüğüm az kimselerden biri de Alâüddîn-i Goncdüvânî’dir. Zamanını o kadar kıymetlendirirdi ki, boşa geçirdiği bir ânı yoktur.” Hâce Muhammed Pârisâ, yanlarında birkaç büyük âlim ile beraber sefere çıkacaklardı. Bu yolculukta, Alâüddîn-i Goncdüvânî’nin de beraberlerinde olmasını arzu etti. Hâce Alâüddîn, bu sırada doksan yaşlarında idi ve yolculuk meşakkatine tahammül edebilecek hâlde değildi.
Yakınları Hâce Muhammed Pârisâ’ya dediler ki “Efendim, Hâce Alâüddîn, yaşının ilerlemesi sebebiyle yolculuğa çıkacak hâlde değildir. Ondan bir hizmet beklenmez. Onu ma’zur görseniz...” dediler. Bunun üzerine Hâce Muhammed Pârisâ ( radıyallahü anh ) şöyle buyurdu: “O, öyle bir kimsedir ki, ondan hizmet diye birşey beklemiyoruz. Fakat onun yüzünü gördüğümüz zaman, yolumuzun büyüklerini hatırlıyoruz. Yüzünde o büyüklerin sıfat ve latifelerini görüyoruz. Onun bize bunu göstermekten daha büyük yardım ve hizmeti olamaz. Bu bize kâfi değil midir?”
Hâce Alâüddîn-i Goncdüvânî hazretleri, bir ân Allahü teâlâdan gâfil olmazdı. Kendisi şöyle anlattı: “Kendimi bildim bileli, uykuda olsun, uyanık iken olsun, bir serçe kuşunun başını suya sokup çıkaracağı zaman kadar bile gaflette olmadım.” Nâdir insanlarda görülen, gayet derin kendinden geçme hâlleri vardı.
Muhammed Pârisâ ( radıyallahü anh ) anlatır: “Buhâra’da bulunduğum sırada, Alâüddîn Goncdüvânî doksan yaşlarında idi. Birgün Şâh-ı Nakşibend hazretlerinin kabrini ziyâret için Kasr-ı ârifân şehrine gittim. Ziyâretten dönerken, yolda Alâüddîn Goncdüvânî’ye rastladım. Bana dedi ki: “Ben de sizi, geceyi kabrin başında geçirir zannetmiştim. Buraya onun için geldim.” Bu söz üzerine ona katıldım ve geri döndüm. Birlikte Kasr-ı ârifân’a geldik. Yatsı namazını beraber kıldık. Namazdan sonra; “Sizin gibi Hak yolunda bir merde bu geceyi uyumadan ihyâ etmek (ibâdetle geçirmek) düşer” dedi. Kendisi de, yatsıdan sabah namazına kadar öyle bir kendinden geçme ve teveccüh haliyle diz çökerek oturdu ki, dizleri bile kıpırdamadı. İnsanın rûhunda kendinden geçme hâli olmadan, iki diz üstünde kımıldamadan sabaha kadar durması hiç kimsenin harcı değildir. Genç olmama rağmen, o gece o kadar yorgun ve halsiz düştüm ki, oturduğum yerde uyuyup kalmamak ve biraz açılmak için ayağa kalktım. Alâüddîn Goncdüvânî ( radıyallahü anh ) bana; “Ağırlığını atmaya mı çalışıyorsun?” dedi. Sonra yine murâkabeye vardı.”
Ubeydüllah-i Ahrâr hazretleri şöyle anlatır: “Semerkand’da müthiş bir göz ağrısına tutuldum. Kırk gün bu acıyı çektim. O zaman içime, Alâüddîn Goncdüvânî’yi görmek arzusu düştü. Üstün vasıflarını, hâllerini çok işitmiştim. Fakat mübârek yüzlerini görmek nasîb olmamıştı. Buhârâ’ya gittim. Namaz kılmak için bir mescide girdim. Mescidin köşesinde, nûr yüzlü ihtiyâr bir zât duruyordu. Gönlüm bu ihtiyâra kapıldı. Üç gün sohbetinden ayrılmadım. Üçüncü günü buyurdu ki: “Günlerdir gelip bizimle sohbet ediyorsun. Muradın nedir? Eğer bu adam şeyhtir, kerâmetini göreyim diye geliyorsan, bizde öyle şey arama! Ama sohbetimizi beğendiysen ve kendinde bir değişiklik hissediyorsan, sana ve bana mübârek olsun.” Meğer bu zât, Alâüddîn Goncdüvânî imiş, bu sözlerinden sonra da, göz ağrılarım birden kesildi”
Hâce Alâüddîn Goncdüvânî, Hâce Ubeydüllah-i Ahrâr’a nasihat ederek, buyurdu ki: “Tasavvuf yolunda ilerlemek için çok çalış. Bu çalışmayı asla bırakma ki, çalışmadan ele geçen şeyler, devamlı ve kalıcı olamaz.”
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Reşehât ayn-ül-hayât (Arabî) sh. 60
2) Refehât ayn-ül-hayât (Osmanlıca) sh. 103İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
HÂCE HASEN ATTÂR
Evliyânın büyüklerinden. İsmi, Hasen bin Alâüddîn Muhammed bin Muhammed Buhârî olup, Hâce Hasen Attâr diye tanınır. Silsile-i âliyye büyüklerinden Alâüddîn-i Attâr’ın ( radıyallahü anh ) oğludur. Anne tarafından dedesi, Şâh-ı Nakşibend Behâüddîn-i Buhârî hazretleridir. Buhâra’da yetişen Hâce Hasen’in doğum târihi tesbit edilememiştir. 826 (m. 1423) senesi Zilhicce ayının onunda kurban bayramı gecesi Şîrâz’da vefât etti. Daha sonra Buhâra’nın Cağanyân nahiyesine nakledilerek, babası Hâce Alâüddîn’in yanına defn olundu.
Hasen Attâr daha çocuk iken, birgün bir mezarlık yanında diğer çocuklarla birlikte oyun oynarken, dedesi Behâüddîn-i Buhârî de oradan geçmekte idi. Hasen Attâr bir buzağıya binmiş, diğer çocuklar da onun etrâfında koşup, böylece eğlenmekte idiler. Behâüddîn-i Buhârî hazretleri durup Hâce Hasen’e teveccüh etti ve; “Yakın bir zamanda, bu çocuk bir bineğe biner, şevketli hükümdârlar da onun atının üzengisini tutarak yanında yaya olarak yürür” buyurdu.
Aradan zaman geçti. Hâce Hasen Attâr, zâhirî ve bâtınî ilimlerde yükselerek, âlimlerin ve evliyânın büyüklerinden oldu. Herkes tarafından sevilir, hürmet edilirdi.
Bir zaman Bağ-ı zâgân taraflarına gitmişti. Orada Mirzâ Şâhruh’u ziyâret etti. Mirzâ, Hâce hazretlerine olan muhabbet ve bağlılığının çok olması sebebiyle ona çok ikramlarda bulundu. Ona bir at hediye etti. Koluna bizzat kendisi girip, ata bineceği yere kadar getirdi. Ata bindirdi. Mirzâ, onun bindiği atın üzengisinden tutarak biraz yürüdü ve uğurladı.
Hâce Hasen Attâr biraz sonra durup, Buhârâ taraflarına dönerek baktı ve Allahü teâlâya şükretti. Sonra da dedesi Hâce Muhammed Behâüddîn-i Buhârî hazretlerinin senelerce önce söylediği sözü anlattı. Bu hâli görüp işitenlerin; Muhammed Behâüddîn-i Buhârî, Hâce Hasen Attâr ve diğer evliyâya olan muhabbet ve bağlılıkları daha da arttı.
Hâce Hasen Attâr hazretleri, zamanındaki evliyânın en büyüklerinden idi. Her kim ihlâs ile ona talebe olmak niyetiyle gelse, onunla müsâfeha ettiği ânda fâidesini hemen görürdü. Talebe o ânda kendinden geçer, aşka ve dünyâdan soğuma hâline kavuşurdu.
Talebelerinden birisi, hacca gitmek üzere yola çıkmıştı. Herât’a geldiğinde, sokaktan geçerken, bu talebenin cezbe (kendinden geçme) hâlinde olduğu herkes tarafından anlaşıldı. Her ân Allahü teâlâyı hatırlamaktan dolayı, çarşıda bağırıp çağıranlardan, dünyâdan, dünyâdakilerden zerre kadar haberi olmazdı. O talebenin bu hâlini görüp anlıyanlar, birbirlerine; “Bir zâtın talebesi böyle olunca, kendisi acaba nasıldır” diyerek, onlara gıbta ettiklerini bildirirlerdi.
Güzel ahlâkın bütün kemâlâtını kendisinde toplamış olan Hâce Hasen Attâr ( radıyallahü anh ), herkese hüsn-i muâmelede bulunur, hiç kimseyi gücendirmezdi. Talebelerinin ma’nevî terbiye ve yetişmeleri yükünü aldığı gibi, onların maddî ihtiyâçlarını da kendisi karşılardı. Başkalarının, hele talebe ve sevdiklerinin sıkıntıda olmaları, ona daha çok sıkıntı verirdi. Bu sebeple talebelerinden birisi rahatsızlanıp hasta olduğunda, onun sıhhate kavuşması, ondaki hastalığın kendisine geçmesi için duâ eder ve sıkıntıyı çekmeye râzı olurdu.
Bir defasında, hacca giderken Şîrâz’a uğramıştı. Şîrâz’ın ileri gelenlerinden bir zât da Hâce Hasen’in talebelerinden idi ve o günlerde çok ağır hasta idi. Hazret-i Hâce bu talebesini ziyâret etti. Onun, hastalığın te’sîri ve elem ile çok halsiz olduğunu görerek çok üzüldü. Allahü teâlâya duâ edip, bu hastalığın talebesinden alınıp kendisine verilmesini istedi. O ânda, o hasta zâtta iyileşme, sıhhat alâmetleri görülmeye başladı. Biraz geçince de tamamen iyileşti. Diğer taraftan Hâce Hasen hazretleri hastalanıp yataklara düştü. Yola devam edemeyip, Sîrâz’da kaldı. Bu hastalıktan orada vefât etti. Daha sonra Buhâra’nın Cağanyân nahiyesine nakledildi. Mübârek babası Alâüddîn-i Attâr’ın yanına defn olundu.
Hâce Hasen Attâr’ın, Hâce Yûsuf isminde bir talebesi olup, o da âlim ve evliyâ bir zât idi.
Hâce Hasen Attâr ( radıyallahü anh ), babası ve aynı zamanda hocası olan Alâüddîn-i Attâr hazretlerinin tasavvufdaki yolunu anlatan bir eser yazmıştır. Bu kitapda buyuruyor ki: “Biliniz ki, Alâüddîn-i Attâr’ın ve onların silsilesi olan mübârek büyüklerimizin yolu Hakka ulaştıran yollar arasında murada en yakın olanıdır. Bunların yolunda, dünyâya âit bütün hicâblar (perdeler) kaldırılmıştır. Allahü teâlâ onlar için, mâsivâ denilen, Allahü teâlâdan başka olan şeylerin muhabbet ve sevgisini celâl sıfatıyla yakıp kül eder. Bunlar öyle büyüktür ve Allahü teâlânın öyle yüksek evliyâsıdırlar ki, başka yollarda, uzun zamanlarda ve çok zahmetler ile yolun sonunda ele geçen şeyler, bu yolda başlangıca yerleştirilmiştir.
Bu yolda bulunmak arzusunda olanlar, kendisinden bu yolun edeblerini öğrendikleri zâtı çok sevip, ona ve diğer büyüklere karşı her zaman edebli olmalıdır. Bu yolda ilerlemek için çok gayret etmelidir, ilerleme devam ettikçe, Allahü teâlâdan başka olan şeylere alâka ve bağlılık azalır. Bu hâlin meydana gelmesine, yokluk ve kendinden geçme denir. Bu alâka ve bağlılığın azala azala yok olması hâlinde de, Allahü teâlâdan başka hiçbir şeyin sevgisi kalmaz, işte bu hâle de fenâ denir.
Kalbe gelen vesveselerden kurtulmaya çalışarak tövbe ve istiğfar edip zikre devam etmelidir. Hiç gaflette bulunmamalıdır. Bir ân için gaflet gelecek olsa bile, hemen kendini toparlayıp, gafleti gidermelidir. Yolda yürümekte, alış-veriş etmekte, yemekte, içmekte, yatmakta, uyumakta, hep gafleti terkedip, kalbi uyanık tutmalıdır. Bu hâller kendiliğinden hâsıl oluncaya kadar böyle uğraşmalı, her işi Allahü teâlâ için yapmaya gayret etmelidir. Böylece yapılan her iş, her hareket, zikr olur ve insan gafletten kurtulur.”
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Reşehât ayn-ül-hayât (Arabî) sh. 75
2) Reşehât ayn-ül-hayât (Osmanlıca) sh. 138İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
HACI ABDULLAH
Evliyânın meşhûrlarından. Hacı Halîfe ismiyle de tanınmıştır. Doğum târihi bilinmemekte olup, 896 (m. 1490) senesinde vefât etti. Aslen Kastamonulu olup, orada yetişmiştir, önce zâhir ilimleri denilen ilimlerde yetişti. Sonra Fakih Şeyh Tâcüddîn İbrâhim bin Bahşî’nin sohbetine gidip, tasavvuf yoluna girdi. Tasavvufda yetişip, yüksek mertebelere kavuştu. Hocası, bu husûsta ona icâzet verdi. Hocasının vefâtından sonra da onun yerine geçip, irşâd vazîfesi yaptı.
Hacı Abdullah hazretleri, ilmi ve ma’rifeti kendinde toplamıştı. Mütevâzi, alçak gönüllü, güzel huylu, yüzünden saîdliği belli olan bir zât idi. Rü’yâ ta’birinde pek mahir idi. Hayır ve bereket aynası idi. İzzet ve kerâmet ehli idi. Âlim ve fâdılların sığınağı, fakirlerin ve sâlihlerin terbiyecisi idi. İri yapılı idi. Mütebessim ağzı, celalli ve cemâlli bir yüzü vardı.
Alâüddîn Fenârî kadıaskerlikten azl olununca, Hacı Abdullah hazretlerinin yanına gidip, tasavvuf yoluna girmek istedi. Bunun üzerine Hacı Abdullah ona hitaben buyurdu ki: “Bütün bağ ve engelleri kesip, bu yolda ilerleyen nihâyete kavuşur. Fakat i’tidâl üzere ilerlemek lâzımdır. Talebenin, kendisine rehber olan hocasının kerâmet ve vilâyetine bakması lâzım değildir. Onun hak yola götürücü ve Hakka kavuşturucu sağlam i’tikâd üzere yürütücü olduğuna inanmalıdır. Resûlullah sallallahü aleyhi ve sellem bir şeye bakmak istediği zaman, o tarafa sâdece mübârek boynunu çevirerek değil, bütün bedeni ile dönüp bakardı. Resûlullahın ( aleyhisselâm ) bu hareketinde bir işâret vardır. Bunda talibin, matlûbuna erişmesi için bütün varlığı ile O’na yönelmesi gerektiğine işâret vardır. “Yine tasavvufda ilerlemek için, rehber olan âlimin emrine uymanın, riyâzetten daha önemli ve fâideli olduğunu bildirmiştir.
Bursa kadısı, faziletli Kâdızâde, birgün hocasının huzûrunda, Cebriye ve Sünnî mezheblerinden sordu. Hocası şöyle buyurdu: “Cebr, hakîkî ve taklîdî olmak üzere iki kısımdır. Hakîkîsi; bütün işlerini Allahü teâlâya ısmarlayıp, emir ve yasaklara uyduktan ve sebeplere yapıştıktan sonra, ihtiyârı bırakmaktır. Taklidisi ise; işlerini nefsin arzularına ısmarlayıp, nefsin şehvetlerine uyup, emir ve yasaklarda irâdesinin olmadığını; “Benim gücüm ve irâdem yoktur. Allahü teâlâ ezelde ne yazmışsa, o olur” demesidir. Bu küfürdür.” Sonra buyurdu: “Birgün Resûlullah ( aleyhisselâm ) elinde iki kitapla Eshâbına geldi. Sağ elindeki kitap için; “Bu kitap, Allahtandır. İçinde Cennetlik olanların isimleri vardır” buyurdu. Diğer elindeki kitap için; “Bu kitap, Allahtandır ve içinde Cehennemliklerin ismi vardır” buyurdu. Eshâb-ı Kirâm; “Madem ki öyledir, amel etmesek olur mu?” dediler. Resûl-i ekrem; “Amel ediniz, çalışınız, herkes ne için yaratıldıysa, o iş ona kolay gelir.” buyurdu. Ya’nî Resûlullah demek istedi ki, Cennet ehlinin alâmeti vardır. Bu alâmetin bulunduğu kimse, Cennetliktir. Cehennem ehlinin de alâmeti vardır. Bu alâmetin bulunduğu kimse, Cehennemliktir. Sonra şöyle buyurdu: Cennet ehlinin alâmetini kazanman lâzımdır. Nitekim Resûlullahın Eshâbı böyle yaptı. Çok amel etmeğe çalışıp, ameli, kitaba güvenip terk etmediler. Hakîkate kavuşmuş olanların hâline erişirsen, ki buna erişmek; Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) şerîatine uymakla olur. O zaman; “Benim kudretim ve ihtiyârım yoktur, hepsi Allahü teâlâdandır” dersin. Ama sen de biliyorsun ki, geçmiş din büyükleri, dînin emirlerine uymak için çok çalıştılar, zor mücâhede ve çetin riyâzetlere katlandılar. Onların hâlleri böyle olunca, biz amel husûsunda nasıl çalışmayalım deriz? “Hacı Abdullah bu sözleri söyleyip bitirince, Molla Kâdızâde dedi ki: “Çok doğru söylediniz. Ben, Molla Sinân Paşa ve Molla Hasen Samsûnî bu husûsta çoktan beri konuşuyoruz. Molla Samsûnî der ki: Resûlullahın ( aleyhisselâm ) emrine uymaktan başka kurtuluş yolu yoktur. Bize lâzım olan şey, O’na tâbi olmaktır.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Şakâyık-ı Nu’mâniyye cild-1, sh. 271
2) Şakâyık-ı Nu’mâniyye (Mecdî Efendi) sh. 254
.İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
HÂCI BAYRAM-I VELÎ
İstanbul’u, Fâtih Sultan Mehmed Hân’ın fethedeceğini müjdeleyen büyük velî. İsmi. Nu’mân bin Ahmed bin Mahmûd olup, lakabı Hacı Bayram’dır. 753 (m. 1352)’de, Ankara ilinin Çubuk çayı üzerindeki Zülfadl (Sol-Fasol) köyünde doğdu. Hâmid-i Aksarâyî’den (Somuncu Baba) feyz alarak, zâhirî ve bâtınî ilimlerde üstün derecelere yükseldi. Tasavvufta Bayramî tarikatını (yolunu) kurdu. Fâtih Sultan Mehmed Hân’ın hocası Akşemseddîn hazretlerini yetiştirip, kemâle getirdi. 833 (m. 1449) senesinde Ankara’da vefât etti. Türbesi, Hâcı Bayram Câmii’nin kenarında ziyârete açıktır.
Nu’mân, küçük yaşından i’tibâren ilim tahsiline başladı. Ankara’da ve Bursa’da bulunan âlimlerin derslerine katılarak; tefsîr, hadîs, fıkıh gibi din ilimlerinde ve o zamanın fen ilimlerinde yetişti. Ankara’da Melike Hâtun’un yaptırdığı Kara Medrese’de müderrislik yaparak, talebe yetiştirmeğe başladı. Kısa zamanda, halk arasında sevilip sayılan bir kimse hâline geldi.
Birgün müderris Nu’mân’a, bir kimse gelerek; “İsmim Şücâ-i Karamânî’dir. Hocam Hamîdeddîn-i Velî hazretlerinin size selâmı var. Kayseriye da’vet ediyor. Bu vazîfe ile huzûrunuza gelmiş bulunuyorum” dedi. O da, Hamîdeddîn ismini duyunca; “Baş üstüne, bu da’vete icabet lâzımdır. Hemen gidelim” diyerek müderrisliği bıraktı. Şücâ-i Karamânî ile Kayseri’ye gittiler. Kayseri’de Hamîdeddîn-i Velî ile bir kurban bayramında buluştular. O zaman Hamîd-i Velî; “İki bayramı birden kutluyoruz” buyurarak, Nu’mân’a Bayram lakabını verdi. Hamîd-i Velî, Nu’mân ile başbaşa sohbetlere başlıyarak, onu kısa zamanda olgunlaştırdı. Zâhirî ve bâtınî ilimlerde yüksek derecelere kavuşturduktan sonra ona; “Hâcı Bayram! Zâhirî ilimleri ve bu ilimlerde yetişmiş âlimleri ve derecelerini gördün. Bâtınî ilimleri ve bu ilimlerde yükselmiş evliyâyı ve derecelerini de gördün. Hangisini murâd edersen onu seç!” buyurdu. Hacı Bayram da, velîlerin yüksek hâllerini görerek, kendisini tasavvufa verdi ve bu yolda daha yüksek derecelere kavuşmak için çalıştı. Hocasının teveccühleri ile zamanının en büyük velîlerinden oldu.
Hacı Bayram-ı Velî, hocası ile hacca gitti. Hac vazîfelerini yaptıktan sonra Aksaray’a geldiler. Orada hocasının 815 (m. 1412) senesinde “Halîfem, vekîlim sensin” emri üzerine, bu ağır vazîfeyi üzerine yüklendi. Aynı sene hocası vefât edince, cenâze işleriyle meşgûl olup, cenâze namazını kıldırdı. Aksaray’da vazîfesini bitirdikten sonra Ankara’ya döndü.
Ankara’da dînin emir ve yasaklarını insanlara anlatmaya, onlara doğru yolu göstermeye, yetiştirmeye başladı. Hergün pekçok kimse huzûruna gelir, hasta kalblerine şifâ bularak giderlerdi. Talebeleri gün geçtikçe çoğalmaya, akın akın gelmeye başladılar. Kısa zamanda ismi her tarafta duyuldu.
İsmi Muhammed, lakabı Akşemseddîn olan bir genç, aklî ve naklî ilimlerde yetişip, Osmancık’da müderris olmuştu. Tıb ilmi üzerinde oldukça bilgisi vardı. Talebelerin dersini verdikten sonra, diğer vakitlerinde nefsini terbiye etmek için uğraşırdı. Ayrıca bu konuda kendisini yetiştirecek bir büyük velîyi de araştırıyordu. Ankara’dan gelen ba’zı kimselerden, Hâcı Bayram-ı Velî’nin medhini duyarak medreseyi bıraktı ve Ankara’ya geldi. Hâcı Bayram-ı Velî’yi kendi ölçülerine göre yaptığı incelemelerde yeterli bulmadı. Haleb’de, ismi Zeynüddîn olan bir kimsenin evliyâlıkta yüksek dereceler sahibi olduğunu işitti. Kararını vererek Haleb’e gitti. Zeynüddîn hazretleri ile görüşmeden önce bir gece rü’yâ gördü. Rü’yâsında, boynuna bir zincir takılmış ve zorla Ankara’da Hacı Bayram-ı Velî’nin eşiğine bırakılmıştı. Zincirin ucu ise Hacı Bayram’ın elinde idi. Bu rü’yâ üzerine, Akşemseddîn yaptığı hatâyı anladı ve hemen Ankara’ya geri dönmek için yola çıktı. Ankara’ya geldiğinde Hacı Bayram-ı Velî’nin talebeleriyle tarlada ekin biçmeye gittiğini öğrendi. Tarlaya gitti. Talebeler, aralarına yeni bir kimsenin geldiğini görünce, hocalarının mübârek yüzüne baktılar. Onun, o gence hiç iltifât etmediğini, dönüp bakmadığını görünce, onlar da iltifât etmediler. Akşemseddîn, onlarla birlikte ekin biçmeye başladı. Yemek vakti geldiğinde, insanların ve orada bulunan köpeklerin yiyecekleri ayrıldı. Hacı Bayram-ı Velî, talebeleriyle yemek yemeğe başladı. Yine Akşemseddîn’e hiç iltifât etmeyip, yemeğe çağırmadı. Akşemseddîn yaptığı hatâyı bildiği için, kendi kendine; “Ey nefsim! Sen, Allahü teâlânın büyük bir velî kulunu beğenmezsen, işte böyle yüzüne bile bakmazlar. Senin lâyık olduğun yer burasıdır” diyerek, köpeklerin yanına yaklaşıp, onlarla beraber yemeğe başladı. Hacı Bayram-ı Velî hazretleri, Akşemseddîn’in bu tevâzuuna dayanamayarak; “Ey köse! Kalbimize çabuk girdin, gel yanıma” buyurdu ve ona iltifât etti, kendi sofrasına oturttu. Sonra ona; “Zincirle zorla gelen misâfiri, işte böyle ağırlarlar” diyerek, onun gördüğü rü’yâyı, kerâmet göstererek anladığını bildirdi. Akşemseddîn, kabûl edildiğine çok sevindi ve hocasının gösterdiği kerâmetler ile ona bağlılığı daha da arttı. Artık hocasından hiç ayrılmadı. Sohbetlerini hiç kaçırmayarak, kalblere şifâ olan nasihatlerini zevkle dinlemeye başladı. Hacı Bayram-ı Velî’nin teveccühleri altında, kısa zamanda bütün talebe arkadaşlarının önüne geçti. Nefsini terbiye etmekte herkesten daha ileri gitti. Hattâ yedi günde bir kaşık sirke içerek yaşamaya başladı. Nitekim bu husûsta Hacı Bayram-ı Velî birgün; “Ey Köse! Bu şekilde riyâzet ve mücâhede ile, nefsin isteklerini yapmayıp istemedilerini yaparsan, nûr olursun, vefât ettikten sonra seni kabrinde bulamazlar” buyurdu. Hacı Bayram-ı Velî, Akşemseddîn’i bu şekilde çalıştırarak, evliyâlık makamlarının yüksek derecelerine çıkardı. Akşemseddîn’e icâzet (diploma) verdiğinde, ba’zıları; “Efendim! Sizden yıllarca okuyan talebelere hilâfet vermediğiniz hâlde, bu yeni gelen Akşemseddîn’i kısa zamanda hilâfet ile şereflendirdiniz?” dediler. Hacı Bayram-ı Velî de; “Bu öyle bir kösedir ki, bizden her ne görüp duydu ise hemen inandı. Gördüklerinin ve işittiklerinin hikmetini de bizzat kendisi anladı. Fakat yanımda yıllardır çalışan talebeler, gördüklerinin ve duyduklarının hikmetini anlıyamayıp bana sorarlar. Ona hilâfet vermemizin sebebi işte budur” diye cevap verdi.
Hacı Bayram-ı Velî, bu şekilde hem talebelerini yetiştiriyor, hem de belli saatlerde câmide insanlara va’z ve nasihat ediyordu. Herkes Hacı Bayram-ı Velî’nin va’zlarına koşuyor, ba’zı kerâmetlerini de görünce, ona daha çok bağlanıyorlardı. Bu şekilde Hacı Bayram’ın etrâfında pekçok kimsenin toplandığını gören ba’zı hased ediciler, Pâdişâh İkinci Murâd Hân’a; “Sultânım! Ankara’da Hacı Bayram isminde biri, bir yol tutturarak halkı başına toplamış. Aleyhinizde ba’zı sözler ederek, saltanatınıza kasd edermiş. Bir isyan çıkarmasından korkarız!” diyerek iftiralarda bulundular. Bunun üzerine sultan, durumun tetkik edilmesi için iki kimse vazîfelendirip; “O kimseyi hemen gidip getirin. Emrimize baş kaldırıp isyan ederse, zincire vurarak getirin!” emrini verdi. Vazifeli çavuşlar, ellerinde pâdişâhın fermanı olduğu hâlde, Edirne’den kalkıp son sür’atle Ankara’ya doğru yol aldılar. Ankara’ya yaklaştıklarında önlerine; Yaşlı, nûr yüzlü bir kimse ile bir genç çıktı. Selâmlaştıktan sonra ihtiyâr zât; “Evlâtlarım! Nereden gelip nereye gidiyorsunuz?” diye sorunca, onlar da; “Ankara’da Hâcı Bayram isminde biri. Etrâfına adamlar toplayıp, Pâdişâhımıza başkaldırmış. Onu yakalayıp Derse’âdet’e götüreceğiz” dediler. Çavuşların bu sözünü bekliyen ihtiyâr zât; “O aradığınız Hâcı Bayram bu fakirdir” diyerek, kendisini gösterdi. Çavuşlar bir fermana baktılar, bir de Hacı Bayram-ı Velî’ye, aradıkları isyancı bu olamazdı. Veya bu nûr yüzlü, hoş sözlü zât, isyan edecek bir kimseye benzemiyordu. Hâcı Bayram-ı Velî’ye tekrar tekrar dikkatle baktıktan sonra, birbirlerine; “Gidelim. Sultânımıza gidelim. Bu zâtın ma’sûm olduğunu, söylenilenlerin yanlış olduğunu bildirelim” dediler. Fakat Hâcı Bayram; “Evlâtlar! Sizin geleceğinizi biliyorduk. Onun için yola çıkıp sizi bekledik. Pâdişâhımızın fermanı başımız üzerinedir. Haydi durmayınız, elimi zincirle bağlayınız ve bir ân önce buradan gidelim” buyurdu. Bu sözlere iyice hayret eden çavuşlar, “Sizi yanlış anlamışlar efendim. Size karşı edebsizlik etmeye haya ederiz. Hele zincire vurmak hiç yakışmaz. Madem ki emrediyorsunuz, arabaya buyurunuz gidelim” dediler. Hâcı Bayram ile yanındaki genç talebesi Akşemseddîn, çavuşlarla birlikte Edirne’ye doğru yola koyuldular. Hâcı Bayram-ı Velî, yol boyunca çavuşlarla sohbetler etti, onlara nasihatlerde bulundu. Günler sonra Çanakkale boğazından geçip, Edirne’ye geldiler. Sarayda Sultan İkinci Murâd Hân, söylentilere göre devletin selâmetine kasdeden ve tahtına göz diken bir eşkiya beklerken, karşısında: nûr yüzlü, kâmil bir velî gördü. Hayretini hiç saklamayarak, onu baş köşeye oturttu. Sohbete başladılar. Sultan Murâd, şehzâdeliğinden beri ilme pek meraklı idi ve büyük bir âlim olarak yetişmişti. Hâcı Bayram-ı Velî konuştukça, ilminin yüksekliğini, böyle kıymetli bir âlim ve evliyânın devlete baş kaldırmayacağını daha iyi anladı. Tâ Ankara’dan buraya kadar zahmet çektirip getirttiğine çok üzüldü, tanışmakla şereflendiği için de sevindi. Tasavvuftaki ba’zı müşküllerini Hâcı Bayram-ı Velî’ye sordu. Aldığı cevaplardan ziyadesiyle memnun oldu. Onun ilmine hayran kaldı. Onu apar topar yerinden getirttiği için, nasıl gönlünü alacağını bilemiyordu. Pekçok ihsânda bulunup, hediyeler verdi. Fakat Hâcı Bayram-ı Velî; “Sultânım! Bizim dünyâ malında gözümüz yoktur. Siz onları alıp, ihtiyâcı olanlara veriniz” diyerek nâzikçe red etti. Pâdişâh ısrar edince de; “Mutlaka ihsânda bulunmak istiyorsanız, talebelerimizin, devlete vereceği vergilerden muaf tutulmasını arzu ederiz” buyurdu. Pâdişâh da memnuniyetle kabûl etti. Hâcı Bayram-ı Velî’yi günlerce sarayda misâfir etti, izzet ve ikramda bulundu. Başbaşa sohbet ettiği günlerden birinde; “Allahü teâlânın izniyle, evliyânın himmet ve bereketleri ile İstanbul’u almak istiyorum. Rahmetli dedem Yıldırım Bâyezid Hân bu işe girişti. Fakat şimdiye kadar kesin bir netice elde edemediler. Devlet-i âl-i Osman’ın topraklarının ortasında bir Bizans devletinin olmasına hiç gönlüm râzı değil. Sevgili Peygamberimizin de ( aleyhisselâm ) medhettiği bu İstanbul bize lâzım. Bunu almak için de himmetinizi, yardımınızı bekliyorum” dedi. Murâd Hân bu sözleri söylerken, Hacı Bayram-ı Velî derin bir tefekküre dalmış hâlde dinliyordu. Söz bitince, tane tane şöyle konuştu; “Sultânım! Bu şehrin alınışı ne size, ne de bize nasîb olacak. İstanbul’u almak, şu beşikte yatan yavrunuz Muhammed’e (Fâtih Sultan Mehmed Hân’a) ve onun hocası, bizim Köse Akşemseddîn’e nasîb olsa gerektir” müjdesini verdi. Sultan Murâd Hân, bu müjdeye çok sevindi. Oğlu şehzâde Muhammed’e ve Akşemseddîn’e artık başka bir nazar ile bakmağa başladı.
Hacı Bayram-ı Velî hazretleri Edirne’de bulunduğu müddet içinde, câmilerde va’z verip, halka nasihatlerde bulundu. Edirneliler de onu çok sevdiler. Onun hangi câmide nasihat edeceğini öğrenip, oraya akın akın giderlerdi. Pâdişâh da onun Edirne’de kalmasını istiyordu. Fakat Hacı Bayram-ı Velî, Ankara’ya talebelerinin başına dönüp, onları yetiştirmeye devam etmek istediğini bildirdi. O zaman Sultan Murâd, ondan nasihat istedi. Hacı Bayram, nasihat olarak buyurdu ki: “Teb’an içinde herkesin yerini tanı, ileri gelenlere ikramda bulun, İlim sahiplerine hürmet et. Yaşlılara saygı, gençlere sevgi göster. Halka yaklaş fâsıklardan uzaklaş, iyilerle düşüp kalk. Hiç kimseyi küçümseme ve hafife alma. İnsanlığında kusur etme, sırrını hiç kimseye açma, iyice yakınlık peyda etmedikçe, kimsenin arkadaşlığına güvenme. Cimri ve alçak insanlarla ahbablık kurma. Kötü olduğunu bildiğin hiçbir şeye ülfet etme. Seninle başkaları arasında bir toplantı akdedilir veya insanlarla aranızda ba’zı mes’eleler görüşülürse, yahut onlar bu mes’elelerde senin bildiğinin hilâfını iddia ederlerse, onlara hemen muhalefet etme. Sana birşey sorulursa, ona herkesin bildiği şekilde cevap ver. Sonra bu mes’elede şu veya bu şekilde görüş ve delîllerin de bulunduğunu söyle. Senin bu türlü açıklamalarını dinleyen halk, hem senin değerini, hem de başka türlü düşünenlerin değerini tanımış olur. Sana bu görüş kimindir? diye sorarlarsa, fakîhlerin bir kısmınındır, de. Onlar, verdiğin cevâbı benimserler ve onu sürekli olarak yaparlarsa, senin kadrini daha iyi bilir ve mevkiine daha çok hürmet ederler. Seni ziyârete gelenlere ilimden birşey öğret ki, bundan faydalansınlar ve herkes, öğrettiğin şeyi belleyip tatbik etsin. Onlara umûmî şeyleri öğret, ince mes’eleleri açma. Onlara güven ver, ahbablık kur. Zira dostluk, ilme devamı sağlar. Ba’zan da onlara yemek ikram et. İhtiyâçlarını te’min et. Onların değer ve i’tibârlarını iyi tanı ve kusurlarını görme. Halka yumuşak muâmele et, müsamaha göster. Hiç bir kimseye karşı bıkkınlık gösterme, onlardan biri imişsin gibi davran.” Bu nasîhattan sonra, küçük Fâtih’i kucağına aldı. Onun gözlerine bakarak, uzun uzun teveccühlerde bulundu. Sonra Sultan Murâd’ın verdiği fermanı alarak vedâlaştı, yola koyuldu. Hacı Bayram, önce Gelibolu’ya geldi. Orada Yazıcızâde Ahmed Bîcân ve Muhammed Bîcân kardeşler ile görüştü. Bir müddet onları yetiştirmek için orada kaldı. Onların Bayramiyye yoluna girerek, tasavvufta ilerlemelerine sebep oldu. Muhammed Efendi, yazmış olduğu eseri “Muhammediyye”yi hocası Hacı Bayram-ı Velî’ye takdim ettiğinde; “Ey Muhammed! Bu kitabı yazacağına, kalbinin nûrlanması için çalışsan, nefsini terbiye etmek için uğraşıp onu yola getirse idin daha iyi olmaz mı idi?” buyurduğunda, Muhammed Bîcân bir “Âhh!” çekti ki, o ânda kitabın açık olan sahifesi “Âhh”ın ateşinden kararıp simsiyah oldu. Hacı Bayram-ı Velî, kısa zamanda bu iki kardeşe icâzet (diploma) vererek, insanları yetiştirme vazîfesini verdi. Hacı Bayram-ı Velî, Ankara’ya Sultan Murâd Hân’ın verdiği ferman ile geldi. Fermanda, Hacı Bayram-ı Velî hazretlerinin talebelerinin, yalnız ilim ile meşgûl olmaları için, onların vergi ve askerlikten muaf tutulduğu bildiriliyordu. Bunu duyan birçok kişi, vergiden ve askerlikten kurtulmak için Hacı Bayram-ı Velî’nin talebesi olduğunu söylemeye başladı. Bunlar o kadar çoğaldı ki, Ankara’nın mâlî ve askerî düzeni bozuldu. Bunun üzerine Sultan, Hacı Bayram-ı Velî’den talebelerinin bir listesini istemek zorunda kaldı. Bunun üzerine Hacı Bayram-ı Velî, Ankara’nın Kanlıgöl mevkiinde bir çadır kurdu ve; “Bize intisâb edenler burada toplansın” diye ilân etti. Hacı Bayram-ı Velî’nin talebesi olduğunu söyleyen herkes, akın akın gelip meydanı doldurdu. Hâcı Bayram-ı Velî; “Dervişlerim, müridlerim! Bana intisâb eden talebelerimi bugün burada kurban etmem gerek. Canını, malını bana feda eden, çadıra girsin” buyurdu. Bütün talebeleri bir korku aldı. Bir uğultu yükseldi. Hacı Bayram-ı Velî de, elinde keskin bir bıçak ile çadırın kapısında beklemeye başladı. Bu sırada topluluktan, bir erkek ile bir kadın kalabalığı yararak doğruca çadırın içine girdiler. Arkalarından Hacı Bayram-ı Velî de girdi. Daha önceden çadıra koyduğu koyunu içeride hemen kesti. Kırmızı bir kan, çadırdan dışarı çıktı. Kanı gören herkes hemen kaçtı. Meydanda kimse kalmadı. Daha sonra dışarı çıkan Hacı Bayram-ı Velî buyurdu ki: “Anladık ki, bu kadar talebemiz varmış. Bunlardan başka herkes, vergi vermek ve askerlik yapmak sûretiyle, devlete karşı olan borcunu ödemelidir.”
Hacı Bayram-ı Velî, ömrünün sonuna kadar İslâmiyeti yaymak için uğraştı. Talebelerine ve sohbete gelen herkese, Allahü teâlânın emirlerini bildirip, yasaklarından kaçınmanın şart olduğunu anlattı. Hayatı, hep vera’ ve takvâ üzere, haramlardan şiddetle kaçıp, şüpheli korkusuyla mübahların fazlasını dahî terketmekle geçti.
Hacı Bayram-ı Velî, son hastalığında talebelerini yanına çağırdı. Onlara nasihatte bulundu. Başucunda ve sağ tarafında en önde gelen talebelerinden Akşemseddîn, biraz gerilerde yine gözde talebelerinden Bıçakçı Ömer efendi bulunuyordu. Herkes Kur’ân-ı kerîm okuyup, sevâblarını hocalarına bağışlıyorlardı. Bir ara talebeler; “Acaba hocamız son hastalıklarında yerine kimi vekîl olarak bırakacak?” diye düşünürler iken, Hacı Bayram-ı Velî hazretleri gözlerini açıp; “Emîr! Su getir” buyurdu. Talebelerden biri koşarak bir bardak su getirdi. Hacı Bayram suyu alıp, yanında bulunan çiçek saksısının içine döktü. Tekrar yatıp gözlerini yumdu. Bir müddet sessiz ve dalgın bir hâlde bekledi. Sonra tekrar gözlerini açıp; “Emîr! Su getir” buyurdu. Yine bir bardak su getirdiler. Onu da alıp, saksıya döktü. Tekrar dalgınlaştı. Bir ara yine gözlerini açıp su istedi. O zaman Akşemseddîn; “Ömer! Suyu sen getir” dedi. Bıçakçı Ömer efendi, gidip bir bardak su getirdi. Suyu alan Hacı Bayram-ı Velî, biraz içip; “Kalanı sen iç ki, emânet-i kübrâya nail olasın” buyurdu. Ömer efendi de bu suyu içti. Hacı Bayram-ı Velî tekrar dalgınlaştı. Bir ara gözlerini açtı. Bütün talebelerine teker teker bakarak sessizce vedâlaştı ve “Eşhedü enlâ ilahe illallah ve eşhedü enne Muhammeden Abdühü ve Resûlühü” dedi ve mübârek gözlerini yumdu. Talebeler, Akşemseddîn ve Ömer efendi’nin riyaseti altında cenâze hazırlığına başladılar. Bunu işiten bütün Ankaralılar, Hacı Bayram-ı Velî’ye karşı son vazîfelerini yapmak için koştular. Cenâze namazını Akşemseddîn kıldırdı. Bugünkü türbesinin olduğu yere defnettiler. Hacı Bayram-ı Velî hazretlerinin, Allahü teâlânın pekçok ihsânlarına kavuştuğunu, zamanının Kutb-i aktâbı olduğunu pekçok âlimlerimiz bildirmişlerdir.
Onun vefâtından sonra “Bayramiyye yolu”nu, talebelerinden Akşemşeddîn ve Bıçakçı Ömer efendi devam ettirdiler.
Hâcı Bayram-ı Velî’nin doğduğu Zülfadl (Sol-Fasol) köyünden bir genç askere çağırıldı. Yetim olan bu temiz genç, babasından kalma birkaç altınını, annesinden kalan hâtıra bilezik ve küpeleri emânet edecek bir kimse bulamadı. Hepsini küçük bir çekmeceye koyup, Hâcı Bayram-ı Velî’nin türbesine getirdi. Türbeyi ziyâret edip; “Yâ hazret-i Hâcı Bayram-ı Velî! Beni vatanî vazîfemi yapmak için çağırdılar. Annemden ve babamdan kalma şu hâtıraları emânet edecek bir kimse bulamadım. Bu küçük çekmeceyi zâtı âlinize emânet olarak bırakıyorum. Eğer askerden dönersem, gelir alırım. Şayet dönmezsem, istediğiniz bir kimseye verebilirsiniz!” diye münâcaat etti. Sonra çekmeceyi sandukanın kenarına koyarak ayrıldı. Aradan yıllar geçti. Gencin askerliği bitti ve emânetini almak üzere Hâcı Bayram-ı Velî’ye geldi. Ziyâretini yaptıktan sonra, çekmeceyi koyduğu yerde buldu. Hiç dokunulmamıştı. Orada türbeyi bekleyen türbedâra; “Bu çekmece benimdir. Askere gitmeden önce emânet bırakmıştım. Şimdi alıyorum” dedi. Türbedâr; “Tabî, alabilirsen al. Çünkü ben, bir defasında bu çekmecenin yerini değiştirmek istedim. Fakat bütün uğraşmalarıma rağmen yerinden bile oynatamadım. Bunda bir hikmet olduğunu düşünerek, bir daha elimi bile sürmedim” dedi. Genç, çekmecenin yanına gelip, Hâcı Bayram-ı Velî’ye teşekkür etti ve emânetini alarak köyüne döndü.
Hâcı Bayram-ı Velî’nin, Akşemseddîn ve Bıçakcı Ömer Efendi’den başka halîfeleri de vardı. Göynüklü Uzun Selâhaddîn, Yazıcızâde Muhammed ve Ahmed Bîcân kardeşler, İnce Bedreddîn, Hızır Dede, Akbıyık Sultan, Muhammed Üftâde hazretleri bunlardandır. Birisi de, dâmâdı Eşrefoğlu Rûmî (Abdullah efendi)dir.
Hâcı Bayram-ı Velî’nin talebelerine nasihatlerinden ba’zıları şunlardır:
“İnsanların fitnesinden kurtulmak istiyorsanız, çarşı ve pazarlarda sık sık bulunmayınız.”
“Hiddet ve kin, hakîkatleri gören gözleri kör eder. Öfke, iyi düşünmeyi daraltır, yanıltır.”
“Allahü teâlâya isyan yolunda, hiçbir kimseye yardım etmeyiniz.”
“Küçük çocukları seviniz, başlarını okşayınız. Onları sevindiriniz ki, Peygamber efendimizin emrini yerine getirmiş olasınız.”
“Çarşıda ve câmi avlusunda birşey yemeyiniz. Yol ortasında durmayınız. Ticâret erbâbının dükkânlarında uzun müddet oturmayınız.”
“Hiçbir günâhı küçümsemeyin, çok çalışın. Boş gezenler, zengin dahî olsa, arkadaşları şeytan, kalbleri şeytanın konağı olur.”
“Çok gülmeyiniz ki, kalbiniz kararmasın. Sakin ve ağırbaşlı olunuz ki, vekarınız bozulmasın.”
“Nefsinizi dâima kontrol altında tutunuz. Onu boş bırakmayasınız ki, sizi ateşe sürüklemesin.”
“Helâlinden kazanıp, ondan fakirlere cömertçe veriniz.”
“Ölümü çok hatırlayınız, ölüm gelmeden hesabınızı yapınız. Tövbe ediniz ki, affa kavuşasınız.”
“Âlim ve evliyânın kabirlerini ziyâret ediniz. Zîrâ o büyükler, kendilerini ziyâret edenlere şefaat ederler.”
“Dünyâ gamından, nefsin sıkıştırmasından hafifleyip kurtulmak istiyorsanız, kabristanları sık sık ziyâret ediniz.”
“Ayıp ve kusurlarını gördüğünüz arkadaşlarınızın, komşularınızın, sırlarını ifşa etmeyiniz. Çünkü gördüğünüz bu sırlar, size emânettir. Emânete hiyânet ise, çirkin bir harekettir.”
Hacı Bayram-ı Velî hazretleri, Yûnus Emre ile aynı asırda yasamışdır. Yûnus Emre’nin söylediği şiirlerin tarzında şiirler söylemiştir. Dilden dile söylenegelen şiirlerinin ba’zıları şöyledir:
N’oldu bu gönlüm, n’oldu bu gönlüm?
Derd-ü-gamınla doldu bu gönlüm.
Yandı bu gönlüm, yandı bu gönlüm,
Yanmada derman buldu bu gönlüm.
Yan ey gönül yan, yan ey gönül yan!
Yanmadan oldu derdine derman.
Pervane gibi, pervane gibi,
Aşk ateşiyle yandı bu gönlüm.
Gerçi ki yandı, gerçeğe yandı,
Rengine aşkın, cümle boyandı.
Kendinde buldu, kendinde buldu,
Matlûbunu hoş buldu bu gönlüm.
El fakru fahri, el fakru fahrî,
Demedi mi ol âlemler fahrî?
Fakrını zikrin, fakrını zikrin,
Mahv-u fenâda buldu bu gönlüm.
Sevâd-ı a’zam, sevâd-ı a’zam,
Bana gelipdür Arş-ı muazzam.
Meskeni cânân, meskeni cânân,
Olsa acep mi şimdi bu gönlüm?
Bayram’ım imdi, Bayram’ım imdi,
Bayram ederler, yâr ile şimdi.
Hamd-ü-senâlar, hamd-ü-senâlar,
Yâr ile bayram kıldı bu gönlüm.
Bilmek istersen seni,
Can içinde ara canı.
Geç canından bul ânı,
Sen seni bil, sen seni.
Kim bildi ef’âlini,
Ol bildi sıfatını,
Anda gördü zâtını,
Sen seni bil, sen seni.
Görünen sıfatındır,
O’nu gören zâtındır,
Gayri ne hacetindir,
Sen seni bil, sen seni.
Kim ki hayrete vardı,
Nûra müstagrak oldu,
Tevhîd-i zâtı buldu,
Sen seni bil, sen seni.
Bayram özünü bildi,
Bileni anda buldu,
Bulan ol kendi oldu,
Sen seni bil, sen seni.
Benim maksûdum bu âlem,
Değildir, lâkin illâ Hû.
Bu benim derdime derman,
Değildir, lâkin illâ Hû.
Değildir ol, hûr-i gılman,
Ne Cennet, köşk, ne de Rıdvan,
Bu benim, gönlüme sultan,
Değildir, lâkin illâ Hû.
Ânın nakşı hayâlinden,
Cihan bir zerre olmuştur.
Nazar etsen o zerreden,
Görünmez, lâkin illâ Hû.
Bu Bayram’ı, eğer idrâk,
Edersen, sen bu âlemde.
Bu sının sırrına kimse,
Eremez, lâkin illâ Hû.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi sh. 77
2) Kâmûs-ül-a’lâm cild-2, sh. 1429
3) Nefehât-ül-üns sh. 684
4) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1008
5) Rehber Ansiklopedisi cild-7, sh. 7
6) Menâkıb-ı Hacı Bayram-ı Velî
7) Tâc-üt-tevârih cild-2, sh. 428
? A History of Ottaman Poetry cild-1, sh. 299
9) Bedâyi-ül-vekâyî vr. 190
10) Osmanlı müellifleri cild-1, sh. 56İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
HACI PAŞA (Aydınlı)
Yıldırım Bâyezîd devri âlimlerinden. İsmi, Hıdır bin Ali bin Hattâb olup, Hâcı Paşa diye meşhûr oldu. Celalüddîn lakabı verildi. Aslen Aydınlıdır. Anadolu’da ilim tahsil ettikten sonra Mısır’a gitti. Büyük âlim Ekmelüddîn. Bâbertî’den yüksek din bilgilerini öğrendi. Hanefî mezhebi fıkıh bilgilerinde âlim oldu. Mübârek Şah Mantıkî’den de aklî ilimleri tahsil etti. Aklî ve naklî ilimlerde tahsilini ikmâl edip, faydalı eserler yazdı. Doktorların çâre bulmaktan âciz kaldığı bir hastalığa yakalandı. Tıb tahsiline başladı. Kısa zamanda zamanın en namlı doktoru oldu. Kâhire hastahânesine baş tabîb oldu. İlâçlar ve hastalıklar üzerine ihtisasını ilerletti. Memleketine döndü. Aydınoğulları beylerinden Îsâ Bey’in teveccühüne mazhar oldu. Îsâ Bey için “Şifâ-ül-eskâm ve devâ-ül-elâm” adlı eserini, Türkçe olarak da “Teshil” adlı muhtasar bir tıb kitabı yazdı. Timur’un tabîbleriyle karşılaştı. Aralarında rekabet iddiası oldu. Timur’un tabîbleri, onun ilminin üstünlüğü, tebâbetteki ehliyetini kabûl ve tasdik ettiler. Seyyîd Şerîf Cürcânî hazretleriyle görüşüp, sohbet etti. İlim öğrendi. O mübârek zâtın iltifâtlarına mazhar oldu. 816 (m. 1413) yılı civarında vefât etti.
Ömrü boyunca, Allahü teâlânın dînini öğrenmek, O’nun kullarına doğru yolu öğretmek için uğraştı. Öğrendiği tıb bilgilerini, Allahü teâlânın kullarını tedâvi etmekte kullandı. İnsanların hem rûh, hem de bedence sağlam olmaları, dünyâda ve âhırette huzûrlu olmaları için çalıştı. Birçok talebe yetiştirdi. Bahsedilen eserlerden başka, Kutbüddîn Râzî’nin “Şerh-i Metâli-ül-envâr” adlı eserine bir haşiyesi, İmâm-ı Beydâvî hazretlerinin “Tavâli” adlı eserine de bir şerhi vardır.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi), sh. 74
2) Keşf-üz-zünûn sh. 1048, 1116, 1716
3) Kâmûs-ül-a’lâm cild-3, sh. 1906İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
HÂDİRÎ (Muhammed bin Halîl)
Hadîs, nahiv, kırâat ve Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Muhammed bin Halîl bin Hilâl bin Hasen el-Hâdırî el-Halebî’dir, Lakabı Nûreddîn olup, künyesi Ebü’l-Bekâ’dır. 747 (m. 1346) senesinde doğdu. 824 (m. 1421) senesi Rebî’ul-evvel ayının onunda, Cumartesi günü Haleb’de vefât etti. Namazını Burhâneddîn Halebî kıldırdı. Zâhiriyye Medresesi yakınına defnedildi. Cenâze namazı çok kalabalık oldu. İbn-i Hacer-i Askalânî; “Hâdırî’nin vefâtı Mısır’da duyulunca, Cemâzil-evvel ayının sonlarında Ezher Câmii’nde gıyabında cenâze namazı kılındı” demektedir.
Büyüyüp ilim öğrenme çağına gelince, çeşitli ilimlere dâir onbeş kitap ezberledi. Cemâleddîn bin Adîm, Şerefüddîn Mûsâ Ensârî, Hayder, Sirâcüddîn Hindî gibi âlimlerden ilim tahsil etti. Ebû Abdullah Endülüsî ve Ebû Ca’fer Endülüsî’den nahiv ilmi öğrendi. Burhâneddîn Halebî ve Şerefüddîn Ensârî ile beraber arkadaşlık yaptı. Bu iki zât ile beraber, bunların hocalarından çok istifâde etti.
Dımeşk’a gidip oranın büyük âlimlerinden ilim öğrendi. İbn-i Emîle bunlardandır. Bu âlimden Sünen-i Ebû Dâvûd ve Sünen-i Tîrmizî’yi okudu. Birçok kere de Kâhire’ye gitti. Kâhire’de Veliyyüddîn Menfelûti, Cemâleddîn Esnevî, İbn-i Mülakkın, Celâleddîn Tenbânî’den ilim tahsil etti. Şemseddîn Askalânî’den kırâat ilimlerini okudu ve hadîs-i şerîf dinledi. Bu âlimden kırâat için icâzet aldı. Zeynüddîn Irâkî, Sadreddîn Yûsufî ve Kemâleddîn bin Acemî’den hadîs-i şerîf öğrendi. Zeynüddîn Irâkî’den hadîs ilminde icâzet aldı.
Bir müddet Ebü’l-Velîd İbni Şıhne’nin yerine kadılığa vekâlet etti. Daha sonra da Sermîn kasabasında kadılık vazîfesine ta’yin edildi. 811 (m. 1408) senesinde Haleb’de vâli Demirtaş’ın yardımıyla Hanefî kadılığına getirildi. Burada fetvâlar verdi ve ders okutarak talebe yitiştirdi. Yaşayışı ve hâlleri güzel olup, herkes tarafından beğenilirdi. Çok keskin zekâlı idi. Hanefî fıkhını çok iyi bilirdi. Hattâ memleketinde parmakla işâret edilen büyük âlimlerden idi. Sultan Müeyyed onu çok sever, çok ikramlarda bulunur ve hürmet gösterirdi.
Muhaddis Burhâneddîn Halebî anlatır: “Şam’da ve Kâhire’de onun gibisini bilmiyorum. Çok mütevâzî ve dînin emirlerine çok bağlı bir zât idi. Cemâatle namazı hiç kaçırmazdı. Devamlı Kur’ân-ı kerîm okur, çok nafile ibâdet yapar ve ilimle meşgûl olurdu. Nahiv, sarf, kırâat, hadîs ve Arabî ilimlerde çok büyük âlim idi.”
Yazdığı kıymetli eserlerden ba’zıları şunlardır: 1-Şerh-ut-tavdîh li-İbn-i Hişâm, 2-Şerh-uş-Şüzûr, 3-Şerhu Mugn-il-lebîb, 4-Mekârim-ül-ahlâk, 5-Muhtasaru Cilâ-ül-ifhâm, 6-Şerh-ut-tazrîf alet-Tasrîf, 7-Şerh-ül-fevâid-il-gıyâsiyye.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-9, sh. 292
2) El-A’lâm cild-6, sh. 117
3) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-7, sh. 233
4) Enbâ-ül-Gumr cild-3, sh. 263
5) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 184
6) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 168
.İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
HAFÎD İBNİ MERZÛK
Cezayir’de bulunan Tilmsân şehrinde yetişen İslâm âlimlerinden ve evliyânın büyüklerinden. İsmi, Muhammed bin Ahmed bin Muhammed bin Ahmed bin Muhammed bin Muhammed bin Ebî Bekr bin Muhammed bin Merzûk olup, nisbeti; Acîsî, Tilmsânî ve Mâlikî’dir. Künyesi Ebû Abdullah ve lakabı Şemsüddîn’dir. Hafîd İbni Merzûk veya kısaca İbn-i Merzûk diye tanınmıştır. Tilmsân’ın meşhûr fıkıh âlimlerinden olan İbn-i Merzûk Muhammed bin Ahmed’in torunudur. Bunun için Hafîd İbni Merzûk denilmiştir.
766 (m. 1364) senesi Rebî’ul-evvel ayının 13. Pazartesi gecesi Tilmsân’da doğdu. 842 (m. 1439) senesi Şa’bân ayının 14. Perşembe gecesi orada vefât etti. Cum’a günü Tilmsân’ın en büyük câmisi olan Câmi’ul-a’zam’da cenâze namazı kılınıp defnedildi.
İlk tahsiline, doğup yetiştiği Tilmsân şehrinde başlayan Hafîd İbni Merzûk, orada bulunan âlimlerden okudu. Daha sonra ilim öğrenmek için çeşitli yerlerde bulundu. İskenderiyye, Kâhire, Fas, Tunus, Mekke ve başka yerlerde; Behâüddîn ed-Demâminî, Nüveyri, Bülkînî, İbn-ül-Mülakkın, Muhibbüddîn İbni Hişâm Sa’îd el-Ikbânî, Veliyyüddîn el-Mesmûdî, İbn-i Arafe, Ebü’l-Abbâs el-Kassâr, İbn-i Hayatî, Muhammed bin Mes’ûd es-Sanhâcî, Ebü’l-Fadl el-Hırâkî, Şemseddîn el-Gamârî, Kâmûs sahibi Fîrûz Âbâdî, İbn-ül-Haşşâb ve daha başka birçok âlimden ilim öğrendi. Tefsîr, hadîs, usûl, fıkıh, tasavvuf, kırâat, lügat, beyân, arûz, nazm ve başka ilimlerde zamanının en önde gelen âlimleriden oldu. Aklî ve naklî ilimleri kendinde topladı.
Hafîd İbni Merzûk, birçok talebe yetiştirdi. Talebelerinden ba’zılarının isimleri şöyledir: Se’âlebî, Ömer el-Kalşânî, Muhammed bin Abbâs, Nasruddîn ez-Zevâvî, Veliyyullah Hasen Ebrekân, Ebü’l-Berekât el-Gamârî, Ebü’l-Abbâs Ahmed bin Abdürrahmân en-Nedrûmî, Ali bin Sabit, oğlu Muhammed bin Muhammed Merzûk ve daha başkaları.
Zamanında bulunan Mâlikî mezhebi âlimlerinin en büyüklerinden olan Hafîd İbni Merzûk hazretleri, diğer âlimlerin İmâmı idi. Son derece müttekî, zühd ve vera’ sahibi sâlih bir zât idi. Kendisi ve her işi bereketli idi. Her ilimde âlim, her fende mahir idi. Evliyâdan idi. İnsanların müftîsi idi.
Ehl-i sünnet i’tikâdında olup, Selef-i sâlihînin yolunda idi. Bu i’tikâdı yaymak için çok çalıştı. Fazilet sahibi büyük zâtların gözbebeği idi. Âlimlerin efendisi idi. Öyle yüksek idi ki, onun zamanında onun gibisi yoktu. Kendisi bid’atlere bulaşmadığı gibi, bid’at ehline karşı da çekilmiş bir kılıç gibi idi. Zor mes’elelerin çözücüsü, müşkillerin halledicisi idi. Kerâmetler sahibi idi. Birçok menkıbesi vardır. İnsanlar arasındaki yeri ve derecesi çok yüksek idi.
İlmin ma’deni, anlayışın kıvılcımı, saadetin kimyası idi. Söz söylemede de adetâ bir hazîne misâli idi. İlimde bir derya idi. Âlimler demişlerdir ki: “Şayet İmâm-ı Mâlik bu zâtı görmüş olsaydı; “Siz ilim ve velilik bakımından çok yükseksiniz. Buyurun, siz konuşun. Benim fıkhım sizden dinlensin” derdi.”
Yüksek ahlâk, fazilet ve iyilik sahibi idi. Söylediği sözler hep hikmet dolu idi. Zulmet karanlıklarının aydınlatıcısı idi. Doğruların yardımcısı idi. Haklarında; “Onlar öyle kimselerdir ki, görüldükleri zaman Allahü teâlâ hatırlanır” buyurulan evliyâdan idi. Fas’dan Mısır diyarına kadar olan yerlerde bulunan insanların hepsi, Hafîd İbni Merzûk’un fazilet sahibi üstün bir zât olduğunda ittifâk etmişlerdi. Yüksekliği her tarafa yayıldı. Meclislerde onun üstünlükleri anlatılırdı.
Hafîd İbni Merzûk, çok tevâzu sahibi ve alçak gönüllü bir zât idi. Bir ara İstanbul’a gelip, altı ay kadar kalmıştır.
Talebelerinden İmâm-ı Se’âlebî şöyle anlatır: “Hafîd İbni Merzûk bizim hocamızdır. Tûnus’da yanımıza geldi. Burada bir müddet ikâmet etti. Kendisinden çok şeyler öğrendim. Huzûrunda İmâm-ı Mâlik’in Muvatta’ isimli hadîs kitabını okudum. İmâm-ı Nevevî’nin Erba’îniyyât’ını bitirdim. Huzûrunda her hadîs-i şerîfi okuduğumda, huşû’ içerisinde dinler sonra ağlamaya başlardı. Huzûrunda okuduğum kitapları bitirinceye kadar bu hâl böyle devam etti.”
Yine talebelerinden Ebü’l-Hasen Kalsâdî şöyle anlatır: “Tilmsân’da âlimlerden, zâhidlerden, âbid ve sâlihlerden birçok zât gördüm. Bunların içinde en üstünü Şeyh-ül-fakîh, büyük âlim, meşhûr Ebû Abdullah İbni Merzûk hazretleridir. Her ilimde âlim idi. Fazilet sahipleri arasında derecesi çok yüksek idi. Gece ve gündüz bütün vakitleri; namaz kılmak, Kur’ân-ı kerîm okumak, ilim öğretmek, fetvâ vermek ve kitap yazmakla geçerdi. Boş bir ânı yoktu. Ben huzûrunda; Sahîh-i Buhârî, ferâiz, İzâh-ül-Fârisî, Şer-ut-Teshil, Fer’î li İbn-i Hâcib, Teshîlü İbn-i Mâlik, Elfiye, Kâfiye, Minhâc-ül-Gazâlî ve daha başka birçok kitabı okudum. 842 (m. 1439)’da Şa’bân ayının 14. Perşembe gecesi vefât etti. Ertesi günü Cum’a namazından sonra cenâze namazı kılındı. Cenâzesinde zamanın sultânı da bulundu. İnsanlar onun ayrılığına çok üzüldüler.”
Hafîd İbni Merzûk hazretlerinin yazmış olduğu kıymetli eserlerden ba’zılarının isimleri şöyledir: Envâr-üd-derârî fî mükerrerât-il-Buhârî, Ravdat-ül-erib, el-Mefâtih-ül-merzûkiyye, Şerhu Kasîdet-il-Bürde, Envâr-ül-yakîn fî şer-hu hadîs-i Evliyâullah-il-müttekîn, el-Ayât-ül-vâdıhât. İzâh-üs-Sâlik, Tefsîru sûret-ül-İhlâs, Ravd-ül-behîc fî mesâil-il-Halîc, Akîdetü ehl-it-Tevhîd.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-1, sh. 50
2) Mu’cem-ül-müellifîn cild-8, sh. 317
3) El-A’lâm cild-5, sh. 331
4) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 191
5) Ta’rîf-ül-halef sh. 128
6) Neyl-ül-ibtihâc sh. 293
7) El-Bustân sh. 201
? İzâh-ül-meknûn cild-1, sh. 7, 74, 106, 143, 147, 480, 588, 592, cild-2, sh. 229, 230, 465, 784İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
HALEBÎ
Fıkıh, kelâm ve nahiv âlimi. İsmi, Muhammed bin Ömer el-Halebî olup lakabı Sirâcüddîn’dir. Doğum târihi bilinmemektedir. 850 (m. 1446) senesinde Edirne’de vefât etti. Oraya defnedildi.
Timur Hân, Haleb ve civarını fethedip geri dönerken, Muhammed bin Ömer el-Halebî’yi de beraberinde Mâverâünnehr’e götürdü. Zira o, âlimleri sever ve himâye ederdi. Halebî, oradaki âlimlerle görüştü ve onlardan çok istifâde etti. Daha sonra Anadolu’ya geldi. Osmanlı pâdişâhlarından İkinci Murâd Hân ile görüştü. Ondan çok izzet ve ikram gördü. Sultan, onu oğlu Mehmed’e hoca ta’yin etti. Edirne’de onun için bir medrese yaptırdı. Bu medrese Halebî Medresesi diye meşhûr oldu. Halebî, adına inşâ edilen bu medresede uzun süre ders verdi. İlmî çalışmalarda bulundu ve çok eser yazdı. Çok serî yazardı. Onun el yazması olan kitapları çoktur. Halebî, Fâtih Sultan Mehmed Hân’ın saltanatının başlarında bu medresede müderris iken vefât etti.
Halebî’nin yazmış olduğu eserlerden ba’zıları şunlardır: 1-El-Menhec-üs-sedîd ilâ Kelimet-it-tevhîd, 2-Keşf-ül-Vâfiye fî şerh il-Kâfiye, 3-Hâşiye alâ şerh-il-Izzî.
El-Menhec-üs-sedîd ilâ Kelimet-it-Tevhîd adlı eserinden ba’zı bölümler:
Zikrin fazileti: Allahü teâlâ Kur’ân-ı kerîmde meâlen; “O hâlde siz, bana itaat ve ibâdet ederek beni anın ki, ben de sizi mağfiretimle anayım, Ni’metlerime şükredin de, nankörlük yaparak küfre varmayın (beni ve ni’metlerimi inkâr etmeyin)” buyuruyor (Bekâra-152). Allahü teâlâ, bu âyet-i kerîmede müslümanları iki şeyle mükellef kıldı; zikr ve şükür. Âyet-i kerîmede zikrin şükrden önce buyurulması, zikrin bizzat Allahü teâlâ ile meşgûliyetten, O’nun bizzat anılması ve hatırlanmasından, şükrün ise; Allahü teâlânın ni’meti ile meşgûl olunmasından dolayıdır. Zikir; dil, kalb ve a’zâlarla olmak üzere üç kısımdır.
Dil ile zikr: Allahü teâlâya hamd etmeye, O’nu ta’zime ve noksan sıfatlardan tenzihe (uzak tutmaya) delâlet eden lafızlardır. Eğer dil ile Allahü teâlâ zikredilirken, anılırken, kalb gaflet hâlinde olur, dilin yaptığı zikirden habersiz olursa, bu âdet olan zikr olur ki, avvâmın yaptığı zikr böyledir. Böyle bir zikrin meyvesi, sevâb kazanılmasıdır.
Kalb ile zikr: Ağızla söylemeyip, yalnız kalb ile yapılan zikirdir. Buna tasavvufda zikr-i hafî denir. Bu da yalnız zât-ı ilâhiyyenin zikridir. Yahut sıfatlarını düşünerek yapılır. Ni’metleri de düşünülürse, buna tefekkür denir.
A’zâlarla zikr: A’zâlarla, Allahü teâlânın beğendiği ve râzı olduğu işleri yapmak, yasak ettiklerinden sakınmaktır Bunun içindir ki, Allahü teâlâ namaza, zikr buyurdu.
Şöyle denilmiştir: “Zikr yedi çeşittir, ilki; gözün zikri olup, Allah korkusu için ağlamaktır, ikincisi; kulağın zikri olup, günah olmıyan iyi ve fâideli şeyleri dinlemektir. Üçüncüsü; dilin zikri olup, Allahü teâlâya hamdü senada bulunmaktır. Dördüncüsü; iki elin zikridir ki, fakirlere yardım ve bağışta bulunmaktır. Beşincisi; bedenin zikri olup, Allah yolunda çalışmaktır. Altıncısı; kalbin zikridir ki, Allahü teâlânın azâbından korkup, rahmetinden ümitli olmaktır. Yedincisi; rûhun zikri olup, Allahü teâlâya teslimiyet ve O’ndan gelen herşeye rızâ göstermektir.”
Âyet-i kerîmedeki “Fezkirûnî” kavl-i şerîfi, bütün tâatleri, emri içerisine almaktadır. Aynı şekilde “Ezkurküm” kavl-i şerîfi de, Allahü teâlânın umûmî lütuf ve ihsân edeceği derecelere nazaran, bütün iyiliklerin ihsân olunacağına, hamd olmasını içine alır. Bu lütuf ve ihsânların en aşağı derecesi, dînin emirlerini yerine getirme gayreti içerisinde olan kimseler için, en büyük gaye ve maksuddur. Sonra rızâ makamı gelir ki, bu hakîkat ehlinin muradı olan bir derecedir.
Zikr ile ilgili ba’zı husûslar:
1-Allahü teâlâ çok zikredilmeli: Allahü teâlâ, Ahzâb sûresinin otuzbeşinci âyet-i kerîmesinde meâlen; “Gerçekten Allahın emrine boyun eğen bütün erkekler ve kadınlar, (gereği üzere Allahı ve Peygamberini tasdik eden) Mü’min erkekler ve mü’min kadınlar, ibâdete devam eden erkek ve kadınlar, (iş ve sözlerinde) sâdık erkekler ve sâdık kadınlar, sabreden erkekler ve sabreden kadınlar, mütevâzi erkekler ve mütevâzi kadınlar, sadaka veren erkekler ve sadaka veren kadınlar, oruç tutan erkeler ve oruç tutan kadınlar, ırzlarını koruyan erkekler ve kadınlar, Allahı çok zikreden erkekler ve kadınlar (var ya), Allah bunlara bir mağfiret ve büyük bir mükâfat hazırlamıştır.” buyuruyor.
2-Her zaman Allahü teâlâyı zikretmeli: Allahü teâlâ, Âl-i İmrân sûresinin yüzdoksanbirinci âyet-i kerîmesinde meâlen; “Sağ duyulular o kimselerdir ki, ayakta iken, otururken ve yatarken (dâima) Allahı anarlar. Göklerin ve yerin yaratılışı hakkında, Allahın varlığını tefekkür ederler ve şöyle derler: Ey Rabbimiz, sen bunları boşuna yaratmadın. Sen bâtıl şey yaratmaktan münezzehsin. Artık bizi Cehennem ateşinden koru” buyuruyor.
3-Allahü teâlânın, ta’zim, sevgi ve bütün mühim işlerde O’ndan yardım istenilerek zikredilmesidir. Allahü teâlâ, Kur’ân-ı kerîmde meâlen; “Hac ibâdetlerinizi bitirince, câhiliyet devrinde hacdan sonra toplanıp atalarınızı anarak öğündüğünüz gibi, hattâ daha kuvvetli bir zikirle Allahı anın. Çünkü insanların kimisi: “Ey Rabbimiz, bize (nasîbimizi) dünyâda ver” der. O kimsenin âhırette nasîbi yoktur” buyuruyor (Bekâra-200).
Âlimler, burada birkaç husûsu zikretmişlerdir: 1-İnsan, babasını hürmet ve ta’zimle, baba ise oğlunu şefkatle anar. Allahü teâlâya yapılması lâyık olan ise ta’zimdir. 2-İnsan, zâhirde babasından dünyâya gelmiştir. Hakîkatte ise, Allahü teâlânın kudreti ile var olmuştur. Bu sebeble insan, babasını sevdiğinden daha fazla Allahü teâlâyı sevmelidir. 3-İnsan, mühim işlerinde babasından yardım ister. Hâlbuki böyle işlerde, belâ ve musibetlerde yardım istenmeye Allahü teâlâ daha lâyıktır.
Zikrin hikmeti: 1-Kalbin mutmain olması: Allahü teâlâ, Ra’d sûresinin yirmisekizinci âyet-i kerîmesinde meâlen “Bunlar, Allahın zikri ile kalblerî huzûra kavuşarak îmân edenlerdir. Evet bilin ki, ancak Allahı anmakla kalbler yatışır ve huzûr bulur” buyuruyor.
2-Beşeri zulmetin gitmesi: Allahü teâlâ A’râf sûresinin ikiyüzbirinci âyet-i kerîmesinde meâlen; “Allahtan korkanlar, kendilerine şeytandan bir vesvese dokunduğu zaman, Allahı ve azâbını düşünürler. Bir de hemen bakarsın ki, onlar doğru yolu bulup şeytanın vesvesesini atmışlardır bile” buyuruyor. Ya’nî müttekîler, kendilerine şeytandan birşey isâbet edince ve onun vesvesesinin farkına vardıkları zaman, Allahü teâlânın emrini ve yasaklarını hatırlarlar. Doğruyu görüp, şeytanın vesvesesinden uzak kalırlar.
Allahü teâlâdan başka herşey karanlıktır. Bütün nûrlar, Allahü teâlâdadır. O’nu anıp hatırlamak, O’nun lütfettiği nûrlar ile kalbin aydınlanmasına, nurlanmasına, beşeri karanlıkların kalbden ve rûhdan gitmesine vesile olur.
Allahü teâlâ, zikrin faydalarını beyân buyurduğu gibi, zikirden yüz çevirmenin zararlarını da Kur’ân-ı kerîmde meâlen şöyle beyân buyurmuştur: “Her kim, Rahmânın zikrinden uzak kalırsa, biz ona şeytanı musallat ederiz. Artık bu ona arkadaştır.” (Zuhruf-36) Şöyle ki, şehvet, gadab, vehm, hayâl gibi şeylerin hepsi, insanı cismânî ve maddî şeylerle meşgûl olmaya da’vet eder. Allahü teâlâ ile meşgûl olmak, O’nu anıp hatırlamak, böyle maddî şeylerle meşgûl olmanın zıddıdır. Birşey iki zıd şeyden birine yakın olursa, diğerinden uzaklaşır, işte cismânî şeylere yakın olmak, rûhanî şeylerden uzaklaşmaya vesile olur.
Allahü teâlâyı zikretmek, pek şerefli bir iştir. Çünkü Allahü teâlâ, kulluk makamında meleklerin derecelerini beyân buyururken, onları zikretmeleri sebebiyle medheyledi ve Kur’ân-ı kerîmde meâlen; “Eğer Allaha ibâdet etmekten çekinir kibirlenirlerse, bilsinler ki, Rabbinin katında bulunan melekler hiç usanmıyarak, gece ve gündüz O’nu tesbih ederler” buyuruyor. (Fussilet-38).
Resûlullah ( aleyhisselâm ), Allahü teâlânın şöyle buyurduğunu bildirdi: “Ben kulumun, beni zannına göreyim. Kulum beni anınca, ben onunla beraber olurum. Eğer kulum beni nefsinde anarsa, ben de onu zâtımda anarım. Eğer beni bir cemâat içerisinde anarsa, ben de onu ondan daha hayırlı bir cemâat (melekler) arasında anarım.”
Tasavvufta esas, hazır ve uyanık bir kalb ile devamlı zikirdir. Bunun için zikrin hakîkati, herşeyi unutarak Allahü teâlâyı anmaktır. Ya’nî herşeyi Allahü teâlânın rızâsı için yapmaktır.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-11,, sh. 80
2) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 188
3) El-A’lâm cild-6, sh. 315
4) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 196
5) Şakâyık-ı Nu’mâniyye cild-1, sh. 186İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
HALVÂÎ (Yûsuf bin el-Hasen)
Tefsîr, usûl, hadîs ve Şafiî mezhebi fıkıh âlimi. İsmi, Yûsuf bin el-Hasen bin Mahmûd olup, lakabı İzzüddîn’dir. Halvâî diye bilinir. 730 (m. 1330) yılında doğdu. 802 (m. 1400) yılında Cezîre’de vefât etti.
Aslen Saraylı olup, önce memleketinde ilim öğrendi. İlk tahsilini bitirdikten sonra, zamanının büyük âlimlerinden Celâleddîn Kazvînî, Behâeddîn Hûnecî, Adûdüddîn ve başkalarından ilim tahsil etti. Sonra Bağdad’a gitti. Orada, meşhûr hadîs âlimi Kirmânî’ye talebe oldu. Kirmanî’den hadîs-i şerîf öğrendi. Buhârî şerhini ondan okudu. Çeşitli ilimlerde büyük bir âlim oldu. Tebrîz’e gelip, öğrendiği ilimleri okutarak talebe yetiştirmeye başladı. Tebrîz’de bir müddet ikâmet etti. O bölgede siyâsî karışıklıklar çıktı. Bunun üzerine Mardin’e gitti. Mardin vâlisi ona çok saygı gösterdi. İkramda bulundu. İlim öğretmesi için vazîfe verdi. Mardin âlimleri bile, ondan ilim öğrenmek için yanına gelirlerdi. Vâli, topraklarında yerleşmesini, daha önce yazmaya başladığı eserlerini tamamlamasını istedi. O da, Cizreye yerleşti. Vefâtına kadar burada yaşadı.
Büyük bir âlim ve muhakkik idi. Huyu ve görünüşü güzel olup, zühd sahibi idi. Çok ibâdet eder, dünyalık şeylerden yüz çevirirdi. Ancak kendine yetecek kadar yiyecek ve giyecekle idâre ederdi. Paraya pula hiç kıymet vermezdi. Kendini ilme vermişti. Devamlı ilim ile meşgûl olurdu, ilimden başka bir şeyle meşgûl olduğu görülmedi. Hiç boş durmaz, ya kitap yazar ya ders okutur veya bir kitabı mütâlâa ederdi. İbâdetlerini ve cenâb-ı Hakka karşı olan vazîfelerini hiç aksatmazdı. Günah işlemekten çok sakınırdı Dünyâ için üzüldüğü görülmedi. Hac vazîfesini yerine getirmek maksadıyla Mekke’ye gitti. Oradan Medine’ye gidip, Peygamber efendimizi ( aleyhisselâm ) ziyâret etti. Medine’de bir sene kaldı. Kendisi şöyle anlatır: “Medîne-i münevvereye geldiğimde, mescidde minberin yanına oturdum. Ravda-i mutahherada, minberin yanında gözlerim kapalı otururken, minberi, zagferândan bir yer üzerinde gördüm. Gözlerimi açtım, minberi eski yerinde gördüm. Gözlerimi kapattım, bu sefer minberi zagferân üzerinde gördüm. Bu hâdise, birkaç kere tekrar etti.”
Birçok talebe yetiştirip, kıymetli eserler yazdı. Eserlerinden ba’zıları şunlardır: “Şerh-ül-Minhâc”, “El-Esmâ-ül-husnâ”, “Hâşiyetü alel-Keşşâf’, “Hâşiyetü alâ şerh-iş-Şâfiiyye” (Bu kitap sarf ilmine âittir).
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-13 sh. 292
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-10 sh. 309
3) Bugyet-ül-vuât cild-2, sh. 356
4) Tabakât-ül-müfessirîn (Dâvûdî) cild-2 sh. 379
5) El-A’lâm cild-1, sh. 224İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
HÂMİD-İ AKSARÂYÎ (Somuncu Baba)
Osmanlı Devleti’nin kuruluş yıllarında Anadolu’da yetişen evliyânın ve âlimlerin büyüklerinden. “Somuncu Baba” lakabıyla tanındı. 750 (m. 1349) senesinde Kayseri’de doğdu. Babasının ismi Şemseddîn Mûsâ’dır. Tefsîr, fıkıh ilimlerinde ve tasavvufda çok yükseldi. Hızır aleyhisselâm ile sohbet ederdi. 815 (m. 1412) senesinde Aksaray’da vefât etti.
İlk tahsilini babasından aldı. Babasının vefâtından sonra Şam’a giderek, “Hankâh-ı Bâyezîdiyye” de ilim öğrendi. Tasavvuf yoluna girdi. Orada pekçok velîlerin sohbetlerine katıldı. Burada Üveysî olarak, ma’nevî yol ile Bâyezîd-i Bistâmî’den feyz aldı. Hâmid-i Aksarâyî, Şam’da bir müddet ilim tahsilinde bulunduktan sonra, Tebrîz yakınlarında “Hoy” kasabasında bulunan Hâce Alâeddîn-i Erdebîlî hazretlerinin huzûruna gitti. Burada hocasına bütün gayretiyle hizmet ederek, ilim öğrendi. Tasavvuf yolunda üstün derecelere kavuştu. Alâeddîn-i Erdebîlî, birgün Hâmid-i Aksarâyî’ye; “Artık bizden öğrendiğin ilmi, Allahü teâlânın dînini, insanlara öğretmek üzere Anadolu’ya git!” buyurdu. Ona böylece, insanları yetiştirmek için icâzet verdi. Hocasının bu sözleri, ba’zı anlayışı kıt, hased edici, kimselerin, içlerinden Hâmid’e buğz etmelerine sebep oldu. Hâce Alâeddîn, Hâmid-i Aksarâyî’yi bütün talebeleriyle birlikte, “Şemseddîn-i Tebrîzî Makamı” denilen yere kadar uğurladı. Hâmid-i Aksarâyî veda edip yanlarından ayrılınca, hased edenlerin de bulunduğu topluluğa dönerek; “Hâmideddîn’in arkasından, gözden kayboluncaya kadar bakınız. Eğer dönüp bizden tarafa bakarsa, Anadolu’da onun ilminden istifâde ederler. Şayet bakmazsa, onun ilminden hiçkimse istifâde edemez” buyurdu. Orada bulunanlar merakla Hâmideddîn’in arkasından bakmaya başladılar. Bu hâli cenâb-ı Hakkın izniyle anlayan Hâmid-i Aksarâyî, gözden kaybolmadan önce iki defa arkasına baktı. Böylece onların hasedlerini giderdi. Büyük bir âlim ve veliyy-i kâmil olarak Kayseri’ye döndü.
Hâmideddîn hazretleri, Kayseri’de insanlara Allahü teâlânın emirlerini ve yasaklarını öğretmeye başladı. Talebeleri, ondan feyz almağa, hasta kalblerine şifâ olan nasîhatleriyle, sohbetleriyle şereflenmeğe başladılar. Hâmideddîn, birgün çok sevdiği talebelerinden Şücâ-i Karamânî’yi huzûruna çağırarak; “Ankara’da Nu’mân isminde bir müderris vardır. Onu bulup buraya da’vet ediniz” buyurdu. Şücâ-i Karamânî de hocasının emrini yerine getirmek için Ankara’ya gidip, durumu bildirdi. Müderris Nu’mân hazretleri; “Bu dâ’vete icabet lâzımdır” diyerek, beraberce Kayseri’ye geldiler. Kurban bayramı günü buluştukları için, hocası ona “Bayram” lakabını verdi. Müderris Nu’mân, Hâmideddîn hazretlerini görüp sohbetlerini dinleyince, onun ne büyük bir âlim ve evliyâ olduğunu anladı. Kısa zamanda pekçok kerâmetlerini de görünce, daha çok bağlandı. Onun teveccühleri altında yetişmeğe başladı. Hocasından zâhirî ve bâtınî ilimler öğrenerek kısa zamanda büyük mesafeler katetti. Birgün hocası; “Hacı Bayram! Zâhirî ilimleri ve bu ilimlerde yetişmiş âlimleri ve derecelerini gördün. Bâtınî ilimleri ve bu ilimlerde yükselmiş velîleri ve derecelerini de gördün. Hangisini murâd edersen onu seç!” buyurdu. Hacı Bayram da, velîlerin yüksek hâllerini görerek, kendisini tasavvufa verdi ve bu yolda daha yüksek derecelere kavuşmak için çalıştı. Zamanının büyük velîlerinden oldu.
Hâmideddîn hazretleri, ma’nevî bir emir üzerine Tebrîz’e gitti. Tebrîz’den de Anadolu’ya gelip, Bursa’ya yerleşti. Hacı Bayram-ı Velî, sık sık Bursa’ya gelip hocasını ziyâret ederdi. Hâmideddîn hazretleri, Bursa’da bir ümmî gibi hareket edip, ilminin varlığını kimseye söylemedi.
Hâmideddîn, Bursa’da bir fırın yaptırdı. Fırınına merkebiyle dağdan odun getirir, onunla ekmekleri pişirirdi. Ekmek küfesini sırtına alarak; “Somun! Mü’minler somun!” diye söyler, geçimini bu yolla sağlardı. Halk, bu fırıncıya “Somuncu Baba” der ve onun pişirdiği ekmeğin lezzetine doyamazlardı. Somuncu Baba ekmek satmaya başlayınca, herkes peşinden koşar, ekmeğini kapışırlardı. Somuncu Baba’nın fırını, Molla Fenârî Mahallesinde, Ali Paşa Çınarı civarında olup, iki gözlü idi. Fırının bitişiğinde de, ibâdet ettiği bir odası vardı. Odanın kıble cihetinde de, nefsini terbiye etmek için kullandığı bir Çilehânesi mevcûd idi. Hâmideddîn hazretleri durumunu Bursa’da kimseye bildirmedi. Hep, halk içinde Hak ile olmağa gayret etti.
Somuncu Baba, birgün fırına ekmeklerini sürdü. Pişmesini beklerken, yanına Pâdişâh Yıldırım Bâyezîd Hân’ın dâmâdı Seyyid Emîr Sultan geldi. Elinde bir çömlek vardı. “Selâmün aleyküm baba!” dedi. O da; “Ve aleyküm selâm” diyerek birbirlerine bakıştılar. Başka hiçbir kelime konuşmadan tanıştılar. Emîr Sultan, elindeki yemek çömleğini Somuncu Baba’ya verip, içindekinin pişirilmesini rica etti. Somuncu Baba, kabı alıp fırının ağzından içeri sürmek istediyse de, çömleği fırına sokamadı. Bir daha denedi, yine olmayınca, Emîr Sultan’a döndü ve; “Anladım ki bu çömleği fırına sen süreceksin!” dedi. Emîr Sultan; “Peki” diyerek çömleği aldı ve fırının gözünden içeri rahatlıkla sürdü. Fakat fırında hiç ateş yoktu. Somuncu Baba fırının ağzını kapattıktan sonra; “Birazdan pişer bekleyiniz” buyurdu. Bir müddet bekledikten sonra kapak açıldı. Fırında hiç ateş olmadığı hâlde yemeğin piştiğini gören Emîr Sultan, Somuncu Baba’nın büyük velîlerden olduğunu anladı. Orada tasavvuf üzerinde bir miktar sohbet ederek dost oldular.
Yıldırım Bâyezîd Hân, Niğbolu zaferinden sonra Bursa’da Ulu Câmi’yi yaptırmaya başladı. Câminin inşâsı sırasında, çalışan işçilerin ekmek ihtiyâcını Somuncu Baba te’min etti. Câminin yapılması bittikten sonra, bir Cum’a günü açılış merasimi yapılacağı ilân edildi. O gün başta Pâdişâh Yıldırım Bâyezîd Hân, dâmâdı büyük âlim ve velî Seyyid Emîr Sultan, Molla Fenârî hazretleri, ulemâdan pekçok kimse ve Bursalılar Ulu Câmi’yi doldurdular. Yıldırım Bâyezîd Hân, câminin açılış hutbesini okumak üzere Emîr Sultan’a vazîfe verdiğinde, Emîr Sultan; “Sultânım! Zamanın büyük âlimi burada iken, bizim hutbe okumamız uygun değildir. Bu câmi-i şerîfin açılış hutbesini okumaya lâyık olan zât şu kimsedir” diyerek, Somuncu Baba’yı gösterdi. “Şöhret âfettir” hadîs-i şerîfini bildiği için, bundan titizlikle kaçınan Somuncu Baba, Pâdişâhın emri üzerine minbere doğru yürüdü. Emîr Sultan’ın yanına gelince; “Ey Emîr’im, niçin böyle yapıp beni ele verdiniz?” dedi. O da; “Senden ileride bir kimse göremediğim için öyle yaptım” cevâbını verdi. Cemâat hayret ederek bu konuşmaları dinliyor, Somuncu Baba’nın hutbesini merakla bekliyorlardı. Minbere çıkan Somuncu Baba, öyle bir hutbe irâd etti ki, o zamana kadar Bursalılar öyle bir hutbeyi hiç işitmemişlerdi. Bursalılar, ancak bundan sonra Somuncu Baba’nın büyüklüğünü anladılar. Somuncu Baba, hutbede; “Ba’zı âlimlerin, Fâtiha-i şerîfenin tefsîrinde müşkilâtı, anlıyamadığı kısımlar vardır. Onun için bu sûrenin tefsîrini yapalım” buyurarak, Fâtiha sûresinin, yirmi ana ilim üzerine yedi türlü tefsîrini yaptı. Nice hikmetli sözler beyân eyledi ki, herkes hayretinden şaşırıp kaldı. Başta Molla Fenârî hazretleri; “Somuncu Baba, önce bizim Fâtiha sûresinin tefsîrindeki müşkilimizi kerâmet göstererek halletti. Onun büyüklüğüne, bu yedi çeşit tefsîr, âdil bir şâhiddir. Fâtiha’nın ilk tefsîrini cemâatin hepsi anladı. İkinci tefsîrini bir kısmı anladı, üçüncü tefsîri anlayanlar çok az idi. Dördüncü ve sonrakileri anlıyanlar içimizde yok idi” demekten kendini alamadı. Cum’a namazından sonra bütün cemâat, Somuncu Baba’nın elini öpmek, duâsını almak istedi. Cemâatin bu arzusunu kıramayan Hâmid-i Velî hazretleri, kapıda durdu. Ulu Câmi’in üç kapısından çıkan herkes; “Ben Somuncu Baba’nın elini öpmekle şereflendim” diyordu. Somuncu Baba, yine kerâmet göstererek, Allahü teâlânın izniyle her üç kapıda da aynı ânda bulunarak cemâate elini öptürmüştü.
Namazdan sonra evine giden Hâmid-i Velî’ye, Molla Fenârî; “Efendim! Bu günlerde Fâtiha sûresinin tefsîrini yapmak istiyordum. Fakat ba’zı anlıyamadığım yerler var idi. Bu hutbenizle, bilemediğimiz yerleri îzâh etmiş oldunuz. Medresede hizmetimiz karşılığında kazandığımız beşbin akçe paramız vardır. Şüphesiz helâldir. Kabûl buyurursanız bunları size hediye etmek istiyorum” dedi. O, kabûl etmedi. Bunun üzerine Molla Fenârî, Somuncu Baba’ya; “Talebeniz olmakla şereflenmek istiyorum” deyince, Somuncu Baba ona teveccüh ederek duâlarda bulundu. Molla Fenârî’nin, Somuncu Baba’dan aldığı feyz ile yazdığı tefsîrini bütün âlimler çok beğenmiş, asırlarca mu’teber bir tefsîr olduğunu açıklamışlardır.
Somuncu Baba, durumunun anlaşılması üzerine; “Sırrımız faş oldu, herkes tarafından anlaşıldı” diyerek, Bursa’dan gitmek istedi. Bir sabah erkenden. Gavas Paşa Medresesi’nden birkaç talebeyi yanına alarak yola çıktı. Somuncu Baba’nın Bursa’yı terketmekte olduğunu işiten Molla Fenârî, koşarak bir çınarın yanında arkasından yetişti. Gitmeyip Bursa’da kalması için çok yalvardı, ricalarda bulundu ise de kabûl ettiremedi. Sonunda, Bursalılara duâ etmesini istedi. Somuncu Baba, bu çınarın yanında Bursa’ya dönerek, feyizli, bereketli bir şehir olması ve yeşil olarak kalması için duâ etti ve vedâlaşarak ayrıldılar. Bursa’da bu çınarın bulunduğu bölgeye “Duâ çınarı” denildi.
Bursa’dan ayrılan Somuncu Baba, bugünkü Aksaray iline geldi. Burada ömrünün sonuna kadar İslâmiyeti yaymak, Allahü teâlânın emir ve yasaklarını bildirmek için uğraştı. Hem zâhirî, hem de bâtınî ilmi ile Aksaraylıların gönüllerinde erişilmesi güç olan mümtaz bir mevkiye erişti. Artık ona Hâmid-i Aksarâyî denilmeğe başlandı. Hacı Bayram’ı Velî ile hacca gittiler. Dönüşlerinde, Hacı Bayram’ı kendisine halîfe, vekîl ta’yin etti. İnsanları irşâd etmekle vazîfelendirdi.
Hâmid-i Aksarâyî hazretleri, birgün zirâatla uğraşan talebelerinden birine bir miktar tohum verdi ve: “Bu tohumların yarısını, tarlanızın bir kısmına sizin için, yarısını da tarlanızın bir kısmına bizim için ekiniz” buyurdular. Talebe tohumları ekti. Ekinlerin yetiştiği mevsimde tarlaya gittiler. Talebenin tarlasında fevkalâde güzel yetişmiş bir ekin vardı. Diğerinde hiç ekin bitmemişti. Hâmid-i Velî, talebesine dönerek; “Bu tarlalardan hangisi bizim, hangisi sizindir?” buyurunca, talebe son derece utandı ve kendi tarlasını göstererek; “Bu tarla sizindir efendim” dedi. O da, ekinlere bakarak; “Biz âhıret için çalışıyorduk. Acaba hangi günahımızdan dolayı dünyâmız ma’mûr olmaya başladı?” deyip, üzüntüsünü dile getirdi. Hocasının müteessir olduğunu gören talebe, hakîkati söyleyerek üzüntüsünü giderdi.
Yine birgün, yaşlı bir kadın huzûruna gelip; “Efendim! Benim bir ineğim vardı. Sabahleyin sığırtmaca ineği teslim ettim, fakat akşam ineğim dönmedi. Çok aradım, ineği bulamadım. Ne olur derdime çâre olunuz” diye yalvardı. Kadının bu üzüntüsüne dayanamayan Hâmid-i Velî; “Sen burada bekle. Biz etrâfı bir araştıralım, bulursak getiririz” buyurdu. Dışarı çıkıp, sağa sola araştırma yapmadan, hep bir istikâmette gitti. Kadın da onu gizliden ta’kibe başladı. Hâmid-i Velî, bugünkü türbesinin bulunduğu yere geldi. Orada ineğin otlamakta olduğunu görerek; “Ey mübârek hayvan! Niçin diğer hayvanlardan geri kaldın da bizi buraya kadar yordun?” deyince, inek lisâna gelip; “Bugün yavruma süt verecek kadar karnımı doyuramamıştım. Onun için burada otluyordum” dedi. Bu konuşmaları işiten kadın, Hâmid-i Aksarâyî’nin derecesinin üstünlüğünü anladı. Onu ençok sevenler arasında oldu.
Hâmid-i Aksarâyî hazretleri, 815 (m. 1412) senesinde, birgün dostları ve talebeleriyle helâlleşti. İki rek’at namaz kıldıktan sonra, uzun uzun duâ etti. Sonra Kelime-i şehâdet getirerek vefât etti. Cenâze namazını Hacı Bayram-ı Velî kıldırdı. Geriye iki erkek çocuk bırakarak, bugünkü türbesinin olduğu yere defnedildi. Türbesi Aksaray kabristanının ortalarındadır. 1400 (m. 1980) senesinden i’tibâren, Aksaraylı Şahin Başer Bey’in gayretleriyle türbesi yeniden onarılarak bugünkü hâle gelmiştir. Somuncu Baba’nın çilehânesini ve türbesini ziyâret edenler, rûhâniyetinden fevkalâde feyz ve bereketlere kavuştuklarını, dünyâyı unuttuklarını söylemişlerdir. Onu vesile ederek Allahü teâlâya yapılan duâların kabûl olduğunu da bildirmişlerdir.
Hâmid-i Aksarâyî hazretlerini çok sevenlerden biri şöyle anlattı: “Aksaray’da me’mûr olarak vazîfe yapıyordum. Bir üst makama terfim ihtilaflı idi. Şeyh Hâmid-i Velî hazretlerine gittim. Türbesini ziyâret ederek, ona durumumu anlattım. Çilehânesinde iki rek’at namaz kıldıktan sonra eve geldim. Gece rü’yâmda Hâmid-i Velî’yi gördüm. Bana buyurdu ki: “Evlâdım, hiç üzülme, üst makama geçeceksin. Biz evliyâ kullar, senin o makama geçtikten sonra, istifâ edip, serbest olarak İslâmiyete hizmet etmeni, Allahü teâlânın emir ve yasaklarını insanlara bildirmeni arzu ediyoruz” buyurdu. Hakîkaten, kısa bir zaman sonra bir üst makama geçme emri geldi ve istifâmı vererek İslâmiyete hizmet etmeye çalıştım.”
Hâmid-i Aksarâyî hazretlerinin okuduğu kasideler, Aksaraylıların dillerinde dolaşmaktadır. Bunlardan ba’zıları şöyledir:
Biz ol âşık yiğitleriz,
Akıl, rüşd bize yâr olmaz.
Mey-i aşk ile sermestiz,
Bizler asla sarhoş olmaz.
Diriyiz dâim ölmeyiz,
Karanlıkta hiç kalmayız,
Çürüyüp toprak olmayız,
Bize gece gündüz olmaz.
Bizim illerde ay ve gün,
Sebat üzre durur dâim.
Televvün irişür âna,
Gehî bedr-ü-hilâl olmaz.
Bizim bahçedeki güller,
Dururlar taze, solmazlar,
Hazân olup dökülmezler,
Kış mevsimi bahar olmaz.
Şerbeti aşk için içtik,
Feragat mülküne göçtük,
Yanıp aşkınla tutuştuk,
Bize tahrûk-ü-târ olmaz.
İrelden Şems’in nûruna,
Vücûdun zerreden katre
Ne katre, ayn-ı bahr oldu.
Ona çukur kenar olmaz.
Bırak ey Hâmidâ vârı
Görem dersen sen ol yân,
Görecek ol tecellâyı,
Ondan üstün kemâl olmaz.
* * *
Senden dolu iki cihan,
Oldum Zuhurunda nihân.
Ger bulmayam seni ayan,
Yâ Rab n’ola hâlim benim?
Şol gün ki mîzân kurula,
Hak huzûrunda durula,
Hizmetçi nâra sürüle,
Yâ Rab n’ola hâlim benim?
Ağlarım işte zar ile,
Eyvah kaldım eller ile,
Tanışmadım sen yâr ile,
Yâ Rab n’ola hâlim benim?
Hâmidî’nin gözü yaşı,
Doldurur dağ ile taşı,
Bilmem nidem garîb başı,
Yâ Rab n’ola hâlim benim?
Hâmid-i Aksarâyî hazretleri hakkında yazılan ba’zı kasideler de şöyledir:
Geldi Hâmid çü verdi Rûm’a ziya
Ölü kalbi diriltip etti ihya.
Hacı Bayram’a ândan oldu nazar,
Her kim âna erişti buldu rehâ.
Sa’îd-i nûr cezbesiyle sunup,
Câm-ı aşkı içirdi verdi safa.
Pertev-i nûr cezbesiyle ol er,
Ölü kalbi diriltip etti ihya.
Bursa’dadır şimdi iki gözlü fırının,
Bismillah diyerek hamuru yoğurun,
Elin değdikçe bereketlenir hamurun,
Piştikçe lezzetlenir o güzel somunun.
Küfelere koyarak yüklenirsin sırtına,
Ulu Câmi önünden inersin sahaflara
Somunlar, mü’minler! dersin Bursa halkına,
Âhıreti düşünüp yersin helâl lokma.
Fâtiha’yı yedi tefsîr edip açarsın,
Ulu Câmi içinde hikmetler saçarsın,
Hacı Bayram-ı Velî’nin de hocasısın,
Ârif-i billahsın, kutubsun, evliyâsın.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 74
2) Tâc-üt-Tevârih cild-2, sh. 425
3) Nefehât-ül-üns sh. 683
4) Aşıkpaşazâde Târihi sh. 201
5) Semerât-ül-fuâd sh. 7
6) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1008
7) Osmanlı Müellifleri cild-1, sh. 54
? Rehber Ansiklopedisi cild-7, sh. 72İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
HASEN BİN ABDÜRRAHMÂN ES-SEKKÂF
Tasavvuf büyüklerinden. İsmi, Hasen bin Abdürrahmân es-Sekkâf olup, Yemen diyârında bulunan Terim beldesinde yaşamıştır. Doğum târihi tesbit edilememiştir. 813 (m. 1410) senesinde Terim beldesinde vefât etti. Zamanındaki evliyânın büyüklerinden olan Hasen Sekkâfın baba ve dedeleri de kendisi gibi âlim ve evliyâ zâtlar idi.
Hasen Sekkâf zamanında bulunan büyük âlimlerin derslerinde bulundu. Babası da büyük âlimlerden olduğu için, kısa zamanda yetişip meşhûr oldu. İsmi, her tarafta söylenmeye başlandı. Herkes tarafından sevilirdi. Çok kerâmetleri görülmüştür.
Büyüklük ve evliyâlık hâlleri ve kerâmetleri, daha çocuk yaşta iken kendisinde görülmeye başlanan Hasen Sekkâfın, bir menkıbesi şöyle anlatılır: “Hasen Sekkâf çocuk iken, arkadaşları ile birlikte ormana gitmişlerdi. Ormanda farkında olmadan yollarını kaybedip, köylerinden uzaklaştılar. Bütün uğraşmalarına rağmen yollarını bulamadılar. Yanlarında bulunan azıkları da bitmişti. Açlık ve susuzluktan adım atamıyacak hâle gelip, bir yere çöktüler. Ba’zıları ayağa kalkamıyorlardı. Yürüyebilecek durumda olanlar da, diğerlerini bırakıp gidemiyorlardı. Bu sırada Hasen bin Abdürrahmân, bir ara arkadaşlarının bulunduğu yerden kayboldu. Biraz sonra elinde bir tepsi hurma ile geri geldi. Çocuklar, onun hurmaları nereden getirdiğini anlıyamadılar. Hurmaları yiyen çocuklar, yürüyebilecek duruma geldiklerinde; “Şimdi de yolu çıkartamayız. Ne yapacağız?” diye endişelenmeye başladılar. Bunun üzerine Hasen Sekkâf; “Benim arkamdan gelin, inşâallah köyümüze kolaylıkla ulaşırız” dedi. Çocuklar kabûl edip onun arkasına düştüler, bir zaman sonra köylerine ulaştılar. Çocuklar, o kadar uzak mesafeyi, bu kadar kısa zamanda nasıl yürüyebildiklerini anlayamadılar.”
Hasen bin Abdürrahmân’ın, bir kimseye sekiz altın borcu vardı. Birgün, alacaklı olan kimse alacağını istedi. O ânda da Hasen Sekkâf’ın sâdece beş altını vardı. O da kızkardeşi Zeyneb’de emânet olarak duruyordu. Ondan beş altını aldı. Bir kese içinde getirip, alacaklıya verdi. Alacaklı, verilen altınları saydı. Kesenin içinde sekiz altın vardı. Tamam olduğunu söyleyip gitti.
Rivâyet edilir ki, birgün Hasen Sekkâfın evine kardeşinin oğlu Muhammed gelmişti. Bir müddet sohbetten sonra, Hasen Sekkâf kalkıp hanımının bulunduğu odaya geçerek, hanımına; “Haydi, zevcin için yemek hazırla dedi. Hanımı hayretle; “Benim zevcim ne demek? Benim zevcim sensin. Niçin başka bir zevcim varmış gibi söylüyorsun?” deyince, Hasen Sekkâf hazretleri buyurdu ki: “Benim vefâtımdan sonra sen, bu (kardeşim oğlu Muhammed ismindeki) zât ile evlenirsin.” Hanımı birşey demeyip sustu. Bu hâdiseden sonra, aradan uzun müddet geçti. Hasen Sekkâf hazretleri vefât etti. Hanımı da o zât ile evlendi. Senelerce önce söylediği söz, böylece gerçekleşmiş oldu.
Hasen Sekkâfın talebelerinden Abdürrahmân el Hatîb şöyle anlatır: “Ben Hasen Sekkâfın sohbetlerinde ilk bulunduğum zamanlar, konuşmalarda geçen ba’zı mevzûları anlıyamazdım. Hattâ bir ara dersleri bırakmayı bile düşündüm. Nasıl olsa birşey anlıyamıyorum, en iyisi ömrümü harcamıyayım dedim. Bu düşünceler içinde iken, bir akşam sohbette bana; “Bir sıkıntınız mı vardır? Kalbinizde olanları lütfen bana söyleyin, çekinmeyin” dedi. Ben de düşündüklerimi ona arz ettim. Bunun üzerine bana; “Kalbinize böyle düşünceler geldiğinde bize haber verin. Kendi başınıza karar vermeyin. Kendi kendine karar veren helak olur” buyurdu. Ben de tövbe ettim. Hâlimi düzeltmeye, kalbimi toparlamaya çalıştım. Bundan sonra sohbetleri bana zor ve ağır gelmedi. Konuştuğu mes’eleleri çabuk kavramaya başladım.”
Yine Abdürrahmân el-Hatîb anlatır: “Bir sene hac mevsiminde, gönlüme hacca gitmek arzusu geldi ve bu arzu bende çok şiddetlendi. Bu sırada, tanımadığım bir şahıs yanıma geldi. Seccadesini yere serdi. “Bunun üzerine gel” dedi. Ben de seccadenin üzerine geldim. Bir ânda kendimi Mekke-i mükerremede buldum. Hac vazîfelerini yerine getirmeye başladım. Arafat’ta vakfeye durduğumda, kalabalık arasında hocam Hasen Sekkâf’ı gördüm. Benim gelişim, aniden ve hiç anlıyamadığım bir şekilde olduğundan, hocama haber verememiştim. Bunun için kendisini orada görünce mahcub oldum ve hiç bir şey söyleyemedim. Kendimi ondan gizledim. Beni görmesin diye başka tarafa gittim. Hac vazîfesini bitirdikten sonra, kendi kendime; “Ben şimdi buradan Terim beldesine nasıl gideceğim? Aradaki mesafe çok fazla” diyerek endişelenmeye başladığımda, yine, hacca gelmeme vesile olan zâtı gördüm. Seccadesini yere serip, bana; “Haydi gel” dedi. Seccadenin üzerine geldim. Allahü teâlânın izni ile, yine bir ânda memleketime geldim.
Hocamın yanına vardığımda, beni görür görmez tebessüm edip; “Ey hacı! Haccın mübârek olsun. Gel bize hacdan anlat!” buyurdu. Ben çok mahcub bir hâlde durdum ve hiç bir şey konuşamadım. Benim mahcubiyetimi anlayıp, kendisi konuşmaya, sohbete devam etti. Ben daha sonra gizlice araştırdım. Hocam o sene zâhiren hacca gitmemişti. Terîm’den ayrılmamıştı. Fakat ben de kendisini orada gördüğüme göre, anladım ki, hocam kerâmet olarak her iki yerde de bulunmuştu ve insanlar da bunu farkedememişlerdi.
Birgün hocamız ile yalnız olarak başbaşa kaldığımızda, hacca nasıl gidip geldiğimi kendisine anlattım. “Peki sen Arafat’ta niçin bizden saklandın?” dedi. Ben de sebebini arzettim. Bunun üzerine bana buyurdu ki: “Seni Terîm’den Mekke’ye ve oradan da geri Terîm’e getiren şahıs bizim halîfelerimizden idi. Seni çok sevdiğimiz için onu biz gönderdik. O seccadeyi de ona biz vermiştik.” Sonra bir seccade çıkardı. Baktım, bizim giderken ve gelirken üzerinde bulunduğumuz seccade idi. Bütün bunları, hocamın kerâmetleri olduğunu anladım.”
Hasen bin Abdürrahmân es-Sekkâf, birgün, evliyâdan Muhammed bin Hakem ismindeki bir zâtın kabrini ziyâret etmişti. Yanında da talebelerinden Abdullah bin Muhammed isminde birisi vardı. Bu talebe Hasen bin Abdurrahmân’dan, Muhammed bin Hakem’in rûhâniyetinin kabrinden kendilerine keşfolmasını, gösterilmesini istedi. O da kabûl etti. Bu sırada, Muhammed bin Hakem’in kabrinden güneş misâli bir nûr çıktı. Bu nûrun heybeti ile aklı başından giden talebe, bayılarak yere düştü. Evine götürüldü. Üç gün o hâlde kaldı. Üçüncü gün Hasen Sekkâf hazretleri o talebenin evine gitti. Şifâ için ba’zı âyet-i kerîmeler okuyup duâ etti. O talebe, bundan sonra kendine gelebildi.
Hasen bin Abdürrahmân es-Sekkâf hazretleri, sıcak bir yaz günü sabahı, talebelerinden Ali bin Sa’îd er-Rahîle ile Terîm’in dışında bulunan kabristanı ziyârete gitmişlerdi. Öğleye yakın zamana kadar orada kaldılar. Dönüşlerinde hava çok sıcak idi. Yerde bulunan kumlar kızmıştı. Kızgın kumların harareti insanın yüzüne vuruyor, baygınlık veriyordu. Ali bin Sa’îd, fazla sıcağın harareti ile bayılıp düşecek gibi oldu. Yürümeye takati kalmamıştı. Hocasına da birşey söyleyemiyordu. Onun bu hâlini anlayan Hasen Sekkâf; “Ayağını, benim ayağımı koyduğum yere koy. İzlerime basarak yürü” buyurdu. Bundan sonra o şekilde yürüyen talebe, hiç sıcaklık hissetmedi.
Hasen bin Abdürrahmân es-Sekkâf hazretlerinin bunlar gibi daha nice kerâmetleri vardır. Çok talebe yetiştirdi. Birçok kimsenin hidâyete kavuşmasına, doğru yolu bulmasına vesile oldu.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild-1, sh. 399İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
HASEN ÇELEBİ
Kelâm, usûl ve Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Hasen Çelebi bin Muhammed Şah bin Hamza bin Muhammed bin Muhammed’dir. Anadolu’da yetiştiği için Rûmî nisbetiyle anılmaktadır. Lakabı Bedreddîn olup, İbn-i Fenârî diye tanınmaktadır. Meşhûr âlim Molla Fenârî’nin torunlarındandır. 840 (m. 1436) senesinde doğdu. 886 (m. 1481) senesinde Bursa’da vefât etti.
Zamanındaki meşhûr âlimlerden ilim öğrendi. Molla Fahreddîn, Molla Ali Tûsî ve Molla Hüsrev bu âlimlerdendir. Kelâm, me’ânî, Arabca, usûl-i fıkıh ve aklî ilimlerde büyük âlim olana kadar, ilim öğrenmeye devam etti. Bu âlimlerle beraber, babasından da ilim öğrendi. Hattâ, ençok babasından istifâde ettiği söylenir. Edirne’de Halebiyye Medresesi’nde müderris iken, amcasının oğlu Ali Fenârî, Fâtih Sultan Mehmed Hân’ın kadıaskeri idi. Ondan; Mısır’a gidip, “Mugn-il-Lebîb” kitabını Magribli bir âlimden okumak için Sultan’dan izin istemesini rica etti. Mısır’da bulunan bir âlimin, Mugn-il-Lebîb kitabını çok iyi bildiğini duymuştu. Hasen Çelebi, Telvîh kitabına bir haşiye yazmıştı. Fâtih henüz hayatta iken, kitabını Fâtih’in oğlu İkinci Bâyezîd’e atfetmişti. Bu yüzden Fâtih, Hasen Çelebi’ye biraz kırgın idi. Mısır’a gitmek için izin isteyince; “Madem ki, o kadar aklına koydu, o hâlde gitsin” diye izin verdi. Müderrisliği bırakıp, talebeliği istemesine şaşırmıştı.
Hasen Çelebi, Fâtih Sultan Mehmed’den izin alınca, Mısır’a gitti. Mugn-il-Lebîb kitabının tamâmını Magribli o âlimden yazdı. Daha sonra yazdıklarını bu âlimin huzûrunda baştan sona okudu. Kitapta gerekli düzeltmeleri ve incelemeleri yaptılar. Magribli âlim, bu kitabın baş tarafına, Hasen Çelebi için icâzet yazdı. Yine Mısır’da İbn-i Hacer’in bir talebesinden Sahîh-i Buhârî’yi okudu. Sahîh-i Buhârî’yi okutmak ve hadîs-i şerîf öğretmek için icâzet aldı. 870 (m. 1465) senesinde Şam’a gitti. Buradan Hicaz’a giden kâfile ile hacca gitti. Birkaç defa Kâhire’ye gittiği de bildirilmektedir.
Tekrar Anadolu’ya dönünce, Mısır’da yazdığı Mugn-il-Lebîb şerhini Sultan Mehmed Hân’a gönderdi. Sultan, bu kitabı inceleyince çok beğendi. Hasen Çelebi’ye olan kırgınlığı geçti, ilmini takdîr ederek, İznik Medresesi’nin müderrisliğini ona verdi. Daha sonra da Sahn-ı semân medreselerinden birine müderris ta’yin etti. Hasen Çelebi, medresenin bir odasında kalırdı. Beş vakit namazı câmide kılardı. Medresede dersini bitirdikten sonra, Kâdızâde’nin medresesine gider, onu ziyâret ederdi. Ertesi gün de Kâdızâde onun yanına gelirdi. Birbirlerini çok severlerdi. Bu ziyâretleri devamlı yaparlar ve her işlerinde yardımlaşırlardı. Sultan Bâyezîd Hân’ın padişahlığı zamanında, günlük seksen akçe maaşla Bursa Medresesi’ne müderris olarak ta’yin edildi, ölünceye kadar burada yaşadı.
Âlim, fazilet sahibi, sâlih bir zât idi. Çok ibâdet ederdi. Sert elbise giyer, alçak gönüllülüğünden hayvana binmezdi. Miskin ve fakirleri, Allah adamlarını severdi. Tasavvuf ehli âlimlerle sohbet ederdi. Dünyâdan yüz çevirmiş, âhırete yönelmişti.
Medresede iken yardımcısı olan Seyyid Çelebi anlatır: “Birgün seher vakti beni istedi. Odasının kapısında şiddetli şekilde ağlama sesleri duydum. Bu duruma çok şaşırdım. Başına büyük bir musibet geldiğini zannettim. Kapıyı çaldım, içeri girip selâm verdim. Oturmamı emretti. Ben de oturdum ve ağlamasının sebebini sordum. “Gecenin üçte birinden sonra, üzülmek için bir sebep bulamıyorum diye hatırıma geldi” dedi. Bununla ne demek istediğini sordum. “Üç aydır bize dünyalık bir zarar gelmedi. Âlimler demişlerdir ki: “Dünyâ malından zarar görmeyen âhıretten zarar ediyor demektir. Çünkü zarar âhırete yönelince, dünyalık şeyleri terkeder.” Bunun için, âhıret işlerinde zarar ediyorum korkusuyla ağladım” diye cevap verdi. O ânda hizmetçilerden biri içeri girdi. Çok üzgündü. Hizmetçiye üzüntüsünün sebebini sordu. Hizmetçi şöyle cevap verdi: “Bana filân işi görmemi emretmiştiniz. Ben de sizin beyaz katırınıza bindim. Yolda katır düştü, öldü.” Hasen Çelebi bunu duyunca; “Allahü teâlâya hamd olsun. Bana dünyâ zararı verdi” diye hamd etti. “Bu haberi bana sen müjdeledin ey hizmetçi (köle)! Ben de seni Allah rızâsı için azâd ettim” dedi.
Hasen Çelebi, birçok eser yazdı. Bunlar âlimler arasında makbûl ve mu’teber tutulurdu. Kitapları, talebe ve müderrislerin elinden düşmezdi. Ba’zıları şunlardır: 1-Şerhu Sadr-uş-şerî’ai sânî li vikâyet-ir-rivâye fî mesâil-il-hidâye, 2-Hâşiyetü alel-Mutavvel, 3-Hâşiye-tü alâ hâşiyet-il-Keşşâf li, seyyîd Şerîf, 4-Hâşiyetü alâ şerh-il-Mevâkıf, 5-Hâşiyet-üt-telvîh, 6-Ta’lîkatü alâ dürer-il-hukkâm.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-3, sh. 213
2) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 324, 325
3) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 204, 205
4) Fevâid-ül-behiyye sh. 64
5) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-3, sh. 127
6) Et-Tabakât-üs-seniyye cild-3, sh. 109, 110, 111
7) Keşf-üz-zünûn sh. 350, 474, 496, 1199, 1479, 1891, 2022İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
HASEN EBRİKÂN
Evliyânın büyüklerinden. İsmi, Hasen bin Mahlûf bin Mes’ûd bin Sa’d el-Müzîlî er-Râşidî olup, künyesi Ebû Ali’dir. Doğum târihi ve yeri bilinmemektedir. Teni esmer olduğu için, o beldenin lisânında Ebrikân denilmiştir. 807 (m. 1404) senesi Şevval ayının sonlarında Cezayir’in Tilmsân bölgesinde vefât etti.
Hasen Ebrikân, büyük âlim Masnûdî İbni Merzûk el-Hafîd’den ilim öğrendi. Babasının vefâtından sonra, başka beldelere gitti. Oralarda uzun müddet kaldı. Tahsilinin çoğunu Câbiye’de, Abdürrahmân Vaglisî ve talebesi olan âlimlerden tamamladı. Anadolu’da Ebû Abdullah Merrâkû-şî’den de ilim öğrendi.
Hasen Ebrikân, hac farizasını yerine getirmek için Mekke-i mükerremeye gitti. Mekke’de beş sene kaldı. Hasen Ebrikân Mekke’den dönünce, Tilmsân’a yerleşti. Burada İbrâhim Masmûdî ile görüştü. Yahyâ Metgari’nin yanında ilim tahsil etti. Hasen Ebrikân, Hûfi’nin ferâiz kitabını Îsâ Emziyâ’nın yanında okudu. Bu ferâiz kitabı üzerinde ba’zı açıklamalar yaptı. Ferâiz, hesâb ve fıkıh ilimlerinde söz sahibi oldu. İbn-i Mâlik’in Elfiye’sini güzel bir şekilde okudu. Bunu okurken, Mekûdî’nin Elfiye şerhini mütâlâa etmekle yetindi.
Hasen Ebrikân’ın nakilleri sağlam, anlayışı çok yüksek idi. Gelişigüzel söylemezdi. Anlattıklarını karıştırmazdı. İlme ve ilim sahiblerine çok hürmet ederdi. O ders okuturken, kimse konuşmazdı. Talebelerin hiçbiri sağa-sola bakmazdı. Kendisinden Tensî, Ali Tâlûtî ve üvey kardeşi Sünûsî ve birçok âlim ilim öğrendi. Büyük âlim Sünûsî, Hasen Ebrikân’ın yanında kalıp, ondan çok istifâde etti.
Kardeşi Sünûsî, onun hakkında şöyle demektedir; “Çok âlim ve evliyâ gördüm. Fakat, hocam ve ağabeyim Hasen Ebrikân gibisini görmedim. O, Allahü teâlânın rızâsının olduğu işlerde kınayanın kınamasından korkmazdı. Gülmez, sâdece tebessüm ederdi. Müslümanlara çok merhametli ve şefkatli idi. Onların sevinmesi ile sevinir, üzülmesi ile üzülürdü. Allahü teâlâyı devamlı zikreder, bu husûsta asla gevşeklik göstermezdi. Büyük-küçük herkes, ona hürmet ederdi. İbn-i Mâlik’in Elfiye’sini ve İbn-i Hâcib’in muhtasarını okuturken, derslerinde ben de bulundum. O, dersi, dinliyenler anlayıncaya kadar anlatırdı. Önce mes’eleyi ana hatlarıyla anlatırdı. Sonra o mes’ele ile alâkalı olarak şerhlerden nakiller yapardı. Sonra kendi söyleyecekleri varsa onları söyler, sonra meşhûr kaynak ve geniş kitaplardan nakiller yapardı. Böylece mes’elenin anlaşılmasını ve tahkîkini te’min etmiş olurdu. Onun derslerine büyük âlimler gelirdi. Onun nakillerini ve zekâsını takdîr ederlerdi. Muhammed bin Abbâs, Muhammed bin Accâr, Süleymân Buzeydî ve birçok âlim bunlardandır.”
Hasen Ebrikân, ana-babasına ve akrabâlarına çok iyilik ederdi. Annesine hürmeti çok ileri seviyeye ulaşmıştı. Annesi vefât ettikten sonra, onun eşyâlarını sakladı. Bu husûsta şöyle buyurdu: “Hayır ve bereketi, ancak ana-babaya ve hocaya iyilikte gördüm.” O bununla, Allahü teâlânın ebeveyne itaat etme emrini de yerine getirmiş oluyordu.
Hasen Ebrikân’ın zühdü pekçok idi. Çok az bir yemekle yetinirdi. Gündüzleri oruç tutar, geceleri ibâdet ederdi. Gece ve gündüz çok az uyurdu. Sâdece ölüm hastalığında yatağa yatmıştır. Vefâtına yakın, çocukları, akrabaları, hem yeri dar, hem de yattığı yatak sert olduğu için, ona geniş bir yer ve yumuşak bir yatak yapmaya karar verdiler. Karar verdikleri yeri ve yatağı hazırladıktan sonra, Hasen Ebrikân’dan oraya geçmesini istediler. O da onların bu sözüne muvafakat ederek, hazırladıkları geniş odaya ve yumuşak yatağa, onların yardımı ile geçti. Çünkü, kendi başına geçebilecek durumda değildi. O gece orada kaldı. Ertesi gün çoluk-çocuğuna ve akrabalarına üzülerek; “Beni eski odama ve sert yatağıma götürün. Çünkü dün gece, nefsim yatağın yumuşaklığını hissetti. Ömrümün sonunda beni, hayâtım boyunca kendisinden kaçtığım dünyâ evine koydunuz” dedi. Bunun üzerine onu hemen eski odasına götürdüler ve sert yatağa yatırdılar.
Hasen Ebrikân’ın vera’ı da çoktu. O, günahlardan çok sakınırdı. Yakınlarından birisinin haramlardan sakınma husûsunda gevşek davrandığı haberi ona ulaşınca; “Kur’ân-ı kerîm okuyan, Allahü teâlânın ve Resûlullahın ( aleyhisselâm ) emirlerini dinliyen kimseden günah sâdır olması çok garip ve şaşılacak bir iştir” buyurdu.
Hasen Ebrikân, akşam ile yatsı arasını ihyâ ederdi. Buna hiç ara vermeden ve gevşeklik göstermeden devam ederdi. Allahü teâlâyı zikre, özellikle Kur’ân-ı kerîm okumaya çok önem verirdi. O, sâdece Kur’ân-ı kerîmi okumakla yetinmez, aynı zamanda Kur’ân-ı kerîmi yazarak da bir senede hatim ederdi. Bu hâline, vefâtına kadar devam etti.
Hasen bin Mahlûf, mes’eleler hakkında derinlemesine tetkik ve tahkîk yapmadan konuşmazdı. Hattâ birçok âlim, o zaman onun fıkıh ilmindeki bu tetkik ve tahkîkini başkasında görmediklerini söylemişlerdir. O, mes’eleyi iyice tetkik etmedikçe, ne bir sözü tasdîk eder, ne de gelişigüzel bir söz söylerdi.
Zamanının âlimlerinden Muhammed bin Abbâs onun meclisine gelip, ilmî mes’eleler üzerindeki tahkîkini ve tetkikini görünce, çok beğenip, onun büyük bir âlim ve kâmil bir zât olduğunu söyledi, ibâdet, tâat ve vilâyet sahibleri onun yanına gelmiş olsalar, onun hâllerini kabûl ederlerdi. Çünkü onlar, onu bu husûslarda kendilerinden daha üstün bulurlardı. Sultan ve makam sahibi kimseler ona gelmiş olsalardı, Allahü teâlânın ona lütfettiği heybet ve yüksekliği görerek, kendilerini onun yanında pek küçük görürlerdi.
Birgün büyük âlim Muhammed bin Abbâs, Hûncî’nin “Cemel” adlı eserini okuturken, Hasen Ebrikân’ın hizmetinde bulunanlardan birisi bir mes’ele sormaya geldi. Bunun üzerine Muhammed bin Abbâs ona; “Biz bunları Hasen Ebrikân’dan soruyoruz, ondan öğreniyoruz” diyerek, Hasen Ebrikân’ı çok güzel vasfeyledi.
Sünûsî yanına girince, ona tebessüm eder ve ona; “Allahü teâlâ seni müttekî âlimlerden eylesin” diye duâ ederdi.
Hasen Ebrikân’ın pekçok kerâmetleri görülmüştür. Bunlardan bir kısmını, büyük âlim Sünûsî ile kardeşi Ali nakletmiştir. Menkıbelerinden ba’zıları şunlardır:
Hasen Ebrikân, birgün sahrada abdest alıyordu. Bu sırada büyük bir aslan ona doğru geldi ve yakınında bir yere çöktü. Hasen Ebrikân abdestini bitirince, aslana doğru yönelip; “... Bak ki, şekil verenlerin en güzeli olan Allahın şânı ne kadar yücedir” meâlindeki Mü’minûn sûresi ondördüncü âyet-i kerîmesinin son kısmını üç defa okudu. Aslan, onun karşısında, hayasından başını eğen birisi gibi duruyordu. Sonra aslan, kalkıp oradan ayrıldı.
Sa’îd bin Abdülhamîd Asnûnî şöyle anlattı: “Sıcak bir günde, hocam Hasen Ebrikân’ın huzûruna girmiştim. Büyük bir yorgunluk içerisinde görünüyordu. Vücûdunda terler vardı. Bana; “Şu içerisinde bulunduğum yorgunluk niçindir biliyor musun?” dedi. Ben; “Bilmiyorum” dedim. Bunun üzerine bana; “Az önce burada oturuyordum. O sırada şeytan asıl sûretinde yanımıza girdi. Ben ona doğru kalkınca, önümden kaçmaya başladı. Ben, ezân-ı Muhammedî okuyarak onu kovalıyordum. Bir müddet onu kovaladım. Sonra kayboldu. Onun için bu hâldeyim” dedi.
Sünûsî anlatır: “Hocam, ağabeyim Hasen Ebrikân ile beraber şark taraflarından geliyorduk. Yolda, Cum’a isminde bir köye rastladık. Harabe bir hâlde idi. Halkı Tilmsân’a yerleşmişlerdi. Hatırımdan, bu köyü ta’mir edip yeniden kurmak geçti. Allahü teâlânın bu belde ahâlisini azâbla nasıl cezalandırdığını görüp ibret almak için köye girdik. Bu sırada bize doğru gelen bir kedi gördüm. Yakınımıza gelip oturdu. Bitkin bir hâli vardı. Bu arada ben kendi kendime; acaba bu köy tekrar ma’mûr hâle gelir mi? diye düşünürken, o kedi başını kaldırdı, gayet güzel bir ifâde ile; “Bu köy, kıyâmete kadar asla ma’mûr olmaz” dedi. Ben Hasen Ebrikân’a doğru baktım. “Doğru söylüyor” buyurdu.
İbrâhim bin Reddân isminde, büyüklerden bir zât şöyle anlattı: “Hacca giderken, yolda birkaç kişi bineğimi elimden almak istiyorlardı. Hâlbuki binek bana çok lâzımdı. Binek olmadan yola devam etmem çok zordu. Bunun üzerine, hocam Hasen Ebrikân’dan yardım istedim. O ânda hocamı karşımda gördüm. Elimden bineğimi almak istiyenlere yüksek sesle bağırdı. Onlar korkarak, bineğimi almaktan vazgeçtiler. Hocam, bir süre benimle Hicaz istikâmetine doğru yolculuk yaptı. Sonra bir ânda gözden kayboldu.”
Ahmed bin Ya’kûb isminde bir zât şöyle anlattı: “Sultan beni hapsetmişti. Bunun üzerine ben duâlarımda, hocam Hasen Ebrikân’dan yardım istiyordum. Bir gece rü’yâmda Hasen Ebrikân’ı gördüm. Yanıma gelip, beni hapishâneden çıkardı. Benimle beraber Sultan Ebû Fâris’in yanına gitti. Sultan’ın yanında ba’zı kimseler vardı. Ben onları tanıyordum. Hasen Ebrikân, Sultân’a; “Senin bununla ne işin var? Onu serbest bırak” deyince, Sultan; “Onu serbest bıraktım” dedi. Uykudan uyanınca, yanımda bulunan arkadaşıma; “Bugün ben çıkıyorum” dedim. O da; “Nasıl biliyorsun?” diye sordu. Ben; “Hocam Hasen Ebrikân beni serbest bıraktı” deyip, rü’yâmı ona anlattım. Aradan birkaç saat geçtikten sonra, ismimle çağırıldım ve Sultan’ın yanına çıkarıldım. Onu rü’yâda gördüğüm şekilde buldum. Yanında rü’yâda, gördüğüm kimseler vardı. Sultan bana; “Dün gece gördüğüm rü’yâmda, hocam Hasen Ebrikân seni serbest bıraktı. Selâmetle git” dedi. Sâlimen ve hocamın bereketiyle hapis hayâtından kurtulmuş oldum.”
Önde gelen talebelerinden Ahmed Hüseynî şöyle anlattı: “Hocam Hasen Ebrikân’ı tanımadan önce, servetim ve malım çok idi. Birgün Sultan Abdülvâhid bana, hem para cezası verdi. Hem de hapis edilmemi emretti. Hiçbir suçum yoktu. O zaman ben Hasen Ebrikân’ı tanımıyordum. Çünkü daha o sıralar, Hasen Ebrikân meşhûr olmamıştı. Ancak, dâmâdım âlim birisi olup, onun meclisine devam eder ve yanında ders okurdu. Onun için, benim durumumu Hasen Ebrikân’a arz etti. Bundan sonrasını dâmâdım şöyle anlattı: “Hasen Ebrikân, kayınpederimin işinin üzerinde durdu. Büyük câmiye gitti. Orada, ders veren ve Sultan’ın imamlığını yapan zâtla görüştü. Ona kayınpederimin durumunu anlatıp, Sultân’a söyleyip, onun hapisten çıkarılmasını istedi. Bunun üzerine Sultan’ın İmâmı olan zât, Hasen Ebrikân’a; “Efendim! Sultan sert birisidir. Ancak böyle bir teklifi, zât-ı âlinizin ismini söyliyerek yaparsam daha münâsip olur” dedi. O zaman Hasen Ebrikân ona; “Nasıl istersen öyle yap” dedi. Bunun üzerine o zât, o gün Sultan’ın yanına girdi ve şöyle dedi: “Burada sâlih bir zât var. Hüseynî denen şahsı, Allah için serbest bırakman için beni sana gönderdi” dedi. Sultan ona; “O zât kimdir?” diye sordu. Sultan’ın İmâmı şöyle cevap verdi: “O, sâlih birisidir. Ona Hasen Ebrikân denir” deyince, Sultan; “Şu Zir kapısında oturan zâtı mı diyorsun?” dedi. İmâm olan zât; “Evet, odur” dedi. Fakat Sultan; “Ona saçları adedince dayak attırmaya ve beşyüz dinar ceza almaya yemîn ettim” dedi. Sultân’ın İmâmı bunları duyunca, böyle bir işe karıştığından dolayı çok pişman oldu. Sonra Sultân’ın yanından çıktı. Hüseynî, beyaz, ince tabiatlı bir zât idi. Bir tek sopaya bile dayanamaz diye düşünen İmâm, durumu Hasen Ebrikân’a arzetti. Hasen Ebrikân buna çok üzüldü. Durumu, Allahü teâlâya havale etti. Sonra küçük bir kağıda birşeyler yazıp bana verdi ve; “Bunu kayınpederine götür ver. Dövmek için çıkardıkları zaman, onu yanında bulundurmasını, mümkün ise ağzına almasını söyle” buyurdu. Gidip durumu kayınpederime anlattım ve o kâğıdı verdim.”
Ben de o kâğıdı sakladım. Başıma gelecekleri beklemeye başladım. O gün ve gece, bana dokunmadılar. Ertesi gün, Cum’a idi. Sabah güneş doğunca, beni dövmek için hücreden çıkardılar. Çıkarken Hasen Ebrikân’ın göndermiş olduğu kâğıdı kayışımın arasına gizledim. Sonra beni bağlayıp dövmek için avluya çıkardılar. Tam bana vuracakları sırada, sultan’ın sarayından; “Onu hücresine götürünüz” diye bir ses duydum. Gardiyanlar hemen beni hücreme geri götürdüler. Ben hücremde büyük bir azâbın bekleyişi içinde idim. Malımı, çoluk-çocuğumu ve herşeyimi unutmuştum. Sultan, Cum’a namazını kılıncaya kadar hücremde kaldım. Ben böyle heyecanla beklerken, beni dışarı çıkardılar. Korku içerisinde çıktım, işkence etmek için çıkardıklarına hiç şüphem yoktu. Beni doğruca Sultân’ın huzûruna götürdüler. Sultan bana; “Evine emniyetle gidebilirsin, işkence korkun olmasın. Üzerinde herhangi bir borcun da yoktur” dedi. Bundan dolayı çok sevindim. Geri dönüp huzûrundan çıkarken, Sultân’ın birşeyler söylediğini işittim. Fakat bana söylediğini anlıyamamıştım. Tam dışarı çıkarken, Sultân’ın veziri kızarak bana bağırdı. Ağzı bozuk birisi idi. Bana; “Sultan seni çağırıyor. Sen ise gidiyorsun” dedi. Ben hemen korkarak döndüm. Sultan bana; “Seni Allah için serbest bıraktım. Bunu Allahü teâlâdan bil” dedi. Sonra yanındakilere dönüp; “Bunu niçin serbest bıraktığımı biliyor musunuz?” dedi. Onlar; “Hayır bilmiyoruz” dediler. Bunun üzerine Sultan kolunu açtı. Kolundan, kınında bulunan çok sağlam ve keskin bir bıçak çıkardı ve bize gösterdi; “Eğer Allahü teâlânın lütuf ve ihsânı olmasa idi. Şimdi ben aranızda yoktum” dedi ve bunu şöyle açıkladı: “Cum’a namazında secdeye vardığımda, bu bıçak kolumdaki kınından çıktı. Sanki birisi, onu kolumdaki kınından çıkarmış, boynumu ve bütün damarlanmı kesmek için onu bana doğru çevirmişti. Fakat bu sırada Allahü teâlâ, lütuf ve ihsânı ile onu benden çevirdi. Allahü teâlâ o ânda kalbime, hapisteki o şahıs ve o sâlih zâtın onun hakkında ricada bulunduğu hâlde, ona yine işkence yaptırmakta inâd etmem sebebi ile bu bıçağın kınından çıktığını ilham etti. Ben o sırada, Allahü teâlânın beni ölümden kurtardığı için, şükür olarak, namazdan sonra hapisteki kişiyi salıvereceğime ve ondan herhangi birşey almamaya yemîn ettim.” Bunları duyan meclistekiler, Sultân’ı ölümden kurtardığı için Allahü teâlâya hamd ettiler.
Buradan ayrıldıktan sonra, dâmâdım ile beraber Hasen Ebrikân’ın yanına gittik. Onu, Kassârîn kabristanında bulduk. Cum’a namazından dönüşte oraya uğramıştı. Âdeti üzere Cum’a namazlarını Ecâdir denilen yerde kılardı. Dâmâdımı görünce; “Ne haber, o işiniz nasıl oldu?” diye sordu. Daha beni tanımıyordu. Dâmâdım; “Efendim! Allahü teâlâ hacetimizi yerine getirdi. İşte hapiste bulunan kayınpederim bu zât idi. Allahü teâlâ onu oradan kurtardı” dedi. Ben de olanları Hasen Ebrikân’a anlattım. Bu haber üzerine o, Allahü teâlâya hamd etti. Kıbleye dönüp, Allahü teâlâya şükür için secdeye vardı. Secdede, ikindi ezanı okununcaya kadar kaldı. Hasen Ebrikân’ın yüksek hâllerini ve ondaki bereketi gördükten sonra, devamlı onunla beraber oldum. Ondan hiç ayrılmadım.”
Abdürrahmân bin Tûmert anlattı: “Yüzümde bir hastalık meydana gelmişti. Aradan epeyce bir zaman geçtiği hâlde, bu hastalıktan kurtulamamıştım. Hastalık ilerliyordu. Artık hastalığın iyileşmiyeceğine kanâat getirmiştim. Cum’a günü Hasen Ebrikân ile karşılaştım. Ecâdir’de Cum’a namazını kılmış, bineğine binmiş bir hâlde evine doğru gidiyordu. Hemen onun yanına vardım ve selâm verdim. Ona hâlimi arzettim. Bunun üzerine Hasen Ebrikân yüzüme bakıp, yüzümün fecî durumunu gördü. Mübârek tükürüğü ile yüzümü sıvazladı. Yüzümdeki yaralar derhâl iyileşti ve hastalıktan hiçbir eser kalmadı.”
Komşu ülkenin Sultânı Umâre Zedâlî, Sultan Ahmed’in topraklarına saldırarak eziyet ve sıkıntı veriyordu. Sultan Ahmed, daha önceleri bu durumdan birkaç defa Hasen Ebrikân’a şikâyette bulunmuştu. Yine birgün Sultan Ahmed, Hasen Ebrikân’ı ziyâret etmek için yanına gitmişti. Hasen Ebrikân, ona ne hâlde olduğunu sordu ve; “O adam ile alâkalı bir şey duydun mu?” dedi. Sultan Ahmed, duymadığını söyledi. Hasen Ebrikân bir müddet bekledikten sonra, Sultan Ahmed’e; “Şimdi gidebilirsin. Allahü teâlâ hacetini giderdi” dedi. Sultan Ahmed evine gidince, birisi gelip, yapılan muharebede Umâre Zedâlî’nin başının kesildiği haberini verdi.
Muhammed Câmî şöyle anlattı: “Hacca gitmek için gemiye binmiştim. Fakat gemi kaptanı yolcularını yan yolda indirdi. Ben bu duruma çok üzülmüştüm. Uyku ile uyanık bir hâlde iken, rü’yâmda Hasen Ebrikân’ı gördüm. Bana; “Sabret, Allahü teâlâ senden bu sıkıntıyı giderecektir” dedi. Dediği gibi oldu ve rahata kavuştum. Kısa bir zamanda Mekke’ye vardım.”
Allahü teâlâ, Hasen Ebrikân’a insanların bâtınlarındaki hâllerini gösterirdi. O şöyle derdi: “Ba’zısı var ki, yanıma domuz sûretinde girer. Yüzü ve dişleri domuzunkinden farksızdır. Ba’zısı yahudi sûretinde girer. Müslümanlara benzer tarafı, sâdece sarığıdır. Allahü teâlâdan hüsn-i hatime, dünyâ ve âhırette affetmesini dilerim.”
Kendisi şöyle anlatır: “Babam ve dedem, sâlih ve evliyâdan idiler. Daha sabî, ya’nî küçük yaşlarda iken diğer çocuklarla oynardım. Oyun oynarken ba’zan avret mahallerimiz açılırdı. Ben bu hâlde dedem Sa’îd’in kabrinin yanına uğradığım zaman, dedemin kabrinden, benim hâlimi hoş görmediğini, bana kızdığını işitirdim.”
Yine kendisi şöyle anlatır: “Babamın bir bahçesi vardı. Ne gece, ne gündüz, hiçbir hırsızın oraya girmeye gücü yetmezdi. Hırsız oraya gireceği zaman, karşısına bir yılan çıkar, hırsız canını kurtarmaktan başka birşey düşünmez ve kaçardı. Ancak biz oraya gideceğimiz zaman, o yılan sakinleşir ve hiçbirimize zarar vermezdi.”
Hasen Ebrikân’ın yakınlarından birisi şöyle anlattı: Birgün, Hasen Ebrikân’ın huzûrunda ders okuyorduk. Bu sırada Sultan Ahmed oraya geldi. Hasen Ebrikân ile görüşecekti, önce vezîri. Hesen Ebrikân’ın huzûruna girdi. Bizim ders okuduğumuzu gördü. Fakat Hasen Ebrikân’ın heybetinden onun yanına yaklaşamadı. Arkada durup kaldı. Sultan da mescidin kapısında bekliyordu. Hasen Ebrikân onların geldiğini gördüğü hâlde, dersi yarıda kesmedi. Hattâ onlardan tarafa bile dönmedi. Sultan ile vezir uzun müddet bekleyip, onun dersi kesmiyeceğini anlayınca, sessizce dönüp gittiler.
Yine Ramazân-ı şerîf ayında Hasen Ebrikân’ın yanında Sahîh-i Müslim’i okurken, Sultan Ahmed, Hasen Ebrikân’ı ziyârete gelmişti. Ben Sultân’ı görünce, edeben ayağa kalkmak istedim. Bu sırada Hasen Ebrikân bana; “Hadîs-i şerîfi kesme” diye bağırdı. Hasen Ebrikân yerinden hiç kıpırdamadı. Sultan ona doğru yaklaşıp elini öptü. Onun karşısına oturdu. Ders bitinceye kadar Hasen Ebrikân onunla konuşmadı.”
Ahmed bin Hâlid Ya’kûbî şöyle anlattı: “Birgün Sultan Ebû Muhammed İbni Ebî Taşfin ile beraber Hasen Ebrikân’ı ziyârete gittik. Sultan, Hasen Ebrikân için, içerisinde pekçok mal bulunan bir bohçayı bir kenara bırakmıştı. Benim ondan haberim yoktu. Çünkü bohçayı Hasen Ebrikân’dan çekindiği için, eline vermeye cesâret edememişti. Biz oradan ayrıldıktan sonra, Hasen Ebrikân bohçayı görmüş. Sultan onu unuttu zannederek, arkamızdan birisiyle gönderdi. Gönderdiği kişi, durumu yanıma gelip bana anlattı. Benim haberim olmadığı için, bilmiyorum diyerek Sultan’a sordum. Sultan; “Evet. Onu bilerek, Hasen Ebrikân’ın onunla dilediğini yapması veya istediği yere dağıtması için bırakmıştım” dedi. Bunun üzerine ben, Hasen Ebrikân’ın yanına gittim ve durumu anlattım. Hasen Ebrikân bana; “Vallahi, bunu ne kabûl ederim, ne de başkalarına dağıtırım. Sultana söyle, onu istediği yere dağıtsın” dedi.
Hasen Ebrikân’ın ihlâsı bütün hareketlerinde görülürdü. Kendisi şöyle anlatır: “Bir şahısla dostluğumuz vardı. Arasıra onun dükkânına gider, bir süre otururdum. Bir Ramazân-ı şerîf bayramı idi. Bayram günü onun yanına uğramadım. Sonra yanına vardığımda bana; “Bayramlarda âdet olduğu üzere, sizi yemek için bekledim. Fakat siz gelmeyince onları dağıttım” dedi. Onun bu sözünü duyduktan sonra, bir daha dükkânına gitmedim. Çünkü ben onunla Allahü teâlânın rızâsı için arkadaş olmuştum. Fakat o, benim dostluğumu, fakirlerin zenginlerden birşeyler faydalanabilmek için olan dostluklardan zannetmişti. Bu sebeble, niyeti hâlis olmadığı için ondan ayrıldım.”
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Târih-ül-halef cild-2, sh. 138
2) El-Bustân sh. 74
.İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
HASEN ES-SAMSÛNÎ (Hasen bin Abdüssamed)
Fâtih Sultan Mehmed Hân zamanında yaşayan fıkıh, kelâm ve usûl âlimlerinden. İsmi, Hasen bin Abdüssamed es-Samsûnî'dir. Karadeniz sahilindeki Samsun şehrine nisbetle Samsûnî denildi. Kaynaklarda doğum târihi bildirilmeyen Samsûnî, 891 (m. 1486) yılında vefât etti.
Önce Kur’ân-ı kerîm okumasını ve Arabcayı öğrendi. Anadolu’daki âlimlerden ilim tahsil ederek, bilgisini arttırdı. Bundan sonra, daha fazla bilgi sahibi olmak maksadıyle İstanbul’a geldi. Molla Hüsrev hazretlerine talebe oldu. Molla Hüsrev’in yanında uzun müddet talebelik yaptı. Onun yanında aklî ve naklî ilimleri tahsil etti. Ya’nî zamanının fen bilgilerini öğrendiği gibi, aynı zamanda dînî ilimleri (tefsîr, hadîs, fıkıh, kelâm gibi) usulleriyle beraber öğrenerek icâzet aldı. Bir medreseye müderris olarak ta’yin edildi. Burada bir müddet talebe yetiştirdi. Daha sonra İstanbul’daki Osmanlı medreselerinin büyüklerinden olan Sahn-ı Semân Medresesi’ne müderris olarak ta’yin edildi. Buradaki vazîfesinden alınarak, Fâtih Sultan Mehmed’e hoca oldu. Sultan Fâtih’e dînî ilimleri ve zamanının fen bilgilerini öğretti. Hâce-i sultânîlikten kadı-askerliğe getirildi. Bir müdded kadıaskerlik vazîfesinde bulunduktan sonra, ikinci defa Sahn-ı Semân müderrisliğine ta’yin olundu. Burada medrese talebelerine dersler okutarak, onların iyi yetişmelerine çalıştı. Medresedeki vazîfesinden, İstanbul kadılığına getirildi. Kâdılık vazîfesini çok güzel yapardı. Adâletinden herkes memnun ve râzı idi. Adâleti, övülecek mertebede idi. Yumuşak huylu ve İslâmiyete çok bağlı idi. Dînin emirlerine ve yasaklarına uymaya çok dikkat ederdi. Haramlardan, şüpheli şeylerden şiddetle kaçınan, vera’ ve takvâ sahibi bir zât idi. Hüsn-i hat san’atında çok mehâretli idi. Âlimler arasında kıymetli olarak bilinen, medreselerde talebelere okutulan bir çok değerli kitapları kendi yazısıyla çoğaltmıştır. O zaman matbaa olmadığı için, kitaplar hattâtlar tarafından yazılırdı. Kitapların yazılmasında değişik yazı şekilleri kullanılırdı. Kufi, sülüs, nesih, ta’lîk, rik’a gibi yazı çeşitleri, hat san’atında kullanılan yazılardır. Hasen Samsûnî’nin, “Sıhâh-ı Cevherî” isimli lügat kitabını kendi eliyle yazarak, Fâtih Sultan Mehmed’e hediye ettiği rivâyet edilir.
Âlim, fazilet sahibi, fakirleri ve miskinleri seven, onlara yardım eden bir kimseydi. Tasavvuf büyüklerini ve tasavvuf yolunda bulunanları severdi. Eserlerinden ba’zıları şunlardır: 1-Hâşiyetü alel Mutavvel, 2-Ta’lîkatü alet-Tavdîh: Usûl-i fıkha âit bir eserdir. 3-Hâşiyetü alâ Şerh-il-Adûd, 4-Havâşin alâ şerh-il-muhtasar li Seyyîd Şerîf.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-3, sh. 236
2) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 179
3) Şezerât-üz-zeheb cild-8, sh. 4
4) Fevâid-ül-behiyye sh. 61
5) Keşf-üz-zünûn sh. 476, 499, 1856, 1893İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
HASEN HOCA
Sultan İkinci Murâd Hân zamanında yetişen velîlerden. İsmi, Hasen Hoca bin Yûsuf’tur. Balıkesir şehrinde doğdu. Doğum târihi kaynaklarda bildirilmemektedir. 846 (m. 1442) senesinde hacdan dönerken, Kudüs’te vefât etti.
Bursa’da medfûn bulunan Seyyid Buhârî veya Emîr Sultan adıyla meşhûr olan Şeyh Ârif-i billah Seyyid Muhammed bin Ali Hüseynî’nin sohbetlerinde yetişti. Emîr Sultan’ın yanında yüksek derecelere ve hâllere kavuştu. Emîr Buhârî vefât edince, onun yerine irşâd vazîfesine başladı.
Şöyle anlatılır. Emîr Sultan vefât etmeden önce ağır hasta iken, talebeleri ve sevenleri kendinden sonra irşâd vazîfesi için bir kimseyi vazîfelendirilmesini istediler. O da; “Cenâb-ı Hakkın emr-i vâki olup ben vefât ettiğimde, filân kimseye gidin. O kimi gösterirse, o irşâd makamına geçsin” dedi. Emîr Sultan vefât edince, bu zâtın yanına gittiler. Durumu bildirdiler. O zât bunları yanından kovdu. İkinci defa gittiler ve Emîr Sultan’ın vasıyyeti olduğunu, bunun için rahatsız ettiklerini söylediler. Bu zât, Emîr Sultan hazretlerinin vasıyyetini kabûl etti. Yanına gelenlere; “Arş-ı a’lâya bakınız” dedi. Hepbirden baktılar. O kimsenin kerâmetiyle, Arş’da Seyyid Emîr Buhârî’yi oturuyor gördüler. Yanında da Hasen Hoca oturuyordu. Bu işâretten Emîr Sultan’ın yerine Hasen Hoca’nın irşâd makamına geçeceğini anladılar. Hasen Hoca, böylece Emîr Sultan’dan sonra halîfe olarak irşâd makamına geçti, insanlara Allahü teâlânın dînini, din ve dünyâ saadetini öğretti.
Hasen Hoca, âlim ve ârif bir zât idi. Takvâ ve vera’ sahibi olup, günahlardan çok sakınan temiz bir kimse idi. Zühd sahibi idi. Ömrünü Allahü teâlâya ibâdet ve tâatle geçirdi. Tasavvufa dâir “Mezîl-üş-Şükûk” adında bir eseri vardır.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-3, sh. 223
2) İzâh-ül-meknûn cild-2, sh. 471
3) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 132İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
HASEN PAŞA (Hasen bin Alâeddîn Esved)
Yıldırım Bâyezîd Hân zamanında yetişen Osmanlı âlim ve devlet adamlarından. Kaynaklarda doğum târihi ile, doğum ve vefât yerleri bildirilmemektedir. Mevlânâ Alâeddîn Esved’in büyük oğludur. 841 (m. 1437) senesinde vefât etti. Kabri Bursa’da olup, Deveciler mezarlığı yanındaki medresenin avlusundadır.
İlk tahsilini, zamanının âlimlerinden olan babası Alâeddîn Esved’den yaptı. Daha sonra büyük âlim Molla Fenârî ile beraber Cemâleddîn Aksarâyî’den ilim tahsil etti. Cemâleddîn Aksarâyî, zaman zaman gizlice talebelerin odalarını teftiş ederdi. Bir defasında, teftiş esnasında Hasen Paşa’yı sedire yaslanmış kitap okurken, Mola Şemseddîn Fenârî’yi de diz çökmüş, bir kitabı mütâlâa edip, ona haşiyeler yazarken gördü. Bu hâdiseden, Molla Şemseddîn Fenârî’nin daha büyük âlim olacağını anladı. Gerçekten de öyle oldu.
Hasen Paşa bir ara devlet işlerinde de çalıştı. Sarf ilmine (Arabca fiil çekimlerine) âit “Merâh” adlı kitaba güzel bir şerh yazdı. Ayrıca nahiv ilmine (Arabca dil bilgisi kaidelerine) dâir “Misbâh” isimli kitabı da şerhederek, “İftitâh” adını verdi.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 55İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
HATÎBÎ (Hasen bin Ali)
Şafiî mezhebi fıkıh âlimi. Hasen bin Ali Hasen es-Serahsî el-Ebyürdî’dir. Künyesi Ebû Muhammed, lakabı Hüsâmeddîn’dir. 761 (m. 1360) senesinde Ebyürd’da doğdu. 816 (m. 1413) senesinde Yemen’de Tâ’iz şehrinde vefât etti.
Dedeleri, Serahs’dan gelip Ebyürd’a yerleşmişti. Ebyürd’da doğup büyüdü. O ve babası hatîb olarak bilinirlerdi. Bunun için ona Hatîbi denildi. Daha küçük yaşta zamanının âlimlerinden ilim tahsiline başladı. Babası, onun aklî ilimlerle uğraşmayıp, din ilimlerine öncelik vermesini, daha sonra da aklî ilimleri öğrenmesini arzu ederdi. Din ilimlerini öğrendikten sonra, aklî ilimleri öğrenmesine de müsâade etti. Şark’ta yetişen İslâm âlimlerinin büyüklerinden olan Sa’düddîn Teftâzânî hazretlerinin derslerine devam etti. Bu büyük âlimden çok istifâde etti. 783 (m. 1381) senesinde Bağdad’a gitti. Orada Şihâbüddîn Ahmed el-Kürdî’den fıkıh ilmine dâir Hâvî ve Gâyet-ül-Kusvâ kitaplarını okudu. Yine orada Şemsüddîn Kirmânî’nin derslerine devam etti. Bağdad’da bulunduğu süre içinde, bu iki âlim ve daha başkalarından ders alarak bilgisini arttırdı. 793 (m. 1391) senesinde Horasan üzerinden hacca gitmek istedi. Fakat ba’zı sebeplerle hacca gitmesi mümkün olmayarak, orada ikâmet etti. Horasan’da, Nûreddîn Abdurrahmân bin Efdalüddîn el-İsferâînî’den hadîs kitaplarının en kıymetlilerinden olan “Sahîh-i Müslim”i okudu. Bir ara Horasan’dan ayrıldıysa da, tekrar geri döndü. Buradan Kazvîn’e gitti. Orada Şerefüddîn Kazvînî’den ilim öğrendi. Nûreddîn Şalkânî’nin sohbetlerinde bulundu. Bu zât, keşf ve kerâmet sahibi olup, tasavvuf büyüklerinden biri idi. Ahmed bin Ebi’l-Fedâil Nasrullah Muhammed Kazvînî’den de hadîs-i şerîf ilimlerini tahsil etti. Horasandan İsfahan’a gitti. Orada Mahmûd Râşibânî’den matematikle ilgili ilimleri, astronomi ilmine âit “Tezkire” kitabını okudu. İsfehan’dan Buhâra’ya geçti. Şemseddîn Muhammed bin Celâlüddîn el-Hâfızî’den “Buhârî” hadîs kitabının baş tarafından bir miktar okudu. Buhâra’dan da Semerkand’a ve Türkistan’a gitti. Bu şehirlerde bulunan âlimlerle görüşüp, onlardan da istifâde etti. Semerkand ve Türkistan civarındaki başka şehirlere de gitti. Âlimlerden istifâde etmek için birçok şehri gezdi. Buralardaki âlimlerden ilim tahsil etti. İlimde akranlarından çok ileri gitti.
784 (m. 1382) ve 814 (m. 1411) senelerinde iki defa hacca gitti. Son haccında, Harem-i şerîf civarında bir müddet ikâmet etti. Buradan da Yemen şehirlerinden olan Zebîd’e gitti. Zebîd ileri gelenleri tarafından, ona iyi muâmele gösterildi. Zebîd şehrinden Ta’iz şehrine gitti. Burada 816 (m. 1413) yılında hastalandı. Hastalıktan kurtulamayarak bir müddet sonra vefât etti. Cenâze namazına çok kalabalık bir insan topluluğu katıldı.
Süyûtî “Bugye”sinde Hatîbi için şöyle der: “Aklî ilimlerde büyük âlim idi. Mekke’ye, oradan Yemen’e gitti. Ba’zı medreselerde müderrislik vazîfesinde bulundu. “Rebî’ul-Cinân fil-Me’anî vel-Beyân” adlı bir kitap yazdı. Dînine çok bağlı, çok hayır ve hasenat yapan zühd sahibi bir kimse idi.” Kâdı Beydâvî’nin “Metâli’ul-Envâr” kitabı üzerine yazdığı şerhi çok kıymetlidir.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-3, sh. 250
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-3, sh. 109
3) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 120
4) Bugyet-ül-vuât cild-1, sh. 514
5) Keşf-üz-zünûn sh. 833, 1716
6) İnbâ-ül-gumr cild-2, sh. 24İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
HAYÂLÎ (Şemseddîn Ahmed bin Mûsâ İznikî)
Osmanlı Devletinde, Fâtih Sultan Mehmed Hân devrinde yetişen Hanefî mezhebi âlimlerinin büyüklerinden. İsmi, Ahmed bin Mûsâ er-Rûmî olup, İzniklidir. Doğum târihi kesin olarak belli değildir. “Molla Hayalî” mahlası ile meşhûr oldu. Lakabı Şemseddîn’dir. Kendisine “Hayalî” mahlasının verilmesini tarihçi Âlî, “Künh-ül-Ahbâr”ın tab’ edilmemiş kısmında şöyle anlatır: “İnceden inceye mütâlaaya ve nazikâne takrire (ders vermeye) mâlik olması sebebiyle, “Hayalî” diye meşhûr olmuştur.” 886 (m. 1481) senesi civarında, 33 yaşında iken İznik’te vefât etti.
Babası kadı idi. İlk tahsilini babasında tamamladı. Devrinin meşhûr âlimlerinden Hocazâde derecesinde büyük bir âlim olarak temayüz etti. Sonra, Bursa Sultâniyye’sinde müderris olan Hızır Bey’in huzûruna gidip, talebesi oldu. Ayrıca derslerinde onun muavini (yardımcısı) idi. Aklî ilimlerdeki anlayışı o kadar yüksekti ki, akranları arasında parmakla gösterilirdi. Zekâsı çok keskin olup, en ince mes’eleleri bile hemen kavrardı. İlimlerin inceliklerini kavramada, asrının âlimlerinin en büyükleri arasında yer aldı. Çok ders okur, az yemek yerdi. Hep ilim ve ibâdetle meşgûl olup, bir ân bu hâllerinden ayrılmazdı. Yirmidört saatte bir defa yemek yerdi. En az ile iktifa ederdi. Son derece zayıf olduğundan, baş ve işâret parmakları ile pazusunu kavrardı. “Gece gündüz ibâdetten geri kalmazdı. Günde bir öğün idi. Saydıysan yediği.” beyti onun hakkında söylenmiştir. Önce Filibe Medresesi’ne günde otuz akçe ile müderris olarak ta’yin edildi. Hac dönüşünden sonra, İbn-i Hatîb’in (Hatîbzâde’nin) vefâtı ile boşalan İznik Medresesi’ne ta’yini yapıldı ve maaşı arttırılıp 130 akçeye çıkarıldı. Hanefî fıkhında büyük bir âlim olan Hayalî, nahiv ilminde de yed-i tûlâ sahibi idi, çok derin bilgiye sahipti. Bu ilmi tahsîl için Mısır’a dahî gitmişti. Kelâm, fıkıh ve usûl ilimlerinde kıymetli eserlere haşiyeler yazdı.
Tasavvufta, Zeyniyye koluna bağlı olan Hayalî, tasavvuf ma’rifetlerine, hocası Şeyh Abdürrahîm Merzifonî vâsıtası ile kavuştu. Bu zât, ona Edirne’de Yeni Câmi’de (Câmii Cedîd’de) Kelime-i tevhîdi söylemek vazîfesini vermişti. Şeyh Abdürrahîm, Zeyneddîn Hafi hazretlerinin yoluna mensûptu. “Zeyniyye” adı verilen onun bu yolu, Zeyneddîn hazretlerinin baş halîfesi Abdüllatîf Kudsî’nin Bursa’ya gelip, talebe yetiştirmekle vazîfelendirilmesinden sonra yayıldı.
Bursa’da yetişen büyük âlimlerin çoğu bu yolu seçmişlerdi. (Zeynîler, Bursa’nın doğusunda bir yerdir ki, Zeyneddîn Hafi hazretlerinin baş halîfesi Abdüllatîf Kudsî Bursa’ya geldiği zaman, buraya yerleşmişti. Vefâtından sonra da buraya defn olundu. Mahalleye, bu yola mensûp zâtların meskeni ve husûsî kabristanı hükmüne girmiş olduğundan “Zeynîler” ismi verilmişti. Bu yolun mensûplarının hepsinin kabirleri, belirli bir geometrik şekli andırır biçimdedir. Molla Fenârî ile Hayâlî hazretlerinin mezar taşlarının da bu biçimde olması, onların da Zeyniyye yoluna mensûp olduklarını göstermektedir. Hayâlî’nin kabrini bugünkü ma’mûr şekliyle yaptıran, Sultan İkinci Abdülhamîd Hân’ın yakınlarından Hacı Ali Efendi’dir. Demir parmaklıkla çevrili lahdin alt yan taşlarında, ta’mirle ilgili bilgi verilmektedir. Zeynîler kabristanının bitişiğinde, Zeynîler Câmii de vardır.)
Belgratlı Muhtesibzâde Mehmed Efendi tarafından, onyedinci asır sonlarında Osmanlı Türkçesine çevrilen ve şimdi Topkapı Sarayı Müzesi Hazîne Kütüphânesinde 1263 numarada kayıtlı resimli “Şakâyık-ı Nu’mâniyye” tercümesinde, Molla Hayâlî şöyle anlatılır: “Mevlânâ Hayalî, büyük bir âlim, ilmiyle âmil, takvâ, zühd ve vera’ sahibi bir zât olup, kadızâde (kadı oğlu) idi. Ba’zı ilimleri babasından okudu. Ondan sonra, o târihte Bursa’da Sultâniyye Medresesi’nde müderris bulunan Mevlânâ Hızır Bey’in hizmetine girip, onun talebesi olmuştur. Daha sonra Hızır Bey, onun kızı ile evlenerek dâmâdı oldu. O sırada Gelibolu kadılığını, Hacı Hasenzâde adında bir zât yürütüyordu. Sultan Fâtih’in vezîr-i a’zamı Mahmûd Paşa, Gelibolu kadısı için; “Fazilet sahibi büyük âlimlerdendir” diye pâdişâha arzedip, Bursa Muradiye Medresesi’ne müderris olarak ta’yin edilmesini teklif etti. Pâdişâh da bunu kabûl edip, ta’yini tasdik ettikten sonra onu Bursa’ya gönderdi. Molla Hayâlî durumdan haberdâr olup, Mahmûd Paşa’ya bir mektûp yazdı ve içine bir şiirini koydu. Bu şiirinde, Hacı Hasenzâde’nin, bu derece büyük bir âlim olmadığını bildiriyordu. Mahmûd Paşa mektûbu okuduğunda, “Molla Hayalî, Hacı Hasenzâde’nin hâline vâkıf değildir. O, bu müderrisliğe lâyıktır” dedi. Bu târihte, İznik Medresesi müderrisi Hatîbzâde vefât etmişti. Ölüm haberi İstanbul’a geldiğinde, Vezîr Mahmûd Paşa, bu büyük âlimin ölümünü pâdişâha arz etti. Pâdişâh büyük âlimin vefâtı sebebiyle çok üzüldü ve; “Yerine, onun gibi yüksek bir âlim bulunup ta’yin edilsin!” diye Mahmûd Paşa’ya emir verdi. O mecliste, Mahmûd Paşa’nın hatırına Molla Hayâlî geldi. Durumu pâdişâha arz edip, onun hakkında bilgi verdi. Sultan Fâtih de; “Molla Hayalî, o kimse değil midir ki, “Şerh-i Akâid”e yazdığı hâşiyesiyle. İsmini duyurmuştur?” dediğinde, vezîr: “Evet, Pâdişâhım! O kimsedir” diye cevap verdi. Bunun üzerine Pâdişâh’ın; “Ben bilirim ki o kimse, bu medreseye lâyıktır” demesi üzerine, 130 akçe maaş ile, bu medresedeki müderrislik vazîfesini Molla Hayâlî’ye vermeyi kararlaştırdılar. Molla Hayâlî de, Filibe’den İstanbul’a gelip, Pâdişâh ile de konuştu, İznik Medresesi’ne ta’yin edildiği kendisine bildirilince; “Ben hacca niyet ettim. İnşâallah geldiğimde kabûl ederim” dedi vezîr Mahmûd Paşa; “Şimdi, önce varıp medresede bir müddet ders okutunuz, sonra Sultân’ın izni ile gidersiniz” diye teklif ettiğinde, Molla Hayalî; “Eğer Sultan Mehmed Hân saltanatını ve Mahmûd Paşa da vezirliğini verse, hacdan bu sene de caymam, mutlaka haccımı yaparım” dedi. Mahmûd Paşa durumu Pâdişâha arzettiğinde; “Niçin sıkıştırmadın?” diye sordu. Vezîr; “Sıkıştırdım. Fakat, vezirliğini dahî versen, hacdan vazgeçmem dedi” diye cevap verdi. Saltanat ile ilgili söylediği sözlerini Pâdişâha söylemedi. Sultan Fâtih Hân, bu duruma üzülüp; “Madem öyledir, hacdan dönünce bu medresede talebeye ders okutsun! Hacdan geldikten sonra Molla Hayalî, medresedeki bütün hizmetleri yürütsün!” diye emir verdi. Molla Hayalî, hacca gidip dönünce, mezkûr medresede müderris oldu. Çok geçmeden, daha 33 yaşında iken vefât etti.”
Huzûrunda iki sene kalıp, ondan istifâde eden Mevlânâ Gıyâseddîn diyor ki: İznik’te, iki sene onun yanında kaldım. Onun dâima hüzünlü ve sükût eder bir vaziyette, ibâdetle ve ilimden ince mes’eleleri mütâlâa ile meşgûl olur hâlde görürdüm. Ancak ilimden bahsedildiği zaman konuşur ve gülerdi. Devrinin meşhûr âlimlerinden Hocazâde ile bir câmide buluşmuş, onunla ilmî bir konuda uzun bir mübâheseye başlamış ve ona galip gelmişti. Ömründe hiçbir mübâhesede (ilmî münâzarada) mağlup olmamış bulunan Hocazâde, onun vefâtından sonra dedi ki: “Hayâlî vefât edinceye kadar, münâzara ilmindeki üstünlüğünden, onunla hiçbir yerde karşı karşıya gelmeye cesâretim kalmamıştı. Yatağımda, hayâlimde hep onu görürdüm.”
Eserleri çok kıymetlidir. Başlıcaları şunlardır: 1- Şerh-i Akâid haşiyesi: “Akâid-i Nesefiyye”nin şerhine yaptığı çok güzel bir haşiyedir. Molla Hayâlî’yi meşhûr eden bu hâşiyesidir. Bu zamanın âlimleri, şerh ve haşiyeleri ile kendilerini tanıtırlardı. O, bu eserini gayet veciz ve i’câz üzere yazmıştır. Zamanının zekî talebeleri, kelâm dersinin imtihanını, bu kitabı okuyarak verirlerdi. Hayâlî’nin bu şerhi, medrese talebesi elinde asırlarca bir ders kitabı olmuştur. Bu haşiye, yalnız talebe arasında değil, havvâs ya’nî yüksek âlimler arasında da pek makbûl ve mu’teberdi. Bu eseri mütâlâa edenler, medh ve şerhe ihtiyâç duyulmaksızın bunun kıymetini takdîr ederlerdi.
2- Hâşiye-i Tecrîd haşiyesi: “Şerh-i Tecrîd-i kelâm” haşiyesinin baş kısımlarına yazılan haşiyedir.
3-Şerh-i Kasîde-i nûniyye: İstanbul’un ilk kadısı ve âlimlerin büyüklerinden Hızır Bey Çelebi’nin akâid ilmine dâir yazdığı “Kasîde-i nûniyye”sine şerh yazmıştır. Hızır Bey, Hayâlî’nin hocası ve dâmâdıdır. Büyük bir âlim olarak yetişince, hocasının manzûm eserini şerh ederken çok dikkat göstermiş ve faydalı bilgiler ilâve etmiştir. Bu yönü ile “Kasîde-i nûniyye” ne kadar meşhûr ise, bu şerhi de o kadar mühim görülmüştür.
4- Şerh-i Adûd haşiyesi: Kelâm ilmine dâir manzûm olarak yazılan “Akâid-i Adûdiyye” adındaki eserin şerhine yazdığı hâşiyesidir.
5- Şerh-i Mekâsıd için olan Ta’likası.
6- Vikâye haşiyesi: “Şerh-i Vikâyet-ir-rivâye fî mesâil-il-Hidâye” adındaki esere yazdığı haşiyedir.
7- Şadr-uş-Şerî’a haşiyesi.
Hayâlî’nin bizzat kendisinin eli ile yazdığı eserler de vardır. Bunlardan “Telvîh” adındaki eserin kenarına yazdığı ilâveler ile, Hayâlî’nin kendi hattı ile yazdığı “Beydâvî Tefsîri” böyledir.
Kendisinin Arabca, Farsça ve Türkçe olmak üzere üç dilde söylediği şiirlerden, bu dillere tam vâkıf olduğu anlaşılmaktadır:
“Devr-i râhında silsile-i zülfü dîr gören,
Cem’ oldu kevrî teselsül devri cümleten.”
Fâtih Sultan Mehmed Hân’ın:
“Hattın haddîn yüzünü tuttu, nitekim ey can!
Mısrâına, asrının diğer şâirleri gibi:
“Saf saf siyah zengî etrâf-ı Rûmu yeksan.”
Mısrasıyla bir nazire söylemiş ve bunu tamamlamıştır.
Sultan Murâd Hân’ın vefât târihi üzerine, Hayâlî de şöyle söylemişti:
“Şeh-i Gazi Murâd bin Muhammed,
Ki, cümle Rûm-ü-Şâm olmuş idi, ram,
Güzer kıldı cihandan âna târih,
Mülk-i eshâb-ı Cennetde makam.”
Hayâlî’nin ölümü çok teessür uyandırmış ve bu büyük âlime, nice şâirler mısra ve beyitleriyle üzüntülerini dile getirmişlerdir. Nitekim Kandî, Hayalî’nin vefâtı üzerine bir târih düşmüş ve;
“Sözü dilde, hayâli gözde kaldı”
demiştir.. Bundan başka, şu beyit de onun eseri için söylenmiştir:
“Hayâlî’nin hayâlini hayâl etmez müderrisler,
Hayâli de hayâl etmez, Hayâlî’nin hayâlini.”
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-2, sh. 187
2) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 343, 344
3) El-Fevâid-ül-behiyye (Lüknevî) sh. 43
4) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi sh. 158
5) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 972, 1014İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
HAYDARÎ (Muhammed bin Muhammed)
Hadîs, usûl, târih ve Şafiî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Muhammed bin Muhammed bin Abdullah bin Haydar bin Süleymân bin Dâvûd bin Fellâh Zebîdî Dımeşkî’dir. Aslen Belkâ’dan olup, büyük dedesine nisbeten Haydarî adıyla meşhûr oldu. Lakabı Kutbüddîn, künyesi Ebü’l-Hayr’dır. 821 (m. 1428) senesinde Dımeşk köylerinden Beyt-ül-Lihyâ’da veya Beyt-ül-makdîs’te doğdu. 894 (m. 1489)’de Kâhire’de vefât etti.
Annesinin himâyesinde yetim olarak büyüdü. Annesi Takıyyüddîn Ebî Bekr bin Ali Harîrî’nin kız kardeşi idi. Kur’ân-ı kerîm okumasını eş-Şümûs el-Ezreî, İbn-i Kaysûn ve İbn-i Neccâr’ın yanında öğrendi. Tenbîh, Elfiyet-ül-hadîs ve Elfiyet-ün-nahv kitaplarını, İbn-i Hâcib’in muhtasarını ezberledi. Tenbîh kitabını Mısır’daki Hanefî kadılarının huzûrunda okudu. 836 (m. 1432) senesinde Diyarbakır’a gitti. Tenbîh kitabını, büyük âlimlerin hepsine okuduğu da söylenir. Muhib bin Nasrullah’ın yanında, Dımeşk’da Tenbîh kitabının başından bir miktar okudu. Takıyyüddîn bin Kâdı Şühbe’nin derslerinde bulundu. Yahyâ el-Kabâbî, Burhâneddîn bin Murahhil el-Ba’lî ve Alâeddîn bin Sayrafî’den fıkıh ilmi öğrendi. Alâeddîn bin Sayrafî’den usûl-i fıkıh ilmi de okudu. Kendisi; “Ben diğer âlimlerden ziyâde, Sayrafî’nin derslerinden daha çok istifâde ettim” derdi. Şemseddîn Muhammed Busravî ve Alâeddîn Kâbunî’den nahiv ilmi öğrendi. Kendi kendine hadîs-i şerîf öğrenmeye gayret etti. Kendi memleketinin âlimlerinden ve başka şehirlerden oraya gelenlerden hadîs-i şerîf dinledi. Memleketinin büyük âlimi Hâfız İbn-i Nâsırûddîn’den, yanında uzun müddet bulunarak çok istifâde etti, icâzet aldı. Necmeddîn bin Fehd’in derslerinde de uzun zaman bulundu. İkiyüz âlimden ders aldığı bildirilmektedir. 843 (m. 1439) senesinde Ba’lebek’e gitti. Burada Alâeddîn bin Berdes, Burhâneddîn bin Murahhil ve diğer âlimlerden ilim öğrendi. O sene hacca gitti. Mekke ve Medine’deki âlimlerin derslerinde bulundu. Kâhire’ye gitti. Orada büyük âlim İbn-i Hacer Askalânî’nin derslerine uzun zaman devam etti. İbn-i hacer’den; Ta’cîl-ül-Menfaa, Ta’lîk-ut-Ta’lîk, İsâbe ve diğer eserlerini okudu. İbn-i Hacer’den çok istifâde etti. Ba’zı eserlerini de bizzat yazdı. Kahire’de ayrıca, Muhib bin Nasrullah Makrizî, İbn-i Furât ve daha başka âlimlerden de okudu.
Ziyâret maksadıyla Kudüs’e de gitti. Orada Şihâbüddîn bin Reslân, Cemâleddîn bin Cemâ’a, Takıyyüddîn Ebû Bekr Kalkaşendî’den dersler aldı. Dimyat’da Şemseddîn bin Fakîh’den ve daha başka âlimlerden okudu. Burhâneddîn Halebî, Hâfız Kâbâbî, Tedmirî gibi büyük âlimlerden icâzet (diploma) aldı. İlk vazîfe olarak Dımeşk’da Dâr-ül-Hadîs-il-Eşrefiyye’de ders verdi. Aynı zamanda buranın baş müderrisliğinde bulundu. Beyt-ül-mâl vekâletinde, Şafiî kadılığında ve sır kâtipliği vazîfelerinde de bulundu. Şam vilâyetinin birçok işleri onun sayesinde düzene girdi. Bu sayede makamı yükseldi, malları çoğaldı. Birkaç defa Kâhire’ye gitti. Kâhire’de sultan tarafından çok iyi karşılandı. İkramlara kavuştu. Hattâ ikâmet etmesi için sarayında ona yer bile verdi.
Hakîkî müslümanların yoluna uymayan bozuk inanışlı kimseleri sevmezdi. Onlarla dâima mücâdele ederdi. Öğrendiği hadîs-i şerîfleri rivâyet ederdi. Şemseddîn Sehâvî 876 (m. 1471) senesinde ondan hadîs dinlediğini söyler. Ravda Câmii’nde hatîblik vazîfesine getirildi. Ayrıca memleketinde hadîs-i şerîf rivâyet etti. Ders okuttu, çok talebe yetiştirdi. Ba’zı câmilerde hatîblik ve vâ’izlik yaptı. Şam’da Gazâliyye, Azrâviyye medreselerinde müderrislik vazîfesinde bulundu. Garîblere, yoksullara, onların niyetlerine bakmadan çok ihsânlarda bulunurdu. Evinin yanında bir medrese yaptırdı. Ayrıca Karâfe’de İmâm-ı Şafiî’nin yakınında bir türbe yaptırdı. Çok çeşitli ilimlerde âlim bir kimse idi. Hattâ îbn-i Hacer’in vasıyyetinde belirttiği ileri gelen on kişiden biri idi. Bir müddet sonra kendisi kadılıktan ayrıldı. Vefât ettiğinde kendi yaptırdığı türbesine defnedildi.
Yazdığı kıymetli eserlerden bir kısmı şunlardır:
1-Şerh-ut-tenbîh: Tenbîh kitabı Şîrâzî’nin olup, fıkıh usûlüne dâirdir. Bu kitabına mecmâ’ul-Uşşâk adını verdi. 2-El-İktisâb fî telhisi kütüb-il-ensâb, 3-El-Lafz-ül-mükerrem bi Hasâis-in-Nebiyy-il-a’zam, 4-Şerhu Elfiyet-il-Irâkî: Hadîs ilmine dâirdir. Bu kitaba Süûd-ül-merâkî adını verdi. 5-Tabakât-üş-Şâfiiyye, 6-El-Berk-ül-Lemû’ li Keşf-il-hadîs-il-mevdû, 7-Er-Ravd-un-nadr fî hâl-il-Hızır, 8- Zehr-ur-Riyâd, 9-El-Livâ-ül-Ma’lem fî mevâtın-is-salât alen-Nebî, 10-Bugyet-ül-mübtegî bi ta’yîni kavl-ir-ravdati yenbegî, 11-Tahrîr-ut-tefâsîl fî rivâyet-il-Mürselîn, 12-Tuhfet-ül-habâib bin-nehyi an salât-ir-regâib, 13-Takvîm-ül-Esl, 14-Es-Safâ bi tahrîr-iş-Şifâ, 15-El-Menhel-ül-Câr-il-mücerred min Feth-il-bârî.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-11, sh. 237
2) El-A’lâm cild-7, sh. 51
3) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-9, sh. 118
4) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 215, 216İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
HAYREDDÎN HALÎL BİN KÂSIM
Fâtih Sultan Mehmed Hân zamanı Osmanlı âlimlerinden. Değerli âlimler yetiştiren meşhûr Taşköprüzâde ailesinin büyüklerinden. Bu aile, Cengiz’in İslâm ülkelerini istilâsıyla Anadolu’ya gelmiş ve Kastamonu’ya yerleşmiştir. Bu aileden Hayreddîn Halîl bin Kâsım, Taşköprü Medresesi’ne müderris ta’yin edilince, bu aileye Taşköprüzâde ailesi denilmiştir. Hayreddîn Halîl’in doğum yeri ve târihi kaynaklarda bildirilmemektedir. 879 (m. 1475) senesinde Kastamonu’nun Küre kasabasında vefât etti. Burada bulunan, Hızır Efendi’nin yaptırdığı câminin avlusuna defnedildi.
Önce memleketinde ilim öğrenmeye başladı. Daha sonra Bursa’ya gitti. Bir müddet Molla İbn-i Beşîr’den ilim öğrendi. Bursa’dan Edirne’ye gitti. Burada Molla Hüsrev’in kardeşinden ilim öğrendi. Fahreddîn Acemî’den de tefsîr ve hadîs ilimlerini tahsil etti. Edirne’den Bursa’ya geldi. Sultâniyye Medresesi müderrisi olan Şemseddîn Fenârî’nin oğlu Yûsuf Bâlî’den de bir miktar ilim öğrendi. Daha sonra Molla Muhammed Yegân’ın yanına gitti. Bu zâtın sohbetlerinde ve hizmetinde bulundu. Burada fazileti, güzel ahlâkı ve ilmi ile meşhûr oldu. O zaman Kastamonu beyi Candaroğlu İsmâil Bey idi. Taşköprü kasabasında Muzafferiyye Medresesi’ni yaptırmıştı. Molla Yegân’dan bu medreseye bir talebesini müderris olarak göndermesini istemişti. Muhammed Molla Yegân’da, Muzafferiyye Medresesi’ne Molla Hayreddîn Halîl’i müderris olarak gönderdi. İsmâil Bey, Hayreddîn Halîl’e günde 30 akçe maaş tahsis etti. Ayrıca Küre’de çıkarılan bakır ma’deninden de 50 (elli) akçelik tahsisat ayırdı. Hayreddîn Halîl, burada bir müddet rahat ve huzûr içinde talebe yetiştirdi. Fâtih Sultan Mehmed Hân, Candaroğulları beyliğini Osmanlı topraklarına katınca, Küre’den kendisine tahsis edilen 50 akçe kesildi. Fâtih, İstanbul’da Sahn-ı Semân medreselerini yaptırınca, Hayreddîn Halîl’i bir tavsiye üzerine bu medreselerden birine müderris olarak ta’yin etti. Fakat o, bu vazîfeyi kabûl etmedi.
Fâtih Sultan Mehmed Hân da, Hayreddîn Halîl’i Taşköprü’deki Muzafferiyye Medresesi müderrisliğinden azletti. Bundan maksadı, Molla Halîl’e İstanbul’da Sahn-ı Semân Medresesi’nin müderrisliğini kabûl ettirmekti. Maddî bakımdan sıkıntıya düşmesine rağmen, vazîfe istemedi. Taşköprü ileri gelenleri, Molla Halîl’in sıkıntıdan dolayı İstanbul’a gitmek için yola çıkamadığını zannettiler. Kendi aralarında onbin akçe toplayıp getirdiler. Bununla yol ihtiyâcını giderirsin demek istediler. Fakat o, bunların hiçbirini kabûl etmedi. “Bana Allahü teâlâdan başkasından birşey istemek uygun değildir” dedi.
Daha sonra Küre kasabası halkı Taşköprü’ye geldiler. Bir hayli yalvardıktan sonra, Hayreddîn Halîl’i kasabalarına götürdüler. Burada her Cum’a günü va’z ve nasihat ederdi. İnsanlara, Allahü teâlânın dînini öğretirdi. Vefât edinceye kadar burada kaldı. Cenâzesi, va’z ettiği câminin avlusuna defnedildi.
Molla Hayreddîn Halîl, kırk sene Taşköprü’de Muzafferiyye Medresesi’nde müderrislik yaptı Belagat, usûl, tefsîr, hadîs ve fıkıh ilimlerinde büyük bir âlim idi. İslâmiyete çok bağlı ve vera’ sahibi idi. Temiz kalbli olup, temiz giyinirdi. Faydasız işlerden, gıybetten, dedikodudan ve boş sözlerden uzak dururdu. Mescidde çok Kur’ân-ı kerîm okur ve i’tikâf yapardı. Çok nafile namaz kılar ve devamlı oruç tutardı.
Abdurrahîm Merzifonî’nin talebelerinden Ali ismindeki bir kimse anlatır: “Abdurrahîm Merzifonî ile beraber, Bizanslılardan izin alarak İstanbul’a gitmiştik, İstanbul henüz fethedilmemişti. Hocam, İstanbul’da Ayasofya’da bulunan ba’zı papazlarla görüşüp konuştular. Bunlardan kırk tanesi müslüman oldu. Lâkin müslüman olduklarını gizlerlerdi. İstanbul fethedildiğinde onlardan altı kişi yaşıyordu. Şeyh Abdurrahîm İstanbul’dan dönerken, Taşköprü’ye uğradı. “Burada vera’ sahibi, dînin emirlerine çok bağlı bir müderris vardır. Ziyâretine gitmek lâzımdır” dedi. Sonra ziyâretine gitti. Bir müddet görüştüler, sohbet ettiler. Daha sonra Şeyh Abdurrahîm veda edip ayrıldı”. Bu zâtın, Abdurrahmân Erzincânî olduğu da söylenir.
Hoca-zâde’den nakledilir: Mevlânâ Hayreddîn Halîl, Bursa’da Sultâniyye Medresesi’nde görevli iken, dersleri çok güzel ve tatlı anlatırdı. Ben bile ders saatini bekler, onun anlatışını dinlemekten zevk alırdım. Eğer yaşı benden çok genç olmasaydı, ondan ders almak isterdim.”
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 139, 140
2) Künh-ül-ahbâr sh. 151İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
HEVÂRÎ
Şafiî mezhebi fıkıh âlimi. İsmi, Muhammed bin Ömer bin Muhammed bin Ebî Bekr bin Muhammed el-Husûsî el-Kâhiri olup, lakabı Esîrüddîn’dir. 760 (m. 1369) senesinde Kâhire’de doğdu. 843 (m. 1439) senesi Safer ayının onunda, Dımeşk’da vefât etti.
Hevârî, önce Kur’ân-ı kerîmi ezberledi. Babasından, İbn-i Mülâkkîn, el-Belkînî ve el-Ebnâsî’den fıkıh ilmini, Bedrüddîn bin Ebi’l-Bekâ, Şihâbüddîn en-Nihriri el-Mâlikî, el-Kanber, İzzüddîn İbni Cemâ’a’dan usûl ilmini öğrendi. El-Belkînî, Seyfüddîn es-Seyrâmî ve Hasen Medresesi’nde kalan Şirin el-Acemî’nin derslerini dinledi. Dımeşk kadısı Şihâbüddîn el-Kuraşî’den tefsîr ilmini öğrendi. Arab dili ve edebiyatının inceliklerini; Muhibbüddîn bin Hişâm, el-Gamârî, Abdüllatîf el-Akfâsî, Şemsüddîn es-Süyûtî’den öğrendi. Behâüddîn Ebi’l-Bekâ es-Sübkî, ed-Diyâ el-Karmî, İbn-i Sâig el-Hanefî et-Tenûhî, İbn-i Mülâkkîn, el-Belkînî, el-Irâkî el-Heysemî, İbn-i Haldûn’dan hadîs-i şerîf dinledi ve rivâyette bulundu.
Hevârî, daha küçük yaşta iken babası ile birlikte hacca gitti. Daha sonraları birçok beldeleri dolaştı. Birçok kere Dımeşk’a uğradı, İskenderiyye’deki Veyâkî Medresesi’nde ders okuttu ve idârecilik yaptı. Birçok ilimlerde söz sahibi olan Hevârî çok sayıda talebe yetiştirdi. Çok rahatsız olmasına rağmen, Dımeşk’a gidip Behâüddîn bin Hicâ’nın sohbetinde bulundu.
Hevârî el-Husûsî, fazilet sahibi, nükteli konuşan bir zât idi. Nazım ve nesir hâlinde eserler yazdı. Bin beyit hâlindeki şiirine, “El-İrtidâ fî Şürût-il-kadâ ve uhrâ fil-usûl” adını verdi. Fıkıh ilmine dâir birçok açıklamaları vardır.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-11, sh. 91
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-8, sh. 256
3) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 194İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
HEVÂRÎ
Mâlikî mezhebi fıkıh âlimi ve evliyânın büyüklerinden. İsmi, Muhammed bin Ömer el-Hevârî olup, künyesi Ebû Abdullah’tır. 751 (m. 1350) senesinde Magrâve’de doğdu. 843 (m. 1439) senesinde Cezayir’in Vehrân şehrinde vefât etti.
Muhammed el-Hevârî, Bâce’de ilim öğrenmeye başladı. Daha sonra Fas’a giderek, orada ikâmet etti. Fas’ta Mûsâ Abdûsî’den, Kubâb ve Bicâye’de Ahmed bin Haris ve Abdurrahmân Vaglisî’den ilim öğrendi. Mısır’da el-Irâkî ile görüştü. Ondan ilim öğrendi. Garbta ve şarkta birçok memleketleri dolaştı.
Hevârî, Mekke ve Medine’yi ziyâret etti. Buralarda bir süre ikâmet etti. Sonra namaz kılmak arzusu ile Beyt-i Makdîs’e gitti. Oradan da Şam’a geçti. Şam’da Benî Ümeyye Câmii’nde ders okuttu. Seyahatleri sırasında birçok vahşî hayvanlar yanına gelir ve ona hiç zarar vermezlerdi. Daha sonra Vehrân’a gidip yerleşti. Kendisine ilim öğrenmek için gelenlere ilim ve ahlâk öğretti.
Muhammed Hevârî; velî, sâlih, ârif ve zâhid bir zât idi. Devlet adamlarıyla görüşmezdi. İlim meclislerinde Allahü teâlânın rahmetinin çok olduğunu söyler, îmân sahiblerini saadetle müjdelerdi.
Şöyle anlatılır: “Hevârad beldesinin yakınında Heza isimli bir yer vardı. Orada Seyyid Süleymân isimli bir âlim yaşıyordu. Bu âlim, durumunu anlatan ve ba’zı suâlleri bulunan yetmiş satırlık bir mektûp yazdı ve Muhammed Hevârî hazretlerine biri ile gönderdi. Gönderdiği kişiye; “Sakın mektûbun cevâbını almadan gelme” dedi. O kişi gidip mektûbu Muhammed Hevârî’ye verdi. Muhammed Hevârî, mektûbu getirene; “Bu mektûbun sahibi sen misin, yoksa getirici misin?” diye sordu. O kişi birşey anlamadı. Hevârî tekrar sorunca; “Ben mektûbu getirenim. Mektûp Seyyid Süleymân’ındır” diye cevap verdi. Muhammed Hevârî, mektûbu hiç açmadan, sorulan suallere satırı satırına cevap verdi.”
Abdülhamîd el-Asnûnî şöyle anlatır: “Muhammed Hevârî, Vehrân beldesinde idi. Ben de onu ziyârete gittim. Selâm verip huzûruna girdim Selâmımı aldı. Ben de edeble yanına oturdum. Benden başka yanlarında birkaç kişi daha vardı. Oradakilerden bir zat, Muhammed Hevârî’ye bir suâl sordu. O da; “Senin bu suâlinin cevâbını, çocuğu olmayan İbn-i Merzûk versin” buyurdu. Ben bu duruma çok şaşırdım. Zîrâ ben İbn-i Merzûk’u tanırdım ve iki tane çocuğu vardı. Durumu İbn-i Merzûk’a haber vermek istedim. Tilmsân’daki Şeyh Hasen hazretlerinin yanına gittim. Durumu ona arz ettim. O da bana; “Kimseye hiçbir şey söyleme. Sendeki bir sırdır. Onu sakla ve sahibine söyle” buyurdu Ben İbn-i Merzûk’un yanına gitmek istedim. Hava çok sıcaktı, öğle namazını kılmak ve biraz serinlemek için Munşar Medresesi’ne girdim. O sırada arkadan İbn-i Merzûk girdi ve bana; şeyh Muhammed hazretleri ne dedi?” diye sordu ben de durumu ona anlattım. O da; “Beni evlâdlardan kurtaran Allahü teâlâya hamd ederim” dedi. Daha sonra onun iki evlâdı vefât etti.
Seyyid Ali Tâlûtî şöyle anlatır: Sultan Ahmed halîfe olduğu zaman Sultan Ebû Fâris askerleriyle ona karşi savaşmak için yola çıkmıştı. Sultan Ahmed, hemen Hasen bin Mahlûf hazretlerinin yanına gitti ve; “Efendim! Sizin de bildiğiniz gibi, Sultan Ebû Fâris ordusuyla buraya geliyor. Ben üç şey üzerinde sizinle istişâre etmeğe geldim. Ben onu karşılamaya çıkayım mı? Yoksa burada, o gelene kadar bekliyeyim mi? Veya Hüney’ne giderek bir gemiye binip Endülüs’e mi gideyim? Bu durum hakkında siz ne buyurursunuz?” diye suâl etti. Hasen bin Mahlûf da; “Sultânım, ben sana ne söyliyeceğimi bilmiyorum. Fakat sen, bu müşkilâtını kendi yazın ile yaz, mühürle. Biz onu Muhammed Hevârî hazretlerine gönderelim. O size gereken cevâbı verir ve yol gösterir” dedi. Bunun üzerine Sultan, hemen denileni yaptı. Hasen bin Mahlûf da mektûbu bir talebesiyle, Muhammed Hevârî’ye gönderdi. O talebe, sonra olanları şöyle anlattı:
“Muhammed Hevârî hazretlerinin yanına vardığım zaman, daha ben birşey söylemeden ve mektûbu görmeden buyurdu ki: “Sultânın bizim nasihatlerimize ihtiyâcı yoktur. Sultân’ın yanından gelenlerin de nasihatlerimize ihtiyâcı yoktur. Bunun üzerine ben; Sultânın yanından gelmiyorum. Bu mektûbu size getirmemi Hasen bin Mahlûf hazretleri emretti” dedim. Muhammed Hevarî, hocamın ismini işitince çok sevindi ve; “Git söyle, sevinsin ve hiçbir yere gitmesin. Zîrâ ne o hayâtında Sultan Ebû Fâris’i görecek, ne de Sultan Ebû Fâris onu görecek” dedi. Ben hemen oradan ayrıldım. Hocamın yanına geldim. Durumu arz etmek isteyince; “Sendeki bir sırdır. Onu sahibi gelene kadar sakla. O sırrı ancak sahibine verirsin” buyurdu. Hocam ikindi namazından sonra beni Sultân’ın yanına gönderdi. Ben Sultân’a Muhammed Hevârî hazretlerinin söylediklerini söyledim. Sultan çok sevindi. Sultan, müjdeyi verdiğim için bana yirmi dînâr para verdi ve; “Eğer Allahü teâlâ bu belâyı benden def ederse, Hasen bin Mahlûf’a yüz dînâr vereceğim” diye adakta bulundu. Sultan Ebû Fâris yola çıkıp Neşvis dağının eteklerine geldiği zaman, adamları onu kötülediler ve yanından ayrıldılar Bunun üzerine Sultan Ebû Fâris, Tunus’a gitti. Bayram günü vefât etti. Halk bayram namazı kılmak için evinden çıktığı zaman, Sultan Ebû Fâris’in ölmüş olduğu haberini aldılar.
Yine Ali Tâlûtî şöyle anlatır: “Birgün ben Hasen bin Mahlûfun yanında oturuyordum. O sırada bir zât geldi. İçeri girmek için izin istedi. Hasen bin Mahlûf da içeri girmesine izin verdi. O zât Hasen bin Mahlûf’a yazılı bir kâğıdı okudu. O kâğıtta şöyle yazıyordu: “Muhammed Hevârî büyük bir evliyâ olup, kutubluk makamına yükselmiştir. Onun zamanın kutbu olduğunu, falan falan kimseler tasdik etmiştir.” Ben bu kimsenin okuduklarına çok hayret ettim. Zîrâ bütün söyledikleri, Muhammed Hevârî’de mevcûddu.”
Muhammed Hevârî’nin yazmış olduğu eserlerden ba’zıları şunlardır: 1- Es-Sehv vet-Tenbîh, 2-Et-Teshîl, 3-Et-Tibyân, 4-Tabsırat-üs-Sâil
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-11, sh. 95
2) El-A’lâm cild-6, sh. 314
3) Ta’rîf-ül-halef cild-1, sh. 174
4) El-Bustân sh. 228
5) Neyl-ül-ibtihâc sh. 303
İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
HEYSEMÎ
Hadîs âlimi. İsmi, Ali bin Ebî Bekr bin Süleymân el-Heysemî’dir. Künyesi Ebü’l-Hasen olup, lakabı Nûrüddîn’dir. 735 (m. 1335) senesi Receb ayında doğdu. 807 (m. 1405) senesi Ramazan ayının yirmidokuzuncu gecesi vefât etti. Ertesi gün Kâhire’de Berkukiye kapısı dışına defnedildi.
Heysemî, daha küçük yaşta iken, kısa sürede Kur’ân-ı kerîmi ezberledi. Zeynüddîn Irâkî’nin sohbetlerinde bulundu. İbn-i Baba, Takıyyüddîn Sübkî, İbn-i Şâhid-ül-Ceyş’den ilim öğrendi. Zeynüddîn Irâkî onu çok sever, gerek yolculukta, gerek yolculuk hâricinde onu yanından hiç ayırmazdı. Hattâ hacca giderken bile beraberinde götürdü. Heysemî, Zeynüddîn Irâkî ile; Kâhire, Haremeyn, Kudüs, Dımeşk, Ba’lebek, Haleb, Humus, Hama, Trablus gibi yerlere gitti. Zeynüddîn Irâkî, kızını Heysemî ile evlendirdi. Zeynüddîn Irâkî, ona çok güveniyordu. Dımeşk’a göç ettiği zaman, hanımını ve çocuklarını onunla gönderdi, işlerini Heysemî’den başkasına emânet etmezdi.
Heysemî Mısır’da; Ebü’l-Feth el-Midumî’den, İbn-i Mülûk’dan, İbn-i Katruvan’dan, Şam’da; İbn-i Hibbân, İbn-i Hamevî, İbn-i Kayyım ez-Ziyâiyye ve birçok âlimden hadîs-i şerîf dinledi ve rivâyette bulundu.
Heysemî; takvâ sahibi, zâhid, ibâdet etmekten ve hocasına hizmet etmekten usanmayan, ilimde ikbâl sahibi, günlük işlerde insanlarla tartışmaktan ve münâkaşa etmekten kaçınan, hadîs ilmini ve hadîs âlimlerini çok seven, yumuşak huylu, hadîs-i şerîf yazmaktan usanmayan, çok hayır yapan bir zât idi. Hocası Zeynüddîn Irâkî’nin vefâtından sonra, onun yolunu devam ettirdi.
Ebü’l-Hasen Heysemî, hadîs ilmine dâir birçok eser yazdı. Bunlardan ba’zıları şunlardır: 1-Tertîb-üs-sikât İbn-i Hibbân, 2- Tahrîb-ül-bagıyye fî tertîbi ehâdîs-il-Hilye, 3- Mecmâ’ul-Bahreyn ez-Zevâid-il-Mu’cemeyn, 4- Maksâd-ül-a’lâ fî zevâid-i Ebî Ya’lâ el-Mevsilî. 5-Zevâid-i İbn-i Mâce fî kütüb-ül-hamse, 6- Mevârid-üz-zemân ilâ zevâid-i İbn-i Hibban, 7- Gâyet-ül-maksâd fî zevâid-i Ahmed, 8- Mu’cem-üz-zevâid Menbe’ul-fevâid: En önemli eseridir. Bu eserinde; Ebû Ya’lâ’nın müsnedinde, Bezzar’ın müsnedinde, Ahmed bin Hanbel’in müsnedinde, Taberânî’de ve Kütüb-üs-sitte’de bulunmayan sahih hadîs-i şerîfleri toplamış ve tertîb etmiştir. Bu eserden ba’zı bölümler:
Heysemî, Rebî bin Hırâs’dan şöyle rivâyet etti: “Abdullah bin Abbâs ( radıyallahü anh ), Hazreti Mu’âviye’nin huzûruna girmek için müsâade istedi. Kureyş büyükleri, Hazreti Mu’âviye’nin yanında bulunuyorlardı. Sağında Sa’îd bin As ( radıyallahü anh ) oturuyordu. Hazreti Mu’âviye; “Yâ Sa’îd! İbn-i Abbâs’a cevap veremeyeceği sorular soracağım” dedi. O da; İbn-i Abbâs ( radıyallahü anh ) gibi bir zât mı senin sorularını cevaplıyamıyacak?” diye karşılık verdi. İbn-i Abbâs ( radıyallahü anh ) içeri girip oturduğu zaman, Hazreti Mu’âviye ona; “Ebû Bekr ( radıyallahü anh ) hakkında ne dersin?” diye sorunca, İbn-i Abbâs ( radıyallahü anh ) şöyle cevap verdi: “Ebû Bekr’e ( radıyallahü anh ) Allahü teâlâ rahmet eylesin. Allahü teâlâya yemîn ederim ki, o, Kur’ân-ı kerîmi okur, gece ibâdet eder, gündüz oruç tutardı. Allahü teâlâdan çok korkardı. Dînini çok iyi bilirdi. Bâtıla meyletmekten berî idi. Herkese iyiliği emrederdi. Her hâle şükrederdi. Sabah-akşam Allahü teâlâyı zikrederdi. Halkın menfaati için kendisini feda ederdi. Takvâ, kanâat, zühd, iffet, iyilik ve ihtiyâtta, Allah rızâsı için aza kanâatte, arkadaşlarından üstün idi. Kıyâmete kadar hâinlerin sevmediği kimseyi, Allahü teâlâ onun yerine ta’yin etti.” Hazreti Mu’âviye; “Ömer ( radıyallahü anh ) hakkında ne dersin?” diye sorunca, İbn-i Abbâs ( radıyallahü anh ) şöyle cevap verdi: “Ömer’e ( radıyallahü anh ) Allahü teâlâ rahmet eylesin. Allahü teâlâya yemîn ederim ki, o, İslâmın dostu idi. Yetimlerin ve zayıfların gerçek koruyucusu idi. Halkın kalesi, insanların yardımcısı idi. İyi insanlar, onun etrâfında toplanırdı. Kötü söz karşısında vakûr idi. Gerek sıkıntı, gerekse bolluk içinde olduğu zaman, Allahü teâlâya şükr ederdi. Ülkeler feth edip, dîn-i İslâmı hâkim kılıncaya, Allahü teâlânın ism-i şerîfi, ülkelerde, yaylalarda, dağlarda ve köylerde anılıncaya kadar, Ömer ( radıyallahü anh ) vazîfesini sabırla yerine getirdi. Her ân Allahü teâlâyı zikr ederdi. Kıyâmete kadar hâinlerin buğz ettiği kimseyi, Allahü teâlâ onun yerine ta’yin etti.” Hazreti Mu’âviye sonra; “Osman bin Affân hakkında ne dersin?” diye sordu. O da; “Allahü teâlâ Osman’a ( radıyallahü anh ) rahmet etsin. Allahü teâlâya yemîn ederim ki, İslama çok bağlı idi. Çok sabırlı bir asker idi. Geceleri Allahü teâlâyı zikr etmek için uykusuz kalır ve gözyaşı dökerdi. Ömrünü iyilik yapmakla geçirmiştir. Peygamber efendimizin iki kızını alarak dâmâdı olmuştur. Kıyâmete kadar kötülerin küfrettiği kimseyi, Allahü teâlâ onun yerine ta’yin etti” diye cevap verdi. Yine Hazreti Mu’âviye; “Ali bin Ebî Tâlib ( radıyallahü anh ) hakkında ne dersin?” diye sorunca, İbn-i Abbâs ( radıyallahü anh ) şu cevâbı verdi: “Allahü teâlâ Ali’ye ( radıyallahü anh ) rahmet eylesin. Allahü teâlâya yemîn ederim ki, o, hidâyet sancağı idi. Gece karanlığında şeref aydınlığı idi. Herkese öğüt verirdi. Takvâ denizi, akıl küpü idi. Şüpheli yollardan çok sakınırdı. Hac ve sa’y yapanın en üstünü idi. Peygamberler ve Muhammed Mustafâ ( aleyhisselâm ) müstesna, dünyânın en büyük hatîbi idi. Kadınların en hayırlısının kocası idi. Gözlerim onun gibisini görmedi. İki Peygamber torununun babası idi. Allahü teâlânın ve kullarının la’neti, kıyâmete kadar, ona la’net edenlere olsun.” Daha sonra Hazreti Mu’âviye ona; “Talhâ ve Zübeyr (r.anhüm) hakkında ne dersin?” diye sordu. O da; “Allahü teâlâ her ikisine de rahmet etsin. Rabbime yemîn ederim ki, her ikisi de, iffetli, müslüman, madden ve ma’nen temiz, şehîd, âlim idiler” dedi. Hazreti Mu’âviye; “Abbâs ( radıyallahü anh ) hakkında ne dersin?” deyince, o, şu cevâbı verdi: “Allahü teâlâ Abbâs’a da rahmet eylesin. Beni yaratan Allaha yemîn ederim ki, o, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) babasının kardeşidir. Allah dostunun gözbebeği idi. Amcaların efendisi idi. Bütün işlerde ileri görüşlü idi. İlmin süsüydü. Onu, görgüsü ve bilgisi yerinde olan Abdülmuttalib yetiştirdi. Kureyş’in askerlerinin en üstünü idi.” Böylece Hazreti Mu’âviyenin bütün sorularını gayet güzel cevaplandırdı.
İbn-i Abbâs şöyle anlatır: “Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ), amcası Hazreti Hamza’nın katili Vahşî bin Harb’i İslâmiyete da’vet etti. Vahşî bin Harb, Peygamber efendimizin huzûruna geldi ve; “Yâ Muhammed! Sen beni nasıl İslama da’vet ediyorsun? Hâlbuki sen, adam öldürenin, şirk koşanın, zinâ yapanın azâba uğrayacağını, Cehennemde ebedî kalacağını söylüyorsun. Ben bunların hepsini yaptım. Bana da kurtuluş yolu var mı?” diye sordu. Bunun üzerine; “Ancak tövbe eden ve îmân edip de sâlih amel işliyen kimseler müstesnadır. Çünkü bunların kötülüklerini Allah iyiliğe çevirir. Allah Gafûr’dur, Rahîm’dir” meâlindeki, Furkan sûresi yetmişinci âyet-i kerîmesi nâzil oldu. Vahşî bin Harb; “Yâ Muhammed! “Ancak tövbe eden ve îmân edip de sâlih amel işliyenler” hükmü çok ağırdır. Belki ben bunu yapamıyacağım” dedi. Bunun üzerine; “Allahü teâlâ, şirki elbette affetmez. Dilediği kimselerin şirkten, ya’nî imansızlıktan başka günahlarını affeder” meâlindeki, Nisa sûresi kırksekizinci âyet-i kerîmesi nâzil oldu.
Vahşî bin Harb; “Yâ Muhammed! Anlıyorum ki, bu da Allahü teâlânın dilemesine bağlıdır. Beni affedip etmiyeceğini bilmiyorum. Bundan başka birşey yok mu?” diye sorunca; “Ey (günah işlemekle) nefslerine karşı haddi aşmış kullarım! Allahın rahmetinden (sizi bağışlamasından) ümid kesmeyiniz. Çünkü Allah (şirk ve küfürden başka, dilediği kimselerden) bütün günahları mağfiret buyurur. Şühpesiz ki o, çok bağışlayıcı ve merhametlidir” meâlindeki, Zümer sûresi elliüçüncü âyet-i kerîmesi nâzil oldu. Vahşî bin Harb, bu âyet-i kerîmeyi dinleyince; “Şimdi tamam!” diyerek müslüman oldu. Orada bulunan Eshâb-ı Kirâm: “Yâ Resûlallah! Vahşî’nin nail olduğuna biz de nail olduk değil mi?” diye sordular. Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm );
“Evet, bu bütün mü’minler içindir” buyurdu.
Hazreti Fâtıma’nın, babasının hâline ağlaması: “Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ), bir gazâdan dönmüştü. Mescide girdi ve iki rek’at namaz kıldı. Her gazâdan döndükten sonra böyle yapar, sonra, önce kızı Fâtıma’ya ( radıyallahü anha ), daha sonra da hanımlarına uğrardı. Yine âdeti üzere namaz kıldıktan sonra, Hazreti Fâtıma’ya uğradı. Hazreti Fâtıma, babasını ağlıyarak kapıda karşıladı. Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) ona; “Niçin ağlıyorsun?” buyurdu. Hazreti Fâtıma da; “Yâ babacığım! Seni rengin solmuş, elbisen eskimiş bir vaziyette gördüm de onun için ağlıyorum” dedi. Bunun üzerine Server-i âlem ( aleyhisselâm ); “Ey Fâtıma! Ağlama, Allahü teâlâ babanı bir vazîfe ile görevlendirdi. İstenilse de, istenilmese de, dünyâ üzerinde insanın yaşayabildiği her yere bu din yayılacaktır. Benim vazîfem de bunu te’min için çalışmaktır” buyurdu.
Temîm-i Dârî şöyle rivâyet etti: “Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ), birgün şöyle buyurdu: “Bu din, gece ve gündüzün hüküm sürdüğü her yere mutlaka ulaşacaktır. Allahü teâlâ, bu dînin şerefle veya zorla girmediği hiçbir şehir ve köy bırakmayacaktır. Allahü teâlâ, orada İslâm dînini ve müslümanları muzaffer, küfrü de zelîl ve hakîr kılacaktır.” Ben bunu kendi ailem içinde müşâhede ettim. Ailemden müslüman olanlar, hayra ve şerefe kavuştu. Küfürde ısrar edenler ise, zelîl ve hakîr kaldılar.”
Hazreti Mu’âviye şöyle anlattı: “Birgün Babam Ebû Süfyân, binek hayvanının terkisine hanımı Hind’i alarak kırlara doğru çıktı. Ben de, onların önünde, eşeğimin üzerinde gidiyordum. O zaman çocuktum. Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) sesini işittik. Ebû Süfyân bana; “Mu’âviye, sen in de, Muhammed binsin” dedi. Eşeğimden indim. Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) bindi. Biraz önümüzden gitti. Sonra bize dönerek; “Yâ Ebâ Süfyân bin Harb, yâ Hind bin Utbe! Nefsim yed-i kudretinde olan Allahü teâlâya yemîn ederim ki, birgün mutlaka öleceksiniz. Sonra dirileceksiniz. İyilik eden Cennete, kötülük yapanlar Cehenneme girecekler. Ben size hakkı söylüyorum. Siz ilk uyarılanlarsınız” buyurdu. Sonra da; Fussilet sûresi birinci âyet-i kerîmesinden, onbirinci âyet-i kerîmesine kadar okudular. Ebû Süfyân; “Bitirdin mi yâ Muhammed?” dedi. Resûl-i ekrem de; “Evet” buyurdu. Sonra Resûl-i ekrem bineğinden indi. Ben, tekrar bindim. Hind bin Utbe, Ebû Süfyân’a döndü ve; “Bu sihirbaz için mi oğlumu bineğinden indirdin?” diye çıkışınca, Ebû Süfyân; “Hayır, vallahi O, ne sihirbaz, ne de yalancıdır” diye karşılık verdi.”
Iyas bin Mu’âz’ın müslüman oluşu: “Abdüleşheloğullarından bir grup Mekke’ye geldi. Aralarında Iyas bin Mu’âz da vardı. Hazrec kabilesine karşı, Kureyş’le anlaşma yapmak için gelmişlerdi. Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ), onların geldiğini haber alınca yanlarına gitti ve onlara; “Sizi, aradığınızdan daha hayırlısına da’vet edeyim mi?” buyurdu. Onlar; “O nedir?” diye sordular. Peygamber efendimiz de ( aleyhisselâm ); “Ben, Allahü teâlânın Resûlü ve elçisiyim. Allahü teâlâ, beni kullarına gönderdi. Kullarını kendisine ibâdet etmek, O’na hiçbir şekilde şirk koşmamak üzere Allahü teâlâya îmâna da’vet ediyorum. Allahü teâlâ bana bir kitap indiriyor” buyurdu. Sonra onlara İslâmiyeti anlattı ve Kur’ân-ı kerîm okudu. En gençleri olan Iyas bin Mu’âz; “Ey kavmim! Vallahi bu, aradığımız şeyden daha hayırlıdır” dedi. Bu söz üzerine Ebü’l-Heysem, yerden bir avuç toprak alarak Iyas bin Mu’âz’ın yüzüne attı ve; “Sen bize karışma, biz başka şey için geldik” dedi. Iyas bin Mu’âz sustu. Server-i âlem de oradan ayrıldı. Abdüleşheloğulları da Medine’ye döndüler. Çok geçmeden Evs ile Hazrec arasında savaş yapıldı. Savaştan sonra Iyas bin Mu’âz vefât etti. Vefâtını, kavminden birisi şöyle anlattı: Iyas bin Mu’âz ölürken, Kelime-i tevhîd ve Tekbîr getiriyordu. Allahü teâlâyı tesbih ve tenzih ediyordu. Akrabâları da onun söylediklerini dinliyordu. Onun müslüman olarak öldüğünde şüpheleri yoktu. Mekke’deki toplantıda, Allahü teâlânın Resûlünün sözlerini duyunca, İslâmiyete ısınmış ve müslüman olmuştu.”
Râbi’a bin Ubbâd şöyle anlatır: “Ben genç yaşta iken, babamla beraber Mina’da bulunuyorduk. Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ), Arab kabilelerinin konakladıkları yerlerde duruyor ve onlara; “Ey falan oğulları! Ben Allahü teâlânın size gönderdiği elçisiyim. Size Allahü teâlâya kul olmanızı, O’na hiç birşeyi ortak yapmamanızı, O’nun dışında kulluk ettiğiniz bu putları terketmenizi, bana îmân edip, tasdik etmenizi, Allahü teâlânın bana vazîfe olarak tevdi ettiği dîni tebliğ edinceye kadar beni korumanızı emrediyorum” buyuruyordu. Arkasında ise, kurnaz, saçlarını ikiye ayırmış, şaşı ve Aden kumaşından güzel bir elbise giymiş bir adam vardı. Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) sözünü bitirdiği zaman, o; “Ey falan oğulları! Bu adam, Lât ve Uzza’yı, cin dostlarınızı terke, kendi getirdiği dalâlete da’vet ediyor. O’na uymayın. O’nu dinlemeyin” diyordu. Babama: “Babacığım, onu ta’kib edip de, söylediklerine karşı çıkan kimdir, öğrenelim” dedim. Babam da; “Bu, amcası Ebû Leheb’dir” dedi.”
Hazreti Ali şöyle anlattı: “Önce en yakın akrabalarını (Allahın dînine da’vet ederek, kendilerine öğüd ver de, Cehennem azâbı ile) korkut” meâlindeki, Şuarâ sûresi ikiyüzondördüncü âyet-i kerîmesi nâzil olunca, Resûl-i ekrem beni yanına çağırarak; “Ey Ali! Bir koyun budu al ve yemek yap. Sonra da Hâşimoğulları sülâlesini de yemeğe da’vet et” buyurdu. Gelen misâfirler kırk kişi civârındaydı. Resûl-i ekrem onları yemeğe buyur etti ve yemeği ortalarına koydu. Aralarında bir kuzuyu tek başına yiyecek olanlar bulunmasına rağmen yiyip doydular. Sonra süt dolu bir maşrapa geldi. Hepsi kanıncaya kadar sütten içtiler. Sonra içlerinden biri; “Böyle bir sihir görmedik” dedi. Bunu söyleyen, Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm ) amcası Ebû Leheb idi. Resûl-i ekrem, bana yine; “Yâ Ali! Bir koyun budu ile yemek yap. Bir bakraç da süt hazırla” buyurdu. Ben ertesi gün de söylenilenleri hazırladım. Yine Hâşimoğullarını da’vet ettik. İlk gün gibi, gelenler, et yemeğinden yediler ve sütten içtiler. Yemek ve süt, o kadar kişiye yetti ve arttı bile. İçlerinde biri yine; “Bugüne kadar Böyle büyük bir sihir görmedik” dedi. Resûl-i ekrem bana; “Yâ Ali! Bir koyun butu ile bir tencere yemek yap. Bir bakraç da süt hazırla” buyurdu. Ben yine emredileni yaptım. Sonra bana; “Yâ Ali! Bana Hâşimoğullarını topla!” buyurdu. Onları çağırdım. Onlar hazırlanan yemekten yediler ve sütten içtiler. Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) onlara; “Hanginiz, benim tebliğ ettiğim dîni yaymada bana yardım edecek?” buyurdu. Bütün topluluk, ben dâhil susuyorduk. Server-i âlem sözünü tekrarladı. Bunun üzerine ben; “Ben yardım ederim yâ Resûlallah” dedim. O da; “Sen mi yâ Ali? Sen mi yâ Ali?” buyurdu. Ben, o zamanlar sülâlemin en çelimsiziydim.
Heysemî, İbn-i Sa’d’ın şöyle bildirdiğini naklediyor: “Babamdan duydum, şöyle anlattı: Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ), Medine’ye hicretleri sırasında, Ebû Bekr ile beraber bana geldiler. Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ), Medine’ye en kısa yoldan gitmek istiyordu. Ben, Server-i âleme ( aleyhisselâm ); “Bu yol Rakûbe’den giden yoldur. Fakat bu yolda Mühânân denilen iki hırsız vardır. İsterseniz bu yoldan gidebiliriz” dedim. Fahr-i âlem ( aleyhisselâm ); “Tamam, oradan gidelim” buyurdu. Hemen yola çıktık. Yolda Mühânân denilen iki kişiye rastladık. Resûl-i ekrem onları çağırdı ve onlara İslâmiyeti anlattı. Onlar da müslüman oldular. Sonra Resûl-i ekrem onlara isimlerini sordu. Onlar; “Biz Mühânânız, iki sevimsiz kimseyiz” deyince, Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ); “Siz iki sevimli kimsesiniz” buyurarak, Medine’ye gelmelerini emretti.”
“Amcası Ebû Tâlib vefât ettiği zaman, Resûl-i ekrem Taiflileri İslama da’vet etmek için, yaya olarak Taife gitti. Onlar da’vetini kabûl etmediler. Çocuklar, mübârek bedenini taşladılar. Mübârek ayakları kanadı. Geri dönerken, bir ağaç gölgesinde istirahat edip, iki rek’at namaz kıldıktan sonra şöyle duâ etti: “Allahım, ben kuvvetimin azlığını, insanların beni hakîr görmesini sana arz ediyorum. Sen, ey en çok merhametli olan! Senin verdiğin sıhhat ve afiyet, benim için en büyük ni’mettir. Gazâbına uğramaktan, ona düçâr olmaktan, karanlıkları aydınlatan, dünyâ ve âhıreti nizâma koyan zâtına sığınırım. Ancak senin rızânı taleb ederim. Tâ ki, sen râzı ol. Güç ve kuvvet ancak senindir.”
Ebû Ümâme anlatır: “Resûl-i ekrem beni kendi kavmime gönderdi. Onları Allahü teâlâya îmân etmeye da’vet ediyor, İslâm dîninin esâslarını onlara arz ediyordum. Kavmimin yanına, develerini sularken ve sütlerini sağıp içerken vardım. Beni görünce; “Hoşgeldin yâ Ebâ Ümâme! Duyduk ki, sen de Muhammed’in dînine girmişsin” dediler. Ben onlara; “Ben Allaha ve Resûlüne îmân ettim. Resûl-i ekrem beni, size İslâmiyeti anlatmak için gönderdi” dedim. Sonra onlar, orada bir çanak yemek getirip, yemeğe başladılar. Bana da; “Buyur ye” dediler. Ben de; “Yazıklar olsun size! Ben size bu yediğinizi haram kılanın yanından geldim. Ancak bu, size, Allahü teâlânın emrettiği şekilde kesildiği zaman helâldir” dedim. “Onun söylediği nedir?” diye sorduklarında, onlara; “Size şunlar haram kılındı: (Eti yenen hayvanlardan boğazlanmaksızın ölen) ölü hayvan, akmış kan, domuz eti, Allahdan başkası adına boğazlanan hayvan, bir de henüz ölmemiş iken yetişip kesmediğiniz boğulmuş, vurulmuş, yuvarlanmış, başka bir hayvan tarafından boynuzlanmış, canavar tarafından parçalanmış hayvanlar, dikili taşlar üzerinde (câhiliyet devrinde taşlar için) kesilenler, fal okları ile kısmet aramanız. İşte bunlar yoldan çıkıştır. Bugün kâfirler, dîninizi söndürebilmekten ümidlerini kestiler. Artık onlardan korkmayın. Yalnız benden korkun. Bugün sizin için dîninizi kemâle erdirdim, üzerinizdeki ni’metimi tamamladım ve size din olarak İslâmı ihtiyâr ettim. Her kim son derece açlık hâlinde çaresiz kalırsa, günâha meyil kastı olmaksızın, canını kurtaracak kadar haram etlerden yiyebilir. Çünkü Allah çok bağışlayıcıdır, çok merhametlidir” meâlindeki, Mâide sûresi üçüncü âyet-i kerîmesini okudum ve onlara İslâm dînini anlatmaya başladım. Onlar kabûl etmediler. Ben de onlara; “Yazıklar olsun size! Bari bana içecek az bir su verin. Çok susadım” dedim. Onlar bana su vermeyerek; “Seni susuzluktan ölüme terk edeceğiz” dediler. Başımda bulunan sarığı katlayıp, yastık yaptım. Başımın altına koyup, kızgın kumlar üzerinde yatıp uyudum. Uykumda birisi bana, cam kase içinde, insanların tatmadığı bir şerbet getirdi. Onu bana verdi. O şerbeti içtim, içer içmez de uyandım. O andan sonra ne susadım, ne de susuzluk diye birşey hissettim.”
Misver bin Mahreme şöyle anlatır: “Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ), Eshâbının yanına geldi ve onlara; “Allahü teâlâ, beni bütün insanlığa rahmet olarak gönderdi, İslâmiyeti yaymak için bana yardımcı olun. Benim sizi da’vet ettiğim şeyin aynısına da’vet ettiği zaman, Îsâ aleyhisselâma karşı ihtilâfa düşen havariler gibi birbirinize düşmeyin. Îsâ aleyhisselâma uzak olanlar onu fenâ tanıdılar. Bu husûsu Îsâ aleyhisselâm, Allahü teâlâya şikâyet etti. Bunun üzerine Allahü teâlâ, havarilere da’vet için gidecekleri kavmin dili ile konuşma kabiliyeti verdi. Bu hâdise üzerine Îsâ aleyhisselâm, havarilerine; “Bu, Allahü teâlânın sizden istediği bir iştir. Bunu hemen yerine getirin” dedi” buyurdu. Bunun üzerine Eshâb-ı Kirâm; “Yâ Resûlallah! Biz sana her husûsta yardımcı olacağız! Bizi istediğin yere gönder!” dediler. Bundan sonra, Eshâb-ı Kirâmdan Abdullah bin Huzeyfe’yi İran Kisrâsı’na; Salit bin Amr’ı, Yemâme Vâlisi Hevze bin Ali’ye; Âlâ bin el-Hadramî’yi, Hacer Vâlisi Münzir bin Savi’ye; Amr bin Âs’ı, Umman Meliki Cündeyoğulları Ceyfer ve Abbad’a; Dıhye-i Kelbî’yi, Bizans Kayseri’ne; Amr bin Umeyyet-üd-Damrî’yi, Habeş Hükümdârı Necâşiye; Hâtıb bin Ebî Belte’a’yı İskenderiyye Hükümdârı Mukavkıs’a; Şücâ bin Vehb’i de, Gassan Hükümdârı Haris bin Ebî Şemir’e gönderdi. Bu elçilerden birisi hâriç, hepsi Resûl-i ekrem hayatta iken geri dönmüşlerdi.”
Bizans İmparatoru’na elçi olarak gönderdiği Dıhye-i Kelbî şunları anlattı: “Resûl-i ekrem benimle. Bizans İmparatoru’na bir mektûp gönderdi. Yanına girdiğim zaman, Resûl-i ekremin mektûbunu ona verdim. İmparator’un yanında kızıl suratlı, yumuk gözlü, uzun kafalı bir yeğeni vardı. “Allahın elçisi Muhammed’den, Rum ülkesinin sahibi İmparator Herakl’e...” cümlesiyle başlayan mektûp okununca, İmparatorun yeğeni kızgınca soluyarak: “Bugün bu okunmaz” dedi. Kayser; “Niçin?” diye sorunca, o; “Bir kere, önce kendi ismini yazmış. Sonra Rum ülkesinin sahibi diye yazmış da Rumların kralı yazmamış” dedi. Kayser ona hiç aldırmayarak, okumalarını emretti. Mektûbun tamâmının okunması bitince, İmparatorun yanında bulunanlar ayrıldılar. Beni yanına çağırıp, müsteşarı olan patriğe haber verdi. Patrik gelince, durumu ona anlattı ve mektûbu okuttu. Mektûbu dinleyen Patrik; “İşte beklediğimiz ve Îsâ aleyhisselâmın bize müjdelediği Peygamber” dedi. İmparator ona; “O hâlde şimdi ne yapmalıyız?” diye sorunca; “Seni bilmem, ben O’nu tasdik edip, O’na tâbi olacağım” cevâbını verdi. Heraklius; “Ben senin dediğin şeyi çok iyi biliyorum. Fakat O’na tâbi, müslüman olmaya gücüm yetmez. Çünkü hem hükümdârlığım gider, hem de beni öldürürler” dedi. Bunun üzerine yanlarından ayrıldık. Heraklius, Hazreti Peygamber ( aleyhisselâm ) hakkında araştırmaya başladı. Şam vâlisine emir verip, Peygamber efendimizin soyundan bir kişiyi muhakkak bulmalarını emretti. Bu arada kendisinin dostu olan ve İbrânice bilen Roma’daki bir âlime de mektûp yazıp bu mes’eleyi sordu. Roma’daki dostundan, bahsettiği zâtın âhır zaman peygamberi olduğunu bildiren bir mektûp geldi. Bu arada Şam vâlisi, ticâret için Şam’a gelen bir Kureyş kervanını buldu. Kervanda Ebû Süfyân da vardı. Şam vâlisi, Ebû Süfyân’ı Heraklius’a gönderdi. Heraklius, Ebû Süfyân’a; “Sizin memleketinizde peygamberlik da’vâsı ile ortaya çıkan kimdir? Bana anlat?” dedi. Ebû Süfyân; “Genç birisi!” dedi. Heraklius: “Aranızdaki soyu nasıldır?” diye sordu. Ebû Süfyân; “O, zamanın en iyi soylusudur. Soy bakımından en seçkinimizdir” dedi. Kayser; “Nasıl, doğru birisi midir?” diye sorunca, Ebû Süfyân; “Yalan söylediği görülmemiştir” dedi. Kayser; “İşte bir peygamberlik alâmeti. O’nun dînine girdikten sonra, beğenmiyerek veya kızarak dîninden dönen kimse var mı?” diye sordu. Ebû Süfyân; “Hayır, yoktur!” dedi. Kayser yine; “Bu da peygamberliğinin alâmetidir” dedikten sonra; “Arkadaşlarının arasında savaşırken, cepheyi terk ettiği olur mu?” diye sordu. Ebû Süfyân; “Hayır, savaştan korkmaz. Bir kere O bizi yendi, bir kere de biz O’nu yendik” dedi. Heraklius; “İşte peygamberliğinin delîllerinden biri daha!” dedi. Bu konuşma sona erince, beni tekrar yanına aldı ve bana; “Efendine söyle, ben onun gerçek peygamber olduğunu biliyorum. Fakat saltanatımı terk edemem” dedi. Patrik ise, daha önceleri her Pazar kilisede toplanan halka va’z ve nasihatte bulunuyordu. Fakat sonraları Pazar günleri halkın önüne çıkmamağa başladı. Ben onun evine gidip geliyordum. Bana birçok şeyler soruyordu. Yine bir Pazar Patrik va’z vermeye gitmeyince, halk; “Ya bizim yanımıza gel veya biz gelip seni öldüreceğiz!. Biz bu Arab geldiğinden beri hâlini hiç beğenmiyoruz” diye haber göndererek, tehdid ettiler. Patrik bana; “Bu mektûbu al, efendine git ve O’na selâmımı söyle! Allahtan başka ilâh olmadığına ve Muhammed’in Allahın Peygamberi olduğuna şehâdet ettiğimi O’na haber ver. Ben O’na îmân ettim, O’nu tasdik ettim ve O’na tâbi oldum. Fakat bu adamlar bunu inkâr ettiler. Gördüklerini O’na anlat!” dedi ve dışarı çıktı. Halk, hemen patriği öldürdü.”
Sa’îd bin Ebû Râşid şöyle anlatır: “İhtiyârlığımda, Bizans İmparatoru Heraklius’un, elçi olarak Resûl-i ekreme ( aleyhisselâm ) gönderdiği Tenûhî’yi gördüm. Ondan Heraklius’un Peygamberimize, Peygamberimizin de ( aleyhisselâm ) Heraklius’a gönderdiği mektûpları anlatmasını istedim. O da şöyle anlattı: “Resûl-i ekremin, Dıhye-i Kelbî ile gönderdiği mektûbu okuyan Heraklius, din adamlarının ileri gelenlerini yanına çağırdı ve kapıları kapalı bir yerde onlara şu konuşmayı yaptı: “Bildiğiniz gibi, Arabistan’daki bir kişi peygamber olarak ortaya çıktı. Bana gönderdiği mektûpta, üç şeyi kabûle da’vet ediyor. Dînine girmemizi teklif ediyor, bunu kabûl etmezsek cizye vermemizi istiyor. Bunları yapmadığımız takdîrde bizimle harb edeceğini bildiriyor. Allaha yemîn ederim ki, sizler de kendi kitaplarınızda okuduklarınızdan, O’nun şu anda bulunduğumuz toprakları alacağını biliyorsunuz! Gelin, ya onun dînine girelim veya topraklarımızda sulh içinde oturmamıza karşılık O’na cizye verelim.” Bu konuşma üzerine oradakiler homurdanmaya başladılar. Bir kısmı salonu terk etmek istedi ise de, kapılar kapalı olduğu için çıkamadılar. İçlerinden biri; “Sen bizi, hıristıyanlığı küçük görmeye ve Hicaz’dan gelen şu Bedevîye köle gibi olmaya mı çağırıyorsun?” dedi. Kayser bu söz üzerine, onların bu vaziyette dışarı çıkmaları halinde fesat çıkaracaklarını ve saltanatının elinden gideceğini anladı. Onlara; “Benim biraz önce söylediğim sözler, sizlerin dîninize olan bağlılığınızı ölçmek içindi. Dîninize bağlılığınızı ve beni sevindiren davranışlarınızı gözlerimle gördüm” dedi. Daha sonra hıristiyan Arablardan birini çağıran Heraklius ona; “Bana Arabcayı iyi bilen ve sır saklayan birisini bul. Onunla şu Peygamberin mektûbuna cevap vereyim” dedi. Beni çağırdılar. Heraklius bana, kürek kemiği üzerine yazılmış bir mektûp verdi ve bana; “Bu mektûbu O’na götür! O’nun sözlerini dikkatle dinle! Sana söyliyeceği üç şeyi iyi ezberle. Dikkat et! Bana gönderdiği mektûptan hiç bahsedecek mi? Mektûbumu dinleyince, geceyi hatırlıyacak mı? iyice bak, O’nun sırtında seni şüpheye düşürecek birşeyler var mı?” dedi. Ben mektûbu alarak yola koyuldum. Tebük’e geldim. Resûl-i ekrem bir su başında Eshâb-ı Kirâmla oturuyordu. Oradakilere; “Sizin efendiniz nerededir?” diye sordum. Onlar da Resûl-i ekremi gösterdiler. O’nun yanına vardım ve mektûbu O’na verdim. Mektûbu alıp koynuna koydu.
Sonra bana; “Sen nerelisin?” diye sordu “Tenûhluyum” cevâbını verdim. “Atânız İbrâhim’in dini olan Hanif dîninden misin?” diye sorunca; “Ben bir kavmin elçisiyim. Elçisi olduğum milletin yanına dönme dikçe dinlerini de terketmeyeceğim” diye cevap verdim. Bunun üzerine Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ); “Sen sevdiklerine yol gösteremezsin. Fakat Allahü teâlâ, dilediğini hidâyete kavuşturur ve onları bilir. Ey Tenûhlu kardeşim! Ben İran Kisrâ’sına bir mektûp yazdım. O onu parçaladı. Nefsim yed-i kudretinde olan Allahü teâlâya yemîn ederim ki, Allahü teâlâ onu ve mülkünü çiğnetecektir. Sizin İmparatorunuza da bir mektûp yazdım. O, mektûba cevap vermedi. Kralın, insanların rahatlarını te’min ettiği müddetçe, onlar ona bağlı olacaklar” buyurdu. Kendi kendime; “Bu, bana tenbîh edilen üç şeyden birinin cevâbıdır” diyerek, bir ok ile bu sözleri kılıcımın üzerine yazdım. Sonra Resûl-i ekrem mektûbu okuması için Mu’âviye’ye ( radıyallahü anh ) verdi. Mektûpta Heraklius; “Müttekîler için hazırlanmış olup, yeri ve göğü kaplayan Cennete beni çağırıyorsun. Cehennem nerede?” diye yazmış. Bu söz üzerine Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Sübhânallah! Peki gündüz olunca gece nerededir?” buyurdu. Bu sözü de ok ile kılıcımın üzerine yazdım. Mektûbun okunması bitince, Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) bana; “Hakkın var. Sen gerçekten bir elçisin. Eğer yanımızda sana hediye edebileceğimiz birşeyler olsaydı, seni mükâfatlandırırım. Fakat şu anda biz seferdeyiz. Yiyeceğimiz bile tükendi” buyurdu. Bu sırada orada bulunanlardan birisi; “Ben onu mükâfatlandırabilirim” diyerek, torbasından Safûriye işi bir elbise çıkararak, bana verdi. Ben onun kim olduğunu sordum. Orada bulunanlar; “Osman bin Affân” dediler. Sonra Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Bu misâfiri kim ağırlayacak?” diye sorunca, Ensârdan bir zât; “Ben” diyerek yerinden kalktı. Ben onu ta’kib ettim. Tam o meclisten uzaklaşacağımız sırada, Hazreti Peygamber ( aleyhisselâm ) arkamdan; “Ey Tenûhlu!” diye seslendi. Ben de geri dönüp yanlarına kadar yürüdüm. Mübârek sırtlarından kaftanını çıkararak; “Buraya bak! işte sana sorulan burada” buyurdu. Sırtına baktım, iki kürek kemiğinin arasında yuvarlak bir mühür vardı.”
Ebû Bekr ( radıyallahü anh ) anlattı: “Resûl-i ekreme, Peygamberliği bildirildiği zaman, Acem kisrâsı, Yemen Vâlisi Bâzân’a bir mektûp gönderip; “Senin hükmün altında olan topraklar üzerinde peygamber olduğunu iddia eden birisi ortaya çıkmış. O’na bu iddiasından vazgeçmesini bildir, yoksa oraya, O’nu ve milletini öldürecek bir ordu gönderirim” diye yazmıştı. Bâzân’ın elçisi Resûl-i ekremin huzûruna geldi ve Kisrâ’nın bu sözlerini O’na nakletti. Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) ona; “Beni, azîz ve celîl olan Allahü teâlâ göndermiştir. Eğer bu işi kendim için yapsaydım, bu da’vâdan vazgeçerdim” buyurdu. Elçiler, o gün Medine’de kaldılar. Ertesi gün Server-i âlem ( aleyhisselâm ); “Benim Rabbim, Kisrâ’yı öldürdü. Bugünden sonra Kisrâ yoktur. Kayser’i de öldürdü. Bugünden sonra, artık Kayser de yoktur” buyurdu. Elçi, Resûl-i ekremin bu sözleri söylediği vakti, günü ve ayı yazdı. Sonra Bâzân’ın yanına döndü. Hakîkaten Kisrâ ölmüş, Rum Kayseri de öldürülmüştü.”
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-7, sh. 45
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-5. sh. 200
3) El-A’lâm cild-4, sh. 266
4) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 70
5) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 727
6) Keşf-üz-zünûn cild-1, sh. 957 cild-2, sh. 1400
7) Brockelmann Sup-2, sh. 82İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
HIZIR ÇELEBİ (Hızır Bey)
Osmanlı âlimlerinin büyüklerinden. İsmi, Hızır Çelebi bin Celâleddîn olup Sivrihisarlıdır. Nasreddîn Hoca’nın torunlarındandır. Babası Celâleddîn Çelebi, Sivrihisar kadısı idi. Sivrihisar, bugünkü Eskişehir’in ilçesi olabileceği gibi, Akşehir yakınlarında o devirde büyükçe bir kasaba olan bugünkü Sivrihisar köyü de olabilir. 810 (m. 1407) senesi Rebî’ul-evvel ayının birinde doğdu. 863 (m. 1458) senesinde İstanbul’da vefât etti. Vefâ ile Zeyrek arasında, Unkapanı’na giden cadde kenarında defnedildi.
Küçük yaşta babasından ilim tahsîl etti. Daha sonra Molla Yegân’a talebe olup, aklî ve naklî ilimleri tamamladı ve kızıyla evlenip dâmâdı oldu. İbn-i Cezerî’den kırâat ilmini öğrendi.
Hızır Bey, zekâsının kuvveti ve çalışmasının çokluğu sebebiyle, birçok dînî ve fenni ilimlerde derin âlim oldu. Memleketi olan Sivrihisar’da kadılık ve müderrislik yaptı. Kimsenin bilemediği bilgileri bilmekte, Fenârî’den sonra eşi yoktu.
Fâtih Sultan Muhammed Hân’ın padişahlığının ilk senelerinde, Arabistan’dan bir zât gelip, çeşitli ilim ve fenlerden suâller sordu. Zamanının âlimleri tatmin edici cevaplar veremediklerinden, Fâtih’in canı sıkıldı. Bütün beyleri, paşaları ve vezirleri topladı ve: “Ülkemde bu adama cevap verecek bir ilim adamımız yok mudur? Çabuk olun, araştırın ve bana derhâl müsbet bir cevap getirin!” dedi. Vatan topraklarını iyi bilen vezirler, düşündüler ve Sivrihisar Medresesi’nde görev yapan Hızır Bey hatırlarına geldi ve Fâtih’e; “Sultânım! Ülkemizde Hızır Bey adında değerli bir âlimimiz var, emir buyurursanız, haberci gönderip onu buraya çağıralım” dediler. Sultan hemen; “Durmayın, kim varsa derhâl da’vet edin, gelsin” dedi. Bunun üzerine, Hızır Bey’i çağırmak üzere Sivrihisar’a üç kişilik bir hey’et gönderdiler. Hızır Bey, bu hey’etle İstanbul’a geldi. Hızır Bey, o zaman daha otuz yaşlarında ve asker kıyâfetinde bulunduğundan, yaş ve kıyâfeti, meşhûr âlimlere meydan okuyan zâtın alay edercesine gülmesine sebep oldu. Ancak, onun sorduğu bütün sorulara cevap verdi. Bundan sonra Hızır Bey suâle başladı. O kimse cevap veremeyip, mağlup oldu ve şu i’tirâfı yaptı: “Hızır Bey, İslâm âleminde benzeri pek az bulunan ilim adamlarınızdan biridir. Kendisinde öylesine bir hafıza ve zekâ var ki, karşısında durmak mümkün değildir.” Bu durum Fâtih Sultan Mehmed Hân’ı fevkalâde memnun ettiğinden, ona; “Yüzümüzü ak eyledin, cenâb-ı Hak da iki cihanda senin yüzünü ak eyleyip, ilmini ve fadlını arttırsın” dedi. Fâtih’in, Hızır Bey hakkındaki muhabbet ve teveccühü günden güne arttı. Bursa’da ba’zı medreselerin müderrisliği kendisine verildi ve maaş bağlandı. Daha sonra Anadolu ve Rumeli’de ba’zı kadılıklarda bulundu.
Hızır Bey, İstanbul’un fethinde, ilk olarak İstanbul kadısı ve belediye başkanı olup, vefâtına kadar, ya’nî altı sene bu makamda kaldı. Adâlet ve hakkaniyetle işleri yürütüp, meşhûr oldu. İstanbul’da Hacı Kadın mescidini yaptırdı.
Hızır Bey’in ders halkasına, birçok âlim devam etti. İlim ve irfanından çok kimseler istifâde etti. İçlerinde, Mevlana Muslihuddîn Kastalânî, Ali Arabî, Hocazâde ve Hayâlî gibi meşhûr âlimler yetişti.
Bursa müftîsi Ahmed Paşa, Sinân Paşa ve Bursa kadısı Ya’kûb Paşa, Hızır Bey’in oğullarıdır. Üçü de; zekâları, ilim ve irfanları ile temayüz etmiş üstün kimselerdir.
Hızır Bey’in güzel ahlâkı, zühd ve takvâsı da, ilmi gibi yüksekti. Arab, Fars ve Türk edebiyatında da geniş bilgi sahibi olup, şairliği de vardı. Her üç dilde de kıymetli şiirler yazdı. Akaide dâir meşhûr “Kasîde-i Nûniyye”yi nazmetti. “Kasîde-i Nûniyye”, talebesi Molla Hayâlî ve diğer âlimler tarafından şerh olundu. “İcâletü leyletin el-leyleteyn” adında Arabca bir Kasîde-i Nûniyyesi ve diğer ba’zı eserleri daha vardır. Arabca, Farsça ve Türkçe şiirleri de olup, şu beyt onundur:
Vermiş sabâ benefşeye peygâm-ı zülf-i yâr,
Ol lezzetin hevâsı dimâgındadır dahî.
İstanbul’un Anadolu yakasında, Molla Hızır Bey’in geniş arazisi bulunduğu için, buraya Kâdıköyü (Kadıköy) ismi verilmiştir.
Çok sevdiği mübârek bir zâta hitaben yazdığı bir beytinde; “Ey benim rûhumun dostu, senin cisminin (vücûdunun) gölgesi, vefâtımdan sonra kabir toprağına bir düşse; kabirdeki kemiklerim, zerrelerim selâmına cevap verirdi” demektedir. Fârisî bir beytinde ise; “Aşk yetmişiki millet dışında kalan bir hâldir. Âşıklara kalabalık hâli tatlı olmayıp, onlar yalnızlığı isterler” demektedir.
Ebced hesabıyla ilk târih düşüren şâir ünvanına da sahip olan Hızır Bey, dünyâ çapında bir hâdise olan İstanbul’un fethi için şöyle târih düşürdü:
“Feth-i İstanbul’a nusret bulmadılar evvelûn,
Feth idüb Sultân Mehmed kıldı târih “Âhırûn”.
Hızır Bey (Hızır Çelebi), adâleti ile ilgili hikâyeleri ile tanınır. Zamanında ilminin üstünlüğü, dindeki sebâtı, ahlâkındaki güzelliği ile meşhûr olan Hızır Bey, boyunun kısa olması dolayısı ile “İlim dağarcığı” adıyla anılırdı. Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm ) mübârek hadîs-i şerîflerinde methedilen Fâtih Sultan Mehmed Hân, İstanbul’u alıp, halkını âdil idâresi ile şenlendirip şereflendirince, Hızır Bey’i şehre kadı ta’yin eyledi. Kâdılar, bugünkü belediye reîslerinin yaptıkları işleri de yaparlardı. Çünkü o zamanlar, nüfus ne kadar kalabalık olursa olsun, insanların mahkeme ile işleri pek az olurdu. Kimse kimseye kötülük düşünmez, komşu komşunun hakkına riâyet ederdi. Nitekim Fâtih’in, İstanbul’un fethinden önce tebdil-i kıyâfetle Edirne bedesteninde dolaşırken başından geçen hâdise meşhûrdur. Fâtih Sultan Mehmed Hân, bir sabah vakti, tebdîl-i kıyâfetle alışverişe çıktı. Yanında halk kıyâfetindeki vezirinden başka kimse yoktu. Girdiği dükkândan iki okka yağ istedi. Onu aldıktan sonra, beş okka da bal vermesini söyledi. Dükkân sahibi; “Efendim, ben siftahımı yaptım, balı da komşudan alın, o da siftah etsin” dedi. Öbür dükkâna gittiler. Oradan da ikinci birşey alamadılar. Böyle kaç dükkânı dolaştılar, hiçbirinden ikinci birşey alamadılar. Hızır Bey, komşunun değil hakkına, komşuya karşı ihsâna bu kadar riayetkar olan böyle bir milletin kadısı idi.
Hızır Bey, İstanbul kadısı ve belediye başkanı olarak vazîfeye başladıktan bir müddet sonra, bir hıristiyan mîmâr geldi. Hızır Bey’i buldu. Kâdı efendiye hâlini arzedip, pâdişâh Fâtih Sultan Mehmed Hân’dan şikâyetçi olduğunu söyledi. O zamanlar, Avrupa ülkelerinde değil kralı mahkemeye vermek, aleyhinde konuşmak bile, bir insanın kendi hayâtından olmasından başka bir ma’nâya gelmezdi. O günlerde, İspanya’da hıristiyanlar, binlerce müslümanı; kadın, ihtiyâr, çocuk demeden kılıçtan geçirmekteydi. Bir hıristiyan ise, bir müslüman devletinde, o devletin kadısına, devletin pâdişâhını şikâyet edebilme hakkını kendisinde bulabiliyordu. Hızır Bey, hıristiyan mîmârı dinledi. Fâtih Sultan Mehmed Hân, bugünkü Ayasofya Câmii’nden daha yüksek kubbeye ve daha üstün mimarî husûsiyetlere sahip bir câmi yaptırmak istemiş ve o hıristiyan mimar da bu işe tâlib olmuştu. Ama bir hıristiyan olarak, müslümanların, meşhûr Ayasofya kilisesinden daha üstün husûsiyetleri hâiz bir esere sahip olmalarına gönlü râzı olmamıştı. Bu gayesini gerçekleştirebilmek için de, böyle bir câmiyi kendisinin yapabileceğini söyleyerek işe tâlib oldu. Câminin inşâatı başladı. Mısır’dan binbir zahmetle getirilmiş olan sütunların yüksekliklerini kısa tutmuş, dolayısıyle kubbenin yüksekliği de Ayasofya’dan alçak olmuştu. İnşâatın bitmesine yakın ziyârete giden Fâtih Sultân Mehmed Hân, sütunların kasıtlı olarak küçültülüp, meşhûr Ayasofya’dan daha üstün bir binanın yapılmaması gayreti güdüldüğünü anladı. Bu hâle çok hiddetlendi. Hıristiyan mimarın cezalandırılmasını emretti. Emîr yerine getirildi. Eli kesildi. Yüzlerce kilometreden binbir emekle gelen mermer sütunlar, hıristiyan gayreti ile kısaltılmış, Sultân’ın emri ve iyi niyeti ayaklar altına alınmıştı. Üstelik devletin kânun ve nizâmına uymak karşılığında zımmîlik hakkı bahşedilmiş olmasına rağmen, böyle bir yola tevessül etmişti. Bir mîmâr için el, herşeyden daha fazla lüzumluydu. Ama mâlesef, düşünmeden işlediği bir suça diyet olmuş, elsiz kalmıştı, iki çocuğu bir hanımı vardı. Müslümanların hâlini, Osmanlıların adâletini bilenler, “Bu işte bir acelelik var, müslümanlar bu işi yapanı suçlu bulurlar, hele onların âdil kadıları, pâdişâhın bile gözünün yaşına bakmaz cezasını verirler” dediler. Hıristiyan mimar pek inanmadıysa da, ısrarlar karşısında dayanamayıp kadıya gitmeye karar verdi. İşte onun için, Hızır Bey’in huzûrunda bulunmaktaydı. Bütün bunları, âdil Osmanlı’nın âdil kadısına tek tek anlattı. Hızır Bey, tam bir sükûnetle hâdiseyi dinledi. Daha sonra soruşturup, mes’eleye vâkıf oldu. Şâhidlerle beraber, Fâtih Sultan Mehmed Hân’ı, İmparatorların, kralların, beylerin taht ve mülkleri, iki dudağı arasından çıkacak bir çift söze bağlı olan Osmanlı pâdişâhını mahkemeye da’vet etti. Bildirilen saatte mahkeme teşkil edildi. Fâtih Sultan Mehmed Hân da o sırada teşrîf etti. Eli kesilen hıristiyan mîmâr ayakta duruyor, ürkek ürkek etrâfını seyrediyordu. Böyle bir mahkemeyi ilk defa görüyordu. Çünkü onların bildiği, güçlü olanın hâkim olmasıydı ve gücü yetene herşey mübahtı. Köhne Bizans, zayıf olan herkesin ezildiği, güçsüzün elinden ekmeğini kapanın kahraman olduğu, mahkemelerin değil suçluya ceza vermek, zulüm gören ma’sûmu cezalandırdığı bir yerdi. Böyle bir toplumdan bir kimse, Osmanlının âdil idâresini hayâl bile edemezdi. İstanbul Fâtihi Sultan Mehmed Hân, mahkeme salonu olarak kullanılan yere girince, baş köşede bulunan yere oturmak arzusuyla o tarafa doğru yöneldi. Pâdişâhın bu hâlini gören kadı Hızır Bey, hiç çekinmeden; “Oturma begüm!... Hasmınla yüzleşmek üzere, mahkeme huzûrunda ayakta dur!” dedi. Sultan, sözü ikiletmeden söylenilen yere geçti. Mahkemenin pâdişâhı Hızır Bey’di. Çünkü Hızır Bey’in şahsında, İslâmiyetin âdil hükümleri karşısında bulunmaktaydı. Hızır Bey; “Sen, Murâd oğlu Mehmed! Bu zımmînin elini kestirdin mi?” deyip söze başladı. Mahkeme neticesinde; “Sen, Murâd oğlu Mehmed! Mahkeme edilmeden bu zımmînin elini kestirdiğin için kısas olunacaksın! Senin elin de onunki gibi kesilecek! Eğer zımmîyi râzı edebilirsen, ölünceye kadar onun ve çoluk-çocuğunun maişetini te’min etmek karşılığında elini kesilmekten kurtarabilirsin!” dedi. Herkesle birlikte Pâdişâh da tam bir sükûnet içerisinde kararı dinledi. Hıristiyan mîmâr, bu ulvî karar karşısında daha fazla dayanamadı. Ağlayarak Pâdişâh’ın ellerine kapandı, ölünceye kadar maişetini te’min etmek karşılığında anlaştılar. Zâlimleri bile ağlatacak böyle bir adâletin, ancak hak bir dînin mensûpları tarafından icra edilebileceğini düşünen hıristiyan mîmâr, aile efradı ile birlikte müslüman olmakla şereflendi. O da yüce İslâm dininin yayılması için gayret eden kimseler arasına katıldı. Bu mahkemeden birkaç gün sonra, Fâtih Sultan Mehmed Hân, kadı Hızır Bey’i ziyâret’ etti. Mahkeme esnasında gösterdiği adâlete teşekkür edip; “Eğer bana, bir suçlu gibi değil de, bir pâdişâh gibi muâmele etseydin, seni şu kılıcımla parçalardım” dedi. Hızır Bey de, pâdişâha mahkeme esnasındaki hâl ve hareketleri için teşekkür ettikten sonra; “Eğer padişahlığına güvenip, dînin emri olan hükmüme karşı gelseydin, seni bu arslanlara parçalattırırdım” dedi ve paltosunun iki eteğini çekti. Bakanlar, Hızır Bey’in eteği altındaki iki arslanın sert bakışlarını gördüler. “Böyle sultana, böyle kadı” demekten kendilerini alamadılar.
Osmanlı’nın adâleti, etrâfa öyle bir yayıldı ki, bütün hıristiyan kavimler, Osmanlı’nın teb’ası olma şerefine kavuşabilmek için birbirleriyle yarış ettiler. Bunun en açık delîllerinden biri de, Amerika’nın Utan bölgesinde yaşayan Normanlar’a âit kilise defterinde yazılı olan şu duâdır: “Yâ Rabbî! Osmanlının gücünü kuvvetini arttır ki, gelip bizi de kurtarsın... Bize din hürriyeti versin... Can ve mal emniyetimizi sağlasın... Âmin...” Ukrayna’da yaşayan Normanlar, dindaşları olan Rusların baskılarına dayanamayıp böyle duâ etmişler, bu duâlarını da âdetleri üzere kilise defterine yazmışlar ve hicrî onüçüncü asırda (m. 1800’lü yıllarda) Amerika’ya göçerken, bu defteri de beraberlerinde götürmüşler. Bugün bu defter, adı geçen sayfası açılmış olarak, Amerika’nın Utah bölgesindeki bir Norman kilisesinde teşhir edilmektedir.
Hızır Beyin yazmış olduğu “Kâside-i Nûniyye”nin tercümesi şöyledir:
Vasıfları ve şânı yüce, hükmü her türlü adâletsizlikten münezzeh olan Allahü teâlâya hamd olsun. O’nun dînini bildiren Peygamberimiz Muhammed Mustafâ’nın üzerine ve bulutlar bol yağmurları ile çayırları suladığı müddetçe, Peygamberin Ehl-i beytine, Eshâbına selâm olsun.
Bu kaside, İslâm akaidi olup, büyük günahkâr olan birisine âittir. Ben bu kasideyi, ihsân ve adâlet sahibi olan Allahü teâlâdan, kıyâmet günü mükâfatını görmek üzere hazırladım.
Allahü teâlâ Vâcib-ül-vücûd’dür. Bütün varlıklar ve asıl elemanlar, bu dünyâyı yapan ve onu düzenleyen, ezelî olan Allahü teâlânın varlığına şehâdet ederler. Allahü teâlânın zâtının, varlıklarla ortak hiçbir yönü yoktur. Allahü teâlâ herşeyi kuşatmıştır. Fakat, Allahü teâlâ mekândan ve zamandan münezzehtir. Allahü teâlâ diridir. O herşeyi işitir, herşeyi görür, herşeyi bilir. Allahü teâlâ, kelâm ve kudret sahibidir. Fakat bu kelâmı, telaffuz edilen bir ses değildir.
Hiçbir şey Allahü teâlânın irâdesi dışına çıkamaz. Mü’minler, Allahü teâlâyı Cennette göreceklerdir. İnsanın fiillerinin ve bu fiillerinden doğduğu zannedilen işlerin yaratıcısı Allahü teâlâdır. Gerçekte insanları iyi yola sevk eden ve onları dalâlete uğratan yine O’dur.
Allahü teâlâ, hidâyet ile bizlere peygamberler göndermiştir. Bu peygamberlerine mu’cizeler vermiştir. Hazreti Muhammed ( aleyhisselâm ) bütün peygamberlerden daha üstündür. O’nun mu’cizelerinden birisi, Osman bin Affân’ın ( radıyallahü anh ) şehîd edileceğini bildirmesidir. Ayın ikiye bölünmesi, mi’râca çıkması, Bedr savaşında düşmanın gözüne çakıl atılmış olması, Uhud savaşında İbn-i Nu’mân’ın gözünü yerine yerleştirmesi O’nun mu’cizelerindendir. En büyük mu’cizesi Kur’ân-ı kerîmdir. İnanmıyanlar, bütün zihnî güçlerini harcamalarına rağmen, Kur’ân-ı kerîmin en kısa bir sûresinin benzerini bile getirmekten âciz kalmışlardır. Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm ) mi’râcı tamamen uyanık olduğu hâlde, rûh ve beden beraber olarak vukû’ bulmuştur. Bu husûs, Kur’ân-ı kerîmde âyet-i kerîmeler ile ve Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) hadîs-i şerîfleri ile sabit olmuştur.
Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) getirdiği din, bütün dinleri nesheder. İcmâ’ ile sabittir ki, Peygamberler yalan ve ahlâka aykırı olarak belirtilen şeyleri yapmaktan beridirler. Peygamberler meleklerden üstündür. Evliyânın gösterdiği kerâmetler haktır.
Peygamberlerden sonra insanların en üstünü hazret-i Ebû Bekr’dir. Çünkü o, Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) getirdiği herşeye inanmakta akranlarını geride bırakmıştı. Hazreti Ebû Bekr’den sonra Hazreti Ömer-ül-Fâruk gelir. Zîrâ o, dînin yayılışında Peygamberimize ( aleyhisselâm ) en çok yardım edenlerdendir. Hazreti Ömer-ül-Fâruk’tan sonra, âlimlerin icmâ’ı ile Hazreti Osman’ın üstünlüğü için en ufak bir şüphe yoktur. Hazreti Osman’dan sonra Hazreti Ali gelir ki, soy olarak Peygamberimize ( aleyhisselâm ) en yakın olup, dâmâdları arasında özel bir yere sahipti. Allahü teâlânın Peygamberinin ( aleyhisselâm ) bütün arkadaşları hakkında ancak güzel ve saygılı sözler sarfet ve kötüleyicinin onlara karşı yönelttiği kötülüklerden sakın! Peygamberin bütün arkadaşları, din uğruna cömertçe canlanın verdiler ve İslâm dîninin en iyi destekçileri oldular.
Ey Allahım! Beni onların sevgisinden asla mahrûm etme! “Âmin” diyen, îmânın her türlü nefyinden ma’sûm olsun! Yeryüzü Nisan yağmuru altında yeşillendikçe, beni hayırla anan, ebedî olarak sevincin pırıltısını muhafaza etsin!
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Kâmûs-ül-a’lâm cild-3, sh. 2047
2) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî, Efendi) sh. 111
3) Osmanlı Müellifleri cild-1, sh. 290
4) Hadikât-ül-cevâmi’ cild-1, sh. 85
5) Sicilli Osmanî cild-2, sh. 277İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
HIZIR ŞÂH MENTEŞEVÎ
Sultan İkinci Murâd Hân devri Osmanlı âlimlerinden. Babasının adı Abdüllatîfdir. Usûl ve kelâm ilimlerini iyi bilirdi. Aslen Menteşeoğulları (Muğla) vilâyetindendir. Doğum târihi ve yeri kaynaklarda bildirilmemektedir. 853 (m. 1449) senesinde Balat kasabasında vefât etti. Balat (şimdiki Aydın) ili, Söke ilçesi Akkoy bucağına bağlı bir köydü. Eski Miletos kalıntıları üzerine kurulmuştur. Büyük Menderes nehrinin ağzı yakınındadır.
İlk tahsilini memleketinde yaptı. Oranın âlimlerinden ba’zı dinî ilimleri de tahsil ettikten sonra Mısır’a gitti. Onbeş sene orada kalarak, yüksek tahsilini tamamladı. Molla Ali Tûsî’nin Anadolu’ya geldiğini duyunca, o da Anadolu’ya geldi. Ba’zı ilim meclislerinde Ali Tûsî ile ilmî sohbetlerde bulundu. Daha sonra Balat Medresesi’nde günlük onbeş akçe maaş ile müderris ta’yin edildi. Sultan Murâd Hân Bursa’ya bir medrese yaptırınca, bu medreseye elli akçe yevmiye ile Hızır Şâh’ı müderris ta’yin etmek istedi. Hızır Şah, yeni yapılan bu güzel medreseyi ve elli akçe yevmiye maaşı kabûl etmedi. “Ben onbeş akçe ile iyi geçiniyorum. Kanâat ile yaşıyorum. Daha fazla olursa gönlüm huzûrsuz olur. Âhırette onbeş akçe yerine elli akçenin hesabını vermek ağır olur” diyerek mazeretini bildirdi.
Hızır Şah’ın Balat’ta bir bahçesi vardı. Talebelerinin dersini bitirdikten sonra, lâzım olan eşyasını, elbisesini alır, merkebine biner, eline de bir kitap alır, okuya okuya bahçesine giderdi. Bahçeden gelirken de, yine kitap okuyarak gelirdi. Böylece zamanını değerlendirmiş, boşa geçirmemiş olurdu. Devamlı ilim ve ibâdetle meşgûl olurdu. Kanâat sahibi olup, az bir dünyalıkla geçinirdi. Herkese tevâzu gösterir ve iyi muâmele ederdi. Dünyâdan yüz çevirmiş, âhırete yönelmiş idi. Dervîş Muhammed ve Zeynüddîn Muhammed adında iki oğlu vardı. Küçük oğlu Zeynüddîn Muhammed, Anadolu’da ba’zı yerlerde kadılık yaptı. Kâdı iken genç yaşta vefât etti.
Yazdığı kıymetli eserlerden birkaçı şunlardır: 1- Şerh-ül-mekâsıd li Sa’düddîn Teftâzânî: Kelâm ilmine âit bir eserdir. 2- Ta’likâ alâ şerh-ıt-tenkîh, 3-Ta’likâ alâ şerh-ıl-mevâkıf: Seyyîd Şerîf Cürcânî’nin kelâm ilmine dâir eserine yazdığı ta’liklerdir. 4- Şerhu Tecrîd-il-kelâm.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-4, sh. 101
2) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 115
3) Keşf-üz-zünûn sh. 351, 497, 899, 1894İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
HİREVÎ (Muhammed bin Atâullah)
Hadîs ve fıkıh âlimlerinden. İsmi, Muhammed bin Atâullah bin Muhammed olup, lakabı Şemsüddîn, künyesi Ebû Abdullah’tır. Herat’ta doğduğu için nisbeti Hirevî’dir. 767 (m. 1365)’de doğdu, 829 (m. 1426) senesinde vefât etti.
Hirevî, aslen Rey şehrinden olup, meşhûr âlim Fahreddîn Râzî’nin soyundandır. Memleketinde Hanefî mezhebine göre yetişti. Daha sonra Şafiî mezhebine geçti. Seyyîd Şerîf Cürcânî, Sa’düddîn Teftâzânî ve başka âlimlerin derslerine katılarak ilim tahsil etti. Timur Hân ile karşılaştı. Semerkand ve Herat’da bulundu. Anadolu’ya Osmanlı Devletine geldi. Burada da bir müddet kalıp, 814 (m. 1411) senesinde Kudüs’e gitti. O sene hacca giderek, aynı sene Kudüs’e geri döndü. Şam’a gidip, orada ikâmet etti. Orada şöhreti etrâfa yayıldı. Talebeleri de onun Sahîh-i Buhârî ile Sahîh-i Müslim’i ezberlediğini, birçok ilimde, Şafiî ve Hanefî mezheblerinde büyük âlim olduğunu etrâfa yaydılar. Bundan maksadları, Kudüs-Şam Vâlisi Nevruz ile Hirevî’nin buluşmalarını te’min etmekti. Nevruz, Hirevî ile görüşünce, onun âlim bir kimse olduğunu gördü. Şihâbüddîn bin el-Hâim’den sonra onu Salâhiyye’de müderris olarak vazîfelendirdi. Nevrûz’un öldürülmesinden sonra, Müeyyed Kudüs’e Vâli olarak geldi. O da Hirevî’nin ilim sahibi büyük bir âlim olduğunu anladı ve ona çok hürmet gösterdi. Onu, Salâhiyye’deki müderrislik vazîfesinde bıraktı.
Mısır’a gitmek için izin istedi. Sultan izin verince, 812 (m. 1409) yılında Kâhire’ye geldi. Sultan ona ikramlarda bulundu. Çok iltifât etti. Hattâ sağ yanına oturttu, hediyeler verdi. Özel olarak hazırlanmış olan bir eve yerleştirdi. Evine altınlar, değerli kumaşlar gönderdi. Hergün için 200 (ikiyüz) dirhem maaş bağladı. Devlet ileri gelenlerinden birçok kimseler de Sultân’ın yaptığı gibi davrandılar. Onlar da çok ikramlarda bulunup, hediyeler verdiler. Sahîh-i Müslim kitabını, hem senetleriyle, hem metniyle, Sahîh-i Buhârî’yi de sâdece metnen ezberledi. Hattâ senetleriyle beraber onikibin hadîs-i şerîf ezberlemişti. Melik Müeyyed ona bir ilim meclisi ta’yin etti. Sahîh-i Müslim ve Sahîh-i Buhârî hadîs kitaplarını, bu hadîsleri rivâyet eden şahısların durumlarını çok iyi bilirdi. Kendisi ile Müslim arasındaki hadîs âlimlerini de iyi tanırdı. “Benimle Sahîh-i Müslim kitabının sahibi arasında yedi tane râvî var. Bunların hepsi de Nişâbûr şehrindendirler” derdi.
Kâhire’de bir müddet ikâmet ettikten sonra, Kudüs’e gitti. Orada Salâhiyye müderrisliği vazîfesinin yanında, Kudüs ve Halîlurrahmân’a bakmakla görevlendirildi. 821 (m. 1418) yılında sultanla buluştu. Sultan, önceden olduğu gibi ona çok ikramlarda bulundu. Hediyeler verdi. Devlet ileri gelenleri de aynı şekilde davrandılar. Az bir müddet sonra Celâlüddîn Bülkînî’nin yerine bakmakla görevlendirildiyse de, sonradan bu görevinden ayrıldı. Müeyyed’in ölümünden sonra Kâhire’ye gitti. 827 (m. 1424) yılında Cemâlüddîn Yûsuf Kerkî’nin yerine sır kâtibi ta’yin edildi. Bu vazîfede de fazla kalmayıp, Şafiî kadılığına getirildi.
Kudüs’te Salâhiyye’de ders okutmaya devam etti. O sene hacca gidip, tekrar Kudüs’e döndü. Kudüs’te kendini zühd ve ibâdete verdi. Tasavvuf yolunda olanların yaşayışı gibi sâde bir hayat yaşamaya başladı. Sultâna mektûp yazıp, oraya gelmek istediğini bildirdi. Böylece sultâna nasihat vermek istiyordu. Sultan ise, onun Kâhire’ye gelmesini uygun bulmadı. “Nasihatlerini mektûpla bildir. Eğer onlar gerçekten ders alınacak doğru bilgiler ise, ondan sonra izin veririm” dedi. Sultan Muhammed bin Atâullah, Hirevî’den mektûp beklerken, onun ölüm haberi geldi.
Kâdı İbn-i Şühbe der ki: “Hirevî, me’anî ilminde mehâretli idi. Bir çok metin kitaplarını ezberledi. Târihî hâdiseleri iyi bilirdi. Hoş sohbet, heybetli ve güzel görünüşlü idi. Şihâbüddîn bin Hacî’nin onu medhettiğini duydum. Onun Acem târihiyle ilgili anlattığı şeylere hayret ederdi.”
Cemâleddîn Taymânî de şöyle der: “Zor ve anlaşılması güç kitaptan îzâh ederdi. Sahîh-i Müslim’i şerh etti. Kudüs’te bir medrese yaptırdı. Fakat medrese tamamlanmadan vefât etti.”
Bedreddîn Aynî’nin bildirdiğine göre, fazilet sahibi ve çeşitli ilimlerde bilgi sahibi idi. Sa’düddîn Teftâzânî ve Seyyîd Şerîf Cürcânî gibi zamanının büyük âlimlerinden ilim tahsil etti. Semerkand’da, Herat’ta ve daha başka şehirlerde çok hürmet ve ikram gördü. Timur Hân onu büyük bilir, hürmet ederdi. Onu sarayına çağırır, yapacağı işleri onunla istişâre ederdi. Mühim işlerinde onu çağırarak, fikrini sorardı. Hattâ ona, Timur Hân’ın veziri diyenler bile oldu. Nasır zamanında Kudüs’e yerleşerek orada yaşadı.
Ba’zı âlimler ise, onun hakkında şöyle demiştir: “Büyük bir âlim olup, uzun boylu, beyaz sakallı, güzel görünüşlü idi. Yazdığı eserleri ilminin çokluğuna, bilgisinin derinliğine delâlet etmektedir. Hakîkatleri çekinmeden söylerdi. Taassubu sevmezdi. Ba’zı kimseler onun hakkında çok dedikodu yaptıklarından hayâtı sıkıntılı geçti.”
Eserlerinden ba’zıları şunlardır: 1-Takrîb-ül-ahkâm, 2- Et-Temhîs fî şerh-ıt-Telhîs lil-Câmi-il-kebîr: Hanefî fıkhına dâir bir eserdir. 3- Şerhu Mesâbîh-is-sünne lil-Begavî, 4- Şerhu Müslim. Bu eserine Fadl-ül-mün’im adını vermiştir. 5- Şerhu Meşârık-ıl-envâr.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-10, sh. 293
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-8, sh. 151, 155
3) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 189, 190
4) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 185, 186
5) El-A’lâm cild-6, sh. 269
İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
HOCA-ZÂDE
Osmanlı âlimlerinin büyüklerinden. İsmi, Mustafa bin Yûsuf bin Sâlih, künyesi Hoca-zâde’dir. Bursa’da doğdu. Doğum târihi bilinmemektedir. 893 (m. 1488) senesinde Bursa’da vefât etti. Bursa’da Emîr Buhârî Türbesi civarında medfûndur. Babası, ticâretle meşgûl olan büyük servet sahibi bir tüccâr idi. Ailesi ve çocukları son derece bolluk ve refah içindeydi. Hoca-zâde, babasının mesleğini terk edip ilim öğrenmeğe yöneldi.
Babası bu isteğine râzı olmadı. Bu yüzden babasının gözünden düştü. Kardeşleri bolluk ve ni’metler içerisinde yaşadığı hâlde, Hoca-zâde sıkıntı ve yokluk içinde ilim tahsiline devam etti. Kitap almağa bile parası yoktu. Babası ona hiç yardım etmiyordu. Birgün Emîr Sultan hazretlerinin talebelerinden Şeyh Velî Şemsüddîn’nin sohbetinde, Hoca-zâde’nin babası Hoca Yûsuf diğer oğullarıyla birlikte bulunuyordu. Şeyh Velî Şemsüddîn hazretleri, diğer oğullarının güzel giyimli ve sevinçli, Mustafa adındaki oğlunun sefil giyimli ve üzüntülü olduğunu görüp, Hoca Yûsuf’a; “Bunlar kimdir?” diye sordu. Hoca Yûsuf; “Bunların hepsi benim oğullarımdır” dedi. Şeyh Şemsüddîn; “Bu oğulların sevinçli, bu oğlun neden üzüntülü?” diye sorunca, babası; “O benim istediğim ticâret yolunu terk edip, kendi isteğine gittiği için gözümden düştü” dedi. Şeyh Şemsüddîn, elbette bu çocuğun yaptığı doğrudur diye nasihat ettiyse de, Hoca Yûsuf kabûl etmedi. Babası gittikten sonra, Şeyh Şemsüddîn Hoca-zâde’yi yanına çağırıp; “Bu perişan hâline bakıp ilim yolundan ayrılma, çünkü doğrusu senin yaptığındır. Babanın düşündüğü doğru değildir” diye teselli edip, nasihat etti. Hoca-zâde birçok sıkıntılar içerisinde ilim tahsiline devam etti. Hoca-zâde, Kâdı Ayasoluğ’dan usûl, me’ânî ve beyân ilimlerini okudu ve onun hizmetinde bulundu. Daha sonra Hızır Bey bin Celâl’in hizmetinde yetişip, ondan aklî ve naklî ilimleri öğrendi. Hızır Bey bin Celâl onu Sultan Murâd Hân’a gönderip, medresede ders verebileceğini bildirdiyse de, Sultan seferle meşgûl olduğundan, gerektiği gibi onunla ilgilenemedi. Onu Kestelli kadılığına ta’yin etti. Daha sonra seferden dönünce, Bursa’da Esediyye Medresesi’ne müderris ta’yin etti. Bu medresede altı sene ilim öğretti. Burada Şerh-i Mevâkıfı ezberledi. Daha sonra Fâtih Sultan Mehmed Hân tahta geçince, Bursa’dan İstanbul’a geldi. Fâtih, onu kendisine hoca ta’yin etti. Ondan, sarfla ilgili “İzzi” adlı eseri okudu. Sultân’a son derece yakın olması, ba’zı kimselerin hased etmesine sebep oldu. Hattâ Fâtih Sultan Mehmed Hân Edirne’de bulunduğu sırada, Vezîr Mahmûd Paşa, Hoca-zâde’nin kadıasker olmak istediğini Sultân’a bildirdi. Sultan da; “Bizi sohbetinden mahrûm etmek mi istiyor?” diyerek üzüldü. Ancak, daha sonra onu Edirne’ye kadıasker olarak ta’yin etti.
Hoca-zâde’nin babasına, oğlunun kadıasker olduğu haberi ulaşınca önce inanmadı. Daha sonra haber yaygınlaşınca inandı. Diğer oğullarıyla birlikte oğlunu ziyâret etmek için, Bursa’dan Edirne’ye gitmek üzere yola çıktı. Babasının gelmekte olduğu haberini duyan Hoca-zâde, babasını âlimlerden ve Edirne eşrafından bir toplulukla karşıladı. Baba-oğul kucaklaştılar. Babası Hoca-zâde’den özür dileyip eski kusurlarının affını isteyince; “Olsun, siz öyle yapmasaydınız, biz böyle olmazdık” diyerek, babasına güzel muâmelede bulundu. Babası için çok güzel bir ziyâfet hazırladı. Ziyâfet sofrasının baş tarafına babasıyla beraber oturdu. Diğer ileri gelenler ve âlimler rütbelerine göre oturunca, kardeşlerine sofrada yer kalmayıp, fakirlik ve ihtiyâç hâlinde olmadıkları hâlde, hizmetçilerle birlikte ayakta kaldılar. Bu vesileyle, ilim ehline verilen önem ortaya konulmuş oldu.
Daha sonra Fâtih Sultan Mehmed tarafından Bursa Sultaniye Medresesi’ne, daha sonra da İstanbul’daki Sahn-ı Semân Medresesi’ne müderris olarak ta’yin edildi, İstanbul’da Fâtih Sultan Mehmed’in emriyle “Tehâfüt-ül-felâsife” adlı eseri yazdı. Sonra Edirne kadılığı ve İstanbul müftîliği yaptı. İznik müftîliğine ve müderrisliğine ta’yin edildi. Fâtih Sultan Mehmed vefât edinceye kadar İznik’de kaldı. Sultan İkinci Bâyezîd tahta geçince, İstanbul’a geldi. Bursa Sultaniye Medresesi’ne müderris olarak ta’yin edildi. Orada iki ayağı ve sağ eli felç oldu. Sol eliyle yazı yazabiliyordu. Bu hâlde, Sultan İkinci Bâyezîd’in emriyle “Şerh-i Mevâkıf adlı esere bir haşiye yazdı.
İlme rağbeti fevkalâde olup, ilim öğrenmek için, gençliğinde servet ni’metinden mahrûm olmağı göze aldığı gibi, sonraları da, bir makamda bulunmaktan daha çok müderrislikle iftihar ederdi. Belki ilim öğrenmek ve öğretmeğe engel olur düşüncesiyle, mevki ve makamı zorla kabûl ederdi.
Molla Ali Tûsî, Acem diyarına gittiği zaman, Ali Kuşçu ile karşılaştı. Ali Tûsî, Ali Kuşcu’ya; “Nereye gidiyorsun?” dedi. O da; “Rum diyarına gidiyorum” dedi. Ali Tûsî ona; “Orada Hoca-zâde ile olan münâsebetine dikkat et” dedi. Ali Kuşçu İstanbul’a geldiği zaman, Hoca-zâde’nin de içinde bulunduğu âlimler onu karşıladılar. Ali Kuşçu sohbet sırasında, denizde görmüş olduğu med-cezîr hâdisesini anlattı. Hoca-zâde, med-cezîr hâdisesinin sebebini açıkladı. Sohbet devam etti. Konu, Timur Hân’ın huzûrunda Seyyîd Şerîf Cürcânî ile Sa’deddîn Teftâzânî’nin karşılıklı münâzarasına gelince, Ali Kuşçu, Teftâzânî tarafını tercih etti. Hoca-zâde ise; “Ben bu konuyu tahkîk ettim, Seyyîd Şerîf Cürcânî’nin haklı olduğu kanâatine vardım” dedi. Ali Kuşçu, Hoca-zâde’nin yazdığı husûsları mütâlâa etti.
Molla Abdürrahmân bin Müeyyed, Celâlüddîn ed-Devânî’nin hizmetine kavuşunca, Celâlüddîn ed-Devânî ona; “Hangi hediye ile geldin?” dedi. O da; “Hoca-zâde’nin Tehâfüt-ül-felâsife adlı kitabıyla geldim” dedi. Celâlüddîn ed-Devânî o kitabı mütâlâa etti ve dedi ki: “Bu konuda bir kitap yazmak benim fikrimde vardı. Eğer bu kitabı görmeden o kitabı yazsaydım, bu kitabın yanında sönük kalırdı.”
Hoca-zâde’nin, Tehâfüt-ül-felâsife” adlı meşhûr eserinden başka, Hâşiye-i Şerh-i Mevâkıf, Hâşiye-i Şerh-i Hidâyet-ül-hikme, Şerhu Tevâli-ül-envâr, Şerh-ül-İzzi fit-Tasrîf, Hâşiyetü alet-Telvîh fil-usûl gibi birçok kıymetli eserleri de vardır.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-12, sh. 290
2) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi sh. 145
3) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 354
4) Fevâid-ül-behiyye sh. 214
5) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 433
6) Keşf-üz-zünûn cild-1, sh. 497 cild-2, sh. 1139, 1892
7) Brockelmann Sup-2, sh. 322
İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
HOCENDÎ
Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Ahmed bin Muhammed bin Muhammed bin Muhammed’dir. Künyesi, Ebû Tâhir olup lakabı Celâlüddîn’dir. El-Ehâvî nisbetiyle bilinir. 719 (m. 1319) senesinde Türkistan’da bulunan Hocend’de doğdu. 802 (m. 1400) senesinde Medîne-i münevverede vefât etti. Orada Uhûd şehîdlerinin bulunduğu yerde, kendi eliyle kazdığı kabre defn edildi.
Hocendî’nin annesinin adı Sâfiyye’dir. Annesine, doğumundan bir kaç gece önce, bir erkek çocuğu olacağı ve isminin Ahmed olacağı rü’yâsında müjdelendi. Babasının yanında büyüdü. Altı-yedi yaşlarına geldiği zaman, Kur’ân-ı kerîmi ezberledi. Babası onu, Şam’ın ileri gelen âlimlerinden Mevlânâ Ziyâüddîn’in emrine verdi. Mevlânâ Ziyâüddîn’den; fıkıh, Arabca, sarf, nahiv, ferâiz ilimlerini tahsil etti. Daha sonra Alâüddîn Burhan el-Hocendî’nin yanında uzun zaman kalıp, ondan da; sarf, nahiv, ferâiz ilmiyle ilgili eserleri okudu. Evhâdüddîn el-Münzirî’den; cebir, sarf, Arabca, arûz okudu. Annesinin dayısı olan Seyfeddîn el-Hüsâmi’den; onun “Dîvân” adlı eserini, ayrıca tıbla ilgili Zübdetü muhtasar-ül-Kânun ve Makâmât-ı Harîriyye adlı eserleri okudu. Hocend’deki diğer âlimlerden de ilim öğrendi.
Semerkand’a gidip, Allâme Şems-ül-Eimme bin Hamîdüddîn ez-Zerendî’nin derslerinde bulunup, ondan istifâde etti. Zamanındaki Semerkand’ın meşhûr âlimlerinin ve din büyüklerinin sohbetlerinde bulundu. Orada medfûn bulunan İbn-i Abbâs, Ebû Mensûr Mâtüridî gibi zâtların kabirlerini ziyâret edip bereketlendi.
Birçok büyük zevatın şereflendirdiği Buhârâ’ya gidip, Hân Medresesi’nde Sadr-üş-Şerîa ile karşılaşıp, onun sohbetinde bulundu ve ondan istifâde etti. Buhârâ’da; Seyfüddîn el-Azir’den kelâm, Alâüddîn el-Gâverî’den hadîs ilmi tahsil etti. Buhârâ’da bir sene kalıp, orada; Ebü’l-Hafs el-Kebîr, Şems-ül-Eimme Halvânî, Kerderî, Hâfizüddîn Kebîr, Ebû İshak Kelâbâdî gibi zâtları da ziyâret etti. Daha sonra Harezm’e gidip, orada onbir sene ikâmet edip, Tenkiyye Medresesi’nde; fıkıh, hadîs, tefsîr, usûl, ferâiz gibi ilimleri tahsil etti.
Sonra Saray-Berke’ye giderek, Behâ-ül-Hatabî’nin sohbetinde bulunup, birçok zâtların kabirlerini ziyâret etti. Türkistan’daki Aksaray’a gidip, orada Kutb-ür-Râzî ile karşılaştı. Hâfızüddîn ve Sa’düddîn Teftâzânî ile karşılaşıp, ilmî mütâlâalarda bulundu.
Kırım ve Kefe’ye gidip, orada Ebü’l-Vefâ Osman el-Magribî eş-Şâzilî ile karşılaşıp, onun sohbetiyle şereflendi. Ondan feyz alıp, istifâde etti. Kırım’da iki sene kadar ikâmet etti. Buradan Dımeşk’a gidip, Şihâbüddîn İbn-üs-Serrâc, Behâüddîn Ebü’l-Bekâ, Hüsâm-ül-Mısrî, Seyyid Hasen el-Kaşgarî gibi zâtlarla karşılaşıp, onlarla sohbetlerde bulundu. Hicaz’a gidip, hac farizasını yerine getirip, Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) Kabr-i şerîfini ziyâret ettikten sonra, Medîne-i münevverede yerleşmeye karar verdi.
Fakat daha sonra Kudüs’e gidip, birbuçuk ay kaldı. Kerîmiyye Medresesi’nde Alâüddîn Hâfız’ın hadîs derslerinde bulunup, orada Sahîh-i Buhârî’yi okudu. Tekrar Dımeşk’a gelip, hacca giden kimselerle birlikte Hicaz’a gitmek üzere yola çıktı. Hac ibâdetini yapıp, Peygamber efendimizi ( aleyhisselâm ) ziyâret ettikten sonra, Medîne-i münevverede mücavir olarak kalıp kalmama husûsunda tereddüt etmişti. Rü’yâsında, yolculuğa çıkması husûsunda işâret edildi. Bağdad’a gitmek üzere yola çıktı. Hazret-i Ali’nin kabrini ve İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe’nin kabrini ziyâret etti. Meşhed’de dört ay süreyle ikâmet edip, oradaki âlimlerle ilmî müzâkerelerde bulundu. Nihâyet Bağdad’a vardı. Müstensıriyye denilen yerde dörtbuçuk sene kalarak, orada ilim öğretmekle, fetvâ vermekle ve ilmî müzakerelerle meşgûl oldu. Birçok kişilere ilim öğretti. Bu arada Abdürrahmân el-İsferâînî’nin hizmetinde bulundu. Sohbetinden istifâde edip, zikir meclisinde bulundu. Hâlid el Kürdistânî’nin huzûrunda bulunup, ma’nevî kemâlât derecelerine ulaştı. Hâlid el-Kürdistânî ona; insanları iyiliğe sevk etmek, hayrı tavsiye edip, kötülüklerden sakındırma husûsunda icâzet verdi.
Sonra Kerbelâ’da Resûlullahın ( aleyhisselâm ) torunu Hazreti Hüseyn’in kabrini ziyâret edip, Medâin denilen yere giderek, Selmân-ı Fârisî ve Huzeyfe el-Yemânî’nin kabirlerini ziyâret etti. Oradan Medîne-i münevvereye gelerek, Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) yakınında bir yere yerleşti. Medîne-i münevverede kırk yıl kaldı. O zaman içerisinde ders okuttu ve fetvâ vermekle meşgûl olup, emr-i ma’rûf ve nehy-i münker ile insanları hak yola sevk etti. Ondan; Kâdı Şerefüddîn Ali bin Muhammed bin Yûsuf ez-Zerendî, Şerefüddîn Ebü’l-Feth el-Merâgî gibi birçok zâtlar ilim tahsil etti.
İbn-i Hacer Askalânî onun hakkında; “O, Medîne-i münevverede kırk sene insanlara Allahü teâlânın dinini, hakîkati öğretmeye çalıştı, insanlar ondan dinlerini ve çeşitli ilimleri öğrendiler ve çok istifâde ettiler” dedi.
Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) kabr-i şerîfi yakınlarında bulunan büyük zâtlardan birisi, Resûlullahı ( aleyhisselâm ) rü’yâda gördü. Resûlullah efendimiz! “Filâna söyle, buradan ayrılıp yola çıkmasın. Bana çok salevât-ı şerîfe okuyor” buyurdu. O zât, Hocendî’ye gelerek rü’yâsını haber verdi ve salevât-ı şerîfe okuyup okumadığını sordu. Hocendî de, çokça salevât-ı şerîfe okuduğunu bildirdi ve oradan ayrılmadı.
Hocendî, ölümünden birkaç ay önce Medîne-i münevvereden göç etmeyi düşünmüştü. Birgün rü’yâsında, Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) yanına gelerek; “Benim komşuluğumdan ayrılıyor musun?” buyurdu. Bunun üzerine korkarak uykusundan uyandı. Oradan ayrılmamak üzere kendi kendine söz verdi. Oradan vefâtına kadar ayrılmadı.
Birçok kıymetli eserler yazdı. Eserlerinin ba’zıları şunlardır: 1- Şerhu Kasîdet-ül-Bürde, 2- Şerh-ül-Erba’în en-Nevevî, 3- Risâletün fî ilm-il-kelâm, 4- Firdevs-ül-Mücâhidîn, 5- El-Envâr-üt-tefridiyye fil-Erba’în-it-tevhîdiyye.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-2, sh. 153
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-2, sh. 194
3) Keşf-üz-zünûn cild-2, sh. 1265, 1366
4) El-A’lâm cild-1, sh. 225
İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
HÜSÂMEDDÎN HÜSEYN BİN HASEN
Fâtih Sultan Muhammed zamanında yaşamış âlimlerden. Aslen İran’ın Tebrîz şehrindendir. Doğum târihi bilinmemektedir. 880 (m. 1475) senesinde vefât etti. Kabri Edirne’de Şihâbeddîn Câmii avlusundadır.
Hüsâmeddîn Hüseyn’in hayâtı hakkında fazla ma’lûmât yoktur. Tahsili ve yetişmesi husûsunda kaynaklarda fazla bilgi verilmemektedir. Âlim ve bildikleriyle amel eden sâlih bir zât idi. İslâmiyetin emir ve yasaklarına son derece riâyet eder, haramlardan ve şüpheli şeylerden uzak dururdu.
Temiz ve güzel ahlâklı idi. İnsanların arasına fazla karışmaz, dâima ilimle ve kitaplarla meşgûl olurdu. Zamanını ilim ve ibâdetle geçirirdi. Bir kitabı alır, başdan sonuna kadar okur ve kitaplara haşiyeler yazardı.
Önceleri ba’zı medreselerde müderrislik yaptı. Daha sonra Fâtih Sultan Muhammed Hân tarafından Fâtih Câmii civarında yaptırılan Sahn-ı semân medreselerinden Akdeniz cihetindeki (Marmara tarafındaki) Çifte Başkurşunlu Medrese’ye müderris olarak ta’yin edildi. Fâtih Sultan Muhammed onu çok sever ve sayardı. Fâtih, ara sıra Eyyûb Sultan hazretlerini ziyârete giderdi. Eyyûb semtine giden yol, Hüsâmeddîn Hüseyn’in evi önünden geçerdi. Fâtih buradan geçerken, yola çıkar, Fâtih’e selâm verir ve şerbet ikram ederdi. Fâtih de onun temiz kalbliliğine inandığından şerbeti içerdi. Bu hareketinden memnun olur, ona hediyeler verirdi.
Bir defasında Fâtih, cihâda gidiyordu. Âlimler de Sultân’ı uğurluyorlardı. Âlimler arasında, Nisa sûresinin; “Ey îmân edenler! Allaha, Peygamberine îmân ediniz...” meâlindeki 136. âyet-i kerîmesinin tefsîri hakkında sohbet oluyordu. Bir tarafta ise, mehter takımı olanca haşmetiyle marş çalıyordu. Gülbanklar gümbür gümbür etrâfı inletiyor, askerleri coşturuyordu. Müslümanlar, Allaha ve Peygambere inandıkları hâlde, neden bu âyet-i kerîmede “Allaha ve Peygamberine îmân ediniz” diye emrediliyordu. Acaba bunun hikmeti neydi? Sultan, Hüsâmeddîn’e dönerek; “Sen bu husûsta ne dersin?” diye sordu. O da; “Sultânım, bunun hikmetini demindenberi davullar, “Düm düm devam edin, devam edin” diye açıklıyorlar. Ya’nî, Allaha ve Peygambere îmânınızda devamlı olunuz demektir” diye cevap verdi. Bu cevap, Sultân’ın çok hoşuna gitti ve ona iltifâtlarda bulundu.
Hüsâmeddîn Hüseyn, birgün Sultân’ın elini öpüyordu. (Anne-babanın, âlimlerin ve adâletli sultanların elleri öpülür.) Sultan, her zamanki âdetinin aksine, elinin ayasını uzattı ve bununla ne kasdettiğini sordu. O da; “Ayasofya Medresesi müderrisliğini” diye cevap verdi. Ya’nî, çok dindar olan Hüsâmeddîn Sultân’ın elini öpünce, aya ve sûfi birleşmiş oldu. Sultân’ın bu nüktesini keskin zekâsıyla hemen anladı. Fâtih de onu Ayasofya Medresesi müderrisliğine ta’yin etti.
Hüsâmeddîn Hüseyn, dünyâ işlerine hiç ehemmiyet vermez, devamlı kitaplarla ve ilimle meşgûl olurdu. Medreseye bile hangi yollardan gidip geldiğine pek dikkat etmezdi. Hattâ bir seferinde yanlışlıkla Molla Arabî’nin medresesine girmişti. O anda Molla Arabî oturduğu yerde talebelere ders anlatıyordu. Hüsâmeddîn’in yanlışlıkla içeri girdiğini görünce, ona hürmeten ayağa kalkmıştı. Kitaplara çok düşkün olduğundan, maaşından para biriktirir, kitap alırdı. Bu sebeple kütüphânesinde pekçok kitabı vardı.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 210
2) Sicilli Osmânî cild-2, sh. 111İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
HÜSÂMEDDÎN PÂRİSÂ BELHÎ
İslâm âlimlerinden ve tasavvuf büyüklerinden. Hâce Alâüddîn-i Attâr’ın yüksek talebelerinden ve halîfelerindendir. İsmi, Hüsâmeddîn Pârisâ Belhî olup, Mevlânâ Hüsâmeddîn de denir.
Hâl tercümesi hakkında fazla bilgi bulunmayan Hüsâmeddîn Pârisâ, dokuzuncu asrın ikinci yarısında vefât etti. Kabri Belh şehrindedir.
Hâce Hüsâmeddîn, önceleri Şâh-ı Nakşibend Behâüddîn-i Buhârî hazretlerinin talebelerinden idi. Şâh-ı Nakşibend, bunun ma’nevî terbiye ve yetişmesini Hâce Alâüddîn-i Attâr’a havale etti. O da bundan sonra Alâüddîn-i Attâr’ın derslerine devam etti. O büyük zâtın huzûr ve sohbetinde bulunmakla kemâle gelip, zamanının evliyâsından oldu.
Dînimizin emir ve yasaklarına riâyet etmekte son derece gayretli ve titiz idi. Haramlardan çok sakınmakla birlikte, şüphelileri de terkederdi. Tam vera’ ve takvâ üzere idi. Teheccüd, işrak ve duhâ namazlarını hiç terketmezdi. Çok kerâmetleri görülmüştür.
Hâce Ubeydüllah-i Ahrâr hazretleri şöyle anlatır: “Bir zaman hocam Ya’kûb-i Çerhî’nin sohbetinde bulunmak üzere yanına gidiyordum. Belh şehrinde Hüsâmeddîn Pârisâ’ya rastladım. Ben o zaman daha bu yolun başında idim. Bana; “Şayet bu yolda ba’zı kimseleri terbiye etmeniz, yetiştirmeniz îcâb ederse veya ba’zı kimseler bunun için size müracaat ederlerse, şunları hiç unutmayın: İnsanlar bu yolda çok kısa zamanda elde ettiklerini, başka yollarda, çok uzun zamanda ve çok uğraşmakla ele geçiremezler. Onun için bu yolu bilmeniz lâzımdır...” deyip, bu yolun husûsiyetlerini uzun uzun anlattı.
Oradan ayrılıp Taşkend’e geldiğimde, bu yolda bulunmak arzusunda olan ba’zı kimseler yanıma gelerek, bu yolun husûsiyetlerini anlatmamı istediler. Ben de, Hâce Hüsâmeddîn’in bana anlattıklarını onlara anlattım. Böylece, Belh şehrinde Hâce Hüsâmeddîn’in bana bu yolun husûsiyetlerini anlatmasındaki hikmet meydana çıkmış oldu. Bu hâlin, onun bir kerâmeti olduğunu anladım.”
Yine Ubeydüllah-i Ahrâr hazretleri anlatır: “Hüsâmeddîn Pârisâ ( radıyallahü anh ), zamanını öyle değerlendirirdi ki, hiç bir ânını boşa geçirmezdi. Sabah namazından ikindiye kadar insanlara nasihat eder, onların suâllerine cevap verirdi. İkindi namazından sonra husûsî odasına çekilir, sabaha kadar ibâdet ve tâat ile meşgûl olurdu.”
Mevlânâ Hüsâmeddîn Pârisâ Belhî buyurdu ki: “Yemeğe ve her hayırlı işe başlarken Besmele okumak lâzımdır. Terk olunmamalıdır. Her hayırlı işe Besmele ile başlamak, gafleti giderip, Allahü teâlâyı hatırlamaya vesîledir.”
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Reşehât ayn-ül-hayât (Arabî) sh. 78
2) Reşehât ayn-ül-hayât (Osmanlıca) sh. 143İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
HÜSEYNÎ (Hamza bin Ahmed)
Kırâat, târih ve Şafiî mezhebi fıkıh âlimi. İsmi, Hamza bin Ahmed bin Ali bin Muhammed bin Ali bin Abbâs Hüseynî’dir. Lakabı Şerîf İzzüddîn’dir. 818 (m. 1415) senesi Şevval ayında Dımeşk’da doğdu. 874 (m. 1469) senesi Rebî’ul-âhır ayında Kudüs’te vefât etti.
Dimeşk’da temel din bilgilerini ve âlet (yardımcı) ilimleri öğrenip, Kur’ân-ı kerîmi ezberledi. Bundan sonra Esnevî’nin “Tenbîh” ve “Tashîh”ini, “Minhâc”, “Elfiyet-ül-hadîs”, “Elfiyet-ün-nahv” ve “Eş-Şâtıbiyye” kitaplarını okuyup, ezberledi. Bu kitapları Alâüddîn Buhârî, Takıyyüddîn bin Kâdı Şühbe’nin huzûrunda okudu. Kâdı Şühbe’den ve babası Bedrüddîn’den fıkıh ilmi öğrendi. Yine el-Mahyevî el-Kabâbî el-Mısrî’den de ilim tahsil etti. Bedrüddîn bin Zühre’nin derslerine devam etti. Kur’ân-ı kerîmin okunuş şekillerini ve usûllerini öğreten kırâat ilmini öğrendi. Yedi tane meşhûr kırâat âlimi vardır. Bu yedi âlimin hepsi değişik okuma usûlleri bildirmiştir. Bu kırâatler mütevâtir ve meşhûrdur. Bunun dışındaki kırâatler “Şaz kırâat” adını alırlar. Bunlara i’tibâr edilmez. Bu yedi âlimin rivâyet ettiği kırâatlere “Kırâat-i seb’a” denilmektedir. Hüseynî, Kur’ân-ı kerîmi “Gâfır” (bir adı da Mü’min’dir) sûresine kadar kırâat-i seb’aya göre, Şihâbüddîn bin Kaysûn’dan okudu. Yine Kur’ân-ı kerîmin tamâmını, ayrı ayrı kırâatlere göre, İbn-i Neccâr ve İbn-i Salefden okudu. Nahiv ilmini, memleketinde Alâüddîn Kâbûnî’den, Mekke’de; Kâdı Abdülkâdir ve daha başka âlimlerden öğrendi. Sarf (Arabca fiil çekimleri) ve mantık ilmini Yûsuf Rûmî’den, usûl-i fıkıh ilmini de Şirvânî’den öğrendi. İbn-i Nâsıruddîn, Şihâb bin Nâzır ve kendi memleketinin âlimlerinden hadîs-i şerîf dinledi. İlim öğrenmek maksadıyla defalarca Kâhire’ye gitti. Kâhire’de bir çok âlimden ilim öğrendi ve hadîs-i şerîf dinledi. Şemseddîn Sehâvî diyor ki: “Ba’zı âlimlerden hadîs-i şerîf dinlerken, bana arkadaşlık yaptı. Onun okumasını ben de dinledim. Yine onunla Dimeşk’da karşılaştım. Birkaç defa hacca gitti. Ba’zı seferlerinde Harem-i şerîfte mücavir olarak kaldı. Kâdılık vekâletinde bulunup, Imâdiyye Medresesi’nde ders okuttu. Benî Ümeyye Câmii’nde de görev yaptı. Velevî bin Kâdı Iclûn’un kızı ile evlendi. Fazilet sahibi ve birçok ilimde âlim idi. Mütevâzî, yumuşak huylu, herkesle iyi geçinen, çok akıllı bir kimse idi.”
Kudüs’e gidip orada hastalandı. 874 (m. 1469) senesinde tâ’ûn (veba) hastalığından vefât etti. Şeyh Balad ve Şihâbüddîn bin el-Hâim’in kabirleri arasında bir yere defnedildi. Cenâzesi çok kalabalık oldu. Dimeşk’da da gıyaben cenâze namazı kılındı.
Eserlerinden ba’zıları şunlardır: “El-İzâh alâ tahrîr-it-tenbîh lin-Nevevî”, “Tabakât-ün-nühât vel-lügaviyyîn”, “Zeylü alâ müştebeh-in-nisbe”, “Bakâyâ-el-Habâyâ”, “Habâyâ-ez-Zevâyâ liz-Zerkeşî”, “El-Müntehâ fî vefeyâti İbn-i Nühâ”, “Fedâilü Beyt-il-makdîs”, “El-Evâil”, “Ez-Zeylü alâ Tabakât-ı İbn-i Kâdı Şühbe”.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-4 sh. 77
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-3, sh. 163
3) El-A’lâm cild-2, sh. 276
4) Keşf-üz-zünûn sh. 490, 699, 1101İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İBN-İ AFÎF
Hanbelî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Ali bin Muhammed bin İbrâhim Ca’fer en-Nablûsî’dir. İbn-i Afif ismiyle tanınmıştır. 752 (m. 1351) senesinde doğdu, 813 (m. 1410)’de vefât etti. Meydûmî’den, ilim aldı. 775 (m. 1373) senesinde İbn-i Talâiyye’den bir miktar hadîs-i şerîf işitti. Ebü’l-Hasen Dârimî’nin Müsned’inden, içinde müselsel hadîslerin bulunduğu bir cüz’ü, ayn harfine kadar Ali bin Ahmed bin İsmâil el-Fevî’den okudu. Ebû Hafs İbni Emîle’den, İbn-i Sem’ûn’un “Emâlî” adlı eserini ve diğer eserleri okudu. Ebû Bekr Kalkaşandî’den de hadîs-i şerîf işitti. “Raşf-ül-müdâm fî vasf-il-hammâm” ve “Keşf-ül-kunâ” fî vasf-il-vedâ’” adlı iki eseri ve şiirleri vardır. Bir beytinin tercümesi şöyledir:
“Ayrılıkla tehdit ettikleri zaman, kalbim, zifirî bir karanlık içinde feryâd edip inlemeye başladı. Göz bebeğim, göz yaşlarımla ıslanıyor, eriyip, su olup akan ciğerim gibi.”
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-7, sh. 176
2) El-A’lâm cild-5, sh. 7
3) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 738İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İBN-İ AMMÂR
Mâlikî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Muhammed bin Ammâr bin Muhammed bin Ahmed el-Kâhirî el-Mısrî olup, künyesi Ebû Yâser ve Ebû Şâkir’dir. Lakabı Şemseddîn olup, daha çok İbn-i Ammâr diye tanınır. 768 (m. 1367) senesi Cemâzil-âhır ayının yirmisine rastlayan Cumartesi günü, ikindi ezanı okunurken Mısır’da Kâhire’de doğdu. Doğumu, 758 (m. 1357) veya 767 (m. 1365) senesi olarak da rivâyet edilmiştir. 844 (m. 1441) senesi Zilhicce ayının 14. Cumartesi günü, Kâhire’de vefât etti.
Babasının yanında ve himâyesinde büyüyüp yetişen İbn-i Ammâr, önce Kur’ân-ı kerîmi, daha sonra; Umde, Şâtıbiyye, Elfiyet-ül-hadîs ve Elfiyet-ün-nahv, Risâlet-ül-fer’ıyye, Muhtasar-ı İbn-i Hâcib ve bunlar gibi daha başka kitapları ezberledi. Ezberlediklerini; Takıyyüddîn Abdürrahmân bin Bağdadî, İbn-i Merzûk, Sadruddîn Münâvî, Ziyâüddîn Afifi, Nasrullah el-Kinânî, Bülkînî, Gamârî ve Nûreddîn ed-Demîri gibi âlimlere okudu. Karâfe’de meşhûr bir zaviyenin sahibi olan Veliyyüddîn Abdullah el-Cebertî’den icâzet (diploma) aldı. Fıkıh ilmini Ebû Abdullah İbni Arafe’den öğrendi. İlim öğrenmek maksadıyla, İskenderiyye ve başka yerlere gitti.
Tenûhî, Süveydâvî, Tâcüddîn İbn-ül-Fasîh, İbn-ül-Mülakkın, Muhibbüddîn bin Hişâm ve daha başka âlimlerden okudu. Hadîs, usûl, fıkıh, sarf ve nahiv gibi ilimlerde yüksek âlim oldu. Tasavvuf yoluna da intisâb edip, Muhammed Mugayribî ve Ebû Abdullah Muhammed ed-Dekkâlî’den feyz aldı. Zamanında bulunan âlimlerin ve evliyânın önde gelenlerinden oldu.
İlim tahsilini tamamlayıp müderris olan İbn-i Ammâr, çeşitli yerlerde talebelere ders vermeye başladı. Câmii Tûlûn, Müslimiyye, kubbet-üs-Sâlih, Berkûkiyye, Zâviye-i Cebertî ve daha başka medreselerde talebe okuttu. Bir müddet Amr bin As ( radıyallahü anh ) Câmii civarında kaldı. Mısırlılar kendisinden çok istifâde ettiler. Şemseddîn-i Medenî’den sonra bir müddet kadılık yaptı. 785 (m. 1383) senesinde hacca gitti. Kudüs’de bulunan Beyt-ül-makdîs’i de ziyâret etti.
İbn-i Ammâr ( radıyallahü anh ); güzel ahlâk sahibi, herkesle iyi geçinen, herkese yumuşaklık ve kolaylık gösteren bir zât idi. Sâlihleri, hakîkî İslâm âlimlerini çok severdi. İ’tikâdı düzgün olup, Ehl-i sünnet ve cemâat i’tikâdında idi. Sözleri hâl ve hareketleri ile devamlı olarak emr-i ma’rûf ve nehy-i münker yapardı. Her ân Allahü teâlâya yönelmiş vaziyette idi. Çok duâ ve niyazda bulunurdu. Birçok güzel huyları kendisinde toplamış olan yüksek bir zât idi.
Kâdılık yaptığı müddetçe, hiçbir kimseden hiçbir hediye ve başka birşey kabûl etmedi. Bir hüküm verdiği zaman, o hükmü mutlaka yerine getirirdi. Bunu yaparken büyük ve küçük ayırımı yapmazdı.
844 (m. 1441) senesi Zilhicce ayının ondördüncü günü olan Cumartesi günü Kâhire’de vefât etti. Cenâze namazı Bâb-ün-nasr’da kılındı. Cenâze namazını İbn-i Hacer-i Askalânî kıldırdı. Cenâze namazı; çok kalabalık bir cemâat tarafından kılındı. Gökay türbesine defnedildi.
İbn-i Ammâr hazretlerinin yazmış olduğu kıymetli eserlerden ba’zılarının isimleri şunlardır: Ahkâm, zevâl-ül-mâni’ an şerhi cem’ul-cevâmi’, Şerhu Elfiyet-ül-Irâkî, Şerhu muhtasarı İbn-i Hâcib, Gâyet-ül-ilhâm fî şerhi Umdet-ül-İslâm, Kâfi fî şerh-ıl-mugnî li İbn-i Hişâm, Müntehe-el-merâm.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-8, sh. 232
2) Mu’cem-ül-müellifîn cild-11, sh. 74
3) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 254
4) Bugyet-ül-vuât cild-1, sh. 203
5) El-A’lâm cild-6, sh. 311
6) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 194
7) İzâh-ül-meknûn cild-1, sh. 364, cild-2, sh. 574, 614
? Keşf-üz-zünûn sh. 407, 1170, 1288, 1754İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İBN-İ ARABŞAH
Târih lügat, sarf, nahiv, hadîs, edebî ilimler ve Hanefî mezhebi fıkıh âlimi. İsmi, Ahmed bin Muhammed bin Abdullah bin İbrâhim bin Muhammed’dir. Künyesi Ebü’l-Abbâs olup, lakabı Şihâbüddîn’dir. “İbn-i Arabşah” veya “Acemî” diye meşhûr oldu. 791 (m. 1389) senesinde Dımeşk’da doğdu. 854 (m. 1451) senesinde Kâhire’de vefât etti ve oraya defn edildi.
Birçok diyarları dolaşıp, devlet adamlarıyla ve âlimlerle karşılaşmış olan İbn-i Arabşah, doğum yeri olan Dımeşk’da büyüdü. Orada Zeynüddîn Ömer bin el-Lebân el-Makrî’den Kur’ân-ı kerîmi öğrendi. Timur Hân, Şam’ı alınca, İbn-i Arabşah’ı, annesini, kardeşlerini ve kız kardeşinin oğlu olan Abdürrahmân bin İbrâhim bin Havlan ile birlikte Semerkand’a gönderdi. O sırada Semerkand, fethedilen memleketlerden getirilen tanınmış âlim, tabîb, fakîh ve san’atkârlar ile dolu idi. Burada, İbn-i Arabşah, yetişip ilim tahsîl etmesi için bir zemin bulmuştu.
İbn-i Arabşah, bir yandan Farsça, Türkçe ve Moğol yazısını öğrenirken, diğer tarafdan İdgutemur Medresesi’nde Seyyîd Şerîf Cürcânî hazretlerinin derslerine devam etti. Onun talebelerinden olan Mevlânâ Hâcî’den sarf ve nahiv, Şemsüddîn Muhammed. El-Cezerî’den hadîs ve kırâat ilmini tahsîl etti. Muhammed el-Buhârî, Hüsâmüddîn el-Vâ’iz, Ahmed-ül-Kasîr’den de çeşitli ilimleri öğrendi. Âlim Urban Edhemî ile görüşerek, ondan Farsça ve Moğol dillerini öğrendi. Sonra tahsilini tamamlamak gayesiyle, Mâverâünnehr ve Çin sınırına kadar uzanan Türkistan seyahatinde; Burhânüddîn Endekânî, Kâdı Celâlüddîn es-Sirâmî gibi birçok âlimle karşılaşıp, sohbetlerinde bulundu ve onlardan istifâde etti. Sonra Harezm’e giderek Nûrullah ve Ahmed bin Şems-ül-eimme’den ilim tahsîl etti. Türkistan’da bulunan “Deşt” denilen beldeye giderek, orada Behâüddîn ez-Zâhir ve Mevlânâ Hâfızüddîn Muhammed bin Nâsırüddîn el-Bezâzî’den usûl ilmini ve fıkıh ilmini öğrendi. Orada dört yıl kadar kalıp; Şerefüddîn, Muhammed-ül-Bulgarî gibi âlimlerin sohbetlerinde bulundu. Kırım’a gidip, orada edîb ve Şâir Abdülmecîd ile görüştükten sonra, Karadeniz üzerinden Osmanlı pây-i tahtı Edirne’ye geldi. Sultan Çelebi Mehmed’in sarayına girerek, birçok ikram ve iltifâta kavuştu. İznik Medresesi müderrislerinden olup, Karaman ve Mısır’da ilim tahsîl etmiş, tasavvuf mantık ve diğer aklî ilimlerde mütehassıs olan büyük âlim Molla Şemsüddîn bin Hamza el-Fenârî ve Burhânüddîn Haydar el-Havafi gibi âlimlerden ilim tahsîl etti.
İbn-i Arabşah Edirne’de bulunduğu zaman, Ebü’l-Leys-i Semerkandî hazretlerinin tefsîrini Arabcadan Türkçeye, “Câmi’ul-Hikâyât ve Lâmi-ur-Rivâyât” adlı eseri Farscadan Türkçeye tercüme etti. Edebiyattaki kudreti, ifâdede gösterdiği incelik ve birkaç yabancı dili bilmesi sebebiyle, Sultan Çelebi Mehmed Hân’ın iltifâtına kavuşup, Dîvân-ı Hümâyûn’da vazîfe aldı. Sultan Çelebi Mehmed’in husûsî kâtipliğini yapıp, civar devlet başkanlarına mektûplar yazdı. Bu arada Burhânüddîn Haydar’dan Miftâh-ül-ulûm adlı eseri okumaya devam etti. 824 (m. 1421) senesinde Sultan Çelebi Mehmed’in vefât etmesi üzerine, on sene müddetle kaldığı Osmanlı ülkesinden vatanına dönmeye karar verip, ayrıldı. 825 (m. 1422) senesinde Haleb’e gelerek, orada üç sene kaldı. Daha sonra esas memleketi olan Dımeşk’a gitti. Memleketine vardığında, eski hemşehrilerinden onu tanıyan az kalmıştı. Hemşehrileri tarafından yabancı gibi karşılandığı için “Acemî” denilmiştir. Mescid-ül-Kasab’ın bir odasında, çok az kimse ile görüşerek münzevî bir hayat yaşadı ve eser yazmakla meşgûl oldu. Kâdı Şihâbüddîn Hanbelî’den Sahîh-i Müslim’i okudu.
İbn-i Arabşah, 832 (m. 1428) senesinde Hicaz’dan Dımeşk’a dönen Mevlânâ Ebû Abdullah Muhammed bin Muhammed el-Buhârî’ye talebe olup, ondan; tasavvuf, fıkıh, usûl, me’ânî, beyân ve diğer ilimleri öğrendi. Vefâtına kadar hocasından ayrılmadı. 841 (m. 1438) senesinde hocasının vefâtı üzerine, hac vecîbesini yerine getirmek üzere Hicaz’a, oradan da Mısır’a gidip, bir daha vatanına dönmemek üzere Kâhire’ye yerleşti. Kısa zamanda buranın âlimleri ve şâirleriyle yakınlık peyda edip, Sultan Melik ez-Zâhir Çakmak’la tanıştı. Sultan ona iyi muâmelede bulunup, iltifât etti. Orada bulunan âlimlerle ve şâirlerle münâzarada bulundu. Yüksek ilmi, ince zekâsı ile etrâfındakilere doğruyu anlatmaktan geri durmadı. Bu sebeple onu çekemiyenler çoğaldı. Onu çekemiyenlerden Burhânüddîn el-Bâunî’nin şikâyetleri üzerine hapse atıldı. Üzüntüsünden hastalanan İbn-i Arabşah, hapishânede beş gün kaldı. Hapisten tahliye edildikten oniki gün sonra vefât etti.
İbn-i Arabşah; âlim, faziletli, tevâzu ve iffet sahibi bir zât idi. O, nesir ve şiirde, lügat ilminde, güzel yazı yazmada, tatlı ve beliğ söz söyleme husûsunda zamanının bir tanesi idi. Onun sohbetinde bulunan, çok feyz ve lezzet alırdı. Arabca, Farsça ve Türkçeyi çok iyi bilirdi. Bu sebeple, ona Arab, Fars ve Türk dillerinin meliki denirdi. Yazmış olduğu eserlerin hemen hemen hepsini manzûm olarak yazmıştı. Onun beyitlerinden ikisinin tercümesi:
İstediğin gibi yaşa bu dünyâda,
Şan ile şöhret ile ulaş her murada.
Hayat ipi dâim durur askıda,
Ölümün hedefidir, koparılır birgün.
İbn-i Arabşah’ın; fıkıh, târih, tefsîr, ahlâk, sarf, nahiv ilimlerine dâir birçok eserleri vardır. Bu eserlerinden ba’zıları şunlardır: 1-Ukûd-ün-nasîha, 2-Mir’ât-ül-âdâb: Me’ânî ve beyân ilminin esaslarını anlatan 2000 beyitlik manzûm bir eserdir. 3-Hitâb-ül-İhâb-in-Nakîb ve cevâb eş-Şihâb-üs-Sâhib, 4-Maraznâme, 5-Câmi’ul-Hikâyât tercümesi, 6-Ebü’l-Leys tefsîri tercümesi, 7-Ta’bîr-ül-Kâdirî tercümesi, 8-Tercümân-üt-terâcim bi müntehel-Arab fî Lügat-it-Türk vel-Acem vel-Arab: Lügat ilmine dâirdir. 9-Acâib-ül-Mahdûr fî Nevâib-üt-Temûr: Timur Hân’ın yaşadığı dönemdeki târihe dâirdir. 10-Te’lîf-üt-Tâhir fî Şeyh-il-Mâlik ez-Zâhir Ebî Sa’îd Çakmak: Mısır Sultânı Melik ez-Zâhir’in zamanını anlatan ve onu medh eden bir eserdir. 11-Fakîhat-ül-Hulefâ ve Mufâkahât ez-zürafâ: Ahlâka dâir yazılmış bir eserdir. 12-Ikd-ül-Ferîd fî ilm-it-tevhîd, 13-Gürret-üs-siyer fî Düvel-it-Türki vet-Tatar.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-2, sh. 122
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-2, sh. 126, 131
3) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 280, 284
4) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 73
5) Keşf-üz-zünûn cild-1, sh. 397, 714, cild-2, sh. 1128, 1152, 1198, 1646
6) Ahwardt. Verzechniss der arabische Handschriften cild-6, sh. 16 cild 7, sh. 377
7) Brockelmann Sup-2, sh. 24
? De Slane, Catalogue des manuscrits arabes sh. 342
9) Mintana, Catalogue of arabic manuscripts sh. 488, 914İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İBN-İ ARAFE (Muhammed bin Muhammed)
Mâlikî mezhebi fıkıh âlimi. İsmi, Muhammed bin Muhammed bin Muhammed bin Arafe el-Vergamî et-Tûnusî olup, künyesi Ebû Abdullah’tır, İbn-i Arafe diye meşhûr oldu. 716 (m. 1316) senesi Receb ayının yirmiyedisinde Tunus’ta doğdu. 803 (m. 1401) senesi Cemâzil-âhır ayının yirmidördünde, Tunus’ta vefât etti.
İbn-i Arafe; fıkıh, usûl, kelâm, mantık, beyân ve başka ilimlerde âlim idi. Fıkıh ilmini; Kâdı Ebû Abdullah bin Abdüsselâm el-Hevârîden öğrendi. Usûl ve kırâat ilimlerini; Ebû Abdullah Muhammed bin Muhammed bin Hasen İbni selâme el-Ensârî’den okudu. Babası ve Ebû Abdullah el-Iylî İbni Sa’d bin Bezzâl, İbn-i Hârûn el-Ken’ânî, İbn-i İmrân bin el-Cübâb, İbn-i Süleymân en-Nabtî el-Fâsî, Ahmed bin Abdullah bin Muhammed er-Rasâfî’den hadîs-i şerîf dinledi. Aklî ve naklî ilimlerde Ustün bir dereceye yükseldi. Magrib’de fetvâ mercii (kendisine danışılan, fetvâ istenen) zât oldu. İlim öğretmekte herkesten öne geçti. Ders okutmaktan usanmazdı. Kuvvetli îmân sahibi olup, talebeye çok ihsân ve iyilikte bulunurdu, icâzet (diploma) verdiklerinin icâzetnamelerine; “Allahü teâlâ, beni ve bu diploma sahibini fâideli ilim ehlinden eylesin” diye yazdırırdı. Vefâtından sonra, orada onun gibisi görülmedi.
Çok talebe yetiştirdi. Seyyîd Şerîf, Ebü’l-Fadl es-Silâvî, Kâdı Ebû Mehdî Îsâ el-Gabrinî el-İmâm-ül-Ebî, El-Hâfız el-Berzelî, İbn-ül-Hatîb el-Kastînî, İmâm İbn-ül-Merzûk el-Hafîd, Ebü’t-Tayyib İbni Alvân, Kâdı Ebû Abdullah el-Kaleşânî ve oğlu Kâdı Ebû Abdullah el-Kaleşânî, el-Hâc Ebü’l-Abbâs Kalkaşandî ve oğlu Kâdı Ebü’l-Abbâs, Kâdı Ebû Mehdî Îsâ el-Vânûgî, Ebû Abdullah Muhammed bin Ömer el-Vânûgî, Kâdı Ebü’l-Abbâs Ahmed, Şeyh Ebû Abdullah bin Kalıl, Hâfız Ebü’l-Kâsım el-Abdûsî el-Fâsî, İbn-i İkâb el-Cüzâmî, Ebü’l-Abbâs Ahmed el-Besîlî, Kâdı Ebû Yûsuf Ya’kûb Zagbî, Emîr Ebû Abdullah Muhammed el-Hafsî, İbn-üs-Sultan Ebi’l-Abbas, Kâdı Ebü’l-Kâsım bin Nâcî, Ebû Yahyâ bin Akîbe el-Kâfsî, Edîb Ebû Abdullah bin Ca’l, Seyyîd eş-Şerîf es-Sakalî et-Tabîb, el-İmâm eş-Şerîf Acîsî, Müftî Ebû Abdullah Muhammed ez-Zeydûnî ve bunlar gibi daha birçok talebe yetiştirdi. Magrib âlimlerinin çoğu, onun veya talebelerinin talebeleridir.
İbn-i Cezerî, Tabakât-ül-Kurrâ kitabında onun hakkında; “O, Tunus’un hatîbi, âlimi, imâmı idi. Birçok ilim dalında mütehassıs oldu. Fıkıh, nahiv, tefsîr ve başka ilimlerde üstün dereceye yükseldi. Magrib diyarında ondan faziletli bir zât görmedim” demektedir.
Salâh el-Ekfehesî onun hakkında; “İbn-i Arafe, fıkıh öğrendi. Usûl ve fürû’, Arab dili ve edebiyatı, me’ânî, beyân, ferâiz, matematik, kırâat ilimlerinde üstün dereceye yükseldi. Vera’, zühd ve takvâda zamanında onun gibisi yoktu, ilim ile meşgûl oldu. Talebe yetiştirdi. İnsanlar, akın akın onun ilim meclisine koştular ve çok istifâde ettiler. Magrib’de, onun gibi ilimleri kendinde toplamış birisi yoktu. Yakın-uzak her yerden fetvâ sormaya gelirlerdi” demektedir.
Şey Ebû Abdullah er-Rasâ’ ise onun hakkında; “O, Şeyh-ül-İslâm, allâme bir zât olup, babası da âlim, kâmil, sâlih birisi idi. Oğluna ders verdi ve duâda bulundu. Medîne-i münevverede vefât ettiği gece dahî, teheccüd namazından sonra oğluna duâ etti.
Babası, teheccüd namazını kıldıktan sonra, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) üzerine salât ve selâm getirir ve sonra da; “Yâ Resûlallah! Muhammed bin Arafe’yi himâyende bulundur” derdi. Bu duâ sebebiyle, İbn-i Arafe’nin üzerinde bereket alâmetleri zâhir oldu. Babası gönül ehli bir zât idi. Hatîb Veliyyullah Halîlî Mekkî ile görüşüp, sohbetlerinde bulundu. Oğlu için de duâ istedi” demektedir.
İbn-i Arafe, çok ibâdet ederdi. Namaz, oruç, hac ve zekât gibi ibâdetlerin edeblerine dahî uymayı kendine vazîfe bilirdi. 750 (m. 1349) senesinde, Büyük Câmi’de İmâm ve hatîb oldu. 773 (m. 1371) senesine kadar bu vazîfede kaldı, ömründe, namazına mâni olacak hiçbir özrü olmadı. Çok hac etti. Dünyâ ve âhıret hayırlarını cem’ etmiş (toplamış) idi. Her zaman, önceki âlimlerden bahseder, delîllerini Selef-i sâlihînden getirirdi.
Talebesi İmâm Ubey şöyle demektedir: “Bizim hocamızda, küçüklüğünden beri sûret ve kemâlin güzelliği vardı. Allahü teâlâdan çok korkardı. Ömrü boyunca “Yâ Rabbî! İslâm dîni üzere rûhumu al” diye duâ etti. Sevdiklerinden birine birşey verip; “Bunu evlâdına götür, îmân ile vefâtım için duâ etsin. Ümid ediyorum ki, Allahü teâlâ çocukların duâsını kabûl eder” buyururdu.”
İbn-i Arafe, çok eserler yazdı. Bunlardan ba’zıları şunlardır: 1-El-Muhtasar-ül-kebîr (Mâlikî mezhebi fıkhına dâir), 2-El-Muhtasar-üş-Şâmil, 3-Muhtasar-ül-fevâid, 4-El-Mebsût, (Fıkha dâir yedi cild), 5-Et-Turûk-ül-Vâdiha fî amel-il-münâsaha, 6-El-Hudûd, 7-El-Hidâyet-ül-kâfiye.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-1, sh. 285
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-9, sh. 242
3) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 38
4) El-Bustân sh. 190
5) Neyl-ül-ibtihâc sh. 274
6) El-A’lâm cild-7, sh. 43
7) Keşf-üz-zünûn cild-2, sh. 1246, 1582, 1626
? Brockelmann Gal-2, sh. 247 sup-2, sh. 347İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İBN-İ BÂRİZÎ (Muhammed bin Muhammed)
Hadîs, nahiv ve edebiyat âlimlerinin büyüklerinden. İsmi, Muhammed bin Muhammed bin Muhammed bin Osman bin Muhammed bin Abdürrahîm bin İbrâhim bin Hibetullah bin Müsellim Ensârî el-Kâhirî’dir. Bağdad’daki Bâb-ı Ebrîz’e nisbeten Bârizî denilmiş ve bu isimle meşhûr olmuştur. 786 (m. 1385) senesinde, Zilhicce ayının onbirinde Hama’da doğdu. 856 (m. 1452) senesi Safer ayının onaltısında Kâhire’de vefât etti. Cenâze namazına gelenler çok kalabalıktı. Zamanın sultânı, devletin ileri gelenleri, kadılar ve âlimler cenâze namazında hazır oldular. İmâm-ı Şafiî’nin yakınındaki, babasının türbesine defnedildi. Böyle bir âlimin vefâtına herkes çok üzüldü. Vefât ettiğinde, yerini tutacak âlim yok gibi idi.
Hama’da babasının yanında büyüdü. Kur’ân-ı kerîmi ezberledi. Babasıyle beraber Kâhire’ye gitti. Memleketine dönünce, fıkıh ilmine âit olan Umde ve Temyiz kitaplarını ezberledi. Ebû Amr, Şemseddîn bin Zevîga ve Şemseddîn bin Kuvnisî’den ders okudu. Nahiv ilmini Şerefüddîn Muhammed Antâkî’den okudu. Babası Haleb kadısı olunca, oğlunu da beraberinde götürdü. Babası Haleb’de, onu büyük âlim Hâfız Bürhâneddîn’in derslerine gönderdi. Burada da Telhis kitabını ezberledi. 815 (m. 1412) yılında, yine babasıyle beraber Kâhire’ye gittiler. Orada Veliyyüddîn Irâkî’den fıkıh ve hadîs, İzzeddîn bin Cemâ’a’dan da fıkıh ve usûl-i fıkıh dersleri aldı. Beydâvî’nin Minhâc’ını ve Temyiz kitabını okudu. Akâid, beyân ve me’ânî ilimlerinde İzzeddîn bin Cemâ’a’dan çok istifâde etti. Tavâli’ul-Envâr, Şerh-ül-mekâsıd ve Mutavvel kitaplarını okudu.
İbn-i Edîb’in talebelerinden, Bisâtî ve Alâüddîn Buhârî’den aklî ilimleri öğrendi. Alâüddîn Buhârî’nin derslerine uzun müddet devam etti ve ondan çok istifâde etti. Onun yanında, “El-Hâviy-üs-sagîr” kitabını, me’ânî, beyân ve tefsîr okudu. Sır kâtibi oluncaya kadar ondan ayrılmadı. Zeynüddîn bin Sâig, Yahyâ Acîbî, İzzeddîn Kudûsî’den ba’zı kitapları okudu. Takıyyüddîn Makrizî’den Buhârî ve diğer hadîs cüz’lerini okudu. Şam’a gelmeden, Cemâleddîn bin Şerâihî’den hadîs-i şerîf dinledi. Şihâbüddîn Ahmed bin Mûsâ Metbâlî, Nûreddîn Şalkâmî, İbn-i Cezerî, Vâsıtî, Yûnus Vâhî ve bunlar ayarındaki âlimlerden icâzet aldı. Edebiyat ilimleriyle de meşgûl oldu. Hattâ bu husûsta bir hayli mahir idi. Şiirde ve nesirde yed-i tûlâ sahibi idi. Bu sebepden, babası onun Kâhire’de sır kâtibliği vekîlliğine getirilmesini te’min etti. Babasının vefâtından sonra, bu vazîfeden ayrıldı. On ay kadar Harbiye nâzırlığı görevinde bulundu. 831 (m. 1427) senesinde Şam’da sır kâtibi olunca, ilim ile meşgûl olmak için daha çok zamanı oldu. Şihâbüddîn bin Hamza’nın yerine kadılık vazîfesine getirildi. Hocası Alâüddîn Buhârî ve talebeleri, kadılık yapmaktan çok çekinirlerdi. O da onlara; “Ben, Şam’da kadı olduğum şu zamanda, insanlar canlarından ve mallarından emîndirler. Kimseden zarar görmezler, zulme uğramazlar” derdi. Burada da fazla kalmadı. Kâhire’de iki sene sır kâtibliği yaptı. Tekrar Şam’a döndü. Şam’da Sirâcüddîn Humûsî’nin yerine kadılık yaptı. Emevî Câmii’nde de hatîblik yapardı. Sultan Zâhir tahta geçince, onu Kâhire’de sır kâtibi yaptı. Birkaç kerre ayrıldıysa da sonra tekrar bu vazîfeye getirildi. Ölünceye kadar bu vazîfede kaldı. Bu vazîfede iken, Dimyat kadılığını da vekâleten idâre etti.
Çeşitli dînî ve fennî ilimlerde mütehassıs, büyük bir âlim idi. Çok zekî, akıllı, iyi idâre kabiliyetine sahip idi. Ağırbaşlı, cömert ve herkesle iyi geçinirdi. Ahlâkı ve huyu güzel olup, çok mütevâzî idi. Fazilet sahiblerini, âlimleri sever, onlara çok ikramda bulunurdu, özellikle garîb kimselere çok yardım ederdi.
Kıymetli kitapları elde etme husûsunda çok gayret gösterirdi. Bunları elde etmek için, her fedâkârlığa katlanırdı. Kitaplarından faydalanmak isteyenlere, emânet olarak verirdi. Talebelerine çok ihsânlarda bulunur, onları çok severdi. Aylık veya yıllık olarak maaş verirdi.
Güleryüzlü, tatlı sözlü olup, hayır işlemede acele ederdi. Kimseye sıkıntı vermezdi. Hattâ bir kimse malını alıp kullansa, yese, ona bile kızmazdı. Kusurunu görmemezlikten gelir, daha sonra ona ihsânlarda bulunurdu. Zâlim ve inadcı bir kimse, haksız yere gâlib gelmeye, tahakküm etmeye kalkışsa, o zaman halîm (yumuşak huylu) kimselerin kızdığı gibi kızardı. Özellikle edebiyat, nahiv, me’âni, beyân, arûz ilimlerinde çok mahir idi. Çok ince ma’nalı şiir söyler, güzel ve edebî yazı yazardı.
Birkaç defa hacca gitti. 850 (m. 1446) senesinde hacca gittiğinde, talebelerini, fakirleri, âlimleri de beraberinde götürdü. Kâfilede tam dörtyüz kişi vardı. Bunların hepsinin ihtiyâçlarına te’min etti. Çok zayıf olduğu hâlde, haccın sünnetlerinin, vâciblerinin, farzlarının tamâmını yerine getirdi. Âdet olduğu üzere, Mekke ve Medine ahâlisine de çok ikramlarda bulundu. İnsanlar, ondan çok hayır ve iyilikler gördüler.
Şemseddîn Sehâvî anlatır: “Mekke” de bir miktar hadîs-i şerîf rivâyet etti. Kâhire’de de hadîs-i şerîf rivâyet etti. Âlimler ondan çok hadîs-i şerîf dinlediler. Ben de çok şeyler okudum ve onun şiirlerinden yazdım. Hocamız İbn-i Hacer de onun sözlerini dinledi.”
“İ’tirâdât alâ şerhi bedî’iyye İbn-i Hucce” adlı bir eseri olduğu bildirilmektedir.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-9, sh. 236İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İBN-İ BİNT-İL-AKSARÂYÎ
Fıkıh ve tefsîr âlimi. İsmi, Muhammed bin Ahmed bin Yezîd bin Muhammed es-Serâî el-Acemî el-Kâhirî olup, künyesi Ebü’s-Se’âdât’dır. İbn-i Bint-il-Aksarâyî diye bilinir. Babası Mevlânâzâde’dir. Bedrüddîn Mahmûd ve Emîr Yahyâ’nın babaları, Şemsüddîn el-Aksarâyî’nin torunudur. 790 (m. 1388) senesi Zilhicce ayının yirmiyedisinde, Kâhire’de doğdu. 859 (m. 1455) senesi Zilhicce ayının dördüncü Cum’a günü ikindi namazı vaktinde Harem-i şerîfte vefât etti. Kâ’be-i muazzama kapısı önünde cenâze namazı kılınıp, Benî Ziya kabristanında, Muallâ denilen yere defnedildi. Cenâze namazında kalabalık bir cemâat hazır bulundu.
İbn-i bint-il-Aksarâyî daha küçük iken, babası vefât etti. Anne tarafından dedesinin himâyesinde büyüdü. Kur’ân-ı kerîmi ve birçok ilim kitabını ezberledi. Dayısı Bedrüddîn’den fıkıh ve Arabî ilimleri öğrendi. Hidâye, Kâri-i Serrâc ile de Kenz kitabının tamâmını okudu. İbn-ül-Fenârî’den Telhîs’i, Muhammed bin Ahmed bin Abbâd bin Melikdâd’dan usûl ilimlerini okudu. Arabî ilimleri ve sarfı Ebû Abdullah Muhammed bin Ahmed bin Muhammed’den öğrenip, huzûrunda Teshîl’i okudu ve yazdığı eserlerden de Şerh-ül-Hazreciyye, Şerh-ül-Bürde ve Hûd sûresinin tefsîrini okudu. Onunla birlikte İskenderiyye’ye gitti. İzzüddîn Cemâ’a’nın dokuz sene kadar derslerine devam ettiğinden, istifâdesi çok oldu ve çok ilim öğrendi. Aksarâyî, dersi ta’kib ve çalışkanlığı ve hizmetinin çokluğu sebebiyle hocası tarafından çok sevildi. Fen ilimlerini İbn-ül-Mecdî’den, kırâat ilmini Ebî Amr’dan öğrendi. İbn-i Ebi’l-Mecd ve İbn-ül-Küveyk, Tagrîbermiş Türkmânî’nin ve başkalarının hadîs-i şerîf derslerini ta’kib etti. Zeynüddîn el-Merâgî, Kemâlüddîn bin Hayr. Tâcüddîn bin Tûnusî ve başkalarından icâzet (diploma) aldı. İbn-i Merzûk, kendi hattıyla (yazısıyla) onu medhedip okuttuğunu, okutma selâhiyyetini verdiğini bildirdi. Ayrıca İbn-i Cemâ’a ve Serrâc da ona talebe yetiştirme izni verdiler. Aksarâyî, beldenin meşhûr âlimlerinden oldu. İbn-i bint-il-Aksarayî, dayısı Bedrüddîn’den sonra Müeyyidiyye Medresesi’nde tefsîr okuttu. Şemsüddîn Tefhenî’den sonra da Sargatmuşiyye Medresesi’nde hadîs ve fıkıh dersleri verdi. Mârdânî Câmii’nde fıkıh öğretti.
İbn-i bint-il-Aksarâyî, çok hacca gitti, ilk haccı 815 (m. 1412) senesinde oldu. Mekke-i mükerremede mücavir olarak kaldı. Orada İbn-ül-Cezerî’nin hadîs derslerini dinledi. Daha sonra İskenderiyye, Dımeşk, Haleb, Âmid ve başka yerlere gidip, oralardaki âlimlerle görüştü. 828 (m. 1425) senesinde Kıbrıs’ın fethi için giden orduda bulundu. Beyt-ül-makdîs’i ziyâret etti. İbn-i bint-il-Aksarâyî, hadîs-i şerîf okuttu ve talebe yetiştirdi. İstifâde etmek için çok kimseler ona koştu. Eşrefiyye Câmii’nde imamlık yaptı. İbâdet ve ders vermekle meşgûl oldu.
859 (m. 1455) senesinde çıktığı hac yolculuğunda, Mekke-i mükerreme yakınında hastalandı. Çok meşakkat ve acı çekmesine rağmen, acele etti. Diğer hacılardan önce Mekke-i mükerremeye vardı. Kudüm tavafını ve sa’yini yaptı. Vefât ettiği güne kadar ihramını çıkarmadı.
İbn-i bint-il-Aksarâyî, güzel ahlâk sahibi, heybetli, çok saygı gören ve sevilen bir zât idi. Çok ibâdet eder, tanıdık veya tanımadık herkese ikramda bulunurdu.
İbn-i Hatîb, Nâsırıyye târihinde İbn-i bint-il-Aksarâyî’nin babasını anlatırken şöyle dedi: “O, Aksarâyî’nin kızından bir çocuk bırakıp vefât etti. İbn-i bint-il-Aksarâyî büyüdü, fıkıh ve diğer ilimleri öğrendi. İmamlık vazîfesi yaptı. Onunla Haleb’de karşılaştığımda, faziletli, şekli ve ahlâkı güzel bir kişi olarak gördüm”
Eserlerinden ba’zıları şunlardır: 1-Ta’lîk alel-Keşşâf, 2- Haşiye alel-Hidâye.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-9, sh. 29
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-7, sh. 115
3) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 201
4) Keşf-üz-zünûn cild-1, sh. 235 cild-2, sh. 2038İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İBN-İ BÜLKÎNÎ
Tefsîr, hadîs ve Şafiî Mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Abdürrahmân bin Rislân bin Nâsir İbni Sâlih el-Kâhirî’dir. Künyesi Ebü’l-Fadl, lakabı Celâleddîn’dir. İbn-i Bülkînî ismi ile tanınmıştır. 763 (m. 1362) senesinde Kâhire’de doğdu. 824 (m. 1421)’de Kâhire’de vefât etti. Babası âlim bir zât olup, ilim tahsiline babasından ders alarak başladı. Babası ona önce Kur’ân-ı kerîmi ezberletti. Bundan sonra da ilimde ba’zı mühim metinleri ezberledi. Sarf ve nahiv ilminde Muhtasar-ı İbn-i Hacîb’i, İbn-i Mâlik’in Elfiye’sini ve diğer ba’zı metinleri ezberledi. Bundan sonra babası ona fıkıh dersleri verdi. Hadîs ilminde de babasından ders alıp, Kütüb-üs-sitte denilen altı meşhûr sahih hadîs kitabının büyük bir bölümünü, İmâm-ı Beyhekî’nin Sünen-i Kübrâ’sını Şeyh Ali bin Eyyûb’den okudu. Ders aldığı hocaları; başta babası Hâfız Behâ Abdullah İbni Muhammed bin Halîl, Zeynüddîn Ebü’l-Hasen Ali bin Muhammed ve diğer âlimlerdir.
İbn-i Bülkînî, babasının kadılığa ta’yini sebebiyle, onunla birlikte daha küçük yaşta iken Dımeşk’a gitti. Son derece keskin bir zekâya ve üstün bir kavrayış gücüne sâhib idi. Hâfızası kuvvetli olup, dersleri kısa zamanda kavrardı. Dımeşk’da zamanının meşhûr âlimlerinden ilim öğrenip icâzet almıştır. Ders aldığı hocalarından bir kısmı da şu zâtlardır İbn-i Emile, Salâhaddîn bin Ebî Amr, Bedreddîn bin el-Hebl, Şihâbüddîn bin Necm, Necmeddîn bin es-Sûkî, Zeyneddîn bin Nakîbî, Şihâbüddîn Ahmed bin Abdulkerîm el-Baglî, Şemseddîn Muhammed bin Muhammed Abdülmün’im el-Harrânî, Hâfız İmâd bin Kesîr, Ebû Bekr İbn-ül-Muhîb, Zeyn-ül-Irâkî, Tâcüddîn Sübkî, Ayrıca annesi tarafından dedesi olan Behâeddîn bin Ukay’den de icâzet almıştır. Daha sonra Haleb’e gitti. Defalarca kadılık vazîfesi yaptı. Babası ona, fetvâ ve ders vermesi için izin, icâzet verdi.
İlim öğrenmeye karşı büyük bir gayret sahibi idi. Bilemediği bir ilmî mes’ele işitince, o mes’eleyi iyice öğreninceye ve ezberleyinceye kadar istirahatini ve uykusunu terkederdi. İlme karşı bu kadar sevgi ve gayretine rağmen, hicrî 778 (m. 1376) senesinde hacca gittiğinde, ilimde ilerlemek niyetiyle zemzem içip, duâ etti. Hacdan döndükten sonra ilimde iyice derinleşip, mehâret kazandı. Babasının vefâtından sonra, Berkukiyye Medresesi’nde ve İbn-i Tûlûn Câmii’nde tefsîr dersleri vermeye başladı. Her Cum’a günü, babasının âdeti üzere kendi medresesinde sohbet meclisi kurardı. Mecliste Kur’ân-ı kerîm ve tefsîr okunurdu. Begavî tefsîrinden ders verir, dinleyenler not alırdı. Tefsîr dersi verirken, tefsîr ilminin bütün inceliklerinden bahseder, dinleyenler hayret içinde kalırdı. Haşabiyye Medresesi’nde, Câmi-i Amr’da, Hurûbiyye, Beştîliyye, Cühiyye ve Hicâziyye medreselerinde, İbn-i Tûlûn Câmii’nde fıkıh dersleri, Eşrefiyye Medresesi’nde de hadîs dersleri vermiştir. Derslerde, önce kendisi dersi talebeye okur, izah ederdi.
Takıyy-ül-Mukrizî onun hakkında şöyle demiştir. “Ondan sonra fıkıh, usûl-i fıkıh, tefsîr, hadîs ve Arabcada onun gibi bir âlim daha yetişmemiştir. İffet sahibi, güzel yüzlü, nâzik, güzel konuşan, zekî, hafızası kuvvetli bir âlim idi. Babasının vefâtından sonra meşhûr oldu. Zamanında, fetvâ verme husûsunda en başta gelen âlimlerden idi. Sohbeti aranan, kitabeti sür’atli olan ve pekçok fetvâ vermiş olan bir zât idi. Bu bakımlardan, ondan sonra onun gibi bir âlim yetişmemiştir.”
İbn-i Bülkînî, ömrünün son zamanlarında Dımeşk’da bulunduğu sırada, o bölgeler Tatar istilâsına uğramış, Dımeşk’a kadar yaklaşmışlardı. Bu sebeble İbn-i Bülkînî, Kâhire’ye gitmek üzere Dımeşk’dan ayrıldı. Bu yolculuğu sırasında hastalandı. Kâhire’ye sedye içinde ve bitkin bir hâlde girdi Birgün sonra da vefât etti. Cenâze namazı, Hâkim Câmii’nde büyük kalabalık tarafından kılındı. Tabutu, kalabalık sebebiyle parmak uçlarında taşındı. Tefsîr, fıkıh ve diğer ilimlerde pekçok eser yazmış olup, bir kısmı şunlardır:
1- Tefsîr, 2- Mecâlis-ül-va’z, 3- El-İfhâm limâ fî Sahîh-il-Buhârî min-el-İbhâm, 4- Münâsebât-ı Ebvâb-ı terâcim-il-Buhârî, 5- Beyân-ül-kebâir ves-Segâir, 6- Nehr-ül-hayât, 7- Hâvâşin aler-ravda. Son üç eseri, Şafiî mezhebi fıkıh bilgilerini ihtivâ etmektedir.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-5, sh. 160
2) Hüsn-ül-muhâdara cild-1, sh. 438
3) Zeyli Tabakât-il-huffâz sh. 282
4) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 166
5) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-4, sh. 106
6) El-A’lâm cild-3, sh. 320İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İBN-İ CEMÂ’A (Muhammed bin Ebî Bekr)
Şafiî mezhebi fıkıh âlimlerinin büyüklerinden. Usûl, hadîs kelâm, Arab dili ve edebiyatı ve diğer ilimlerde de büyük âlim idi. İsmi, Muhammed bin Ebî Bekr bin Abdülazîz bin Muhammed bin İbrâhim bin Sa’dullah bin Cemâ’a olup, aslen Hama’dandır. Babası gibi İbn-i Cemâ’a adıyle meşhûr oldu. 749 (m. 1349) senesinde Kızıldeniz kenarındaki Yenba şehrinde doğdu. 819 (m. 1416) senesinde Cemâzil-âhır ayında Kâhire’de veba hastalığından vefât etti.
Küçük yaşta ilim öğrenmeye başladı. Zamanının büyük âlimlerinden ilim öğrendi. Bir ayda Kur’ân-ı kerîmi ezberledi. Hergün iki hizb ezberlerdi. Sadreddîn Meydûmî ve dedesi İzzeddîn’den, Ebi’l-Ferec bin Kâri, Nâsıruddîn Harâvî ve Kalânisî’den ilim öğrendi. Ba’zı müsned ve mu’cem kitaplarını dinledi. Aklî ilimlere meraklı idi. Naklî ve aklî ilimlerle meşgûl olarak büyüdü, ilim öğrendiği meşhûr âlimlerden ba’zıları şunlardır: Serrâc Hindî, Ziyâeddîn Kırmî, Muhib Nâzır-ül-Ceyş, Rükneddîn Kırmî, Alâeddîn Seyrâmî, Cârullah Hattâbî, İbn-i Haldûn, Halâvî, Tâceddîn Sübkî ve kardeşi Behâeddîn, Sirâcüddîn Bülkînî. Alâeddîn bin Sagîr et-Tayyib.
Mısır ve Şam âlimlerinden pekçokları ona icâzet verdiler. Pekçok ilimde büyük âlim idi. Fıkıh, tefsîr, hadîs, usûl-i fıkıh, usûl-i hadîs, cedel, hılâf, nahiv, sarf, me’ânî, beyân, bedî’, mantık, astronomi, tıb, kimya ve daha başka ilimleri ve san’atları bilirdi. “Dav-üş-Şems” adlı risalesinde; “Otuz kadar ilim biliyorum ki, zamanımdaki insanlar, onların adını bile bilmez” dediği rivâyet edilir. İsmi ve şöhreti her tarafa yayıldı. Doğuda ve batıda pekçok şehirden onun ilminden istifâde etmek için gelirlerdi. Vefât ettiğinde, talebeleri içinde, ilmî bakımdan onun gibi âlim bir zât yok gibiydi, ömrünün sonlarında, daha fazla ibâdetle meşgûl olmaya başladı. Kötü ve çirkin şeylerden çok uzak durur, dilini muhafaza etmeye çok gayret ederdi. Her türlü ilimle meşgûl oldu. Ok atmasını, mızrak ve kılıç kullanmasını ve tıb ilmini de iyi bilirdi. Aklî ve naklî ilimlerde Mısır diyârında parmakla, gösterilen âlimlerdendi. Mısır âlimlerinin hepsi, onun talebesi yerindeydiler. İbn-i Cemâ’a’dan sayılamayacak kadar âlim ders aldı. Bunlardan ba’zıları şunlardır: İbn-i Hümâm, İbn-i Hacer, Zeynüddîn Rıdvan, Seftî, İbn-i Aksarâyî, Takıyyüddîn Fâsî, Kayâtî, İbn-i Mûsâ Merrâkûşî, Burhâneddîn bin Haccâc Ebnâsî, Alemüddîn Bülkînî, Televânî ve daha birçokları, Talebelerine çok iyi davranır ve aralarında fark gözetmezdi. Onlara ikramlarda bulunurdu. Devamlı abdestli olurdu.
İnsanlık îcâbı abdesti bozulsa, hemen abdest alırdı. Tevâzu sahibi olup, halkın arasına karışırdı. Uzak bir yere gideceği zaman, merkebe binerdi. Giyiminde orta hâlli davranırdı. Ömrü boyunca hiç evlenmedi. Yanında üvey annesi vardı. Üvey annesine çok iyilik ve ihsânlarda bulunurdu. Uzakta olan talebeleri ile irtibâtı kesmezdi. Sempatik ve şakacı bir kimse idi.
İbn-i Hacer şöyle der: “Ben, 790 (m. 1388) senesinden vefâtına kadar İbn-i Cemâ’a’nın derslerine devam ettim. Beni çok sever, ben de ona çok hürmet ederdim. Ona “İmâm-ül-eimme” derdim.”
İbn-i Cemâ’a, dînî ve fennî ilimlerde ve hattâ o zamana âit çeşitli san’atlara dâir pekçok kitap yazmıştır. Yazdığı eserlerin sayısının bin (1000) civarında olduğu bildirilmektedir. Bunlardan ba’zıları şunlardır: 1- Dav-üş-Şems fî ahvâl-in-nefs: Bu kitabında, kendi hayâtını anlatmaktadır. 2- Şerhu Cem’ıl-cevâmi’, 3- l’ânet-ül-insân alâ ahkâm-is-sultân, 4- El-Emniye fî ilm-il-fürûsiyye, 5- El-Müsellesü fil-Lügati, 6-En-Necm-ül-lâmi’, 7- Şerhu manzûme: Bu esere üç ayrı şerh yazmıştır. 8- Derc-ül-me’âlî fî şerhu Bed-il-emâlî, 9- El-Kevkeb-ül-vikâd fî şerh-ıl-i’tikâd, 10-Tahrir-ül-ahkâm fî tedbîri ehl-il-İslâm, 11- Şerhu Mutevvel: Bu esere üç ayrı şerhi vardır. 12- Müntehâbü nüzhet-il-elbâ, 13- Muhtasaru sîret-in-Nebeviyye, 14- Et-Tebyîn: İmâm-ı Nevevî’nin Erba’în kitabının şerhidir. 15- Lüm’at-ül-envâr, 16- Gâyet-ül-emânî fî ilm-il-me’anî, 17- El-Câmi’: Tıb ilmine dâir bir eserdir. 18- Şerhu alel-Kavâid-il-kübrâ, 19- Hâşiyetü alâ şerhu minhâc-il-Beydâvî, 20- Şerhu Muhtasarı İbn-i Hâcib, 21- Hâşiyetü alâ metn-il-minhâc, 22- Hâşiyetü alel-Adûd, 23-Hâşiyetü alel-Elfiye, 24- Hâşiyetü alet-Tavdîh li İbn-i Hişâm, 25- Hâşiyetü alâ şerh-ış-Şâfiiyye, 26- Muhtasar-ut-Telhîs, 27- Şerhu ulûm-il-hadîs li İbn-i Salâh, 28- Tahrîcü ehâdîs-ir-Râfi’i, 29- Şerh-ül-Menhel, 30- Kasd-ut-temâm fî ahkâm-il-hamâm, 31-El-Envâr fit-tıb, 32- El-Üsüs fî sınâ’at-it-debbûs, 33- Felek-us-subh fî ahkâm-ir-remh, 34- Hulâsat-ül-kavâid.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-9, sh. 111
2) El-A’lâm cild-6, sh. 56
3) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-7, sh. 171
4) Hüsn-ül-muhâdara cild-1, sh. 548
5) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 139
6) Bugyet-ül-vuat cild-1, sh. 63
7) İnbâ-ül-gumr cild-3, sh. 115
? Keşf-üz-zünûn sh. 91, 118, 124, 169, 196, 202, 478, 577, 596, 718, 929, 1089, 1290İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İBN-İ CEZERÎ (Şemseddîn Muhammed bin Muhammed)
Kırâat âlimlerinin büyüklerinden. İsmi, Muhammed bin Muhammed bin Muhammed bin Ali bin Yûsuf el-Cezerî, ed-Dımeşkî, eş-Şîrâzî’dir. Şafiî mezhebinde büyük bir fıkıh âlimi idi. “İbn-i Cezerî” diye meşhûr oldu. Ailesi, “Cezerî” nisbeti ile tanınırdı. Künyesi, Ebü’l-Hayr idi. Cezire, Musul’un yakınında bir beldedir. Lakabı Şemseddîn idi. 751 (m. 1350) senesi Ramazan ayının onbeşinde, teravih namazından sonra Şam’da dünyâya geldi. Mensûp olduğu aileden çok âlim yetişti. Herbirisi, zamanının bir tanesi idi. Çeşitli dînî ilimlerde büyük bir âlim olarak yetişen Şemseddîn Muhammed Cezerî, “Şeyh Cezerî” diye de tanınırdı. Osmanlı Sultânı Yıldırım Bâyezîd ve Timur Hân’dan çok iltifât gördü. Çok kitap yazdı. Timur Hân, Ankara Savaşı’ndan sonra onu Mâverâün-nehr’e götürdü. Bu diyarda onun ilminden çok istifâde ettiler. Onun “Hısn-ül-hasîn” adındaki duâ kitabı, Arabca ve Farsça şerhleri ile basılmış olup, çok kıymetlidir. Kırâat ilmine dâir eserleri de kıymetli ve pek meşhûrdur. 833 (m. 1429) senesi Rebî’ul-evvel ayının beşinci günü Cum’a namazı vaktinde Şîrâz’da vefât etti. Orada kendisinin yaptırdığı mezarına defnedildi.
İbn-i Cezerî’nin doğumu hakkında şöyle anlatılır: Babası Muhammed Cezerî, tüccâr idi. Kırk senelik evli olduğu hâlde çocuğu olmamıştı. Bir sene hacca gitti. Mekke-i mükerreme’de Zemzem kuyusunun başına varınca, Allahü teâlâdan âlim olacak bir erkek evlâd ihsân etmesini duâ ve niyaz ederek, Zemzem suyundan içti. Hacdan döndükten bir müddet sonra, bu evlâdı dünyâya geldi.
Şeyh Cezerî daha 14 yaşında iken, 764 (m. 1362) senesinde Kur’ân-ı kerîmin tamâmını hıfzetti, ezberledi. Ertesi sene, Kur’ân-ı kerîmin hatmi ile namaz kılmak şerefine kavuştu. Bir müddet hadîs ilmine çalıştıkdan sonra, Kur’ân-ı kerîmin muhtelif kırâat usûllerini tahsile başladı. Ba’zı meşâyıh ve âlimlere kırâatini arz etti. 768 (m. 1366) senesinde kırâat ilminde “Kırâat-ı Seb’a”yı öğrendi. Aynı sene içinde hac ibâdetini yapmak için Mekke-i mükerremeye ve oradan da Kâhire’ye gitti. Oradaki kırâat âlimlerinden de “Kırâat-ı aşere”, “İsnâ-i aşere” ve “Selâs-i aşere”yi elde etti. Bu kırâat usûllerinde pek mahir oldu. Sonra Şam’a gidip, Dimyâtî’nin, Aberkûhî’nin ve Esnevî’nin talebelerinden ve İrkûmî’den hadîs-i şerîf dinleyip, Esnevî ve başka âlimlerden fıkıh ilmini okudu. Sonra tekrar Mısır’a gidip, orada usûl, fıkıh, me’ânî ve beyân ilimlerini kaynaklarından tahsîl ettikten sonra İskenderiyye’ye geçti. Orada İbn-i Abdüsselâm’ın talebelerinin derslerinde bulunup, onlardan hadîs-i şerîf dinledi. Çok âlimden ilim tahsil etti. 774 (m. 1373) yılında, Şeyhülislâm Ebü’l-Fidâ İsmâil bin Kesîr, fetvâ verebilmesi için ona izin verdi. 778 (m. 1376) yılında Şeyh Ziyâüddîn ve 785 (m. 1383)’de de Şeyhülislâm Bülkînî tarafından fetvâ vermeye me’zûn kılındı. Sonra Kur’ân-ı kerîm okutmakla meşgûl oldu. Önce Şam’da Benî Ümeyye Câmii’nde iki sene kırâat dersi verdi. Sonra Âdiliyye Medresesi’nin başmüderrisliğini yaptı. Daha sonra da Eşrefiyye’deki Dâr-ül-hadîs’in başmüderrislik makamına getirildi. Şeyh İbn-i Seyâr’dan sonra, Ümm-i Sâlih türbesi yanındaki medresenin idâreciliğine getirildi. Bu tedrisât dönemlerinde, birçok âlim huzûruna gelip ondan ilim tahsil etmişlerdir. Şihâb bin Hacı bunlardan birisi olup, dedi ki: “O, çok güzel ders verirdi.”
Emîr Kutlu Bey ile araları açıldığından, birkaç kerre Mısır’a gidip geldi. Emîr Berkûk tarafından Şihâb-i Hasâbî’den sonra Tûte Câmii hatîbliğine ta’yin edildi. İbn-i Burhan bin Cemâ’a’dan sonra Selâhiyyet-ül-Kudsiyye Medresesi’nin müderrisliğine ta’yin edildi. 797 (m. 1394) senesi başlarına kadar bu vazîfede kaldı. Emîr Kutlu Bey ile aralarındaki ihtilâf yüzünden, bu vazîfesinden alınıp, Şam’da yaptırılan medresenin kırâat müderrisliğine ta’yin edildi. Orada bir müddet ders okuttu. Birçok kimseler, ondan Kur’ân-ı kerîmi kırâat eylediler. Bir ara Şam Kâdılığına da getirildi.
İbn-i Cezerî, 798 (m. 1395)’de Mısır’dan ayrılıp İskenderiyye’den bir gemiye binerek, deniz yolu ile Anadolu’ya, Bursa’ya geldi. O zaman, Osmanlı pâdişâhı Sultan Yıldırım Bâyezîd Hân idi. Âdil ve âbid bir zât olan Sultan Bâyezîd’in ilme ve âlimlere çok hürmeti ve derin saygısı vardı. Ona çok ikram ve ihsânlarda bulundu. Onun yanında birkaç sene kaldı. Bu zâtın geldiği, kısa zamanda her yerde duyuldu. Bursadan ve diğer şehirlerden birçok kimseler, ondan “Kırâat-i aşere”yi tahsil edip, bu ilimde yetiştiler. O, kırâat ve hadîs ilmini Anadolu’ya yaydı. Çok kimseler onun ilminden faydalandılar. 805 (m. 1402) yılında Timur ile Yıldırım Bâyezîd Hân arasında vukû’ bulan Ankara Savaşı’ndan sonra, Timur Hân Bursa’ya kadar geldi. O da, ilme ve âlimlere çok değer verirdi. İbn-i Cezerî hazretlerini alıp, Mâverâün-nehr’e götürdü. Kaş şehrinde kaldı. Sonra Semerkand’a gitti. Her şehirde çok sayıda talebe, ondan kırâat dersi aldılar. Semerkand’da ders okuttuğu sırada, büyük âlim Seyyîd Şerîf Cürcânî hazretleri ile buluştu.
807 (m. 1404) senesinde Timur Hân vefât edince, Mâverâünnehr’den çıkıp, Herat şehrine geldi. Sonra Yezd’e, oradan İsfehan’a, sonra da Şîrâz’a geldi. Her şehirde, her memlekette ilim tâlibleri, isteklileri. Şeyh Cezerî’den, Kur’ân-ı kerîmin kırâatinden kimisi “Kırâat-ı seb’a”yı kimisi de “Kırâat-ı aşere”yi öğrendiler. Kırâat ve hadîs ilimlerini her yere yaydı. Sonra Şîrâz Vâlisi Sultan Pir Muhammed tarafından, arzusu hilâfına olarak, Şîrâz ve etrâfının kadılığına ta’yin edildi.
Timuroğullarının hâkim olduğu birçok beldede kadılık yaptı. Sonra hacca gitmek niyetiyle bu görevinden ayrılıp, Basra’ya geldi. Oradan Yenbu’ya gidip, bir müddet ikâmet etti. Nihâyet 823 (m. 1420) yılının Rebî’ul-evvel ayında Medîne-i münevvereye geldi. Sonra da Mekke-i mükerremeye geçti. Çok kimseler yanına gelip, onun ilminden istifâde ettiler. Hac farizasını îfâ ettikten sonra, bir müddet daha bu mübârek beldelerde kaldı. Medîne-i münevverede kaldığı sıralarda, Şeyh-i Haremeyn Azîzüddîn Muhterem de, ondan kırâat ilmini okudu. O yıllarda Kur’ân-ı kerîmin kırâati, ya’nî okunması üzerinde, iki cildlik “Kitâb-ül-beşer fî kırâat-il-aşer” adındaki eserini te’lîf etti. Bu eserini ihtisar edip, kısaltıp, “Takrib” adını verdi. Ayrıca “Tahrîb-üt-teysîr fil-kırâat-il-aşere”, “Tabakât-ül-kurrâ” ve “Tevârîh-ül-kurrâ” kitaplarını yazdı.
Belde-i Haremeyn’de birkaç sene kaldıktan sonra, Şîrâz’a döndü. Bir müddet sonra da Şam’a geldi. Kâhire’de kalabilmesi için kendisine izin verildi. Orada kalıp, Sultan Eşref ile çok sohbetlerde bulundu. Kendisine pekçok ikram ve iltifâtlarda bulunan Sultan, onu, Kâhire’de Kur’ân-ı kerîmin kırâatini ve hadîs-i şerîf okutup öğretmesi için yaptırdığı medreseye ta’yin etti. Bundan önce Kâtib Müeyyed bu vazîfeyi yürütüyordu. Onun Kâhire’ye gelişinde, Kâtib Müeyyed vefât etmişti. Şeyh Cezerî, bir müddet sonra, hacılarla beraber Mekke’ye gitti. Hacdan sonra deniz yolu ile Yemen’e gitti. Orada kendisinden birçok âlim kırâat öğrendi. Yemen vâlisi çok ikram ve ihsânlarda bulundu. Orada ticâret yaptı ve çok miktarda mal ile Mekke’ye döndü. Tekrar hac farizasını îfâ edip, oradan Şam’a geldi. Oradan da Basra’ya gelip, Şîrâz’a geçti. Vefâtına kadar burada kaldı. 833 (m. 1429) senesi Rebî’ul-evvel ayının başında, Cum’a günü öğle vaktinde, Eskâfiyyîn çarşısında bulunan evinde vefât etti ve burada kendisinin bina ettirdiği medresesine defnedildi. Cenâze namazında, görülmemiş bir kalabalık vardı. Eşraftan, âlimlerden ve halktan çok kimseler taşıyıp, tabutuna dokunmak şerefine kavuşmak için adetâ yarış ettiler. Bu hizmete ve şerefe kavuşamayan, ya’nî onun tabutunun taşınmasında bulunamıyanlar, bu hizmet ve son vazîfe ile şereflenenlere imrenerek, gıbta ile baktılar. Onun ölümü ile, İslâm âleminde kırâat ilminin bir binası harâb oldu.
Eserleri çok kıymetlidir. Başlıcaları şunlardır:
1- Kitâb-ün-neşr fil-kırâat-il-aşr: Bin beyitlik manzûm bir eserdir, İstanbul Nûruosmâniye Kütüphânesi 97 numarada mevcûttur, iki cilddir. 2-Tahbîr-üt-teysîr fil-kırâat: Bu eser, Dânî’nin, Kur’ân-ı kerîmin kırâatına dâir “Teysîr” ismindeki eserinin şerhidir. Nûruosmâniye Kütüphânesi 60 numarada mevcûttur. 3- Tayyibet-ün-neşr fil-kırâat-il-aşr: Kur’ân-ı kerîmin “Kırâat-i aşere”, ya’nî on türlü kırâati hakkında tanzim edilip, 799 (m. 1396) senesi Şa’bân ayında tamamlanmış bulunan ve bin beyitten meydana gelen manzûm bir eserdir. 1282 (m. 1865) ve 1307 (m. 1889) senelerinde Kâhire’de neşredilmiştir. 4- Ed-Dürret-ül-mudiyye fî kırâat-il-eimmet-is-selâset-il-merdıyye: Üç büyük kırâat âlimine göre Kur’ân-ı kerîmin kırâatinden bahseden ve 241 (ikiyüzkırkbir) beyitten meydana gelen bir manzûme olup, “Tavîl” veznindedir. 823 (m. 1420)’de tamamlanmış, 1285 (m. 1868) ve 1308 (m. 1890) senelerinde Kâhire’de basılmıştır. 5- Gâyet-ül-mehere fiz-ziyâdet-il-aşere: Kur’ân-ı kerîmin kırâatine dâir bir manzûmedir. Ayasofya Kütüphânesi 39 numarada mevcûttur. 6- Müncid-ül-mukarrebîn ve mürşid-üt-tâlibîn: Kur’ân-ı kerîmin kırâat usûllerinin ehemmiyetini anlatan bir eserdir. Yedi fasıl üzerine tertîb edilmiştir. 7- Et-Temhîd fil-ilm-it-tecvîd: Kur’ân-ı kerîmin tecvidine dâir bir eser olup, 769 (m. 1367) senesinde tamamlanmıştır. 8- El-Mukaddimet-ül-Cezeriyye fit-tecvîd: Kur’ân-ı kerîmin kırâati hakkında, “Racaz” vezninde 110 (yüzon) beyitlik manzûm bir eserdir. 1282 (m. 1865) ve 1307 (m. 1889) senelerinde Kâhire’de neşredilmiştir. 9-Kifâyet-ül-ma’î fî tefsîr-i âyet-i (Yâ ardubla’î) Hûd sûresi 46. âyet-i kerîmesinin ezbere okuma tarzları hakkında bir risaledir. 10- Gâyet-ün-nihâye fî tabakât-il-kurrâ: Meşhûr kırâat âlimlerinin hâl tercümelerini ve kırâatlerinin hangi yollardan geldiğini anlatan bir eserdir. “Nihâyet-üt-dirâyât” kitabının ihtisârı, kısaltılmışı olup, 3 cild hâlinde neşredilmiştir, ilk iki cildi metin, üçüncü cildi fihristtir. 12- Mukaddimetü ilm-il-hadîs: Hadîs usûlü ilmine dâir bir eserdir. 13- El-Hidâye ilâ me’âlim-ir-rivâye: Kur’ân-ı kerîmin kırâat tarzının, okuyanlar tarafından ağızdan ağıza geçmesi hakkında, “Racaz” vezninde yazılmış 370 (ücyüzyetmiş) beyitten ibâret manzûm bir eserdir. 14- Akd-ül-le’âlî fil-ehâdîs-il-müselseleti bil-avâlî: Nâkil, mahdûd ve müselsel hadîslere dâir bir eserdir. 808 (m. 1405) senesinde Şîrâz’da tamamlanmıştır. 15- Er-Risâlet-ül-beyâniyye fî hakk-ı Ebeveyn-in-Nebî: Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) anne ve babasının müslüman olduklarını isbât etmek için yazılmış bir risaledir. Berlin Kütüphânesi 10343 numarada mevcuttur. 16- Zât-üş-Şifâ fî sîret-il-Mustafâ ve min ba’dihî minel Hulefâ: Şîrâz hükümdârı Pîr Muhammed’in talebi üzerine. Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) ile dört halîfesinin (r.anhüm) hayatlarını anlatan ve sonunda, Yıldırım Bâyezîd Hân devrinin İstanbul’un, muhasarasına kadar olan târihi hakkında bir zübdeyi (özeti) ihtivâ eden, “Racaz” vezninde bir manzûme olup, 798 (m. 30 Eylül 1396) senesi Zilhicce ayında tamamlanmıştır. 17- El-Hısn-ül-hasîn min kelâmi Seyyid-il-mürselîn: Duâ olarak okunan hadîs-i şerîfleri bildiren bir eser olup, çok kıymetlidir. 1279 (m. 1862) ve 1315 (m. 1897) senelerinde Kâhire’de 1328 (m. 1910)’de Cezayir’de neşredilmiştir. 18-El-Mukaddime fimâ alâ kâri-il-Kur’ân en Ya’leme, 19- Muhtâr-un-nâsih bil-edillet-is-sahîha fil-mevâ’ız: Ahlâk ile ilgili hadîs-i şerîflerden meydana gelen bir va’z kitabıdır. 20- Ez-Zahr-ül-fâih: Çeşitli va’z ve nasihatlerini ihtivâ eden bir eseridir. 1305 (m. 1887) ve 1310 (m. 1892) senelerinde Kâhire’de basılmıştır. 21- El-İsâbe fil-avâzim-il-kitâbe: Tahrir, yazma san’atı ile ilgili küçük bir risaledir. 22- El-İbâne fil-umreti minel-civâne, 23- El-İclâlü vet-ta’zîm fî makâm-ı İbrâhim, 24- Erba’îne fîl-hadîs, 25- Esn-el-matâlib fî menâkıb-il-İmâm-ı Ali bin Ebî Tâlib (Kerremallahü vecheh), 26- Usûl-ül-kırâat, 27-El-İ’tirâz-ıl-mübdî li vehm-it-Tâc el-Kindî, 28- El-İ’lâm fî ahkâm-il-idgâm, 29- El-Elgâz Kasîdet-ül-hemziyye fil-kırâat, 30- El-Evleviyye fî ehâdîs-il-evveliyye, 31- El-Bidâye fî ulûm-ir-rivâye, 32- El-Beyân fî hatt-ı Osman, 33- Tezkiret-ül-ulemâ fî usûl-il-hadîs, 34- Et-Ta’rîf bil-mevlîd-iş-şerîf, 35- Et-Takrib fî şerh-ıt-teysîr leh, 36-Et-Tekrîm fil-umreti minet-Ten’îm, 37-Tekmiletü zeyl-it-takyîd li ma’rifeti rüvvât-is-sünen vel esânid, 38- Et-Tevcîhât fî usûl-il-kırâat, 39- El-Cevhere fin-nahvi, 40- Haşiyetün alâ îzâh-ıl-me’ânî, 41- Ez-Zeylü alâ mir’ât-iz-zemân lin-Nevevî, 42-Şerhu minhâc-il-usûl-il-Beydâvî, 43- Ârif-üt-ta’rîf bil-mevlîd-iş-Şerîf leh, 44- El-Akd-üs-Semîn fî elgâz-il-Kur’ân-il-mübîn, 45-Gâyet-ül-münî fî ziyâret-il-münî, 46-El-Kasd-ül-Ahmed fî ricali Müsned-i Ahmed, 47- Elmaksad-ül-Ahmed fî hatmi Müsned-i Ahmed 48- Muhtasarun fî târîh-i İslâm, 49- El-Müsned-ül-Ahmed fimâ yeteallahü bi müsned-i Ahmed, 50- Mukaddimetün fil-hadîs, 51- En-Nihâye fî tabakât-il-kurrâ (Tabakât-ı Kübrâ), 52- Hidâyetün ilâ ulûm-id-dirâyet Manzûm bir eserdir. 53- El-Mevlîd-ül-kebîr Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) hayâtını anlatan bir eserdir. Şeyh İbn-i Cezerî’nin, Ebü’l-Feth Muhammed Ekber, Ebü’l-Hayr Muhammed Asgar, Ebû Bekr Ahmed, Ebü’l-Bekâ İsmâil, Ebü’l-Fadl İshak adlarında beş oğlu ile; Fatıma, Âişe ve Selmâ adlarında üç kerîmesi (kızı) vardı. Hepsi Kur’ân-ı kerîmi tecvîd üzere okurlar ve hadîs-i şerîf ezberlerlerdi. Ne güzel bir temel ve kök ki, ondan böyle faydalı ve güzel dallar yetişmişti. Ne mutlu o çocuklara ki, böyle bir babaya sahip oldular. Ne güzel bir ocak ki, içindekilerin hepsi büyük insanlardır. Böyle meşhûr ve faziletli zâtların yetiştiği ev ne kadar şereflidir. Allahü teâlâ cümlesinden râzı olsun!
Hısn-ül-hasîn kitabından ba’zı bölümler:
Duânın kabûl olması için, Peygamberleri “Aleyhimüsselâm” ve sâlih kulları vesile etmelidir. “Sahîh-i Buhârî”deki hadîs-i şerîflerde böyle bildirildi.
Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Hayvanı kaçan kimse; Ey Allahın kulları! Bana yardım ediniz. Allahü teâlâ da size merhamet eylesin, desin!” buyurdu. Bir hadîs-i şerîfte; “Korkulu yerde, üç kerre; Ey Allahın Kulları! Bana yardım ediniz! demeli!” buyuruldu. Bu duâ tecrübe edilmiş, neticesi görülmüştür. Bir hadîs-i şerîfte; “Bir şeyden zarar gören, abdest alıp iki rek’at namaz kılsın! Sonra Yâ Rabbî! Senden istiyorum. Senin âlemlere rahmet olan Peygamberin Muhammed aleyhisselâmı vesile ederek sana yalvarıyorum. Yâ Muhammed! Dileğimi kabûl etmesi için Rabbime seni vesile ediyorum. Yâ Rabbî! O’nu bana şefaatçi et, desin!” buyuruldu. Her müslüman namaz kılarken (Esselâmü aleyhe eyyühen Nebiyyü!) diyerek Resûlullaha seslenmektedir. Tevessüle inanmıyanlara cevap olarak yalnız bu yetişir. Evliyâya “Rabıta” yapmak, iyi göremiyen yaşlı kimsenin gözlük kullanmasına benzer. “Vesile arayınız!” âyet-i kerîmesi, Allahü teâlâdan feyz alabilmek için, büyük âlim aramak lâzım olduğunu göstermektedir. Büyük âlim, Resûlullahın vârisidir.”
Müellif, Allahü teâlâya hamd ve Resûlullaha ( aleyhisselâm ) salât ve selâmdan sonra şöyle der: “İşbu Hasîn kitabı, Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) mübârek sözlerinden derlenmiştir. Mü’minler için yapılmış bir silâh, Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm ) mübârek sözlerinden meydana gelmiş kıymetli bir kitaptır. Bu kitap, mü’minler için nasihattir. Onları, Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) sahih hadîs-i şerîflerinden seçtim. Bu kitap, her türlü şiddet ve sıkıntılara karşı güzel bir hazırlık ve kuvvettir. O, insan ve cinlerin şerlilerine karşı iyi bir kalkandır. Musibetlere ve zâlimlere karşı, bu kitabın içindeki, hedefine isâbet eden oklar gibi olan duâları kendime kal’a edindim, onunla kendimi korudum.
Muhtasar (kısa) olmakla beraber, Allahü teâlâdan bu kitabı faydalı kılmasını, onun vesilesi ile müslümanlardan belâ ve sıkıntıları gidermesini dilerim. Kitaba, ihtivâ ettiği mevzûlarla alâkalı bütün sahih hadîs-i şerîfler alınmıştır. Bu kitabımı tamamlayınca, bana öyle bir düşman musallat oldu ki, onu ancak Allahü teâlâ defedebilir. Onun için bu düşmandan kaçtım ve gizlendim. Hısn-ül-hasîn kitabını kendime kal’a edinerek, onu okumaya devam ettim. Onunla kendimi korudum. Bunun üzerine rü’yâmda Resûlullah efendimizi ( aleyhisselâm ) gördüm. Ben sol taraflarında bulunuyordum. Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) bana sanki; “Ne istiyorsun?” diye buyuruyordu. Ben; “Ey Allahın Resûlü! Bana ve müslümanlara duâ buyur” diye arz ettim. Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) mübârek ellerini kaldırıp, duâ buyurdular. Ben Resûlullahın ( aleyhisselâm ) mübârek ellerine bakıyordum. Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) duâsını bitirince, ellerini mübârek yüzlerine sürdüler. Ben o ânda uyandım. O gece Perşembe gecesi idi. Pazar gecesi o düşman benden kaçıp uzaklaştı. Allahü teâlâ, bu kitapta Resûl-i ekremden ( aleyhisselâm ) bildirilen hadîs-i şerîflerin bereketi ile, benden ve müslümanlardan sıkıntıyı giderip, rahata kavuştura.
Duânın fazileti: Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ); “Duâ ibâdettir” diye buyurduktan sonra, şöyle devam etti: “Rabbiniz buyurdu ki: Bana duâ edin, size karşılığını vereyim. Bana ibâdet etmekten büyüklenip, yüz çevirenler, muhakkak ki küçülmüş kimseler olarak Cehenneme gireceklerdir.” (Mü’min-60)
Hiçbir sakınma takdîri değiştirmez. Fakat duâ, inmiş ve inmemiş olan şeylere fâide verir. Belâ iner, onu duâ karşılar, ikisi, kıyâmet gününe kadar mücâdele ederler. (Kazâ-i mu’allâk, Levh-i mahfûzda yazılıdır. Eğer o kimse, iyi amel yapıp, duâsı kabûl olursa, o kaza değişir. Hadîs-i şerîfte buyuruldu ki: “Kader, tedbir ile, sakınmakla değişmez. Fakat kabûl olan duâ, o belâ gelirken korur.” Duânın belâyı def etmesi de, kaza ve kaderdir. Kalkan, oka siper olduğu gibi, su, yerden otun yetişmesine sebeb olduğu gibi, duâ da, Allahü teâlânın merhametinin gelmesine sebebdir. Bir hadîs-i şerîfte; “Kazâ-i mu’allâkı hiçbir şey değiştiremez. Yalnız duâ değiştirir ve ömrü yalnız; ihsân, iyilik arttırır” buyuruldu. Allahü teâlânın takdîrinin, ya’nî kaderin Levh-i mahfûzda yazılması kazadır. Bir kimseye takdîr edilen belâ kazâ-i mu’allâk ise, ya’nî o kimsenin duâ etmesi de takdîr edilmiş ise, duâ eder; kabûl olunca, belâyı önler. Ecel-i kazayı da, iyilik etmek geciktirir. Fakat Ecel-i müsemmâ değişmez. Ecel-i kaza; bir kimse, eğer iyi iş yapar, yahut sadaka verir, hac ederse ömrü altmış sene, bunları yapmazsa kırk sene diye takdîr edilmesi gibidir. Vakit tamam olunca, eceli bir ân gecikmez. Birinin üç gün ömrü kalmış iken, akrabasını, Allah rızâsı için ziyâret etmesi ile, ömrü otuz seneye uzar. Otuz sene ömrü olan kimse de. Ekrabasını terk ettiği için, ömrü üç güne iner.)
Hadîs-i şerîflerde buyuruldu ki: “Allahü teâlâ katında duâdan daha kıymetli birşey yoktur.” Ya’nî sözle yapılan ibâdet çeşitlerinden, duâdan daha üstün birşey yoktur. Çünkü duâ eden, duâ ederken Allahü teâlâya hamd ve senada bulunmakta, O’na yalvarmaktadır.
“Allahü teâlâ kendisinden istemiyene gazâb eder.” Ya’nî kendisini Allahü teâlâya muhtaç görmiyerek, gerek söz ve gerekse lisân-ı hâl ile istemiyene Allahü teâlâ gazâb eder.
“Duâ mü’minin silahıdır.” Ya’nî mü’min duâsı ile kendisinden ve başkalarından belâyı def eder.
“Duâ dînin direğidir.” Ya’nî duâ etmekle, kul, kulluğunu izhâr etmektedir.
“Duâ, Göklerin ve yerin nûrudur.” Ya’nî duâ, yerleri ve gökleri gaflet karanlığından kurtarıp, onları aydınlatıcıdır.
Kul duâ edince, Allahü teâlâ onun dileğini bu dünyâda aynı ile veya dileğinin yerine ondan daha güzelini karşılık olarak verir. Yahut büyük bir belâyı ondan def etmek sûretiyle verir. Bu isteği ya hemen verir, veya geciktirerek verir. Yahut Allahü teâlâ onun duâsını âhırete saklar. Ya’nî onun duâsına âhırette bol karşılık verir veya onun günahlarından bir kısmını, o duâsı sebebiyle af ve mağfiret buyurur. Hülâsa; Allahü teâlâ, iyi amel yapanın ecrini asla zayi etmez.
Allahü teâlâ, hadîs-i kudsîde şöyle buyuruyor: “Ben, kulumun beni zannına göreyim.” Ya’nî kulum, benim onu affedeceğimi ümîd ederse onu affederim. Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Allahü teâlâ bir kulunun Cehenneme gitmesini emretti. Cehennemin kenarına kadar gelip durunca, o kul döndü ve; “Vallahi yâ Rabbî! Benim senin hakkındaki zannım gerçekten iyi idi” dedi. (Bunun üzerine) Allahü teâlâ; “Onu geri çeviriniz. Muhakkak ki ben, kulumun beni zannına göreyim” buyurdu.
Yine bir hadîs-i kudsîde Allahü teâlâ şöyle buyurdu: “Kulum (ona merhamet eylemem, yardım etmem, muvaffak kılmam için) beni anarsa, ben onunla beraberim.”
Hadîs-i şerîflerde;
“Rabbini anan ile anmıyan kimsenin durumu, diri ile ölünün durumu gibidir.”
“Kimi, şiddetli sıkıntı zamanlarında, Allahü teâlânın duâsını kabûl etmesi sevindirirse, genişlik zamanında çok duâ etsin.”
En faziletli zikir: Hadîs-i şerîflerde buyurul’du ki: “Allahü teâlâyı zikirden daha üstün bir sadaka yoktur.”
“Allahü teâlânın yollarda dolaşan melekleri vardır. Bunlar, Allahü teâlâyı zikredenleri ararlar. Allahü teâlâyı zikreden (anan) bir topluluğu görünce, birbirlerine seslenirler. Geliniz, işte aradığınız (burada) derler. Onları, dünyâ semâsına kadar kanatları ile kuşatırlar.”
“Allahü teâlâyı zikreden bir topluluk oturduğu zaman, melekler onları kuşatırlar. Onları rahmet bürür. Onların üzerine sekînet iner. Allahü teâlâ onları, indinde bulunanlar arasında zikreder.”
Mu’âz bin Cebel ( radıyallahü anh ) şöyle rivâyet etti: Birgün; “Yâ Resûlallah! Bana nasîhat eyle” dedim. Bunun üzerine Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) şöyle buyurdu: “Gücün yettiği kadar takvâya sarıl. Her taşın ve ağacın yanında Allahü teâlâyı an. Gizli olarak yaptığın kötülük için gizli, açıktan yaptığın kötülük için açıktan tövbe et.”
Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ); “Âdemoğlunu, Allahü teâlâyı anmaktan daha çok, Allahü teâlânın azâbından kurtaran bir amel yoktur” buyurunca, Eshâb-ı Kirâm; “Allah yolunda cihâd da mı, Allahü teâlânın azâbından ondan daha kurtarıcı değildir?” diye sordular. Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ); “Evet, Allah yolunda cihâd da... Fakat parçalanıncaya kadar kılıç ile dinsizlere karşı cihâd ederse müstesna.”
“Âdemoğlundan herkesin kalbinde iki mekân vardır. Birisinde melek, diğerinde şeytan vardır. Allahü teâlâyı andığı zaman, bu, şeytanın hoşuna gitmez ve bir tarafa çekilir. O kimsenin kalbine birşey yapamaz. Allahü teâlâyı anmadığı zaman, gagasını onun kalbine koyar ve ona vesvese verir.”
“Gâfil (alış-veriş ile ve başka işlerle meşgûl olmak sûretiyle Allahü teâlâyı anmaktan uzak kalan) kimseler arasında Allahü teâlâyı ananlar, dinsizlerle muharebeden kaçan kimseler arasında sabredip muharebe eden kimseler mesabesindedir.”
“Bir kimse Allahü teâlâyı anmadan yürürse, üzerinde noksanlık olarak yürümüştür. Bir kimse Allahü teâlâyı anmadan yatağına girerse, üzerinde bir noksanlık olarak yatağına girmiştir.”
“Bir dağ (diğer) bir dağa (o mahalde bilinen) ismi ile (hitabederek); “Ey falan! Sana Allahü teâlâyı zikreden (anan) birisi uğradı mı?” diye seslenir. “Evet uğradı” derse, (soru soran dağ, arkadaşı olan dağa böyle birisinin uğrayıp, onun için böyle bir hayırlı hâlin hâsıl olmasından) sevinir. (Hattâ ona hâsıl olan fâidelerden, kendisine de birazcık ulaşmasını ümîd eder. Böyle bir hâlin kendisinde hâsıl olmamasından dolayı da üzülür.)”
“Cennet ehli, sâdece dünyâda iken Allahü teâlâyı anmadan geçirdikleri vakitlerine hasret çekerler, (niçin Allahü teâlâyı anmadan o vakti geçirdik, diye) pişman olup, üzülürler.”
Duâ âdabı: Duâ âdabından bir kısmı rükndür. Bunlar; Ehl-i sünnet i’tikâdında ve ihlâs sahibi olmaktır. Bir kısmı, haramlardan sakınmak gibi şartlardır. Bunların dışında kalanların bir kısmı müstehablar ve mekrûhlardır. Diğer bir kısmı da; yapılması, terkinden evlâ olanlardır.
Bu edebler ve şartlardan ba’zıları şunlardır: 1- Yemede, içmede, giyimde ve kazançta haramdan sakınmak. 2-İhlâslı olmak. 3- Duâdan önce sâlih amel yapmak. Şiddetli sıkıntı zamanında yaptığı sâlih ameli zikretmek. 4-Kirlerden ve pisliklerden temizlenmek. 5- Abdestli olmak ve kıbleye yönelmek. 6- Rükû’ ve secdeli namaz kılmak. (Burada murâd, kılınan namazdan sonra yapılacak duâdır.) 7- İki dizler üzerine oturmak. 8- Duânın başında ve sonunda önce Allahü teâlâya hamd edip, Resûlullaha ( aleyhisselâm ) salevât okumak. 9- Ellerini açmak (ya’nî avuçlarını yummamak). 10- İki elleri kaldırmak. (Ya’nî elleri dizlerden uzaklaştırıp, semâya doğru kaldırmak. Çünkü semâ, duânın kıblesidir.) 11-Elleri omuz hizasına kadar kaldırmak. 12- Edeb üzere olmak (ya’nî zâhiren, bâtınen, söz ve fiille edeb üzere olmak). 13- Huşû’ üzere olmak. Denilir ki, huşû’ korku demektir. Zâhir odur ki, huşû’dan murâd, bâtının sükûnudur. Bâtının sükûn bulmasından, zâhirin sükûnu meydana gelir. Bunu şu hadîs-i şerîf te’yid etmektedir: Resûlullah ( aleyhisselâm ), sakalları birbirine karışmış birisini görünce; “Kalbinde huşû’ olsa idi, a’zâlarında da huşû’ olurdu” buyurdu. Allahü teâlâ, Mü’minûn sûresinin ilk iki âyetinde meâlen: “Mü’minler muhakkak kurtulacaktır. Onlar, namazları huşû’ ile kılanlardır” buyuruyor. 14-Bütün a’zâları tezellül ve hudû’ üzere olmak. Ya’nî bütün a’zâların hudû’ (boyun eğme) ile beraber, sükûn üzere ve hareketsiz olması. 15- Namazda duâ edenin, gözlerini semâya kaldırmaması. 16- Allahü teâlâya, esmâ-i hüsnâsı ve yüce sıfatları ile duâ etmek. Allahü teâlâ, Kur’ân-ı kerîmde meâlen; “En güzel isimler, Allahü teâlânındır. O hâlde Allahü teâlâya bu isimlerle duâ edin. Allahü teâlânın isimlerinde ilhâd edenleri ya’nî isimleri değiştirenleri terk edin. Onlar âhırette yaptıklarının cezasını çekeceklerdir” buyuruyor (A’râf-180). 17- Duâda edebî sözlerle duâ yapmaya zorlanmamalıdır. 18- Nâme yaparak duâ etmemek. 19- Peygamberleri (a.s) ve sâlih kimseleri vesile ederek duâ etmek. Çünkü onlar, hem Allahü teâlâya ve hem de kullarına karşı hakları en kâmil şekilde yerine getirmektedir. 20- Duâ ederken sesi alçaltmak. Ya’nî gizli olarak duâ etmektir. Gizli duâ etmek, Allahü teâlânın katında makbûldür. Allahü teâlâ, Kur’ân-ı kerîmde meâlen; “Rabbinizi, yalvararak, gizli ve sessiz çağırınız” buyuruyor (A’râf-55). 21-Duâ ederken, günâhını i’tirâf etmek. 22- Duâ ederken Resûlullah efendimizden ( aleyhisselâm ) bildirilen sahîh duâları tercih etmek. Çünkü Peygamber efendimizden bildirilen duâlar, başka duâlara hacet bırakmamıştır. 23-Güzel ma’nâ ve maksadları veya Allahü teâlâya senayı ihtivâ eden duâlarla duâ etmektir. 24- Duâ eden, önce kendisine, sonra ana-babaya ve diğer mü’minlere duâ etmelidir. Allahü teâlâ, İbrâhim aleyhisselâmın meâlen şöyle duâ ettiğini bildirdi: “Ey Rabbimiz! Hesap kurulacağı kıyâmet günü, beni, ebeveynimi ve bütün mü’minleri bağışla.” (İbrâhim-41). Nûh aleyhisselâmın duâsı, Kur’ân-ı kerîmde meâlen şöyle bildirildi: “Ey Rabbim! Kâfirlerden hiç kimseyi yer yüzünde bırakma.” (Nûh-28). 25- Eğer duâ eden İmâm ise, yalnız kendisine duâ etmemelidir. 26- Allahü teâlâdan azîmle istemektir. 27- İstekle duâ etmelidir. 28- Duâyı kalbden yapmalıdır. Duâ yaparken kalbi hazır bulundurmalıdır. (Ya’nî kalbi başka düşüncelerden temizlemelidir.) 29-Allahü teâlânın, duâsını kabûl edeceğini ümîd ederek duâ etmelidir. 30- Duâyı birkaç kere tekrar etmelidir. Duâyı en az üç kere tekrar etmelidir. 31- Dînen uygun olmayan birşey için duâ etmemelidir. 32- Tahaccür etmemeli. Ya’nî, Allahım beni af ve mağfiret et. Benden başkasını af ve mağfiret etme veya Allahım falancayı af ve mağfiret etme dememelidir. 33- Bütün hacetlerini istemelidir. 34- Duâ eden ve dinliyen âmin demelidir. 35- Duâ ettikten sonra ellerini yüzüne sürmelidir. 36- Duâ ederken acele etmemelidir.
En faziletli zikir, Kur’ân-ı kerîm okumaktır. Zikir, sâdece tehlîl, tesbîh ve tekbîrden ibâret değildir. Allahü teâlânın beğendiği ve râzı olduğu işleri yapan herkes zikretmiş olur.
Âlimler buyurdular ki: “Kul, Resûlullahtan ( aleyhisselâm ) bildirilen zikirlere, sabah, akşam ve muhtelif hâllerde ve vakitlerinde, gece veya gündüz devam ettiği zaman, Allahü teâlâyı çokça ananlardan olur.”
Gece veya gündüz yahut bir namazın peşinden veya bunlardan başka zamanlarda zikir edenlerin (Allahü teâlâyı ananların), mümkün olduğu kadar aynı vakitlerde zikr edip, ihmâl etmemesi gerekir. Böylece, Allahü teâlâyı anmayı âdet hâline getirmiş olur.
Duânın kabûl olduğu vakitler:
Duânın, şu vakitlerde daha çok kabûl olacağı ümîd edilir. Kadir gecesi, Arafe günü, Ramazan ayında, Cum’a gecesi, Cum’a günü, gece yarısı, gecenin ikinci yarısında, gecenin ilk üçtebirinde, gecenin son üçtebirinde, seher vaktinde, Cum’a saatinde (Bu saatin vakti İmâmın hutbede minbere oturması ile Cum’a namazının eda edilmesine kadar olan zamandır denilmiştir. Bu vakit hakkında çeşitli rivâyetler vardır. İmâm-ı Nevevî ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Sahîh ve doğru olan, Sahîh-i Müslim’de Ebû Mûsâ el-Eş’arî’den rivâyet edilen hadîs-i şerîfte sabit olandır. Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “(Duânın kabûl olduğu vakit) İmâmın minberde oturmasından, selâm vermesine kadar olan müddettir.” Hülâsa; duânın kabûlünün ümîd edildiği vakit tam belirli olmayıp, muhtelif vakitler arasında bulunmaktadır.) ezan ile ikâmet arasında, Allah yolunda cihâd için saf tutulduğu sırada, harb kızıştığı zaman, farz namazlardan sonra, secdelerde, (Ebû Hüreyre’nin rivâyet ettiği hadîs-i şerîfte, Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Kulun Allahü teâlâya en yakın olduğu vakit, secde ettiği vakittir. O hâlde secdede iken çok duâ ediniz.”) Kur’ân-ı kerîm okuduktan sonra (bilhassa hatim ettikten sonra), Zemzem suyu içildiğinde, (İbn-i Abbâs’ın ( radıyallahü anh ) rivâyet ettiği hadîs-i şerîfte, Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Zemzem suyu ne için içildi ise, onun için olur. Eğer şifâ bulmak için içersen, Allahü teâlâ sana şifâ verir. Korunmak istiyerek onu içersen, Allahü teâlâ seni korur. Susuzluğunu gidermek için içersen, Allahü teâlâ senin susuzluğunu giderir.” İbn-i Abbâs ( radıyallahü anh ) Zemzem suyunu içerken; “Allahım senden fâideli ilim, bol rızık ve her hastalıktan şifâ dilerim” derdi.) meyyitin yanına gelindiği zaman, (Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Hastaya veya meyyitin yanına gittiğiniz zaman hayır söyleyiniz. Çünkü melekler, sizin söylediklerinize âmin derler.”) Horoz öttüğü vakit, (Ebû Hüreyre’nin ( radıyallahü anh ) rivâyet ettiği hadîs-i şerîfte; “Horoz sesini duyduğunuz zaman, Allahü teâlânın fadlından (lütuf ve ihsânından) isteyiniz. Şüphesiz horoz, meleği görmüştür” buyuruldu. İbn-i Mâce ve İmâm-ı Ahmed’in rivâyet ettikleri hadîs-i şerîfte ise; “Horoz sesini duyduğunuz zaman, Allahü teâlânın fadlından isteyiniz. Şüphesiz horoz, meleği görmüştür. Merkep sesini işittiğinizde, Allahü teâlâya sığınınız. Şüphesiz o, şeytanı görmüştür” buyuruldu.)
Duânın kabûl olduğu yerler: Bunlar şerefli yerlerdir. Hasen-i Basrî ( radıyallahü anh ), Mekke-i mükerreme ehline gönderdiği mektûpta, Mekke-i mükerremede duânın kabûl olduğu yerleri şöyle bildirdi: “1- Tavafta, 2- Multezemde (Hacer-i esved’in bulunduğu köşe ile Ka’be-i muazzamanın kapısı arasında), 3- Mizahın altında (altın oluk), 4- Ka’be-i muazzamada ve onun içinde, 5- Zemzem kuyusunun yanında otururken veya Zemzem suyunu içerken, 6- Safa ve Merve’de, 7- Safa ile Merve arasında, 8-Tavâf edip iki rek’at tavaf namazı kıldıktan sonra, Makâm-ı İbrâhim’in arkasında, 9- Arafe günü Arafat’ta, 10- Bayram gecesi güneş doğuncaya kadar Müzdelife’de, 11- Minâ’da, 12- Şeytan taşlama ânında.”
Duâları kabûl olanlar: Duâları kabûl olanlar şunlardır: 1- Çaresiz ve muhtaç olan, 2- Mazlûmun duâsı, 3-Babanın duâsı, Ebû Hüreyre’nin ( radıyallahü anh ) rivâyet ettiği hadîs-i şerîfte; “Üç duâ kabûl olur. Bunların kabûl olmasında şüphe yoktur. Bunlar; babanın duâsı, yolcunun duâsı ve mazlûmun duâsıdır” buyuruldu. 4-Âdâletli devlet reîsinin duâsı, (Ebû Hüreyre’nin ( radıyallahü anh ) rivâyet ettiği hadîs-i şerîfte; “Üç kimsenin duâsı red olunmaz, 1-Adâletli devlet reîsinin duâsı. 2- İftar vakti oruçlunun duâsı. 3-Mazlûmun duâsı” buyuruldu. 5- Sâlih kimsenin duâsı, 6- İtaatkâr evlâdın ana-babasına duâsı, 7- Yolcunun duâsı, 8- İftar vakti oruçlunun duâsı, 9- Müslümanın mü’min kardeşine gıyabında yaptığı duâ, (Böyle bir duâ, riyadan uzak ve ihlâsa daha yakındır.) 10- Başkasına zulmü kastederek veya akrabası ile alâkayı kesmeye götüren birşey ile duâ edilmediği veya “Duâ ettim de kabûl olmadı” demediği müddetçe, bir kimsenin yaptığı duâ kabûl olur.
İbn-i Cezerî “Mevlîd” kitabında buyurdu ki: “Ebû Leheb rü’yâda görülüp, ne hâlde olduğu soruldukta, kabir azâbı çekiyorum. Ancak, her sene, Rebî’ul-evvel ayının onikinci geceleri, azâbım hafifliyor, iki parmağım arasından çıkan serin suyu emerek ferahlıyorum. Bu gece Resûlullah dünyâya gelince, Süveybe ismindeki câriyem bunu bana müjdelemişti. Ben de sevincimden bunu azâd etmiş ve ona süt annelik yapmasını emretmiştim. Bunun için bu gecelerde azâbım hafifliyor dedi. Âyet-i kerîme ile kötülenmiş olan Ebû Leheb gibi azgın bir kâfirin azâbı hafifleyince, O yüce Peygamberin ümmetinden olan bir mü’min, bu gece sevinir, malını dağıtır, böylece Peygamberine ( aleyhisselâm ) olan sevgisini gösterirse, Allahü teâlâ ihsân ederek, onu Cennetine sokar.
Üstadım fetvâlarında diyor ki: Mevlîd cem’iyyeti yaparak, Kur’ân-ı kerîm ve Mevlîd-in-Nebî okumak, sonra yiyecek ikram etmek, sonra dağılmak, sünneti hasenedir. Bunu yapana ve orada bulunanlara sevâb verilir. “Yine Hâfız İbn-i Cezerî, Beyhekî’den alarak diyor ki “Resûlullaha ( aleyhisselâm ) Peygamber olduğu bildirildikten sonra, kendisi için akîka kurbanı kesti. Hâlbuki, dünyâya geldiğinin yedinci günü, dedesi Abdülmuttalib’in, kendisi için akîka kesmiş olduğunu biliyordu. Akîkayı tekrar kesmek de caiz değildir, ikincisini, kendisinin âlemlere rahmet olarak yaratılmış olduğuna şükür olarak kestiği ve böyle yapmaları için, ümmetine örnek olmak istediği anlaşılmaktadır. Nitekim, ümmetini teşvik için, kendine salevât okuduğu çok görüldü, bunun için, müslümanların, mevlîd gecelerinde toplanarak, mevlîd kasidesi okumaları, tatlı şeyler yedirmeleri, hayrat ve hasenat yapmaları, böylece o gecenin şükrünü yerine getirmeleri müstehâb oldu. “Sünen-i İbn-i Mâce” şerhinde; haram, yasak şeyler karıştırmadan mevlîd cem’iyyeti yapmanın sünnet-i hasene ve müstehâb olduğu bildirildi.”
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-11, sh. 291
2) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 204, 206
3) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 59
4) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 187, 188
5) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 401, 408, 1017
6) Kıyâmet ve Ahıret sh. 289, 290
7) Keşf-üz-zünûn sh. 53, 114, 128, 150, 152, 200, 211, 277, 290, 295, 389, 421, 484, 520, 621, 669, 743, 1105, 1118, 1132, 1150, 1179, 1194, 1323, 1497, 1617, 1699, 1799, 1803, 1859, 1910, 1952, 2028, 2042,
? Miftâh-üs-se’âde cild-1, sh. 88, 394, 399, cild-2, sh. 55İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İBN-İ ÇAKMAK (Muhammed bin Çakmak)
Mısır’da yetişen İslâm âlimlerinden. İsmi, Muhammed bin Çakmak Emîr Nâsıruddîn Ebü’l-Me’âlî bin Zâhir’dir. Mısır sultanlarından Emîr Çakmak’ın oğlu olup, Çerkesdir. 826 (m. 1422) senesinde Kâhire’de doğdu. 847 (m. 1444) senesinde, Zilhicce ayının onikisinde, Cumartesi günü vefât etti. Amcasının türbesine defnedildi.
Önce Kur’ân-ı kerîmi okumasını öğrendi. Kur’ân-ı kerîmi ve ba’zı kıymetli kitabları ezberledi. Kalbinde, ilme ve âlimlere karşı büyük bir sevgi vardı. Bu sevgi, âlimlere yaklaşmasına ve onlardan ilim öğrenmesine vesile oldu. Dînî ilimleri öğrenmekle meşgûl oldu. Fıkıh, ferâiz, tefsîr, hadîs, usûl, mantık ve Arabî ilimleri öğrendi. Çok zekî ve anlayışlı olduğundan, kısa zamanda bu ilimlerde büyük âlim oldu. Hattâ, zamanının âlimlerinin ileri gelenlerinden oldu. Babası sultan olunca, şöhreti daha da fazlalaştı. Bir müddet sonra devlet işleriyle meşgûl oldu. Fakat, ilimden aldığı zevki başka hiçbir şeyde bulamadığı için, ilme olan sevgisi zamanla iyice fazlalaştı ve kendini tamamen ilme verdi. Vaktinin çoğunu ilimle meşgûl olmak sûretiyle geçirirdi. Bir gün, Şemseddîn Sehâvî’nin hocasının yanında hadîs ilimlerini ve metinlerini; bir gün, Sa’deddîn Deyrî’nin yanında tefsîr ve fıkıh okur, bir gün de Râfiyecî’den diğer ilimleri öğrenirdi. Babası sultan olmadan önce ve sultan olduktan sonra, daha bir çok âlimden ilim öğrendi. Bununla beraber, dünyâ işleriyle de ilgilenirdi. At üzerinde harb ta’limleri yapardı. Çok akıllı, işlerinde tedbir sahibi olup, herkesi iyi idâre ederdi. Çok mütevâzî, hoşsohbet olan bir kimse idi. Herkese çok iyilik eder, kimseyi incitmek istemezdi. Bid’at sahiblerini, özellikle Eshâb-ı Kirâmı sevmeyenleri sevmez, onlara çok sert davranırdı. Büyük âlimlerle sohbet eder, onlardan istifâde ederdi. Âlimlerle aralarında zaman zaman ilmî konuşmalar olurdu. Onun evi fazilet sahiblerinin, âlimlerin toplanma yeri idi. Şerefeddîn Tenûhî, onun yanında ilim öğrendi. Yanında; Şam âlimlerinden İbn-i Tahân, İbn-i Berdes ve İbn-i Nâzir es-Sâhibe de bulunurdu. Bu âlimlerden, kendisi de ilim öğrenirdi. Zeynüddîn Kâsım el-Hanefî, İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe’nin müsnedini ona rivâyet etti.
Şemseddîn Sehâvî; “Büyük âlim olan hocamız İbn-i Hacer Askalânî, Muhammed bin Çakmak’ı medhederdi” demektedir. Aynî onun hakkında diyor ki: “Büyük bir şöhreti vardı. Herkes ona hürmet ederdi. Birçok insan onun yanına gelir giderdi. Özellikle Şâfiîler ve Hanefî’ler, Cum’a günleri iki-üç defa gelirlerdi.”
İbn-i Çakmak, 847 (m. 1444) senesinde rahatsızlandı. Rahatsızlığı o senenin yarısına kadar devam etti. Şevval ayında ise, durumu iyice ciddileşti. Rahatsızlığı günden güne arttı. Yemekten ve içmekten kesildi. Ana-babası hayatta iken vefât etti.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) El-A’lâm cild-6, sh. 73
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-8, sh. 210
İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İBN-İ DEMÂMÎNÎ (Muhammed bin Ebî Bekr)
Mâlikî mezhebi fıkıh âlimlerinden. Arab dili ve edebiyatını da çok iyi bilirdi. İsmi, Muhammed bin Ebî Bekr bin Ömer bin Ebî Bekr bin Muhammed bin Süleymân bin Ca’fer el-Kureşî’dir. Lakabı Bedreddîn olup, İbn-i Demâmînî diye meşhûrdur. 763 (m. 1362) senesinde İskenderiyye’de doğdu. 827 (m. 1424) senesinde, Hindistan’ın Kelbercâ şehrinde vefât etti.
İskenderiyye’de; Behâeddîn bin Demâmînî, Abdülvehhâb Karavî ve başka âlimlerden, Kâhire’de; Sirâcüddîn bin Mülakkın, Mecdüddîn İsmâil Hanefî, Mekke’de; Kâdı Ebi’l-Fadl Nevîri, İbn-i Haldûn ve daha pekçok âlimden ilim tahsil etti. Kendi memleketinde de, zamanının büyük âlimlerinin derslerine uzun zaman devam etti. Hâfızasının kuvveti ve bir konuyu çabuk kavrama kabiliyeti ile, Arab dili ve edebiyatı ve fıkıh ilminde kısa zamanda mahir oldu. İskenderiyye’de ba’zı medreselerde ders verdi. Yine orada İbn-i Tûnusî’nin yerine kadılık vekâletinde bulundu. Buradan Kâhire’ye geldi. Kâhire’de kadılık yaptı. Ezher Câmii’nde nahiv okuttu. 800 (m. 1397) senesinde amcasının oğlu ile beraber Dımeşk’a, oradan da hacca gitti. Medîne-i münevverede Peygamber efendimizi ( aleyhisselâm ) ziyâret etti. Hac ibâdetini yerine getirdikten sonra, memleketi olan İskenderiyye’ye geri döndü. Burada İskenderiyye Câmii’nde hatîblik vazîfesi yaptı. Ayrıca ticâretle meşgûl olurdu. Bu sayede malları bir hayli çoğaldı. Ba’zı hâdiseler yüzünden İskenderiyye’den ayrılıp Sa’îd beldesine, buradan da Kâhire’ye gitti. Kâhire’de durumu iyileşti. Melik Müeyyed tarafından iyi karşılandı. Mısır Mâlikî kadılığına getirildi. 819 (m. 1416) senesi Şevval ayına kadar Kâhire’de ikâmet etti. Aynı sene tekrar hacca gitti. Hac ibâdetini yaptıktan sonra Yemen’e gitti. Yemen’de, Zebîd. Câmii’nde ders verdi. Zeynüddîn Ubâde ondan ilim öğrenenlerdendir, İbn-i Demâmînî, Zebîd’den deniz yoluyla Hindistan’a geçti. Hindistan’da çok iyi karşılandı ve hürmet gördü. Burada pekçok kimse İbn-i Demâmînî’den ilim öğrendiler. Vefât edinceye kadar burada yaşadı. Zehirlenerek öldürüldüğü söylenmektedir.
Edebiyat ile ilgili ilimlerde, şiir söylemede pek mahir idi. Hüsn-i hat (güzel yazı yazma) san’atında da usta idi. Yazdığı eserlerden ba’zıları şunlardır: 1- Tuhfet-ül-garîb fî haşiyeti mugn-il-Lebîb, 2- Mesâbîh-ül-Câmi’, 3- Şerh-ut-Teshîl, 4- Şerh-ül-Hazreciyye, 5-Cevâhir-ül-buhûr fil-arûz, 6-Nüzûl-ül-gays, 7- El-Fevâkıh-ül-bedriyye, 8- Ayn-ül-hayât muhtasaru Hayât-il-hayvân lid-Demîri, 9- Feth-ur-Rabbânî fil-hadîs, 10- El-Uyûn-ül-gâmize, 11- Şems-ül-magrib, 12-Izhâr-ut-ta’lil-il-mugallak, 13- Dîvân, 14- El-Menhel-üs-safî.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-9, sh. 115
2) El-A’lâm cild-6, sh. 57
3) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-7, sh. 174, 175
4) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 181, 182
5) Neyl-ül-ibtihâc (Dîbâc kenarında) sh. 287, 288
6) Bugyet-ül-vuât cild-1, sh. 66
7) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 185İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İBN-İ DEYRÎ (Sa’d bin Muhammed)
Hanefî mezhebi fıkıh, tefsîr, kelâm âlimlerinin büyüklerinden. İsmi, Sa’d bin Muhammed bin Abdullah bin Sa’d bin Ebî Bekr bin Muslih bin Ebî Bekr bin Sa’d en-Nablusî el-Makdisî’dir. Künyesi Ebü’s-Se’adât ve lakabı Sa’düddîn olup, İbn-i Deyrî diye tanınmıştır.
768 (m. 1367) senesi Receb ayının 17. Salı günü Kudüs’de doğdu. Doğum senesinin 766 olduğu da bildirilmiştir. 867 (m. 1462) senesi, Rebî’ul-âhır ayının 9. günü, Mısır’da bulunan Mısr-i kadîme’de vefât etti.
İlim öğrenmeye, daha çocuk yaşta babasının huzûrunda başlayan İbn-i Deyrî, Şeyh Hâfız ve başka zâtların dersîerine devam ederek, Kur’ân-ı kerîmi ezberledi. Ayrıca, Ebü’l-Berekât Abdullah en-Nesefî’nin, Kenz-üd-dakâik, İbn-i Hacîb’in Muhtasar, Kâdı Iyâd’ın Meşârik isimli kitaplarını ve başka kıymetli kitapları da ezberledi.
Hâfızası o derecede kuvvetli idi ki, normal bir kitabı oniki günde ezberliyebilirdi. Çok zekî idi. Babası, bunun yetişmesi için husûsî gayret ve i’tinâ gösterirdi. O da, çok çalışmakla babasının gayretlerini boşa çıkarmadı. Babasından ve Kemâleddîn-i Şüreyhî’den fıkıh öğrendi. Hamîdüddîn-i Rûmî, Alâüddîn bin Nakîb ve başka âlimlerin derslerine de devam etti. Şemsüddîn bin Hatîb, Ebü’l-Hayr bin Alâî, Muhammed ibn-ül-İmâd, İsmâil Kalkaşendî, Şihâbüddîn bin el-Mühendis, Zeynüddîn el-Kıbâbî ve başka âlimler ile görüşüp sohbetlerinde bulundu. Onlardan ilim öğrendi. Necmeddîn bin Keşkek, Sadrüddîn bin İzz ve başka âlimlerden icâzet aldı. Zamanında bulunan tasavvuf büyüklerinden Muhammed el Kırımî, Abdullah el Bistâmî, Sa’düddîn el-Hindî, Ebû Bekr el-Mûsûlî gibi velîler ile görüştü.
Dürer-ül-bihâr kitabının sahibi Şemsüddîn Ebû Abdullah Muhammed el-Konevî hazretleri ile karşılaştı. Bunlar gibi daha nice yüksek âlimlerin sohbetleriyle, zâhirî ve bâtınî ilimlerde kemâle geldi. İlim öğrenmek ve öğretmek arzusuyla; Şam, Kâhire ve başka yerlerde bulundu. İlim hazînelerinden bir hazîne oldu. İlminin artması, kibirlenmesine, öğünmesine sebep olmadı. Bilakis, ilmi arttıkça, tevâzusu ve hilmi (yumuşaklığı) arttı. Muhammed aleyhisselâmın güzel ahlâkı ile ahlaklanmış bir zât idi. Kendisi Hanefî mezhebi âlimlerinden olmakla beraber, diğer mezheblerin fıkıh bilgilerini ve mezhebler arasındaki farklı hükümlerin inceliklerini de iyi bilirdi. Babası da yüksek âlim olduğu hâlde, kendisine sorulan müşkil suâlleri cevaplandırması için oğluna havale ederdi. Memleketinde bulunan Muazzamiyye, Çerkesiyye ve Mencekiyye medreselerinde ders verdi. İnsanlar onun derslerinden ve fetvâlarından pekçok istifâde etmişlerdir, ilimde çok yükselip, sanki babasını geçti, ilki 788 (m. 1386) senesinde olmak üzere, defalarca hacca gitti. Yine birçok defa Dımeşk ve Kâhire’ye gidip geldi. Babası Kâhire’de Hanefî kadısı idi. Babasının vefâtından sonra, 827 (m. 1424) senesinde Kâhire’ye tekrar geldiğinde, burada, Müeyyidiyye’de tasavvuf ve diğer ilimlerde ders vermesi için kendisine teklifte bulunuldu. Bundan başka, kadılık vazîfesi de kendisine verildi. İnsanlar, bu yüksek zâtın sözlerinden, davranışlarından, fetvâlarından ve yaptığı güzel hizmetlerden çok istifâde ettiler. Bundan sonra, Fahriyye Medresesi, Câmi’ul-Merdânî gibi yerlerde dersler verdi. Hanefî mezhebine dâir, unutulmuş ve anlaşılamıyan mes’eleler bu zâta suâl edilirdi. Kendisine vazîfe olarak verilen işi ve başka işleri, gayet i’tinâ ve dikkat ile, sağlam olarak, iffet üzere ve çok güzel bir şekilde yerine getirirdi. Bunun için herkes tarafından sevilir, beğenilir ve takdîr edilirdi. Çok yüksek bir âlim, mezhebini müdâfaa etmekte sağlam ve sarp bir dağ gibi olan kıymetli bir zât idi. Yaşı ilerleyip ihtiyârlayınca dahî, hafızasında ve hizmetlerinde bir aksama ve zayıflama görülmedi, ilim ve fazilet sahibi zâtlar ile buluşup, ilmî konularda sohbet etmeyi çok severdi. Yüksek bir anlayış ve zekâya sahip idi. Bir şeyi anlatıyorsa, aksi isbât edilemiyecek şekilde onun delîllerini getirir, mesnedsiz konuşmazdı, ilimde çok ileri idi. Birçok hadîs-i şerîfi ezberlemiş idi. Konuşması gayet fasîh olup, tatlı dilli ve güleryüzlü idi. İslâmiyete uygun edebi, ahlâkı, yaşayışı ve kendini ilme vermesi ile; akranı olan zâtların hemen hepsinden ileride olmuş, onların öncüsü durumuna gelmişti. Herkesin gönlünü kazanmıştı. Âlim, câhil, idâreci, hâsılı herkes tarafından sevilip sayılan, hürmet edilen bir zât idi. Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinden olan İbn-i Hümâm hazretleri, bir sene hacca gitmişti. Dönüşünde, şehre girer girmez daha evine gitmeden, doğruca Müeyyidiyye Medresesı’ne giderek İbn-i Deyri hazretlerinin yanına geldi. Onu ziyâret etti. Ondan sonra evine gitti.
Sa’düddîn İbn-i Deyri hazretleri, bulunduğu memlekette tanındığı gibi, başka memleketlerde de tanınıp sevilmekte idi. Memlûk sultanlarından Zâhir Çakmak’ın bir elçisi, Timûroğulları Sultânı Şahrûh bin Timur’a gelmişti. Şahrûh bu elçiye, geldiği memlekette bulunan İbn-i Deyri’nin hâlini sordu. O da, iyi ve sıhhatte olduğunu haber verince, Şahrûh çok sevinip, Allahü teâlâya hamd etti.
İbn-i Deyrî hazretlerinin talebeleri pekçok idi. Sözlerini dinlemek, sohbetlerinde bulunabilmek için, çevre beldelerden grup grup insanlar yanına gelirler, onun ilminden istifâde etmek için can atarlardı.
Kendisi; “İnsanların yaşları ilerledikçe, umûmiyetle mizaçları, sıcak kanlılıktan soğukluğa dönüşür” derdi. Hâlbuki kendisi böyle olmadı. Kendisinde bir soğukluk meydana gelmedi. Yaşı hayli ilerlemiş olduğu hâlde, yanaklarının kırmızılığı dahî kaybolmamıştı.
Kendisini seven dostları ile görüşür, dünyâya düşkün olan uygunsuz kimseler ile zarûret olmadıkça bir araya gelmezdi. Yapacağı işlerde, tanıdıkları ve dostları ile istişâre ederdi.
İnsanları ibâdete teşvik etmekte ve müslümanların îmânlarını bozmaya gayret edenleri reddetmekte çok gayretli ve şiddetli idi. Bu gayretinden dolayı, yapılan da’vetlere katılır, hazır bulunanlara İslâmiyete uymaya teşvik edici, düşmanlığı kötüleyici nasihatlerde bulunurdu. Hep iyi ve yüksek olarak tanındı ve i’timâdı sarsıcı hiçbir hâli görülmedi, ilmi pekçok idi. İlmini talebelerine öğrettiği gibi, ba’zı kıymetli kitaplar da yazarak, daha sonra gelecek olanların istifâde etmelerine de vesîle oldu. Yazdığı eserlerden ba’zılarının isimlerini şöyle sıralayabiliriz: El-Kevâkib-ün-nîrât, Tekmiletü şerh-ül-Hidâye lis-Serûcî, Şerh-ül-müsâyere, es-Sihâm-ül-mârika, Şerh-ül-akâid, el-Habs fit-töhmeti, Nu’mâniyye ve kasîdetü Muhammese fî medh-in-Nebî (aleyhisselâm). (Son iki eser manzûm hâldedir.)
Sa’düddîn İbn-i Deyrî hazretleri, saadet ve hizmet ile takriben bir asırlık ömür sürdükten sonra, 867 (m. 1462) senesi Rebî’ul-âhır ayında Mısr-i kadîme’de vefât edince, bir sal (taht-ı revân) ile ders okutmuş olduğu Müeyyidiyye’ye götürüldü. Orada yıkanıp kefenlendikten sonra, namazı kılındı. Namazında; zamanın sultânı, kadılar, emirler, a’yân ve eşraftan ileri gelenler ve diğer insanlardan çok kalabalık bir cemâat hazır bulundu. Cenâzesi, daha sonra Zâhir Hoşkadem türbesine defn edildi. Vefâtı ile, onu tanıyanlar üzüntüye gark oldular. Ondan sonra, Müeyyidiyye Medresesi’ndeki vazîfesine oğlu Tâcüddîn Abdülvehhâb getirildi.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-4, sh. 213
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-3, sh. 249
3) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 306
4) El-A’lâm cild-3, sh. 87
5) Fevâid-ül-behiyye sh. 78
6) Keşf-üz-zünûn sh. 896, 1522, 1667İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İBN-İ EHDEL (Hüseyn bin Abdürrahmân)
Hadîs, kelâm, târih ve Şafiî fıkıh âlimi. İsmi, Hüseyn bin Abdürrahmân bin Muhammed bin Ali bin Ebî Bekr bin Ali Ehdel bin Ömer bin Muhammed bin Süleymân bin Ubeyd’dir. Künyesi Ebû Muhammed, lakabı Bedrüddîn, nisbeti Hüseynî olup, seyyiddir. İbn-i Ehdel diye meşhûrdur. 779 (m. 1377) senesinde doğdu. 789 (m. 1387) târihinde doğduğunu söyleyenler de vardır. 855 (m. 1451) senesi Muharrem ayının dokuzunda, sabahleyin Ebyât-ı Hüseyn’de vefât etti. Öğle namazından sonra cenâze namazı kılınarak, kendi yaptırdığı mescidin yanına defnedildi.
Doğum yeri olan Kahziyye, Yemen’de bir şehirdir. Burada büyüdü. Kur’ân-ı kerîmi ezberledi. Fıkıh ilmini öğrenmeye özel gayret gösterirdi. Daha âkil baliğ olmadan, ilim öğrenmek için Murâva’a’ya gitti. Fakîh Ali bin Adem Zeyla’î’den fıkıh ilmi öğrendi. Ondan “Hâvî” fıkıh kitabını okudu. Birçok fıkıh kitaplarını mütâlâa etti. 798 (m. 1396) senesi Receb ayında, Ebyât-ı Hüseyn’e gitti. Orada Muhammed bin İbrâhim el-Hırdî ve Nûreddîn Ali bin Ebî Bekr el-Ezrak gibi büyük âlimlerden fıkıh ilmi öğrendi. Bilhassa bu zâtın derslerine çok zaman devam ederek, ondan me’zûn oldu. Fetvâ verme icâzeti aldı. Nûreddîn Ali bin Ebî Bekr, Yâfiî’den ilim öğrenen âlimlerdendir. El-İmâm Muhammed bin Nûreddîn el-Mevziî’den de ilim aldı. Buradan Zebîd şehrine gitti. Risâle-i Kuşeyrî’yi İbn-i Radâd’dan okudu. Ali bin Ömer el-Kureşî’den, İbn-i Atâullah’ın “Letâif’ kitabını ve başka kitapları dinledi. Kâdı Cemâlüddîn Abdullah bin Muhammed Nâşirî ve onun babasının derslerine uzun zaman devam etti. Usûl-i fıkıh’da Cemâlüddîn’den “El-Lüm’a” kitabını okuyanlardandır. Yine Fakîh Ebû Bekr el-Hâderi’den de ilim tahsil ederek, ondan çok şeyler öğrendi. Muhammed bin Zekeriyya’dan nahiv ilmi öğrendi. Birçok âlimden kelâm ilmi tahsil etti. Birkaç kere hacca gitti. Ba’zılarında, Mekke’de Harem-i şerîf civârında ikâmet ederdi. Mekke’de; Cemâlüddîn bin Zâhire ve Takıyyüddîn el-Fâsî’den, Medine’de; Zeynüddîn el-Merâgî ve Ebû Hâmid el-Mutrî’den, Yemen’de; Mecdüddîn eş-Şîrâzî ve İbn-i Cezerî’den hadîs-i şerîf dinledi. Hadîs, tefsîr, lügat, divanlar ve tasavvuf kitaplarını okudu. Böylece; fıkıh, hadîs, tefsîr, usûl ve edebiyat ilimlerinin ıstılâhlarını ya’nî bu ilimlerde kullanılan terimleri ve Ehl-i sünnet âlimlerinin bildirdiği doğru i’tikâdı iyice öğrendi. Tasavvufa dâir eserleri ve tasavvufcuların kullandığı terimleri iyice inceledi. Bir müddet Mekke’de ikâmet etti. Ondan Burhan bin Zâhire ve İbn-i Fehd gibi birçok âlim ilim öğrendiler.
Büyük bir âlim, fakîh ve müftî idi. Aklî ve naklî birçok ilimde çok bilgi sahibi idi. Peygamber efendimizin sünnetini kuvvetlendirici ve bid’atlerin kökünü kazıyıcı idi. Tasavvuf yolunda bulunanları ve İbn-i Arabî’yi severdi. Çok hadîs-i şerîf rivâyet etti. Ders okuttu, fetvâlar verdi. Ebyât-ı Hüseyn’de fetvâ verme işi ona kalmıştı.
Kıymetli birçok eser yazan İbn-i Ehdel’in eserleri şunlardır: 1- Miftâh-ül-Kâri li Câmi’ıl-Buhârî, 2- Keşf-ül-Gıtâ an hakâik-it-tevhîd, 3-Akâid-ül-muvahhidîn, 4- Zikr-ül-eimmet-il-Eş’arîyyîn ve men hâlefehüm minel-mübtedi’în vel-mulhidîn, 5- El-Lüm’at-ül-Mukni’a fî zikri fırâk-ıl-mübtedi’a: Bu kitabında, doğru yoldan ayrılan 72 bozuk fırka hakkında ma’lûmat vermektedir. 6- Er-Resâil-ül-mardiyye fî nasri mezheb-il-Eş’ariyye, 7- Beyânü fesadı mezheb-il-haşeviyye, 8- Et-Tenbîh alet-Taharrüz fir-rivâyât, 9- El-Kifâye fî tahsîn-ir-rivâye, 10-Tabakât-ül-Eşâ’ire, 11- İddet-ül-mensûh minel-hadîs, 12- Metâlibu ehl-il-Kurbe, 13- El-Kavl-ün-Nadr, 14-El-İşârât-ül-Vecîze ilel-Meânîl-garize fî şerh-ıl-esmâ-il-husnâ, 15- Kitâb-ür-ru’yeti, 16- Cevâbü mes’elet-il-kader: Bu kitabıyla Cebriye yolunda bulunanlara cevap vermiştir. 17- Beyânü hükm-iş-Şelh ven-nass alâ mürûkı İbn-i Arabî ve İbn-i Fârid ve etbâihimâ minel-mülhidîn, 18-Temhîd-ül-özr an-i’tizâri men lem ya’rif hâlehüm minel-müteahhirîn, 19- El-Kasîde-ül-Lâmiyye, 20- Muhtasaru târih-ıl-Yemen lil-Cündî 21- Tuhfet-üz-Zemen fî târih-i sâdât-il-Yemen 22- Muhtasaru târîh-il-Yâfi’î 23- El-Mutrib lis-Sâmiîn fî hikâyât-is-sâlihîn, 24- El-Bâhir fî menâkıb-iş-Şeyh Abdülkâdir.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-4, sh. 15
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-3, sh. 145
3) El-A’lâm cild-2, sh. 240İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İBN-İ EHI’L-MENÛFÎ
Mısır’da yetişen Şafiî mezhebi âlimlerinden. İsmi, Ali bin Ahmed bin Muhammed bin Ahmed bin Abdülkâdir bin Osman el-Menûfî el-Kâhirî olup, künyesi Ebû Muhammed ve Ebû Ahmed’dir. İbn-i Ehı’l-Menûfî diye tanınır. 823 (m. 1420) senesi Rebî’ul-evvel ayında Eski Mısır’da bulunan Menûf şehrinde doğdu. Orada yetişti. 841 (m. 1437) senesi başında, babası ve amcasının yanlarında ve himâyelerinde olarak Kâhire’ye geldi. 889 (m. 1484) senesi Şa’bân ayının onuncu günü, Çarşamba gecesi orada vefât etti. Ertesi günü Gökay türbesine defn olundu.
İlim tahsiline, Kur’ân-ı kerîmi ezberliyerek başlayan İbn-i Ebi’l-Menûfî; fıkıh ilmine dâir Umde kitabını, usûl ve fürû’u fıkha dâir Minhâc kitaplarını, hadîs ve nahiv ilimlerine âit elfiye kitaplarını ve daha başka eserleri ezberledi. Ezberlediği bu kitapları; İbn-i Hacer-i Askalânî, Muhibbüddîn bin Nasrullah, Sa’düddîn İbn-üd-Deyrî, Aynî, Alemüddîn Bülkînî ve başka âlimlere dinlettirdi. Çeşitli âlimlere dinletmek sûretiyle, böyle daha nice kitap okumuştur. Birçok âlimden ilim öğrenip; hadîs, fıkıh, ferâiz, nahiv ve başka ilimlerde âlim oldu.
847 (m. 1443) senesinde hac yapmaya niyet etti. Hac mevsiminden çok önce yola çıktı. Ramazân-ı şerîf ayının başında Mekke-i mükerremeye vardı. Orada Ebû Ömer, Şemseddîn Muhammed Geylânî, Takıyyüddîn bin Fehd gibi âlimler ile görüşüp sohbetlerinde bulundu. Hac vazîfelerini çok güzel şekilde eda edip, sonra Kâhire’ye döndü.
Kâhire’de ilim ile meşgûl olmaya devam etti. Alemüddîn-i Bülkînî’nin kadılığı zamanında onun kadı vekîlliğini yaptı. İlim ile devamlı meşgûl olur, bundan hiç usanmazdı. Kitaplar çok uzun da olsa, bıkmadan yazardı. Bizzat kendi eliyle, kendisi ve başkaları için çok kitaplar yazmıştır. Meselâ İbn-i Hacer-i Askalânî’nin İsâbe isimli dört cildlik eserini eli ile yazdı. Yine İbn-i Hacer’in ( radıyallahü anh ) Feth-ül-bâri isimli eserini birkaç defa, ayrı ayrı yazdı. Bir defasında, Kur’ân-ı kerîmi eli ile yazdı. Bunlardan başka, ba’zı tefsîrden, ba’zı şerhler ve küçüklüğünde ezberlediği ba’zı risaleleri de bizzat kendi hattı (yazısı) ile yazarak çoğalttı.
İbn-i Ehı’l-Menûfî hazretleri, yaratılış olarak halim, selîm yumuşak tabiatlı bir zât idi. Kin ve düşmanlık gibi çirkin düşüncelerden uzak, saf ve temiz bir kalbe sahip idi. Yazı yazması gibi, hâlleri de güzel idi. Birçok fazileti kendisinde toplamış idi. Çok ibâdet ederdi. Geceleri teheccüd namazı kılar, zikir ve tesbih ile meşgûl olurdu.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-5, sh. 180
2) Mu’cem-ül-müellifîn cild-7, sh. 25İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İBN-İ EMÎR HAC (Muhammed bin Muhammed)
Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Muhammed bin Muhammed bin Muhammed bin Hasan bin Ali bin Süleymân bin Ömer bin Muhammed el-Halebî’dir. “İbn-i Emîr Hac” ve “İbn-ül-Müvakkıt” diye tanınırdı. Lakabı “Şemseddîn” idi. 825 (m. 1422) senesinde Haleb’de dünyâya geldi. Orada yetişip, ilimle meşgûl oldu. Kur’ân-ı kerîmi, İbrâhim Küfrâvî ve daha başka âlimlerden okuyup, ezberledi. Küçük yaşta ilim tahsiline başladı. Birçok eserin, ya tamâmını veya onların birer bölümünü ezberlemişti. Nevevî’nin dörtte birini, Ebû Leys Mukaddimesi, Muhtâr, Tasrîf-ül-İzzî Cürcâniyye, Ahîskesî’nin bir bölümü bunlardan ba’zılarıdır. Bunları, memleketinin âlimlerinden Nâsırıyye Câmii’nin Hatîbi’nin oğlu Hâfız Burhâneddîn Şihâbüddîn bin Ressam ve daha başkalarına arz etti. Fıkıh ilmini Alâüddîn-i Malatî’den öğrendi. Nahiv, sarf, me’ânî beyân ve mantık ilimlerini de, Alâüddîn-i Buhârî’nin talebelerinden biri olan Zeyneddîn Âbdürrezzâk’dan tahsil etmişti. Sonra Hama’ya gitti. Orada İbn-ül-Aşkâr’dan hadîs-i şerîf dinledi. Buradan da, Kâhire’ye geçti. Orada Şeyh İbn-i Hacer Askalânî’nin huzûrunda, Şemseddîn Sehâvî’nin ve başkalarının kırâatini dinledi. Ayrıca İbn-i Hacer’den “Elfiye-i Irâkî’nin şerhinden bir bölümünü ve başka eserleri okuyup dinledi. Fıkıh ve usûl-i fıkıh ilimlerini İbn-i Hümâm’dan okudu. Her ilimde, emsalleri arasında çok yükseldi.
İbn-i Hümâm ve diğer âlimler, ders okutması husûsunda ona izin verdiler. Birçok kimse, ondan okumaya başlayıp istifâde etti. Fetvâ da verirdi. Çok kıymetli eserleri vardır. 879 (m. 1474) senesi Receb ayında Haleb’de vefât etti.
Eserlerinin baslıcaları şunlardır: 1-Şerh-ül-muhtâr: İbn-i Mevdûd Mûsulî’nin Hanefî fıkhına dâir yazdığı eserin şerhidir. 2- Bugyet-ül-mühtedî fî şerhi minyet-il-musâllî ve gunyet-il-mübtedî, 3- Dâ’ıyü menâr-il-beyân li Câmi’ıl-Mensekeyni bil-Kur’ân, 4- Zahîret-ül-fakr fî tefsîr-is-sûret-il-asr, 5-Ehâsin-ül-mehâmil fî şerh-il-avâmil, 6-Et-Takrîr vet-tahbîr fî şerh-ıt-tahrîr.
İbn-i Emîr Hac buyurdu ki: “Hocam İbn-i Hümâm; “Müctehid olmayanların, dört mezhebden birini taklîd etmesi lâzımdır” derdi.”
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-11, sh. 274
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-9, sh. 211
3) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 208
4) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 328
5) Keşf-üz-zünûn sh. 358, 729, 824, 1623, 1829, 1887
6) Fâideli Bilgiler sh. 86İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İBN-İ ESED
Şafiî mezhebi fıkıh âlimi. İsmi, Ahmed bin Esed bin Abdülvâhid bin eş-Şihâb Ebü’l-Abbâs bin Esedüddîn Ebü’l-Kuvve’dir. Nisbeti Emyûtî’dir. İbn-i Esed ismiyle meşhûr oldu. Ebü’l-Fazl Muhammed el-Atâî’nin babasıdır. 808 (m. 1405) senesinde Mısır’ın İskenderiyye şehrinde doğdu. 882 (m. 1477) senesinde hac farizasını yerine getirdikten sonra, yolculuk esnasında, Mekke-i mükerreme ile Medîne-i münevvere arasında bulunan ve Rabig denilen yerde vefât etti. Yine Mekke ile Medine arasında bulunan Safra vadisindeki Hadîde denilen yerde, Ahmed el-Kuravî el-Magribî’nin kabri yanına defn edildi. İskenderiyye’de doğan İbn-i Esed, annesi ve babasıyla birlikte Kâhire’ye gidip, oraya yerleşti. Orada Şemsüddîn en-Nahriri es-Sûdî’nin huzûrunda Kur’ân-ı kerîmi ezberledi. Bununla birlikte; Umde, Şâtıbiyye, ed-Dımâsetü fil-Kırâat-is-selâseti lil-Câberî, İbn-i Cezerî’nin Tayyibe adlı eserini, İbn-i Hacer-i Askalânî’nin Nûhbet-ül-fiker’ini, Elfiye, Minhâc adlı eserleri ve arûzda Hazreciyye, cebr ilminde Muknî adlı eserleri ezberledi. Bu ezberlediklerini Celâlüddîn el-Bülkînî ve Veliyyüddîn-i Irâkî gibi zâtların bulunduğu bir topluluğa arz etti. Minhâc adlı eseri, Burhânüddîn Beycûrî ve Şemsüddîn Bûsîri’den okudu. Şemsüddîn Bûsîrî’den ayrıca Elfiye ve şerhini okudu. Beycûri’den çok istifâde ederek öğrendiği fıkıh ilmini. Tantodaî’den de öğrenerek ilerletti. Ondan; Elfiye’yi, Câberiye üzerine yazdıklarını ve Câmi’ul-muhtasarât’a yazdığı şerhi okudu. Alâüddîn el-Buhârî’den el-Hâviy-üs-sagîr adlı eseri dinledi. Burhânüddîn Ebnâsî’den fıkıh ve edebî ilimleri öğrendi. Şerefüddîn es-Sübkî’nin fıkıh derslerinde bulundu ve fıkıh usulüyle ilgili “Minhâc”ı okudu. Bedrüddîn en-Nisâbe’den akaide dâir şerh-ül-Akâid adlı eserle birlikte, onun yazmış olduğu eserleri, Sahîh-i Buhârî ve diğer hadîs-i şerîf kitaplarını okudu. İbn-i Hızır, Alem-ül-Bülkînî, Alâüddîn Kalkaşendî ve Menâvî’den fıkıh ilmi tahsîl etti. Menâvî’den Minhâc, Mahallî’den Şerh-ül-Minhâc, Cem’ul-Cevâmi’ ve Bürde adlı eserleri okudu. İbn-i Hacer el-Askalânî’den el-İcâle’yi okudu. İbn-i Bülkînî’nin başkanlık ettiği bir cemâat ona fetvâ ve ders verme husûsunda izin verdi. Veliyüddîn Irâkî’den İbn-i Mâce’yi ve Emâlî’nin bir kısmını okudu.
El-Bisâtî’nin tefsîr derslerini de dinleyen İbn-i Esed, es-Serâc’dan Kâri-ül-Hidâye fî tefsîr-il-Begavî’yi okudu. Kayâtî, İbn-i Hümâm el-Mahallî’den usûl okudu. Nizâmüddîn es-Sirâmî’den kelâm ilmini tahsil edib, Şerh-i Mevâkıftan bir kısmını okudu. Şirvânî’den Şerh-ül-Akâid’i okudu. Abdüsselâm el-Bağdâdî’den mantık ve edebî ilimleri tahsil etti. Şemnî ve Alâüddîn Sirâmî’den me’ânî ve beyân okudu. Aklî ilimlerin çoğunu Kâfiyecî’den öğrendi. İbn-i Mecdî’den ferâiz ve hesab ilimlerini tahsil etti. Şeyh Midyen’den tasavvuf ilminin inceliklerini alıp, Zeynüddîn es-Sâig’den güzel yazıyı öğrendi. Kırâat ilmini Şihâbüddîn bin Nâim’den öğrenip, ondan Şâtıbiyye adlı eserle birlikte kırâat-i seb’ayı okudu. Mekke-i mükerremede Zeynüddîn bin Ayyaş ve İbn-ül-Cezerî ile karşılaşıp, onlardan kırâat ilmini öğrendi.
Sehâvî diyor ki: “İbn-i Esed, üstadım İbn-i Hacer el-Askalânî’den tam istifâde etti. Onun bütün rivâyetlerini ve eserelerini okuttuğu derslerine devam etti. Ondan Feth-ul-bârî’nin ve diğer eserlerinin bir kısmını yazdı.”
İbn-i Hacer el-Askalânî onun hakkında; “O; İmâm, allâme, anlayış yönünden deniz gibi, fakihlerin iftihârı, ders okutanların önderi, usûl kâidelerini iyi bilen, âlimlerin en şereflisi, faziletlilerin bir tanesi, müslümanların müftîsi, kadıların en yükseğidir. Çok çalışkan ve gayretli olması sebebiyle ona Arabî ilimleri ve fıkıh ilmini öğretme husûsunda icâzet verdim. O, benim sohbet ve ilim meclislerimde çok bulunup, istifâde etti” diyerek methetmiştir.
İlk zamanlar çocuk okutmakla vakit geçirdi. Daha sonra hüsn-i kabûl görerek, çevresinde ilminden istifâde etmek üzere çok kimseler toplandı. Onun sohbetlerinden çok kimse istifâde etti. Daha sonra Câmi’ul-Hâkim’de imamlık yaptı. Orada cemâate Sahîh-i Buhârî ve Tergîb adlı eserlerden ders anlattı. Mısır’daki Zeyniyyet-ül-İstidariyye’de devamlı olarak İmâm olunca bu uygulamayı terk etti. Oraya göç etti ve yerleşti. Şefâtî’ye vekîl olarak kadılığa ta’yin edildi. Kâdılık görevine devamlı olarak verilmek istenince, kabûl etmedi. Bu yüzden birçok sıkıntılarla karşılaştı. Daha sonraları ilmî yönüyle çevresinde kabûl görünce, Şeyh-ül-Afâsî’nin tavsiye ve teşvikiyle Berkûkiyye Medresesi’nde, el-Bekâî’nin teşvikiyle Müeyyediyye Medresesi’nde kırâat ilmini okutmak üzere ta’yin edildi. Cemâleddîn Kalkaşendî’nin tavsiye ve teşvikiyle es-Sebâkiyye Medresesi’nde kırâat ilmini okutmakla görevlendirildi. Ayrıca Mısır’da, Kala denilen yerde hadîs ilmi okutmakla görevlendirildi. Bu arada Emîr Özbek’e gidip geliyor, onunla sohbet ediyordu. Emîr Özbek ez-Zâhirî zamanında bir müddet imamlık vazîfesi de yaptı. Onun için denilir ki: “Şafiî mezhebinde olduğu hâlde, sabah namazında Kunût duâsı okumayı ve Besmele’yi açıktan okumayı, Hanefî mezhebine uyarak terk etti.”
Sehâvî diyor ki: “O, çok defalar hacca gitmiştir. 846 (m. 1442) senesinde hac ibâdeti esnasında onunla karşılaştım. Ondan hadîs ilmi okudum. Daha önce de Ebû Amr Medresesi’nde ve İbn-i Kesîr Medresesi’nde ondan ilim öğrendim. Onun huzûrunda pekçok kitap ezberledim ve onunla mütâlâada bulundum. Onun ilminden istifâde edebilmek için, insanların koşarak geldiğini gördüm.” Ondan birçok kimseler ders alıp istifâde ettiler. Fıkıh, usûl, Arabca, sarf, nahiv ilimlerini öğrendiler. Kırâat ilminde o derece faydalı oldu ki, parmakla gösterilirdi.
Kala denilen yerde, birgün câminin kürsüsünde insanlara va’z ve nasihat ederken, aniden rahatsızlanıp bayıldı. Herkes onun vefât ettiğini zannetti. Onu oğlu, üzülerek sırtına alıp kürsüden indirdi. Sonra sıhhat bulup kendisine geldi. Konuşmasına devam edip bitirdi. Bu derece ilim öğretmeye önem verirdi. Bu hâdiseden bir ay kadar sonra, hac kâfilesiyle Mekke-i mükerremeye gitmek üzere yola çıktı. Mekke’ye varıp hac ibâdetini yerine getirdikten sonra, Medîne-i münevvereye dönerken yolda vefât etti.
İbn-i Esed hazretleri; İmâm, âlim, kırâat ilmindeki en ince mes’eleleri bilen, en zor sorulara cevap veren, ilmi ve ilim ehlini seven, kendinden daha az ilmi olan kimselerden dahî ilim tahsîl eden bir zât idi. O, çok tevâzu sahibi, vazîfelerinde dikkatli ve herkese karşı iyi davranan, yaşayışında ve harcamalarında iktisâd (tasarruf) yapan, fâideli gördüğü her kitabı alma husûsunda titizlik gösteren bir zât idi.
Ömrünün tamâmını, ilim öğrenmek ve öğretmekte sarf eden İbn-i Esed hazretlerinin; “Ganiyyet-üt-Tâlib fil-ameli bil-Kevâkib” adlı eseri, “Ez-Zeyl-ül-Mütrif min el-Eşref’ adlı Aynî’nin târihine yazdığı zeyl ve kırâat ilmine dâir “Şâtıbiyye” adlı esere yazdığı şerhi vardır.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-1, sh. 227İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İBN-İ EŞKÂR (Muhammed bin Osman)
Meşhûr hadîs âlimlerinden ve evliyânın büyüklerinden. İsmi, Muhammed bin Osman bin Süleymân bin Resûl bin Emîr Yûsuf bin Halîl bin Nûh el-Kerâdî’dir. Kerâd, Türkmen kabilelerinden bir kabilenin ismidir, İbn-i Eşkâr adıyla meşhûrdur. 780 (m. 1378) senesinde Kâhire’de Ergûn Zâviyesi’nde doğdu. Receb ayının onikisinde Salı günü, 863 (m. 1459) senesinde Kâhire’de vefât etti.
Babasının yanında büyüdü, iki sene Cemâleddîn İshak Eşkâr’ın derslerine devam etti. Bu zâtın hizmetinde bulunur, çocuklarına bakardı. Aynı zamanda ilim öğrenirdi. Kur’ân-ı kerîmi ve daha başka kitapları ezberledi. Zeynüddîn Irâkî’den de ders aldı.
Hadîs-i şerîf dinledi. Sahîh-i Buhârî ve Sahîh-i Müslim hadîs kitaplarını okudu. Yeşbek Zâhirî’nin yanında ilim öğrenirken, hocası dâima abdestli bulunurdu. Eğer insanlık icâbı abdesti sıkışırsa, abdest alıp gelene kadar ders okunmazdı. 823 senesinde İbn-i Cezerî’den ve daha pekçok âlimden icâzet (diploma) aldı. Seryâkûs’ta Nâsıriyye hânekâhı idâreciliği yaptı. Müstaîn Billâh’ın hanımının kız kardeşiyle evlendi. Bundan dolayı ondan çok ikram gördü, şöhreti arttı, makamı yükseldi. Nasır zamanında, Amr Câmii’ne bakmakla vazîfelendirildi. Hacca gidinceye kadar bu vazîfede kaldı. Melik Müeyyed zamanında ise, başka bir vazîfe verildi. Müeyyed zamanında hacca gitti. Buradan Kudüs’e giderken Beyt-ül-makdîs’i ziyâret etti. Kudüs’ten Şam’a gitti. Şam’dan tekrar Kâhire’ye geldi. Sultan Müeyyed onu sever ve sözünü dinlerdi. Sultâna olan yakınlığı sebebiyle, Mısır diyarının sır kâtipliği vazîfesine getirildi. Bir müddet bu vazîfeyi yaptı. Buradan ayrılınca, Seryâkûs’taki hânekâhın idâreciliği vazîfesine getirildi. 842 (m. 1438) senesinde Nûreddîn bin Müflih’in vefâtından sonra, hastahâne idâreciliğine ta’yin edildi. Emîr Zâhir Çakmak tahta geçtiğinde ise, askeriyyenin işlerine bakmak vazîfesi verildi. Bu vazîfede iken tekrar hacca gitti. Birkaç defa hânekâh, hastahâne ve askeri işlere bakmakla görevlendirildi. Sonunda hânekâhdaki evine çekildi ve burada vefât etti.
Dînine çok bağlı devlet büyüklerindendi. Ağırbaşlı, akıllı, haşmet sahibi, vakûr idi. Herkesle iyi geçinir, müdârâ yapardı. (Müdârâ; dîni korumak için dünyalık vermektir.) Servet sahibi olmakla beraber, tutumlu idi. Yanında; fıkıh, usûl-i fıkıh, Arabca, akâid ve başka ilimlere dâir kitaplar okunurdu.
Şemseddîn Sehâvî; “İbn-i Eşkâr ile çok beraber bulundum. Ondan Sahîh-i Buhârî’nin tamâmını dinledim” demektedir.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-8, sh. 143İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İBN-İ EZRAK
Şafiî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Ali bin Ebî Bekr Ahmed bin Halife el-Hemedânî el-Hüseynî el-Yemânî olup, künyesi Ebü’l-Hasen’dir. Lakabı Muvaffakuddîn ve Nûruddîn’dir. Aslen İran’da bulunan Hemadân şehrindendir. Daha çok İbn-ül-Ezrak diye tanınır. Kaynak eserlerde doğum târihi bulunamamıştır. 809 (m. 1407) senesinde, Ramazân-ı şerîf ayının yirmibeşinde, Cumartesi günü Ebyât-ı Hüseyn isimli beldede vefât etti. Vefâtında seksen yaşlarında olduğu tahmin edilmektedir.
Ebyât-ı Hüseyn isimli beldede yetişen İbn-ül-Ezrak, Fakîh Yahyâ el-Âmirî, İbrâhim bin Matîr ve başkalarından fıkıh öğrendi. Dayısı Ebû Bekr bin İmrân’dan ferâiz okudu. Bundan sonra Yemen’de bulunan Zebîd beldesine göç etti. Orada, İmâm-ı Mâverdî’nin meşhûr Hâvî isimli fıkıh kitabını Ebû Bekr ez-Zebîdî’den okudu. Ayrıca İbn-ül-Cellâd’ın derslerinde bulunup, cebr ve başka ilimler okudu. Hacca gitti. Mekke-i mükerremede Afîfüddîn Yâfi’î’den ilim aldı. Sonra Zebîd’e döndü.
İlim öğrenmek husûsundaki üstün gayretleri neticesinde kısa zamanda yetişti. Fıkıh, ferâiz, riyâziyye, cebr, hesap ve başka ilimlerde âlim oldu. Bilhassa fıkıh ilminde çok mahir idi. Devamlı ilim ile meşgûl olur, çok kitap mütâlâa ederdi.
İlimde çok yükselip, zamanının büyük âlimlerinden olduktan sonra ders ve fetvâ vermeye başlayan İbn-ül-Ezrak, elli sene gibi uzun bir müddet bu hizmetini devam ettirdi. Onbeş sene kadar doğup büyüdüğü Ebyât-ı Hüseyn beldesinde kaldı. Bir müşkili olanlar, sohbetinde bulunmak istiyenler, yakın beldelerden yanına geldikleri gibi; Zebîd, Aden ve San’â gibi uzak beldelerden de gelenler olurdu. Bedrüddîn Hüseyn bin Abdürrahmân el-Ehdel, Ebü’l-Feth el-Merâgî ve Takıyyüddîn bin Fehd gibi âlimler, İbn-ül-Ezrak’ın derslerine devam edip ondan icâzet aldılar.
İbn-ül-Ezrak hazretleri, insanlarla meşgûl olmak, yakın ve uzak beldelerden gelen kimselerin suâllerine cevap vermek ve husûsî talebelerinin derslerini devam ettirmek gibi çok fazla olan meşgûliyetleri arasında ba’zı kıymetli eserler de te’lîf etmiş olup, bunlardan birkaçının ismi şöyledir: Nefâis-ül-ahkâm, Muhtasar-ül-mühimmât lil-Esnevî, Tahkîk-ül-Vâfî bil-İzâh-ış-Şâfiî, Bugyet-ül-hâiz fî şerh-il-ferâiz.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-5, sh. 200
2) Mu’cem-ül-müellifîn cild-7, sh. 44
3) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 85
4) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 727
5) İzâh-ül-meknûn cild-1, sh. 268
6) Keşf-üz-zünûn sh. 1965İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İBN-İ FEHD (Muhammed bin Muhammed)
Şafiî mezhebi fıkıh ve târih âlimi. İsmi, Muhammed bin Muhammed bin Muhammed bin Muhammed bin Abdullah bin Muhammed bin Abdullah bin Fehd’dir. Hâşimî sülâlesinden ve hazret-i Ali evlâdındandır. Lakabı Takıyyüddîn, künyesi Ebü’l-Fadl olup, İbn-i Fehd adıyla meşhûrdur. 787 (m. 1385) senesinde Mısır’da Sa’îd beldesinin Asfûn kasabasında doğdu. 871 (m. 1466) senesi Rebî’ul-evvel ayının yedisinde, Mekke’de Cumartesi sabahı vefât etti. İkindi namazından sonra Kâ’be yakınında namazı kılınarak, Muallâ kabristanına defnedildi.
İbn-i Fehd’in babası, annesine âit ba’zı malları almak için Mısır’daki Asfûn kasabasına gitti. Orada evlendi, İbn-i Fehd bu sebepten Asfûn’da doğdu. Sonra babasıyla 795 (m. 1393) senesinde Mekke-i mükerremeye geldi. Mekke’de; Kur’ân-ı kerîmi, Umde, Tenbîh, Elfıyet-ün-nahv ve Elfiyet-ül-hadîs kitaplarını ve Hâvî kitabının bir kısmını ezberledi. Bu kitapları bir grup âlimin huzûrunda okudu. Ebnâsî ve Cemâleddîn bin Zahîre’den ilim tahsil etti. İlim öğrenmeye ilk olarak 804 (m. 1401) yılında başladı. Kendi memleketinin âlimlerinden ve başka şehirlerden oraya gelen büyük âlimlerden çok hadîs-i şerîf ve diğer ilimleri öğrendi. Çok sayıda âlimden ders aldı. İbn-i Sadîk, Zeynüddîn Merâgî, Ebü’l-Yümn Taberî, Şemseddîn Garâkî, Şerîf Abdurrahmân Fâsî, Ebü’t-Tayyib Sehûnî, Şihâbüddîn bin Müsbit, Cemâleddîn Abdullah Uryânî ve Ebû Hüreyre bin Nakkaş gibi âlimler de onun hocalarındandır. Medine’de; Merâgî, İbn-i Mezru’, Abdürrahmân bin Ali Zerendî, Yemen’de; Mecdüddîn Lügavî, Muvaffak Ali bin Ebî Bekr Ezrak ve daha başka âlimlerden ilim tahsil etti. Yemen’e iki defa gitmişti. Pekçok âlim ona icâzet verdi. Bunlardan ba’zıları şunlardır: Irâkî, Heysemî. Ayrıca; İbn-i Hacer Askalânî, İbn-i Zâhire, Şemseddîn Garâkî, İbn-i Selâme ve İbn-i Cezerî’den fıkıh ilmi öğrendi. Bu âlimlerden de fıkıh ilmi okutmak ve fetvâ verme icâzeti aldı. Bu husûsta çok yükseldi. Hadîs-i şerîf ilminde de mütehassıs idi. Çeşitli ilimlere dâir çok kitap yazdı.
Devamlı olarak kıymetli kitapları mütâlâa eder, ders verir veya kitap yazardı. Bununla beraber, ailesinin işlerini de ihmâl etmezdi. Kâ’be-i muazzamayı çok tavaf eder, çok oruç tutardı. Devamlı Zemzem suyu içerdi. Eğer Mekke hâricine çıkacak olursa, o zaman yanında Zemzem suyu taşırdı. Çocuklarına, hısım ve akrabalarına çok iyilik ederdi. Temiz kalbli, tevâzu sahibi idi. Yanına gelenlere çok iyilik ve ihsânlarda bulunurdu.
Pekçok kıymetli kitap yazdı. Bunların ba’zıları şunlardır, 1- El-İbâne mimmâ verede fil-Ci’râne, 2- İktitâf-ün-nûr bimâ verede fî cebeli sûr, 3-Behcet-üd-dimâse fîmâ verede fî fadl-il-mesâcid-is-selâse, 4- Te’mîlu nihâyet-it-takrîb ve tekmîl-üt-tehzîb bimâ li tezhibi cemea fihi tehzîb-il-kemâl, 5- El-Cenne bi-ezkâr-il-kitâb ves-Sünne, 6- Zeylü alâ tabakât-il-huffâz, 7- Turûk-ül-İsâbe bimâ câe fis-Sahâbe, 8- Umdet-ül-müntehil ve belâgat-ül-mürtehil, 9- El-Metâlib-üs-seniyye, 10- El-Envâr-ül-bâhir-is-sâtı’ min sîreti zil-burhân-il-kâtı’, 11-Tuhfet-ül-ulemâ-il-etkıyâ bimâ câe fî kısas-ıl-enbiyâ, 12- Tuhfet-ül-eşrâf bi ma’rifet-i etrâf.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-1, sh. 291
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-9, sh. 281
3) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 205İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İBN-İ FEHD (Ömer bin Muhammed)
Hadîs âlimi ve tarihçi. İsmi, Ömer bin Muhammed bin Muhammed bin Muhammed bin Abdullah bin Fehd el-Hâşimî el-Mekkî’dir. Künyesi Ebü’l-Kâsım olup, “İbn-i Fehd” diye meşhûr oldu. Lakabı Sirâcüddîn idi. 812 (m. 1409) senesi Cemâzil-âhır ayının sonlarında Mekke’de dünyâya geldi. Küçük yaşta ilim tahsiline başladı, ilim öğrenmek için; Mısır, Şam, Hama, Medine, Mekke ve daha birçok yerlere seyahatler yaptı. Hadîs ve târih ilimlerinde büyük bir âlim oldu. Şafiî mezhebi fakîhlerindendir. 885 (m. 1480) senesi Ramazan ayında Mekke’de vefât etti.
İsminin Ömer olmayıp, “Muhammed” olduğu da kaynaklarda zikredilmektedir, önce Kur’ân-ı kerîmi, sonra da babasının hadîs ilmine dâir yazdığı bir kitabı ezberledi. Hanbelî âlimi Hırakî’den ferâiz ilmini öğrenirken, okuduğu kitabı da ezberlemişti. Babası onu Şafiî âlimi olarak yetiştirdi. “Minhâc” kitabının ilk yarısını, İbn-i Mâlik’in “Elfi” adlı eserinin üçtebiri kadarını, Irâkî’nin “Elfiye” kitabının yarısını ezberledi, önce, onu babası okuttu. Mekke’deki birçok âlimin derslerinde onu hazır bulundurup, hadîs-i şerîf derslerini dinletti. Zeyneddîn Ebû Bekr el-Merâgî, Zeyneddîn Abdürrahmân ez-Zerendî, Cemâleddîn bin Zâhire, akrabası Kemâleddîn Ebü’l-Fadl Muhammed bin Ahmed, Ebü’l-Berekât, Zâhire bin Hüseyn, Fethuddîn Muhammed bin Muhammed bin Muhammed el-Mahsûnî, Zeyneddîn Muhammed bin Ahmed et-Taberî, Abdullah bin Sulh eş-Şeybânî, Şemseddîn bin Muhibbullah el-Makdisî gibi âlimlerin derslerinde hazır bulundu. Mekke’de; Veliyyüddîn Irâkî, İbn-i Selâme, İzzeddîn Muhammed bin Ali el-Kudsî, Abdürrahmân bin Tûlûbuğa, Şemseddîn Sami, İbn-i Cezerî, Necmeddîn bin Had, Cemâleddîn Muhammed bin Hüseyn el-Kâzerûnî Şerâfüddîn Ebû Abdullah el-Fâsî, Tâhir el-Hocendî gibi âlimlerden hadîs-i şerîf dinledi. Birçok beldenin âlimleri ona icâzet verdiler. Bunlar Şam’dan; Şihâbüddîn bin Hacı Şihâbüddîn-i Hasbânî, Cemâleddîn bin Şerâyihî, Abdülkâdir-i Ermevî, Kudüs’den; Burhâneddîn bin Ebû Mahmûd, Bedreddîn Hasen bin Mûsâ el-Hibrâvî, Kâhire’den; Şerefüddîn ilmi Küveyk, İzzeddîn bin Cemâ’a, Celâleddîn-i Bülkînî, Cemâleddîn-i Hanbelî, Şemseddîn-i Bilâlî, İskenderiyye’den; Bedreddîn bin Demâmînî, Tâceddîn bin Tensî, Kemâleddîn bin Hayreddîn, Haleb’den; İzzeddîn el-Hâdırî, Humus’tan; Şemseddîn Muhammed bin Muhammed bin Muhammed bin Ahmed es-Sübkî, Hama’dan; İzzeddîn İbni Hatîb-üd-Dehşe, Ba’lebek’ten; Tâceddîn bin Berdes, Şemseddîn bin Yünûniyye, Zebîd’den (Yemen’den); Mecdüddîn-i Lügavî, Nefs-ül-ulvî, Muvaffakuddîn Ali bin Ahmed el-Hazrecî, Ahmed bin Ali bin Şaddâd, Te’az’dan; Cemâleddîn bin Hayyât ve daha başka birçok beldenin âlimlerinden icâzet aldı.
İlimle çok meşgûl oldu. Beldesinde az okudu. 835 (m. 1431) senesinin baharında Kâhire’ye gitti. Orada Rukb-ül-Mürî’nin sohbetlerine devam etti. Buradan Medîne-i münevvereye geldi. Orada üç gün kaldı. Fakat kimseden birşey işitmedi. Kâhire’ye gelişi, bunu ta’kib eden Muharrem ayının ondördüncü günü idi. Burada, Vâsıtî, Bedreddîn Hüseyn Bûsayrî ve başka âlimlerden hadîs-i şerîf dinleyip derslerinde bulundu. Büyük âlim İbn-i Hacer Askalânî’den hiç ayrılmadı. Ondan çok ilim tahsil edip, kendisini yetiştirdi. O senenin Ramazan’ında Kâhire’den ayrılıp Şam’a geldi. Gazze’de Şemseddîn Memlûk-i Ayâsî’den, Halîlürrahmân’da Şemseddîn-i Tedmüri’den, Kudüs’de Zeyneddîn-i Kabâbî’den, Remle’de İbn-i Rislân’dan çok hadîs-i şerîf dinledi. Hâfız İbn-i Nâsıruddîn’den faydalanıp, ondan çok ilim almıştır. Onunla beraber memleketinden ayrılıp, Haleb’e gittiler. Bu zât, büyük hadîs âlimi olup, yüksek faziletlerle süslenmişti. O, hem seyyid, hem de şerîf idi. (Ya’nî Resûlullahın ( aleyhisselâm ) mübârek nesebindendir.) Babası da yüksek bir âlim idi.
İlim ve yaş bakımından kendisinin akranı olan âlimlerden ve büyük âlimlerden de ilim tahsîl etti. Şemseddîn-i Sehâvî’nin bütün kitaplarını kendisinden okudu.
İbn-i Fehd’den birçok âlim, çeşitli konulardaki hadîs-i şerîfleri dinleyip öğrendiler. O, Ehl-i beytin faziletlerini bildiren hadîs-i şerîfleri toplamıştı. Hadîs ilmini öğrenmek için uzun ve yorucu seyahatlerinde, ondan birçok kimse hadîs-i şerîf dinledi. Şam, Haleb ve diğer şehirlerde birçok âlimden yazarak da hadîs-i şerîf almıştı. Ondan birçok âlimler, çeşitli meşhûr hadîs kitaplarını okudular ve hadîs-i şerîf rivâyet ettiler. Herkes onu medheder, överdi. Te’lîf ve tahric ettiği eserler çoktur.
Eserlerinin başlıcaları şunlardır: 1- İttihâf-ül-vera’ bi ahbâri ümm-il-kurâ: Resûlullah ( aleyhisselâm ) efendimizin doğumundan, müellifîn zamanına kadar cereyan eden hadiseleri anlatır. 2- Bezl-ül-cehd fî men sümmiye bi “Fehd” ev “İbn-i Fehd”, 3- Et-tebyîn bi terâcüm-it-taberiyyîn, 4- Tezkiret-ün-nâsî bi evlâd-i Ebî Abdullah-il-Fâsî, 5-Es-Sırr-üz-zâhiri bi evlâd-i Ahmed-in Nüveyrî, 6- Nûr-ül-uyûn bimâ teferreka minel-fünûn, 7- El-meşârik-ül-münîrefi zikr-i Benî-Zahîre, 8- Kitâb-ül-müdellesîn, 9- Zeyl-i Târih-i Mekke: Takıyyüddîn-i Fâsî’nin eserine zeyldir. 10- El-Lübâb fıl-elkâb.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-6, sh. 126, 130
2) Mu’cem-ül-müellifîn cild-7, sh. 318
3) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 794
4) El-A’lâm cild-5, sh. 63İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İBN-İ FURÂT
Hadîs, târih ve Hanefî mezhebi fıkıh âlimi. İsmi, Abdürrahîm bin Muhammed bin Abdürrahîm bin Ali bin Hasen bin Muhammed bin Abdülazîz olup, lakabı İzzüddîn’dir. 759 (m. 1358) senesinde Kâhire’de doğdu. 851 (m. 1448) senesi Zilhicce’nin onaltısında, Cumartesi günü vefât etti. Bâb-ün-Nasr musallasında cenâze namazı kılındı. Sa’îd-üs-Suâdâ’da, Sâfiyye mıntıkası denilen yere defn olundu.
İbn-i Furât, Kâhire’de büyüdü, önce Kur’ân-ı kerîmi, sonra Umde, Bidâye ve daha başka kitapları ezberledi. 771 (m. 1369) senesinde, bu ezberlediklerini, Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinden; Sirâcüddîn Hindî, Ekmelüddîn, Sadrüddîn Muhammed Hafîd, Alâüddîn Türkmânî, Şemsüddîn Trablusî, Ebû Bekr bin Tacir, Şemsüddîn Muhammed bin Sâig, Muhammed bin Şükri’nin, Şafiî mezhebi fıkıh âlimlerinden; Ziyâüddîn bin Sâdullah, Kazvînî, Kelâî, Bülkînî, İbn-i Mülakkın, Ebnâsî, Muhammed bin Ahmed Şâmî; Bedrüddîn Hasen bin Alâüddîn Konevî, Sadrüddîn Münâvî, İsmâil bin Hızır, Muhammed bin Ebü’l-Bekâ es-Sübkî’nin, Mâlikî mezhebi fıkıh âlimlerinden; İbn-i Merzûk el-Kebîr, Şerefüddîn bin Asker el-Bağdâdî, Hamza bin Ali el-Hüseynî, Burhânüddîn Ahnâî, Ahmed bin Ömer bin Ali’nin, Hanbelî mezhebi fıkıh âlimlerinden; Alâüddîn Ali bin Muhammed Kemânî, Şemsüddîn Zerkeşî, Muhammed bin Abdullah el-Makdisî, Süleymân bin Ahmed Kenânî’nin huzûrunda okudu.
İbn-i Furât, fıkıh ilmini; Kâdı Şerefüddîn bin Mensûr ve Cemâlüddîn Malatî’den, nahiv ilmini Muhibbüddîn bin Cemâlüddîn’den, hadîs ilmini Zeynüddîn Irâkî’den öğrendi. Ayrıca; Şihâbüddîn bin Necmüddîn, Bedrüddîn bin Cûhî, İbn-i Umeyk, Şahtâbî, Beyânî, İbn-i Atâullah el Hanefî, Salâhüddîn bin Ebû Ömer, İbn-i Beşâre, Ahmed bin Abdülkerîm el-Ba’lî, İbrâhim bin Ahmed, Ahmed bin İbrâhim es-Sekenderi, Zitâvî, Kirâtî, Safdî, Tâcüddîn Sübkî, Kirmânî Sûkî Menhecî, Ali bin İbrâhim Seyhûnî’den icâzet (diploma) aldı. İcâzet aldığı hocalarının sayısı ikiyüzotuz civarındadır.
Sehâvî, onun hakkında şöyle demektedir: “Ben İbn-i Furât’ın yanında uzun müddet kaldım. Çok hadîs-i şerîf rivâyet etti. Ben de onları yazdım. Elhamdülillah, ondan benim kadar çok ilim öğrenen birini bilmiyorum.”
İbn-i Hacer-i Askalânî onun hakkında; “Şam ve Mısır’ın büyük âlimleri ona icâzet (diploma) vermiştir. O, Mısır bölgesinin, danışma merciidir” demiştir.
Bukâî de onun hakkında şöyle der: “O, asâlet sahibi, kadılığı övülmüş, mazbut ve âlimler yetiştirmiş bir ailedendir. Yazdığı eserler, zekâsının keskinliğine delîldir.”
İbn-i Furât; seçkin, fazilet sahibi, kendi hâlinde ve insanlardan uzak kalan, sakin tabiatlı, ağır başlı, hadîs ilminde güvenilir, doğru bir zât idi. Kendisine sorulan en zor mes’eleleri çözümlerdi ve onları açıklardı. Talebeler, uzak beldelerden ondan ders almak için gelirlerdi. Ondan ders alanlar, çoluk-çocuğuna yetecek kadar nafaka yardımı yapmak istedikleri zaman, bunu kabûl etmemiş; “Ben, ders verme karşılığı olarak ücret almam” demiştir. 811 (m. 1408) senesinde Emîn Trablusî’nin yerine kadılık vekâletinde bulundu. 826 (m. 1423) senesinde hacca gitti.
İbn-i Furât, birçok eser yazdı. Bunlardan ba’zıları şunlardır: 1- Tezkiret-ül-enâm fin-nehyi anil-kıyâm, 2-Nûhbet-ül-fevâid-il-müstenticeti min kitabı Ikd-ül-kalâid fî halli kayd-is-serâid, 3- Manzûmet-ül-fevâid.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-5, sh. 212
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-4, sh. 186
3) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 562
4) Brockelmann sup-2, sh. 11
5) Keşf-üz-zünûn cild-1, sh. 127 cild-2 sh. 11İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İBN-İ GÂNİM MAKDİSÎ (Abdüllatîf bin Abdürrahmân)
Evliyânın büyüklerinden. İsmi, Abdüllatîf bin Abdürrahmân bin Ahmed bin Ali bin Ahmed bin Gânim el-Bedr es-Sa’dî el-Abbâdî el-Hazrecî el-Ensârî el-Makdisî’dir. İbn-i Benâne ve İbn-i Gânim diye meşhûr oldu. 786 (m. 1384) senesi Receb-i şerîf ayının yirmisinde, Cum’a gecesi Kudüs’de doğdu. 856 (m. 1452) senesi Rebî’ul-evvel ayı başında, Perşembe günü Bursa’da vefât etti. Kendisine âit olan dergâhdaki kabrine defnedildi. Kabri üzerine bir türbe yapıldı. Kabri ziyâret mahallidir.
Abdüllatîf Makdisî, önce Kur’ân-ı kerîmi ezberledi. Sonra babasından; sarf, nahiv, fıkıh, ferâiz, me’ânî, beyân, ilimlerini okudu. Daha sonra Abdülazîz el-Fernevî’den aklî ilimleri tahsîl etti. Nasr et-Tûnusî’den “Minhâc”ı okudu. 815 (m. 1412) senesinde Magrib’e (Tunus’a) gidip, bir müddet orada ikâmet etti. 817 (m. 1414) senesinde hacca gidip, tekrar oraya döndü. Tunus’un meşhûr âlimlerinden olan İbrâhim el-Müserrâtî, Muhammed el-Magribî, Abdürrahmân bin el-Bennâ, Şerîf Ebû Yahyâ, Ebi’r-Rikâb, Ahmed bin Zagu, Fakîh Ya’kûb el-Ukbânî, Kâdı Ebû Abdullah Muhammed bin Merzûk ile görüşüp ilim öğrendi.
Abdüllatîf Makdisî tahsiline devam ederken, tasavvuf (gönül ilmi) zevki ile Şeyh Abdülazîz’in talebeleri arasına katıldı. Talebe yetiştirme izni (icâzeti) aldı. Allahü teâlânın velî kulu Zeynüddîn-i Hafi hacca giderken Kudüs’e gelince, Abdüllatîf-i Makdisi’nin evinde kaldı. Makdisî, ona büyük bir muhabbetle bağlandı. Elinden geldiğince ona hizmet ve hürmet etti. Böylelikle feyz ve bereketine kavuştu. Sohbetlerine âşık oldu. Hicaz’a hareketi sırasında, beraberinde bulunmak için izin vermesini rica etti. Zeynüddîn Hafi, o günlerde ona annesinin hastalığı sebebiyle izin vermeyip, Kudüs’te bıraktı. Hacdan dönüp tekrar Kudüs’e gelince, bu defa Abdüllatîfi yanına alıp, birlikte Horasan’a gittiler. Hocasının terbiye ve ta’limi ile halvette bulundu. Daha sonra hocasının emri ile Cam şehrine gidip, Şeyhülislâm Ahmed-i Nâmıkî Câmî’nin türbesinde kırk günlük çilesini tamamladı. Ondan sonra, onun işâreti ve talebe yetiştirme vazîfesi ile Şam’a, Kudüs’e ve oradan da Anadolu’ya geldi. Konya’ya uğradı. Burada medfûn olan üç büyük velîyi ziyâret ederek, onların halleriyle hâllendi. Bu durumu kendisi şöyle anlatır:
“Mevlânâ Celâleddîn’in türbesini ziyâret ettim. Kendimi üryan gördüm. Sonra Şeyh Sadreddîn Konevî hazretlerini ziyâret eyledim. Beni kendine çekti. Sonra da Şemseddîn Tebrîzî hazretlerini ziyâret ettim. Orada duâ ve namazdan sonra Bursa’ya azîmet ettim. Atımın üzerinde giderken, uyku arasında bana; “Ehl-i ma’rifet sana muntazırdır (beklemektedirler).” dendi. Şa’bân ayında Bursa’ya geldim. Oradaki âlim ve âriflerle Ramazan’a kadar halvette kaldım. Halvetteki ilk gecemde gaybdan bir ses duydum. “Bu, Cennetten bir cemiyyettir (topluluktur). Dünyâda bir benzeri yoktur” dendi.”
Abdüllatîf Makdisî’nin hocalarının silsilesi şöyle olup, Hazreti Ali’ye ulaşmaktadır Abdüllatîf Makdisî, Zeynüddîn Hafi, Abdürrahmân Şîrsî, Yûsuf Acemî, Hasen Şimşirî, Mahmûd İsfehânî, Nûreddîn Netanzî, Ömer Sühreverdî, Necîb Sühreverdî, Ahmed Gazâlî, Ebû Ali Nessâc, Ebû Ali Kirkânî, Ebû Osman Magribî, Ebû Ali Kâtib, Ebû Ali Rodbâri, Cüneyd-i Bağdadî, Sırrî-yi Sekatî, Ma’rûf-i Kerhî, Ali bin Mûsâ Rızâ, Mûsâ Kâzım, Ca’fer-i Sâdık, Muhammed Bâkır, Zeynelâbidîn, Hüseyn bin Ali, Ali bin Ebî Tâlib ( radıyallahü anh ).
Abdüllatîf-i Makdisî, sohbet ve nasîhatleriyle talebelerine doğru yolu gösterdi. Kimseye zarar vermemeyi, herkese iyilik etmeyi bildirdi. Edebe dâir eserler yazdı. Eserlerinden ba’zıları şunlardır: 1- El-Emru bil-ma’rûf ven-nehyü anil-münker, 2- Tuhfet-ül-mevâhib fil-makâmât el-merâtıb, 3-Keşf-ül-i’tikâd fir-reddi alâ mezheb-il-ilhâd, 4- Şifâ-ül-müteellim fî âdâb-il-muallim vel-müteallim, 5- Manzûmetü nefhat-ül-eshâr ve rihlet-ül-esrâr alâ menhed-il-muhtâr ilâ meşhed-il-envâr.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-6, sh. 10
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-4, sh. 327
3) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 87
4) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 617
5) Şakâyık-ı Nu’mâniyye cild-1, sh. 70
6) Kâmûs-ul-a’lâm cild-4, sh. 3090
7) Nefehât-ül-üns sh. 550
? Keşf-üz-zünûn cild-1, sh. 134, 376, 894, cild-2, sh. 1398, 1487
9) Brockelmann Gal-2, sh. 132İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İBN-İ GARS
Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Muhammed bin Muhammed bin Muhammed bin Halîl’dir. Künyesi Ebü’l-Yüsr olup, İbn-i Gars ismi ile tanınmıştır. 833 (m. 1430) senesinde doğdu. 894 (m. 1489)’de vefât etti.
İlim tahsiline küçük yaşta başladı. Yedi yaşında iken Kur’ân-ı kerîmi ezberlemeye başlayıp, dokuz yaşında tamamladı. Kur’ân-ı kerîmi kırâat ilmini Şihâb bin Mesdî’den öğrendi.
On yaşında iken ba’zı metinleri ve kitapları ezberledi. “El-Mecmâ’ “, “El-Menâr”, “Telhis”, “Elfiye” gibi nahiv ve Arabcaya dâir metinler, ezberlediği şeylerdendir. Fıkıh ilmini; İbn-i Hümâm, İbn-i Deyrî ve Ebü’l-Abbâs Sesrî’den öğrendi. Arabcayı ve akâid ilmini Ebü’l-Fadl Magribî’den okudu. Ayrıca, İbn-i Hümâm ve onun talebesi Seyfüddîn Ali’den usûl-i din (akâid) ilmini öğrendi. Burhâneddîn Hindî ve diğer âlimlerden de me’ânî ve mantık ilmini öğrendi. Bunlardan başka, Sayrûnî, Emîn el-Aksarâyî gibi âlimlerden de ilim öğrenmiştir.
İbn-i Gars, zekâsının keskinliği ile tanınmış bir âlim idi. İbn-i Deyrî’ye vekâleten bir müddet kadılık yaptı. Bundan sonra Eşrefiyye türbesinde ve Bulak’da Câmi-i Zeynî’de Meşihatlık (başmüderrislik) yaptı. Bundan başka, Cemâliyyet-ül-Cedîde’de İbn-i Aksarâyî’den sonra fıkıh dersleri verdi. Daha başka yerlerde de ders vermiş olup, defalarca hacca gitmiştir. Mekke’de talebelere fıkıh dersi vermiştir. Yazmış olduğu eserler şunlardır: “El-Fevâkıh-ül-Bedriyye fil-akdiyyet-il-Hükmiyye”: Bu eseri fetvâ husûsunda Risâle-i İbn-i Gars adıyla tanınmıştır. “Risâletün fit-temânig”, Hâşiyetün alâ şerh-ıt-Teftâzânî lil-akâid-in Nesefiyye”. Bu eserlerinden başka, şiirleri de vardır. İbn-i Gars’dan nakledilen bir şiirin tercümesi şöyledir.
“İnsanların tabiatı, huyları, değişik topraklara benzer. Yumuşak toprakla sert toprak bir değildir. Huyundan râzı olunulan insan azdır. Her topraktan altın çıkmaz.”
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-11, sh. 277
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-9, sh. 220
3) El-A’lâm cild-7, sh. 52
4) Şezerât-üz-zeheb cild-8, sh. 191İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İBN-İ HACER-İ ASKALÂNÎ
Hadîs âlimlerinin büyüklerinden ve Şafiî mezhebinde meşhûr fıkıh âlimi. İsmi, Ahmed bin Ali bin Muhammed bin Muhammed bin Ali bin Ahmed olup, künyesi Ebü’l-Fadl’dır. Lakabı ise Şihâbüddîn’dir. El-Kınânî, el-Askalânî, el-Mısrî ve el-Kâhirî nisbetleri vardır. 773 (m. 1372) senesi Şa’bân ayının onikisinde Kâhire’de doğdu. 852 (m. 1449) senesi Zilhicce ayının yirmisekizinde, Cumartesi gecesi Kâhire’de Vefât etti. Cenâze namazında sultan da bulundu. Halîfenin izni ile cenâze namazını el-Bülkînî kıldırdı. Karâfe kabristanında İmâm Leys bin Sa’d’ın kabrinin yakınına defnedildi. İbn-i Hacer, ilim, edeb ve fazileti ile meşhûr bir ailenin çocuğudur. Küçük yaşta iken kaybetmiş olduğu babası Nûreddîn, ders okutmaya ve fetvâ vermeğe icâzetli bir âlim idi. İbn-i Hacer, daha küçük yaşta iken annesini de kaybetti. Vasisi olan Mısır’ın büyük tüccârlarından Zekiyyüddîn el-Harûbî’nin himâyesi altında büyüdü. Zekiyyüddîn el-Harûbî, 784 (m. 1382) senesinde hacca giderken onu da beraberinde götürdü.
İbn-i Hacer, dokuz yaşında iken “Muhtasar-üt-Tebrîzî” adlı eseri şerh eden Sadr-üs-Safti’nin yanında Kur’ân-ı kerîmi ezberledi. Az bir süre sonra fıkıh ve sarf ilimlerini öğrenmeye başladı. Daha sonra uzun müddet, zamanın en meşhûr âlimlerinden ders aldı. El-Bülkînî, el-Bermâvî, İbn-i Mülakkın ve İbn-i Cemâ’a’dan hadîs ve fıkıh ilmini öğrendi. Sadr el-Ebşîtî Şems bin el-Kattân’dan; fıkıh, Arab dili ve edebiyatını ve hesap ilimlerini öğrendi. Nûr el-Edmî el-Ebnâsî’nin fıkıh derslerini dinledi. Hümâm el-Harezmî, Kanber el-Acemî, Bedr bin et-Tanbedî, İbn-i Sâhib, Şihâbüddîn Ahmed bin Abdullah el-Bûsırî ve Cemâlüddîn el-Mârdânî’den ilim öğrendi. Lügat, Arab dili ve edebiyatının inceliklerini el-Gamârî ve Muhib bin Hişâm’dan, arûzu Bedr el-Beştekî’den, hat (yazı) ilmini Ebî Ali ez-Zeftâvî en-Nûr el-Bedmâsî’den, kırâat ilmini et-Tenûhî’den öğrendi.
İbn-i Hacer, 793 (m. 1390) senesinden sonra, bilhassa hadîs tahsili ile meşgûl oldu ve bu uğurda; Mısır, Suriye, Hicaz ve Yemen’e çok kerre ilmî seyahatler yaptı. Birçok edîb ve lisân âlimleri ile görüştü. Yemen’de Kâmûs-ül-muhît sahibi Mecdüddîn bin eş-Şîrâzî’den ve birçok âlimden ilim öğrendi. Şam, Gazze, Remle, Kudüs, Dımeşk ve başka yerlerde hadîs-i şerîf dinledi. On sene Zeyn-ül-Irâkî’den hadîs ilmini tahsil etti. Hocalarının hepsi, onu fetvâya ve ilim öğretmeye me’zûn kıldılar. Ya’nî bu husûsta diploma verdiler.
İbn-i Hacer-i Askalânî’nin hocalarının herbiri, zamanında ve sahasında üstün zâtlardı. El-Irâkî hadîs ilminde, el-Heysemî ilimlere dâir metin kitaplarını ezberlemekte, et-Tenûhî kırâat ilminde, el-Bülkînî çok ezber ve geniş ma’lûmâtıyla, İbn-i Mülakkın çok eser yazmakta, el-Fîrûz Âbâdî lügat ilminde, el-Gamârî Arab dili ve edebiyatında mütehassıs idi.
İbn-i Hacer, birçok ilmî eseri ezberledi. Râvîlerin hâl tercümelerini bilmede ve târih ilminde üstüne yok idi. Cemâliyyet-ül-cedîde Medresesi’nde hadîs dersleri okuttu. 814 (m. 1411) senesinde, buradan ayrılıp eser yazmakla meşgûl oldu. Baybarsiyye’de şeyhülislâmlık makamına getirildi. Daha sonra Müeyyidiyyet-ül-cedîde Medresesi’nde Şafiî fıkhını okuttu.
İbn-i Hacer, kendisine teklif edilen kadılık vazîfesini önce kabûl etmedi. Sonra Kâdı’l-kudât el-Bülkînî’nin ısrarına dayanamıyarak, 827 (m. 1423) senesi Muharrem ayının yirmiyedisinde kadı oldu. Mısır’daki kadılık vazîfesinden, birkaç defa ayrılıp, tekrar o göreve getirilmek sûretiyle yirmibir sene bulundu. Aynı zamanda muhtelif câmi ve medreselerde tefsîr, hadîs ve fıkıh okuttu.
Talebesi Sehâvî, ders okuttuğu yerler hakkında şöyle demektedir: “Hocam İbn-i Hacer birçok yerde ders okuttu. El-Haseniyye ve el-Mensûriyye’de tefsîr, el-Baybarsiyye, el-Cemâliyye, el-Haseniyye, ez-Zeyniyye, eş-Şeyhûniye, Câmi-i Tûlûn, Kubbet-ül-Mensûriyye’de hadîs, el-Harûbiyye, el-Bedriyye, eş-Şerîfiyye, el-Fahriyye, eş-Şeyhûniyye, es-Sâlihiyye, en-Necmiyye, es-Salâhiyye, el-Müeyyidiyye ve başka yerlerde fıkıh dersleri verdi. Bu yerlerin sayısı onaltıya ulaştı.”
Zamanın en büyük hadîs âlimlerinden olan İbn-i Hacer’in dersleri çok büyük rağbet gördü. Mütehassıslar tarafından dersleri ta’kib edildi. İbn-i Hacer; Dâr-ül-adl’de müftî, Baybarsiyye Medresesi’nde müdür ve müfettiş, Ezher ve Amr İbni As câmilerinde hatîb ve Mahmûdiyye Kütüphânesi’nde hâfız-ı kütüb oldu. Sâdece o kütüphânede, ne kadar eser ve içinde ne bilgi varsa bilirdi. Şâir ve yazar olarak da takdîre mazhar olan İbn-i Hacer’in büyük bir edebî yönü vardı. Eserleri yüzelliden fazladır. Bir çoğu, İslâmiyetin anlatılması öğretilmesi husûsunda gayet ehemmiyetlidir. Eserleri, o hayatta iken yayıldı. Hükümdârlar ve emirler, onun eserlerini birbirlerine hediye olarak gönderdiler.
İbn-i Hacer-i Askalânî, hâfız-ül-hadîs (yüzbinden fazla hadîs-i şerîf ezberleyen) idi. Bu büyük âlimin her sözü senet, sağlam bir vesîkadır. Bütün ilim dallarında söz sahibi idi. Hocası Hâfız el-Irâkî’ye, kendisinden sonra ilimde halef (yerine kimi) bıraktığı sorulduğunda; “İbn-i Hacer, sonra oğlum Ebû Zür’a, sonra da el-Heysemî” buyurdu.
Hâfız Takıyyüddîn Muhammed bin Muhammed bin Fehd onun hakkında: “İbn-i Hacer, faydalıyı taleb eden biri olup, zamanının âlimleri arasında tek idi. Bilhassa hadîs ilminde mütehassıs oldu. Kıymeti yüksek ve faydalı eserler yazdı. Eserleri, onun üstünlüğüne delîldir. Âlimler onun üstünlüğünde sözbirliği ettiler. O; İmâm, büyük âlim, hafız, muhakkik, kuvvetli îmân ve güzel ahlâk sahibi, konuşması tatlı, ta’birleri güzel, benzeri görülmeyen bir zât idi” demektedir.
Menhel-üs-Sâfi kitabının sahibi ise, onun hakkında şöyle demektedir: “Allahü teâlâ, İbn-i Hacer’e rahmet eylesin. O, zamanının hafızı idi. Doğu ve batıda tek hafız idi. Hadîs ilminde mü’minlerin hocası idi. Kendisiyle bu ilmin riyaseti son buldu.”
İbn-i Münâvî eş-Şâfiî, “Yevâkit-ved-Dürer” adlı eserinde; “Şeyh-ül-İslâm Şihâbüddîn Ebü’l-Fadl bin Hacer, zamanının bir tanesi idi. Zamânınında hadîs-i şerîf ilminin bayrağını dalgalandırdı. Asrının Zehebî’si idi. Ehl-i ilmin dayanak mercii oldu” demektedir.
İmâm-ı Süyûtî de onun hakkında şöyle demektedir: “İbn-i Hacer, Şeyh-ül-İslâm, zamanının hafızı ve İmâmı idi. Kâdı’l-kudât idi. Eğer derslerinde bulunmayıp onun dilinden hadîs-i şerîf dinlememiş olsaydım, eserlerinden istifâde ederdim. Kendisinden çok istifâde ettim. Onun gibisini ondan sonra görmedim. İbn-i Hacer, heybetli ve vekar sahibi idi. Başkasını üzecek birşey konuşmaz, kendisine kötü davranana iyilikle muâmele ederdi. Kendi aleyhinde bulunan kimseye gücü yettiği hâlde mukâbelede bulunmazdı. Çok zekî, ilimde mehâretli, konuşması düzgün ve tatlı, sesi ahenkli idi. Çok oruç tutar ve çok ibâdet ederdi. Kendisinden önceki âlimlerin, sâlihlerin yolunda ve âdeti üzere bulundu.”
İbn-i Hacer-i Askalânî, yüzelliden fazla eser yazdı. Bunlardan en önemlileri şunlardır. 1-Feth-ül-bârî li Şerh-il-Buhârî: Sahîh-i Buhârî’nin şerhi olan bu eser çok meşhûrdur. Bu eserini tamamladıktan sonra, beşyüz altın harcayarak büyük bir ziyâfet verdi. Çeşitli yerlerde baskısı yapılmıştır. 2-Tehzîb-üt-tehzîb, 3-Lisân-ül-mîzân, 4-Ta’cîl-ül-menfea, 5-Takrîb-üt-tehzîb, 6-El-İsâbetü fî temyîz-is-Sahâbe: Bu eserinde İbn-i Hacer, Eshâb-ı Kirâmın hayatlarını çok güzel anlatmaktadır. Bu eser, İbn-i Esîr’in “Üsüd-ül-gâbe” kitabından daha mükemmeldir. Dört cilddir. 1280 (m. 1863) senesinde Hindistan’da ve 1328 (m. 1910) senesinde Mısır’da ve Beyrut’ta basılmıştır. 7-Ed-Dürer-ül-kâmine, Dört cilddir. Sekizinci asırda yaşayan meşhûr, âlim, devlet adamı ve ileri gelenlerin hayatlarını anlatmaktadır, matbûdur. 8-Ref-ül-ısr, 9-Nüzhet-ül-elbâb fıl-elkâb, 10-Tebsîr-ül-müntebih, 11-Zehn-ül-Firdevs, 12-Müsned-ül-Bezzâz 13-El-Münebbihât alel-isti’dâdi liyevm-il-meâd gibi eserlerinden başka, bir dîvânı, târihle ilgili bir kitabı ve güzel hutbeleri vardır.
İbn-i Hacer-i Askalânî’nin “el-Münebbihât alel-isti’dâdi li yevm-il-meâd” isimli eserinden ba’zı bölümler (Muhammed Nevevî bin Ömer el-Câvî’nin bu eser üzerine yaptığı Nesâih-ül-ibâd adlı şerhden de faydalanılmıştır.):
Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Şu iki hasletten daha üstün birşey yoktur: Allahü teâlâya îmân ve müslümanlara (söz, makam, mal veya beden ile) faydalı olmaktır. Şu ikisinden de daha kötü birşey yoktur; Allahü teâlâya şirk koşmak ve müslümanlara (bedenlerine ve mallarına) zarar vermektir.” Allahü teâlânın bütün emirleri, neticede şu iki şeyden ibârettir: Allahü teâlâya ta’zim ve O’nun kullarına şefkattir.
Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “(ilmi ile amel eden) âlimlerin meclislerinde bulununuz. Hakîmleri (Allahü teâlâyı tanıyan, sözlerinde ve fiillerinde isâbetli olan âlimlerin) sözlerini iyi dinleyiniz. Çünkü Allahü teâlâ, ölü toprağı yağmur suyu ile dirilttiği gibi, hikmet (fâideli ilim) nûru ile de ölü kalbi diriltir.”
Taberânî ( radıyallahü anh ), İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe’nin ( radıyallahü anh ) şu sözünü rivâyet eder: “Büyüklerin meclisinde bulununuz, âlimlerden sorunuz, hakîmlerle oturup kalkınız.” Âlimler üç kısımdır. Bunlar: 1-Allahü teâlânın bildirdiği hükümleri bilen âlimler. Bunlar fıkıh âlimleridir. 2- Ârif-i billâh olan âlimler. Bunlarla beraber olmak, kalbleri ma’rifetullah ile, sırları Allahü teâlânın celâl nûru ile aydınlatır. 3-Bu iki kısmı bilen âlimlerdir ki, bunlarla beraber olmak, insanı yüksek ve kıymetli hâllere kavuşturur. Nazarın verdiği fâide, sözün verdiği fâideden daha yüksektir. Bakışı fâide verenin, sözleri de fâide verir. Aksi de böyledir. Ya’nî nazarı fâide vermiyenin, sözü fâide vermez, te’sîr etmez.
Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Ümmetime öyle bir zaman gelecek ki, âlimlerden kaçacaklar. Allahü teâlâ da onlara üç belâ verecektir, 1-Allahü teâlâ, onların kazançlarından bereketi alacak. 2-Onlara zâlim bir sultan musallat kılacak. 3-Onların bir kısmı dünyâdan imansız ayrılacaklar.”
Ebû Bekr ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Kabre azıksız, sâlih ameli olmadan giren, denize gemisiz girmiş gibidir.”
Ömer ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Dünyânın izzeti mal ile, âhıretin izzeti, sâlih amel iledir.” Ya’nî, dünyâ işleri mal ile kuvvetli olur ve iyi gider. Âhıret işleri de sâlih amellerle kuvvet bulur ve iyi olur.
Abdülmu’tî Semlâvî nakletti: Resûlullah ( aleyhisselâm ) Cebrâil’e (aleyhisselâm) buyurdu ki: “Bana Ömer’in iyiliklerini anlat.” Cebrâil (aleyhisselâm) “Denizler mürekkeb, ağaçlar kalem olsa, Ömer’in iyiliklerini anlatamazdı” dedi. Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) yine Cebrâil’e; “Bana Ebû Bekr’in iyiliklerini anlat” buyurunca, Cebrâil (aleyhisselâm); “Ömer ( radıyallahü anh ), Ebû Bekr’in hasenatından birisidir” buyurdu.
Osman ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Dünyâ üzüntüsü, kalbde zulmet, âhıret üzüntüsü ise kalbde nûrdur.” Ya’nî, dünyâ işlerine âit üzüntü kalbi karartır. Âhıret işlerine dâir üzüntü ise kalbi nûrlandırır. Allahım! Dünyâyı bize en büyük üzüntü kılma. Âmin.
Ali ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Kim Cenneti taleb ederse, Cennet de onu taleb eder. Kim günah peşinde olursa, Cehennem onu ister.” Ya’nî, âkil baliğ olan kimsenin mutlaka bilmesi lâzım olan fâideli bilgiyi öğrenmekle meşgûl olursa, bu bilgileri arar ve isterse, hakîkatte o kimse Cenneti, Allahü teâlânın rızâsını istemektedir. Kim de günah olan şeyleri isterse, hakîkatte Cehennemi ve Allahü teâlânın gazâbını istemektedir.
Yahyâ bin Mu’âz ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Kerîm olan (işleri güzel olan kimse) Allahü teâlâya âsî olmaz. Dünyâyı âhırete tercih etmeyen kimse ise hakîmdir.” Ya’nî kerîm kimse, takvâya yapışmak, günahlardan korunmak sûretiyle kendisine ikramda bulunur. Hakîm, işlerinde isâbetlidir. Akl-ı selime muhalefetten sakınır.
Süfyân-ı Sevrî ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Şehvetten (ya’nî nefsin arzu ve isteklerinden) dolayı işlenen günahların af olunması umulur. Fakat kibirden (üstünlük iddiasından, kişinin kendisini büyük görmesinden dolayı) yapılan günahların af ve mağfiret olunması pek zordur. Çünkü, şeytanın günâhının aslı kibirden idi. O, kendisinin Âdem aleyhisselâmdan üstün olduğunu iddia etmişti.”
Zâhidlerden birisi buyurdu: “Kim gülerek günah işlerse, Allahü teâlâ onu, ağladığı hâlde Cehenneme atar. Çünkü böyle kimse, sonunda pişman olur. Allahü teâlâdan kendisini af ve mağfiret etmesini diler. Kim de, Allahü teâlâya karşı olan hayasından ve Allahü teâlâya karşı ibâdet ve tâattaki eksikliklerinden ve kusurlarından korktuğu için, ağlıyarak Allahü teâlâya tâatta bulunursa, Allahü teâlâ onu, sevinçli olduğu hâlde Cennetine koyar. O sevinçlidir, çünkü maksudu olan Allahü teâlânın affına kavuşmuştur.” Evliyâdan birisi buyurdu ki: “Günahları küçük görmeyiniz. Çünkü büyük günahlar, küçük günahlardan doğar.” Ba’zan Allahü teâlânın gazâbı küçük günahlarda olabilir.
Kalb tabiblerinden olan evliyâdan birisi şöyle buyurdu: “Allahü teâlâdan daha yakın bir yardımcısı olduğunu zanneden kimsenin Allahü teâlâyı tanıması azdır. (Ya’nî Allahü teâlâdan başkasını kendisine daha yakın ve yardımcı olarak görürse, o kimse Allahü teâlâyı hakkıyla tanımamıştır.) Kim de nefs-i emmâresini en büyük düşman bilmezse, o kimse nefsini tanımamıştır.”
Ebû Bekr-i Sıddîk ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Dil (kötü sözler söylemek sûretiyle) bozulursa, bundan dolayı insanlar sıkıntı duyar ve üzülürler. Kalb (riya ve benzeri hastalıklarla) bozulursa, o zaman melekler üzülür ve ağlarlar.” Denildi ki: “Şehvet, sultânları köle yapar. (Çünkü, kişi sevdiğinin kölesidir.) Sabır da köleyi sultan yapar. (Çünkü köle, sabretmek sûretiyle muradına kavuşur.)”
“Kim günahları terkederse, kalbi incelir (nasihat kabûl eder ve boyun eğer). Yemesinde, giymesinde ve başka şeylerde haramı terkedip, helâlinden yiyen kimsenin zihni saf ve parlak olur. Böylece Allahü teâlânın, öldükten sonra diriltmesine delâlet eden yüce işlerine (ilkbaharda ağaçların ve yeryüzünün yeşermesi gibi) bakar, bunlar üzerinde düşünür. Allahü teâlânın kudretini, ilmini, kâinatın ve O’nun, herşeyin sahibi ve mâliki olduğunu müşâhede eder.”
Denildi ki: “Aklın kemâli, Allahü teâlânın rızâsına uyup, gazâbına vesile olacak şeylerden uzak kalmaktır.”
“İlmi ile amel eden fazilet sahibi için gariplik yoktur. Zîrâ böyle bir kimse, her yerde ikram ve hürmet görür. Memleketinden uzakta olsa bile, her yer ona vatandır.”
“Kulun tâatle meşgûl olması, onun Allahü teâlâyı tanıdığına delâlet eder. Kulun tâatı arttıkça, Allahü teâlâyı tanıması da o derece artar. Tâat azaldıkça, ma’rifetullah da azalır. Zâhir, bâtının aynasıdır.”
Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Bütün günahların aslı dünyâ sevgisidir.”
Denildi ki: “Ahmakla arkadaşlık etmek, bereketsiz ve fâidesiz bir iştir.” Ahmak; çirkinliğini bildiği hâlde, birşeyi, olması lâzım gelenden başka yapandır.
Taberânî’nin bildirdiği hadîs-i şerîfte, Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Ahmağın sevgisini kes, at.” Ya’nî onunla beraber olma, zîrâ onun hâli çirkindir. Tabiatlar hırsız gibidir. Senin tabiatın, onun kötü hâlini çalabilir.
Tirmizî’nin rivâyet ettiği hadîs-i şerîfte, Server-i âlem ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “İki haslet vardır ki, kimde bunlar bulunursa, Allahü teâlâ onu şükredici ve sabredici olarak yazar. Kimde bu ikisi bulunmazsa, Allahü teâlâ onu şükredici ve sabredici olarak yazmaz. Bu iki haslet şudur: 1-Kişinin dîni husûsunda, kendisinden yukardakine bakıp ona uyması, dünyâsı husûsunda, kendisinden aşağıdakine bakıp, Allahü teâlânın kendisine olan lütfundan dolayı hamdetmesidir. Allahü teâlâ böyle bir kulu şükredici ve sabredici olarak yazar. 2-Kişinin, dîni husûsunda kendisinden aşağıdakine bakması, dünyâ husûsunda kendisinden yukardakine bakması ve kaçırdığı şeyden dolayı üzülmesidir. Böyle bir kimseyi, Allahü teâlâ şükredici ve sabredici olarak yazmaz.”
Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Kim geçim darlığından şikâyet ederek sabahlarsa, sanki Rabbini şikâyet etmiş olur. (Hâlbuki sıkıntılar ve dilekler, yalnızca Allahü teâlâya arz olunur. Şikâyetler O’na yapılır. Bu da duâdan sayılır. Fakat, insanlara yapılan şikâyet, Allahü teâlânın taksiminden râzı olmadığına alâmettir.) Kim dünyâ işleri için üzüntülü olarak sabahlarsa, Allahü teâlâya kızarak sabahlamış olur. (Ya’nî dünyâ işlerine üzülen kimse, Allahü teâlâya kızar. Çünkü böyle kimse, Allahü teâlânın kazasından râzı değildir. O’ndan gelen belâ ve musibete sabredici değildir. Hâlbuki dünyâda olan herşey, Allahü teâlânın kazası ve kaderi iledir.) Kim bir zengine zenginliğinden dolayı tevâzu gösterirse, dîninin üçtebiri gider. (Dinde insanlara malı için değil de, ilmi ve salâhı için hürmet etmek mu’teberdir. Mala kıymet veren, ilmi ve salâhı küçültmüş olur.)”
Ebû Bekr ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Üç şeye, üç şeyle ulaşılmaz. 1-Zenginliğe hayâl ve arzu ile, 2-Gençliğe saçı kına ile boyamakla, 3-Sıhhate yalnız ilâçla ulaşılmaz. Bilakis, Allahü teâlânın şifâ vermesi ile ulaşılır.”
Ömer bin Hattâb ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “İnsanlara sevgi göstermek aklın yarısıdır. Âlimlere suâl sormak ilmin yarısıdır. (Çünkü ilim, sormakla hâsıl olur.) Güzel tedbir (işleri, neticelerini hesaplayarak yapmak) geçimin yarısıdır.
Osman bin Affân ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Dünyâyı terk edeni, Allahü teâlâ sever. (Çünkü dünyâyı terketmek, riyayı ve övülmeyi terketmektir.) Günahlan terk edeni, melekler sever. (Çünkü, günah işliyen kimse, günahları yazan melekleri rahatsız eder.) Müslümanların malında, canında gözü olmayanı müslümanlar sever.”
Ali bin Ebî Tâlib ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Dünyâ ni’metleri içerisinde, müslüman olmak, ni’met olarak yeter. (Allahü teâlânın en büyük ni’meti, onların yokluktan varlığa çıkarması, küfrün karanlıklarından kurtarıp, İslâm ile şereflendirmesidir.) insana meşgûliyet olarak tâat yeter. Nasihat ve ibret olarak ölüm yeter (Çünkü ölüm, insanlar için en büyük vâ’izdir.)” Davûd aleyhisselâma Zebur’da şöyle vahyedildi: “Akıllı kimsenin üç şeyle meşgûl olması gerekir: 1-Sâlih ameller işlemek sûretiyle âhırete hazırlanmak. 2-Dünyâ hayâtı için lâzım ve kâfi olanı yerine getirmek. 3-Helâl kazanmanın lezzetine tâlib olmak.”
Ebû Hüreyre’nin ( radıyallahü anh ) rivâyet ettiği hadîs-i şerîfte, Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Üç şey sahibini azaptan kurtarır. Üç şey helake götürür. Üç şeye, âhırette üç tane derece vardır. Üç şey de günahlara keffârettir. Sahibini azaptan kurtaranlar şunlardır: Gizlide açıkta Allahü teâlâdan korkmak. Fakir ve zengin iken, orta hâl üzere bulunmak. (Ya’nî zengin iken isrâf etmemek, fakir iken de fakirliğe rızâ göstermek.) Rızâ ve gadab hâlinde adâlet üzere olmak. (Ya’nî Allah için gadab ve Allah için rızâ göstermek.) Helake götüren üç şey şunlardır: 1- Şiddetli cimrilik, (Bu şekilde cimri olan kimse, Allahü teâlânın ve kullarının hakkını yerine getiremez.) 2- Tâbi olunan hevâ. (Ya’nî nefsinin emrettiğine uymak.) 3-Kişinin kendisini beğenmesi. (Ya’nî kişinin, nefsine kâmil gözüyle bakıp, Allahü teâlânın ni’metini unutması ve onun elinden çıkmıyacağını sanmasıdır.) Âhırette üç derece şunlardır: 1- Selâmı yaymak. (Ya’nî tanıdığına ve tanımadığına selâm vermek sûretiyle selâmı insanlar arasında yaymaktır.) 2- Misâfire ve aç olana yemek yedirmek. 3- İnsanlar uykuda iken, gece namaz kılmak, (Ya’nî insanlar uykuda iken, teheccüd namazı kılmaktır.) Günahlara keffâret olan üç şeye gelince, şunlardır: 1- Şiddetli soğuklarda sünnetlerine riâyet etmek sûretiyle güzelce abdest almak, 2-Cemâatle namaza devam etmek, 3- Namaz kıldıktan sonra, diğer namazı kılmak için beklemek.”
Cebrâil aleyhisselâm buyurdu ki: “Ey Muhammed! istediğin şekilde yaşa, mutlaka öleceksin, istediğin kimseyi sev, ondan mutlaka ayrılacaksın. İstediğini yap, mutlaka karşılığını göreceksin. (Çünkü kullar, amellerinin karşılığını mutlaka görecekler. Eğer hayır işlemişlerse, mükâfat, kötülük işlemişlerse azap göreceklerdir.)”
Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Allahü teâlâ üç kimseyi kıyâmet günü Arş’ın gölgesinde gölgelendirir: 1- Meşakkatli vakitlerde (şiddetli soğuk olduğu zaman) abdest alanı, 2- (Cemâatle namaz kılmak için) karanlıkta câmiye gideni, 3-Aç kimseyi doyuranı.”
İbrâhim aleyhisselâma; “Allahü teâlâ seni, ne yaptın da kendisine halîl (dost) edindi?” diye suâl edilince; “Üç şey sebebiyle beni, Allahü teâlâ kendisine dost edindi: 1- Allahü teâlânın emrini, Allahü teâlâdan başkalarının emrine tercih ettim. 2- Allahü teâlânın benim için kefil olduğu rızkım husûsunda hiç endişe etmedim. 3- Sabah olsun, akşam olsun, misâfirsiz yemek yemedim” buyurdu.
Evliyâdan şöyle bildirilmiştir: “Üç şey gammı giderir: 1- Hangi ifâde ile olursa olsun, Allahü teâlâyı zikretmek (anmak). Meselâ; “La ilahe illallah lâ havle velâ kuvvete illâ billâh” demek sûretiyle veya “Ey her kendisine nidâ edene yardım eden! Ey kendisine duâ eden her muhtaca icabet eden! Ey kendisini bütün dünyâya tercih edene kâfi gelen!” demek sûretiyle anmak. 2-Âlimler ve sâlihlerle görüşmek. 3-Dünyâ ve âhıret iyiliklerinden bahseden kimselerin sözlerini, yazılarını okumak.”
Tabiînin büyüklerinden olan Hasen-i Basrî ( radıyallahü anh ), şöyle buyurdu: “Allahü teâlâya ve kullarına karşı edebli olmayan kimsenin ilmine i’tibâr edilmez. Belâ ve musibetlere, insanlardan gelen sıkıntılara, günahlardan sakınıp, farzları yerine getirmenin meşakkatine katlanmayan kimsenin dindarlığı mu’teber değildir. Haramlardan ve şüphelilerden sakınmıyanın, Allahü teâlâ katında bir mertebesi ve yakınlığı yoktur.”
İsrâiloğullarından birisi ilim tahsiline çıkmıştı. Bu haber onların Peygamberine (aleyhisselâm) ulaştı. O Peygamber (aleyhisselâm), o şahsa gidip; “Ey genç, sana üç şey tavsiye edeceğim ki, bu üç haslette, öncekilerin ve sonrakilerin ilmi vardır. Ya’nî sana bu üç şey kâfidir, 1- Gizlide ve açıkta Allahü teâlâdan kork. 2- Dilini, insanlar hakkında konuşmaktan tut. Onlardan sâdece hayrla bahset. 3- Yediğin ekmeğin helâl olmasına çalış. Yoksa o ekmeği yeme” buyurdu.
İsrâiloğullarından birisi çok ilim elde etmişti. Fakat ona ilmi fâide vermemişti. Allahü teâlâ, onların Peygamberine (aleyhisselâm); “Git ona şöyle de: Bundan daha çok ilim de elde etmiş olsan, şu üç şeyle amel etmedikçe, ilmin sana fâide vermez: 1- Dünyânın malını, mülkünü ve süsünü sevme. Çünkü sen, henüz sevâb yeri olan Cennette değilsin. 2- (Allahü teâlâ ve Resûlünün emirlerine karşı gelmek sûretiyle) şeytana uyma. Çünkü şeytan, mü’minlerin dostu değildir. 3-Allahü teâlânın kullarından birisine eziyet etme. Zira mü’mine eziyet etmek, mü’minin işi ve san’atı değildir” diye vahyetti.
Süleymân Dârânî Abdürrahmân bin Atıyye, Allahü teâlâya şöyle yalvarıyordu: “Allahım! Eğer bana günâhım sebebiyle azâb edeceksen, senden affını istiyorum. Çünkü senin affın, benim günahlarımdan daha geniştir. Allahım! Eğer cimriliğim sebebiyle, bana azâb edeceksen, senden keremini istiyorum.”
Denildi ki: insanların en mes’ûd ve bahtiyarı, nerede olursa olsun Allahü teâlâyı anan kalbe, günahlardan uzak durmaya ve tâatleri yapmaya sabreden bedene, Allahü teâlânın kendisine verdiği rızka ve yaptığı taksime râzı olan kanâate sâhib olandır.”
İbrâhim Nehâî buyurdu ki: “Sizden öncekiler şu üç şey sebebiyle helak oldular 1- Boş, dünyâ ve âhırete fâidesi olmayan şeyleri konuşmak, 2-Fazla yemek (kulluk vazîfesini yapmaya yetecek miktardan fazlasını yemek), 3- Fazla uyumak.”
Yahyâ bin Mu’âz-ı Râzî şöyle buyurdu: “Dünyâ onu terketmeden önce, dünyâyı terk eden kimseye ne mutlu. (Ya’nî malı elinden gitmeden önce, onu hayırlı işlere sarf eden kimseye ne mutlu.) içine girmeden önce, kabrini bina edene (kabrinde kendisine arkadaş olacak sâlih amelleri işleyene), ölümle Rabbine kavuşmadan önce (emirlerine uyup, yasaklardan sakınmak sûretiyle) Rabbini râzı edene ne mutlu.”
Hazreti Ali bin Ebî Tâlib; “Yanında Allahü teâlânın, Resûlünün ve evliyâsının sünneti olmayan kimsenin, yanında mu’teber hiçbir şey yok demektir” buyurdu. Bunun üzerine Hazreti Ali’ye; “Allahü teâlânın, Resûlullahın ve evliyânın sünneti nedir?” diye sorulunca, şöyle cevap verdi: “Allahü teâlânın sünneti, sırrı gizlemektir. Çünkü sırrı gizlemek vacibdir. Resûlullahın sünneti, insanlara karşı müdârâ etmektir. (Müdârâ; dîni korumak için dünyalık vermektir.) Evliyânın sünneti, insanlardan gelen sıkıntılara katlanmaktır.”
Bizden öncekiler birbirlerine şöyle nasihatte bulunur ve birbirlerine şöyle yazarlardı: “Kim âhıreti için amel yaparsa, Allahü teâlâ onun din ve dünyâ işlerine kâfi gelir. (Allahü teâlâ, ona bütün işlerinde kâfi gelir.) Kim kalbini güzelleştirirse, Allahü teâlâ da onun dış görünüşünü güzelleştirir. (Zâhir, bâtına delâlet eder.) Allahü teâlâya karşı kulluk vazîfelerini yaparken, riya, ucb ve şöhretten uzak kalırsa, Allahü teâlâ onunla insanlar arasını ıslâh eder. (Ya’nî Allahü teâlânın sevdiği kimseyi insanlar da sever.)”
Hazreti Ali buyurdu ki: “Allahü teâlânın katında insanların en hayırlısı, nefsinin yanında insanların en kötüsü ol.” Seyyid Abdülkâdir-i Geylânî şöyle buyurdu: “Birisine rastladığın zaman, onu kendinden üstün görerek; belki o, Allahü teâlânın katında benden üstündür, derecesi daha yüksektir demelidir. Eğer küçük ise; bunun günâhı yoktur. Ben ise, Allahü teâlâya isyanda bulundum. Şüphesiz, Allahü teâlâ katında o benden daha hayırlıdır demelidir. Eğer büyük ise; o, Allahü teâlâya benden çok ibâdet etti demelidir. Eğer âlim ise; ona, bana verilmeyen ve benim kavuşamadığım şeyler verildi. O, ilmi ile amel ediyor, benim bilmediğim şeyleri biliyor demelidir. Eğer cahil ise; o, bilmediği için günah işledi. Ben ise bildiğim hâlde günah işledim. Hem ben, hangimizin hüsn-i hatime (îmânla), hangimizin sû-i hatime (imansız) gideceğini bilmiyorum demelidir. Eğer kâfir ise; o, belki müslüman olur da iyi amel işliyebilir, ben ise (Allahü teâlâ korusun) onun eski hâline düşebilirim, demelidir.”
İnsanlar arasında, onlardan birisi gibi ol! Şüphesiz Allahü teâlâ, kendisini başkasından farklı ve üstün göreni sevmez.
Allahü teâlâ, Üzeyr aleyhisselâma şöyle vahyetti: “Ey Üzeyr! Küçük bir günah işlediğin zaman, onun küçüklüğüne bakma. Kime karşı günah işlediğine bak. Sana ufak bir iyilik isâbet ettiği zaman, onun küçüklüğüne bakma, sana bu rızkı verene bak. Sana belâ ve musibet isâbet ettiği zaman, beni mahlûkuma şikâyet etme!”
Abdullah bin Mes’ûd buyurdu ki: “Allahü teâlânın farz kıldıklarını tam olarak yap. İnsanların en âbidi olursun. Allahü teâlânın haram kıldığı şeylerden sakın, insanların en zahidi olursun. Allahü teâlânın sana verdiği rızka rızâ göster, insanların en zengini olursun.”
Sâlih Merkadî’den nakledildi: “O, bir beldeye uğramıştı. O beldeye; “Ey diyar! Nerede senin evvelki halkın? Nerede seni bina edenler? Nerede senin önceki sakinlerin? diye sorunca; sahibi görünmeyen bir ses ona şöyle dedi: “Onların eserleri kayboldu. Vücûdları toprak altında çürüdü. Amelleri boyunlarına asıldı.”
Hazreti Ali buyurdu ki: “Bir kimseye iyilikte bulunsan, sen onun âmiri olursun. Eğer bir kimseden muhtaç olduğun birşeyi istersen, onun esîri durumuna düşersin.” Çünkü nefsler, iyilik yapanı sevme tabiatı üzere yaratılmıştır. Hazreti Ali; “Bana bir harf öğretenin kölesi olurum” buyurmuştur.
Ebû Zekeriyyâ Yahyâ bin Mu’âz buyurdu ki: “Dünyâ tam olarak terkedildiği zaman, tam olarak âhıret kazanılmış olur. (Çünkü dünyâ ile âhıret iki kefe gibidir.) Kim dünyâyı terkederse, âhıreti kazanır. (Ya’nî dünyâyı seven, âhıretten yüz çevirir.) Âhıreti sevmek, dünyâyı terk etmeye bağlıdır. Âhıreti terketmek, dünyâyı sevmek sebebiyledir.”
Hamîd Lukâf’a birisi gelip; “Bana, dînim husûsunda fâide verecek birşey tavsiye et” dedi. Bunun üzerine Hamîd Lukâf buyurdu ki: “Mushaf kabı gibi dînin için bir kab edin ki, dînini kirlerden muhafaza etsin” dedi. “Dînin kabı nedir?” diye soruldu. Hamîd Lukâf: “Sana lâzım ve fâideli olmayan sözü terketmendir” dedi.
Lokman Hakim buyurdu ki: “Söz gümüş ise, sükût altındır.” Bunun ma’nası şudur Hayırlı birşeye dâir konuşmak gümüş gibi ve güzel olunca, şer ve kötülüğe dâir sükût edip konuşmamak, güzellik ve kıymet husûsunda altın gibidir. Buyuruldu ki: “Hakkı söylemek husûsunda suskun olup konuşmayan, bâtılı konuşan ve anlatan gibidir.”
Seyyid Abdülkâdir-i Geylânî (kuddise sirruh) buyurdu ki: insanlar dört kısımdır: 1-Dili ve kalbi olmıyan. Bu; günahkâr, dünyâya aldanmış ve ahmak kimsedir. Böyle kimselerden olmaktan ve onlar arasında bulunmaktan sakın. Çünkü onlar, azâba uğrayacak kimselerdir. 2- Dili olup, kalbi olmayan kimse. Bu; hikmetli konuşur, fakat onunla amel etmez. Sâdece insanları Allahü teâlânın emirlerine da’vet eder. Kendisi ise bunları yapmaktan kaçar. Tatlı ve hoş konuşmalarıyla seni aldatmamaları için onlardan uzak dur. Yoksa onların günahlarının ateşi seni de yakar, kalblerinin pis kokusu seni öldürür. 3- Kalbi olup dili olmayan kimse; bu öyle bir mü’mindir ki, Allahü teâlâ onu mahlûkundan gizlemiştir. Ona nefsinin ayıplarını göstermiş, kalbini nûrlandırmış, insanlarla lüzumundan fazla görüşmenin sıkıntılarını, lüzumsuz konuşmanın kötülüğünü ona göstermiştir. Bu, Allahü teâlânın velî kulu olup, Allahü teâlâ onu muhafaza buyurur”. Böyle bir kimse ile beraber ol. Onun hizmetinde bulun. Böyle yaparsan, Allahü teâlâ seni sever. 4-Âlimdir. İlmi ile amel eder. Bu kimse, Allahü teâlâyı ve âyetlerini, azamet ve kibriyâsına delâlet eden delîlleri bilir. Allahü teâlâ onun kalbine, herkesin bilmediği ince ve derin ilimleri koymuştur. Onun kalbini böyle ilimlere açık kılmıştır. Böyle bir zâta muhalefet etmekten ve ona sırt çevirip ondan uzaklaşmakdan çok sakın. Onun nasihatlerini terk etmekten çok kork.
Sonra bil ki, zühdün aslı, her türlü haramlardan sakınmaktır. Zîrâ vera’ı olmıyanın (şüphelilerden sakınmıyanın) zühdü doğru olmaz.”
Hazreti Ali bin Ebî Tâlib buyurdu ki: “Üç şey vardır ki, hıfzı kuvvetlendirir ve balgamı giderir: 1- Misvak kullanmak, 2- Oruç tutmak, 3- Kur’ân-ı kerîm okumak.”
Ka’b-ül-Ahbâr ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Üç şey vardır ki, mü’minler için şeytana karşı kal’adır: 1- Mescid: Burası Allahü teâlâyı ananların ve meleklerin bulunduğu yerdir. 2- Allahü teâlâyı zikretmek. Bilhassa “La havle velâ kuvvete illâ billâh” demek. Zîrâ şeytan, Allahü teâlânın zikredildiğini, anıldığını işitince, gizlenir ve duraklar. 3-Kur’ân-ı kerîm okumak. Bilhassa Âyet-el Kürsî’yi okumak. Bu tecrübe edilmiştir.”
Evliyâdan bir zât buyurdu ki: “Üç şey, Allahü teâlânın hazînesindendir. 1- Fakirlik, 2- Hastalık, 3- Sabır: Belâ ve musibetin acısını, ne Allahü teâlâdan başkasına ne de Allahü teâlâya şikâyette bulunmamaktır. Kazaya tam olarak rızâ göstermelidir. Çünkü kölenin, efendisinin hükmüne râzı olması gerekir.”
Abdullah bin Abbâs’a ( radıyallahü anh ); “Günlerin, ayların ve amellerin en hayırlısı nedir? diye soruldu. O da şöyle buyurdu: “Günlerin en hayırlısı Cum’a günüdür. Çünkü Cum’a, günlerin efendisidir. Allahü teâlâ Cum’a gününü Muhammed aleyhisselâmın ümmetine ihsân eyledi. Ayların en hayırlısı Ramazân-ı şerîf ayıdır. Çünkü Allahü teâlâ, Kur’ân-ı kerîmi bu ayda indirdi. Kadir gecesi Ramazân-ı şerîf ayındadır. Bu ayda, farz olan oruç tutulur. Bu ayda yapılan nafilelerin sevâbı, farz sevâbı gibidir. Amellerin en hayırlısı, vaktinde kılınan beş vakit namazdır. Beş vakit namaz, diğer amellere açılan kapı mesabesindedir. Beş vakit namaz kılındığı zaman, diğer sâlih amelleri de yapmak nasîb olur. Beş vakit namaz kılınmazsa, diğer sâlih amelleri yapmak nasîb olmaz.”
.İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İBN-İ HÂİM
Fıkıh âlimlerinden. İsmi, Ahmed bin Muhammed bin İmâmüddîn bin Ali Mısrî’dir. Künyesi Ebü’l-Abbâs, lakabı Şihâbüddîn olup, İbn-i Hâim ismiyle tanınmıştır. 756 (m. 1355) senesinde Kâhire’de doğdu. 815 (m. 1412)’de vefât etti. Fıkıh ilminde Şafiî mezhebi âlimlerinden olup, bilhassa ferâiz (mîrâs) ilminde meşhûr oldu. Ayrıca hesab ilminde ve Arabcada âlim idi. İbn-i Hâtem’den, Cemâl-ül-Esyûtî’den ve Zeyneddîn Irâkî gibi zamanının âlimlerinden ilim öğrendi. Beyt-ül-makdîs’e gidip, orada ders ve fetvâ vermekle meşgûl oldu. Salâhiyye Medresesi’nde tedris işini yürüttü. Kendisinden pekçok kişi istifâde etti. Geniş ilim sahibi, heybetli ve hakkı söyleyen sâlih bir âlim idi. Ferâiz ve hesâb ilminde asrının meşhûr ve son âlimlerinden idi.
Eserleri: 1- Kitâb-ül-Füsûl, 2- El-Cümel-ül-vecîz, 3- El-Ercüzet-ül-elfiyye: Bu üç eser, ferâiz ilmi ile ilgilidir. 4- El-Maûne, 5- El-Lem’ul-mürşid, 6- Muhtasaru Telhis “İbn-ül-Benâ”: Bu son üç eser hesab ilmi ile ilgilidir. 7- El-manzûmet-ül-lâmiyye fil-Cebri vel-Mukâbele, 8- Gâyet-üs-süâl; bu eseri fıkıh ile ilgilidir. 9-Tahkîk-ül-ma’kûl vel-menkûl, 10-El-Lum’a, 11- Ez-Zevâbıt vel-Hisân fimâ yekûnu bih-il-lisân, 12- Et-Tıbyân fî garîb-il-Kur’ân, 13- El-Ukdet-ün-Nadîd fî tahkîki Kelimet-üt-tevhîd, 14- El-Bahr-ül-ıcâc fî şerh-il-Minhâc, 15- İbrâz-ül-hafâya fî şerh-il-vesâyâ.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-mütllifîn cild-2, sh. 137
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-2, sh. 157
3) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 109
4) El-A’lâm cild-1, sh. 226İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İBN-İ HALDÛN
Büyük İslâm tarihçisi, kırâat ve Mâlikî mezhebi fıkıh âlimi, devlet adamı, sosyolog. İsmi, Abdürrahmân bin Muhammed Hadramî’dir. 732 (m. 1332)’de Tûnus’da doğdu. Ebû Zeyd künyesini aldı. Veliyyüddîn lakabı verildi. Aslen Yemen’de Hadramut’tan olduğu için Hadramî, ailesi Tunus’a hicret etmeden önce Endülüs’te İşbiliyye şehrinde oturdukları için İşbilî nisbet edildi, iyi bir tahsîl görüp çeşitli ilimleri öğrenen, değişik yerlerde hizmetlerde bulunan ve mühim eserler yazan İbn-i Haldûn, 808 (m. 1406)’de Mısır’da vefât etti.
İbn-i Haldûn, çocukluk çağından olgunluk yaşına gelinceye kadar, babası Muhammed Vâbilî’nin nezâretinde yetişti. Ondan terbiye görüp, ilim öğrendi. İlk önce Kur’ân-ı kerîmi ezberledi. O zamanın en meşhûr kırâat âlimi olan Şeyh Ebû Abdullah Muhammed bin Bezzâl-i Ensârî’den kırâat-ı seb’ayı öğrendi. Kırâat ilmine dâir Şâtıbiyye ve Râiyye kasidelerini ezberledi. Kur’ân-ı kerîmi yirmibir defa, yedi kırâat üzerine hatmetti. Arab dili ve edebiyatını; kırâat hocasından, babasından ve Muhammed el-Arabî el-Hasâyidî ile Muhammed Şevvaş el-Mezâzî ve Ebû Abbâs Ahmed bin Kassar’dan öğrendi. Edebiyat ilmini, ilm-i kelâm ve edebiyat mütehassısı olan Ebû Abdullah Muhammed bin Bahr’den okudu. Fıkıh ve hadîs ilmini; Şemseddîn Ebî Abdullah Muhammed bin Câbir, Ebû Abdullah Muhammed bin Abdullah Ceyyânî ve Ebû Kâsım Muhammed Kusayr’dan öğrendi. Bunlardan başka, zamanın diğer meşhûr âlimlerinin de ilim meclislerine devam edip, bilgi, edeb ve faziletlerinden istifâde etti. Herbirinden icâzetnameler (diplomalar) aldı. Aklî ve naklî ilimlerde âlim oldu.
İbn-i Haldûn, ilimde şöhret ve fazilet sahibi olması sebebiyle, zamanındaki hükümdârlar tarafından takdîr edilip sevilerek, önemli vazîfelere ta’yin edildi. Yirmi yaşında iken Tunus hükümdârı Ebû İshâk’a kâtip oldu.
Fas hükümdârı Sultan Ebû İnan, onun sohbetlerine hayran kalıp, 750 (m. 1349)’de Fas’a da’vet ederek, nişancılığa, her türlü yazışma, kânun ve nizâmların tanzim ve tasdikine me’mur etti. Fas Sultânı’nın yakın adamlarından oldu. Fakat onun bu derece yükselmesini çekemeyenler sultâna çeşitli şikâyetlerde bulundular. Neticede suçsuz olduğu hâlde, 759 (m. 1360) senesinde hapse atılmasına sebep oldular. Fas Sultânı’nın vefâtına kadar hapiste kaldı. Sonra, ölen Sultânın vezîri onu hapisten çıkarıp eski görevine ta’yin etti. Fas’ın idâresi, Sultan Ebû Sâlim’in eline geçtikten sonra, hükümdâr ona; önce sekreterlik (nişancılık), sonra da zaptiye ve da’vâlara bakmak vazîfesini verdi. Sultan Ebû Sâlim’in ölümünden sonra, Vezîr Ömer bin Abdullah saltanata geçti. Bu vezirle aralarında soğukluk hâsıl olunca, İbn-i Haldûn, Fas’tan ayrıldı. Endülüs’e gitmek üzere yola çıktı. Endülüs Sultânı Ebû Abdullah bin Ahmer onu büyük bir alâkayla karşıladı. Bir müddet onun ilminden istifâde etti. Daha sonra Bicâye Sultânı Ebû Abdullah, onu yanına çağırdı, İbn-i Haldûn’u merasimle karşıladı. Sarayında bulundurup, memleketinin idâresini İbn-i Haldûn’a teslim etti. Bu sırada, dağlarda yaşayan Berberî eşkiyaları devlete karşı isyan hâlinde idiler. İbn-i Haldûn bizzat Eşkiyaların üzerine yürüdü. Ba’zan yumuşaklık ve şefkatle, ba’zan da şiddetle muâmelede bulunarak, âsî eşkiyaları hükümete boyun eğdirdi. Bicâye hükümetinin durumunu düzeltmek üzere iken Sultan Ebû Abdullah öldürüldü. Bunun üzerine, Tilmsan hükümdârı Ebû Hamun’un da’veti ile, 769 (m. 1371) senesinde Bicâye’de Biskra şehrine gitti. Burada da ba’zı görevlerde bulunduktan sonra, Benî-Tucin ilinde, “Selâmeoğulları Kalesi” adıyle tanınan şehre gitti. Devlet me’muriyetliklerini bırakarak, bir köşeye çekilip ilim ve ibâdetle meşgûl oldu. Bu kalede dört sene kaldı. Bu müddet içinde ilim alemince takdîr edilen mühim eseri “Mukaddime’yi yazdı. Buradan 780 (m. 1378)’de Tunus’a giderken, yazdığı eseri Tunus Sultânı Ebû Abbâs’a takdim etti. Tunus Sultânı, “Mukaddime”de ortaya koyduğu usûller çerçevesinde, bir de târih kitabı yazmasını rica etti. Bundan sonra da umûmî târihini yazdı. Hacca gitmek maksadıyla Tunus’tan çıkıp Mısır’a gitti. Kâhire’de talebelerin ricasıyla, Câmi-i Ezher’de ders okutmaya başladı. Kısa zamanda şöhreti yayılıp, Ezher Medresesi’ne müderris (profesör) olarak ta’yin edildi. 786 (m. 1384)’da da kadılığa ta’yin edildi, İki yıl kadar bu vazîfede kaldı. Âdil kararları ile herkesin sevgisini kazandı. Büyük bir İslâm hukukçusu olarak tanındı. Kendisini çekemiyenlerin şikâyetleri üzerine, sultânın huzûrunda onlarla muhakemeye çıktı. Hasımlarının iddiâlarını kesin delîllerle çürüttü. Bu hâdiseden sonra kadılığı bıraktı. Bir müddet daha ders okuttu. 781 (m. 1379)’de hacca gitmek istediğini bildirerek Mısır’dan ayrıldı. Bu ayrılışında, sultândan büyük ikram ve yardım gördü. Hac farizasını yapıp Mısır’a döndü. Timur Hân Şam’ı alınca, onunla da görüşüp, hürmet ve ikramına kavuştu. Ömrünün son yıllarını Mısır’da geçiren İbn-i Haldûn’a, Sultan Nasîreddîn Ferec devrinde de hürmet ve saygı gösterildi. Fazilet ve meziyyetleri takdîr olundu. Devlet adamları ve memleketin ileri gelenleri, ona saygı ve hürmette kusur etmediler. Sultan Sâlih’in türbesinde, fıkıh ve hadîs dersleri okuttu ve defalarca Mâlikî kadılığında bulundu. Kâdılığı esnasında Kâhire’de vefât etti. Nasr kapısı dışında Sofiyye kabristanına defn edildi. Kabri belli ve meşhûrdur.
Birçok memleketi gezip görmesi, çeşitli vazîfeler yapması, gördüğü ve yaşadığı siyâsî hâdiseler, İbn-i Haldûn’un ilmî hayâtı ve çalışmaları üzerinde mühim te’sîrler yapmıştır. Bu husûs, eserlerinde açıkça görülmektedir.
İbn-i Haldûn, sosyoloji ilminin kurucusu olarak tanınmıştır. O, sosyoloji ilmine; “İlm-i Tabiat-i Umran” adını vermiştir, insanların cemiyetler hâlinde birbirleriyle yardımlaşarak memleketleri îmâr etmelerini ve yaşayışları için gereken geçinme vâsıtalarını, sebepleri ve âletleri hazırlamalarını, “Umran” kelimesiyle ifâde etmiştir. Kendinden önce sosyoloji ilmine temas edenlerden farklı olarak, bu ilmin; siyâset, ahlâk, hitâbet ve başka ilim ve fen cümlesinden olmayıp, kendi başına bir ilim olduğunu ortaya koymuştur.
İbn-i Haldûn’un sosyoloji ilmi ile ilgili görüş ve düşünceleri, meşhûr “Mukaddime” kitabındadır. Bu kitap, yazdığı târih kitabının önsözü mâhiyetinde olup, iki büyük cild halindedir. İbn-i Haldûn, târih ilminde belli metodlar bulunmasını ve târih yazarlarının bu metodlara uymasını açıklamak için yazdığı “Mukaddime”sinde, milletlerin; aynı canlılar gibi doğup büyüdüğünü, çocukluk, gençlik ve olgunluk devrelerinden sonra ihtiyârlıyarak öldüklerini, târih sahnesinden silindiklerini belirtir. Ayrıca basitten başlayarak, birbirini ta’kib edecek şekilde zirâat, ticâret ve nihâyet sanayi’ toplumları hâline geldiklerini kabûl eder ve geniş izahını yapar. Onun bu tasnifi, kendisinden asırlarca sonra gelen Avrupalı sosyologların tasniflerinden oldukça farklı ve daha mükemmeldir ve İslâm devletlerinin târihi seyrine daha uygundur. İbn-i Haldûn, milletlerin yükselmelerinin ve varlıklarının devamının, bir ân önce şehirleşmelerine bağlı olduğunu öne sürer. Çoban ve zirâatçi olarak kalan toplulukların, ticâret ve sanayi’ ile uğraşanların kölesi gibi olacaklarını, ilimde, san’atta ve medeniyette yükselemiyeceklerini kuvvetli delîllerle ortaya koyar. Bu bakımdan; varlıklarını sürdürmek isteyen milletlerin, bir ân evvel ticârete ve sanayileşmeye yönelmelerini tavsiye eder.
İbn-i Haldûn, Kâtib Çelebî’den sonra Anadolu’da tanındı. “Mukaddime” tercüme edildi. Nâimâ, Pîrizâde Mehmed ve Ahmed Cevdet Paşa gibi Osmanlı tarihçilerinde İbn-i Haldûn’un te’sîrleri görüldü. Batı dünyâsı ise, İbn-i Haldûn’la ondokuzuncu asırlarda tanışabildi.
Eserleri: Yedi büyük cild hâlinde hazırlamış olduğu târihe âit “Kitâb-ül-iber” adlı eseri; onun hazırlamış olduğu bu târih kitabı, inceleme ve araştırma yönünden emsalsizdir. Bütün Avrupa tarihçilerinin birçok konularda müracaat ettikleri mühim bir eserdir. Bu eseri, Mısır’da yedi cild hâlinde basıldı. Bu târihin girişi olan “Mukaddime” adlı eseri meşhûrdur. Bu eserinde, cemiyetin çeşitli yönlerinden, antropolojiden, coğrafyadan, tıbdan ve diğer birçok konulardan bahsetmektedir. “Mukaddime”sinin ilk iki kısmı, Şeyhülislâm Pîrîzâde ve üçüncü kısmı da Cevdet Paşa tarafından ve daha sonraki yıllarda başka mütercimler tarafından tercüme edilerek yayınlandı. Târihinin bir kısmı da Sabîhî Paşa tarafından tercüme edildi. Bu eserleri ayrıca Avrupa dillerine de çevrildi. Bu kitaplarından başka, daha birçok eserleri vardır.
İbn-i Haldûn, meşhûr eseri “Mukaddime”sinde, devlet ve cemiyetlerin kemâl ve zevallerinin sebeplerini şöyle ifâde etmektedir:
“Güzel ahlâk ve güzel hasletler, devlet ve saltanat alâmetleridir. Kötü ahlâk ise, mülk ve devletin zevâline alâmettir.
Bir cemiyette güzel ahlâka i’tibârın çokluğu, o kimselerin meydana getirdiği devletin güçlülüğünü, refah ve saadetin çokluğunu gösterir. Kötü ahlâka i’tibâr ise, devlet ve idârenin ortadan kalkacağına, mülk ve saltanatın o cemiyetin elinden çıkarak, başkalarının hâkimiyetine gireceğine alâmettir.
İnsanların bir hayrı elde etmek veya bir kötülüğü gidermek için birbirlerine muhtaç olduklarını herkes bilir, insanlar, birarada yaşamak için yaratılmışlardır, İnsan, rûh ve bedenden meydana gelen bir varlıktır. Akıllıdır. Bu husûsiyetleri sebebiyle insanın, hayır ve iyiliklere rağbet edip, kötülüklerden sakınacağı aşikârdır. Ancak insanı, kötülüklere ve bozuk işlere meylettirip, onlara düşkün hâle getiren şehevî ve gadabî kuvvetler de vardır. Bunlar nefsin kuvvetleridir. İnsan aklını kullanıp, tedbir ile kendisini doğru yola sevketmezse; nefsine mağlup olarak, şehevî ve gadabî kuvvetlerine esîr olması muhakkaktır.”
İbn-i Haldûn, Mukaddime’sinin değişik yerlerinde Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm ) mensûp olduğu Arab kavminden de bahsederek; “Arab kavmi, gerek yaratılış ve gerekse ahlâk bakımından mu’tedil bir mizaca sahip olup, beyazdırlar” demektedir.
İnsanların ilmi nereye kadar çıkabilir sorusuna da cevap veren İbn-i Haldûn; “Beşer ilminin çerçevesi, gaybî ilimlerin çerçevesi dışında olup, zâhirî ilimlerin kaideleri ve çalışma sistemleri ile gaybî bilgilerin tahsil edilmesi mümkün değildir” demektedir.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-4, sh. 145
2) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 76
3) Neyl-ül-ibtihâc sh. 169
4) Ta’rîf-ül-halef cild-2, sh. 221
5) Mu’cem-ül-müellifîn cild-5, sh. 188
6) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1018
7) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 259
? Rehber Ansiklopedisi cild-8, sh. 28
9) Tercüme-i Mukaddime-i İbn-i Haldûn, İstanbul 1275
.İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İBN-İ HATÎB
Anadolu’da yetişen âlimlerden. İsmi İbrâhim olup, lakabı Tâcüddîn’dir. Hatîb oğlu diye meşhûr oldu. 864 (m. 1459) senesinde İznik’te vefât etti ve oraya defn edildi. İbn-i Hatîb, zamanının büyük âlimlerinden olan Mevlânâ Yegân’dan ders okudu. Bütün ilimleri tahsil edip, üstün derecelere yükseldi. Sultan Murâd Hân, onu müderris olarak çeşitli medreselerde vazîfelendirdi. Âlimlere hürmet ve hizmet, Osmanlı sultanlarının âdeti idi. İbn-i Hatîb daha sonra, sultânın fermanı ile İznik Medresesi’ne müderris olarak ta’yin edildi. Orada ilim öğretip, binlerce talebe yetiştirdi.
Oğlu Muhyiddîn şöyle anlatır: “Büyük âlim Mevlânâ Yegân, bir hac yolculuğu esnasında İznik’e geldi. Babam hürmet ve ta’zim ile onu karşıladı. Onu en güzel evde misâfir etti ve bizzat hizmetinde bulundu. Ona ziyâfetler verdi. Birgün Mevlânâ Yegân’ı hamama götürdü. Çıkarken onun ayaklarını yıkadı. O zaman Mevlânâ Yegân; “Bârekallahü Mevlânâ Tâcüddîn” dedi. Bu ses, hâlâ kulaklarımdadır. Ben o zamanlar küçük idim. Fakat ne zaman hâdiseyi hatırlasam, Mevlânâ Yegân’ın heybetinden korkarım ve kalbim bir mum gibi erir.”
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 115
2) Şakâyık-ı Nu’mâniyye cild-1, sh. 102
3) Sicilli Osmânî cild-2, sh. 46İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İBN-İ HATÎB DÂREYYÂ DIMEŞKÎ
Hadîs ve fıkıh âlimlerinden. İsmi, Muhammed bin Ahmed bin Süleymân bin Ya’kûb el-Ensârî’dir. İbn-i Hatîb ismiyle tanınmıştır. Künyesi Ebû Abdullah, lakabı Celâleddîn’dir. Şafiî mezhebindendir. Târih, lügat, nahiv ilimlerinde de âlim idi. 745 (m. 1344) senesinde doğdu. 811 (m. 1408)’de Kâhire’de vefât etti.
Zamanının âlimlerinden ilim öğrenip, çeşitli ilimlerde yetişti. Son derece keskin bir zekâya sâhib idi. Konuşma ve maksadını ifâde husûsunda da çok mehâretliydi. Bir mecliste, çeşitli ilimlerden bahis açıp konuşacak derecede geniş kültüre sâhib idi. Bu hâlini gören, onun bütün ilimlerde âlim olduğu zannına varırdı. İkna kabiliyeti çok yüksek olup, muhatablarını gayet rahatlıkla ikna ederdi. Edebiyatta o derece mehâretli idi ki, zamanında Şam’da bulunan şâirler, onun karşısında devamlı takdîr ifadelerini belirttiler. Ondan pekçok kimse ilim öğrenmiştir, ömrünün son zamanlarında tasavvufa yöneldi. Pekçok eseri vardır. Eserleri şunlardır, 1- “Şerhu Elfiyye”: İbn-i Mâlik’in nahiv ilmi ile ilgili meşhûr Elfiye adlı bin beyitlik eserinin şerhidir. 2- “El-İmtag bil-İtbag”, 3- “El-İmdâd fil-Ezdâd”, 4- “Mahbûb-ül-kulûb ve mülâz-üş-Şevâz”, 5- “Tavâf-ül-lisân bi-zarf-iz-zemân”, 6- “Tahsîl-ül-edevât bi tafsîl-ül-vefiyât”, 7- “Metâlib-ül-metâlib”, 8- “Nihâyet-ül-emniyyât-fil-Kelâmi alâ hadîsi “İnnemel a’mâlü bin-Niyât”, 9- “Tarh-ül-Hasas”, 10- “Şerh-ül-Hulâsa”. Ayrıca üçyüz beyitlik Ercüze denilen türde şiirleri vardır. Ba’zı şiirlerinin tercümesi şöyledir. “Bir kimse seni büyük bir sevgiyle severse, sen de ona çok muhabbet göster. Fakat kimsenin sana sevgisi, yerden göke kadar da olsa seni aldatmasın. Onun seni sevmesi, sende olan bir menfaati sebebiyle olabilir ve sendeki menfaati bitince, sevgisi de sona erebilir.”
“Her nasihat edenin nasihatini kabûl et. Hattâ bu nasîhatçi nasihatinde gösteriş bile yapmış olsa, mürailik yapsa bile. Çünkü çok kerre, kendisi ilâca, tedâviye daha çok muhtaç olan bir tabîb, başkasına faydalı olur. Başkasını tedâvi eder.”
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-8, sh. 266
2) Bugyet-ül-vuât cild-1, sh. 25
3) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-6, sh. 310
4) Keşf-üz-zünûn sh. 153
5) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 179İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İBN-İ HATÎB-ÜD-DEHŞE
Şafiî mezhebi fıkıh âlimi. İsmi, Mahmûd bin Ahmed bin Muhammed nûr el-Hemedânî el-Füyûmî el-Hamevî olup, künyesi Ebü’s-Senâ’dır. Lakabı ise Nûreddîn’dir. 750 (m. 1349) senesinde Hama’da doğdu. 834 (m. 1431) senesi Şevval ayının yedisinde, Hama’da vefât etti.
Babası İbn-i Zâhir, Füyûm’dan Hama şehrine gelip yerleşti. Dehşe denilen yerde hatîblik yaptı ve “El-Misbâh-ül-münîr fî garîb-iş-şerh-il-kebîr” ismindeki iki cildlik eserini yazdı. Ebü’s-Senâ Mahmûd burada dünyâya geldi ve yetişti. İbn-i Hatîb-üd-Dehşe, Kur’ân-ı kerîmi ezberledi ve birçok kitabı okudu. Şihâb el-Merdâvî’den Sahîh-i Müslim’i, Kâsım ed-Darîr’den Sahîh-i Buhârî’yi okudu. Kemâl el-Mearri ve birçok âlimden hadîs-i şerîf dinledi. Memleketinde bulunan büyük âlimlerden fıkıh ilmini öğrendi. Mısır ve Şam’a ilim öğrenmek için gitti ve oralardaki âlimlerin sohbetlerinde bulundu. Onlarla ilmî müzâkerelerde bulundu. Fıkıh, usûl, Arab dili ve edebiyatı, lügat ve başka ilim dallarında akranlarından öne geçti.
İbn-i Hatîb-üd-Dehşe, sefirlik ve Hama şehri hâkimliği yaptı. Daha sonra bu görevden ayrıldı. Hama’daki evi, ilim öğrenmek için gelenlerle dolup taştı. Çok talebe okuttu ve fetvâlar verdi. İlmî çalışmalarla, eser yazmakla meşgûl oldu. Hama halkına ilim ve ahlâk öğretti. Şânı, şerefi ve ilimdeki üstünlüğü her tarafa yayıldı. İbn-i Hatîb-üd-Dehşe, birçok eser yazdı. Yazdığı eserlerden ba’zıları şunlardır: 1- İgâset-ül-muhtâc ilâ şerh-il-minhâc lin-Nevevî, 2- Tuhfetü zeril erbi fî şekl-il-esmâi ven-Neseb, 3- Et-Takrib fî ilm-il-garîb (iki cild), 4- Tehzîb-ül-metâli’ li tergîb-il-metâli’ fî garîb-il-hadîs (beş cild), 5- Şerhu Elfiye-i İbn-i Mâlik, 6- Şerh-ül-Kâfiye li İbn-il-Hâcib (üç cild), 7- Şerh-ül-Vesîle, 8- Lübâb-ül-kût fî ihtisâri Şerh-ıl-Ezraî li Minhâc ven-Nevevî, 9- Vesîlet-ül-isâbe fî san’at-il-kitâbe, 10- El-Yevâkit-ül-mudiyye vel-mevâkit-üş-Şer’ıyye (doksan beyt).
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-12, sh. 148
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-10, sh. 129
3) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 210
4) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 410
5) Keşf-üz-zünûn cild-1, sh. 464, cild-2, sh. 1361, 1369
6) Brockelmann GaL 2 sh. 66 Sup: 2 sh. 70İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İBN-İ HİCCÎ
Fıkıh ve târih âlimlerinden. İsmi, Ahmed bin Hiccî bin Mûsâ bin Ahmed es-Sa’dîd’dir. Künyesi Ebü’l-Abbâs, lakabı Şihâbüddîn’dir. 751 (m. 1350) senesinde doğdu. 816 (m. 1413)’de vefât etti. İbn-i Hiccî ismiyle tanınmıştır. Zamanının âlimlerinden ilim öğrendi. Kur’ân-ı kerîmi, “Et-Tenbîh” ve benzeri kitapları ezberledi. Pekçok hadîs âliminden hadîs-i şerîf işitti. Çeşitli beldelerde bulunan âlimlerden icâzet aldı. Çok kitap okuyup inceledi. Fıkıh ilmini; babasından, Şeyh Şemseddîn bin Kâdi Şühbe, Kâdı’l-kudât Behâeddîn Ebü’l-Bekâ’dan ve diğer âlimlerden öğrendi. Zamanın âlimlerinden olan Ezrâ’î’den, Hasenî’den, İbn-i Kâdi ez-Zebdânî’den, İbn-i Hatîb Yebrûd’dan, el-İzzî’den, Kâdı Tâcüddîn Sübkî’den ve Şemseddîn Mûsûlî’den de ilim öğrendi. İbn-i Kesîr ve İbn-i Râfi’den de hadîs-i şerîf nakletti. Ebü’l-Abbâs el-İnân ve diğer âlimlerden de nahiv ilmini öğrendi.
İbn-i Hiccî, tahsilini tamamlayıp ilimde yetiştikten sonra, ders ve fetvâ verdi. Kâdı vekîlliği yaptı. Kendi güzel hattıyla (yazısıyla) pekçok kitabı yazıp çoğalttı. İbn-i Abdülhâdî’nin “Muharrev” adlı eserini şerh etti. İbn-i Kesîr’in ve diğer ba’zı âlimlerin târihine zeyl (ilâve) yazdı. Bu zeylinde zamanının meşhûr hâdiselerini yazmıştır. “Ed-Dâris min ahbâr-ül-medâris” ve “Mu’cem” adlı, hocalarının hayâtını anlatan eserleri vardır. Sâlih, hoş sohbet, dîne son derece bağlı, çok namaz kılan ve oruç tutan vakûr bir âlim idi.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-1, sh. 188
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-1, sh. 269
3) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 116
4) Keşf-üz-zünûn sh. 277, 1122, 2019
5) El-A’lâm cild-1, sh. 110İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İBN-İ HÜMÂM
Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Muhammed bin Abdülvâhid bin Abdülhamîd bin Mes’ûd es-Sivâsî el-İskenderî el-Kâhirî el-Hanefî olup, lakabı Kemâlüddîn’dir. 788 (m. 1386) senesinde İskenderiyye’de doğdu. 861 (m. 1457) senesi Ramazân-ı şerîfin yedisinde, Cum’a günü Kâhire’de vefât etti. O günün ikindi vakti cenâze namazı kılındı. Cenâze namazını Kâdı İbn-i Deyrî kıldırdı. Sultan ve devlet erkânı cenâzede bulundu. Karâfe’de İbn-i Atâullah’ın türbesi içine defnedildi.
İbn-i Hümâm’ın babası Sivas’ta kadı idi. Sonra Kâhire’ye giderek Hanefî mezhebi kadı vekîli oldu. Daha sonra İskenderiyye kadısı oldu. Orada Mâlikî mezhebi kadısının kızı ile evlendi. Bu izdivacdan İbn-i Hümâm doğdu, İbn-i Hümâm, babasından ve şehrindeki âlimlerden ilim öğrendi. Hidâye adlı eseri Kârî-ül-Hidâye diye tanınan Sirâcüddîn’den okudu. İbn-i Hümâm, ilim tahsili hakkında şöyle demektedir: “Birçok ilmî kitap okudum. Fıkıhsız olamıyacağını anladım. Bu yüzden hocam Sirâcüddîn’in yanında ve sonra da Seyyid İmâm Celâlüddîn’den fıkıh ilmini öğrendim.” Arabcayı ve âlet ilimlerini (sarf, nahiv, lügat...) Cemâlüddîn Hamîdî’den, usûl ve diğer ilimleri Bisâtî’den, hadîs ilmini Ebû Zerâ’a Irâkî’den öğrendi. Cemâlüddîn Hanbelî ve Şemsüddîn Şami’den hadîs-i şerîf dinledi. Merâgi ve İbn-i Zâhire’den icâzet (diploma) aldı. Muhib bin Şahne’den de Kâhire’de istifâde etti ve onunla birlikte Haleb’e döndü. Ayrıca kırk büyük âlimden icâzet (diploma) aldı. Akranlarından çok ileri oldu. Tefsîr, hadîs, usûl, fıkıh, nahiv, kelâm, mantık ilimlerinde iyi yetişip büyük bir âlim oldu ve kıymetli eserler yazdı, ilim yaymağa koyuldu. Ondan çok kimseler istifâde etti. Dört mezhebin âlimleri ondan ilim öğrendi. Hanefî âlimlerinden Takıyyüddîn Şems, Zeynüddîn, İbn-i Kâsım ve Seyfüddîn, Şafiî mezhebinde İbn-i Hıdır, Münâvî ve Ververî, Mâlikî mezhebinden Ubâde, Tâhir ve Karâfî, Hanbelî mezhebinden de Cemâl bin Hişâm ondan ilim tahsil edenler arasındadır.
İbn-i Hümâm, tasavvuf ehlinin kavuştuğu mertebe ve makamlara da ulaştı. Keşf ve kerâmetleri görüldü. Bir müddet insanlardan ayrı kaldı. Âlimler kendisine yalvarıp; “Bu inzivân sona ersin, insanların senin ilmine çok ihtiyâcı var” dediler, İbn-i Hümâm, bir süre Mensûriyye, Eşrefiyye ve Şeyhûniyye medreselerinde fıkıh dersleri verdi. Mensûriyye Medresesi müderrisliğine ta’yin edildi.
İbn-i Hümâm, çok tevâzu sahibi idi. Birgün Alâüddîn el-Buhârî’nin ilim meclisine geldi ve meclisin en arka tarafına oturdu. Bu durumu fark eden Alâüddîn, yerinden kalkıp yanına geldi ve; “Senin yerin burası değildir. Baş köşeye buyurun, bu kadar tevâzuya lüzum yoktur. Zira bizler senin derecen ile şeref duyarız. Meclislerde baş köşeye teşrîfini isteriz” dedi.
İbn-i Hümâm, birçok eser yazdı. Bunlardan ba’zıları şunlardır, 1- Feth-ül-kadîr Hidâye adlı fıkıh kitabına yaptığı şerh olup, çok kıymetlidir. 2-Tahrîr: Usûl ilmine dâir bir eserdir. Bu eserin İbn-i Emîr Hac tarafından yapılan şerhi de çok kıymetlidir. 3- Zâd-ül-fakîr: Namazla ilgili mes’eleler hakkında yazılmıştır. 4- Şerhu bedî’un-nizâm İbn-i Sa’âti, 5- Fevâtih-ül-efkâr fî şerhi Remeât-il-envâr, 6- El-Müsâyerâtü fil akâid-il-münciyeti fil-âhıreh (Matbûdur). Ayrıca, “Sübhânallahi ve bi hamdihi”nin i’râbı hakkında bir risalesi vardır.
İbn-i Hümâm, Tahrir adlı eserinde buyuruyor ki: “Dört mezhebten birisine uymak vâcibdir. Bunlardan birine uymıyanın Ehl-i sünnetten olmadığında âlimler sözbirliği ettiler.
Bir işi bir mezhebe göre yaparken, başka bir mezhebi de taklid etmesi, iki mezhebde de bâtıl olacak birşey yapmamak şartı ile caiz olur. Abdest alırken, Şafiî mezhebini taklid ederek uzuvlarını ovmayan kimse, hanımına eli değince, Mâlikî mezhebine göre abdest bozulmadı diyerek namaz kılsa, bu namazı bâtıl olur. Çünkü, abdesti her iki mezhebe göre sahih değildir.”
Feth-ül-kadîr kitabından ba’zı bölümler:
“Müftînin müctehid olması lâzımdır. İctihâd derecesine yükselmiş âlim olmıyan din adamı müftî olamaz. Müctehid olmıyan din adamı müftî yapılırsa, bunun, müctehidlerin bildirdiklerini okuyup, öğrenip, bunları söylemesi lâzımdır.”
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-10, sh. 264
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-8, sh. 127
3) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 297
4) Bugyet-ül-vuât cild-1, sh. 166
5) Miftâh-üs-se’âde cild-2, sh. 132
6) Fevâid-ül-behiyye sh. 180
7) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 201
? El-A’lâm cild-6, sh. 255
9) Keşf-üz-zünûn cild-1, sh. 236, 358, 882, 945 cild-2, sh. 1040, 1292, 1666, 2034
10) Brockelmann Gal-2, sh. 225 Sup-2, sh. 91
11) Tam ilmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 43, 114, 241, 782, 1018
12) Fâideli Bilgiler sh. 29, 136
13) Rehber Ansiklopedisi cild-8, sh. 30İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İBN-İ HÜSBÂNÎ (Ahmed bin İsmâil)
Şafiî mezhebi fıkıh âlimlerinden. Hadîs, ferâiz ve usûl ilimlerinde de âlim idi. İsmi, Ahmed bin İsmâil bin Halife bin Abdül’alâ Nablüsî’dır. Lakabı Şihâbüddîn, künyesi Ebü’l-Abbâs olup, aslen Hüsbân’dandır. 749 (m. 1348) senesi sonlarında Dımeşk’da doğdu. 815 (m. 1412) senesinde Rebî’ul-âhır ayının onunda, Çarşamba günü Sâlihiyye’de vefât etti ve oraya defnedildi.
Babasının vefâtından önce ve sonra; fıkıh, fıkıh usûlü, ferâiz, Arabî ilimler ve hadîs ilmi ile meşgûl oldu. Babasından fıkıh ve ferâiz ilimlerini, Ebü’l-Abbâs Unâbî’den de Arab dili ve edebiyatını öğrendi. Arab dili ve edebiyatını çok iyi bilirdi. Bunlardan daha başka âlimlerden de ilim öğrenmiş ve fetvâ verme icâzeti almıştır. Memleketinde ve diğer şehirlerdeki âlimlerden çok hadîs-i şerîf dinledi. Bu maksadla Dımeşk’a ve Kâhire’ye gitti. Dinlediği hadîs-i şerîfleri yazardı. Alâeddîn Buhârî’nin talebelerinden, bunlardan başka İbn-i Emile, Salâh bin Ebî Amr, İbn-i Râfi’ gibi pekçok âlimden bir hayli hadîs-i şerîf yazdı. Bir ara Haleb’e gitti. Orada Ömer bin Aydoğmuş ve Halîl bin Mahmûd’dan da hadîs-i şerîf dinledi. Bülkînî ve daha başka büyük âlimlerin ilim meclislerinde bulundu. Hadîs-i şerîf ilminde ve hadîs âlimlerinin isimlerini bilme husûsunda büyük âlim oldu. Kitap yazma işi onun âdeti idi. Pekçok kitabı kendi eliyle yazdı. Çeşitli ilimlerde akranlarından öne geçti. Çok zekî olup, çabuk yazar ve çabuk okurdu.
Eminiyye ve İkbâliye medreselerinde ders okuttu. Eşrefiyye Medresesi’nde hadîs dersi başmüderrisliği vazîfesinde bulundu. Dımeşk’da bir müddet kadılık yaptı. Dımeşk müftîsi ve hafızların büyüklerinden idi. Çok hadîs-i şerîf yazmış olmasına rağmen, az rivâyette bulundu. Zamanında siyâsi karışıklıklar olduğundan, hayâtı sıkıntı içinde geçti. Dımeşk’da Emevî Câmii’nde ders halkası vardı, İbn-i Hüsbânî’den, zamanındaki âlimler ve hadîs hafızları hadîs-i şerîf öğrendiler.
İbn-i Hacer şöyle anlatır: “Hocamız büyük âlim Bülkînî, İbn-i Hüsbânî’yi sever ve hürmet gösterirdi. Dımeşk’da o zamanda bulunan hadîs hafızlarının en büyüklerinden olduğunu söylerdi. Ben onunla Dımeşk’da karşılaştım. Bana çok ikramda bulundu. Başka hiç kimseye vermediği kitap ve hadîs cüzlerini, bana âriyet (kullanıp geri vermek üzere emânet) olarak verdi. Sonra Kâhire’ye gitti. Dımeşk’da ondan bir miktar ilim öğrendim.”
Yazdığı kıymetli eserlerden ba’zıları şunlardır: 1- Câmi’ut-tefâsîr, 2-Şerhu Elfiyeti İbn-i Mâlik, 3-Ed-Dürr-ül-manzûm fî sîret-in-nebiyy-il-ma’sûm, 4- Tabakât-üş-Şâfiiyye, 5-Tertîbü tabakât-il-kurrâ liz-Zehebî, 6-Ta’lîku alel-Hâvî, 7- Şâfi’ul-ayyi fî tahrîci ehâdîs-ir-Râfiî.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-1, sh. 164
2) El-A’lâm cild-1, sh. 97
3) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-1, sh. 237
4) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 108
5) Zeyl-i Tabakât-il-huffâz sh. 244
6) Tabakât-ül-müfessirîn cild-1, sh. 29
7) Enbâ-ül-gumr cild-2, sh. 523İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İBN-İ HÜSEYN MERÂGÎ (Ebû Bekr bin Hüseyn)
Şafiî mezhebi fıkıh âlimlerinden. Târih ve kırâat ilimlerini de iyi bilirdi. İsmi, Abdullah bin Hüseyn bin Ebî Hafs Ömer bin Muhammed bin Yûnus bin Ebi’l-Fahr bin Muhammed bin Abdürrahmân’dır. Kureyş kabilesinden Emevî ailesine mensûbdur. Künyesi Ebû Bekr, lakabı Zeynüddîn olup, İbn-i Hüseyn Merâgî adıyla meşhûr olmuştur. Osmânî de denilmektedir. 727 (m. 1327) senesinde Kâhire’de doğdu. 816 (m. 1414)’de Medine’de vefât etti. Bâki’ kabristanına defnedildi.
Kâhire’de büyüdü. Uzun müddet Takıyyüddîn Sübkî’nin ve diğer âlimlerin derslerine devam etti. Esnevî’den de ilim tahsil etti. Esnevî’den fetvâ verme izni aldı. Şemseddîn bin Lebbân’ın derslerinde bulundu. Fahreddîn bin Miskîn’den ilim öğrendi. Sîret-i Nebeviyye ve Telhis kitaplarını okudu. Meydûmî’den “Müselsel”, “Gaylâniyât” ve “Sünen-i Ebû Dâvûd”dan ba’zı bölümler okudu. Ebü’l-Ferec bin Abdülhâdî’den Sahîh-i Müslim’i; Nâsıruddîn Tûnusî Mâlikî’den Sünen-i Nesâî ve daha başka kitaptan okudu. Muzafferuddîn Attâr’dan Tirmizî’nin “Câmi’”ini, Abdülkâdir bin Mülûk Sânî’den Nesâi’nin taharet babını ve diğer bölümleri okudu. Bundan başka Nâsıruddîn Eyyûbî, Sâlih bin Muhtâr, Ahmed bin Keştagdî, Abdürrahmân bin Muammer Bağdadî gibi âlimlerden de ilim öğrendi. Ebü’l-Abbâs Haccâr, Ahmed bin Meziz Berzâlî, Müzzî, Eyyûb Kehhâl, İbn-i Ebi’t-Tâib ve diğer âlimlerden icâzet aldı. Değişik yerlerde pekçok âlimden yalnız başına hadîs-i şerîf dinledi ve rivâyet etti. İbn-i Hacer, ondan kırk adet hadîs-i şerîf tahrîc etti. Necmeddîn bin Fehd de, onun icâzet aldığı ve hadîs-i şerîf dinlediği hocalarıyla, dinlediği hadîs-i şerîfleri tahrîc etti. 750 (m. 1349) senesinde Kâhire’den Medine’ye gitti ve oraya yerleşti. 757 (m. 1356) senesinde orada İbn-i Seb’ ve Bedreddîn bin Ferhûn’dan Sahîh-i Buhârî’yi dinledi. Medine’de evlendi, çocukları oldu. Yine orada; kadılık, hatîblik ve imamlık vazîfelerinde bulundu. Medine halkı, İbn-i Hüseyn Merâgî’den çok istifâde ettiler. Medine’ye ve Mekke’ye gidip orada ikâmet ettiği zamanlar, hadîs-i şerîf öğretirdi. 814 ve 815 (m. 1412) senelerinde Minâ’da, Ci’râne’de pekçok âlim ondan hadîs-i şerîf öğrendi. Burhan Kayrâtî, Abdürrahmân bin Hüseyn bin Abdullah Vâsıtî, Ahmed bin Yûsuf bin Melik Ru’aynî Gırnâtî, Ebû Abdullah Muhammed bin Ahmed bin Ali Endülüsî gibi âlimler ondan ilim öğrendiler. İbn-i Cezerî de ondan okumuş ve; “Bildikleriyle amel eden büyük âlim, zamanının bir tanesi, muhakkıkların önderi, müslümanların müftîsi, müslümanların zîneti, müderrislerin büyüğü” gibi takdîr ifadeleriyle onu çok medhetmiştir.
Yazdığı kıymetli eserlerden ba’zıları şunlardır. 1-Tahkîk-un-nusreti bi telhisi meâlimi dâr-il-hicreti: Medine târihi ile ilgili bir eserdir. 2- Revâih-üz-zehr: Peygamber efendimizi anlatan bir eserdir. “Ez-Zehr-ül-bâsim fî sîreti Ebi’l-Kâsım” adlı eserin kısaltılmışıdır. 3- Menâfi-ül-hırz: “El-Hırz-ul-ma’d li-men fekade-el-veled” adlı eserin özetidir. 4- El-Vâfî bi tekmilet-il-Kâfî, 5-El-Umde fî şerh-ız-zübde.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-3, sh. 60
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-11, sh. 28, 29
3) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 120
4) İnbâ-ül-gumr cild-3, sh. 23
5) Brockelmann Gal-2, sh. 172 Sup 2, sh. 221
İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İBN-İ IRÂKÎ
Şafiî mezhebi fıkıh âlimi. İsmi, Ahmed bin Abdürrahîm İbn-il-Hüseyn bin Abdürrahmân el-Kürdî er-Râziyânî el-Mısrî’dir. Künyesi Ebû Zür’a olup, lakabı Veliyyüddîn’dir. 762 (m. 1361) senesi Zilhicce ayının üçünde, Pazartesi günü seher vaktinde Kâhire’de doğdu. 826 (m. 1423) senesi Şa’bân ayının onyedisinde vefât etti. Babasının türbesinin yanına defnedildi.
Babası, onu daha küçük yaşta iken âlimlerin sohbetlerine götürdü. Küçük yaşta iken Kâhire’de; Ebü’l-Harem el-Kalânisî, Muhibbüddîn Ebü’l-Abbâs el-Hallâtî, Nâsıruddîn et-Tûnusî, Şihâbüddîn Ahmed bin Muhammed el Askalânî, İzzüddîn bin Cemâ’a, Cemâlüddîn bin Nebâte’nin, Dımeşk’da; Hâfız Şemsüddîn el-Hüseynî, Hâfız Takıyyüddîn bin Râfi’, Muhaddîs Ebi’s-Senâ el-Menbicî, Ebû Hafs eş-Şahtabî, Şerefüddîn Ya’kûb el-Harîrî, İmâdüddîn Muhammed bin Mûsâ, İbn-i Ümeyle, İbn-ün-Necm, İbn-ül-Hübel, İbn-üs-Sükî, Sitt-ül-Arab Hafîdet-ül-Fahr İbn-ül-Buhârî’nin, Beyt-ül-makdîs’te; el-Aradî, İbn-ül-Cûhî, Ebû Hafs Ömer bin Ali es-Süyûtî’nin sohbetlerinde babası ile birlikte bulundu.
Babasıyla Şam yolculuğundan dönünce, Kur’ân-ı kerîmi ezberledi. Daha sonra Mısır’da Ebü’l-Bekâ es-Sübkî, Behâüddîn bin Halîl, Zeynüddîn İbn-ül-Kârî, el-Harâvî, Behâüddîn İbn-ül-Müfessîr el-Bâcî ve birçok âlimden ilim öğrendi. 780 (m. 1378) senesinden sonra babasının arkadaşı Hâfız Nûreddîn el-Heysemî ile birlikte Dımeşk’a gitti. Burada Hâfız Ebû Bekr İbn-ül-Muhibbüddîn, Ebü’l-Hevl el-Cezerî Nâsıruddîn bin Hamza, Şemsüddîn ibn-üs-Sâfi’den ilim tahsil etti. Mekke-i mükerremeye de giden İbn-i Irâkî, orada Kemâlüddîn Ebü’l-Fadl en-Nüveyrî, Behâüddîn İbn-i Akîl en-Nahvî, Muhammed bin Ahmed bin Abdülmu’tî, Ahmed bin Sâlim el-Mekkî, Afîfüddîn en-Nişâveri, Cemâlüddîn el-Emyûtî’den, Medîne-i münevverede Bedrüddîn Abdullah bin Ferhun’dan hadîs-i şerîf dinledi.
İbn-i Irâkî, babasının yanında, hadîs ve bu ilmin muhtelif kollarında yetişti. Babasından çok istifâde etti. Sirâcüddîn Bülkînî’den fıkıh dersleri aldı. Fıkıh ilmi ile ilgili haşiyelerini yalnızca “Ravda” kitabı üzerine yaptı. İbn-i Mülakkın ve daha başka âlimlerin yanında da ilim tahsili ile meşgûl olan İbn-i Irâkî, Nâsırıyye Medresesi’nde bir müddet Cemâlüddîn Esnânî’nin derslerinde bulundu. Ondan; Temhîd, Kevâkıb adlı eserlerin tamâmını ve Mühimmat adlı eserin bir kısmını dinledi.
Ebû Zür’a İbn-i Irâkî, usûl-i fıkıh, me’ânî, beyân ve diğer Arabî ilimleri Ziyâüddîn Abdullah Afifi el-Kazvînî’den öğrendi. Onun yanında Kâdı Beydâvî’nin Minhâc’ını ve Telhîs’in büyük bir kısmını okudu ve ondan çok istifâde etti. Arabî ilimleri, nahiv ilminde pek derin âlim olan Tunuslu Ebû Abbâs bin Abdürrahîm’den öğrendi. İbn-i Irâkî, hadîs, fıkıh, usûl-i fıkıh, me’ânî, beyân gibi ilimlerde yüksek derecelere ulaşınca, birçok hocası ona fetvâ ve ders verme husûsunda icâzet verdiler.
İbn-i Irâkî, ilimde her geçen gün ilerliyordu. Nihâyet çeşitli ilimlerde söz sahibi oldu. İlmî üstünlüğü ve kabiliyeti herkesçe kabûl edildi. Fazileti, zekâsı, güzel ahlâkı, hattının güzelliği, tevâzu’u, Allahü teâlânın emirlerine uyup yasak ettiklerinden sakınma husûsundaki dikkati çok idi. Sesi güzel idi. Çoluk-çocuğu fazla idi. Daha genç yaşta iken ders vermeye başladı Bu sırada babası hayatta ve hocaları çeşitli yerlerde bulunuyordu. Babası onun dersleri için şu ma’nâda bir mısra söylemiştir: “Ahmed’in dersleri, babasının derslerinden daha üstündür. Onun derecesi, babasının yanında çok yüksektir.” Hattâ, İbn-i Irâkî fetvâ vermeye ve hutbe okumaya başlayınca, babası bu vazîfeleri bırakmıştır. Ebû Zür’a İbn-i Irâkî, Bibersiyye, Kânbihiyye, Karâsankariyye medreselerinde, Tûlûn Câmii’nde hadîs-i şerîf dersleri verdi. Cemâliyye-i Nâsırıyye’de müderrislik yaptı ve tasavvuf ile meşgûl oldu. 790 (m. 1388) senesinde İmâdüddîn Ahmed bin Îsâ Kerkî’nin yerine kadılık vekîlliği yaptı. Bu göreve 820 (m. 1417) senesine kadar devam etti. Sonra kendisini, fetvâ, ders okutma ve eser yazma işine verdi. Babasının vefâtından sonra, 822 (m. 1419) senesinde hacca gitti. Bu sırada talebelerine çeşitli eserlerini yazdırıyordu. Bir mecliste onun söylediklerini Zeynüddîn Rıdvan ve Takıyyüddîn bin Fehd yazdı. 824 (m. 1421) senesi Şevval ayının ortalarında Mısır bölgesi kadılığına ta’yin edildi. Bu vazîfeyi adâletle ve dürüst bir şekilde yürüttü. İbn-i Irâkî, asrının adâletle hüküm verme husûsunda önde gelen ve seçkin kadılarındandır. Güleryüzlü idi. İnsanlara karşı çok iyi muâmele ederdi.
Takıyyüddîn Fâsî onun hakkında şöyle demektedir: “Onun eserlerinden ve rivâyetlerinden çok nakiller yaptım. Hadîs ilminde ve diğer ilimlerde ondan çok istifâde ettim. O, asrımızın; ezberi, kitaplar üzerindeki açıklamaları ve fetvâları en çok olanıdır. Aynı zamanda onun kitaplar üzerine yapmış olduğu açıklamalar çok kıymetlidir. Tefsîr, hadîs, usûl-i fıkıh ve Arabî ilimlerde, bilhassa hadîs rivâyetinde çok yüksek derecelere çıktı. Dinlemiş olduğu hadîs-i şerîflerin çoğunu talebelerine nakletti. Derslerine devam edenlere pekçok şeyler yazdırdı. Babası onun parlak zekâsı için; “Onun zekâsı ve faziletleri çok ve insanların ihtiyâçlarını giderebilecek güçtedir. Tevâzu’u ve hayrı çok, kalbi temiz bir insandır” demiştir.”
Bedrüddîn Aynî de şöyle demektedir: “İbn-i Irâkî, âlim ve fazilet sahibi bir zâttır. Usûl, fürû’ ve hadîs-i şerîflerin şerhlerine dâir eserleri vardır. Fetvâ verme husûsunda mütehassıs idi. Mısır diyârında Şafiî âlimlerinin sonuncusudur.”
Sehâvî ise onun hakkında şöyle demiştir. “İbn-i Irâkî ders verirken, o kadar fasih (açık), ağır ağır ve anlaşılır bir şekilde konuşurdu ki, bir kimse onun söylediklerini yazmak istese, biraz sür’atli olduğu takdîrde yazabilirdi. Babası, onun hadîs ilminde kendisinden sonra geldiğini söylemiş ve onu hafız olarak vasıflandırmıştır.
İbn-i Irâkî’nin talebeleri ve ondan ilim alanlar pekçoktur. Asrında ondan ilim almıyan âlim pek azdır.”
İbn-i Irâkî, çeşitli ilimlere dâir birçok eser yazdı. Bunlardan ba’zıları şunlardır: 1- Fihristi merviyyatihî alâ vech-il-ihîsar, 2- El-Beyân vet-Tevhîd limen ehrece lehu fit-teshîh (ilk yazmış olduğu eserdir) 3- El-Müstecâd fî mübhemât-il-metni vel-isnâd, 4-Tuhfet-üt-tahsîl fî zikri rüvât-il-merâsil, 5- Ahbâr-ül-müdellisîn, 6-Ez-zeyl alel kâşif liz-Zehebî: Bu eserde Müzzî’nin Tehzîb’inde bulunup da Zehebî’nin almadığı zâtları almış, Ahmed bin Hanbel’in müsnedindeki hadîs ricalini de bu eserine ilâve etmiştir. 7- El-Etrâf bi evhâm-il-etrâf lil-Müzzî, 8- Tuhfet-ül-Vârid: Babasının hâl tercümesidir. 9- Şerhu nazmı vâlidıhi lil-iktirâh fil-istilâh, 10- Şerh-us-sünen li Ebî Dâvûd, 11- Şerh-us-sadr bi zikri leylet-il-kadr, 12- El-Ecvibet-ül-merdiyye anil esilet-il-mekkiyye, 13-Ed-Delîl-ül-kavîm alâ sıhhati cem’ıt-takdîm, 14- Cüz’ün fîl-farkı beyn-el-hükmi bis-sıhhati vel-mücebî, 15- Tenkîh-ül-lübâb lil-mehâmilî, 16-En-Behcet-ül-merdiyye, 17- Teshîh-ül-hâvî li İbn-i Mülakkın, 18- Et-Tevşîh lit-Tâc es-Sübkî, 19- Et-Tahrîr limâ fî minhâc-il-usûl minel ma’kûl vel-menkûl, 20- Şerhu en-Necm-ül-vehhâc, 21- Şerhu cem’ul-cevâmi’, 22- Zeyl-i el-Vefeyât.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-1, sh. 270
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-1, sh. 336
3) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 173
4) Menhel-üs-Sâfî cild-1, sh. 312
5) El-A’lâm cild-1, sh. 148
6) Brockelmann Gal-2, sh. 66
7) Keşf-üz-zünûn cild-1, sh. 12, 117, 324, 595, cild-2, sh. 1042, 1289, 1583, 1867
? İzâh-ül-meknûn cild-1, sh. 46, 54, 72, cild-2, sh. 83İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İBN-İ İMÂM EL-KÂMİLİYYE (Muhammed bin Muhammed)
Tefsîr, hadîs, usûl ve Şafiî mezhebi fıkıh âlimi. İsmi, Muhammed bin Muhammed bin Abdürrahmân bin Ali bin Yûsuf bin Mensûr olup, lakabı Kemâlüddîn’dir. İbn-i İmâm-ı Kâmiliyye diye meşhûr oldu. Cum’a günü, 18 Şevval 808 (m. 1405) senesinde Kâhire’de doğdu. 15 Şevval 864 (m. 1460) senesinde hacca giderken, Re’sü sugreti Hamîd denilen yerde vefât etti. Kabri oradadır.
İlim öğrenecek yaşa gelince, önce Kur’ân-ı kerîmi öğrendi. Kur’ân-ı kerîme âit ilimleri; Şihâbüddîn Benebî, Sa’düddîn Aclûnî, Garsuddîn Halîl Hüseynî ve başka âlimlerden öğrendi. Zerâtitî’den tecvîd ilmi öğrendi. “Tenbîh” kitabının bir kısmını, “Verdiyye” ve “El-Mülha” kitaplarının tamâmını ezberledi. Şümûs el-Bûsîrî, Bermâvî, İbn-i Hasen el-Beycûrî, Şihâbüddîn Tantedâî, Nâsıruddîn Bârenbârî, Şerefüddîn Sübkî gibi âlimlerden fıkıh öğrendi. Bu âlimler içerisinde en çok Şerefüddîn Sübkî’den istifâde etmiştir. Veliyyüddîn Irâkî ve Nûreddîn bin Lü’lü’nün derslerine devam etti. Nahiv, ferâiz, hesab ilimlerini Şemsüddîn Hicâzî’den öğrendi. Bu ilimleri, yukarıda adı geçen; Sübkî, Bârenbârî ve Nûreddîn Kımenî’den de öğrendi. Kâyâtî’den nahiv tahsil etti. Aynî’den kırâat ilmini ta’lim etti. Kâyâtî ve Venâî’den usûl-i fıkıh, yine Kâyâtî ve Bisâtî’den kelâm dersleri aldı. Bârenbârî ve İzzeddîn bin Abdüsselâm el-Bağdâdî’den mantık ilmi öğrendi. İbn-i Hacer Askalânî’nin fıkıh, tefsîr, hadîs derslerine devam etti. İbn-i Hacer Veliyyüddîn Irâkî, İbn-i Cezerî, Bermâvî, Vâsıtî, İbn-i Nâzır es-Sâhibe, İbn-i Bürdes, Hicâzî ve başka âlimlerden hadîs-i şerîf dinledi. Hattâ bu maksadla ba’zı şehirlere de gitmiştir. Mekke’de; Ebü’l-Feth el-Merâgî ve Takıyyüddîn Fehd’den, Kudüs’de; Takıyyüddîn Kalkaşendî ve başkalarından, Medîne-i münevverede de ba’zı âlimlerden hadîs-i şerîf dinledi. Hadîs-i şerîf dinlemeyi çok severdi. Hattâ bu husûsta rağbeti çok fazlalaştı. Bu arzu ile Kütüb-i sitte denilen altı meşhûr hadîs kitabını (Buhârî, Müslim, Ebû Dâvûd, Tirmizî, İbn-i Mâce ve Neseî) dinledi. Hattâ diğer hadîs cüzleri ve iki müsnedi baştan sona dinledi. İbrâhim Üdkâvî, Yûsuf Safi, Gamrî, Kemâlüddîn Meczûb gibi âlimlerle sohbet etti. Bu zâtlar, tasavvuf ehli kimseler olup, bunların yanında yüksek derecelere kavuştu.
Bermâvî, onun küçüklüğünü şöyle anlatır: “Çok zekî olup, anlayış ve bir mes’eleyi hemen kavrama kabiliyeti çok fazla idi. İlim tahsil ederken hocalarına sorduğu suâller, kabiliyetli bir talebe olduğunu göstermekteydi.”
Hayâtında birçok talebe yetiştirdi. Kutbiyye’de muhaddislere ders verdi.
Celâlüddîn bin Mülakkın’ın vefâtından sonra, Kâmiliyye’de Şafiî fıkhı okuttu. Zeynel’âbidîn bin Menâvî’den sonra İmâm-ı Şafiî’nin medresesinin vakıfları idâreciliğinde bulundu. Kendisine böyle bir vazîfe verilmesinden dolayı çok sevindi. Sultan tarafından, Kudüs’ün Salâhiyye Medresesi’nde müderrislik yapması teklif olundu. Bu teklife cevap vermedi. Mısır’da Şafiî kadılığı yapması teklif edildi. Aksarâyî’nin ısrarlarına rağmen bu vazîfeyi de kabûl etmedi.
Birçok defa hacca gitti. Hac esnasında Mekke’de bir müddet kalırdı. Aynı şekilde Kudüs’e giderek, orada Beyt-i Makdîs’i defalarca ziyâret etti. Sâlih kimseleri, velîleri ve âlimleri ziyâret etmek maksadıyla Kuzey Afrika şehirlerine gitti. Çocukluğunda buralara babasıyla gitmişti. Aklı ve anlayışı çok fazla, hafızası kuvvetliydi. Sâlih kimselerle beraber bulunmayı çok severdi. İnsanların arasını bozan, fitne çıkaran geçimsiz kimselerden nefret eder, uzak dururdu. Doğru ve kuvvetli bir i’tikâda sahipti. Çok mütevâzî olup, gayet sâde yaşar, lüksten, gösterişten çok sakınırdı. Dînimizin emir ve yasaklarına çok bağlı olup, asla ta’viz vermezdi. Allahın rızâsı olmadığı bir şeyde, insanların rızâsına bakmazdı. Yanında haram işlenmesine mâni olurdu. Mâni olamaz ise, derhâl orayı terk ederdi.
Dînin yasak ettiği şeylerden son derece uzak durduğu gibi, insanlara da emr-i ma’rûf yapardı. Sâlih ameller, güzel hâller sahibi idi. Devlet adamlarından, makam sahiblerinden uzak durur, onlarla fazla görüşmezdi. Çok tatlı bir konuşması vardı. Mâlâya’nî (dîne ve dünyâya faydası olmayan) işlerden uzak dururdu. Fakirlere, yoksullara iyilik ve ihsânlarda bulunurdu, ömrünün sonlarına doğru talebeleri hayli çoğalmıştı, ihtiyâr ve bedeni zayıf olmasına rağmen, hacca gitmek için yola çıktı. Yolculuk esnasında vefât etti.
Eserlerinden birkaçı şunlardır: 1-Şerh-ül-Verekât li İmâm-il-Haremeyn: Fıkıh usûlüne dâirdir. 2- Şerhu alâ envâr-it-tenzîl lil-Beydâvî, 3- Risâletü fî hayati Hızır, 4- Şerhu alel-Erba’în lin-Nevevî, 5- Şerhu alâ muhtasarı İbn-i Hâcib, 6- Şerh-ül-Buhârî lil-Halebî, 7- Şerh-ül-Umde, 8- Tabakât-ül-Eşâ’ire.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-11, sh. 231
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-9, sh. 93, 95
3) Keşf-üz-zünûn cild-1, sh. 194, 547, 862İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İBN-İ İVAZ DEMÎRÎ (Behrâm bin Abdullah)
Mâlikî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Behrâm bin Abdullah bin Abdülazîz bin Ömer bin İvaz bin Ömer Sülemî Demîrî’dir. Lakabı Tâceddîn, künyesi Ebü’l-Bekâ’dır. 734 (m. 1334) senesinde doğdu. 805 (m. 1402) senesinde vefât etti. Kaynaklarda, doğum ve vefât yeri bildirilmemektedir.
Şeyh Halîl, Şerefüddîn Rahûnî, İbrâhim Kabîlî, Beyânî ve bir grup âlimden hadîs-i şerîf öğrendi. İlim tahsîl etti. Buhârî’nin bir kısmını Ebü’l-Harem Kalânisî’den, tamâmını da Cemâleddîn Türkmânî Hanefî’den dinledi. Sünen-i Ebî Davud’u, Mekke’de Şeyh Halîl’den 760 (m. 1359) senesinde dinledi. Sünen-i Tirmizî’yi Cemâleddîn bin Hayr’dan, Kâdı Iyâd’in Şifâ kitabını; Şemseddîn Beyânî, Afîfüddîn ve diğer âlimlerden dinledi. Kendi mezhebinde büyük âlim oldu. Fetvâlar vererek insanların müşkillerini hallederdi. Şeyhûniyye ve diğer yerlerde müderrislik yaptı. Buralarda çok talebe yetiştirdi. Ahnâî, Cemâleddîn Bisâtî ve İbn-i Hayr’ın yerine kadı vekîlliği vazîfelerinde bulundu. İbn-i Hayr’ın vefâtından sonra ise, 791 (m. 1389)’de Mâlikî mezhebi kadılığı vazîfesine getirildi. Bir müddet geçince, Sultan Zâhir Berkûk tarafından kadılık vazîfesinden alındı. O da, bundan sonra kendini ilme ve talebe yetiştirmeye verdi. Vefât edene kadar bu hâl üzere yaşadı. Çok talebe yetiştirdi.
Zamanında Mâlikî mezhebinin büyük âlimlerinden idi. Hadîs ilminde sebt (güvenilir) ve naklettiği bilgiler sahih idi. Hâli ve gidişatı övülecek mertebede olup, güzel ahlâklı idi.
Eserlerinden ba’zıları şunlardır: 1-Şerhu muhtasarı Şeyh Halîl: Hocasının eserinin şerhidir. Kendisi şöyle anlatır: “Rü’yâmda hocamı gördüm. Bana bir kâğıt verdi; “Yâ Behrâm! Muhtasar adlı kitabımın üzerine bir şerh yaz da, insanlar ondan istifâde etsinler” dedi. Daha sonra istihâre yaptım. Allahü teâlânın yardımıyla bu şerhi yazdım.” Gerçekten de bu eserinden insanlar çok istifâde etmişlerdir. 2-Şâmil ve şerhi: Fıkıh ilmine dâir bir eserdir. 3- Şerhu Muhtasarı İbn-i Hâcib, 4- Şerhu Elfiyeti İbn-i Mâlik, 5- Dürret-ün-nesîme: Üç bin beyitlik bir eserdir.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-3, sh. 80
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-3, sh. 19
3) İnbâ-ül-gumr cild-2, sh. 242
4) Neyl-ül-ibtihâc (Dîbâc kenarında) sh. 101, 102
5) Brockelmann Sup-2, sh. 99, 100
.İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İBN-İ KAMER
Hadîs ve fıkıh âlimlerinden. İsmi, Muhammed bin Ali Ca’fer bin Muhtâr el-Kâhirî’dir. İbn-i Kamer ismiyle tanınmış olup, künyesi Ebû Abdullah, lakabı Şemsüddîn’dir. 803 (m. 1401)’de doğdu. 876 (m. 1470) senesinde Kâhire’de vefât etti. İlim tahsiline başladığında çeşitli ilimlere dâir ana metinleri ezberledi. Zamanının âlimlerinden ders almak sûretiyle ilimde yetişti. İzzeddîn bin Cemâ’a’dan, Bülkînî’den, Bermâvî’den, Veliyyüddîn Irâkî’den, Hâfız bin Hacer’den ilim öğrendi. Kendi memleketindeki tahsilinden sonra; Şam’a, Beyt-ül-makdîs’e Mekke’ye, Dımeşk’a, Haleb’e İskenderiyye’ye ve diğer ba’zı beldelere gitti. Gittiği yerlerde zamanın âlimlerinden ilim öğrendi. Bilhassa hadîs ilminde meşhûr oldu. Çeşitli medreselerde ders verdi. Ba’zı yerlerde de kadılık vazîfesi yaptı. Eserleri şunlardır: “Mu’în-üt-tüllâb fî ma’rifet-ül-Ensâb”, “İltâf-ül-eşrâf bi zehr-il-etrâf”.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-10, sh. 313
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-8, sh. 176
3) El-A’lâm cild-6, sh. 288
4) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 297İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İBN-İ KÂVÂN (Hüseyn bin Ahmed)
Tefsîr, usûl, nahiv ve Şafiî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Hüseyn bin Ahmed bin Muhammed bin Ahmed olup, İbn-i Kâvân diye meşhûrdur. Memleketi Geylân’a nisbetle Geylânî denilmiştir. 842 (m. 1438) senesinde Geylân’da doğdu. 889 (m. 1484) senesinin Zilka’de ayının sekizinde, Cumartesi günü Mekke’de vefât etti. Sabah namazından sonra cenâze namazı kılınarak, Muallâ kabristanına defnedildi.
Geylân’da babasının himâyesinde büyüdü. Babası ona “Hâvî” kitabını okuttu. Hâvî kitabının tamâmını ezberlediği takdîrde, ona bin (1000) dinar vermeyi va’d etti. İbn-i Kâvân kitabın tamâmını ezberleyince, babası ona bin dînâr verdi.
Büyük âlimlerden Muhammed bin Hızır bin Muhammed Nişâbûrî, İzzeddîn Tâhir bin Muhammed bin Ali İsferâînî, Şemsüddîn Sâbûri ve Alâüddîn Tâvûsî’den ilim tahsil etti. Sarf, nahiv, hadîs, tefsîr gibi ilimleri İbn-i Hızır’dan öğrendi. Kelâm, Arabî dil bilgileri, me’ânî ve beyân ilimlerini Şeyh Muhammed Med’uv Sicistânî el-Hanefî’den öğrendi. Ferâiz, mantık, me’ânî ilimlerini Havâfî’nin talebelerinden el-Hümâm el-Kirmânî’den öğrendi. Mu’în bin Seyyid Safiyyüddîn el-İcî’den kelâm ilmi öğrendi. Nahiv, mantık, ilm-i hılâf ve münâzara ilmini de Muzaffer el-Kâzerûnî’den öğrendi. Mekke’de Kemâl bin Hümâm’dan ilim öğrendi. İbn-i Hâcib’in “Muhtasar”ını onun huzûrunda okudu. Babası tarafından, Kemâl bin Hümâm’ın kızı ile evlendirildi. İmâm-ül-Kâmiliyye’nin usûl, fıkıh ve hadîs derslerine devam ederek, usûl’de Minhâc kitabını ve şerhlerini ondan okudu. Yine fıkıh ilmine dâir “Minhâc” kitabının çoğunu da dinledi. Ebü’l-Fadl Magribî’den; usûl, mantık, arûz, kelâm dersleri, İbn-i Yûnus’dan; usûl, hesâb ve arûz dersleri aldı. 871 (m. 1466) senesinde Şam’a gitti. Dımeşk’da Bedreddîn bin Kâdı Şühbe’den fıkıh ilmini öğrendi. Zeynüddîn Hitâb’dan; fıkıh usûlü, kırâat ve hadîs ilmi aldı. Abdürrahmân bin Halîl el-Kâbûnî’den de hadîs-i şerîf dinledi. Haleb’de Şihâbüddîn el-Mer’âşî’den tefsîr ve tasavvuf dersleri aldı. Buradan da Kâhire’ye gitti. Orada Kâfiyeci’den me’ânî ve beyân ilmi öğrendi ve Keşşâf tefsîri ve başka kitapları okudu. Kâhire’den Medîne-i münevvereye döndü. Ebü’l-Ferec el-Merâgî’den hadîs-i şerîf dinledi. Mekke’de; Zeynüddîn Abdürrahîm el-Emyûtî, Seyyid İbrâhim bin Ahmed bin Abdülkâfî’den ders aldı. Böylece çok sayıda âlimin derslerine devam ederek, dînî ilimlerde mütehassıs bir âlim oldu.
Fazîlet sahibi idi. Birçok talebe yetiştirdi ve kıymetli eserlere şerhler yazdı. Çok fazla ibâdet ederdi. Mekke-i mükerremede bulunduğu zamanlar çok tavaf yapardı. Huşû’ ve edeble çok nafile ibâdet yapar, faziletli olmayı ve fazîlet sahiblerini severdi. Gücü yettiği kadar onlara ikram ederdi. Zilka de ayının sekizinde genç yaşta, 889 (m. 1484) senesinde vefât etti. Cenâze namazını sabah namazından sonra Seyyid Mahyevî el-Hanbelî kıldırdı.
Eserlerinden ba’zıları şunlardır: 1-Şerh-ül-Varâkat li İmâm-il-Haremeyn: Bu eser usûl-i fıkha dâirdir. 2- Şerhu Risâleti Adûd: Kelâm ilmine dâir bir eserdir. 3- Şerh-ül-Kavâid-is-sugrâ: Arabca dil bilgisi ve fiil çekimlerine dâir bir kitaptır. 4- Hâşiyetü alâ hutbeti tefsîr-il-Beydâvî, 5- Şerhu Erba’în lin-Nevevî.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-3, sh. 312
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-3, sh. 136İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İBN-İ KEBBEN (Muhammed bin Sa’îd)
Şafiî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Muhammed bin Sa’îd bin Ali bin Muhammed bin Kebben bin Ömer bin Ali bin İshak-el-Kuraşî’dir. Yemen’in Aden şehrinde doğup büyüdüğü için Adenî ve Yemenî nisbetiyle de anılmaktadır. Lakabı Cemâleddîn olup, İbn-i Kebben adıyla meşhûr olmuştur. 776 (m. 1374) senesinde Aden’de doğdu. 842 (m. 1438) senesinde Ramazan ayının yedisinde, Aden’de vefât etti.
Aden’de büyüdü. Çeşitli ilimleri orada tahsil etti. Aden kadısı Radıyyüddîn Ebû Bekr bin Muhammed Hubeyşî, Ali bin Muhammed Ak’aş Zebîdî, Afîfüddîn Abdullah bin Ali, Ebû Hatim Şahri, Ebû Bekr bin Muhammed Becelî, Ali bin Muhammed Cemî’î, Süleymân bin İbrâhim Kelbercî, Ebû Bekr bin Muhammed Firâ’ Nahvî, Nefîs Alevî, Ebû Bekr bin Ali Yâfi’î ve Ali bin Muhammed bin Muhammed Şâfi’î’den Zebîd şehrinde ilim öğrendi. Hâvî ve Lümâ’ kitaplarını; Abdüllatîf bin Ebî Bekr Şercî, Şihâbüddîn bin Reddâd, Ali bin Abdülazîz Mısrî, Şihâbüddîn Ahmed Halâvî, Muhammed bin Ali Nevîrî ve Ebû Bekr bin Muhammed Zebîdî’den okudu. 801 (m. 1398) senesinde hacca gitti. Mekke’de Ebnâsî ile karşılaştı. Bu zâtın derslerine devam ederek icâzet aldı.
Daha sonra 803 (m. 1400) senesinde İbn-i Sıddîk, Cemâleddîn Muhammed bin Sa’îd Busayrî, Nasrullah Osmânî ve Burhâneddîn Beycûrî ile buluştu. Bu âlimlerden ders aldı. Bu âlimler de Ebnâsî gibi İbn-i Kebben’e icâzet verdiler. Büyük âlim İsmâil Cebertî’nin sohbetlerinde bulunarak ondan feyz aldı. Ma’nevî hâllere ve makamlara kavuştu. İbn-i Şerâihî ve diğer âlimler de İbn-i Kebben’e icâzet verdiler.
Görüldüğü gibi, pekçok âlimden uzun zaman ilim öğrenen ve icâzet alan İbn-i Kebben, fıkıh ilminde büyük âlim oldu. Kendisi de talebe yetiştirmeye ve fetvâ vermeye başladı Aden’de kırk sene kadar kadılık vazîfesi yaptı.
Büyük bir âlim olup, fıkıh ilminde söz sahibiydi. Bunun yanında, pekçok ilimleri de bilirdi. Fazîlet sahibi idi. İlmin yayılması için çok gayret ederdi. Geceleri çok az uyur, ilmî kitapları müzâkere ederdi. Herhangi bir sebeble araları açılmış insanları barıştırırdı. Herkes hakkında hüsn-i zan beslerdi. Tasavvuf yolunda bulunanları severdi. Ders okutma, fetvâ verme ve hadîs-i şerîf öğretme bakımından, Yemen diyârında herkes ona i’timâd ederdi.
İbn-i Kebben şöyle anlatır: “829 (m. 1425) senesi Ramazan ayının ondokuzunda, Mensûr Abdullah Nasır Ahmed bin İsmâil’den, Kâdı Vecihüddîn Abdürrahmân bin Cemî’aya, benden bin (1000) dînâr, sebebsiz olarak alınması için bir emir geldi. Fakat Kâdı İbn-i Cemî’, bu emri bana bir müddet bildirmedi. Ancak, bu durumu bana Ramazan bayramından sonra bildirdi. Bu bana çok ağır geldi. Ertesi gün sabaha kadar bekledim, öğle namazını kıldıktan sonra, kıbleye yönelmiş olarak Allahü teâlâya sığındım ve şöyle yalvardım: “Benim Resûlullahtan ( aleyhisselâm ) başka kimsem yoktur. Resûlullahın ( aleyhisselâm ) hürmetine himâye olunurum. Ey gözüm! Yaşlarını akıtma tut. Ey nefsim! Üzülme! Sabırlı ve tahammül sahibi kimsenin vasfı ne iyidir. Ey kalbim! Ağlayıp sızlama. Umulur ki, sana yarın müjdeler gelir.” Beyitler bitince, bana ağır bir uyku geldi. Vergi kâğıdı da elimde idi. O sırada uyumuşum. Rü’yâmda Peygamber efendimizi ( aleyhisselâm ) gördüm, Eshâbından hazret-i Ebû Bekr ve hazret-i Ömer de (r.anhümâ) mübârek huzûrlarında idiler. Yanıma geldiler. Peygamber efendimizin sağ elini öptüm. Mübârek sağ elleriyle çenemin altından tutarak başımı kaldırdılar. Sonra ben, edebimden başımı önüme eğdim. Peygamber efendimiz ayakta duruyorlar idi. “Biz, senin hâlini düzeltmek, sıkıntını gidermek için geldik. Sen bana her gece bin salevât-ı şerîfe okumaya devam et” buyurdular.
Büyük bir ferahlık ve sevinçle uyandım. Bir gün geçmeden, Mensûr tarafından emirname geldi. Zulmen hapsedilenlerin bırakılmasını, sebebsiz yere kimseden vergi alınmamasını bildiriyordu. Benden de istenilen bu vergi kaldırıldı. Üçgün geçmeden de Mensûr vefât etti. Peygamber efendimize olan hürmetim, sevgim ve okuduğum salevât-ı şerîfeler hürmetine Allahü teâlâ benden bu vergi yükünü kaldırdı.” Bu hâdiseyi; İbn-i Afif, Necmeddîn bin Fehd, İbn-i Hacer Askalânî ve Afîfüddîn Nâşirî de bildirmişlerdir.
İbn-i Kebben’in eserlerinden ba’zıları şunlardır: 1- Ed-Dürr-ün-nâzım fî şerhi Bismillâhirrahmânirrahîm. 2-Miftâh-ül-hâvî-el-mübîn anin-nusûsi vel-Fehâvî, 3- Et-Taleb fî keşf-il-kerb, 4-Er-Rakm-ül-Cemâlî fî şerh-il-leâlî Ferâiz ilmine dâir bir eserdir.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-10, sh. 33
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-7, sh. 250
3) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 191
4) Keşf-üz-zünûn cild-2, sh. 1035İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İBN-İ KİRMÂNÎ (Yahyâ bin Muhammed)
Şafiî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Yahyâ bin Muhammed bin Yûsuf bin Ali bin Muhammed bin Sa’îd es-Sa’îdî, el-Kâhiri’dir. Lakabı Takıyyüddîn olup, “İbn-i Kirmânî” diye meşhûr oldu. Eshâb-ı Kirâmdan Hazreti Sa’îd bin Zeyd hazretlerinin soyundan olup, aslen Kirman beldesindendir. Bunun için Sa’îdî ve Kirmânî nisbetiyle anılırdı. 762 (m. 1361) senesi Receb ayında Bağdad’da dünyâya geldi. Babasından ve diğer âlimlerden ilim tahsîl edip, hadîs, tıb, târih ve edebiyat ilimlerinde yüksek bir âlim olarak yetişti. Mensûrî hastahânesinin başhekimliğine ta’yin edildi. 833 (m. 1430) senesi Cemâzil-âhır ayının sekizinde, tâ’ûn (veba) hastalığından Kâhire’de vefât etti.
Bağdad’da doğup büyüyen İbn-i Kirmânî, daha küçük yaşta Kur’ân-ı kerîmi ezberledi. Kırâat ilminde, “Şâtıbiyye” ve İbn-i Hâcib’in “Kâfiye” ve “Şâfiiyye” adındaki eserleri ile “Tasrif-ül-İzzî” ve Fıkıhda “Hâvî” adındaki eserlerin hepsini, Hanefî mezhebi âlimlerinden ve babasının talebelerinden olan Celâleddîn Es’ad bin Muhammed’den okudu. Kur’ân-ı kerîmin çoğunu, i’râb ve terkibini (nahiv ilmi bakımından cümle tahlillerini) onun yanında mütâlâa etti. Yine o, Mâlikî âlimlerinden Şemseddîn
Muhammed bin Sa’îd’in yanında “Milha” kitabının bir bölümünü ezberledi. Kâtib Şemseddîn-i Râzî, Yezdî ve Şemseddîn-i Mâlikî’nin yanında kitabeti (güzel yazı yazma san’atını) öğrendi. İzzeddîn Ebû İshak ile edebiyat ilimlerini okudu ve ondan çok faydalandı. Onun bu sahadaki bütün bilgilerini topladı. Edebiyat bilgilerini ondan aldı. Aklî ilimleri de, Alâüddîn-i Benbîhî’den öğrendi. Mantık ilminin ba’zı kısımlarını Kâdı Alâüddîn-i Hirevî’den okudu. Tıb ve başka ilimleri de, Şemseddîn Muhammed Mahûlî ve Tabîb Ziyâüddîn’den, hey’eti (astronomiyi) Fahreddîn-i Nîlî’den, “Miftâh” kitabının ba’zı kısımlarını İzzeddîn Hancî’den, Beydâvî’nin “Tavâli” kitabını Sa’deddîn-i Şa’bânkârî’den, Semerkandî’nin “Âdâb-ül-bahs” kitabı ile “Tavâli’ Şerhi”ni Mevlânâzâde’den okuyup öğrendi. Ayrıca ondan Mantıktan “Şemsiyye Şerhi”nin ba’zı kısımlarını okudu. Va’z ve hitâbet ilimlerini Cemâleddîn İbni Debbâg ile Cemâleddîn İbni Devâlîbî’den ve başka âlimlerden aldı. “Hâvî” kitabından bir konuyu, daha bülûğ çağına girmeden Nûreddîn Sâlih’den okumuştu. Yine o kitabın bir bölümünü Mekke’de Muhıbbüddîn-i Lügavî’den okudu. Ayrıca ondan lügat ilmini de okuyup öğrendi. Onun “Kâmûs”unun bir kısmı ile “Abbâb”, “Muhkem” ve “Cemî’u hatt-ıl-feteyân” kitaplarını da okudu. Birçok âlimin nazım ve nesirlerinden çoğunu yazdı. Onlardan çok istifâde etti.
Hazerde ve seferde babasından hiç ayrılmadı. Onunla beraber elliye yakın şehir dolaştı. 776 ve 777 (m. 1375) senelerinde, Mekke’de mücavir olarak kaldığı yıllarda babasıyla beraberdi. Timur Hân’ın Bağdad’a girmesinden sonra, babası ile beraber Şam’a geldi. Ondan “Kütüb-i sitte’yi, ya’nî meşhûr altı hadîs kitabını sayısız defalar dinlemişti. Onun huzûrunda Kur’ân-ı kerîmin i’râbını tamamladı. “Keşşâf ve “Beydâvî” tefsîrlerini birçok defalar okudu. Yine onun eserlerinden “Nukûd ve Rudûd” ile, Buhârî’nin bu kitaba yaptığı şerhini defalarca okudu. Bu şerhin ba’zı kısımlarını, İbn-i Hâcib’in nahivde “Kâfiye”sinin ve sarf ilmindeki “Şâfiiyye”sinin hepsini, “Minhâc-ül-aslî” kitabı ile Burhâneddîn-i İbrî’nin buna yazdığı şerhini, Beydâvî’nin “avâli” kitabı ile, Şemseddîn-i İsfehânî’nin buna yaptığı şerhini, mantıkta “Metali” kitabı ile, Kutbüddîn-i Tahtânî’nin şerhini, Hocası Adûd’un “Fevâid-i Gıyâsiyye” kitabı ile, onun “Ebyât-ül-bedî” üzerine yaptığı şerhini, “Makâmât-ı Harîriyye”nin bir kısmı ile, İbn-i Hâcib’in “Şerh-i Mufassal” hakkındaki bütün açıklamalarını, fıkıhta “Hâvi” kitabı ile; “Ta’lîk”, “Ta’lîka” ve “Tûsî” gibi şerhlerini, dinleyip öğrendi.
Yine babasının Bağdad’da 12 seneye yakın ba’zı medreselerde ders okuttuğu senelerde, “Vecîz” kitabını ve onun şerhini, Sehâkî’nin “Miftâh” kitabını ve onun şerhlerinin çoğunu, özellikle hocası Adûd’un; “Muhtasar”, “Mevâkıb” ve “Cevâhir” kitaplarına yaptığı şerhlerini dinleyip öğrendi.
Mekke’de; Cemâleddîn Muhammed bin Ahmed bin Abdullah bin Abdullah-i Mu’ti’den, Mecdüddîn-i Lügavî’den, Nûreddîn-i Horasânî’den ve Bağdad’da da Nûreddîn Ali bin Yûsuf bin Hasen ez-Zerendî’den hadîs-i şerîf dinledi. 800 (m. 1397) senesinin başlarında Kâhire’ye geldi ve Sirâcüddîn-i Bülkînî’nin Câmi-i Hâkim’deki talebelerinin yanına yerleşti. Ondan hiç ayrılmadı. Onunla, İbn-i Abdüsselâm’ın “Kavâid” kitabı üzerine yapılan “Fevâid-ül-Cüssâm” kitabını okumaya devam etti. Onun fetvâlarının hepsini yazdı. O da, fetvâ ve ders vermek husûslarında ona izin verdi. Irâkî’den “Elfıye”sini okudu. Ve yine İbn-i Mülakkın’dan da ilim tahsil etti. Gamârî’nin huzûrunda “Matâli” şerhini ve başka eserleri okudu. Şam taraflarında bulunduğu sırada, Tâceddîn bin Berdes’den “Sahîh-i Müslim”i okudu.
Çeşitli ilimde çok yükseldi. Babasının ve başkalarının şerhlerinden istifâde ederek, “Buhârî’yi ve “Müslim”i şerh etti. “Ravda” kitabı ile İbn-i Kayyım’ın “Tuhfet-ül-mevdûd” kitaplarını ihtisar etti, kısalttı.
Eserlerinden başlıcaları şunlardır: 1- Şerh-ül-Câmi’ıs-sahîh: “Sahîh-i Müslim” adındaki hadîs kitabının şerhidir. 2- Mecma’ul-bahreyn ve cevâhir-ül-habreyn fî Şerh-il-Buhârî: Sahîh-i Buhârî’nin 8 cildlik şerhidir. Babasının ve başka âlimlerin şerhlerinden istifâde ederek hazırlamıştır. 3- El-Muhtasar fî târih-i Mısr, 4- El-Maksûd fî tuhfet-il-mevdûd.
Babası hayatta iken, daha küçük yaşlarında ilim öğrenmek isteyenlere faydalı olurdu. Hanbelî âlimlerinden ve hocası olan Cemâleddîn bin Devâlîbî’nin oğlu Şihâbüddîn Ahmed’e nahiv ilmini o okutmuştu.
Şeyh İbn-i Hacer, “Mu’cem” adındaki eserinde diyor ki: “O, eskiden Kâhire’ye gelmişti. Şam’da oturdu. Daha önce Sultan Müeyyed’in hizmetinde bulundu. Bundan sonra, bir defa onunla beraber Kâhire’ye geldi. Bîmâristan nâzırlığına (hastahâne baş hekimliğine) ta’yin edildi. Çok eser yazdı. Çok hızlı yazı yazardı. Birçok ilimde mahirdi. Yüksek faziletler sahibiydi. Vefâtından bir sene önce gözleri a’mâ, ya’nî görmez oldu. İhtiyâçlarını ailesi görürdü.”
Makrizî diyor ki: “O, çeşitli ilimlerde yüksek bir zât idi. 800 senesinin başlarında Bağdad’dan Kâhire’ye geldi. “Sahîh-i Buhârî”ye yaptığı şerhi ile meşhûr oldu. Emîr Şeyh Mahmûdî ile sohbet etti. Onunla beraber Trablus’a gitti ve onun yardımcılığına ta’yin edildi. Ba’zı hâdiselerin zuhur etmesiyle, yine onunla birlikte Kâhire’ye döndü. Onun Mısır Sultânı olmasından sonra, Mensûrî hastahânesinin nâzırlığına ta’yin edildi.”
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-13, sh. 230
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-10, sh. 259, 261
3) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 207
4) El-A’lâm cild-8, sh. 166
5) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 527İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İBN-İ KUTLUBOĞA (Muhammed bin Muhammed)
Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Muhammed bin Muhammed bin Ömer bin Kutluboğa el-Büktemrî el-Mısrî el-Kâhirî’dir. Lakabı, “Allâme Seyfeddîn” idi. Takriben 798 (m. 1396) senesinde dünyaya geldi Hanefî mezhebindeki birçok âlimden ilim tahsil etti. “Kâri-ül-Hidâye” diye meşhûr olan Sirâcüddîn ve İbn-i Hümâm, onun en meşhûr olan hocalarındandır. Bilhassa İbn-i Hümâm’dan çok istifâde etti. Ezkâvî ile karşılaştığında, onun için duâ etmişti “Dav-ül-lâmi” adındaki eserin sahibi bu husûsu şöyle nakleder: “O, bir gece rü’yâsında Ezkâvî’yi gördü. Kendisine duâ etmesini, bu sûretle kalbinden dünyâ sevgisinin çıkmasını istedi. Ezkâvî, ona dedi ki: “Allahü teâlâ birşeyi dilediği zaman, o iş muhakkak olur. Bundan sonra da: “Uzletini, ya’nî insanlardan ayrı kalmanı çoğalt!” diye nasîhatta bulundu.” Hocası İbn-i Hümâm da, onun hakkında dedi ki: “Allaha yemîn ederim ki, sen bir yere girip orayı vatan edinsen, hemen meydana çıkar, meşhûr olursun!” O, çeşitli medreselerde ders okuttu. Şöhreti her yere yayıldı. İsmi duyulmayan yer kalmadı. Çok talebesi oldu. Tefsîr, kelâm, fıkıh, usûl, Arab dili ve edebiyatı ilimlerinde asrının İmâmı, en büyük âlimi sayıldı. Çok eser yazdı. 881 (m. 1477) senesi Zilka’de ayının yirmidördüncü Pazartesi gecesi vefât etti.
Hocası Kemâleddîn İbni Hümâm, Şeyhûniyye Medresesi’nin meşihat makamında iken, onu kendisine nâib (yardımcı) seçmişti. Zeyneddîn-ül-istidâr Medresesi’ne müderris olarak ta’yin edildi. Mensûriyye Medresesi’nde tefsîr dersini, eski Eşrefiyye Medresesi’nde de fıkıh derslerini okuttu. Celâleddîn-i Süyûtî ondan çok ilim öğrendi.
Hocası İbn-i Hümâm onun hakkında şöyle buyurdu: “O, Mısır diyarının muhakkik âlimidir. Bununla beraber, Selef-i sâlihînin bildirdiği doğru yoldan asla ayrılmadı. Çok ibâdet eder, hayır ve hasenatta bulunurdu. Dünyâya düşkün olanların yanına gidip gelmez ve onların yanında oturmazdı.”
Eserlerinden başlıcaları şunlardır: 1-Envâr-ut-tenzîl haşiyesi: Kâdı Beydâvî’nin tefsîrine yaptığı kıymetli bir haşiyedir. 2-Tavdîh haşiyesi: İbn-i Hişâm’ın Tenkih şerhine yaptığı haşiyedir. 3-Tavâli’ haşiyesi: Kâlşâdî’nin eserine yaptığı haşiyedir. 4-Şerh-ül-akâid, 5-Şerh-ül-menâr Nesefî’nin eserinin şerhidir.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-11, sh. 255
2) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 332, 333
3) Bugyet-ül-vuât cild-1, sh. 231
4) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 210İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İBN-İ KÜHEYL
Mâlikî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Ahmed bin Muhammed bin Abdullah bin Ali bin Ebü’l-Feth Becâî’dir. İbn-i Küheyl Tûnûsî ismiyle meşhûr olup, künyesi Ebü’l-Abbâs’dır. 802 (m. 1400) senesinde doğdu. 869 (m. 1465) senesinde vefât etti. Tûnus’da yetişmiş olan meşhûr âlimlerden olup, fıkıh ve tasavvuf ilminde âlim idi. Nahiv ilmini, Ebü’l-Hasen İbni Senât’den, mantık ve kelâm ilmini Übey’den, fıkıh ilmini; Kalşânî’den, Ebü’l-Kâsım Abdüsî’den, Ebû Yûsuf Ya’kûb Za’bî’den, Ebû Abdullah bin Merzûk Uceysî’den ve zamanının diğer âlimlerinden öğrendi. Ayrıca; Ebû Zekeriyyâ Yahyâ bin Mensûr’dan, Ebû Abdullah İbni Müsâfir’den, Ebü’l-Kâsım el-Endülüsî’den, Şerîf bin Abdullah Tilmsâni’den hadîs-i şerîf dinledi.
İbn-i Küheyl, hoş sohbet, sözüne güvenilen, sâlih ve evliyâ bir zât olup, eserleri şunlardır: “Mukaddemât” Fıkıh ile ilgilidir. “El-Vesaik-ül-asriyye”: Vesîkalar ile ilgilidir. “Avn-üs-sâirin ilel-Hak”: Bu eseri de tasavvuf ile ilgilidir, İbn-i Küheyl, meşhûr hadîs âlimi İbn-i Hacer Askalânî ile, 846 (m. 1442) senesinde karşılaşıp görüşmüştür. Onunla karşılaştığında, İbn-i Hacer Askalânî’yi medheden bir şiir söylemiştir. Bu şiirin tercümesi şöyledir:
“Feth-ül-bâri’yi (Sahih-i Buhârî şerhi) yazmakla insanlar arasında büyük bir i’tibâr kazandınız. Allahü teâlâ sizi korusun ve gayretinizi dâim kılsın ve kem gözlerden muhafaza eylesin.”
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-2, sh. 123
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-2, sh. 136
3) El-A’lâm cild-1, sh. 230
4) Neyl-ül-İbtihâc (Dîbâc kenarında) sh. 81İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İBN-İ MECDÎ (Ahmed bin Receb)
Fıkıh, nahiv ve fen âlimi. İsmi, Ahmed bin Receb bin Tayboğa el-Mecdî’dir. Künyesi Ebü’l-Abbâs olup, lakabı Şihâbüddîn’dir. İbn-i Mecdî ismiyle meşhûr oldu. 767 (m. 1366) senesi Zilka’de ayının başlarında Kâhire’de doğdu. 850 (m. 1446) senesi Zilka’de ayının onbirinde, Cumartesi gecesi Kâhire’de vefât etti.
İbn-i Mecdî, önce Kur’ân-ı kerîmi ezberledi. Minhâc, Hâvî, Elfive ve birçok kitapları okudu. Fıkıh ilmini; Bülkînî, İbn-ül-Mülakkın, Kemâlüddîn Demirî, Serâfüddîn Mûsâ bin el-Bâbâ, Şemsüddîn Irâkî’den, ferâiz ilmini; Takıyyüddîn bin İzzüddîn Hanbelî’den, Arabî ilimleri de Şemsüddîn Acemî’den öğrendi. İlim için çok çalıştı. Çok zekî idi. Fen ilimlerinde az bir zamanda üstün bir dereceye yükseldi. Matematik, astronomi, hendesede (Geometride) sözü senet oldu. Çok kimseler ondan ilim öğrendi. İbn-i Hıdır, Nûreddîn Verrâk Mâlikî, Serâfüddîn bin Cîân; Seyyid Ali, Şihâbüddîn Süceynî, Hiytemî, Bedrüddîn Mardânî, Zeynüddîn Zekeriyyâ, Bedrüddîn Hasen A’rec gibi âlimler dersini dinlediler ve ondan çok istifâde ettiler. Büyük hadîs âlimi Şihâbüddîn Kelûtâtî de onun dersini dinledi.
İbn-i Mecdî, Câmi’ul-Ezher yanındaki evinde ibâdetle meşgûl oldu. Talebeye ve fakirlere karşı çok merhametli idi. Canbekiyye Medresesi’nde başmüderrislik yaptı. Mütevâzî, emaneti koruyan bir zât idi. Nükteli konuşurdu.
Aynî, onun hakkında şöyle söyledi: “O, din ve fen âlimi idi. İnsanlara helâl ve haramı öğretti. Evinde inzivâya çekilip, ibâdet ve tefekkürle meşgûl oldu.”
İbn-i Mecdî birçok eser yazdı. Eserlerinden ba’zıları şunlardır: 1-İrşâd-ül-hâir fil-ameli bi rub-id-devâir, 2-El-Kavl-ül-müfîd fî Câmi’ıl-usûl vel-mevâlid, 3-El-Menhel-ül-azb-üz-zülâl fî ma’rifeti hisâb-il-hilâl, 4-El-Faslü fil-ameli bil mukantarât, 5-Er-Risâletü fil-ameli bil ceyb, 6-Ed-Dav-ül-lâih fî vad-ıl-hutût alel-Fesâih, 7- Er-Rub-ül-mesîr, 8- Er-Rub-ül-hilâl, 9- Ma’rifet-ül-evsât, 10-İstihrâ-üt-tevârih ba’duha min ba’d, 11-Et-teshîl vet-takrîb, 12-Ed-Dürr-ül-yetîm fî sinâat-it-takvîmîn, 13-El-Kevâkib-ül-mudiyye fil-ameli bil mesâil-id-Düriyye.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-1, sh. 221
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-1, sh. 300
3) Bugyet-ül-vuât cild-1, sh. 307
4) El-A’lâm cild-1, sh. 125
5) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 128
6) Keşf-üz-zünûn cild-1, sh. 64, 577, 758
7) Brockelmann Sup-2, sh. 158İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İBN-İ MELEK
Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Abdüllatîf bin Abdülazîz bin Emînüddîn’dir. Lakabı İzzüddîn’dir. İbn-i Melek veya İbn-i Ferişte künyesiyle meşhûr oldu. İzmir yakınlarında bulunan Tire’dendir. Doğum târihi kesin olarak bilinmemektedir. 801 (m. 1399) senesinde Tire’de vefât etti.
İbn-i Melek, zamanındaki büyük âlimlerden ilim tahsil etti. Zamanının bütün ilimlerini öğrendi. Özellikle dînî ilimlerde ihtisas sahibi oldu. Bütün ilimlerde üstünlüğünü kabûl ettirdi. İlmî ve faziletiyle kendini halka ve ileri gelenlere sevdirdi. En zor metinleri mütâlâa etmekte ve ilimlerin çoğunu ezberlemekte meşhûrdur. Aydınoğlu Mehmed Bey’e ders okutmuştur. Aydınoğlu Mehmed Bey, Tire’de hocası adına İbn-i Melek Medresesi diye bilinen medreseyi yaptırdı, İbn-i Melek, bu medresede vefât edinceye kadar müderrislik yaptı ve eser yazmakla meşgûl oldu.
İbn-i Melek hazretlerinin; usûl, fıkıh, hadîs ve tasavvufa dâir birçok kıymetli eserleri vardır. Bu eserlerden ba’zıları şunlardır: 1-Şerh-i Meşârık-ı Şerîf: İmâm-ı Saganî’nin hadîs ilmine dâir Meşârık-ül-envâr’ın şerhidir. Birçok âlimler tarafından şerh edilmişse de, en meşhûru İbn-i Melek hazretlerinin şerhidir. Bu şerhin ismi, “Mübârek-ül-Ezher fî şerh-i Meşârık-ül-envâr”dır. 2-Şerhu Menâr-il-envâr Hâfızüddîn Ebü’l-Berekât en-Nesefî’nin, fıkıh bilgilerinin âyet-i kerîmelerden ve hadîs-i şerîflerden nasıl çıkarıldığını anlatan fıkıh usûlüne dâir eserinin şerhidir. 3-Şerh-i Mecmâ’ul-bahreyn: Muzafferüddîn Ahmed bin Ali Bağdâdî’nin Hanefî fıkhına dâir meşhûr eserinin şerhidir. 4- Vikâye şerhi: Sadr-uş-Şeria’nın Vikâyet-ür-Rivâye fî mesâil-i Hidâye adlı eserinin şerhidir. Bu şerhi, oğullarından Ca’fer’e Vikâye’yi okuttuğu zaman yazmışsa da, hastalığı sebebiyle temize çekmeğe muvaffak olamamış, fakat sonra diğer oğlu Muhammed Efendi tamamlamış ve temize çekmiştir. 5-Şerhu Tuhfet-ül-mülûk: Ebû Bekr Râzî’nin Hanefî mezhebinin fürû’atına dâir yazdığı eserin şerhidir. 6-Şerhu Mukaddimet-ül-fıkhiyye: Ebü’l-Leys-i Semerkandî’nin eserine yazdığı şerhdir. 7-Kitâbün min-et-Tasavvuf, 8- Kânûn-i Lügât-i ilâhî: Kur’ân-ı kerîmin mübârek lafızlarına dâir manzûm bir lügatçedir. 9-Münyet-üs-Sayyâdîn 10-Bedr-ül-vâ’izîn ve Zuhr-ül-âbidîn.
İbn-i Melek hazretleri, Menâr şerhinde buyuruyor ki: “Müctehidlerin bir din bilgisi üzerindeki sözleri birbirine uymadığı zaman, sonra gelen âlimlerin, bu bilgiyi müctehidlerin bildirmiş olduklarından başka türlü anlatmalarının bâtıl olduğu sözbirliğiyle bildirilmiştir.”
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-6, sh. 11
2) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 66
3) Fevâid-ül-behiyye sh. 107
4) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-4, sh. 329
5) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 342
6) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 617
7) Keşf-üz-zünûn cild-1, sh. 231, 385, cild-2, sh. 168, 1820,
? Brockelmann Gal-2, sh. 213
9) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 246, 1018İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İBN-İ MUKRÎ (İsmâil bin Ebî Bekr)
Yemen’de yetişen âlimlerin büyüklerinden. İsmi, İsmâil bin Ebî Bekr bin Abdullah bin İbrâhim olup, İbn-i Mukrî diye meşhûrdur. Lakabı Şerefüddîn, künyesi Ebû Muhammed’dir. 754 (m. 1353) senesi Cemâzil-evvel ayının ortasında, Yemen’de Ebyât-ı Hüseyn denilen yerde doğdu. Aslen deniz sahilindeki Serce şehrindendir. 837 (m. 1434) senesinde Zebîd şehrinde vefât etti.
Doğum yeri olan Ebyât-ı Hüseyn’de büyüdü. Buradan Zebîd şehrine gitti. Burada büyük âlim Cemâleddîn Reymî ve daha başka âlimlerden fıkıh ve diğer ilimleri öğrendi. Muhammed bin Zekeriyyâ ve Abdüllatîf Şercî gibi zamanın âlimlerinden Arab dili ve edebiyatı ile ilgili ilimleri öğrendi. Fıkıh, Arab dili ve edebiyatı ile diğer ilimlerde büyük âlim oldu. Şiir söylemekte de çok usta idi. Akranlarından daha ileri bir mertebeye yükseldi. Adı her tarafta duyuldu. Yemen Melikleri (sultanları) ona hürmet gösterirdi. Devlet ileri gelenleri ve halk tarafından çok sevilirdi. Sultan Eşref, Ta’iz’deki Mücâhidiyye ve daha sonra Zebîd’deki Nizâmiyye Medresesi’nin müderrisliğine İbn-i Mukrî’yi ta’yin etti. Buralarda çok talebe yetiştirdi. Şöhreti diğer İslâm beldelerine kadar yayıldı. Mısır’a sefir (elçi) olarak vazîfelendirildi. Bu zamanda Kâdı’l-kudât makamında, meşhûr âlim Mecdüddîn Şîrâzî bulunuyordu. Bu zât bir kitap yazdı ve zamanın sultânı Eşrefe gönderdi. Bu kitabın her satırı elif ile başlıyordu. Bu kitap, sultânın çok hoşuna gitti, İbn-i Mukrî de, “Unvânü şeref” adında bir kitap yazdı. Daha önce buna benzer bir kitap yazılmamıştı. Bu kitabın her yerinde fıkıh ilminden bahsolunuyordu. Bu kitap, Sultan Eşref zamanında tamamlanamadı. Yazma işi bittiğinde, İbn-i Mukrî, kitabını Eşref’in oğlu Nasır’a takdim etti. O kadar güzel bir kitap olmuştu ki, başta Sultan Nasır olmak üzere, o beldenin ve diğer beldelerin âlimleri tarafından çok takdîr edildi. Bu kitabında; târih, arûz ve nazım şekillerinden ve kâfiye çeşitlerinden de bahsolunmaktadır.
İbn-i Hacer Askalânî, “İnbâ”sında şöyle der: “Ben, 800 (m. 1397) ve 806 (m. 1403) senelerinde onunla buluştum. Bana, her defasında çok fazla yakınlık gösterdi. Sultan Eşref zamanında, ba’zı yerlerde kadılık vazîfesinde bulundu. Nasır zamanında da çok ikramlar gördü. 810 (m. 1407) senesinden sonra hacca gitti. Edebiyat ve şiir söylemede çok usta idi. Mekke’de ondan çok şiir dinledim.”
Çok güzel ve te’sîrli konuşurdu. Firâset sahibi olup, görüşleri hep doğru çıkardı. Hâlleri ve sözleri güzel olup, herkes tarafından sevilirdi. Yemen emirleri, onun görüşlerinden istifâde eder ve tavsiyelerine göre hareket ederlerdi. Devamlı eser yazmakla meşgûl olurdu. Pekçok ilimde âlim idi. Fıkıh âlimlerinin muhakkıklarından idi. Çok güzel şiir söylerdi. Fıkıh, Arabca, mantık, usûl ilimlerinde büyük âlim idi. Edebiyat, nazım ve nesirde ise yed-i tûlâ sahibi idi. Ya’nî çok büyük âlim idi. Dahî denecek derecede zekî idi.
Pekçok eseri olup, bunlardan ba’zıları şunlardır: 1- Ünvân-üş-Şeref-il-vâfî fil-fıkıh ven-nahv vet-târih vel-arûz vel-kavâfi, 2- Dîvân, 3- Bedî’iyye, 4- Mes’elet-ül-mâ-il-müşemmeş, 5-Muhtasaru Ravda lin-Nevevî, 6-El-Kasîdet-üt-tâiyye, 7- İrşâd: Şafiî fıkhına dâir çok güzel bir kitaptır, ibâresi çok açık ve tatlıdır. Bu kitabı iki cild hâlinde şerhetmiştir. Şafiî âlimleri tarafından çok beğenilmiş, üzerine çok şerhler yazılmıştır.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-2, sh. 262
2) El-A’lâm cild-1, sh. 310
3) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 220
4) İnbâ-ül-gumr cild-3, sh. 521
5) Bugyet-ül-vuât cild-1, sh. 444
6) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-2, sh. 292
.İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İBN-İ MUZAFFER (Abdülkâdir bin Muhammed)
Şafiî mezhebi fıkıh âlimlerinden ve evliyânın büyüklerinden. İsmi, Abdülkâdir bin Muhammed bin Ali el-Hüseynî olup, lakabı Muhyiddîn’dir. İbn-i Muzaffer diye tanınır. 833 (m. 1430) senesi Şevval ayının onuncu günü, Hüseyniyye’de doğdu. 892 (m. 1487) senesinde vefât etti. Vefât târihi için başka rivâyetler de bildirilmiştir.
Doğum yeri olan Hüseyniyye’de yetişen İbn-i Muzaffer, önce Kur’ân-ı kerîmi, daha sonra; Umde, Şâtıbiyye, Tebrîzî ve daha başka eserleri okudu. İbrâhim el-Metbûlî ile sohbet etti. Fıkıh, fıkıh usûlü, hadîs, Arabî ilimler, tasavvuf ve daha başka ilimlerle meşgûl oldu. Şerîf-ün-nisâbe, İlmüddîn el-Bülkînî, İzzeddîn bin Abdüsselâm, Kemâleddîn bin Sîrîn ve daha başka âlimlerden ilim öğrendi. Öğrendiği ilimlerden çok şey yazdı, ilimde yükseldi. Bülkînî’nin vekîli oldu. Bir müddet Bülkînî’nin yanında bulunup ihtisas yaptı, İlmini ilerletti. Âlim zâtlardan çok istifâde etti.
Bir taraftan ilim ile meşgûl olurken, diğer taraftan ticâretle de meşgûl oldu ve bu husûsta da ilerledi. Allahü teâlâ ona çok mal ihsân etti.
İlmî, edebî ve tasavvufî sahadaki üstünlükleriyle birlikte, aynı zamanda kuvvetli bir şâir olan İbn-i Muzaffer, hakiki İslâm âlimlerinin büyüklüklerini ve üstünlüklerini anlatan kıymetli şiirler de yazmıştır.
İbn-i Muzaffer Abdülkâdir bin Muhammed hazretleri, büyük âlim, fazilet sahibi bir zât olup, ilimde bir derya misâli idi. Anlayışı çok kuvvetli idi. Bir ara kadılık yaptı. İlmi ile herkese faydalı oldu. Birkaç defa hacca, ilim öğrenmek ve öğretmek maksadıyla Şam ve daha başka yerlere gitti. Şam’da Şafiî âlimlerinin meşhûrlarından İbn-i Kâdı Şühbe ile görüşüp sohbet etti.
Yazdığı kıymetli eserlerden ba’zılarının isimleri şunlardır: Nazmu muhtasar-ı Ebî Şücâ’, et-Tavdîh fî nazm-it-tenkîh, Sirr-ül-esmâ fî meb-hasi hurûfi vel-esmâ, Nazmu Nûhbet-ül-fikr li İbn-i Hacer.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-4, sh. 285
2) İzâh-ül-meknûn cild-2, sh. 448
3) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 598
4) Mu’cem-ül-müellifîn cild-5, sh. 298İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İBN-İ MÜLAKKIN (Ömer bin Ali)
Fıkıh, hadîs ve târih âlimi. İsmi, Ömer bin Ali bin Ahmed bin Muhammed bin Abdullah el-Ensârî el-Vâdiyâşî el-Endülüsî et-Tekrûrî el-Mısrî olup, künyesi Ebû Hafs’dır. Lakabı Sirâcüddîn’dir. İbn-ül-Mülakkın diye meşhûrdur. 723 (m. 1323) senesi Rebî’ul-evvel ayında Kâhire’de doğdu. 804 (m. 1401) senesi Rebî’ul-evvel ayının altıncı günü Kâhire’de vefât etti.
Babası Nûreddîn; Endülüs’ün Vâdiyâş şehrinden olup, kültürlü, Kur’ân-ı kerîm ve kırâat vecihlerini, lügat, nahiv gibi ilimleri bilen bir zât idi. Daha sonra babası, Garbî Afrika’da et-Tekrûr beldesine gidip yerleşti. Oranın halkına Kur’ân-ı kerîm, nahiv ve benzeri ilimleri öğretti. Sonra da Mısır’a gitti. Orada evlendi. Aradan çok geçmeden, ölümün anî gelişi ile, 724 (m. 1324) senesinde vefât etti. Oğlu Sirâcüddîn, o esnada bir yaşında idi. Vefâtından az önce, arkadaşlarından sâlih bir zât olan Şeyh Şerâfüddîn Îsâ el-Magribî’ye vekâlet verip, oğlu Sirâcüddîn için vasıyyette bulundu. Bu zât, Tûlûn Câmii’nde insanlara Kur’ân-ı kerîm okur, onlar da ezberlerdi. O sebepten de el-Mülakkın dendi. Daha sonra bu zât, Sirâcüddîn’in annesi ile evlendi. Sirâcüddîn’in ta’lim ve terbiyesi ile meşgûl oldu. Bu sebeple de, Sirâcüddîn, İbn-i Mülakkın diye anıldı, Îsâ el-Magribî, ona Kur’ân-ı kerîmi öğretti. Mâlikî mezhebi fıkhını öğrenmesini istedi. İbn-i Mülakkın, bunun yanında Şafiî mezhebi fıkhını iyi öğrendi. El-Minhâc kitabını okuyup ezberledi. İbn-i Seyyidinnâs ve Kutbüddîn el-Halebî’den okudu. Mısır, Haleb, Dımeşk’da birçok zâtlardan ilim öğrendi. Fıkıh ilmini; zamanının büyük âlimlerinden olan Takıyyüddîn es-Sübkî, Kemâlüddîn en-Neşâî, İzzüddîn bin Cemâ’a’dan, Arab dili ve edebiyatını; Ebû Hayyân el-Gırnâtî, Cemâlüddîn bin Hişâm, Şemsüddîn Muhammed bin Abdürrahmân’dan, kırâat ilmini; Burhânüddîn er-Reşîdî’den, Hadîs ilmini; Ebü’l-Feth bin Seyyidinnâs, Kutbüddîn el-Halebî, Ebû Abdullah es-Serrâc, Muhammed bin Gâlî, Zeynüddîn Abdürrahmân bin Abdülhâdî, Ahmed bin Küştagdî, Hasen bin Sedîdüddîn, Ahmed bin Ali bin Ömer el-Halebî, Ahmed bin Ali el-Müştûlî, Muhammed bin Ahmed el-Fârûkî, Sadruddîn Ebi’l-Kâsım el-Meydûmî, İbrâhim bin Ali ez-Zerzârî, Zeynüddîn Ebî Bekr bin Kâsım er-Rahbî, Alâüddîn el-Moğaltay’dan öğrendi. 770 (m. 1368) senesinde Dımeşk’a gitti ve Fahruddîn bin el-Buhârî’nin talebelerinden olan İbn-ül-Emile ve başkalarından okudu. Âlim ve kâmil bir zât olup, ders okutmaya, fetvâ vermeye başladı. Dâr-ül-hadîs-il-Kâmiliyye’de idârecilik yaptı. Zamanının en önde gelen âlimlerinden olup, hadîs-i şerîf ilmine çok hizmette bulundu. Husûsiyetle Şafiî mezhebi fıkhının inceliklerini öğretti.
Onun hakkında, Burhânüddîn el-Halebî; “O, her ilim dalında bilgi sahibi idi” buyurdu.
İbn-i Hacer de onun hakkında; “İnsaf ve güzel ahlâk sahibi olup, ilmî çalışmalarla meşgûl olan, güleryüzlü bir zât idi” demektedir.
İbn-i Mülakkın, üçyüzden fazla eser yazdı. Eserlerindeki ifâde, ders anlatırken olan ifâdesinden çok daha güzeldi. Son zamanlarına doğru, eserlerinin büyük bir kısmı yandı. Bu durum onu çok üzdü. Bu sebeple de hastalandı. Eserlerinden ba’zıları şunlardır: 1- Ahbâru Kudâti Mısır, 2-İrşâd-ün-nebîh ilâ tashîh-it-Tenbîh li Ebî İshak eş-Şîrâzî, 3- El-İşârât ilâ mâ vakaa fil Minhâc minel Esmâî vel me’anî vel-lügat, 4- El-A’lâm fî şerhi umdet-il-ahkâm, 5- Emniyet-ün-Nebîh fîmâ yeridü alâ tashîh-it-Tenbîh li Ebî İshak, 6- İzâh-ül-İrtiyâb, 7- El-Bedr-ül-münîr fî tahrîci ehâdîs-iş-şerh-ıl-kebîr, 8-Et-Te’dîb fî muhtasar-it-Tedrîb fil-fıkh, 9- Târîh-üd-Devlet-it-Türkiyye, 10-Tuhfet-ül-Minhâc, 11- Tahricü ehâdîs-il-mühezzeb li Ebî İshak (2 cild), 12-Tezkiret-ül-Ahyâr bi mâ fil Bust minel Ahbâr fil-fürû’, 13- Tezkiretü fî ulûm-il-hadîs, 14- Tercümânü Şa’bil îmân tashîh-ül-Hâvî fil-fürû’, 15- Tashîh-ül-Minhâc lin-Nevevî fil-fürû’, 16- Telhîs-ül-Vukûf alel-merkûf, 17- Cem’ul-Cevâmi’ fil-fürû’, 18- Hadâik-ül-Hakâik fil-hadîs, 19- Hulâsat-ül-bedr-il-münîr lehû, 20- Dürer-ül-Cevâhir fî menâkıb-iş-Şeyh Abdülkâdir, 21- Şerh-ül-erba’în lin-Nevevî, 22- Şerh-ül-Elfiye-i İbn-i Mâlik, 23- Şerh-ül-Hâvî sagîr lil-Kazvînî, 24- Şerhu Zevâid Câmi’ut-Tirmizî ales-Sahîhayn ve Ebî Dâvûd, 25- Şerh-ül-Umdeti liş-Şâşî, 26- Şerhu Muhtasar et-Tebrîzî, 27- Şerhu Minhâc-il-Vüsûl lil-Beydâvî, 28-Şevâhid-üt-Tavdîh fî şerh-il-Câmi’ ıs-Sahîh lil-Buhârî, 29- Tabakât-ül-evliyâ, 30- Tabakât-ül-Muhaddisîn, 31-Avâlet-üt-Tenbîh, 32- Acâlet-ül-Muhtâc ilâ Tercih-il-Minhâc lin-Nevevî, 33-El-İddetü fî ma’rifeti ricâl-il-umdeti, 34-Ikd-ül-mezheb fî tabakât-ı cümlet-il-mezheb, 35- Ukûd-ül-Kümâm fî müteallikât-il-Hamâm, 36- Umdet-ül-Muhtâc fî şerh-ıl-Minhâc lin-Nevevî, 37- Gâyet-us-Sülfî Hasâis-ir-Resûl ( aleyhisselâm ), 38- Gâyet-ül-Fakîh fî şerh-ıt-Tenbîh li Ebî İshak, 39- Kitâbü aded-il-Fırâk, 40- El-Mugnî fî telhisi kitabi İbn-i Bedr, 41- El-Mukni’ fî ulûm-il-hadîs, 42- El-Müntekâ min-el-Hulâsâti lil-Bedr-il-münîr, 43- Nüzhet-ül-ârifîn fî tevârih-il-mütekaddimîn, 44- Had-in-Nebîh fî şerh-ıt-Tenbîh.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-7, sh. 297
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-6, sh. 100
3) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 44
4) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 791
5) Hüsn-ül-muhâdara cild-1, sh. 438
6) Tabakât-ül-evliyâ mukaddimesi
7) Keşf-üz-zünün cild-1, sh. 29, 60, 479, 559 cild-2, sh. 1104, 1672, 1750,
? İzâh-ül-meknûn cild-1, sh. 153, 391 cild-2, sh. 587, 816
9) Brockelmann Sup-2, sh. 110İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İBN-İ MÜNÂVÎ
Şafiî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Ali bin Ahmed bin Osman bin Muhammed bin İshak es-Selemî (veya Sellâmî) el-Münâvî (veya Menâvî) el-Kâhirî’dir. İbn-i Münâvî olarak tanınır. Annesinin ismi Hadîce, anne tarafından dedesinin ismi de Sirâcüddîn Ömer’dir. 813 (m. 1410) senesi Rebî’ul-evvel ayının onüçüncü günü, Mısır’da Kâhire’de doğdu ve orada yetişti. 887 (m. 1472) senesi Rebî’ul-evvel ayının sonuncu Cum’a günü, Kâhire yakınlarında vefât etti. Sa’îd-üs-sü’adâ kabristanında Kemâleddîn Muhammed Demîrî hazretlerinin kabrinin yakınında defn olundu.
İlk olarak Kur’ân-ı kerîmi ezberleyen İbn-i Münâvî, bundan sonra; Umde, Elfiye-i İbn-i Mâlik isimli eserler ile, usûl ve fürû’u fıkha dâir Minhâc kitaplarını, Bürde ve Bânet Sü’âd kasidelerini ve daha başka eserleri ezberledi. Bu ezberlediklerini Veliyyüddîn-i Irâkî’ye ve başka âlimlere dinlettirdi. Aklının ve zekâsının çokluğu, hafızasının kuvvetliliği ile tanınırdı. Okuduğu bir kitaptan hergün yüz satır ezberlerdi. Bânet Sü’âd ve Bürde kasidelerini yalnızca üç günde ezberledi. Buna çok sevinen babası, hediye olarak oğluna iki adet altın verdi. Babası da âlim ve müderris bir zât idi.
Çocukluğunda ona sihir yapılıp, şiddetli bir hastalığa tutuldu. İbn-i Münâvî’nin annesi, rü’yâsında Peygamber efendimizi gördü. Peygamber efendimiz ona, üzülmemesini, oğlunun iyileşeceğini bildirip, duâ buyurdular. Bundan sonra İbn-i Münâvî hemen iyileşti.
Fıkıh ilmini Mecdüddîn-i Birmâvî, Şemseddîn-i Birmâvî, Şerefüddîn-i Sübkî gibi âlimlerden öğrenen İbn-i Münâvî, ayrıca Veliyyüddîn-i Irâkî ve başka âlimlerin sohbetlerinde bulunup, onlardan çok istifâde etti. Tefsîr, hadîs, fıkıh, ferâiz, hesap ve başka ilimlerde âlim oldu. İlim öğrenmekteki gayretli çalışmaları, akıl zekâ, hafıza ve anlayış kabiliyetinin fevkalâde olması sebebiyle dikkatleri üzerine çekti. Daha genç yaşta iken, sultan tarafından âmil (zekât toplama me’muru) olarak ta’yin edildi. Bu vazîfeyi çok güzel bir şekilde yerine getirdi. Daha sonra bu vazîfeden ayrılarak, sâdece ilim ile meşgûl olmaya başladı. Çok talebe yetiştirdi. Talebelerinin çoğu, zamânın büyük âlimlerinden oldular. Necmeddîn İbn-i Hacî, Burhâneddîn bin Haccâc el-Ebnâsî, Kâyâtî, Venâî ve Mahallî gibi zâtlar bunlardandır.
Kendisi ve kardeşi, babalarının vefâtından sonra çok genç yaşlarında ders ve fetvâ vermeye başladılar. Câveliyye, Sa’diyye, Sekriyye, Kutbiyyet-il-atîka, Mecdiyye, Meşhed-i Hüseynî, İftâ-i dâr-ül-adl ve daha başka yerlerde vazîfe yaptılar. Ders okuttular. Dayıları Celâleddîn İbn-ül-Mülakkın ve Alemüddîn Bülkînî’nin kadılık yaptıkları yerlerde onların vekîli oldular.
Hayriyye, Decviyye, Demenhûriyye, Kalyûbiyye ve Menûfiyye bölgelerinde kadılık vazîfelerinde bulunan İbn-i Münâvî’ye, dilediğini bir vazîfeye getirmek ve dilediğini vazîfeden azletmek salâhiyeti verildi.
İbn-i Münâvî hazretleri, yedi defa hacca gitti. Medîne-i münevverede Muhibbüddîn el-Matarî ismindeki âlim ile görüşüp, sohbetinde bulundu. İki defa Beyt-ül-makdîs’i ziyâret etti. Orada da meşhûr âlim Şihâbüddîn bin Rislân ile görüşüp, sohbet etti. Kendisi büyük âlim olmakla birlikte, ilmini ilerletmek için İskenderiyye ve daha başka yerlere gidip, oralarda bulunan meşhûr âlimler ile görüştü.
Zeynüddîn Estâdâr, Bulak şehrinde bulunan ve kendi ismini verdiği medresesinin meşihat ya’nî idârecilik makamına İbn-i Münâvî’yi getirdi. Orada bu vazîfeyi yaparken, bir taraftanda aynı beldede bulunan Câmi’ul-Bârizî Medresesi’nin önde gelen müderrislerinden olarak vazîfe yaptı. Diğer insanlarla birlikte, fazilet sahibi yüksek zâtlar da onun sohbetlerinden, ders ve fetvâlarından istifâde ederlerdi.
Zekâsının ve anlayış kabiliyetinin çok üstün olmasıyla tanınan İbn-i Münâvî, gayet ağırbaşlı, işlerinde istikrârlı ve ihtiyâtlı hareket eden, çok tevâzu sahibi bir zât idi. Gösterişten, fazla masraflı olmaktan çok uzak idi. İsminin insanlar arasında yayılmasını, şan ve şöhret sahibi olmayı, nâm ve nişanının bulunmasını istemezdi.
İbn-i Münâvî, ba’zı kitaplara ta’lîk yapmış olup; Ukâz-il-muhtâc li tevdîh-ıl-Minhâc, Ebû Şücâ’nın kitabı ve Hâvî bunlardandır. Ebû Şücâ’nın kitabına yaptığı ta’lîki tamamlayamamış olup; “Şayet tamamlasaydı yirmi cild olurdu” denilmiştir.
Ed-Dav-ül-lâmi’ kitabının müellifi olan Şemseddîn Muhammed Sehâvî, İbn-i Münâvî ile çok görüştüğünü, faydalı sözlerini, sohbetlerini dinlediğini ve söylediği şiirlerden ba’zılarını yazdığını bildirmektedir.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-7, sh. 20
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-5, sh. 169
3) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 323İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İBN-İ NÂSIRUDDÎN
Hadîs ve Şafiî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Muhammed bin Abdullah bin Muhammed bin Ahmed bin Mücâhid bin Yûsuf el-Kaysî el-Hamevî ed-Dımeşkî olup, künyesi Ebû Abdullah ve lakabı Şemsüddîn’dir. İbn-i Nâsıruddîn diye meşhûr olmuştur. Aslen Suriye’nin Hama şehrindendir. 777 (m. 1375) senesi Muharrem ayının başlarında Dımeşk’da doğdu ve orada yetişti. 842 (m. 1438) senesi Rebî’ul-âhır ayında şehîd edildi. Akîbe kabristanında, babasının yanına defnedildi.
İbn-i Nâsıruddîn, ilk defa Kur’ân-ı kerîmi ve birçok muhtasar eseri ezberledi. Selâhaddîn-i Akfehsî, Hâfız Burhâneddîn, İbn-i Hatîb-ün-Nâsıriyye, Cemâleddîn bin Zâhire, Ebû Hüreyre bin Zehebî, Muhammed bin Muhammed bin Abdullah, Reslân ez-Zehebî, Şihâbüddîn Ahmed el-Hüseynî, Bedrüddîn bin Kavvân, İbn-ül-Mülakkın gibi âlimlerin derslerinde bulunup, onlardan ilim öğrendi. Tenûhî, Ebü’l-Hayr bin Alâî ve Mu’înüddîn-i Mısrî’den icâzet aldı. Hadîs, fıkıh, nahiv, târih ve neseb (soy) ilimlerinde çok yükseldi.
İlim tahsilini tamamladıktan sonra, öğrendiği yüksek ilimleri başkalarına öğretmeye başladı. Çeşitli yerlerde bulunup, talebelere ders verdi.
Dâr-ül-hadîs-il-Eşrefiyye Medresesi’nin meşihatında (başmüderrisliğinde) bulundu. Oranın idâreciliğini yaptı. Çok talebe yetiştirdi.
Allâme, İmâm (âlimlerin önderi, büyüğü), hafızası çok kuvvetli bir zât olan İbn-i Nâsıruddîn, çok haya ve güzel ahlâk sahibi bir zât idi. Her türlü çirkin düşünceden, kin, düşmanlık ve hasedden uzak temiz bir kalbe sâhib idi. Hep tefekkür ederdi. Dâima düşünceli görünürdü. Gayet mütevâzi olup, kendisinde bulunan güzel hasletler sebebiyle herkes tarafından sevilen, sohbetlerinden zevk alınan yüksek bir zât idi. Herkesle iyi geçinir, kendisine gelenleri çok güzel bir sûrette karşılardı. Bir kimsenin bir sıkıntısı olsa, onunla yakından ilgilenir, insanlara fâideli olmaya gayret ederdi.
İbn-i Nâsıruddîn’de bulunan bu güzel vasıflar ve ilimdeki derecesinin yüksekliği sebebiyle, âlimler tarafından övülmüş, hakkında medhedici sözler söylenmiştir, İbn-i Hatîb-ün-Nâsıriyye, İbn-i Nâsıruddîn’i; temiz ahlâklı, Dımeşk’ın muhaddisi (hadîs âlimi), faziletli bir zât olarak bulduğunu bildirmektedir. Başka zâtlar da, onun; akıllı, zekî ve nâzik bir insan, ilim ehli arasında tevâzu sahibi bir zât olduğunu bildirmişlerdir.
İbn-i Nâsıruddîn hazretleri, sahip olduğu yüksek ilimleri talebelerine de okutmuş, bununla beraber birçok da kıymetli eser yazmıştır. Bu kıymetli eserlerinden ba’zılarının isimleri şöyledir:
İftitâh-ül-kârî li Sahîh-il-Buhârî, Ukûd-üd-dürer, Redd-ül-Vâfir, Berd-ül-ekbâd, Şerhu Manzûmet-ül-ıstılâh, Bedî’at-ül-beyân, Tıbyân Şerh-i Bedî’ at-ül-beyân, î’lâm, Serrâk vel-mütekellim, Keşf-ül-kınâ’, Muhtasar-ı İ’râb-ül-Kur’ân, Mevlîd-ün-Nebevî, Reddü alâ İbn-i Teymiyye, İmlâ-ül-enfüs, Tevdîh-ül-müştebeh, Câmi’ul-âsâr fî mevlîd-il-muhtâr, Ref üd-desîse, Tabakât-üş-şüyûh, Lafz-ur-râik fî mevlîd-i hayr-ül-halâik, Minhâc-ül-usûl fî mi’râc-ir-Resûl, Minhâc-üs-selâme, Mevrid-üs-Sâdî fî mevlîd-il-Hâdî, Neşr-ün-ni’me bi-zikr-ir-rahme.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild 10, sh. 236
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-8, sh. 103
3) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 243
4) El-A’lâm cild-6, sh. 237
5) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 193
6) İzâh-ül-meknun cild-1, sh. 19, 130, 173 cild-2, sh. 113
7) Keşf-üz-zünûn sh. 6, 158, 838, 942, 984İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İBN-İ RASSÂÎ
Mâlikî mezhebi fıkıh âlimi. İsmi, Muhammed bin Kâsım el-Ensârî et-Tilmsânî et-Tûnûsî olup, künyesi Ebû Abdullah’tır, İbn-i Rassâî diye meşhûr oldu. Doğum târihi bilinmemektedir. 894 (m. 1489) senesinde vefât etti.
İbn-i Rassâî; Ahmed ve Ömer Kaleşâniyyîn, İbn-i İkâb, Ebü’l-Kâsım el-Berzâlî ve başka âlimlerden ilim öğrendi. Fıkıh, usûl, kelâm, Arabî ilimler ve mantıkta üstün dereceye yükseldi. Zeytûne Câmii’nin İmâm ve hatîbliğinde bulundu. Fetvâ verdi. Mahalle, Enkiha, Cemâ’a’da kadılık yaptı. Daha sonra; fıkıh, kelâm, Arabî ilimler ve mantık ilimleri okutup, çok talebe yetiştirdi.
İbn-i Rassâî, kıymetli eserler yazdı. Bunlardan ba’zıları şunlardır: 1- Şerh-ül-esmâ-in-Nebeviyye, 2- Müntehâ Şerh-il-Buhârî libn-i Hacer, 3-Tezkiret-ül-muhıbbîn fî esmâi Seyyid-il-mürselîn, 4- El-Hidâyet-ül-Kâfiye li beyân-il-hakâik el-İmâm İbn-i Arafe el-Vâfiyetü fil-fıkh, 5- Tuhfet-ül-ahyâr fî fadl-is-Salâti alen Nebiyy-il-muhtâr ( aleyhisselâm ), 6- El-Lem’u vet-Takrîb fî tertîbi ây-ı mugn-il-Lebîb, 7- Muhtasar feth-ül-Bâri Şerhu Sahîh-il-Buhârî.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-11, sh. 137
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-8, sh. 287
3) El-Bustân sh. 283
4) Neyl-ül-ibtihâc sh. 829
5) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 216İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İBN-İ RECEB ET-TÛHÎ (Ahmed bin Muhammed)
Şafiî fıkıh, hadîs ve usûl âlimlerinden. İsmi, Ahmed bin Muhammed bin Abdürrahmân bin Muhammed bin Receb et-Tûhî el-Kâhiri’dir. Lakabı Şihâbüddîn olup, İbn-i Receb diye bilinir. 847 (m. 1443)’de Tûh’da doğdu. 893 (m. 1488) yılında Mekke’de vefât etti.
İlk tahsilini Tûh’da yaptı. Kur’ân-ı kerîmi okumasını öğrenip, ezberledi. Şafiî fıkhına dâir Minhâc kitabını, Tenkîh, Elfiyet-ül-hadîs ve Elfiyet-ün-nahv kitaplarını okudu. Bilgilerini arttırdıktan sonra; el-Mülha, eş-Şâtıbiyye, Cem’ul-Cevâmi’ ve daha başka ba’zı kitapları okudu. Bu kitapları, Şümnî, Aksarayî gibi âlimlerin huzûrunda okudu. Şâtıbiyye kitabının tamâmını Şemseddîn bin Himşânî’nin huzûrunda okudu. Önceleri, âlimlerle görüşmek, onlardan ilim alarak bilgisini artırmak maksadıyla Kâhire’ye defalarca gidip geldi. Daha sonra ise Kâhire’ye yerleşip, orada ikâmet etti. Yine birkaç kere hacca gitti. Hac esnasında bir ay kadar Mekke’de ikâmet ederdi. Böylece Hicaz âlimlerinden, ayrıca değişik İslâm ülkelerinden hacca gelen âlimlerden de istifâde ederdi. En-Neşâvî, Kumsî, Yûsuf el-Acemî’nin torunu ve oğlu Zeynüddîn el-Kummî ve daha başka âlimlerden hadîs-i şerîf dinledi.
İlim öğrendiği meşhûr âlimlerden ba’zıları şunlardır: El-Celâl el-Bekrî, Ebü’s-Se’âdât, el-Mahyevî, eş-Şeref el-Bermekînî, Zeynüddîn Zekeriyyâ el-Ebnâsî ve kardeşi, Abdülhak, Alâüddîn el-Hısnî, İbn-i Ebî Şerîf ve Cevcerî, Fahreddîn ed-Deymî, Zeynüddîn Ca’fer ve Mâlikî âlimlerinden Senhûrî.
Fıkıh, hadîs, usûl, kırâat, ferâiz ve tasavvuf ilimleriyle meşgûl oldu. Lisân ile ilgili ilimlerden; Arabca, sarf, beyân, me’ânî ilimleriyle uğraşıp, âlimlerden ders aldı. Aklî ilimlerden de; mantık, hesâb ve benzeri ilimleri öğrendi.
Uzun zaman muhtelif ilimlerle meşgûl olup, meşhûr âlimlerden ilim tahsili neticesinde, artık kendisi de derin bilgi sahibi âlim oldu.
Mısır’da Bâsıtıyye’de imamet vazîfesinde bulundu. Yine orada ve başka yerlerde hatîblik de yaptı. Bu vazîfeleri esnasında, Bâsıtıyye ve diğer yerlerde dersler okutarak, çok sayıda talebe yetiştirdi. Dav-ül-lâmi’ sahibi Sehâvî der ki: “Benden Elfiye şerhini defalarca okudu. Yine Elfiye kitabının sahibinin kendi şerhini de okudu. Benden okuyan ba’zı kimselerden de ayrıca okudu. Kütüb-i sitte’yi rivâyet etti. Eserlerimden ba’zı bahisleri bizzat kendisi yazdı. Yazdığı kasidelerle beni medhetti. Kasidesini bizzat kendi ağzından duydum. Daha başka âlimleri de medhettiğini bizzat duydum. Birçok kerre hacca gitti. 892 (m. 1487) senesi hac mevsiminde, bir müddet Mekke’de mücavir olarak kaldı. Mekke’de Arabca ve fıkıh dersleri okuttu. Benden İstiâb kitabını okuyup, hastalanıncaya kadar iki ay derslerime devam etti.”
893 (m. 1488) senesi Rebî’ul-evvel ayında vefât etti. Muallâ kabristanına defnedildi. Cenâze namazına çok kalabalık bir topluluk katıldı.
Eserlerinden ba’zıları şunlardır: 1-Nazmü Cem’ul-Cevâmi’: Takıyyüddîn Sübkî’nin usûl-i fıkha dâir eserinin nazm hâline çevrilmiş şeklidir. 2-Nazm-ül-verekât: İmâm-ül-Haremeyn’in eserinin nazım hâline getirilmiş şeklidir. Bu da usûl-i fıkha dâirdir. 3-Nazmü Minhâc-it-tâlibîn: Şafiî fıkhına dâir bir eserdir. 4- Nazmü Nûhbet-il-Fiker Hadîs usûlüne dâir bir eserdir.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-2, sh. 117
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-2, sh. 121
3) Keşf-üz-zünûn sh. 1875, 1937, 2006İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İBN-İ REDDÂD (Ahmed bin Ebî Bekr)
Şafiî mezhebi âlimlerinden. İsmi, Ahmed bin Ebî Bekr bin Muhammed bin Serrâc el-Kurâşî el-Bekrî et-Teymî el-Mekkî ez-Zebîdî’dir. Künyesi Ebü’l-Abbâs olup, lakabı Şihâbüddîn idi. “İbn-i Reddâd” diye meşhûr oldu. 748 (m. 1347) senesinde Mekke’de doğdu ve orada büyüdü. Birçok âlimden ders okudu. İlim tahsili için Yemen’e gidip, Zebîd denilen beldeye yerleşti. Resûlî Devleti Sultânı Eşref İsmâil bin Efdâl’in yakınlarından oldu. Sultan, onu yanından hiç ayırmadı. Şöhreti her tarafa yayıldı. Ayrıca o, Şeyh İsmâil bin İbrâhim Cebertî’nin de sohbetlerine devam etti. Tasavvuf bilgilerini ondan aldı. Tasavvuf ilminde çok yükseldi. Bu ilme dâir birçok eserler yazdı. 813 (m. 1410) senesinde Mecdüddîn-i Şîrâzî’nin vefâtından sonra kadılık vazîfesine ta’yin. Edildi. Herkes ona gelip, ilminden çok istifâde ettiler. 821 (m. 1418) senesi Zilka’de ayında Yemen’de vefât etti.
Fıkıh ilmini önce babasından okudu. Mekke’de ba’zı büyük âlimlerin derslerine devam edip, hadîs-i şerîf öğrendi. Dımeşkli âlimlerden Ebû Bekr bin Muhıb, Ömer bin Ahmed el-Cürhümî, Muhammed bin Muhammed bin Dâvûd el-Makdîsî, Muhammed bin Ahmed bin Safiy el-Gâzulî ve daha birçok âlim ona icâzet verdiler.
Hazrecî, “Târih-i Yemen” adındaki eserinde diyor ki: “O, çeşitli ilimlerde yüksek bir âlim idi. Meşhûr bir fakîh olup, fesahat ve belagat sahibi idi. İlmiyle âmil olup, kâmil ve kerîm bir zât idi. Çok cömert olup, eline geçeni ihtiyâç sahiplerine dağıtırdı. Yumuşak huylu olup, çok ibâdet ederdi. Âlimleri ve evliyâyı sık sık ziyâret ederdi. Çok kerâmetleri görüldü. Sultan Eşref’in yanında çok i’tibâr gördü. Çünkü Sultan Eşref onu çok severdi. Herkes tarafından da çok sevilirdi. Hakîkat ve tarikat bilgilerine dâir çok eser yazdı, İsmâil Cebertî, Ebû Bekr bin Ebi’l-Kâsım Ali bin Ömer bin Ehdel, babası ve amcası ile, amcasının babası Ali Muhammed, Şeyh Abdülkâdir gibi tasavvuf âlimleri, ona hırka giydirip, icâzet verdiler.”
Onun, “Mûcib-ür-rahme”, “Mebsût” ve “Muhtasar” isimlerinde kıymetli eserleri vardır: ilk eseri hadîs ilmi hakkında olup, iki cild halindedir. Son iki eseri, tasavvuf ilmi hakkındadır. Ayrıca şiirleri de vardır.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-1, sh. 178
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-1, sh. 260-262
3) El-A’lâm cild-1, sh. 104
4) Tabakâtü Sülehâ-i Yemen sh. 164, 269, 292,İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İBN-İ REKBÛN (Ali bin Hüseyn)
Hanbelî mezhebi fıkıh ve hadîs âlimi. İsmi, Ali bin Hüseyn bin Urvet-ül-Meşrıkî olup, künyesi Ebü’l-Hasen’dir. İbn-i Rekbûn diye meşhûr oldu. 758 (m. 1357) senesinde Dımeşk’da doğdu. 837 (m. 1434) senesi Cemâzil-âhır ayının onikisinde, Pazartesi günü Dımeşk’a bağlı Mescid-i kadem denilen yerde vefât etti. Cenâze namazında büyük bir cemâat hazır bulundu.
İbn-i Rekbûn, Kur’ân-ı kerîmi ezberledi. Fıkıh ilmini öğrenip, üstün bir dereceye yükseldi. Kemâlüddîn bin Nehhûn, el-Mahyevî Yahyâ bin Rahabî, Ömer bin Ahmed Cürhümî, Şemsüddîn bin Ahmed, İbn-i Muhammed bin Ebi’z-Zehr Tarâyifî, İbn-i Şemsüddîn Muhammed bin İskenderî, İbn-i Sıddîk, Ebi’l-Mehâsin Yûsuf bin Sayrâfi, Muhammed bin Muhammed bin Dâvûd ve başkalarından hadîs-i şerîf ilmini tahsil etti. Dımeşk civarında Mescid-ül-kadem’de ibâdetle meşgûl oldu. Çocuklara ders okutup, ilim ve edeb öğretti. Bunun yanında kıymetli eserlerinin te’lîfiyle meşgûl oldu. Buhârî’nin bâbları üzere Müsned-i Ahmed İbni Hanbel’i tertip etti. “El-Kevâhib-üd-Dürârî fî tertîbi müsned-il-İmâm-ı Ahmed alâ Ebvâb-il-Buhârî” diye isimlendirdi. Sonra onu yüzyirmi cüz hâlinde şerh etti. Çok kimseler ondan ilim öğrendi. Câmi-i Ümeyye’de hadîs-i şerîf dersi okuttu.
İbn-i Rekbûn, zühd ve verâ’ sahibi idi. Yalnızlığı seçip, ibâdetle meşgûl oldu. Aza kanâat eder, kazandığına güvenmezdi. Uzun emelli değildi. Kimseden birşey kabûl etmez, alın teriyle kazandığı şeyden yerdi. Çok sabırlı idi. Kendisine yapılan eziyet ve sıkıntılara karşı sabretti.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-7, sh. 74
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-5, sh. 214
3) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 222
4) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 731
5) El-A’lâm cild-4, sh. 280İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İBN-İ RESLÂN (Ahmed bin Ebî Bekr)
Şafiî mezhebi fıkıh âlimi. İsmi, Ahmed bin Ebî Bekr bin Reslân bin Nasir bin Sâlih bin Şihâb bin Abdülhâlık bin Muhammed bin Müsâfir el-Bülkînî el-Mahallî olup, lakabı Şihâbüddîn’dir. 767 (m. 1366) senesinde Bülkin’de doğdu. 844 (m. 1440) senesinin Cemâzil-evvel ayı, onüçüncü Pazartesi günü ikindi vaktinde, el-Mahalle’de vefât etti. Sabiha kabristanına defn edildi. Cenâze namazını oğlu Ömer kıldırdı.
İbn-i Reslân henüz beş yaşında iken, babası vefât etti. Annesi ile birlikte el-Mahalle denilen şehire yerleştiler. Kur’ân-ı kerîmi ezberledi. Daha sonra Kâhire’deki amcası Sirâcüddîn’in yanına gitti. Orada tahsiline devam edip, el-Umde, el-Muharrer ve İbn-i Mâlik’in Elfiye’sini ezberledi. Minhâc’dan ba’zı bölümleri okudu. Ferâiz ilmi ile ilgili mes’eleler çözdü. Fıkıh usûlü okudu. Sâlihiyye imamından ve Muhıb bin Hişâm’dan nahiv ilmini öğrendi. El-Ebnâsî ve Kâdı Nâsıruddîn bin el-Müylâk, el-Bedr et Tanbezî’nin derslerinde bulundu. Şihâbüddîn el-Ezrâî’den okudu. Ebi’l-Yümn bin el-Kuveyk el-Mu’în Abdullah el-Fersîsî ve İbn-ül-Mülakkın’dan hadîs-i şerîf dinledi. 784 (m. 1382) senesinde el-Mahalle şehrine döndü. Orada kadılık yapan el-İmâd el-Bârînî’den fıkıh ilmini tamamladı. Kâdı el-İzz Abdülazîz bin Süleymân’ın yerine vekâleten kadı nâibliğinde bulundu. Bir ara Kâhire’ye amcaoğlu Celâlüddîn el-Bülkînî’nin yanına gitti. El-Mahalle başkadılığı yaptı. Ferâiz ilmine dâir kitap yazdı. Eserine er-Ravdat-ül-Erîda fî kısm-il-farida” adını verdi.
İbn-i Reslân, fıkıh ilminde mahir, vakûr, akl-i selim sahibi bir zât olup, “Dehâ” diye vasfedildi. İlmi, güzel ahlâkı ve adâleti sebebiyle, otuzdan fazla kimse onun sebebiyle müslümân oldu.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-1, sh. 176
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-1, sh. 253
İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İBN-İ SÂLİH
Şâfıî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Ahmed bin Muhammed bin Sâlih bin Osman bin Muhammed bin Muhammed'dir. Künyesi Ebü'ssenâ olup, lakabı Şihâbüddîn'dir. İbn-i Sâlih olarak meşhur olmuştur. Nisbeti el-Mahyevi'dir. Ona Sıbt-üs-Süûdî de denilmektedir. 820 (m. 1417) senesinde Mısır'da, Kahire civarındaki Hüseyniyye'de doğdu. 863 (m. 1459) senesinde Kahire'de vefât etti ve orada defn edildi.
Hüseyniyye'de doğan İbn-i Sâlih hazretleri, orada büyüdü ve Kur'ân-ı kerîmi ezberledi. Orada "Umde", "Minhâc" ve "Cem'ul-Cevâmi' " adlı eserleri, İbn-i Mâlik'in "Elfiye"sini, Hanâvî'nin "Mukaddime"sini ve Telhis" adlı eseri ezberledi. Ezberlediklerini İbn-i Hacer-el-Askalânî ve Muhib bin Nasrullah ve Mecdüddîn el-Bermâvî gibi zâtlara arz etti. Onlar da ona icazet verdiler. Kayâtî'den; fıkıh, sarf ve usûl ilimlerini tahsil etti. Fıkıh ilmini ve fıkıh usûlünü el-Venâî'den de okudu.
Kelâm ilmini Şemnî'den, Arabi ilimleri Hanâvî'den tahsil eden İbn-i Sâlih hazretleri, Fakîh en-Nisâbe'den de fıkıh ilmini öğrendi. Uzun müddet; İzzüddîn bin Abdüsselâm el-Bağdâdî ve Alâüddîn es-Sırâmî'den de me'ânî, beyân ve sarf ilimlerini okudu. Mantık ilmini Ebü'l-Kâsım en-Nüseyrî'den okudu. Bunların hâricinde, diğer ilimleri de başka âlimlerden tahsil etti. Edebî ilimlerde yüksek derecelere ulaştı. Zamanının edîb ve şâirleri onunla boy ölçüşemez hâle geldiler. Normal konuşurken dahî, kafiyeli ve şiir şeklinde konuşurdu. Nesirleri de me'ânîye uygun idi.
İbn-i Sâlih, daha sonraları Kahire'de Eşrefîyye Medresesi'nde fıkıh dersi okutmakla görevlendirildi. Bu arada ba'zı mescid ve camilerde hadîs ilmini de okutuyordu. Mencekiyye Câmii'nde hatîb olarak da görev yapan İbn-i Sâlih hazretleri, gayet zekî olup, hâdiseleri çok sür'atli idrâk ederdi. Kuvvetli bir hafızaya sâhib olan bu zât, hoşsohbet olduğu gibi, boş söz konuşmaktan da çok sakınırdı.
İlim öğrenmek ve öğretmekle ömrünü geçiren İbn-i Sâlih hazretlerinin, Akâid-i Nesefî'yi manzum olarak yazdığı bir eseri vardır.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu'cemül müellifin cild-2., sh. 111
2) Ed-Dav-ül-lâmi' cild-2, sh. 114, 115
.İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İBN-İ SAYRAFÎ
Şafiî mezhebi fıkıh âlimlerinden, ismi, Ali bin Osman bin Ömer bin Sâlih Dımeşkî'dir. İbn-i Sayrafî ismiyle tanınmış olup, künyesi Ebü'l-Hasen lakabı Alâeddîn'dir. 778 (m. 1376) veya 773 (m. 1371) senesinde Dımeşk'da (Şam'da) doğdu. 844 (m. 1440) senesinde Dımeşk'da vefât etti. Şam'da büyüyüp yetişti, önce Kur'ân-ı kerimi ezberledi. Sonra ilim tahsili yaptı.
Şihâb el-Melkâvî'den ve Şeref el-Izzî'den fıkıh ilmini öğrendi. Fıkıh ilminde ve usûl-i fıkıhda yetişti. Ayrıca hadîs ilminde de zamanının âlimlerinden ders aldı. Fıkıh, usûl-i fıkıh ve hadîs ilimlerinde ilerledi. Sonra Kâhire'ye gitti. Orada Bülkînî'den ve Irâkî'den fıkıh ve hadîs dersleri aldı. Izz bin Cemâ'a'dan usûl ilmine dâir ders aldı. Kemâl bin Nehâs, İbn-i Ebi'l-Mecid, İbn-i Kavvâm, el-Bedr Hasen bin Muhammed'den hadîs-i şerif dinledi. Sonra Şam'a döndü, ömrünün sonuna doğru tanınıp, meşhur oldu. Benî Ümeyye Câmii'nde ders vermeye başladı. Şâmiyyet-ül-Berâmiyye'de ve Dar-ül-Eşrefiyye'de fetva ve ders verdi. Ayrıca çeşitli eserler yazdı. Bu eserlerinden ba'zıları şunlardır: 1- Netâîc-ül-fiker fî tertibi mesâil-il-Minhâc: Dört cilddir. 2- El-Vüsûl ilâ mâ fir-Râfiî minel-usûl, 3- Zâd-üs-sâirin ve nüzhet-ün-nâzirîn fî fıkıh-ıs-sâlihîn: Dört cilddir. 4- Kitâb-ül-hutâb: Bir cilddir.
İbn-i Sayrafî, ömrünün son günlerinde bir müddet kadı vekilliği yaptı. Dînin emirlerine son derece bağlı, sâlih, mütevazı, dünyâya düşkün olmayan bir zât idi. Kabri Dımeşk'da Sûfiyye kabristanındadır.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu'cem ül-müellifîn cild-7, sh. 147
2) Şezerât-üz-zeheb cild-7. sh. 252
3) Keşf-üz-zünûn sh. 145
4) Esmâ-ül-müellifîn cild-1. sh. 732İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İBN-İ SÛDÛN
Hanefi mezhebi fıkıh âlimi, edîb ve şâir. İsmi, Ali bin Sûdûn el-Yeşbegavî el-Kâhirî olup, künyesi Ebü'l-Hasen'dir. 810 (m. 1407) senesinde Kâhire'de doğdu. 868 (m. 1464) senesinde Receb ayında Dımeşk'da vefât etti. Ferâdis kabristanına defnedildi.
Kâhire'de büyüdü. Okuyup yazma çağına gelince, önce Kur'ân-ı kerimi okumasını öğrendi. Kur'ân-ı kerim ile ilgili ilimleri Şihâbüddîn Nu'mânî'den tahsil etti. Daha sonra diğer dini ilimleri tahsil etmeye başladı. "Kenz" kitabını ezberledi. Sa'düddîn Deyrî'nin de aralarında bulunduğu bir grup âlimin huzurunda "Kenz" ve "Akîdet-ün-Nesefi" kitaplarını okudu. Celâlüddîn el-Hısnî, Şihâbüddîn Ebşîtî ve Şihâbüddîn Havvâs'tan aruz ilmini okudu. Vâsıtî ve Zeynüddîn Zerkeşî'den hadîs-i şerif dinledi. Hattâ Sahîh-i Müslim ve daha başka hadîs kitaplarındaki hadîsi şerifleri dinledi. Zamânının âlimlerinin derslerine devam ederek, çeşitli ilimlerde hayli bilgi sahibi oldu. Birkaç defa hacca gitti. Ba'zı savaşlara katıldı. Yine değişik zamanlarda çeşitli camilerde imamlık vazifesinde bulundu. Müslümanların ibâdetlerini yapmalarında onlara yardımcı oldu. Edebiyat ilmiyle de meşgul oldu. Bu ilme karşı merakı ve kabiliyeti fazla olduğundan, kısa zamanda meşhur oldu. Şemseddîn Sehâvî der ki: "Ben ondan, 853 (m. 1449) senesinde ba'zı şiirler yazdım. Bir söylediğini, başka bir yerde söylemezdi. Edebiyat sahasındaki şöhreti her tarafa yayıldı. Zarif kimseler onun dîvânını öğrenmek hususunda birbirleriyle yarış ederlerdi, "Ömrünün sonuna doğru Şam'a gitti ve orada vefât etti. Eserlerinin ba'zıları şunlardır.: 1- Nüzhet-ün-Nüfûs, 2- Kurret-ün-Nâzır ve Nüzhetül-Hâtır, 3- Dîvân.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu'cem-ül-müellifîn cild-7, sh. 106
2) Ed-Dav-ül-lâmi' cild-5, sh. 229
3) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 307
4) Keşf-üz-zünûn sh. 803,1325, 1949
5) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 734İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İBN-İ ŞIHNE EL-KEBÎR
Hanefi mezhebi âlimlerinden, ismi, Muhammed bin Muhammed bin Muhammed bin Hüsâmeddîn Mahmûd bin Şihâbüddîn Gâzî bin Eyyûb bin eş-Şıhne Mahmûd bin Hatlû el-Halebî'dir. Aslen Türk olup, Haleb şehrindendir. Künyesi Ebü'l-Velîd olup, lakabı Muhıbbüddîn idi. Oğlunun ismi de "Muhammed" idi. Hem kendisi, hem de oğlu "İbn-i Şıhne" diye meşhur oldu. 749 (m. 1348) senesinde Haleb'de dünyâya geldi ve babasının himayesinde orada büyüdü. Küçük yaşta Kur'ân-ı kerîmi ve ba'zı kitapların metinlerini ezberledi. Önce memleketinin büyük âlimlerinden ilim tahsiline başladı Sonra Dımeşk'a ve Kâhire'ye gitti. Buralardaki meşhur âlimlerden ilim aldı. Tefsîr, fıkıh, usûl, ferâiz, edebiyat, şiir, nahiv, târih ilimlerinde büyük bir âlim olarak yetişti. Fetva verir ve ders okuturdu. Önce Haleb'de, sonra da Dımeşk'da Hanefi kadılığına ta'yin edildi. Sultan Zahir Berkûk, 793 (m. 1390) senesinde bu beldeyi de ele geçirince, onunla beraber Kâhire'ye geldi. Bir müddet sonra, onun himayesinden ayrılıp, Haleb'e döndü. Haleb, Melik Nâsır’ın eline geçinceye kadar burada ikâmet etti. 813 (m. 1410) senesinde oradan ayrılıp, tekrar Kâhire'ye geldi. 814 senesinde Dımeşk'a dönüp, Sultan Nasır ile sohbet etti. Bundan sonra, bir müddet Haleb kadılığında kaldı. Dımeşk'daki medreselerde ders okuttu. 815 (m. 1412) senesi Rabî'ul-evvel ayının oniksinde, Haleb'de vefât etti. Cenaze namazında çok kalabalık bir cemâat hazır bulundu. Cum'adan sonra namazı kılınıp, kalede Bâb-ı Makâm'ın dışında Iştaktemir türbesine defnedildi.
İbn-i Hacer Askalânî diyor ki "Çocukluğundan i'tibâren ilimle çok meşgul oldu. Mütehassıs ve pek mahir bir âlim olarak yetişti. Fıkıh, edebiyat ve daha çeşitli ilimlerde temayüz etti. Kâhire'den Haleb'e döndüğü zaman, ilimle meşgul olmaktan ve ders okutmaktan hiç geri kalmadı. Çok ilim neşr etti, yaydı. Bu vasıfları ile beraber, o, ilim için gidip gelmekten hiç usanmaz ve yorulmazdı. Yüksek gayret sahibi olup, güzel ve üstün şiirleri ile, hat san'atının bütün inceliklerini tebarüz ettiren (gösteren) yazısı vardı. Onun ilimdeki hizmeti büyüktü. Sünneti seniyyeye pek bağlı olup, bu yolda olanları çok severdi. Ehl-i bid'atı hiç sevmezdi. Çok şiiri vardır."
Talebelerinden İbn-i Hatib-i Nâsırıyye diyor ki: "Hocamız İbn-i Şıhne, Cemâli güzel, akıllı, yumuşak huylu, güleryüzlü ve tatlı sözlü, gayretli, çalışkan bir insan idi. Büyük bir âlim, fazilet ve zekâ sahibi bir zât olup, bilhassa edebiyatta; nazım ve nesir türünde çok güzel, üstün eserleri vardır. Çeşitli ilim dallarında geniş ve derin bilgisi vardı. Ben onun huzurunda, me'ânî ve beyân ilimlerinden bir miktar okudum.
Onunla çok bulundum. Aramızda husûsî bir sohbet, yakınlık vardı. Fıkıh, tefsîr ve çeşitli ilimlerde çok kitap yazdı.”
Burhâneddîn-i Halebî diyor ki: “Yazısının güzelliği, sözlerinin latif ve tatlı oluşu ile beraber; fıkıh, edebiyat ve ferâiz ilimlerinde çok yükseldi. Zekâsı parlaktı. Latif ve kıymetli eserleri vardır.”
Makrizî diyor ki: “O, Haleb, Dımeşk ve Kâhire’de fetvâ verdi ve ders okuttu. Hadîs-i şerîf okuyup öğrenmeyi ve bu ilimle meşgûl olanları çok severdi. İlimde, yüksek bir makama erişti. Zamanın bütün insanları, onun bu hâline hayret etmişlerdi.
Eserlerinden başlıcaları şunlardır.
1- Ravd-ül-Menâzır fî ilm-il-evâili vel-evâhır: Bu eser, Ebü’l-Fidâ’nın insanlık târihi ile ilgili muhtasar eserinin muhtasar bir şekli olup, o buna, zamanına kadarki olayları da ilâve etmiştir. 2- Evdâh-ud-delîl vel-ebhâs fimâ yahıllü bihil-mutallakat-is-selâs, 3-Şerh-ül-keşşâf: Zemahşerî’nin meşhûr “Keşşâf tefsîrinin şerhi olup, tamamlayamamıştır. 4- Sîret-ün-Nebî ( aleyhisselâm ), 5- El-Mübtegî fî ihtisâr-i ravd-ıl-menâzır, 6- Manzûmetün fî elfi beytin: Çeşitli ilimleri anlatan bin beytlik bir manzûm eserdir.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-11, sh. 295
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-10, sh. 3, 6
3) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 113, 114
4) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 180
5) Keşf-üz-zünûn sh. 157, 202, 920, 921, 1629İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İBN-İ ŞIHNE ES-SAGÎR (Muhammed bin Muhammed)
Hanefî mezhebi âlimlerinden. İsmi, Muhammed bin Muhammed bin Muhammed bin Muhammed bin Mahmûd İbni Şihâbüddîn Gâzî bin Eyyûb bin Hüsâmeddîn Mahmûd (Şıhnei Haleb) bin Hatlû bin Abdullah es-Sekafi el-Halebî’dir. Babası ve dedeleri gibi “İbn-i Şıhne” diye meşhûr oldu. Çünkü büyük dedelerinden Hüsâmeddîn Mahmûd, Haleb şehrinin şıhnesi, ya’nî asayiş ve zabıta me’mûru idi. 804 (m. 1401) senesi Receb ayında Haleb’de dünyâya geldi. Annesi de, Halebli Mûsâ isminde bir zâtın soyundandır. Haleb’de doğup büyüyen İbn-i Şıhne, önce memleketinde Şemseddîn Gâzî’nin yanında ilim tahsiline başladı. Sonra babası ile beraber Mısır’a gitti. Burada ve Şam’da, birçok âlimden çeşitli ilimleri tahsil etti. Birçok âlim ona icâzet verdi. Hanefî mezhebinin fıkıh bilgilerinde asrının en büyük âlimlerinden oldu. Bu konuda çok kıymetli kitaplar yazdı. Ayrıca târih ilminde de büyük bir üstâd idi. 836 (m. 1432) senesinde Haleb kadılığına ta’yin edildi. Bir müddet sonra Mısır’a gitti. Orada iken, 857 (m. 1453) senesinde sır kâtipliğine ta’yin edildi. Bu vazîfede az kaldı. Bir ara Beyt-ül-makdîs’e (Kudüs’e) gönderildi. 862 (m. 1457) senesine kadar orada kaldı. Oradan Haleb’e dönmesine izin verildi. Sonra Mısır’a döndü. 866 senesinde tekrar sır kâtipliği görevine getirildi. Ayrıca bu vazîfesine ilâveten Hanefî kadılığı da kendisine verildi. 877 (m. 1472) senesinde bu vazîfesinden ayrıldı. Çok sıkıntılarla ve şiddetli elemlerle karşılaştı. Felç hastalığına yakalandı. Kâhire’de Şeyhûniyye Hânekâhının şeyhliğini, idâreciliğini yaparken vefât etti. 890 (m. 1485) senesi Muharrem ayının onaltıncı Çarşamba günü, Bâb-ı Nâsır’da cenâze namazı kılındı. Zâhir Berkûk’un yanına defnedildi.
İlim tahsili için, daha on yaşını tamamlamadan, babası ile memleketlerinden ayrılıp Mısır’a doğru sefere çıktılar. Şam’da Şihâbüddîn-i Bâbî’nin, Kâhire’de Berdîni’nin yanında okuyup icâzet aldı. Az bir müddet İbn-i Tâceddîn ve Abdullah-i Şerîfî’nin yanında kalıp, çok güzel olan hattı (yazısı) ile onlardan dinlediklerini yazdı. Sonra Haleb’e döndü. Orada Alâüddîn-i Gülzî’nin yanında Kur’ân-ı kerîmin kırâatini öğrendi. Usûl-i dînde (kelâm ilminde) “Umdet-ün-Nesefî”yi ve başka eserleri, Kırâate dâir İbn-i Cezerî’nin “Tayyibe” adındaki eserini, hadîs ve siyer ilimlerinde Irâkî’nin iki “Elfiye”sini, fıkıhta “Muhtâr” ve sonra “Vikâye”yi, ferâizde “Yâsımîniyye”yi, usûl-i fıkıhta “Menâr” kitabını, nahivde “Milhâ”, “Elfiye” ve “Şüzûr-üz-zeheb” kitapları ile, İbn-i Hişâm’ın “Tavdîh”inin ba’zı kısımlarını, İbn-i Mu’tî’nin “Elfiye”sini, mantıkta “Tecrîd-i Şemsiyye”yi, me’ânî ve beyân ilimlerinde “Telhis” ile babasının ve başkalarının büyük ve uzun manzûmelerini ezberledi. Şemseddîn Sehâvî dedi ki: “O, birşeyi çabuk ezberlemekte çok sür’atli olup, bu sahada parmakla gösterilecek kadar yüksekti. Çok kuvvetli bir hafızaya sahipti. Şöyle ki; hadîs ilmine dâir yazılmış bin beyitlik bir manzûmeyi, ya’nî “Elfiye”yi 10 günde ezberlemişti. Hemen nahivde bir “Elfiye”ye başlayıp, onun yarısını da beş günde ezberledi. Bunun ikinci yarısını da, kolayca ezberledi. Ezberlediklerinden ba’zılarını amcası Ebü’l-Büşrâ ile İzzeddîn-i Hâdirî ve Bedreddîn bin Sellâme’ye arz etti. Bunun üzerine amcası, onu medheden, öven beyitler söyledi.
İzzeddîn-i Hâdirî ve Bedreddîn bin Sellâme’den de fıkıh ilmini öğrendi. İbn-i Sellâme’den faydalanması daha çok oldu. Ondan usûl-i din (kelâm), usûl-i fıkıh ve fıkıh ilimlerini tahsil etti. Mantıktan da “Tecrîd-i Şemsiyye”yi, müellifi Ahmed Cündî’den okudu. Bedreddîn bin Sellâme’nin ona yardımı çok oldu ve uzun zaman ondan ayrılmadı. Ayrıca bu iki âlimden, amcası Ebü’l-Büşrâ’dan ve Şihâbüddîn bin Hilâl gibi başka âlimlerden; Arabîyi, dil ve edebiyat ilimlerini de öğrendi. İbn-i Hilâl’dan “Hâcibiyye” kitabını okudu. Zekâsının kuvveti, İbn-i Arabî’nin zekâ derecesinden daha fazla idi. Vefâtına kadar da zekâsından birşey kaybetmedi.
İbn-i Şıhne, o zamanlarda beldesinin en büyük hadîs âlimi olan Hâfız Burhâneddîn’in yanında uzun zaman kaldı. Ondan hadîs-i şerîf dinleyip, öğrenmişti. Ondan istifâdesi çok oldu. Hadîs-i şerîf dinlemek için başka beldelere gitmedi. Fakat ondan az hadîs-i şerîf tahrîc etti. (bildirdi). Çünkü bu sırada, mantık ilmi ile daha çok meşgûl oluyordu. Nâsıriyye Câmii hatîbinin oğlu Alâüddîn ile sihri akrabalık kurdu, onun kızı ile evlendi. Ondan çok faydalandı ve çok şey yazdı. Şeyh İbn-i Hacer Askalânî Âmid’e (Diyarbakır’a) geldiği zaman da, ondan bir miktar ilim tahsil etti. İbn-i Hacer, 820 (m. 1417) senesinde ona icâzet verdi. Ayrıca ona; Ba’lebek’ten Burhâneddîn bin Mürhıl,” Kâhire’den Şihâbüddîn-i Vâsıtî, “Şâbb-üt-tâib” diye tanınan Şihâbüddîn de icâzet verdiler. Kendi memleketinde Şihâbüddîn Ebû Ca’fer bin Acemî, İbn-i Seffâh, Ebü’l-Hasen Ali bin Muhammed bin İbrâhim eş-Şâhid gibi âlimlerin derslerini dinleyip hadîs-i şerîf öğrendi. Hama’da, amcası ile hacca giderken karşılaştığı Nûreddîn Mahmûd İbni Hatîb-i Dehşe’den de ilim aldı. 834 (m. 1430) senesinde Kâhire’ye geldi. O zaman Şam’da, Âlâüddîn bin Sellâm ve Şihâbüddîn bin Habbâl ile karşılaştı. İbn-i Habbâl ile çok hâtıraları vardır. Ona birçok mes’eleler hakkında suâl edip, tatmin edici cevaplar aldı.
İbn-i Şıhne ilim öğrenmek için; Haleb, Kâhire ve Şam civârındaki ba’zı beldelerde bir süre ikâmet etti. Dolaştığı yerlerdeki birçok âlimden icâzet aldı. Aruz ve nazım ile çok az meşgûl oldu.
İbn-i Şıhne, İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe hazretlerinin menâkıb’ını anlatan Harezmî’nin “Câmi-i Mesânîd-i İmâm-ı Ebi Hanîfe”sini, Zeyneddîn Kâsım’ın bizzat kendisinden dinledi. Uzun zaman ondan istifâde etti. Ayrıca Bedreddîn bin Ubeydullah’dan da, küçük oğlunun bu iki hocasından ders alması esnasında okuduklarını dinlemek sûretiyle istifâde etti. Ayrıca bu âlimden, kâtibiyle konuşarak, mektûplaşarak ve ona gelip giderken, daha başka şekillerde de istifâde etti.
İbn-i Şıhne’nin ta’yin edildiği ilk vazîfe, kardeşi Abdüllatîf ile beraber, babalarının bıraktığı İştakmeriyye, Cerdekiyye, Halâviyye ve Şâzbahtıyye medreselerindeki dersleri okutmak oldu. Bu, babasının vefâtından önce olmuştu. 820 (m. 1417) senesinde, İştakmeriyye Medresesi’nde tek başına ders okutmaya başladı.
Tâceddîn bin Hâfız, Sultan Melik el-Müeyyed’e onun Kadıasker olmasını teklif etti. Sultan da, ordusu ile Haleb’e geldiğinde, bu teklifi kabûl etmesiyle, memleketi olan Haleb’e kadıasker olarak ta’yin edildi. Haleb kadısı Yûsuf-i Kûfî’nin oğlundan sonra da, Şâzbahtıyye Medresesi’ne müderris oldu. Sonra 836 (m. 1432) senesinde memleketinde Hanefî kadılığına getirildi. Ancak onun bu göreve ta’yini, Sultan Eşrefin ordusu ile Haleb’e gelmesinden sonra gerçekleşti. Sonra Sultân’ın sır kâtipliğine ta’yin edildi. Buna ilâveten Zeyneddîn bin Rüssâm’ın yerine Mısır ve civarı zımmîlerinin işlerine de bakıyordu. Hem çalışkanlığı ve hem de Velvelî Sıftî’nin yardımı ile bu vazîfe kendisine verilmişti. Çünkü o, daha önce evlendiği İbn-i Hatîb-i Nâsıriyye’nin kızının ölümünden sonra, Sıftî’nin kızı ile evlenmişti. Yine o, ordunun, kalenin ve Câmi-i kebîr’in işlerini de beraberce yürütüyordu. Keza Câviliyye ve Haddâdiyye medreselerindeki dersleri ile imamlık ve hatîblik vazîfelerini aksatmadan idâre ederdi. O, emsalleri arasındaki bu yüksek vasfı ile, Haleb diyârının bu kadar çok işini yürütmekten zevk duyardı. Bu hâl, onun büyüklüğünü ve şöhretini daha da çok arttırdı. Şöhreti her yerde duyuldu. Kâdılık, müderrislik, nâzırlık ve müftîlik vazîfeleri çok uzun süre devam etti. Bu hizmetlerinde çok sıkıntılar çekti. Hattâ bir ara, Mısır’dan Kudüs’e gönderildi. Tekrar memleketine ve Mısır’a dönmesine izin verildi. Sultan Eşrefin sır kâtipliğine ta’yin edildi. Vefâtına kadar bu hizmetlerine devam etti.
Hadîs dersleri, fıkıh, usûl ve diğer ilimleri okuttu. Çok talebe yetiştirdi. Va’z ve nasîhatları çok te’sîrliydi. Çok fetvâ verirdi. Bir müşkil ile karşılaşan herkes, hemen ona müracaat eder, fetvâ isterlerdi. Kıymetli eserler yazdı. Başlıca eserleri şunlardır:
1-Tabakât-ül-Hânefiyye: Muhtelif sayıda cildler hâlinde basılmıştır. 2-Nüzhet-ün-nevâzır fî ravd-ıl-menâzır: Babasının “Târih”ine bir şerh gibi hazırladığı bir eserdir. 3-El-Müncid-ül-mugîs fî ilm-il-hadîs, 4- Nihâyet-ün-nihâye fî şerh-ıl-Hidâye: Burhâneddîn-i Mergınânî’nin, Hanefî fıkhında meşhûr olan “Hidâye” kitabının şerhi olup, “Gusl” babına kadardır. Beş cild hâlinde veya daha azdır. 5-Menâkıb-ı Nu’mâniyye: İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe Nu’mân bin Sâbit’in menkıbelerini içine almaktadır. 6-Sîret-ün-Nebeviyye, 7-Tenvîr-ül-menâr: “Envâr” kitabının muhtasarıdır. 8-Muhtasar-un-Neşr: İbn-i Cezerî’nin kırâat çeşitlerine dâir yazdığı “Neşr” kitabının muhtasarı, kısaltılmışıdır. 9-El-Cem’u beyn-el-Umde; Akâid (kelâm) ilminde meşhûr bir eser olan “Umde” kitabı ile, “Şerh-ı Akâid” kitabının arasını birleştirmiş olup, uzun ve çok faydalı bir kasidedir. 10-Tertîbü mübhemât-ı İbn-i Beşkuvâl alâ esmâ-is-Sahâbe: Hocasının işâreti ile başladığı bu eserini 826 senesinde tamamladı. 11-Menzûmetün ayniyye-tün fî salât-il-vüstâ: “Salât-ı vüstâ” hakkında, âlimlerin sözlerini beş beyit hâlinde toplayıp, ondan sonra bunları şerh edip bir kitap hâline getirdi. 12-El-Kelâmü alet-Telhîs: Bu eserini tamamlayamamıştır. 13-Elfiyetün fil-ferâiz: “Şerhu mîet-ü-ferâiz” adı verilen bu eser, babasının “Elfiye”sinden, ferâiz ilmine dâir yüz beytin şerhidir. 14-Elfiyetün fî aşeret-i ulûm: “Mecmû” adı verilen bu eser, çeşitli mevzûlar hakkında yazılmış manzûm bir te’lîftir. 15-El-Erba’în: Hadîs hocalarından topladığı kırk hadîs-i şerîfi yazdığı bir eserdir. 16-Ed-Dürr-ül-müntehab fî târih-i memleketi Haleb: Bu eser, başkalarına da nisbet edilmektedir. Ayrıca İbn-i Şıhne’nin “Mecâlisün min tefsîr-i İbn-i Kesîr” adında bir eseri daha vardır.
Sözleri ve yazıları fasîh ve beliğ olup, gayet açık ve anlaşılır bir tarzda idi. Aklı ve zekâsı fevkalâde olup, zihni ve anlayışı çok kuvvetli idi. Nazım ve nesir olarak yazmada gayet sür’atli olup, bütün edebî san’atları pek mahir bir şekilde kullanırdı. Lügat ve diğer edebî ilimlere hâkimiyeti pek fazla idi. Hadîs ilmi ile uğraşmayı ve hadîs âlimlerini çok severdi.
Kuvvetli bir mantığa sahip idi. Adâb-ı Muaşerete riâyeti ve sohbetleri çok güzeldi. Sözleri, gönülleri cezbederdi. Latif ve nâdir olan nükteler sahibiydi.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-11, sh. 294
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-9, sh. 295, 305
3) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 349
4) El-A’lâm cild-7, sh. 51
5) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 213
6) Keşf-üz-zünûn sh. 1826, 1866, 1868, 1949, 1950, 2036
7) İzâh-ül-meknûn cild-1, sh. 121 cild-2 sh. 78, 574İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İBN-İ TAGRÎBERDÎ
Fıkıh ve târih âlimi. İsmi, Yûsuf bin Tagrîberdî bin Abdullah ez-Zâhirî olup, künyesi Ebü’l-Mehâsin’dir. Lakabı Cemâlüddîn’dir. 813 (m. 1411) senesi Şevval ayında Kâhire’de doğdu. 884 (m. 1470) senesi Zilhicce ayının beşinde yine orada vefât etti.
Doğduğu zaman, babası, Sultan Melik-üz-Zâhir Berkûk’un hizmetçilerinden idi. Sonra Haleb ve Şam vâlisi oldu. Babası 815 (m. 1412) senesinde vefât etti. Daha küçük iken, babası vefât eden Ebü’l-Mehâsin, eniştelerinden Nâsirî bin el-Adîm’in sonra Celâlüddîn Bülkînî’nin yanında yetişti. Kur’ân-ı kerîmi ezberledi. Elfiye, nahiv ve Îsâgûcî mantık kitabını okudu. Fıkhı; Şemsüddîn ve Alâüddîn er-Rumeyn el-Aynî, Ebi’l-Bekâ bin Dıyâ Mekkî eş-Şumnî’den tahsil etti. Birçok âlimlerden ilim tahsil etti. Aruzu en-Nevâcî’den, Makâmât-ül-Haririyye’yi Kıvâmüddîn el-Hanefî’den; tıp bilgilerini Selâmullah’dan, bedî’ ve ba’zı edebiyat türlerini Şihâbüddîn bin Arabşâh’dan öğrendi. Mekke-i mükerreme kadısı Ebi’s-Se’âdât bin Zâhire’nin derslerinde bulundu. Şiirlerinden yazdı. Kâhire’nin ve başka yerlerin şâirlerinin şiirlerini inceledi, İbn-i Hacer Askalânî’nin derslerinde bulunup, ondan çok istifâde etti. Asrının meşhûr âlimlerinden Aynî ile görüşüp, ilim öğrendi ve hadîs-i şerîf dinledi. İbn-i Tahân, İbn-i Berdes, İbn-i Nâzır-üs-Sâhib ders aldığı hocalarındandır. Zeynüddîn Zerkeşî, İbn-i Fürât ve başka âlimlerden icâzet (diploma) aldı.
İbn-i Tagrîberdî, çok defa hacca gidip geldi. İlk haccı 826 (m. 1422) senesinde oldu. Kıymetli eserler te’lîf etti. Eserlerinden birincisi ve en meşhûru Mısır Târihi’dir. Bu târih, 857 (m. 1453) senesine kadar olan vak’aları, komşu milletler de dâhil olmak üzere, mühim zâtların tercüme-i hâllerini ilâve ederek nakleder. Tashihli nüshası 860-862 (m. 1456)-üz-zâhire fî mülûki Mısr vel-Kâhire” adı ile tertîb edilip, Juynboll ve Matthes tarafından tab olundu. 2-Mevrîd-ül-latâfe fî men vetiy-es-saltanate vel-hilâfe: Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) hayâtı ile Eshâb-ı Kirâmın isimlerini ve 842 (m. 1438) senesine kadar Mısır hükümdârları ile vezirlerinin adlarını ihtivâ eder. 3-Havâdis-üd-Dühür fî medel eyyâm-i veş-şühûr, 4-El-Menhel-üs-Sâfî vel-müstevfî ba’del vâfî fî terâcim-il-a’yân, 5-Helyet-üs-sıfât fil esmâ-i ves-sınâat, 6- Es-Sekr-ül-Fâdıh vel-Itr-ul-Fa’ıh, 7-El-Kevâkıb-üz-Zâhire min-en-nücûm-iz-zâhire, 8-Nüzhet-üz-Zay fit-Târih.
Mısır Sultânı’nın Fâtih Sultan Mehmed Hân’a yazdığı mektûpları bu zât kaleme aldı. Ebü’l-Mehâsin, kitaplarını ve tasnif ettiği eserlerini, vefâtından önce kendisi için yapılmış olan, türbesinin de bulunduğu medreseye vakfetti. Kulunç rahatsızlığına tutuldu. Vefâtına yakın ağrı ve acısı çok şiddetlendi. Vefât edince, Eşref İnal türbesi yakınında kendisi için yapılan kısma defnedildi.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-13, sh. 282
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-10, sh. 305
3) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 317
4) Keşf-üz-zünûn cild-1 sh. 304, 690 cild-2, sh. 1884, 1901, 1933, 1942
5) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 560
6) Catalogue des manuscrits arabes cild-1, sh. 292
7) Ahlwardt; Verzeichniss der arabischen Handschriften cild-9, sh. 67
? Brockelmann Sup-2, sh. 39İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İBN-İ TAKIYYÜDDÎN SÂLİHÎ
Hanbelî mezhebi fıkıh âlimi ve evliyânın büyüklerinden. İsmi, Abdürrahmân bin Ebî Bekr bin Dâvûd ed-Dımeşkî es-Sâlihî’dir. Künyesi Ebü’l-Ferec olup, lakabı Zeynüddîn’dir. İbn-i Dâvûd ismiyle meşhûr oldu. 782 (m. 1380) senesinde Dımeşk’da doğdu. 856 (m. 1452) senesi Rebî’ul-evvel ayının son Cum’a gecesi Kudüs’de vefât etti. Muzafferiyye Câmii’nde Cum’a namazından sonra cenâze namazı kılındı. Dergâhının kapısında, önceden kendisi için hazırladığı kabrine defnedildi, İbn-i Takıyyüddîn, önce Kur’ân-ı kerîmi ezberledi. Daha sonra İbrâhim bin Şemsüddîn Muhammed ve Alâüddîn bin Lihâm’dan fıkıh ilmini tahsil etti. Tasavvuf ilmini babasından aldı ve onun vasıtasıyla bu yolun edebini öğrendi. 805 (m. 1402) senesinde de Trablus’da “Edeb-ül-Mürîd vel-Murâd” adlı eseri dinledi. Babasından, Şihâbüddîn bin Nâsih’den ve Beyt-ül-makdîs’de hânekâhı olan el-Bistâmî’den icâzet (diploma) aldı. Dımeşk’da Muhibbüddîn Sâmit’in hadîs-i şerîf dersinde bulundu. Buhârî ve başka hadîs-i şerîf kitaplarını dinledi. Cemâlüddîn bin Serâihî’den ve Bâ’lebek’de Tâcüddîn bin Bürdes’den hadîs-i şerîf dinledi ve icâzet (diploma) aldı. Hâfız İbn-i Nâsırüddîn’in derslerine devam etti. Babasının Hanâbile Câmii yanındaki dergâhına halef oldu. Orada ilim ve edeb öğretti. Sohbetlerinden çok kimseler istifâde ettiler. Çok defa hacca gitti. Beyt-ül-makdis’i ziyâret etti. Birçok yerleri dolaştı.
İbn-i Takıyyüddîn. büyük bir âlim olup, aklı tam ve tedbir sahibi idi. Emri ma’rûf ve nehy-ı münkere çok önem verdi. Hayra teşvik eder, doğruluktan ayrılmazdı. Eserleri çok faydalıdır, Allahü teâlânın emirlerine çok önem verirdi. Asîl ve tevâzu sahibi idi. Çok güzel hattı vardı. Vakûr olup, sohbetleri çok te’sîrli olurdu. Çok kimseler, ilminden istifâde ettiler. Emr-i ma’rûf ve nehy-i münkerin önemine dâir, iki cild olarak “Kenz-ül-ekber” kitabını yazdı. Diğer eserleri şunlardır: 1-El-İnzâr bi vefât-il-Mustafâ el-Muhtâr ( aleyhisselâm ), 2-Tuhfet-ül-İbâd ve edillet-ül-evrâd fî şerh-id-Dürer-il-müntekâ, 3-Tesliyet-ül-vâcim fit-Tazin-il-Hâcim, 4- Feth-ül-Hallab fil-hassi alâ mekârim-il-ahlâk, 5-Mevâkı-ül-envâr ve meâsir-ul-muhtâr, 6-Nüzhet-ün-nüfûs vel-efkâr fî havâs-in-nebât vel-Hayevân vel-eşcâr.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-5, sh. 128
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-4, sh. 62
3) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 288
4) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 530
5) Keşf-üz-zünûn cild-1, sh. 369, 733, cild-2, sh. 1513
6) Brockelmann Sup-2, sh. 151, 171İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İBN-İ TENESÎ (Ahmed bin Muhammed)
Mâlikî mezhebi âlimlerinden. Usûl ve Arabî ilimleri çok iyi bilirdi. İsmi, Ahmed bin Muhammed bin Muhammed bin Muhammed bin Atâullah İskenderânî’dir. Sahâbe-i Kirâmdan Zübeyr bin Avvâm’ın soyundan olduğu da söylenir, 740 (m. 1339) senesinde İskenderiyye’de doğdu. 801 (m. 1399) senesinde, Ramazan ayında Kâhire’de vefât etti.
Önce kendi memleketinde ilim öğrendi. Zamanının meşhûr âlimlerinin derslerine devam etti. Çeşitli ilimlerle uzun zaman meşgûl oldu. Bilhassa Arab dili ve edebiyatında çok fazla bilgi sahibi idi. Şöyle ki, meşhûr nahiv kitaplarına şerhler yazdı. 781 (m. 1379) senesinde memleketinde kadılık yaptı. Ba’zı sebeblerle bu vazîfeden ayrılıp, birkaç defa tekrar aynı vazîfeye ta’yin edildi. Daha sonra Kâhire’ye geldi. Burada ilmi ve fazîletleri yayılarak meşhûr oldu. Hâşiyet-ül-müdevvene kitabının sahibi İmâm-ı Ebû Mehdî Vânûgî ve Tenesî’den ilim öğrenen âlimlerdendir. 794 (m. 1392) senesinde Kâhire’de Mâlikî kadılığına ta’yin edildi. Çocuklarını ve ailesini de buraya getirdi.
Çok akıllı ve zekî idi. Ticâretle de uğraşırdı. Bu vesile ile çok zengin oldu, malı mülkü çoğaldı. Makam ve mevkide gözü yoktu. Ancak ehli olmayanların kadılık makamına geçmemesi ve insanlara hizmet etmek niyetiyle vazîfe aldı. Herkesle çok iyi geçinir, herkes de onu severdi. İyi kalbli ve iffet sahibi idi.
Dînin emir ve yasaklarına uymaya çok dikkat ederdi. Az ve öz konuşur, lüzumsuz yere konuşmazdı. Hiç bir kimseyi sözleri ve hareketleri ile üzdüğü görülmedi. Kâdılığı zamanında herkes emniyet ve huzûr içinde yaşadı, insanlar onun kıymetini ölünce anladılar. Vefât ettiğinde, yerine kadı olarak İbn-i Haldûn getirildi.
Eserleri daha ziyâde Arab dili ve edebiyatına dâir olup, ba’zıları şunlardır: 1-Şerh-ut-Teshîl, 2-Şerhu Muhtasarı İbn-i Hâcib, 3-Şerh-ül-Kâfiye li İbn-i Hâcib. 4- Tekmîl-ül-mekâsıd li İbn-i Mâlik.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-2, sh. 153
2) El-A’lâm cild-1 sh. 225
3) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-2, sh. 192
4) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 5
5) İnbâ-ül-gumr cild-2, sh. 63İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İBN-İ VEFÂ (Ali bin Muhammed)
Evliyânın meşhûrlarından. İsmi, Ali bin Muhammed bin Muhammed bin Vefâ el-Kuraşî, el-Ensârî’dir. Künyesi Ebü’l-Hasen’dir. İbn-i Vefâ ismiyle meşhûr olmuştur. Tefsîr, fıkıh, tasavvuf ve edebiyat ilimlerinde âlim olup, evliyâ bir zât idi. 759 (m. 1358) senesinde Kâhire’de doğdu. 807 (m. 1404)’de Ravda’da vefât etti.
İbn-i Vefâ daha küçük yaşta iken babası vefât etti. Babası vefât etmeden önce, oğlu İbn-i Vefâ’yı ve diğer oğlu Ahmed’i, dostlarından sâlih bir zât olan Şemseddîn Muhammed Zeylâ’î’ye bıraktı. Bu zât, İbn-i Vefâ’yı ve kardeşini büyütüp, terbiye etti. Fıkıh ilmi öğrenmelerini sağladı, iki kardeş, gayet iyi bir tarzda tahsil görüp, güzel ahlâklı olarak yetiştiler.
İbn-i Vefâ onyedi yaşına geldiğinde, evliyânın meşhûrlarından olan babası Muhammed Vefâ’nın yerine irşâd makamına oturdu. Kısa zamanda babası gibi meşhûr olup sevildi. Talebeleri ve sevenleri günden güne arttı. Sohbetleri herkes tarafından anlaşılacak şekilde tatlı ve te’sîrli idi. Çok zarif ve güzel giyinir, yaşayışı ve ahlâkı ile insanlara örnek olurdu. Mâlikî mezhebinden ve Şâzilî tarikatından idi. İmâm-ı Şa’rânî onun hakkında şöyle demiştir: “Evliyânın sözlerinden (eserlerinden) çok okudum. Ondan daha âlimi ve sözlerinden daha delîllisini, sağlamını görmedim.
İbn-i Vefâ, geceleyin evinden çıkıp, Ravsa denilen yere giderdi. Şehirden çıkarken sur kapılarına yaklaşınca kapılar onun kerâmetiyle açılırdı. Sonra kapanırdı. Şehrin vâlisi, bir gece şehri dolaşırken kapıların açık olduğunu görerek nöbetçiye; “Neden açık!” diye sordu. Nöbetçi; “İbn-i Vefâ hazretleri çıkmak için gelince, kapılara işâret ediyor, kapılar da açılıyor” dedi. Vâli durumu görüp anlayınca, onun büyüklüğünü anlayıp sevenlerinden oldu.
İbn-i Vefâ (kuddise sirruh) hacca gitmişti. Bu sırada susuzluk başgösterdi. Hacılar susuzluktan neredeyse telef olacaklardı. Bunun üzerine İbn-i Vefâ’ya gelip durumu anlattılar. O da; “Yâ Rabbî! Susuzlara kereminle, lütfunla su ihsân eyle” diye başlayan bir şiir okuyup, duâ etti. Duâsı üzerine bolca yağmur yağdı. Su ihtiyâcı karşılandı.
İbn-i Vefâ’nın ikâmet ettiği ev, sultanların makamı gibi idi. Vezîr İbn-i Zeytün onun bu hâlini ayıplar, kendi kendine; “Dünyâ ehline hiçbirşey bırakmadı” derdi, İbn-i Vefâ bu sözü işitince; “Dünyânın belâ ve musibetini, âhıretin de azâbını, dünyâya düşkün olanlara bıraktık” demişti.
Eserleri: 1- El-Bahis alel-hâlis fî ahvâl-il-havvâs, 2- Tefsîr-ül-Kur’ân, 3-El-Kevser-ül-mütterig minel-ebhâr-ilerbag, 4- Şiirlerinin toplandığı Dîvân’ı, 5- Mefâtih-ül-hazâin-ül-âliyye, 6-Müveşşihât, 7- Kitâb-ül-vasayâ, 8- El-Masâmi-ür-Rabbâniyye.
İbn-i Vefâ hazretlerine, Şâziliyye tarikatının mensûplarının güzel elbise giymelerinin ve lezzetli yiyecekler yemelerinin sebebi sorulup, Selef-i sâlihîn böyle giyinip, böyle yemezdi dediklerinde; “Onların güzel elbise giyinmelerinin sebebi, Allahü teâlânın kendilerine ihsân ettiği ni’metlere râzı olup göstermek için ve insanlara zengin görünmek için idi. O zamanda insanların bir kısmının eski giyinmeleri, halkın elinde olanlara bakıp, fakir ve muhtaç durumda olduklarını göstermek için idi. Fakat Selef-i sâlihîn eski elbise giyip, lezzetli yiyeceklere düşkünlük göstermediler. Onların zamanında gaflet içinde olan insanlar, dünyalık kazanmak için hırsla çalışıyorlardı ve görünüşlerini süslemeye gayret ediyorlardı. Ellerindeki dünyalıkla servetle iftihar ediyorlardı. Selef-i sâlihîn zamanlarındakiler, gaflet ehline muhalefet ettiler. Eski elbise giydiler yavan yediler. Böylece gaflet ehline uymaktan sakındılar. Ama Şâziliyye tarikatı mensûpları, zamanlarındaki fakirlerin hâllerine baktılar; zenginlerin kendilerine acıyıp yardım etmeleri ve böylece dünyalığa kavuşmak için eski elbise giyiyorlardı, İşte Şâziliyye tarikatı mensûpları da, o dünyâya düşkünlük gösteren fakirlere muhalefet göstererek, yeni ve güzel elbiseler giydiler. Halka zengin gözüktüler.”
İbn-i Vefâ’nın (kuddise sirruh) kıymetli eserleri ve şiirleri vardır. Vasıyyetleri birkaç cild kitap halindedir. Kendisine ilâhî feyz geldiği zaman üç gün içinde birkaç cild tutan vasıyyetlerini yazmıştır. Bu vasıyyetlerinden ba’zı bölümler şöyledir:
“Dünyâ dertlerine mübtelâ olan din kardeşini tedbirsizlikle suçlayıp, kınama. Çünkü o, ya mazlûmdur; Allahü teâlâ sonunda onu kurtaracaktır. Ya da günah işlemiştir; başına gelen musibetler günâhına keffârettir. Yahut da Allahü teâlâ, onu yüksek derecelere ve makamlara ulaştırmak için onu dünyâ dertlerine mübtelâ kılmıştır.”
“Devamlı elde kalmayacak olan birşeyin varlığı ile övünmek ve kendi başına da gelebilecek bir şeyden dolayı başkasını ayıplamak ahmaklıktır. Çünkü pek iyi bilirsin ki, başkasının başına gelen senin, senin başına gelen şey de başkasına reva görülebilir. Bunu iyi düşün!”
“Dünyânın zevkleri ve lezzetleri boştur. Bunlara kavuşmak için dînini dünyâya değişenler, dîninden ta’viz verenler, rüşvet vererek çerçöp satın almaya çalışmış sayılırlar. Hazreti Ömer ( radıyallahü anh ) birgün yanındaki eshâbı ile giderken, onları bir çöplüğün yanında uzun müddet durdurdu. Kokusundan rahatsız olup; “Bizi neden burada durdurdunuz? dediler. Bunun üzerine Hazreti Ömer çöplüğü göstererek buyurdu ki: “İnsanların kavga ederek elde etmek istedikleri dünyâ (ya’nî haram ve mekrûhlar) işte budur.”
“Kâmil şükrün hakîkati; Allaha yaptığı şükrün, yine Allahtan geldiğini kulun idrâk etmesidir.”
“İnsanlara yol gösteren hidâyet rehberleri, Allahü teâlânın hıfz ve emânında, koruması altındadırlar. Onların ağlaması ve sızlaması kendileri için değildir. Kendilerine tâbi olanlar içindir. Ya hareketleriyle onlara nasıl amel edeceklerine dâir örnek olurlar veya onlara şefaat taleb ederler.”
“Keşf (kerâmet), herşeyi bilen Rabbinden; perdeler ise nefsinden gelir. O hâlde keşfe kavuşmak için nefsinden yardım isteme, çünkü nefs, gittikçe zulmete batırır. Allahtan sıdk ile istediğin zaman vermez diye korkma. Çünkü Allahü teâlâ, sıdk ile ihlâsla isteyene bol bol verir.”
“Muhabbet sıfatı; cimri, yumuşak olmayan, aceleci ve âsî kullara verilmez.”
“Allahü teâlâ kuluna inâyette bulunmak istediği zaman, şakilerin şekavet sebebini, saadet sebebine çevirir. Kul günah işler, pişman olur, utanır ve yalvarır. Rabbinden uzak kalmanın, rızâsına kavuşamamanın acısını tadar. Allahü teâlânın rızâsına kavuşmanın kıymetini anlar, daha çok şükreder. Daha çok iyilik yapmaya çalışır ve rahmet deryasına dalar. Bunun aksi ise, felâkete gider. Allahü teâlâ dilediğiyle hükmeder.”
“Kötü din adamı (dîni dünyâ isteklerine âlet eden, herkesin îmânını bozan), İblîs’den (Şeytandan) daha zararlıdır. Çünkü, İblîs vesvese verdiği için, mü’min bir kimse onun düşman olduğunu bilir. İblîs’in isyan etmiş, sapıtmış bir düşman olduğunu asla unutmaz. İblîs’e uyduğu takdîrde âsî bir kul olacağını anlar, günâhına derhâl tövbe eder. Rabbinden af diler. Kötü din adamları (ulemâ-i sû’) ise, hak ile bâtılı karıştırarak, hevâ ve heveslerine, nefslerinin arzusuna göre hüküm verirler. Böylece doğru yoldan ayrılırlar. Kendilerine uyanların da yaptıkları boşa gider, iyilik yaptıklarını zannettikleri hâlde dalâlete düşerler. Kötü din adamlarından Allaha sığın ve onlarla bir arada bulunmaktan sakın! Sâdık, iyi ve sağlam din âlimleriyle birlikte bulun.”
Tanınmak ve âfet olan şöhreti istemiyorsan, dünyâdan yüz çevir.” “Nefs, kalbin hükmünü kabûl ettiği andan i’tibâren isyandan kurtulur, huzûra kavuşur. Nefs, kalbin hükmünü kabûl etmedikçe, kendi şirk ve küfrü nisbetinde, münâkaşa ve mücâdelesi devam eder...”
“Allahü teâlâ bir kuluna ilim ve ma’rifet ihsân ettiği zaman, insanlar o kul hakkında ikiye ayrılırlar:
1-Melek seciyeli, yumuşak tabiatlı ve itaatkâr olanlar,
2-Hased edici, şeytanî seciyeli olanlar.
Ey doğruyu arayan kişi! Allahü teâlânın ilim vererek seçtiği evliyâ kullarına muhtaç olduğunu bil. Onlara hürmetkar ol ki selâmete kavuşasın. Sakın onlara buğz edip haset eyleme ki, böylece nefse ve şeytana teslim olmaktan kurtulasın ve rahmetten mahrûm kalmayasın.”
“Akıllıların sana sefih demeyeceği, câhillerin de seninle alay etmeyeceği şekilde giyin.”
“Bütün hâllerinde, sana yardımcı olacak ve kemâle götürecek arkadaşı seç.”
“Âlim ve kerîmin gadabından, lâimin (kınayıcının) ve zâlimin zararından korunacak kadar edebli ol.”
“Devamlı tâat üzere olmanı sağlayan i’tikâd (Ehl-i sünnet i’tikâdı) üzere ol.”
“Haktan başka birşeyi seçmeyecek ve sapmayacak kadar hakkı bilmek sana kâfidir.”
“Bâtıldan sakınmanı sağlayacak kadar bâtılı tanıman sana yeter.”
“Başkasının sözlerini ve hâllerini iyiye te’vil etmek mümkün ise, kötü te’vil yapmayacak ve hücum edenlerin hücumunu delîlsiz kabûl etmeyecek kadar hüsn-i zan sahibi ol.”
“Allahü teâlânın merhameti vardır diyerek isyana kalkışma, kahrından da korkarak ümitsizliğe düşme.”
“Allahü teâlâyı unutmuş ve zulmet içinde kalmış kimseler ile arkadaşlık yapmak büyük bir felâkettir.”
“Nefs, mü’minin bineğidir. O hâlde, nefsin uyması emredilen ilâhî emirlere uy. Nefsi kötü ahlâktan men eyle. Serkeşliği âdet edinmemesi için dikkatli ol. Çünkü böyle binekle esas memleketine (âhırete) döndüğün zaman çok yorulursun. Cennet ile Cehennem arasında gidip geldiğinde, taşkınlık yaptığından dolayı pişman olursun, iyi bil ki, kurulmuş köprüden geçmek için hazırlanan kimsenin bineği nefsdir. Eğer nefs serkeşlik, taşkınlık yaparsa, binicisini istenmeyen hâllere düşürür. Eğer nefs yumuşak ise (ıslâh olmuş ise), biniciyi maksadına ulaştırır. Böyle kimse, Cehennemden uzaklaşıp, Cennete giden kurtulmuşlardan olur.”
“Bir zâlime kalben meyleden kimseyi fitne ateşi sarar. Böyle kimse, ancak Allahü teâlânın yardımı ile kurtulur.”
“Zâlime kalben hizmet etmek, hizmet etmenin dehşetlisi en kötüsüdür.”
“Zâlime kalben meyledip de selâmetle kurtulan bir kimseye, sanki Hazreti İbrâhim’in ateşten kurtulma mu’cizesine benzer bir kerâmet verilmiştir.”
“Hakîkî matlub birini çekerse, kabûl ederse, ona hiçbir şey mâni olamaz.”
“Nefs günah deryasına dalmışsa, üzüntüler nasıl kalkar, nasıl yok olur? Tövbe ederek Rabbini râzı edecek, Rabbine dönmek için çırpınan ve zahmetlere katlanan kul nerede?”
Seninle elbisen arasına, vücûduna; karınca, sinek, pire, bit girmesini istemezsin, hattâ böyle birşey olursa, elbiseni sırtından çıkarıp attığın da vâki olur. Nasıl olur da hakîkatin ile (asıl maksad ile) arana başka birşeyin girmesine râzı olursun?”
“Sakın Allahü teâlânın lütfuna mazhar olmuş ve senden üstün kılınmış bir kimseye hased etme. Çünkü hasedin sebebiyle Allahü teâlânın gadabına uğrayabilirsin. Çehren değişip, kötü akıbetlere düşebilirsin. Nitekim Âdem aleyhisselâma hased edip, böbürlenerek secde etmeyen İblîs, mel’ûn oldu.
İblîs’in bu hâlinde senin için bir ihtar vardır. Şöyle ki: Hakka da’vet eden gerçek bir rehber gördüğün zaman, sakın ona hased etme ve ona itaat etmekten kaçınma, ona uy! Böyle yapmadığın takdîrde, menfi hareketin sebebiyle, sendeki râzı olunulan güzel sıfatların tamamen silinip, gadabı celbeden kötü sıfatlara düşmene sebeb olur. Fakat Ehl-i sünnet i’tikâdında olan (yetişmiş ve yetiştirebilen) bir hidâyet rehberine tâbi olman, senin şeytanî sûretini melek sûretine çevirir. O zaman gerçek kulluk zirvesine doğru yükselmeğe başlarsın.”
“Ey Âdemoğlu! Sen iyi sıfatlara sahip olduğun müddetçe, aslından ayrılmamış olursun, iyi sıfatların yerini kötü sıfatlara terk edersen, sendeki insanî vasıf şeytanî sûrete döner...”
“Dünyâ serveti öyle acâib bir şeydir ki, elde etmek için çekilen zahmet ve devamlı yorgunluk, huzûru kaçırır. Elden gittiği zaman da büyük üzüntüye sebeb olur. Mü’min kul, ancak yüzünün akıyla Rabbine kavuştuğu zaman rahat bulur.”
“Dünyâ pâdişâhları, âhıret pâdişâhlarına muhtaçdırlar. Bu, daha dünyâda apaçık görülmektedir. Âhıret pâdişâhları, dünyâda zâhidlerdir, dünyâya düşkün olmayanlardır. Onlar, Allahü teâlânın ihsânına kavuşmuşlardır. Dünyâya düşkün olan dünyâ ehlinin yanlış yolda oldukları, ölümden sonra (âhırette) bütün fırsatlar elden kaçınca belli olacak. Fakat o zaman, artık fırsat kaçmış, iş işden geçmiş olacaktır. Nasihati kabûl eden rezaletten kurtulur.”
“Şehvetin esâretinden kurtulmuş olarak bir kulübede oturman, şehvetin esâreti altında bulunup, büyük bir sarayda oturmandan daha hayırlıdır. Çünkü nefsin esâreti altında bulunursan, mahcûb ve mahrûm kalırsın.”
“Ma’rifet (tanıma) nisbetinde muhabbet, muhabbet nisbetinde de yakınlık olur.”
“Allahü teâlâ bir kulunu severse, onun kalbini, râzı olduğu kullarının sevgisiyle doldurur.”
“İnsanoğlu, ne zaman kalbini Allahü teâlâdan başka birşeye bağlarsa, zelîl ve rezîl olur. Çünkü kölesine köle olmuştur (kendi emrine verilen şeylere köle olmuştur).”
“Kalbini Rabbine bağlayan kimse azîz olur. Çünkü kendini asıl gayesine döndürmüş olur.”
“Sana Allahü teâlâyı unutturan, gaflete düşüren herşey düşmandır. Düşmanı terkedip Allahü teâlâya sığınan kimse, bütün varlığı ile Rabbine dönmüştür.”
“Ey kişi! Kalbinde Allah sevgisinden başka birşey olmadığı zaman, bil ki çok zenginsin.”
“Eğer bir kimse sana kaba ve ağır muâmele ederse, sakın sen, onun içinde bulunduğu aşağı dereceye düşüp de aynı şekilde muâmele etme. Bilakis, şerefli kimseye yakışan sıfatlarla muâmele etmeğe gayret göster. Çünkü Allahü teâlâ, Kur’ân-ı kerîmde meâlen şöyle buyurdu: “De ki, herkes bulunduğu hâl ve niyetine göre iş yapar, O hâlde, kimin yolca daha doğru olduğunu Rabbin daha iyi bilir.” (İsrâ-84)
“Seni asıl maksaddan (Allahü teâlânın rızâsına kavuşmaktan) alıkoyan bir şeyin muhabbeti ile meşgûl olduğun müddetçe, kötü ahlâktan kurtulduğunu iddia etsen de, bu, doğru bir iddia olmaz.”
“Sabit ol ki; yetişesin, gelişesin. Çünkü, kök salmadan önce devamlı yeri değiştirilen bir ağaç; yetişip, büyüyemez.”
“Allahü teâlâ kimin kalbini kendi sevgisi ile doldurursa, artık o kimsenin kalbi başka birşeyle meşgûl olmaz. Çünkü o, zâhiri ile halkla, bâtını ile de Allahü teâlâ iledir.”
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-7, sh. 231
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-6, sh. 21
3) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 70
4) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 727
5) Tabakât-ül-kübrâ cild-2, sh. 22
6) Tabakât-ül-müfessirîn (Dâvûdî) cild-1, sh. 434İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İBN-İ ZÂGÛ
Tilmsân’da yetişen fıkıh âlimlerinden. İsmi, Ahmed bin Muhammed bin Abdürrahmân et-Tilmsânî olup, İbn-i Zâgû diye meşhûrdur. 786 (m. 1384) yılında doğdu. 845 (m. 1441) yılında vefât etti.
İbn-i Zâgû, Magrib’de (Kuzey Afrika’da) yetişmiş büyük âlimlerden olup, Ebû Osman Sa’îd el-Ukbânî, Seyyid Ebû Yahyâ eş-Şerîf ve başka âlimlerden ilim öğrendi. Birçok âlim de ondan ders aldı. Bunlardan ba’zıları şunlardır: Yahyâ bin Yüdeyr, Ebû Zekeriyâ Yahyâ el-Mâzûnî, el-Hâfız et-Tûnûsî, İbn-i Zikrî, Ebü’l-Hasen el-Kalsâdî.
Kalsâdî, “Rihlet” adlı kitabında şöyle anlatır: “İbn-i Zâgû, bizim hocamız idi. Ondan çok şeyler öğrendik. O, fıkıh konularını iyi bilen büyük bir âlim idi. Faydalı ve kıymetli kitaplar yazdı. Ders vererek talebe yetiştirdi. Tefsîr ilminde zamanındaki insanların en bilgilisiydi. Çok güzel, tatlı ve te’sîrli konuşurdu. İlim bakımından, akranlarından ve arkadaşlarından üstün idi. Hadîs, usûl, mantık ilimlerinde büyük âlimdi. Tasavvuf ilminde de büyük âlim olup; doğru hâller, keşfler sahibi idi. Zühd ve ibâdetinin çokluğu darb-ı mesel hâline gelmişti. Âhırete yönelmiş olup, dünyâdan yüz çevirmişti. Dünyânın süslerinden, gösterişlerinden uzak durur, fakat güzel ve temiz elbise giyerdi. Allahü teâlâ ona, Kur’ân-ı kerîm okuması, öğretmesi, ilim okutması, kitap yazması ve ders vermesinden dolayı bol karşılıklar ihsân eylesin. Neseb bakımından; gökyüzündeki güneş gibi, asâlet bakımından; gece karanlığında yıldızların görülmesi gibi idi. Çok güzel ahlâklı idi. Âlimler, devlet adamları ve halk tarafından çok sevilir ve saygı gösterilirdi. Îsâr sahibi ve duâları kabûl olunan bir zât idi.”
Tenbekti diyor ki: “Duâsının kabûl olunduğunu, güzel hâllerini, onun mübârek duâsı ile hâlimin iyileştiğini görünce, onun sohbetlerine devam ettim ve yanına çok gidip geldim.
Huzûrunda, memleketimi bile unutturan çok fâideli sohbetlerini dinledim. Susamışları suya kandıran feyz deryası olan sohbetlerinde çok şeylere kavuştum. Çok hizmetinde bulundum. Beni evlâdı gibi bilir ve severdi. Ondan Sahîh-i Buhârî’nin tamâmını ve Sahîh-i Müslim’in başından “Vesâyâ” bahsine kadar okudum.”
Ya’kubiyye Medresesi’nde, kış mevsiminde; tefsîr, hadîs, fıkıh okuturdu. Yaz mevsiminde; usûl, Arabî dil bilgileri, beyân, hesap, ferâiz, geometri dersleri, Perşembe ve Cum’a günleri de; tasavvuf (ahlâk) dersleri verirdi. Vakitlerini ilim öğretmek ve kitap yazmakla değerlendirirdi. Hâlleri, hareketleri, ahlâkı ve huyları övülecek mertebede idi.
63 yaşında veba hastalığından, Rebî’ul-evvel ayının onunda, Perşembe günü vefât etti. Ertesi günü Cum’a namazından sonra cenâze namazı kılınarak defnedildi. Cenâze namazına, yüksek tabakadan ve halktan çok kimseler katıldılar. Böyle büyük bir âlimi kaybettiklerinden dolayı çok üzüldüler. Eserlerinden ba’zıları şunlardır: 1-Mukaddime fit-tefsîr, 2-Tefsîr-ül-Fâtiha, 3-Et-Tezyîlü aleyhi fî hatm-it-tefsîr, 4-Müntehâ et-Tavdîh fî amel-il-ferâiz, 5-Şerh-ut-Telhîs, 6-Letâif-ül-minen 7-Eş-Şerîf alel-mağfireti vel-İhyâ, 8-Akdiyetü muhtasarı Halîl, 9-Şerh-ut-Tilmsâniyye: Bu eseri, ferâiz ilmini anlatan bir eserdir. 10-Ecvibe-i fıkhıyye, 11-Fetâvâ.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-2, sh. 116
2) Neyl-ül-İbtihâc (Ed-Dîbâc kenarında) sh. 78, 79
3) El-Bustân sh. 41, 43
4) Ta’rîf-ül-Halef cild-1, sh. 46
5) El-A’lâm cild-1, sh. 227İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İBN-İ ZAHÎRE
Şafiî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Ahmed bin Muhammed bin Muhammed bin Muhammed bin Hüseyn bin Ali’dir. Künyesi Ebü’t-Tayyib olup, lakabı Muhibbüddîn’dir. Nisbeti el-Kuraşî el-Mahzûmî olan bu zât, İbn-i Zahîre diye meşhûr olmuştur. Annesi Ümm-i Gülsüm bint-il-Afîf Abdullah bin et-Takıyy-ün-Narrârî’dir. 825 (m. 1422) senesinde Mekke-i mükerremede doğdu. 885 (m. 1480) senesinde Mekke-i mükerremede vefât etti. Kâ’be-i muazzamanın Hacer-ül-Esved tarafında kılınan cenâze namazından sonra, Mekke’deki Muallâ kabristanında babasının yanına defn edildi.
İbn-i Zahîre Mekke’de büyüdü ve orada; Kur’ân-ı kerîmi, Nevevî’nin Erba’în adlı eserini, Akâid-ün-Nesefî’yi İbn-i Mâlik’in Elfiye’sini, Hâvi, Minhâc ve Telhis ile, kırâat ilmine dâir Şâtıbiyye adlı eseri ezberledi. Bu ezberlediklerini; Muhammed el-Magribî eş-Şâzilî, Ahmed el-Ahnâî, Ebü’l-Kâsım en-Nüveyrî, Zeynüddîn bin Ayyaş Ebû Şiar-il-Hanbelî, Muhammed bin İbrâhim el-Acemî, es-Sefetî, İbn-i Aksarâyî gibi zâtlara arz etti. Bu eserlerle ilgili olarak ona icâzet verdiler. İbn-ül-Cezerî’nin derslerinde ve sohbetlerinde bulundu. Şihâbüddîn el-Mürşidî, Ebü’l-Meâlî es-Sâlihî Ebü’l-Feth el-Merâgî, Takıyyüddîn bin Fehd, Cemâleddîn Kazrûnî gibi zâtlardan Mekke-i mükerremede ve Medîne-i münevverede hadîs-i şerîf dinledi. Takıyyüddîn el-Fâsî, İbn-i Selâme, Nûreddîn el-Mahallî, Şemseddîn eş-Şâmî, El-Kabâbî, Tedmirî gibi, muhaddislerden hadîsle ilgili icâzet aldı. Babasından ve Kemâleddîn el-Esyûtî’den fıkıh ilmini tahsil etti ve onlar da ona fıkıh okutmak ve öğretmek husûsunda izin verdiler. Şemsüddîn bin Abdülazîz Kazrûnî’den “Hâvî” adlı eseri, Şemsüddîn el-Ekfeksî’den, onun yazmış olduğu “El-İ’lâm ve Tenvîr-üd-Deyâcir bi ma’rifeti Ahkâm-il-muhâcir” adlı eseri karşılıklı mütâlâa ederek okudu.
Me’ânî ve beyân ilimlerini; Şemseddîn bin Sâre, Ehdel, İbn-i Hümam, Ebü’l-Fadl el-Magribî ve Ebü’l-Kâsım en-Nüveyrî’den tahsil etti. Usûl-i fıkhla ilgili Minhâc ve Esnevî şerhini, Ebü’l-Kâsım en-Nüveyrî’den, diğer Arabî ilimleri de zamanının âlimlerinden tahsil etti. Mahmûd en-Navafî’den akâidle ilgili Akâid-i Nesefî’yi öğrendi. Balatansî’den tasavvufun inceliklerini öğrendi ve ondan; İmâm-ı Gazâlî hazretlerinin Minhâc-ül-Âbidî adlı eserini, bütün incelik ve maksadlarını mütâlâa ederek okudu.
847 (m. 1443) senesinde, Necmüddîn bin Fehd’in işâretiyle babasına vekâleten Mekke kadılığına ta’yin edildi. Babasının vefâtından sonra, müstakil olarak kadılık vazîfesini yürüttü. Yed-i emînlik görevi de yaptı. Çeşitli vazîfelerden sonra Cidde kadılığına ta’yin edildi. Cidde kadılığından ayrıldıktan sonra, bir daha devlet kademesinde vazîfe almayıp.ölünceye kadar ilim öğretmekle ve fetvâ vermekle meşgûl oldu.
O; faziletli, zekî, ağırbaşlı, cömert ve emîn bir zât idi. Ömrünün ekseri kısmını ilim öğrenmek ve öğretmekle geçiren İbn-i Zahîre’nin, “El-Fezâil-ül-Bâhire fî mehâsin-ül-Kâhire” adlı eseri vardır.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-2, sh. 153
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-2, sh. 190
3) El-A’lâm cild-1, sh. 230
İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İBN-İ ZEYN (Muhammed bin Zeyn)
Kırâat, nahiv ve edebiyat âlimlerinden. İsmi, Muhammed bin Zeyn bin Muhammed bin Zeyn’dir. Lakabı Şemsüddîn, künyesi Ebû Abdullah’dır. İbn-i Zeyn diye bilinir. 760 (m. 1359) senesinde Nehrâriyye’de doğdu. 845 (m. 1441) senesi Rebî’ul-evvel ayında, hacdan dönünce vefât etti.
Aslen Tantalı olup, Mısır’ın batısında bir yer olan Nehrâriyye’de büyüdü. Kur’ân-ı kerîm okumasını öğrenip, ezberledi, ilim öğrenmek maksadıyla Kâhire’ye geldi. Burada Şâtıbiyye, Tenbîh ve Elfiyye kitaplarını ezberledi. Ezher Medresesi’nin büyük âlimi Fahruddîn Bilbîsî’den kırâat-i seb’anın tamâmını, yirmibir rivâyetiyle beraber okudu. Kırâat ilminde ve Şâtıbiyye kitabını okutmak için bu âlimden icâzet aldı. İzzüddîn Kalyûbî ve Şemsüddîn Garâkî’den fıkıh ilmi öğrendi. Ebnâsî’nin derslerine uzun müddet devam etti. Bedrüddîn Zerkeşî, Kemâlüddîn Demirî ve başka âlimlerden de ilim öğrendi. Ömer Havlânî’nin derslerine devam ederek, ondan nahiv ilmi öğrendi. Ezher Câmii’nde, Tâcüddîn Muhammed Sindebîrî’den Sahîh-i Buhârî kitabını dinledi. İki defa hacca gitti. Ba’zı eserleri nazm hâline çevirdi. Şiir yazmada ve istediği zaman şiirlerinde cinas san’atını kullanmada çok kabiliyetli idi.
Güzel ahlâklı, sâlih ve zâhid bir zât idi. Çok hayır işlerdi. Evliyâya mahsûs hâller ve kerâmetler sahibi idi. Ondan, sayılamayacak kadar çok kimseler kırâat ilmi öğrendiler. Şihâbüddîn bin Cüleyde ve Zeynüddîn Ca’t’er Senhûri, ondan kırâat ilmi alan zâtlardandır. Yaşlandığı zaman kulakları ağır işitir oldu. Talebeleri ondan ders alırlarken, dudaklarının hareketlerinden doğru veya yanlış okuduklarını anlardı. Sâlih ve zekî bir kimse idi. İbn-i Fehd ve Bukâî de, onun söylediği şiirleri yazmışlardır.
Çok cömert idi. Eline geçen herşeyi, dostlarına ve ihtiyâç sahiplerine dağıtırdı. Daha sonraları ise fakir düştü. A’mâ bir kadınla evlenmişti. Hanımı, onu devamlı Kur’ân-ı kerîm okumaya teşvik ederdi.
Bir zamanlar şiirleriyle Peygamber efendimizi medhederdi. Sonra bunu terkederek, başka şiirler söylemeye başladı. Birgün Peygamber efendimizi ( aleyhisselâm ) rü’yâsında gördü. Peygamberimiz onun elinden tutmuştu. Uyandığında çok ağır hasta oldu. Sâlih insanlardan birisi, yine Peygamber efendimizi ( aleyhisselâm ) medhetmesini tavsiye etti. O da eskiden olduğu gibi Peygamber efendimizi şiirleriyle övmeye, O’nun güzel hâllerinden, üstün meziyetlerinden bahsetmeye başladı. Bu hareketinden sonra, Medine’de bulunan ve İbn-i Reyhan denilen biri gelerek şöyle anlattı: “Ben, Peygamber efendimizi ( aleyhisselâm ) rü’yâda gördüm. Bana; “Muhammed bin Zeyn’e selâm söyle. Ondan râzı olduğumu bildir” buyurdu. O da Peygamber efendimizi ( aleyhisselâm ) medhetmeye devam etti.
Eserlerinden ba’zıları şunlardır: 1-Kasîdetü Yûsuf aleyhisselâm: Bin beyttir. 2-Dîvân, 3-Şerhu Elfiyeti İbn-i Mâlik: Nazm şeklindedir. 4-Manzûmetü fîl-kırâat.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-10, sh. 14
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-7, sh. 246
3) Keşf-üz-zünûn sh. 153, 373
4) El-A’lâm cild-6, sh. 133
5) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 195İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İBN-İ ZİYÂ (Muhammed bin Ahmed)
Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinden. Tefsîr ve usûl ilimlerini de iyi bilirdi. İsmi, Muhammed bin Ahmed bin Muhammed bin Muhammed bin Sa’îd bin Muhammed’dir. Aslen Sâgân beldesinden olup, İbn-i Ziyâ adıyle meşhûr olmuştur. 789 (m. 1387) senesinde Mekke-i mükerremede doğdu. Zilka’de ayında, 854 (m. 1450) senesinde Mekke-i mükerremede vefât etti.
Mekke’de büyüdü. Cemâleddîn Emyûtî’nin derslerine devam etti. Babasından, Muhibbüddîn Ahmed bin Ebi’l-Fadl, Ali bin Ahmed Nevîri, İbn-i Sadîk Nevîrî, Zeynüddîn Merâgî ve diğer âlimlerden hadîs-i şerîf öğrendi. Birkaç defa Kâhire’ye gitti. Orada; Şerefüddîn bin Kuveyk, Cemâleddîn Hanbelî, Şemseddîn Zerâtîtî, Şemseddîn Şâmî ve daha pekçok âlimden hadîs-i şerîf öğrendi. Ebû Hüreyre bin Zehebî, Ebü’l-Hayr bin Alâî, Rislân Zehebî, Bülkînî, İbn-i Mülakkın, Irâkî, Heysemî, İbn-i Kavvâm, Tenûhî ve bir grup âlim, İbn-i Ziyâ’ya icâzet verdiler.
Kur’ân-ı kerîmin tamâmını ezberledi. Önce, Ebû Amr kırâatini Şemseddîn Halebî’den okudu. Sonradan, Muhammed Sa’îdî’nin huzûrunda, Kur’ân-ı kerîmi kırâat-ı seb’aya göre okudu. Ya’nî, bu âlimden de kırâat ilimlerini öğrendi. Babasından Mekke’de fıkıh ilmi öğrendi. Mescid-i Haram’da, İbn-i Sa’âtî’nin Mecma’ul-bahreyn kitabını babasından okudu. Babası da, bu kitabı Ebü’l-Fütûh Mes’ud’dan okuyup icâzet almıştı. O da, kitabın yazarı İbn-i Sa’âti’den almıştı. Kâhire’de de, İzzeddîn bin Cemâ’a ve Necmeddîn Sekkâkînî’den; usûl, me’ânî ve beyân ilimlerini öğrendi. Şemseddîn bin Ziyâ Senâmî, Şihâbüddîn Ahmed Gazzî Şâmî ve Şemseddîn Bermâvî’den de ilim öğrendi. Çeşitli ilimlerde âlim bir zât oldu. Babasına vekâleten Mekke kadılığı vazîfesinde bulundu. Babasının vefâtından sonra Mekke kadısı oldu. Daha sonra Mescid-i Harâm’a ve hisbe (belediye teşkilâtı) işlerine bakmakla vazîfelendirildi. Bir müddet bu vazîfeleri yürüttükten sonra, ikisinden de ayrıldı. Pekçok âlim İbn-i Ziyâ’dan ilim öğrendi. Mahyevî Abdülkâdir Mâlikî bunlardandır. Şemseddîn Sehâvî’ye de icâzet vermiştir.
Fıkıh, usûl, Arab dili ve edebiyatında ileri gelen âlimlerden idi. Çok güzel yazı yazardı. İlmi mes’eleleri mütâlâa etmeyi çok severdi. Ebü’l-Hayr bin Abdülkavî anlatır. “Elli senedir İbn-i Ziyâ’yı tanıyorum. Ne zaman yanına gitsem, ya ilmî bir mes’eleyi mütâlâa ediyor, kitap yazıyor, hadîs-i şerîf öğretiyor, ders veriyor veya fetvâ veriyordu. Hiç boş durmazdı.”
Yazdığı, kıymetli eserlerden ba’zıları şunlardır: 1-El-Meşra’fi şerh-ıl-mecma’: Dört cilddir. İbn-i Sa’âtî’nin, Hanefî mezhebinde meşhûr ve dört metin kitabından biri olan Mecma’ul-bahreyn kitabının şerhidir. 2-El-Bahr-ül-amîk fî menâsik-il-hâc beyt-il-atîk: Bu kitap üç cilddir. Haccın yapılışını ve edeblerini bildirmektedir. 3-Tenzîh-ül-Mescid-il-Harâm an bid’i cehelet-il-avvâm, 4- Şerh-ul-Vâfî: Bu esere, büyük ve küçük olmak üzere iki ayrı şerhi vardır. 5-Mukaddimet-ül-Gaznevî: ibâdetlere dâir bir kitaptır. İsmi, “Ed-Diyâ-ül-Ma’nevi” olup, iki cilddir. 6-Şerh-ül-Pezdevî: Usûl-i fıkha dâir bir eserdir. 7-El-Mütedârik alel-Medârik fit-tefsîr, 8-Eş-Şâfî fî ihtiyâr-il-Kâfî, 9-En-Nüketü ales-Sahîh fil-hadîs.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-9, sh. 15
2) El-A’lâm cild-5, sh. 332
3) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-7, sh. 84
4) Tabakât-ül-müfessirîn (Dâvûdî) cild-2, sh. 75
5) Keşf-üz-zünûn sh. 225, 438, 1022
6) Brockelmann Sup. 2, sh. 222İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İBN-İ ZUGDÂN
Evliyânın büyüklerinden. İsmi, Muhammed bin Ahmed bin Muhammed bin Dâvûd bin Selâme el-Yezleteynî et-Tûnûsî el-Kâhirî olup, künyesi Ebû Abdullah ve Ebü’l-Mevâhib’dir. 820 (m. 1417) senesinde Tunus’ta doğdu. 881 (m. 1476) senesinde Kâhire’de vefât etti. Karâfe’deki eş-Şâziliyye kabristanına defnedildi.
İbn-i Zugdân, önce Kur’ân-ı kerîmi ezberledi. Birçok ilmî eserleri okudu. Arab dili ve edebiyatını; Ebû Abdullah er-Remlî, Ömer eş-Şelşânî, Ömer el-Berzelî ve başkalarından, fıkıh ilmini; İbrâhim el-Ahdarî’den, mantık ilmini; Muhammed el-Mûsulî’den, hadîs ilmini; İbn-i Hacer’den öğrendi. 842 (m. 1438) senesinde Kâhire’ye gitti. Tasavvuf erbâbıyla görüşüp, onların sohbetlerinde bulundu. Evliyânın büyüklerinden Yahyâ bin Ebi’l-Vefâ ile görüşüp, bereketli sohbetlerine kavuştu. Hikmetli sözler konuşmaya başladı. Mâlikî mezhebinde idi.
El-Münâvî onun hakkında; “İbn-i Zugdân; gönül ehli, sözleri ma’nâlı vera’ sahibi, ilim ve irfan hazînesi, zâhidlerin önderi idi” demektedir.
İbn-i Zugdân, çoğu zaman cezbe hâlinde olur, kendisini Allahü teâlânın sevgisi kaplardı. Câmi’ul-Ezher’in bitişiğindeki minare yanında ikâmet eder, ibâdet ve tefekkürle vaktini geçirirdi. İbn-i Zugdân’ın sözleri, şiirleri, kasideleri, sohbetlerde okunurdu. Bunları dinleyen herkes, ma’nevî coşkunluğa dalardı, İbn-i Zugdân, kendisini çekemiyenlere, yumuşak ve güzel muâmele ederdi. Bir defasında onu tutup dövdüler. Dövenlerin babalarını çok seviyordu. Bu sebepten başından kan aktığı hâlde gülerek; “Siz benim efendilerimsiniz, ben de sizin hizmetçinizim” dedi.
İbn-i Zugdân, Peygamber efendimizi ( aleyhisselâm ) sık sık rü’yâsında görürdü. Gördüğü rü’yâları kendisi şöyle anlatır:
“Bir gece Resûlullah efendimizi ( aleyhisselâm ) rü’yâmda gördüm ve; “Ey Allahü teâlânın Resûlü! Birçok kimse, sizi rü’yâda sık sık gördüğüme inanmıyorlar” dedim. Mübârek elini kalbimin üzerine koydu ve; “Ey evlâdım, gıybet haramdır. Sen, “Ey mü’minler! Zannın çoğundan sakınınız! Çünkü, zannın ba’zısı günah olur. Birbirinizin kusurunu araştırmayın! Birbirinizi gıybet etmeyin!” (Hucurât-12) meâlindeki âyet-i celîlesini okumadın mı?” buyurdu. O günlerde, yanımda bir cemâat oturmuş, başkalarının aleyhinde konuşup dururlardı. Sonra Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) şöyle buyurdu: “Eğer başkasının gıybet etmesini dinlemek mecbûriyetinde kalırsan, İhlâs ve Mu’avvezeteyn sûrelerini oku. Hâsıl olan sevâbı, gıybeti edilenlere hediyye eyle. Çünkü gıybet ile sevâb, ikisi de birbirlerini ta’kib ederler ve Allahü teâlânın izni ile denk olurlar.”
Resûlullahı ( aleyhisselâm ) rü’yâmda gördüm. Bana dedi ki: “Uyuyacağın zaman beş defa E’ûzü Besmele oku ve sonra şöyle duâ et: “Ey Allahım! Muhammed’in hakkı için, Muhammed’in yüzünü şu anda ve gelecekte bana göster.” Bunu dediğin zaman, ben sana görünürüm ve asla gecikmem.”
Resûl-i ekremi ( aleyhisselâm ) yine rü’yâda gördüm ve; “Ey Allahın Resûlü, beni bırakma” dedim. Resûlullah buyurdu ki: “Biz, Kevser havuzuna gelip, orada kana kana su içinceye kadar seni bırakmayız. Çünkü sen, Kevser sûresini okuyup, bana salât ve selâm getiriyorsun. Salât ve selâmın sevâbını sana hibe ettim. Kevser sûresinin sevâbını ise, senin için bekletmekteyim. “Estağfirullahel’azîm ellezî lâ ilahe illâ hüvel hayyelkayyûme ve etûbü ileyhi ve es’elüh-üt-tevbete vel-magfirete innehü hüvet-tevvâbürrahîm” sözünü, amelinde riyakarlık olduğu veya sözün herhangi bir bencilliğe kaçtığı zaman tekrarla.”
Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) rü’yâmda bana; “Sen yüzbin kişiye şefaat edeceksin” buyurdu. Ben de; “Ey Allahın Resûlü! Hangi amelimle bu mertebeyi elde ettim?” diye sorunca, buyurdu ki: “Benim üzerime okuyup, sevâbını bana hediye ettiğin salât ve selâm ile bu mertebeye eriştin.”
Bir kere, zikrimi tamamlamak için Resûlullaha okuduğum salât ve selâmlarda acele ettim. Okuduğum salât ve selâm bin adet idi. Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) rü’yâmda; “Acelenin şeytan işi olduğunu bilmezmisin?” diye beni azarladı ve buyurdu ki: “Allahümme salli alâ seyyidinâ Muhammedin ve alâ âli seyyidinâ Muhammed derken, yavaş yavaş, harflerin üzerine basa basa söyle. Ancak vakit daralmış ise, o zaman biraz acele edebilirsin. Sana öğrettiğim bu şekil, faziletli şeklidir. Başka şekillerde getirilen salât ve selâm yine kabûl olunur. En iyisi, salatın başlangıcında bir kere de olsa, tam ma’nâsı ile, yavaş yavaş salât ve selâmın tamâmını getirmelisin, noksan bırakmamalısın.” Sonra Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ), bana tam salât ve selâmın şeklini şöyle ta’lim buyurdular “Allahümme salli alâ seyyidinâ Muhammedin ve alâ âli seyyidinâ Muhammedin kemâ salleyte alâ seyyidinâ İbrâhîme ve alâ âli seyyidinâ İbrâhîme ve bârik alâ seyyidinâ Muhammedin ve alâ âli seyyidinâ Muhammedin kemâ bârekte alâ seyyidinâ İbrâhime ve alâ âli seyyidinâ İbrâhime fil âlemin, inneke hamîdün mecîd. Esselâmü aleyke eyyühennebiyyü ve rahmetullâhi ve berekâtühü.” Bir gece yine rü’yâmda, Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Senin bir ihtiyâcın var ise ve onun yapılmasını diliyorsan, Seyyidet Nefîse’ye (Resûlullahın ( aleyhisselâm ) pak neslinden gelen bir veliyye hâtundur) bir kuruş olsa dahî adakda bulun. O zaman senin ihtiyâcın giderilmiş olur.”
Bir zaman Resûlullahı rü’yâmda görmez oldum. Sonra yine görmeğe başladım. Bunun üzerine ben: “Ey Allahın Resûlü! Benim günâhım ne idi ki, bana görünmez oldunuz?” diye sordum. Buyurdular ki “Sen bizi rü’yâda görecek kimselerden değilsin; zîrâ sen, sırlarımızı başkalarına ifşa ediyorsun.” Gerçekten ben gördüğüm rü’yâlarımdan ba’zılarını yanımda bulunan bir şahsa anlatmıştım. Bundan böyle Allahü teâlâya tövbe eyledim. Tövbe ettikten sonra, yine Resûl-i ekremi ( aleyhisselâm ) rü’yâmda görmeye başladım.
Bir keresinde Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) rü’yâmda bana; “Ey Muhammed! Bu gaflet ve bu uyku neden? Neden bizden böyle uzaklaştın? Neden Kur’ân-ı kerîm okumayı terk eyledin? Kur’ân-ı kerîm okumayı bırakıp da, yalnız zikirle meşgûl olman ne için? Hergün, bir cüz’ün dörtte biri olursa da Kur’ân-ı kerîm oku. Hergün, bundan az okumamağa dikkat et” buyurdu.
İbn-i Zugdân’ın talebelerinden ba’zıları şöyle demektedirler. (O günden sonra İbn-i Zugdân, Kur’ân-ı kerîm okumasını terk etmedi. Ba’zı âyet-i kerîmeleri tekrar tekrar okur, üzerinde durur ve ağlardı. Göz yaşları yanaklarından ve mübârek sakalı üzerinden akardı. Onun huzûrunda konuşmaya kimse muktedir olamazdı. Zîrâ, vecd hâli ve çok ağlaması, herkesi susmağa mecbûr kılardı.”
Rü’yâmda Resûlullah efendimize ( aleyhisselâm ); “Ey Allahın Resûlü! Sana bir defa salevât-ı şerîfe getirene Allahü teâlâ on defa salevât-ı şerîfe sevâbı verir. Acaba bu keyfiyet, kalben diyen kimselere mi mahsûstur?” diye sordum. Buyurdu ki: “Hayır, bana salevât-ı şerîfe okuyan, gâfil de olsa bu fazilete nail olur. Allahü teâlâ, dağlar gibi melekler yaratır. Bu melekler, salevât-ı şerîfeyi okuyana duâ eder.” Yine bir rü’yâmda, Server-i âlem ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Sakın hased edenlerden korkma, zîrâ onlar sana hile kurmağa çalışırlarsa, mutlaka Allahü teâlâ da onlara, kendilerinin tuzaklarına benzer bir tuzak kurar. Çünkü Allahü teâlâ, Kur’ân-ı kerîmde öyle buyurmuştur.”
İbn-i Zugdân buyurdu ki: “Kötü arkadaşları terketmek istersen, ilk önce kendindeki kötü ahlâkı terk et. Nefsin, sana herkesten daha yakındır. En yakına emri ma’rûf yapmak daha önce gelir.”
“Dünyalık peşinde koşanlar, dünyâya sımsıkı sarılıyorlar. Hâlbuki her nefes alışta ondan uzaklaşmaktadırlar, ileriyi göremediklerinden kördürler.”
“Zenginlikle fakirlik, birbirlerine karşı övündüler. Zenginlik, fakirliğe dedi ki: “Sen kim olursan, ben, Allahü teâlânın vasfıyım.” Fakirlik, zenginliğe şu cevâbı verdi: “Ben olmasaydım, senin vasfın bilinmiyecekti. Benim tevâzum olmasaydı, senin kıymetin artmayacaktı ve yükselmeyecekti. Ben ubûdiyyetin nişânesiyim.”
“Resûlullahı ( aleyhisselâm ) rü’yâsında görmek istiyen bir kimse, gece ve gündüz, aşk ile tutuşup, O’na salevât-ı şerîfe getirmeli ve O’nunla birlikte evliyâyı da sevmelidir. Eğer Resûlullah ile birlikte evliyâyı sevmezse, Resûlullahın kapısı kendisi için kapalı olur. Çünkü evliyâ, insanların efendileridir. Onlar kızarlarsa, Allahü teâlâ da onlar kızdığı için gazâba gelir. Resûl-i ekrem de böyledir. Evliyânın sevmediğini, Resûlullah da sevmez, onlar kızdığı için, Resûlullah da kızar.”
“Haber aldığımıza göre, kıyâmet gününde, ismi Muhammed olan kimseleri Allahü teâlânın huzûruna getirirler. Hak teâlâ, Muhammed isimli kimseye; “Bana isyan ederken, hiç isminden de utanmadın mı? Hâlbuki senin ismin, Habîbimin ismi idi. Fakat ben, sana azâb etmem. Zîrâ sen, Habîbimin ismi ile isimlendirilmişsin. Git ve Cennete gir” buyurur.”
“Zâlim ile arkadaşlık eden zâlimdir. Zîrâ zâlimle beraber bulunmak, Allahü teâlâdan gâfil olmak ve nefsinden râzı olmak hastalığını ortaya çıkarır. Hemen bunun arkasından da şeytan ile oturmak husûsu ortaya çıkar.”
“Dünyâ sevgisi ile bir arada yapılan ibadet, kalbi meşgûl etmekten ve a’zaları yormaktan başka birşey değildir. Böyle bir ibâdet, ne kadar çok olsa da yine az sayılır.”
“Talebe çok zaman, hocasına “Neden?” dediği için ni’metlerinin arttırılmasından mahrûm kalmıştır.”
“Gösteriş bulunan her amel, makbûl amel değildir. Zira Hak teâlâ; “Sâlih ameli kabûl ederim” buyuruyor. Her kim yapmış olduğu amelini gösteriş niyetiyle yaparsa, onun ameli Allahü teâlânın huzûruna ulaşmaz. Yapanın yanında kalır.”
“Ey kişi, evliyânın sohbetinde bulun. Eğer onların sana hiç faidesi yok ise de, kıyâmet gününde senin ellerinden tutarlar. Kendilerine arkadaş olanların, dünyâda da musibet yükünü yüklenirler. Üzüntü ve hüzünlerini paylaşırlar.”
İbn-i Zugdân, birçok eserler yazdı. Bunlardan ba’zıları şunlardır: 1- Kavâninü hükm-il-işrâki ilâ sufiyyeti cemî’ il-âfâk, 2- Bugyet-üs-süâl an merâtib-i ehl-il-kemâl. 3- Silâh-ül-vefâiyye bi sügril İskenderiyye, 4- Ferh-ül-esmâ’ bi rühas-is-simâ’, 5- Mevâhib-ül-me’ârif, 6- Şerhu hükm-il-atâiyye.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-9, sh. 5
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-7, sh. 66
3) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 335
4) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 209
5) Ahlwardt; Verzeichniss der arabischen Handschriften cild-5, sh. 61
6) Brockelmann Gal-2, sh. 253 Sup-2, sh. 152
7) Tabakât-ül-kübrâ cild-2, sh. 67İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İBN-İ ZUKKÂÎ
Kırâat ve astronomi âlimi. İsmi, İbrâhim bin Muhammed bin Behâdır bin Ahmed bin Abdullah el-Kuraşî en-Nevfelî el-Gazzî olup, lakabı Burhânüddîn’dir. 745 (m. 1344) senesi Rebî’ul-evvel ayında Gazze’de doğdu. 816 (m. 1414) senesi Zilhicce ayında Kâhire’de vefât etti. Bâb-ün-Nasr civarına defnedildi.
İbn-i Zukkâî, Gazze kadısı el-A’lâ Ali bin Halef, nûr Ali el-Fevî’den ve birçok âlimden ilim öğrendi. Kırâat ilmini Şemsüddîn el-Hakrî’den, fıkıh ilmini Bedrüddîn el-Konevî’den ve tasavvuf yolunu Abdülkâdir-i Geylânî’nin torunlarından olan Ömer Geylânî’den öğrendi. Aynı zamanda şâir ve edîb idi. Astronomi ilminde de âlim olan İbn-i Zukkâî, seyahat etmeyi çok severdi. Bu yüzden çok seyahat edip birçok yer gördü. Herşeye ibret nazarı ile bakardı.
İbn-i Zukkâî, haram ve şüphelilerden çok sakınırdı. Çoğu zaman kimse ile görüşmeyip uzlete çekilirdi. Bitkilerde bulunan fâideleri çok iyi bilirdi. Bu husûsta mütehassıs oldu. Tabibler gibi, ağrılara iyi gelen bitkileri ve otları söylerdi, ilâç yapmakla geçimini te’min ederdi. İlâç yapmak için otları incelerdi. Bunun için seyahatlerde bulundu.
Şeyh Muhammed el-Karmî şöyle anlatır: “Birgün evimde yalnız iken duâ edip, Allahü teâlâdan, bir evliyâ kulu eliyle bana bir gömlek göndermesini niyaz ettim. Çok geçmeden kapı çalındı. Açıp baktığımda İbn-i Zukkâî’yi gördüm ve elinde bir gömlek vardı. “Buyurun, bu gömleği size hediye olarak getirdim” dedi ve gömleği vererek ayrıldı. O zaman bu zâtın, Allahü teâlânın sevgili bir kulu olduğunu anladım.”
İbn-i Zukkâî, âlim ve şâir bir zât olup, dîvânları meşhûrdur. Vefâtına üç sene kala şiir yazmayı bıraktı. Eserlerinden ba’zıları şunlardır: 1-Kasîde-i Tâiyye (Beşbin beyttir), 2-Levâm-ül-envâr fî sîret-il-ebrâr, 3-Dîvânü Şi’r.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-1, sh. 89
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-1, sh. 130
3) El-A’lâm cild-1, sh. 64
4) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 115
5) İzah-ul-meknûn cild-1, sh. 482, 485
6) Brockelmann Gal-2, sh. 237
7) Ahlwardt. Verzeichiss der arabischen Handschriften cild-7, sh. 87İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İBN-İ ZÜHRE (Muhammed bin Yahyâ)
Şafiî mezhebi fıkıh âlimlerinden. Tefsîr ilminde de büyük âlim idi. İsmi, Muhammed bin Yahyâ bin Ahmed bin Dugre bin Zühre olup, lakabı Şemseddîn, nisbeti Dımeşkî’dir. 757 (m. 1357) senesinde Habrâd’da doğdu. 848 (m. 1444) senesi Cemâzil-evvel ayının onsekizinde Trablus’ta vefât etti.
Trablus’ta büyüdü, önce Kur’ân-ı kerîmi okumasını öğrendi ve tamâmını ezberledi. Sonra Umde, Tenbîh, Minhâc ve İbn-i Mu’tî’nin “Elfiye” adlı eserini ezberledi. Necmeddîn bin Câbî, Şemseddîn bin Kâdı Şühbe, Şemseddîn Sarahdî, Şerefüddîn Gazzî, Sadreddîn Yûsufi Şerîşî ve daha başka âlimlerden fıkıh ilmi öğrendi. Zeynüddîn Kuraşî’den tefsîr ilmini, Şihâbüddîn Zührî’den usûl ilmini, Sarahdî’den Arabî dil bilgilerini öğrendi. İbn-i Sadık, Kemâleddîn bin Nehhâs, İbn-i Kavâlih ve Muhibbüddîn Sâmit’ten hadîs-i şerîf öğrendi. Bülkînî, Zâhir Berkûk ile beraber Trablus’a gelince, onunla da görüştü. Hocası İbn-i Câbî’nin vefâtından sonra, Emevî Câmii’nde ders okuttu. Bu bölgede siyâsî karışıklık olduğundan, bir müddet zor durumda kaldı. Buradan Aclûn’a gitti. Daha sonra Dımeşk’a döndü. Dımeşk’den de tekrar Trablus’a gelerek, buraya yerleşti. Burada ders verdi ve çok talebe yetiştirdi. Talebelerine hadîs-i şerîf öğretti ve hatîblik yaptı.
Birkaç defa hacca gitti. 836 (m. 1432) senesinde Beyt-ül-makdîs’i ziyâret etti. İlmi ile amel eden büyük âlimlerden idi. Dînin emir ve yasaklarına son derece bağlı idi. Fıkıh ilminde, kendi memleketinin en büyük Şafiî fıkıh âlimi idi. Elli sene insanlara ilim öğretti. Çeşitli tabakalarda pekçok insan ondan istifâde etti.
Burhâneddîn Sevbînî, Bâlâtansî ve Takıyyüddîn bin Fehd, İbn-i Zühre’den ilim öğrenen âlimlerdir. Talebelerine ilim öğretmek için çok gayret eder ve onlara çok iyi davranırdı. Trablus’ta Mensûrî Câmii’nde uzun zaman hatîblik vazîfesinde bulundu. Trablus ve diğer şehirlerdeki insanlar onu büyük bilir ve saygı gösterirlerdi, duâsını almak isterler, duâsıyle bereketlenirlerdi. Çok uzak yerlerden ondan fetvâ almaya gelirlerdi. Giyim kuşamında orta hâlli davranırdı. Pekçok güzel huyları kendinde toplamıştı.
Yazdığı kıymetli eserlerinden birkaçı şunlardır: 1-Şerh-ut-Tenbîh: Dört cild olup siyâsî kargaşa esnasında yandığı söylenir. 2- Şerh-ut-Tebrîzî: Üç cilddir, 3-Feth-ül-Mennân fî tefsîr-il-Kur’ân: On cilddir. 4- Ta’lîkâtü alâ şerh-ır-Ravda: Sekiz cilddir. 5-Hâşiyetü alâ ravdat-it-tâlibîn lin-Nevevî, 6-Şerh-ül-azîz alel-Vecîz lil-Gazâlî, 7-Ta’lîkât: Tezkire şeklinde büyük bir kitap olup, içinde; fıkıh, hadîs, tefsîr, va’z ilimleri bulunmaktadır.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-12, sh. 98
2) El-A’lâm cild-7, sh. 139
3) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-10, sh. 70
4) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 195
5) Keşf-üz-zünûn sh. 438İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İBRÂHİM BİN HÜSEYN SARRÂF TENNÛRÎ
Anadolu’da yetişen evliyânın büyüklerinden. İsmi, İbrâhim bin Hüseyn Sarraf’dır. Tennûrî diye meşhûr olmuştur. Sivaslı olduğu bilinen İbrâhim Tennûrî hazretlerinin, doğum târihi bilinmemektedir. 887 (m. 1482) senesinde Kayseri’de vefât etti. Kabri Kayseri’dedir.
Konya’da Molla Sarı Ya’kûb’dan ilim tahsil etti. Sonra onunla birlikte Kayseri’ye gitti. Hundî Hâtun Medresesi’nde, Molla Sarı Ya’kûb’un vefâtından sonra müderris oldu. Kendisi Şafiî mezhebinde idi. Bu medresenin vakfiyesinde, gerek müderrisin ve gerekse talebelerin Hanefî mezhebinde olmaları şart koşulduğundan, bu medresenin müderrisliğinden ayrıldı. Kendi hâlinde bir kenara çekilip, ibâdetle meşgûl oldu. Zaman geçtikçe, Allah sevgisi ile içi yanar oldu. Kur’ân-ı kerîm güzel bir sesle okunurken dinlese; ağlamaya başlar, içinden bir âh eder ve bayılırdı, İlâhî cezbenin te’sîri ile, tasavvufa yönelme isteği fazlalaştı. Erdebil sûfîlerine ulaşmayı çok arzu etti. Bu sırada Akşemseddîn hazretlerinin ismini ve medhini duyup, ona talebe olup, hizmetinde bulunmaya karar verdi. Akşemseddîn hazretleri Beypazarı’nda bulunuyordu. Beypazarı’na gitti. Şeyh’in Göynük’e gittiğini öğrenince, o da Göynük’e gitti ve hizmetine tâlib oldu.
Akşemseddîn hazretleri, orada insanlara va’z ve nasihat ediyor ve onların derdlerine derman oluyordu, İbrâhim Tennûri, bundan sonrasını şöyle anlattı: “Onun sohbet meclisinde, bir köşede oturup dinledim. Mecliste bulunanların herbiri, bedenî bir hastalığıyla ilgili suâl sorup, suâline uygun bir cevap alıp gidiyordu. Herkes gitti. Akşemseddîn hazretleriyle başbaşa kalınca; “Rûhî hastalıklardan hiç soran yok, herkes bedenî hastalıklardan soruyor” buyurdu. Kalkıp onun önüne diz çöktüm. Akşemseddîn hazretleri bana; “Sana kim derler, nerelisin ve adın nedir?” diye sorunca, ben de Kayseri’de müderris olduğumu bildirdim ve; “İçime bir ateş düştü, gizli derdime bir derman ümidiyle geldim” dedim. Bunun üzerine Akşemseddîn hazretleri; “Bize ne hediye getirdin?” buyurunca, utandım ve terledim. “Çok fakir olduğum için birşey getiremedim” dedim. Bunun üzerine; “Benim hediye dediğim dünyâ malı değildir. Allahü teâlâdan sana ulaşan hâller nelerdir?” buyurunca; “Kara bir yüzle size geldim” dedim.
Bu hâlden sonra, bana halvette kalmamı emretti. Olgunluk ve üstünlük sofrasındaki ni’metlerle gönlümü doyurdu. O gece ibâdet edip uyudum. Rü’yâmda dörtyüz hâl gördüm. Sabah olunca, bu dörtyüz hâli birer birer hatırladım. Hâlbuki daha önceki zamanlarda, namaza durduğum zaman hangi sûreyi okuyacağımı unuturdum. “Bu hâl (gelişme ve huzûr), Şeyh Akşemseddîn hazretlerinin bereketindendir” diye inandım. Diğer talebeleriyle birlikte geceleri ibâdet ederek geçiriyorduk. Diğer talebeler halvette; yemekten, içmekten ve uyumaktan kendilerini alıkoyuyorlardı. Bana ise her gece çeşitli yemekler, ekmek ve bir miktar su gönderiyordu. Ma’nevî sofradan doyurduğu gibi, zâhir hâlde bile doyuruyor idi. Uzun müddetten sonra bu derece riyâzet çekenler (aç, susuz ve uykusuz) duranlar arasında, kendimde insanın hayvanlık yanının ağır bastığını anlayıp, bu derece yeme ve içme, bu makama yakışmaz diye düşündüm. O gece yemek yemedim ve ibâdetle meşgûl oldum, önceki gecelerde bulunan hâller bu gece görülmedi. Bu durum Akşemseddîn hazretlerine ma’lûm olunca, bana; “Kendi başına iş yapmak dervişin işi değildir. Bu çeşit hareketler, dervişe uygun değildir. Şeytanın vesvesesiyle hareket ettin. Hocan ve terbiye edicin olan kişi, senin ahvâlini senden daha iyi bilir iken, onun muradına muhalif olmak uygun, değildir” buyurdu. Halvete girdiğim 87. gece, Berât gecesinde, içimden biberli bir pilav yemek geçti. Akşam olunca Akşemseddîn hazretleri beni da’vet etti ve istediğim pilavdan bir tabak ikram edip; “Beni yanında yok farzet ve benden utanma, istediğin gibi ye” dedi. Ben de emre uyarak, bir tabak pilavı yedikten sonra, Şeyh hazretlerinin emriyle halvetten çıktım.”
İbrâhim Tennûrî hazretleri, kendine yeni gelen talebeyi, Allahü teâlânın rızâsına kavuşuncaya kadar gündüzleri çalıştırır, geceyi ise ibâdet etmek sûretiyle ihyâ ettirirdi. Birçok mücâhededen ve riyâzetten sonra, tasavvufî hâller zuhur etmeye başlayınca halvet emrederdi.
Rivâyet olunur ki: Akşemseddîn hazretleri hayatta iken, İbrâhim Tennûrî Kayseri’de talebe yetiştirmekle meşgûl olduğu zamanda, “Kabz” (tasavvufdaki sıkıntılı olma) hâli vâki oldu. Onu gidermek için çalıştı. Fakat gideremeyince, Şeyh Akşemseddîn’le görüşmek üzere yola çıktı. Yolda gider iken, bir gece rü’yâsında Akşemseddîn hazretleri ona emredip; “Sıcak bir tandır üzerine oturup terlemen gerekir” dedi. Ertesi gün İbrâhim Tennûrî, sıcak bir tandır üzerine oturup, tepeden tırnağa terledikten sonra, kabz hâli, “Bast” (tasavvufdaki rahatlama ve sevinçli olma) hâline döndü ve sıkıntıdan kurtuldu. Akşemseddîn hazretleriyle karşılaşınca, rü’yâsını anlattı. Şeyh Akşemseddîn bunu hoş karşılayıp, kabz hâli olunca böyle yapmasını tavsiye etti. Bundan sonra İbrâhim Tennûrî, yetiştirdiği talebeler kabz hâline girdiklerinde, sıcak tandır üzerine oturtur, çok su içirmekle onu iyice terletirdi. Bu usûlle bast haline döndürüp irşâd ederdi. Bu yüzden Tennûrî diye meşhûr oldu.
Rivâyet olunur ki: İbrâhim Tennûrî çoğu zaman tasavvufda istiğrak (kendinden geçme) hâline girer ve kendi evlâdını bilmez; “Bu kimdir?” diye sorardı.
İbrâhim Tennûrî hazretlerinin tasavvuf hâl ve derecelerini bildiren “Gülzâr” adlı eseri çok kıymetlidir.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi), sh. 247
2) Nefehât-ül-üns sh. 688
3) Tâc-üt-Tevârih cild-2, sh. 576İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İBRÂHİM KEREKÎ (İbrâhim bin Mûsâ)
Şafiî mezhebi fıkıh âlimlerinden. Tefsîr, kırâat, usûl, Arab dili ve edebiyatını da iyi bilirdi. İsmi, İbrâhim bin Mûsâ bin Bilâl bin İmrân bin Mes’ûd bin Demec’dir. Lakabı Burhâneddîn olup, Kerekî adıyle meşhûrdur. 776 (m. 1374) senesinde Ürdün’ün doğusunda bir şehir olan Kerek’te doğdu. 853 (m. 1449) senesinde Ramazan ayında Kâhire’de vefât etti.
Önce Kur’ân-ı kerîmi ezberledi. Babası, Kerekî daha küçük iken 785 (m. 1384) senesinde vefât etmişti. O zaman meşhûr ve yaygın bir âdet olduğu üzere; Umde, Şâtıbiyye, Elfiyet-ül-hadîs, Elfiyet-ün-nahv, Minhâc ve Nazmü Kavâid-il-i’râb kitaplarını ezberledi. Umde kitabını Alâeddîn Fâkûsî’nin huzûrunda, Minhâc kitabını da Bedreddîn Mahmûd Aclûnî’nin huzûrunda okudu. Yine bu âlimden İmâm-ı Nevevî’nin Ezkâr ve Rıyâd-üs-Sâlihîn adlı eserlerini okudu. Bülkînî ile oğlu Celâleddîn’in huzûrunda da okumuş, bu iki âlimin derslerinde bulunmuştur. Elfiyet-ül-hadîs ve Kavâid-ül-i’râb kitaplarını da ba’zı âlimlerin huzûrunda okudu. Kırâat ilminde; Nâfi’, İbn-i Kesir, Ebû Amr kırâatlerini Şihâbüddîn İbn-i Müsbit Mâlikî’den okudu. Bilbîs’de Sirâcüddîn bin Hüleys’den kırâat okudu. Kâhire’de Şâtıbiyye kitabını, Ezher İmâmı Fahreddîn Bilbîsî’ye arzetti. Tûlûn Câmii İmâmı Takıyyüddîn Askalânî’den kırâat-i seb’ayı okudu. Dımeşk’da da, Hamza ve Kisâî kırâatlerini, yine kırâat-i seb’anın tamâmını ba’zı âlimlerden okudu. Yine büyük âlim Ebû Abdullah Magribî Tevrîzî’den; kırâat, nahiv, mantık ve sarf ilimlerini öğrendi. Şemseddîn Habîb Bilbîsî, Burhâneddîn Beycûrî, Veliyyüddîn Irâkî, Bedreddîn Tanbezî’den fıkıh ilmi öğrendi. Beyt-i Makdîs’te de; Şemseddîn Kalkaşendî, Şemseddîn bin Hatîb ve Zeynî Kimenî’den fıkıh dersleri aldı. Sahîh-i Buhârî’yi; Takıyyüddîn Muhammed Mahyevî, İbn-i Sadîk, Tenûhî, İbn-i Baytar, Kemâleddîn Ömer Acemî Irâkî ve Heysemî gibi büyük âlimlerden dinledi. Ba’zılarından hadîs-i şerîfler yazdı. Sahîh-i Müslim’i de; Şihâbüddîn bin Mühendis ve Şemsüddîn Deyri’den okudu. Sirâcüddîn Bülkînî ve Şemseddîn Bermâvî’nin derslerine de devam etti. Zeynüddîn Irâkî ona icâzet verdi.
İbrâhim Kerekî, kırâat ve Arabî ilimlerde çok talebe yetiştirdi. 826 (m. 1423) senesinde, Sa’îd-üs-süadâ hânekâhında Cemâleddîn Bedrânî ondan Sahîh-i Buhârî’yi okudu. Bilbîs’de ve başka yerlerde ilim meclisi vardı. Derslerine devam edenlerin çokları, onun huzûrunda ezberlerini arzederlerdi. Şihâbüddîn bin Esed, Zeynüddîn Abdülgânî Heytemî ve Burhâneddîn Fâkûsî, kırâat-i seb’ayı öğrendiler. Şemseddîn Sehâvî de, İbrâhim Kerekî’nin huzûrunda Umde kitabını okuduğunu söyler. Bilhassa kırâat, Arabca ve fıkıh ilimlerinde önde gelen âlimlerdendi. Bikâî, “Mu’cem”inde onu medhetmiştir. 808 (m. 1405) senesinde Kâhire’ye yerleşti. 827 (m. 1424) senesinde Mısır’da Muhallâ bölgesinde kadılık yaptı. 829 (m. 1426) senesinde de Menûf beldesinde kadılık vekâletinde bulundu. Daha sonra Kâhire’ye döndü ve orada vefât etti.
İbrâhim Kerekî, kırâat, fıkıh, Arabca ve diğer ilimlerde kıymetli kitaplar yazdı. Ba’zıları şunlardır: 1-El-İs’âf fî ma’rifet-il-kat’ vel-İsti’nâf, 2-Lahzat-üt-tarf fî ma’rifet-il-vakf, 3-Nüket aleş-Şâtıbiyye, 4-El-Âletü fî ma’rifet-il-vakf vel-İmâle, 5-Half-ür-remz fî vakfi Hamza ve Hişâm alel-hemz, 6-Dürret-ül-kâri-il-mecîd fî ahkâm-il-kırâati vet-tecvîd, 7-Şerhu Elfiyeti İbn-i Mâlik, 8-İ’râb-ül-mufassal minel-Hucurâti ilâ âhır-il-Kur’ân, 9-Mirkât-ül-Lebîb ilâ ilm-il-e’ârib, 10- Nesr-ül-Elfıye, 11-Şerhu Füsûli İbn-i Mu’tî, 12-Muhtasar-ül-Verekât, 13-Hâşiyetü alâ tefsîr-il-Kâdı Alâeddîn Türkmânî, 14-Muhtasar-ur-ravda, 15-Şerhu Tenkîh-il-Lübâb, 16-Mezâhib-ül-kurrâ-is-seb’a.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-1 sh. 118
2) El-A’lâm cild-1, sh. 75
3) Tabakât-ül-müfessirîn (Dâvûdî) cild-1 sh. 22
4) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-1, sh. 175İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İBRÂHİM MASMÛDÎ
Tilmsânda yetişen âlim ve velîlerin büyüklerinden. İsmi, İbrâhim bin Muhammed Masmûdî Tilmsânî’dir. Künyesi Ebû İshak’dır. Doğum târihi ve vefât yeri kaynaklarda bildirilmemektedir. Aslen Sanhâca’dandır. 804 veya 805 (m. 1402) senesinde vefât etti. Tilmsân sultanlarına âit “Ravda-i Âli Zeyyân”da medfûndur.
Sanhâca’da büyüdü, ilim öğrenecek çağa gelince, Fas’ın büyük âlimlerinden ilim öğrendi. Zamanının büyük fıkıh âlimi Mûsâ Abdûsî, meşhûr âlim Muhammed İbilî bu âlimlerdendir. Ebû Abdullah Şerîfin yanında uzun zaman çeşitli ilimleri tahsil etti. Ebû Abdullah’ın vefâtından sonra Taşfîniyye Medresesi’ne gitti. Orada büyük âlim ve kadı, Sa’îd Ukbânî’den ilim öğrendi. Devamlı ilimle, ibâdetle meşgûl olurdu. Vera’, zühd ve takvâ sahibi idi. Herkese çok iyilik ederdi. İlim müzâkere etmeyi çok severdi. Sahâbe-i Kirâmın ve İslâm âlimlerinin yoluna çok bağlı idi. Siyer ilmini, önceki ve sonraki âlimlerin hâllerini, hayatlarını çok iyi bilirdi. İbn-i Merzûk el-Hafîd’in hocalarındandır.
Kerâmetler ve hâller sahibi idi. İslâmiyete çok bağlı olup, duâları kabûl olunurdu. Kerâmetleri çoktur. Talebelerinden biri anlatır: “Ben hocamın evinde idim. Odada bizden başka kimse yok idi. Kur’ân-ı kerîm okuyordu. Tecvîd dersi okutan hocalar gibi, elindeki çubukla vakf yerlerini (durulacak yerleri) işâret ediyordu. Kendi kendime; “Acaba hocam niye böyle yapıyor? Herhalde cinlerden biri Kur’ân-ı kerîm dersi alıyor” diye hatırımdan geçti. Hemen o anda; “Yâ Muhammed!. Ba’zı âlimlerden, cinler Kur’ân-ı kerîm okur ve tecvîd dersi alırlar” buyurdu.
İbrâhim Masmûdî’nin talebelerinin büyüklerinden Ebû Abdullah bin Cemîl anlatır: “Birgün bana bir mes’ele soruldu. Ben, bu husûsta âlimlerin meşhûr kavline uymayı uygun bulmadım. Ancak bu husûsta sıkışınca, âlimlerin meşhûr olan kavillerine uymaya mecbûr kaldım. Mes’eleyi araştırdım. Bu işte İbn-i Habîb’e âit bir cevaz buldum. Sonra onu taklid ettim. Daha sonra annemi ziyârete gittim. Üzerime bir taş düştü ve bana çok fazla acı verdi. Bu hâdiseyi, meşhûr kavli terkedip, meşhûr olmayanı taklid etmemin cezası olarak telakki ettim. Bunu benden başka kimse bilmiyordu. Daha sonra acılar içinde hocamı ziyâret ettim. Bana; “Neyin var?” diye sordu. “Bir şeyim yok, cezamı çekiyorum” dedim. Bana hemen; “Taklid edip, İbn-i Habîb’e uyanlara günah yoktur” dedi. Hâlbuki benim İbn-i Habîb’i taklid ettiğimi kimse bilmiyordu. Bu, onun en büyük kerâmetlerindendir.”
Şöyle anlatılır: “İbrâhim Masmûdî’nin bulunduğu şehrin etrâfında kale olduğundan, akşam belli bir saatte şehrin kapıları kapatılırdı. Birgün kapının kapanma zamanına yetişemeyip dışarıda kaldı. Daha sonra şehirde gezerken görüldü.”
İbrâhim Masmûdî beyaz tenli ve uzun boylu idi. Güzel temiz elbise giyerdi, ilkbahar gelip çiçekler açınca, çiçeklerin çeşitlerine, renklerine, yaratılışındaki hikmetlere dikkatlice bakardı. O anda kendini vecd ve hâl kaplardı. Çiçekleri koklar ve Lokman sûresinin; “İşte bu gördükleriniz, Allahü teâlânın yarattıklarıdır. Haydi gösterin bakalım, Allahü teâlâdan başkası ne yaratmış?” meâlindeki onbirinci âyet-i kerîmesini okurdu.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) El-Bustân sh. 64
2) Ta’rîf-ül-halef cild-2, sh. 16İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İBŞÎTÎ (Ahmed bin İsmâil)
Fıkıh ve hadîs âlimi. İsmi, Ahmed bin İsmâil bin Ebî Bekr bin Ömer bin Büreyde olup, lakabı Şihâbüddîn İbşîtî’dir. 810 (m. 1407) senesinde Mısır’da doğdu. 883 (m. 1478) senesi Ramazân-ı şerîfin dokuzunda, Cum’a günü vefât etti. Cennet-ül-Bâki’ kabristanında İmâm-ı Mâlik’in ( radıyallahü anh ) kabrine yakın bir yere defnedildi.
Ahmed bin İsmâil, Kur’ân-ı kerîmi, doğduğu yer olan İbşît’te öğrendi ve ezberledi. İbn-i Savvâf, İbn-i Hamîd ve İbn-i Kutb’dan fıkhı, Rumeysî’den kırâat ilimlerini tahsil etti. 820 (m. 1417) senesinde Kâhire’ye gidip, Câmi’ul-Ezher Medresesi’ne girdi. Orada Burhânüddîn el-Bicûri. Şemsüddîn el-Bermâvî, Veliyyüddîn el-Irakî’den fıkıh okudu. İzzüddîn bin Abdüsselâm’dan mantık ilmini, Şihâbüddîn Ahmed es-Sanhacî, Şemsüddîn eş-Şantûfi, el-Mahallî, Muhibbüddîn bin Nasrullah, Şerâfüddîn Sübkî’den nahiv ilmini öğrendi. Veliyyüddîn el-Irâkî, Hâfız İbn-i Hacer ve başka âlimlerin hadîs-i şerîf derslerini dinledi. Böylece; fıkıh, usûl, Arabî ilimler, ferâiz, hesab (matematik), arûz, mantık ve başka ilimlerde de üstün bir dereceye yükseldi. Ders okutmaya başladı. Çok kimseler onun ilminden istifâde ettiler. El-Bekrî, el-Cevherî, yetiştirdiği âlimlerdendir.
İbşîtî, zühd ve vera’ sahibi olmakla ve çok ibâdet etmekle tanındı. Uzleti seçti, ihtiyâç içinde yaşadı. Elinde birşey olmamakla birlikte, herkese elinden gelen yardımı yaptı. Evinde bir hasır dahî yoktu. Kuru yerde yatardı, Îsâr sahibi idi. Ya’nî kendisi muhtaç olmasına rağmen, eline geçen herşeyi ihtiyâç sahiplerine dağıtırdı. 757 (m. 1356) senesinde hacca gitti. Resûlullahın ( aleyhisselâm ) Medîne-i münevveredeki Kabr-i şerîfini ziyâret etti ve orada kaldı. Medîne-i münevveredeki müslümanlar onun ilminden çok istifâde ettiler. İbşîtî, çok kerre hacca gitti. Mekke-i mükerremede mücavir olarak kaldı. Daha sonra Medîne-i münevvereye döndü.
İbşîtî, Medîne-i münevverede hadîs-i şerîf dersi okunan bir mecliste iken, kendisinden ders vermesi istendi. O, Ebi’l-Ferec Merâgî gibi büyük bir âlimin o mecliste bulunması sebebiyle, ders vermekten haya etti ve ders vermedi. Bir rivâyete göre de, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) huzûrundaki edebi sebebiyle ders vermekten kaçındığı bildirildi.
İbşîtî vefât ettiğinde, cenâze namazında büyük bir cemâat hazır bulundu. Medine halkı, vefâtı sebebiyle çok üzüldü.
Bukâî onun hakkında şöyle dedi: “Fazilet sahibi, ilimde mahir, zâhid ve Şafiî mezhebinde idi. Sonradan Hanbelî mezhebine geçti. Yirmi seneden fazla Medîne-i münevverede kaldı, İlminden herkes istifâde etti.”
Çeşitli ilim dallarına dâir birçok eserler yazdı. Eserlerinden ba’zıları şunlardır: 1- Nâsih-ül-Kur’ân ve Mensûhuhû, 2- Şerh-ur-rahbiyye, 3- Şerhu tasrifi İbn-i Mâlik, 4- Şerhu minhâc-il-Beydâvî, 5- İtkân-ür-râid fî fenn-il-ferâiz, 6-Şerhu Kavâidi. İbn-i Hişâm.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-1, sh. 163
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-1, sh. 235
3) El-A’lâm cild-1, sh. 97
4) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 337İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İSHAK FAKÎH
Kütahya’da yetişen âlimlerden. 750 (m. 1349) yılından önce doğduğu tahmin edilen İshak Fakîh’in, doğum yeri ve hayâtı hakkında pek az ma’lûmât vardır. Lakabı Cemâleddîn’dir. Babasının adı Hacı Halîl Hayrullah’dır. 825 (m. 1422) yılından sonra Kütahya’da vefât edip, kendi yaptırdığı medrese ve câminin yanındaki türbesine defnedildi.
Aklî ve naklî ilimleri ehil kimselerden öğrenip, birçok ilimde söz sahibi oldu. Hanefî mezhebi fıkıh bilgilerinde yetişti. Kütahya’ya hâkim olan Germiyanoğullarına nasihatlerde bulunup, onların hâl ve hareketlerini İslâmiyete uydurmalarına yardımcı oldu. Osmanlılarla Germiyanoğulları arasında dostluğun pekişip kaynaşmasına çalıştı. Kütahya’da kadılık yaptı. Germiyanoğlu Süleymân Şah, kızını Yıldırım Bâyezîd Hân’a verince, gelini Bursa’ya götüren Germiyan hey’etine başkanlık etti. Bursa’da zamanın büyükleri ile görüştü. Koca Kâdı nâmıyla ma’rûf, Bursa kadısı Mahmûd Efendi’nin sohbetlerinden çok istifâde etti. İki müslüman-Türk devletinin Bizans’a karşı birlik ve beraberlik içinde bulunmaları ve birbirlerine yardımcı olmaları için faaliyetlerde bulundu. 825 (m. 1422) yılında Kütahya’da, bugünkü İshak Fakîh mahallesinde bir külliye inşâ ettirdi. Bir mescid, bir dershâne, yedi oda ve bir kütüphâneden müteşekkil olan külliyenin yanında bir de türbe yaptırdı. Bugün bu medrese, yol geçtiği için ortadan kaldırılmıştır. Mescid kısmı, İshak Fakîh Câmii adıyle ibâdete açıktır. İshak Fakîh, yaptırmış olduğu bu külliyeyi, ilim erbâbına vakfetti.
İshak Fakîh yaptığı vakfı ve akarını, bir vakfiye ile açıkladı. Vakıf şartlarının da yazılı olduğu bu vakfiyenin başında buyuruldu ki:
“Hamd ve sena, ol Allahü azîmüşşâna mahsûsdur ki; kalblerimizi îmân nûru ile aydınlatıp, sinelerimizi hidâyeti kabûle açık ve vâsi (geniş) kıldı. Cevâmü’ul-kelim (az sözle çok ma’nâ ifâde etmek kudreti) ile Kur’ân-ı kerîm kendisine verilmiş ve dîni (İslâm dîni), sâir dinleri çeşitli huccet ve delîller ile nesh etmiş olan Hazreti Muhammed’le, kendisine ihlâs ile tâbi olan âli (Ehl-i beyti) ve Eshâbının üzerine salât ve selâm olsun. Hamd ve sena, salât ve selâmdan sonra, şüphe yokdur ki, dünyâ ve içinde sakin olanlar yok olmaya ma’rûzdur. Dünyâ hayâtı, bulutlar gibi sür’atle geçmektedir, İns ve cinden hiçbirine dünyâ bakî değildir.
Dünyânın meta’ından gümüşü elem ve hüzün, altını ise yakıcı ateş, izzet ve şerefi zillet demeğe şayan ve gurûrlanması ar (utanç), rahatı azâb, sevinci şer, ma’mûresi harab, ni’meti şiddet ve ızdırap, sıhhati meşakkat, mal ve mansıbı kötülük, devletinin encamı hasret ve nedâmetden ibârettir. Âhıret ise, cenâb-ı Hakka ve âhıret gününe îmân ile ittika yolunu tutanlar için mahz-ı hayr ve bakî olup, ni’met ve devletinin bekâsı sonsuz ve ebedîdir. Buna kavuşmak ise, ancak, îmân ve amel-i sâlih işlemek, amellerinde hayır ve hasenat tohumlarını saçmakla mümkün ve müyesser olur. Nitekim, Resûl aleyhisselâm; “Dünyâ, âhıretin tarlasıdır” buyurmuştur. Âlim, âmil ve fâzıl olan cenâb-ı vâkıf İshak Fakîh bin Hacı Halîl, işin böyle olduğunu bilip, dünyâya ibret gözüyle bakınca; dünyâsında âhıreti için hazırlanıp, dünyâsında âhıreti için azıklandı ve öldükten sonra ameli kesilmeyenlerin yoluna gitmeyi murâd eyledi. Kendisi, malının en güzel ve en helâlinden, Kütahya beldesinde vâkıfa mensûp mahallede, binası yüksek bir mescid-i şerîf ve ma’bed-i münîfı ve vefâtından sonra kendisine türbe olmak üzere mezkûr mescid bitişiğinde ufak bir zaviye ve mescidin yanında yedi hücre ve geniş bir avlu ve dershâne denilen yüksek kubbeyi müştemil bir medrese ve mezkûr avlunun bitişiğinde müderrislerle talebe için vakfedilen kitapların muhafazası için bir hücre ya’nî kütüphâne bina ve inşâ eyledi ve cümlesini; satılma, hîbe, kiraya verme, rehin, değiştirme ve bozulma olunamayacak bir şekilde vakf-ı sahihi şer’î ile vakf eyledi. Bunu işittikten sonra, her kim tebdil ederse (değiştirirse), günâhı ancak tebdil edenlere âittir. Muhakkak cenâb-ı Hak, sem’ ve alîm sıfatlarıyla muttasıfdır. Cenâb-ı Hakkın ve meleklerin ve bütün insanların la’neti, bu vakfı değiştirene olsun. İşâret edilen vakf, mezkûr mescid ve medrese ve zaviyenin mesâlih ve masrafına, geçen sultanlar tarafından eline verilen ve mülknâme denilen senedlerle vâkıfa temlik edilip, vâkıfın bu sûretle mâlik olduğu emlâk-ı sahîhasından olan köylerini vakf eyledi.”
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi. Mücedded Anadolu Defteri No: 608 sh. 296
2) Kütahya Vakıflar Bölge Müdürlüğü Afyon Vakıf Defteri No: 2, sh. 24
3) Âşıkpaşa-zâde Târihi
4) Târihten Bir Yaprak sh. 26İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İSKENDERÂNÎ (Ömer bin Yûsuf)
Mâlikî mezhebi fıkıh âlimi. İsmi, Ömer bin Yûsuf bin Abdullah bin Muhammed bin Halef bin Gâlî bin Muhammed bin Temîm el-Afifi el-Kabâyilî ellahmî el-İskenderânî olup, künyesi Ebû Ali’dir. Lakabı ise Sirâcüddîn’dir. Biselkûnî diye de bilinir. 761 (m. 1360) senesi Şa’bân ayında İskenderiyye’de doğdu. 842 (m. 1438) senesinde İskenderiyye’de vefât etti.
Ömer bin Yûsuf, küçük yaşta dedesi ile birlikte İskenderiyye yakınında Biselkûn köyüne gitti. Dedesinin vefâtına kadar orada kaldı. Kur’ân-ı kerîmi okumasını öğrenip, bir günde Bekâra sûresinin tamâmını ezberledi (elli sahife). Daha sonra babası onu Sagra’ya götürdü ve kendisi Biselkûn’a döndü. Bu sırada İskenderânî henüz on yaşına girmemişti. Orada ilim öğrenip, er-Risâle, eş-Şâtıbiyye, İbn-i Mâlik’in Elfiye adlı eserini ezberledi. Ezberini dinlettirdi. Fıkıh ilmini; Şihâbüddîn Ahmed bin Sulh bin Hasen Lühâmî, Şemsüddîn Muhammed bin Ali Fellâhi’den, nahiv ilmini; Şemsüddîn Muhammed, Mensûr bin Abdullah Magribî’den, usûl-i fıkhı; Şemsüddîn Muhammed bin Ya’kûb Gamarî’den, kelâm ilmini el-Mahyevî’den, me’ânî ve beyân ilimlerini, Serrâc Ömer bin Nebve Tantedâvî’den öğrendi. Kur’ân-ı kerîmin kırâat şekillerini Sagra’daki Câmi’ul-Garbî hatîbi Vecîhüddîn Abdürrahmân bin Nâsıruddîn’den okudu ve icâzet (diploma) aldı. Muhammed bin Yûsuf el-Küfrâî de ona icâzet verdi. Amcası Şihâbüddîn Ahmed’in huzûrunda kırâat vecihlerini okudu. Okutmak üzere icâzet aldı. Ferâiz ilmini; Şemsüddîn Ebî Abdullah Muhammed’den öğrendi. İlm-i ferâize dâir Kifâyet-ün-Nâhıd adlı eseri okudu. Fetvâ vermeye ve ders okutmaya izin aldı. Mâlikî mezhebine dâir mes’eleleri öğrendi. Fıkıh, usûl, nahiv ve başka ilimlerde üstün dereceye yükseldi.
Ebü’l-Kâsım Abdülazîz bin Mûsâ, onun ilmini medhetti ve; “Hadîs, kırâat, tefsîr, fıkıh, ferâiz ve her ilmi okutmaya ehil bir zâttır” buyurdu İskenderânî, 835 (m. 1431) senesinde gözlerinden rahatsız oldu. Gözleri çok az görürdü. El-Bukâî onun; allâme, sağlam ve güvenilir bambaşka bir insan, mürüvvet sahibi, akıllı bir zât olarak gördüğünü bildirdi. Muvattâ’yı Karârî’den dinledi. Rü’yâsında Resûlullahı ( aleyhisselâm ) görüp, ba’zı sûreleri okudu. Resûlullah da ba’zı yerlerini düzeltti, İskenderânî, Kâhire’ye birçok kerre gidip geldi. Orada Zeynüddîn Irâkî ile görüştü. Şifahî icâzet aldı. Bülkînî, İbn-ül-Mülakkın, Ebnâsî, İbn-üş-Şıhne, Tenûhî, Şihâbüddîn Cevherî, Fâhrüddîn Osman bin Muhammed ve başkaları ona icâzet (diploma) verdiler.
İskenderânî, öğrenmek ve öğretmek sûretiyle ilmin yayılmasına çok gayret gösterdi. Çeşitli ilimlere dâir eserler yazdı. Ba’zıları şunlardır: 1-Tuhfet-ür-râid fil-ferâiz (172 beyt), 2-Tefsîr-i sûret-in-nebe’ ilâ âhır-il-Kur’ân, 3- Şerhu Tuhfet-ür-râid, 4-El-Cevherât-üs-Semîne fî mezhebi âlim-il-medîne (600 beyt), 5- El-Cevherât-ül-müzehrâ fî hatm-it-tezkira, 6- Kaside aleş-Şâtıbiyye.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-8, sh. 5
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-6, sh. 142
3) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 792
4) Neyl-ül-ibtihâc sh. 196İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İSMÂİL BİN EBÜ’L-HASEN
Şafiî mezhebi fıkıh, âlimi. İsmi, İsmâil bin Ebü’l-Hasen bin Ali bin Îsâ olup, künyesi Ebû Muhammed’dir. Nisbetleri ise; el-Bermâvî el-Kâhirî’dir. 749 (m. 1348) senesinde doğdu. 870 (m. 1465) senesi Cemâzil-evvel ayının ondördüncü günü vefât etti.
Babası, o doğmadan önce vefât etti. Yetim olarak büyüdü, ilimle meşgûl olup, fıkhı, İbn-ül-Bâziglî en-Nihrîrî’den okudu. Sonra Kâhire’ye gitti. Oradaki büyük âlimlerin derslerini dinledi. Sirâcüddîn Bülkînî bunlardan biri olup, onunla görüştü, ders okudu. Onun husûsî talebelerinden oldu. Bülkînî onu ve annesini Bedîriyye Medresesi’ne, Sâlihiyye kapısı mevkiinde bir yere yerleştirdi.
El işi olarak yaptığı ba’zı şeyleri oğluna verip, onun da satmasıyla geçimlerini sağlamaya başladılar. Birgün nasrânî (hıristiyan) birisi gelip, İsmâil bin Ebü’l-Hasen’in sattığı şeylerden aldı. Aralarında yazılı bir anlaşma yaptılar. O anlaşma metni sonuna; bu, Allahü teâlânın falan fakir kuludur diye yazdı. Hıristiyan bunu görünce; “Şimdi hatâ ettiniz. Ehl-i kitaptan olan bir kişi için fakir demeniz doğru değildir. Biz zengin kişileriz, malımız-mülkümüz vardır. Siz fakir olan kişilersiniz. Hâliniz ma’lûm” dedi. O nasrânî, avvâmdan biri olup, İsmâil bin Ebü’l-Hasen’in yazdığı sözün ma’nâsını anlıyacak durumda değildi, İsmâil bin Ebü’l-Hasen anlatır: “Ondan ayrılıp eve geldim. O gece rü’yâmda Îsâ aleyhisselâmı gördüm. Semâdan yere indi. Üzerinde beyaz bir elbise vardı. Kendi kendime; “Eğer üzerindeki elbise Cennet elbisesi ise dikişsiz olması lâzım” dedim. Elimle elbiseye dokundum. Ona; “Siz, nasârânın Allahın oğludur dedikleri Îsâ aleyhisselâm mısınız?” diye sordum. Cevaben buyurdu ki: “Sen Kur’ân-ı kerîmi okumadın mı? Allahü teâlâ Mâide sûresi onyedinci âyet-i kerîmesinde meâlen buyurdu ki: “And olsun ki, “Allah, o, Meryem’in oğlu Mesîh’dir” diyenler şüphesiz kâfir olmuştur.” Yetmişikinci âyetinde meâlen; “Şüphesiz ki, “Allah, Meryem’in oğlu Mesîh’dir” diyenler küfr etmiştir. Hâlbuki Mesih (Hazreti Îsâ) şöyle demişti: “Ey İsrâiloğulları! Benim de Rabbim, sizin de Rabbiniz olan Allaha ibâdet edin.
Kim Allaha ortak koşarsa, ona Allah Cennetini haram etmiştir; ve barınacağı yer de Cehennemdir. Zâlimlerin hiçbir yardımcısı yoktur.” Tevbe sûresi otuzuncu âyet-i kerîmesinde meâlen “Hıristiyanlar da; “Mesih (aleyhisselâm) Allahın oğludur” dediler. Bu, onların ağızlarıyla uydurdukları sözleridir ki, daha önce küfredenlerin (melekler, Allahın kızlarıdır diyenlerin) sözlerine benziyor. Allah, onları kahretsin. Haktan bâtıla nasıl çevriliyorlar” buyuruluyor.” Sonra uyandım. Sabahleyin o nasrânî geldi ve; “Allahü teâlâdan başka ilâh yoktur. Muhammed ( aleyhisselâm ) O’nun kulu ve Resûlüdür”, diye Kelime-i şehâdet getirdi. Sâlih bir müslüman oldu. Onun neden, niçin böyle olduğunu bilmiyorum. Ancak, o gece rü’yâmda gördüğüm Îsâ aleyhisselâmın bereketi ile olduğunu anladım.”
İsmâil bin Ebü’l-Hasen, el-Bülkînî’nin derslerini dinlemekle üstün bir dereceye yükseldi. Fazilet sahibi büyüklerden oldu. Zühd ve vera’ sahibi idi. İbn-ül-Kâri, Ebî Talhâ el-Harâvî’den hadîs-i şerîf dinledi. Kâhire yakınındaki Hâmile Medresesi’nde ders okuttu: Mısır’daki Câmi-i Amr da hutbe okudu. Çok kıymetli eserler yazdı. Birçok ilim dalında söz sahibi oldu. Onun ilminden çok kimseler istifâde ettiler. Zeynüddîn Rıdvan, İbn-i Hıdır, el-Bukâî bunlardan olup, hadîs-i şerîf dinlediler.
Takî bin Kâdı Şühbe, Tabakât’ında; “O, Esnevî’den ilim öğrendi. Uzun zaman da el-Bülkînî’nin derslerine devam etti. Çok ilim dalında bilgi sahibi oldu. Emsallerinden öne geçti. Fıkıh ilminde meşhûr oldu. Çok kimseler ondan ilim aldı” demektedir.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-4, sh. 295İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İSMÂİL BİN İBRÂHİM EL-CEBERTÎ
Evliyânın büyüklerinden. İsmi, İsmâil bin İbrâhim bin Abdüssamed el-Cebertî’dir. Lakabı Şeyh-ül-İslâm ve Hâdiy-ül-enâm’dır. 722 (m. 1322) senesinde doğdu, 805 (m. 1402) senesinde Zebîd şehrinde vefât etti. Bâb-ı Sihâm kabristanına defnedildi. Ma’nevî hâller ve kerâmetler sahibi idi. Zebîd halkı onu çok büyük bilir ve saygı gösterirlerdi.
İsmâil bin İbrâhim, icâzet-i mutlaka ile Ebû Muhammed Kâsım bin Asâkir’den ve Ebû Bekr bin Muhib’den hadîs-i şerîf rivâyet etti. Tasavvuf yolunu, Sirâcüddîn Ebû Bekr bin Muhammed Sûfî’den öğrendi. Kendisi ise; Ahmed bin İbrâhim bin Yûnus, Ömer bin Ahmed el-Cevherî; Muhammed bin Ahmed el-Mizze, Muhammed bin Ahmed bin Sûfî, Muhammed bin Muhammed bin Dâvûd, Muhammed bin Muhammed İvaz ve daha birçok âlime icâzet (diploma) verdi.
İsmâil el-Cebertî, çok hayır sahibi, çok ibâdet eden, ağırbaşlı ve güzel ahlâklı, temiz ve güzel giyinen bir zât idi. Yâsîn-i şerîf sûresini devamlı okurdu. Talebelerine ve tanıdıklarına, devamlı Yâsîn sûresini okumalarını tavsiye ederdi. “Yâsîn sûresi, insanın her türlü sıkıntıdan korunmasına, ihtiyâçlarının giderilmesine sebep olur” derdi, önceleri çocuklara öğretmenlik yapardı. Daha sonraları kendini tamamen ibâdete verdi. Büyük âlimlerin sohbetlerinde bulundu. Ma’nevî makamlara kavuştu. Muhyiddîn-i Arabî’yi ve eserlerini çok severdi. Talebelerine de bu eserleri okumayı tavsiye ederdi.
Selâhaddîn el-Hirevî, Zebîd şehrini askerleriyle kuşatmıştı, İsmâil el-Cebertî, sultâna giderek, Selâhaddîn’in yenileceğini ve kendilerinin savaşı kazanacaklarını müjdeledi. Söylediği aynen oldu.
Eş-Şercî onun hakkında; “İsmâil el-Cebertî, evliyânın büyüklerindendir. İlmi ile amel eden bir zât idi. “El-İnsân-ül-kâmil” kitabının sahibi olan hocam Abdülkerîm el-Cîyelî buyurdu ki: “Yemenli sâlih bir zât ile, Allahü teâlânın sevgili kullarından birinin yanına gittik. Orada; “Zamanın büyüğü kimdir?” diye sordum. O zât cevaben; “Zamanın büyüğü, İsmâil el-Cebertî’dir” dedi.”
Birisi, İsmâil el-Cebertî’nin arkasında cemâat olup, namaz kıldı. Namazda, cebindeki paranın çoluk-çocuğu için yetip yetmiyeceğini düşündü ve bu sebeple de okuması gereken ba’zı duâları unuttu. Namaz bitince, İsmâil el-Cebertî ona dönüp; “Yavrum, namazda cebindeki paranın hesabı ile meşgûl iken ba’zı duâları okumayı unuttun. Bundan sonra namazına çok dikkat et” buyurdu.
Ya’kûb el-Mehâî, işi îcâbı çok sefere giderdi. Deniz yolculuğundaki tehlikelerin çok olması sebebiyle, yolculuklarından şikâyette bulundu. İsmâil el-Cebertî ona; “Tehlike ile karşılaştığında; ey ehl-i Yâsîn diyerek Allahü teâlânın sevgili kullarından yardım iste” buyurdu. Denizde yolculuk ederken, tehlikelerle karşılaştığında buyurduğu gibi yaptı. Her defasında tehlikeden korunmuş oldu.
İsmâil el-Cebertî, bir defasında yerinden doğrulup, eliyle bir tarafı işâret ederek, yüksek sesle haykırdı. Bir zaman böyle kaldı. Birkaç gün sonra Ya’kûb el-Mehâî yolculuktan döndü. Gemi ile gelirken fırtına çıktığını, denizin kabarıp, batma tehlikesi geçirdiklerini, o esnada; “Ey ehl-i Yâsîn! Ey Allahü teâlânın sevgili kulu İsmâil bin İbrâhim imdâd eyle!” diye bağırdığını, o zaman denizin sükûnet bulduğunu ve kurtulduklarını haber verdi. Kurtuldukları zamanın, tam İsmâil bin İbrâhim’in yerinden kalktığı zaman olduğu anlaşıldı.
Abdürrahîm el-Emyûti şöyle anlatır: “Ben, önceleri İsmâil el-Cebertî’nin büyüklüğünü anlamadığımdan, onun hakkında şânına uygun olmayan ba’zı şeyler hatırımdan geçti. Bir gece uyku ile uyanıklık arasında iken, İsmâil el-Cebertî’nin beraberinde ba’zı kimselerle yanıma geldiğini gördüm. O esnada bütün vücûdumda, takat getiremiyeceğim acılar peyda oldu. Az kalsın ölecektim. Daha sonra onlar yanımdan çıkıp gittiler. O gece ve gündüzü, o acılar içinde kıvrandım, ikindi vakti birisini gönderip, İsmâil el-Cebertî’den yardım istedim. Yanıma geldi. O zaman sanki bende hiçbir şey yokmuş gibi ayağa kalktım. Derhâl kendisinden özür diledim, Allahü teâlâya da tövbe edip, bir daha sevgili kulları hakkında kötü zanda bulunmamak üzere sözverdim.”
Hasen el-Hebel şöyle anlatır: “Bir zaman hasta oldum. Bu hastalığım uzun zaman sürdü. Ben de Allahü teâlâya iyi olmam için duâ ettim ve bundan sonra hiçbir mahlûka bağlılığım olmıyacak diye sözverdim. İsmâil el-Cebertî benim ziyâretime geldi ve bana; “Sen, Allahü teâlânın mahlûkâtından hiç birine bir bağlılığım olmıyacak diye mi konuştun?” diye sordu. Ben de; “Evet efendim” dedim. O zaman; “Allahü teâlânın sevdiklerine bağlanmalı” buyurdu, kalktı ve çıktı. O esnada ben, sanki hiçbir şeyim yok gibi kalktım. Onunla birlikte kapıya kadar yürüdüm.”
Fakîh Ali bin Osman el-Mutayyib, İsmâil el-Cebertî’yi çok severdi. Bütün işlerini ona danışır, sıkıntılarını arzederdi. Bir defasında oğlu Fakîh Muhammed çok hastalandı. Yine gelip, oğlunun bu hâlini arzedip duâ istedi. O zaman İsmâil el-Cebertî; “Oğlunuz insâallah iyi olacak, fakat bir başkası hastalanacak” buyurdu. Kısa bir zaman sonra oğlu hastalıktan kurtuldu. Fakat Ali bin Osman el-Mutayyib hastalandı, İsmâil el-Cebertî’nin sözünün, vefâtına işâret olduğunu anlayıp, vasıyyetini yazdı. Kefenini hazırladı, kabrini kazdırdı. Çok geçmeden de vefât etti.
Birisi, Aden vâlisi Abdüllatîf el-Irâkî’yi rü’yâsında gördü. Irâkî ona; “Zamanın büyüğünü görmek istermisin?” dedi. O da; “Evet” deyince; “O budur” dedi ve birden İsmâil el-Cebertî göründü.
İmâm eş-Şercî anlatır: Fakîh Abdürrahmân bin Zekeriyyâ, evliyânın büyüğünü tanıyan bir zât idi. Buyurdu ki: “Şu zamanda Şam’da, Yemen’de, Irak’ta ve Haremeyn’de İsmâil el-Cebertî’nin bir benzeri yoktur.”
İsmâil el-Cebertî, birgün Fakîh Ebû Bekr bin Ebî Harb’le bir yerde karşılaştı. Fakîh’te bir takım hâller başlayıp, hisleri kayboldu. Bir zaman öyle kalıp, daha sonra eski hâline döndü. Dedi ki: “Ey İsmâil el-Cebertî! Senin büyüklüğünü ben bilemem, ancak Allahü teâlâ bilir. Vallahi çok kimsede olmayan üstünlükler sende vardır.”
Hasen es-Sucî anlatır. “Ben Sultan Sa’düddîn’in ve müslümanların işine çok önem verirdim. Habeş diyârında, kâfirlerin müslümanlara hücum edip zarar verdiğini öğrendim. Ben, İsmâil el-Cebertî’nin yanına gider mes’eleleri arzederdim. Bir gece onun yanına gittim. Kalbimden, müslümanların içinde bulundukları sıkıntılı durum geçti. O zaman İsmâil el-Cebertî, iki defa; “Gelmen sana faydalı oldu” dedi. Daha sonra evime gidip, sabah namazı vaktine kadar uyuyamadım. Yâsîn sûresini okudum. O esnada hafif bir uyku geldi. İsmâil el-Cebertî’nin, kâfirlerin karşısına çıktığı ve onların bütün silâhlarını aldığı gözümün önüne geldi. Hafif uyku hâlim geçti. Kalkıp abdest alıp, sabah namazını kıldım ve İsmâil el-Cebertî’nin yanına gittim. Selâm verdim. Bana ne gördüğümü sordu. Ben de anlattım. Birkaç gün sonra, Sultan Sa’düddîn’in kâfir ordusuna karşı zafer haberi geldi.”
İsmâil el-Cebertî’nin, vefâtından sonra da kerâmetleri görüldü. Kâdı Fahrüddîn en-Nûrî el-Mekkî şöyle anlatır: “Vefâtından sonra, İsmâil el-Cebertî’yi rü’yâmda gördüm. Ben Mescid-i Harâm’da uyuyordum. O esnada bana şöyle buyurdu: “Vallahi ben, sizin zannettiğiniz gibi ölü değilim. Ni’metler içindeyim Rabbimin katında Peygamberlerle, sıddîklarla, şehîdlerle birlikteyim.”
Allahü teâlânın sevdiği kullarından biri anlatır: “Birgün, İsmâil el-Cebertî’nin kabrine uğradım. Onu bir örtü üzerinde ve etrâfında bir cemâat olduğu hâlde Yâsîn-i şerîf sûresini okurken gördüm. Ona; “Efendim, şimdi siz kabirdesiniz. Hâlbuki siz, sizi sevenlere, dünyâda olduğu gibi, kabirde de Kur’ân-ı kerîm okuyorsunuz” dedim. O da: “Evet, dediğin gibidir” buyurdu.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild-1, sh. 358
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-2, sh. 282
3) Enbâ-ül-gumr cild-2, sh. 272İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İZNİKÎ (Ebü’l-Fazl Mûsâ)
Osmanlı evliyâ ve ulemâsından. İsmi, Mûsâ bin Hacı Hüseyn olup, künyesi Ebü’l-Fazl’dır. Eserlerinde İznikî nisbetini kullandığı için, İznik’te doğup yerleştiği tahmin edilmekte ve doğum târihi bilinmemektedir. 838 (m. 1434) senesinde vefât etmiştir.
İslâm âlimlerinin birçokları gibi, Ebü’l-Fazl Mûsâ İznikî de ( radıyallahü anh ), pek mütevâzî bir hayat yaşamış, bu yüzden de hayâtı hakkında pek az bir ma’lûmât elde edilebilmiştir. Daha çok eserlerinden elde edilebilen bilgilerden; memleketinde temel din bilgilerini öğrendikten sonra otuz sene seyahat edip ilim tahsil ettiği anlaşılmaktadır. Zamanın ilim merkezlerinden olan Bursa ve İznik’te ilim öğrenen Ebü’l-Fazl İznikî, hac için Hicaz’a gitti. Orada Behâeddîn-i Buhârî hazretlerinin talebelerinden büyük âlim ve evliyâ Hâce Muhammed Pârisâ hazretlerinin sohbetleri ile şereflendi, ilimde ilerledi, tasavvufta üstün derecelere yükseldi. Kelâm, fıkıh, tefsîr, tasavvuf ve ahlâk bilgilerinde mütehassıs olup, nefsini terbiye eyledi. Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm ) güzel ahlâkı ile ehlâklandı. Herkesin örnek alacağı kâmil bir insan oldu. Allahü teâlânın güzel dînini, Selef-i sâlihînin doğru yolunu öğretmek vazîfesiyle Anadolu’ya gönderildi. Emîr Sultân nâmıyla tanınan, evliyânın büyüklerinden Şemseddîn Muhammed Buhârî ( radıyallahü anh ), Sultan Yıldırım Bâyezîd Hân ve oğlu Mehmed Çelebi ile, daha sonra da İkinci Murâd Hân’la görüştü. Osmanlı Devleti’nde vazîfeli devlet adamlarına nasihatlerde bulundu. Engin bilgisi, güzel ahlâkı, herkese karşı şefkat ve merhameti ile insanlar tarafından çok sevildi. Gençliğinde ilim dağarcığına doldurduğu bilgileri, ihtiyârlığında dağıtmaya başladı. Çok iyi bildiği Arabca ve Farsça ile, bu dillerde yazılmış olan pek kıymetli eserleri Türkçeye tercüme etti. Bu tercümelerinde, eserleri aynen tercüme etmek yerine, kendi anladıklarını, hitâb ettiği insanların anlıyabilecekleri şekilde yazdı. Dolayısıyla ortaya çıkan tercüme eser, tercümeden çok te’lîf gibi bir eser olurdu.
Tercüme ve te’lîf ettiği eserleri çok akıcı bir üslûbla yazar, okuyanları celbederdi. Eserlerinden, Arabca, Farsça ve Türkçe’ye tam anlamıyla hâkim olduğu anlaşılmaktadır.
Daha çok İznik’te ikâmet edip, orada ilim öğretmek ve feyz neşretmekle meşgûl olduğu anlaşılan Ebü’l-Fazl İznikî’den kimlerin ilim öğrendiği bilinmemektedir. Emîr Buhârî ( radıyallahü anh ), Timûrtaş Paşazâde Umur Bey ve Çandarlızâde İbrâhim Paşa’nın oğlu Mehmed Çelebi gibi devrinin ileri gelenleri için yaptığı tercümelerden, onlarla talebelik ve hocalık münâsebetlerinin bulunabileceği aşikârdır.
Ebü’l-Fazl Mûsâ bin Hacı Hüseyn İznikî’nin, bilinen eserlerinden ba’zıları şunlardır:
1) “Münebbih-ür-râkıdîn”, tasavvuf ve ahlâk bilgilerini ihtivâ eden çeşitli eserlerden istifâde edilerek te’lîf edilmiş olan bir eserdir. Mes’eleler; aklî ve naklî delîllerle ve akıcı bir üslûbla mes’eleler îzâh edilmektedir.
2) “Kitâb-ül-Mi’râc”, Arabca olarak te’lîf edilmiş bir eserdir. Çeşitli kitaplardan istifâdeyle Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm ) mi’râca nasıl çıkarıldığı ve orada cereyan eden hâdiseler, akıcı bir üslûbla Arabca olarak anlatılmıştır.
3) “Kısâs-ül-Enbiyâ” adıyla Türkçe olarak yazdığı eserde; Âdem aleyhisselâmdan, Muhammed aleyhisselâma kadar, gelmiş geçmiş bütün Peygamberlerin (aleyhisselâm) kıssalarını ve hayatlarını anlatmaktadır. Bu eser, hicri altıncı asır âlimlerinden İshak Sa’lebî’nin “Arâis-ül-mecâlis” adlı Arabca eserinden tercüme edilmiştir. İlk defa Türkçe’ye tercüme edilen ve “Kısâs-ı Enbiyâ” kitaplarının başında gelen bu eser, akıcı bir üslûb, sâde bir dille yazılmıştır.
4) “Enfes-ül-cevâhir” adlı Türkçe tefsîrini yazarken, Ebü’l-Leys-i Semerkandî ve Hâzin-i Bağdâdî’nin eserlerinden istifâde etmiştir. Daha çok Ebü’l-Leys-i Semerkandî’nin tefsîrinden istifâde ile yazılan bu eser, “Tercüme-i Tefsîr-i Ebü’l-Leys” adıyla meşhûr olmuştur.
5) “Tercüme-i Fasl-i hitâb” adlı eseri, hocası Hâce Muhammed Pârisâ hazretlerinin “Fasl-ül-hitâb” adlı eserinden tercüme etmiştir. Timûrtaş Paşazâde Umur Bey’in arzusu üzerine tercüme ettiği bu eserde, tasavvuf bilgilerinin incelikleri anlatılmıştır.
6) “Hısn-ül-hasîn fî menhec-iddîn” adlı eserini, İbn-i Cezerî’nin ( radıyallahü anh ) “Hısn-ül-hasîn” adlı kitabından, Emîr Buhârî ( radıyallahü anh ) için Türkçe’ye tercüme etmiştir. Çok güzel duâları da ihtivâ eden “Hısn-ül-hasîn” kitabına eklediği nasîhat bölümleriyle, eser daha da güzelleşmiştir.
7) “Zâd-ül-ibâd”: Farsça’dan Türkçe’ye tercüme ettiği bu kıymetli eserde de, tasavvuf bilgilerinin inceliklerini anlatmaktadır. Çandarlızâde İbrâhim Paşa’nın oğlu Mehmed Çelebi için, Ebû Bekr bin Muhammed Seylânî’nin “Necât-üz-zâkirîn” adlı eserinden tercüme etmiştir.
Ebü’l-Fazl İznikî’nin şairlik yönü pek olmamakla beraber, eserlerinde yer yer kendi şiirlerini de kullanmıştır. Bu şiirlerinde “İznikî” mahlasını kullanmaktadır.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 480İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İZZEDDÎN MAKDİSÎ (Abdüsselâm bin Dâvûd)
Şafiî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Abdüsselâm bin Dâvûd bin Osman bin Abdüsselâm bin Abbâs’dır. Aslen Ürdün’ün Selt şehrindendir. Nisbeti Makdisî olup, İzzeddîn Makdisî adıyla meşhûr olmuştur. 772 (m. 1370) senesinde Aclûn ile Habrâd arasındaki Kefe-rülmâ isimli kasabada doğdu. 850 (m. 1446) senesinde Kudüs’te, Ramazan ayının beşinde vefât etti.
Doğum yeri olan Keferülmâ’da büyüdü. Önce Kur’ân-ı kerîmi okumasını öğrendi. Babasının amcası olan Şihâbüddîn Ahmed bin Abdüsselâm’dan ba’zı dersler aldı. Sonra bu zâtla, beraber, Mahmûd bin Ali Hilâl Aclûnî’nin yanına, Kudüs’e gittiler. Burada az zamanda Kur’ân-ı kerîmi ve ba’zı kitapları ezberledi. Hâfızası, zekâsı çok kuvvetli idi. Bedreddîn Mahmûd bin Ali bin Hilâl Aclûnî’nin yanında ders okudu. Kısa bir müddet içerisinde fetvâ verme ve ders okutma izni aldı. Buradan, Bedreddîn Aynî ile beraber bir yıl sonra Kâhire’ye gittiler. Orada Sirâcüddîn Bülkînî ve Sirâcüddîn İbni Mülakkın’ın derslerine devam etti. Bedreddîn Mahmûd Aclûnî ile beraber Dimyat, İskenderiyye, Sünbât şehirlerine gittiler. Sünbât’ta, oranın kadısı Fahreddîn Ebû Bekr Harrânî ile buluştular. Sonra Kâhire’ye oradan da Kudüs’e geldiler. Gazze’de, kadı Alâeddîn Ali bin Ali bin Halef Sa’dî’den hadîs-i şerîf öğrendi. Sonra memleketlerine döndüler. Selt, Kerek, Aclûn, Hüsban ve Câl şehirlerine Bedreddîn Mahmûd Aclûnî’nin sohbetlerinde bulundu. 797 (m. 1394) senesinde Bedreddîn Mahmûd vefât edince, Dımeşk’a geldi. Hadîs, fıkıh, usûl, Arab dili ve edebiyatı, aklî ve naklî ilimleri Dımeşk âlimlerinden öğrendi. Pekçok âlimden de hadîs-i şerîf öğrendi. 800 (m. 1397) senesinde hacca gitti. Medîne-i münevverede, Süleymân Sakkâ’dan Ebû Müshir’in “Nüsha”sını dinledi. Mekke-i mükerremede de İbn-i Sıddîk ve ba’zı âlimlerden hadîs-i şerîf öğrendi. Sonra Dımeşk’a döndü. Pekçok âlimden ilim öğrendi. Bunlardan ba’zıları şunlardır: Ahmed bin Dâvûd Kattân, Ahmed bin Ali bin Yahyâ Hüseynî, Ebû Bekr bin İbrâhim Makdisî, Abdülkâdir bin İbrâhim Urmevî, Abdürrahmân bin Zehebî, Muhammed bin Ali bin İbrâhim Bezâî, Yûsuf bin Osman bin Ömer Avfî.
Şam ve civârında siyâsî karışıklıklar ve savaşlar olduğundan, 836 (m. 1432) senesinde Mısır’a gitti ve Kâhire’ye yerleşti. Burada büyük âlim Bülkînî’nin fıkıh derslerine devam etti. Zeynüddîn Irâkî’den de hadîs-i şerîf dersleri alırdı. Ondan “Emâlî” kitabını yazdı. Heysemî, Tenûhî, Zeynüddîn bin Şeyha, İbn-i Ebi’l-Mecd, Halâvî, Süveydâvî gibi âlimlerden de hadîs-i şerîf dinledi. Nâsıruddîn bin Furât, Muhammed bin İsmâil Kalkaşendî ve bir grup âlim ona icâzet verdiler. İzzeddîn bin Cemâ’a’dan da ilim öğrendi. O, zamanının aklî (fennî) ilimlerini de Şihâbüddîn Harirî’den öğrenmişti. Bir ara Celâleddîn Bülkînî’nin yerine kadılık vekâletinde bulundu. Kemâleddîn Şümnî’den sonra Cemâliyye Medresesi’nde hadîs-i şerîf dersi müderrisliği yaptı. Harûbiyye’de fıkıh dersleri verdi. Şemseddîn Bermâvî’den sonra Beyt-i Makdîs’de, Salâhiyye Medresesi’nin idâreciliğini yaptı. Nehrâniyye kadılığı vazîfesinde de bulundu.
Kâhire’de Beyt-ül-makdîs’de ve diğer yerlerde pekçok âlim İzzeddîn Makdisî’den hadîs-i şerîf dinlediler.
Pekçok insan onun ilminden istifâde etti. Gerçekten büyük bir âlim idi. Keskin zekâlı idi. Çok te’sîrli ve güzel konuşurdu. Kur’ân-ı kerîmi çok güzel okurdu. Hâfızası kuvvetliydi. Târih bilgisi çok idi. Doğru i’tikâdlı idi. Çok cömert idi. Şemseddîn Sehâvî ondan icâzet almıştır.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-4, sh. 203İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İZZEDDÎN MAKDİSÎ (Abdüsselâm bin Dâvûd)
Şafiî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Abdüsselâm bin Dâvûd bin Osman bin Abdüsselâm bin Abbâs’dır. Aslen Ürdün’ün Selt şehrindendir. Nisbeti Makdisî olup, İzzeddîn Makdisî adıyla meşhûr olmuştur. 772 (m. 1370) senesinde Aclûn ile Habrâd arasındaki Kefe-rülmâ isimli kasabada doğdu. 850 (m. 1446) senesinde Kudüs’te, Ramazan ayının beşinde vefât etti.
Doğum yeri olan Keferülmâ’da büyüdü. Önce Kur’ân-ı kerîmi okumasını öğrendi. Babasının amcası olan Şihâbüddîn Ahmed bin Abdüsselâm’dan ba’zı dersler aldı. Sonra bu zâtla, beraber, Mahmûd bin Ali Hilâl Aclûnî’nin yanına, Kudüs’e gittiler. Burada az zamanda Kur’ân-ı kerîmi ve ba’zı kitapları ezberledi. Hâfızası, zekâsı çok kuvvetli idi. Bedreddîn Mahmûd bin Ali bin Hilâl Aclûnî’nin yanında ders okudu. Kısa bir müddet içerisinde fetvâ verme ve ders okutma izni aldı. Buradan, Bedreddîn Aynî ile beraber bir yıl sonra Kâhire’ye gittiler. Orada Sirâcüddîn Bülkînî ve Sirâcüddîn İbni Mülakkın’ın derslerine devam etti. Bedreddîn Mahmûd Aclûnî ile beraber Dimyat, İskenderiyye, Sünbât şehirlerine gittiler. Sünbât’ta, oranın kadısı Fahreddîn Ebû Bekr Harrânî ile buluştular. Sonra Kâhire’ye oradan da Kudüs’e geldiler. Gazze’de, kadı Alâeddîn Ali bin Ali bin Halef Sa’dî’den hadîs-i şerîf öğrendi. Sonra memleketlerine döndüler. Selt, Kerek, Aclûn, Hüsban ve Câl şehirlerine Bedreddîn Mahmûd Aclûnî’nin sohbetlerinde bulundu. 797 (m. 1394) senesinde Bedreddîn Mahmûd vefât edince, Dımeşk’a geldi. Hadîs, fıkıh, usûl, Arab dili ve edebiyatı, aklî ve naklî ilimleri Dımeşk âlimlerinden öğrendi. Pekçok âlimden de hadîs-i şerîf öğrendi. 800 (m. 1397) senesinde hacca gitti. Medîne-i münevverede, Süleymân Sakkâ’dan Ebû Müshir’in “Nüsha”sını dinledi. Mekke-i mükerremede de İbn-i Sıddîk ve ba’zı âlimlerden hadîs-i şerîf öğrendi. Sonra Dımeşk’a döndü. Pekçok âlimden ilim öğrendi. Bunlardan ba’zıları şunlardır: Ahmed bin Dâvûd Kattân, Ahmed bin Ali bin Yahyâ Hüseynî, Ebû Bekr bin İbrâhim Makdisî, Abdülkâdir bin İbrâhim Urmevî, Abdürrahmân bin Zehebî, Muhammed bin Ali bin İbrâhim Bezâî, Yûsuf bin Osman bin Ömer Avfî.
Şam ve civârında siyâsî karışıklıklar ve savaşlar olduğundan, 836 (m. 1432) senesinde Mısır’a gitti ve Kâhire’ye yerleşti. Burada büyük âlim Bülkînî’nin fıkıh derslerine devam etti. Zeynüddîn Irâkî’den de hadîs-i şerîf dersleri alırdı. Ondan “Emâlî” kitabını yazdı. Heysemî, Tenûhî, Zeynüddîn bin Şeyha, İbn-i Ebi’l-Mecd, Halâvî, Süveydâvî gibi âlimlerden de hadîs-i şerîf dinledi. Nâsıruddîn bin Furât, Muhammed bin İsmâil Kalkaşendî ve bir grup âlim ona icâzet verdiler. İzzeddîn bin Cemâ’a’dan da ilim öğrendi. O, zamanının aklî (fennî) ilimlerini de Şihâbüddîn Harirî’den öğrenmişti. Bir ara Celâleddîn Bülkînî’nin yerine kadılık vekâletinde bulundu. Kemâleddîn Şümnî’den sonra Cemâliyye Medresesi’nde hadîs-i şerîf dersi müderrisliği yaptı. Harûbiyye’de fıkıh dersleri verdi. Şemseddîn Bermâvî’den sonra Beyt-i Makdîs’de, Salâhiyye Medresesi’nin idâreciliğini yaptı. Nehrâniyye kadılığı vazîfesinde de bulundu.
Kâhire’de Beyt-ül-makdîs’de ve diğer yerlerde pekçok âlim İzzeddîn Makdisî’den hadîs-i şerîf dinlediler.
Pekçok insan onun ilminden istifâde etti. Gerçekten büyük bir âlim idi. Keskin zekâlı idi. Çok te’sîrli ve güzel konuşurdu. Kur’ân-ı kerîmi çok güzel okurdu. Hâfızası kuvvetliydi. Târih bilgisi çok idi. Doğru i’tikâdlı idi. Çok cömert idi. Şemseddîn Sehâvî ondan icâzet almıştır.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-4, sh. 203İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
KÂDI İBN-İ ŞÜHBE
Fıkıh âlimi. İsmi, Muhammed bin Ebî Bekr bin Ahmed bin Muhammed bin Ömer bin Muhammed bin Abdülvehhâb olup, künyesi Ebü’l-Fadl’dır. Lakabı ise Bedruddîn’dir. Kâdı İbn-i Şühbe diye meşhûr oldu. 798 (m. 1395) senesi Safer ayının ikisinde, Çarşamba günü fecir vaktinde Dımeşk da doğdu. 874 (m. 1470) senesi Ramazân-ı şerîfin onikinci Cum’a gecesinde, Dımeşk’da vefât etti. Bâb-üs-sagîr kabristanındaki yakınlarının yanına defnedildi.
İbn-i Şühbe, Dımeşk’da yetişti. Birçok ilim kitabını ezberledi. Babasının önceden gördüğü bir rü’yâ sebebiyle Minhâc’ı da ezberledi. Babasından ve başka âlimlerden fıkıh öğrendi. Kâhire’ye gidip ilim meclislerinde bulundu. Fıkıh ilminde üstün bir dereceye yükseldi. Minhâc kitabına iki şerh yazdı. Büyük olanı “İrşâd-ül-muhtâc ilâ tevcîh-il-Minhâc”, diğeri de “Bidâyet-ül-muhtâc”dır.
İbn-i Şühbe ders okuttu. Çok kimseler ondan okuyup istifâde ettiler. Zâhiriyye, Nâsırıyye, Takviyye, Mücâhidiyye, Cevâniyye, Fârisiyye medreselerinde müderrislik yaptı. Şâmiyye’de Necm bin Hicân’ın yerine geçti. Fetvâ makamına geçip hüküm verdi. 839 (m. 1435) senesinden vefâtına kadar kadılık makamında kaldı.
Kâdı İbn-i Şühbe Şam’daki fakîhlerin sonuncusu idi. Şam halkı kendisiyle hep övünüp iftihar ettiler. Âlim, kâmil, cömert ve heybetli bir din büyüğü idi. Yazdığı eserlerden biri de “Ed-Dürer-üs-Semîn fî sîret-i Nûreddîn”dir.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-9, sh. 105
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-7, sh. 155
3) El-A’lâm cild-6, sh. 58
4) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. ?
5) Keşf-üz-zünûn cild-1, sh. 731, cild-2, sh. 1569, 1875
6) Brockelmann Sup-2, sh. 25İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
KÂDIZÂDE-İ RÛMÎ (Selâhaddîn Mûsâ Paşa)
Matematik, astronomi ve Hanefî mezhebi fıkıh âlimi. İsmi, Mûsâ Paşa bin Mehmed bin Kâdı Mahmûd Efendi’dir. Dedesi Mahmûd Efendi, uzun zaman Bursa kadılığı yapması sebebiyle Koca Kâdı adıyla tanınırdı. Babası Mehmed Efendi de genç yaşta Bursa kadılığına getirildi. Fakat çok geçmeden vefât etti. Ailenin büyük oğlu olması dolayısıyla, adının sonuna “Paşa” kelimesi eklenerek, “Mûsâ Paşa” denilen Kâdızâde’ye “Selâhaddîn” lakabı verildi. Dede ve babasına nisbetle “Kâdızâde”, Semerkand’a Anadolu’dan gittiği için de “Rûmî” denildi. Muhtemelen 738 (m. 1337) yılında Bursa’da doğan Kâdızâde-i Rûmî’nin doğum yeri ve târihi ihtilaflıdır. 824 (m. 1421) senesinde Semerkand’da vefât etti.
Kâdızâde-i Rûmî, babası Mehmed Efendi’nin vefâtından sonra, büyük babası Koca Mahmûd’un himâyesinde büyüdü. Ondan ve talebelerinden ilim öğrendi. Molla Fenârî’den ( radıyallahü anh ) fıkıh, matematik ve astronomi ilimlerini tahsil etti. Bursa’da tahsilini tamamladı. Seyyîd Şerîf Cürcânî’nin ( radıyallahü anh ) nâmını duyunca, ondan ilim öğrenmeye azmetti. Yirmibeş yaşlarında iken, 764 (m. 1362) yılında Horasan taraflarına gitti. Seyyîd Şerîf Cürcânî hazretlerinden kelâm ve fen ilimlerini öğrendi. Astronomi ve matematikte ilerledi. Mâverâünnehr taraflarına gitti. Semerkand’da, Timur Hân’ın oğlu Şahruh’tan büyük i’tibâr gördü. Şahruh’un oğlu Uluğ Bey’in hocalığına ta’yin edildi. Uluğ Bey’e, Türkistan ve Mâverâünnehr bölgesinin idâresi verilince, Semerkand’ı kendisine merkez yaptı. Hocası Kâdızâde’ye büyük ihtimâm gösterip, onun için bir medrese ve rasadhâne inşâ ettirdi. Her talebe için bir oda ve her müderris için bir dershâne yaptırdı. Medreseye müderrisler ve müderrislerin başına Kâdızâde’yi ta’yin etti. Başmüderris olan Kâdızâde, medresenin ortasındaki kare şeklindeki sahada müderrisleri toplar, onlara ders verirdi. Onlar da kendilerine ayrılan dershânelerinde talebelerine îzâh ederlerdi. Bu müderrislerle beraber, Uluğ Bey’in bizzat kendisi de Kâdızâde’nin derslerini dinlerdi. Bu medresede; yüksek din bilgileri, matematik ve astronomi ilminin incelikleri öğretilirdi. Uluğ Bey, medrese yanında yaptırdığı rasadhânenin müdürlüğüne de, meşhûr astronomi âlimi Gıyâseddîn Cemşîd’i getirdi. Kâdızâde-i Rûmî’ye, orada da vazîfe verdi. Gıyâseddîn Cemşîd, Nâsıreddîn Tûsî tarafından hicrî yedinci asırda Merâga rasadhânesinde hazırlanan Zîc-i İlhânî’nin yetersiz olduğuna, ba’zı yanlışlıkların düzeltilmesi gerektiğine inanıyordu. Ancak ömrü vefa etmeyip, rasadhânenin açılışından kısa zaman sonra vefât etti. Rasadhâne, Kâdızâde-i Rûmî’nin emrine verildi. Kâdızâde-i Rûmî, rasadhânede yaptığı gözlemlerle, Uluğ Bey Zîc’ini hazırlamağa başladı. Ancak ömrü vefa etmeyip, Zîc’i tamamlayamadan vefât edince, rasadhânenin müdürlüğüne Kâdızâde’nin genç talebesi Ali Kuşçu getirildi. Ali Kuşçu, yaptığı uzun çalışma ve gözlemler neticesinde, hocasının başladığı “Zîc’i Uluğ Bey” adındaki gök cisimlerinin hareketlerine dâir takvimi tamamladı.
Semerkand’da, Uluğ Bey’den başka daha birçok talebe yetiştiren Kâdızâde-i Rûmi, meşhûr matematikçi Fethullah Şirvânî ve Fâtih devri âlimlerinden Ali Kuşcu’ya hocalık etti. Fethullah Şirvânî, tahsilini tamamladıktan sonra, Anadolu’ya gitti. Memleketi Kastamonu’da yerleşti. Kastamonu hâkimi Çandaroğlu İsmâil Bey’in iltifâtına mazhar oldu. Kastamonu Medresesi’nde; astronomi, matematik, kelâm ve mantık ilimlerini okuttu. Burada ilim öğretirken, hocası Kâdızâde-i Rûmî’nin “Şerhu Eşkâl-üt-te’sîs” adlı eserini şerh etti. Kâdızâde’nin diğer talebesi Ali Kuşçu, Uluğ Bey’in vefâtından sonra hacca gitmek behânesiyle Semerkand’dan ayrıldı. Tebrîz’de Akkoyunlu hükümdârı Uzun Hasan’dan büyük i’tibâr gördü. Uzun Hasan tarafından Fâtih’e elçi olarak gönderildi. İstanbul’da Fâtih Sultan Mehmed Hân’ın büyük iltifâtlarına mazhar oldu. Elçilik vazîfesini tamamladıktan sonra İstanbul’a geri dönmeye râzı oldu. Tebrîz’e gidip, aile efradı da dâhil ikiyüz kişilik bir toplulukla geri döndü. İstanbul’a gelişinde büyük merasimle karşılandı. Devrin ulemâsı, onu yolda karşılamak için Üsküdar’a geçti, ilme ve âlime hürmeti ve dîn-i İslama hizmetiyle meşhûr olan Fâtih Sultan Mehmed Hân, İstanbul’a gelinceye kadar, her konağına 1000 (bin) akçe verilmesini emretti. Ali Kuşçu da, İstanbul’u fetheden ve Resûlullahın ( aleyhisselâm ) medhine mazhar olan o mübârek kumandana, ilm-i hesâb (matematik) ilmine dâir “Muhammediye” adlı eserini takdim eyledi. Vefâtına kadar Ayasofya Medresesi’nde ders verdi.
Kâdızâde-i Rûmî’nin bu iki talebesi vasıtasıyla, yüksek matematik ilmi, batı Türkleri arasında (Anadolu’da) da yayıldı. Kâdızâde’nin; Uluğ Bey, Fethullah Şirvânî ve Ali Kuşçu adındaki bu üç talebesi de birçok talebe yetiştirip, faydalı eserler yazarak, öğrendikleri ilimleri insanlara öğretmeye gayret ettiler.
Kâdızâde ve talebeleri, gök cisimlerinin kendi mihverleri etrâfındaki hareketlerini incelerken, zamanında bilinen yüksek matematiğin en son geliştirilen kaidelerini daha da geliştirerek uyguladılar. Astronomi ile ilgili fizik kurallarını da, astronomiye ilk olarak tatbik ettiler. Hazırlamış oldukları “Zîc-i Uluğ Bey”, tertîb ve mükemmeliyet yönünden Ortaçağın en üstün astronomi cetveli idi. Uzun seneler, astronomi ile uğraşan ilim adamlarının ilk müracaat kitabı oldu. Bu kıymetli eser, ancak 1060 (m. 1650)’de Londra’da yayınlanan bir makale ile Avrupalılar tarafından tanınabilmiştir. Bu makale, 1256 (m. 1840)’den sonra da Fransızcaya tercüme edilmiştir.
Kâdızâde-i Rûmî Selâhaddîn Mûsâ Paşa’nın yazmış olduğu eserlerden başlıcaları şunlardır:
1- Muhtasar bir aritmetik kitabı olan ve Allâme Selâhaddîn Mûsâ imzasını taşıyan “Muhtasar fil-Hisâb”.
2- Osmanlı medreselerinin temel kitaplarından olan Câmi’ıl-Mahmûd Harezmî’nin “El-Mülahhas fil-hey’e” adlı astronomiye dâir eserinin şerhi olup, çeşitli kütüphânelerde birçok yazma nüshaları olan bu eser, üç-dört defa basılmıştır.
3- Muhammed bin Eşref Semerkandî tarafından, Öklid’in (Euclides) “Kitâb-ül-usûl”ünde bahsedilen mevzûlara dâir yazılan ilk geometri çizimleri ve üçgenlerin niteliklerine dâir “Eşkâl-i Te’sîs” adlı eserin şerhi. Bu eser de Osmanlılarda çok meşhûr olup, birçok yazma nüshaları mevcûttur ve baskısı da yapılmıştır.
4- Gıyâseddîn Cemşîd’in “Risale fil-istihrâc-il-ceyb derece-i vahide” adlı eserini şerheden Kâdızâde-i Rûmî, bu eserinde, bir derecelik yayın sinüsünü bulma usûlünü, kitabın aslından daha iyi ve basit bir şekilde, devrinde bilinen matematik kaidelerinden daha ileri bir seviyede hesap şeklini ortaya koyarak açıklamıştır. Bu kıymetli eserde, bir derecelik yayın sinüs değerinin, yarıçap bir birim alındığında; 0,017452406437 olduğu gösterilmiştir ki, bugünkü ile aynıdır.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 196
2) Osmanlı Müellifleri cild-3, sh. 291
3) Tâc-üt-tevârih cild-2, sh. 407
4) Âsâr-ı bakiye (Sâlih Zeki) cild-1, sh. 190
5) Rehber Ansiklopedisi cild-3, sh. 150
6) Güldeste-i riyâz-ı irfan sh. 275
7) Mu’cem-ül-müellifîn cild-11, sh. 319İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
KÂFİYECÎ
Hanefî mezhebi fıkıh âlimi. İsmi, Muhammed bin Süleymân bin Sa’d bin Mes’ûd er-Rûmî’dir. Künyesi Ebû Abdullah olup, lakabı Muhyiddîn’dir. Nahiv ilmine dâir “Kâfiye” adlı eser ile çok meşgûl olduğundan dolayı, Kâfiyecî diye meşhûr olmuştur. İzmir’e bağlı Bergama’da, 788 (m. 1386) senesinde doğdu. Mısır’ın Kâhire şehrinde, 879 (m. 1474) senesinde vefât etti. Kâhire’deki Eşrefiyye Medresesi yakınında, kendisi için ölmeden önce yaptırdığı türbeye defnedildi.
Memleketinde büyüyen Kâfiyecî, ilim tahsili için birçok yerlere gitti. Molla Fenârî, Burhânüddîn Emîr Haydar el-Hâfi, Şeyh Vâcid, İbn-i Ferişteh, Hâfızüddîn Bezzâzî, Abdülvâhid el-Kutâî gibi büyük zâtlardan, aklî ve naklî ilimleri tahsil etti. Sonra Şam’a gidip, orada ilim okutmakla meşgûl oldu. Hicaz’a gidip, hac vazîfesini yerine getirdikten sonra, Kudüs’e döndü. Daha sonra Melik Eşref Barsbay zamanında Kâhire’ye geldi. İnsanlardan uzak olarak Berkûkiyye’de senelerce kaldı. Orada Bisâtî, İbn-i Hacer el-Askalânî ve başka zâtlarla karşılaşıp ilmî sohbetlerde bulundu. Bir müddet Muhibbüddîn el-Eşkâr’ın yanında kaldı. İbn-i Esed, Bedrüddîn Ebü’s-Se’âdet, el-Bülkînî gibi âlim zâtlarla birlikte, Melik Zâhir Çakmak da gelip, onun sohbetlerinden istifâde etti. Kâfiyecî, 842 (m. 1438) senesinde Hasen el-Acemî’nin ayrılmasıyla boşalan Eşref Şa’bân dergâhında müderris olarak vazîfe yaptı. Daha sonra Âlâüddîn Rûmî’nin yerine, onun dergâhında ders okutmakla meşgûl oldu. İbn-i Hümâm’dan sonra Şeyhûniyye Medresesi başmüderrisliğine getirildi. Mısır’da Hanefî kadısı olarak görevlendirildi. Ders okutmak, fetvâ vermek ve eser yazmak husûslarında çok yükseldi. Onun üstünlüğünü herkes kabûl ediyor ve ilmî üstünlüğü karşısında boyun eğiyordu. Bu sebeple, şöhreti her tarafta duyuldu. Onun eserleri, talebeleri ve fetvâları her tarafa yayıldı. Ondan çok kimseler ilim tahsil edip yetiştiler. Talebeleri daha onun sağlığında iken yükseldiler, zamanlarının ve çevrelerinin ileri gelenleri oldular. Takıyyüddîn el-Hasenî ondan ilim tahsil eden zâtlardandır.
Âlim, fâzıl, ilmiyle âmil olan Kâfiyecî; iffet sahibi, temiz kalbli, düşmanlarına karşı dahî yumuşak huylu ve merhametli idi. Elinde bulunanları bekletmeyip, hemen sadaka olarak verirdi. Çok cömert ve ikram sahibi idi. Kur’ân-ı kerîm okunduğu zaman âyet-i kerîmelerin ma’nâsını düşünür ve çok ağlardı. Komşu ve arkadaşlarıyla çok iyi geçinir, onlara hüsn-i muâmelede bulunurdu.
İlmî yönden asrının allâmesi ve zamanının bir tanesi idi. Aklî ve naklî ilimlerin hepsinde yüksek idi. Hadîs ve tefsîr usûliyle; tefsîr, kelâm, nahv, sarf, me’ânî, beyân, mantık, felsefe, heyet (astronomi), hendese (geometri), hikmet, cedel ve münâzara ilimlerinde benzeri yoktu. Fıkıh, tıb ve edebî ilimlerde özel ihtisas sahibi idi. Ona, zamanında yaşadığı devlet adamları ve Osmanlı sultanları iltifât ve ihsânlarda bulunurlardı.
Kâfiyecî hakkında İmâm-ı Süyûtî şöyle der: “Onun yanına ilk gittiğimde, “Zeydün Kâimün” terkibinin i’râbını yapmamı söyledi. Ben de; “Derse ilk başlamış çocuk yerine koyup soru soruyorsun” dedim. “Bu terkibde senin bilmediğin yüzonüç mes’ele vardır. Onun için soruyorum” dedi ve anlatmaya başladı. Ben, bu konu hakkında hiçbir şey bilmediğimi anladım. Bunun üzerine, ilim öğrenmek için ondört sene yanında kaldım. Her gidişimde, yeni bir mes’ele öğrendim.
Hayâtını ilim okumak ve okutmakla geçiren Kâfiyecî’nin, çeşitli ilimlere dâir yüzden fazla eseri vardır. Bu eserlerinin en önemlileri şunlardır: 1- Şerhu Kavâid-ül-kübrâ li İbn-i Hişâm, 2-Envâr-üs-se’âde şerh-u Kelimet-iş-şehâde vel-Esmâ-ül-Husnâ, 3-Muhtasar-ül-Müfîd fî ilm-it-Târih, 4-Hâşiyetü alâ şerh-ıl-Hidâye, 5-Telhîs-ül-Câmi’ul-kebîr, 6-Risâletün fîl-İstisnâ, 7-Şerhu Tehzîb-ül-mantık vel-kelâm, 8-Temhîd fî şerh-it-Tahmîd, 9-Muhtasar fî ilm-il-irşâd, 10-Et-Teysîr fî ilm-it-tefsîr, 11-Telhîs alâ Tefsîr-il-Beydâvî, 12-Telhîsu Şerhu Mevâkıf, 13- Muhtasar fî ilm-il-Eser, 14- Hall-ül-Eşkâl fî mebâhis-il-eşkâl fil-Hendese, 15-Menâzil-ül-ervâh.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-10, sh. 51
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-7, sh. 259
3) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 326
4) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 85
5) Bugyet-ül-vuât cild-1, sh. 117
6) El-A’lâm cild-6, sh. 150
7) Ferâid-ül-behiyye cild-4, sh. 169
? Miftâh-us-se’âde cild-1, sh. 454
9) İzâh-ül-meknûn cild-1, sh. 87, 123, 409
10) Keşf-üz-zünûn cild-1, sh. 194, 484, 517
11) Brockelmann Gal-2, sh. 114İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
KALKAŞENDÎ (Ahmed bin Ali)
Fıkıh, târih ve edebiyat âlimlerinin büyüklerinden. İsmi, Ahmed bin Ali bin Ahmed bin Abdullah el-Fezâri olup, nisbeti Kalkaşendî’dir. Kalkaşend, İskenderiyye yolu üzerinde, Kâhire yakınındaki Kalyûbiyye nahiyesinin köylerinden biridir. Karkaşend de denilmektedir. Kalkaşendî’nin lakabı Şihâbüddîn, künyesi Ebü’l-Abbâs’tır. Şafiî mezhebi âlim ve kadılarındandır. 756 (m. 1355) senesinde Kalkaşend’de doğdu. 821 (m. 1418) senesi Cemâzil-âhır ayının onunda, Cumartesi günü Kâhire’de vefât etti.
Meşhûr bir aileye mensûbdur. Kalkaşendî’nin babaları ve dedeleri âlim olduğu gibi, oğulları da büyük âlimlerden idiler. Kalkaşendî, küçüklüğünden i’tibâren ilim ile meşgûl olarak yetişti. İyi bir terbiye aldı. Önce Kur’ân-ı kerîmi öğrendi. Küçük yaşta İskenderiyye’ye gitti. Burada uzun zaman devrinin meşhûr âlimlerinden fıkıh ve diğer yüksek din bilgilerini öğrendi. Bunun yanında âlet ilimlerini de (sarf, nahiv, bedî’, beyân, iştikak v.s.) öğrendi. Yirmi küsur yaşında iken, büyük âlim İbn-i Mülakkın, Şafiî mezhebine göre fetvâ verip ders okutması ve kendisinden rivâyette bulunması için ona icâzet (diploma) verdi. Zamanının büyük âlimlerinden ve İbn-i Şeyha’dan hadîs-i şerîf öğrendi. Fıkıh ve edebiyat ile ilgili ilimlerde çok büyük âlim oldu. Meşhûr altı hadîs kitabını, İmâm-ı Şafiî ve İmâm-ı Ahmed bin Hanbel’in müsnedlerini talebelere okutmak için icâzet (diploma) aldı. Kâhire’de uzun müddet kadılık vazîfesinde bulundu. Bir taraftan da müderrislik yaparak çok talebe yetiştirdi. Hem müderrislik, hem de târihî araştırmalar yapardı. Bilhassa Arab kabileleri ve bunların yaşadıkları coğrafî bölgeler üzerinde araştırmalar yaptı. Geniş kültürlü olup, yazı yazma kabiliyeti çok fazla idi. Arabî dil bilgilerinde ve Arab edebiyatında çok bilgi sahibi idi. Mısır Memlûkleri’nin merkez inşâ dîvânında devâdar (sultânın genel sekreteri) olarak uzun zaman vazîfe yaptı.
Eserlerinden ba’zıları şunlardır: 1-Subh-ül-E’şâ fî kavânîn-il-inşâ: Ba’zı kaynaklarda Sınâat-il-inşâ veya kitâbet-il-inşâ diye de geçmektedir. Bu kitap yedi (veya ondört) cilddir. Yazı san’atının inceliklerini ve usûllerini bildirmektedir. Eskiden devletler arası münâsebetlerdeki yazışmalar için, kâtiplere örnek olarak yazılmıştır. Kalkaşendî, bu eserinde devlet arşivlerinden de istifâde etmiştir. Bilhassa Ortaçağ’daki İslâm devletlerinin birbiriyle olan yazışmalarında kullanılmış birçok vesîkayı kitabında toplamıştır. Yazı san’atına âit ne varsa bu kitabına almış, pekçok şeyi de ilâve etmiştir.
İnşâ san’atı ile uğraşanlara lâzım olan hâller, haberler, eserler ve diğer bilgileri ihtivâ etmektedir. Kitap yedi kısım olup, her kısım bir cilddir. Bir babında, yazı (hat) ilmine âit bilgileri anlatmaktadır. Bunların çoğunu Yâkût-i Musta’simî’den alarak bildirmektedir. Kitabın bir bölümünde; harflerin yazılış şekli, kalemin kullanılması, yazarken hangi taraftan başlanacağı, harflerin nasıl daha kolay yazılacağı bildirilmektedir. Yine bu kitabında; kavimlere âit bilgilerden, milletlerin âdetlerinden, dînî ve fennî ilimlerden, hayvanlardan, tabiat hâdiselerinden bahsedilmektedir. Bir bölümünde de; çeşitli İslâm devletlerinden,- gayr-i müslim millet ve devletlerden, buraların coğrafi durumlarından bahsedilmektedir. Sultanlar arasındaki mektûplaşmalardan misâller verilmektedir. 2-Nihâyet-ül-Ereb fî ma’rifeti kabâil-il-Arab (veya ensâb-il-Arab):
Adından da anlaşılacağı gibi, Arab kabilelerinden ve bunların bulunduğu coğrafi yerlerden bahsetmektedir. 3-Kalâid-ül-Cümân, 4-El-Kevâkib-üd-Dürriyye fî menâkıb-il-bedriyye, 5-Dav-üs-subh-il-müsfîr, 6-Câmi’ul-Muhtasarât: Şafiî fıkhına dâir bir eserdir. 7-Hilyet-ül-Fadl ve zînet-ül-kerem fil-Mefâhereti beyn-es-Seyfi vel-Kalem, 8-Kasîdetün fî medh-in-Nebî: Peygamber efendimizi medh eden manzûm bir eserdir. 9-Künh-ül-Murâd fî şerhi Bânet Suat: Ka’b bin Züheyr’in yazmış olduğu “Bânet Suat” kasidesinin şerhidir. Kendisi, bu eser hakkında şöyle demektedir: “Ben, Bânet Suat kasidesine bir şerh yazdım. Ona “Künh-ül-Murâd fî şerhi Bânet Suat” ismini verdim. Allahü teâlâ bana, o kasidede daha önce vâkıf olmadığım ma’nâları yazmamı nasîb eyledi.”
Subh-ül-E’şâ fî kavânin-il-inşâ adlı eserden ba’zı bölümler:
İlk önce Halîfe diye isimlendirilen Ebû Bekr-i Sıddîk’tır. Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) âhırete teşrîf buyurmalarından sonra halîfe olup, Halîfe-i Resûlullah (Resûlullahın halîfesi) diye ona hitâb edildi. O, ilk önce halîfe olarak seçilmiştir. Yerine halîfe olarak Hazreti Ömer seçilmiştir. Halifelik vazîfesine karşılık, Beyt-ül-mâl’den belirli miktarda bir maaş almıştır. Vefâtı yaklaşınca, Beyt-ül-mâl’den aldıklarının geri iadesini vasıyyet etmiştir.
İlk önce Emîr-ül-mü’minîn diye isimlendirilen Ömer bin Hattâb’dır ( radıyallahü anh ). Askerî’nin bildirdiğine göre, Beyt-ül-mâl’i ilk kuran Ömer bin Hattâb’dır ( radıyallahü anh ). Fakat Askeri, başka bir yerde Hazreti Ömer’in, Hazreti Ebû Bekr tarafından Beyt-ül-mâl’de vazîfelendirildiğini bildirmektedir. Buna göre, Beyt-ül-mâl’i ilk kuran Hazreti Ebû Bekr’dir.
İlk taç giyen, Fars krallarından Sahihak’tır. Rivâyet edildiğine göre, o Nemrud’dur. İbrâhim aleyhisselâm onun zamanında yaşamıştır.
İslâmda ilk önce vezîr ismi, Abbasî halîfelerinden Seffak’ın veziri Ahmed bin Süleymân’a verilmiştir.
Vezirlerden ilk önce Sâhib lakabı İsmâil bin Abbâd’a verilmiştir. Şöyle ki: İsmâil bin Abbâd, üstâd İbn-i Amîd ile birlikde kalırdı. Bu sebebten ona Sâhib İbni Amîd derlerdi. Ona bu isimle hitâb edildiği için, sonraları ona sâdece Sâhib dendi. Daha sonra, zamanla vezirlere de bu lakabla hitâb edilmeye başlandı.
İslâmda ilk kadı Hazreti Ömer’dir. Hazreti Ebû Bekr halîfe iken, onu kadı ta’yin etmişti. Hazreti Ömer bir sene kadılık yaptı. Hiç kimse bir da’vâ için gelmedi.
Kıyasta ilk hatâ eden şeytandır. Kur’ân-ı kerîmde meâlen buyurulduğu gibi şöyle dedi: “Ben ondan daha hayırlıyım.” (A’râf-12). Hâlbuki o bilmedi mi ki, toprağın cevherine atılan birşey artar ve gelişir. Ateşe atılan birşey ise yanar.
İlk önce semânın ve yıldızların inceliklerinden bahseden İdrîs aleyhisselâmdır.
Nahiv ilmini ilk ortaya koyan Emîr-ül-mü’minîn Ali bin Ebî Tâlib’in emri ile Ebü’l-Esved ed-Düelî’dir. Mishaflara da ilk noktayı o koymuştur.
Usûl-i fıkha dâir ilk önce eser yazan İmâm-ı Şafiî’dir. Bu husûsta “Risale” ismindeki eserini yazdı.
Fıkıh ilmine dâir ilk eser yazan Mâlik bin Enes’tir ( radıyallahü anh ). Bu eserin ismi Muvatta’dır.
Aruza dâir ilk eser yazan Halîl bin Ahmed’dir. O, aynı zamanda lügata dâir ilk eser yazarıdır. Bu kitabının ismi “Ayn”dır.
İlk kalem ile yazı yazan Âdem aleyhisselâmdır. İdris aleyhisselâm olduğa da rivâyet edilmiştir.
Arabca ile ilk önce yazı yazan Hûd aleyhisselâm olduğu söylenmiştir İsmâil aleyhisselâm olduğu da söylenmiştir.
İslâmiyete ilk harb dîvânı kuran Halîfe Ömer bin Hattâb’dır ( radıyallahü anh )
İlk hamam inşâ ettiren Süleymân aleyhisselâmdır. Süleymân aleyhisselâm, hamamı cinlere yaptırmıştır.
İlk kâğıdı yapan Yûsuf aleyhisselâmdır. Başkalarının da yaptığı söylenir.
Sabunu ilk yapan Süleymân aleyhisselâmdır.
Kırmızı elbiseyi ilk giyen Kârûn’dur. Kârûn, elbiselerini uzun yaptırıp kendini beğenerek kibirlenen bir kimsedir.
İlk önce zırh yapıp giyen Dâvûd aleyhisselâmdır.
Kur’ân-ı kerîme mıshaf ismini ilk önce veren Ebû Bekr-i Sıddîk’tır ( radıyallahü anh ) Kur’ân-ı kerîmi topladığı zaman bu ismi vermişti.
Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ), mübârek isimleri ile ilk isimlenen Muhammed bin Hatîb’dir. Hicretin ilk senesinde Habeşistan’da doğduğu zaman bu isim ile şereflendi.
Resûlullah efendimizden (s.a.v) sonra Ahmed ismi ile ilk isimlenen arûz ilmini ortaya koyan Halîl’in babasıdır. Bunun için ona Halîl bin Ahmed denmiştir.
İlk önce ata binen İsmâil aleyhisselâmdır. İsmâil aleyhisselâmdan önce atlar vahşî idi. Onlara binilmezdi. İsmâil aleyhisselâm onları terbiye etti ve bindi, İsmâil aleyhisselâmın oğulları, atların terbiyesini İsmâil aleyhisselâmdan öğrendiler. Bu yüzden Arablar ata binmesini en iyi bilenlerdir.
İlk önce silâh edinip, cihâd eden Süleymân aleyhisselâmdır. Askerî, böyle söylemiştir.
Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) ilk sancak verdiği zât, amcası Hamza’dır ( radıyallahü anh ). Bu sancak beyaz idi.
İslâmda ilk bayrak, Huneyn muharebesinde kullanıldı. Bu bayrağı Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) yapmıştır. Bayrağın rengi siyah idi.
Resûlullah efendimizin (s.a.v) mübârek elleri ile ilk katledilen meşhûr ve azgın müşrik Ubey bin Haleftir.
Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) onu hafif olarak yaralamıştı. Fakat o, bundan çok şiddetli acı duydu. Ona durumu sorulunca; “Bende bulunan acı, eğer yeryüzündekilerde olsa idi, şüphesiz onlar bundan dolayı ölürlerdi” derdi.
Şam’da hastalar için ilk hastahâneyi Velîd bin Abdülmelik yapmıştır.
Mısır’da ilk hastahâneyi yaptıran Ahmed bin Tûlûn’dur. Bunu Fustat’da yaptırmıştır. Günümüze kadar sağlam olarak kalmıştır.
Emmâ Ba’dü (ya’nî, şimdi gelelim mevzûmuza) ifâdesini ilk önce söyliyen Dâvûd aleyhisselâmdır.
İlk önce “Merhaba” diyen Seyf bin Zıyezen’dir. Bunu Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) dedesi Abdülmuttalib’e söylemiştir.
“Canım sana feda olsun” ifâdesini ilk önce Abdullah bin Ömer ( radıyallahü anh ) söylemiştir. O bunu, Resûlullah efendimize ( aleyhisselâm ) söylemiştir. Resûlullah efendimiz bir fitneden bahsetmişlerdi. Abdullah bin Ömer ( radıyallahü anh ); “Canım sana feda olsun yâ Resûlallah! Ne yapayım?” demişti. Bu sözü ilk önce Hazreti Ali’nin söylediği de rivâyet edilmiştir. Bir muharebede, Amr bin Vüdde el-Âmirî mübârezeye da’vet edince, Hazreti Ali; “Canım sana feda olsun yâ Resûlallah! Bana izin verir misin?” demiştir. Bundan sonra müellifler, eserlerinde bu ifâdeyi kullanmışlardır.
İlk önce “Allahü teâlâ ömrünü uzun etsin” diyen, Ömer bin Hattâb’dır ( radıyallahü anh ). Hazreti Ali, Hazreti Ömer’in huzûrunda, adâlet husûsunda beğendiği bir söz söylemişti. Bunun üzerine Hazreti Ömer ona; Doğru söyledin. Allahü teâlâ ömrünü uzun eylesin” buyurmuştur.
“Allahü teâlâ sana yardım eylesin” ifâdesini, ilk önce Hazreti Ömer, Hazreti Ali’ye buyurmuştur.
İnsanlar arasında neseb bakımından en şereflisi, Hazreti Hasen ile Hz Hüseyn’dir. (r.anhümâ). Çünkü Resûlallah efendimiz ( aleyhisselâm ) onların dedesidir.
İslâmda yetmişbeş sene kadılık yapan, Süreyh bin el-Hâris el-Kindî’dir. Hazreti Ömer onu Kûfe’de kadı yaptı Hazreti Ömer’in halifeliği müddetinde ve ondan sonra kadılığa devam etti. Bu müddet zarfında, bir ara çıkan fitneden dolayı üç sene kadılık yapmamıştır. Bunun hâricinde kadılık vazîfesini icra etmiştir.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-1, sh. 317
2) El-A’lâm cild-1, sh. 177
3) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-2, sh. 8
4) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 149
5) Miftâh-us-se’âde cild-1, sh. 86, 225, 292
6) Enbâ-ül-gumr cild-3, sh. 178
7) Keşf-üz-zünûn sh. 1070, 1985
? İzâh-ül-meknûn cild-1 sh. 421SLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
KALSÂDÎ (Ali bin Muhammed)
Mâlikî mezhebi fıkıh ve hadîs âlimlerinden. İsmi, Ali bin Muhammed bin Muhammed bin Kuraşî’dir. Endülüs’de yetişmiş olup, Kalsâdî adıyle tanınmaktadır. Lakabı Nûreddîn, künyesi Ebü’l-Hasen’dir. 815 (m. 1412) senesinde Endülüs’te Basta şehrinde doğdu. 891 (m. 1486) senesinde, Kuzey Afrika’da Becâye şehrinde, Zilhicce ayında vefât etti.
Basta’da büyüdü. Orada Kur’ân-ı kerîmi, meşhûr kırâat imamlarından İmâm-ı Nâfi’nin kırâatini, İmâm-ı Verş rivâyetine göre fakîh Azîz’den okudu. Daha sonra Muhammed Kusturlî ve Fakîh Ca’fer’den hesâb (matematik), ferâiz ve fıkıh ilmi öğrendi. Fakîh Ebû Bekr Beyyâz’dan Arabî ilimleri, Manzûme bin Beri’den Nâfi’ kırâatini okudu. Üstâd Muhammed bin Muhammed Beyânî ve Ali Karâbâkî’den fıkıh ve nahiv ilimlerini öğrendi. Daha sonra Menekeb şehrine gitti. Buranın hatîbi olan Ebû Abdullah Becelî’den ve Ebü’l-Hasen Âmiri’den nahiv ve fıkıh ilimleri tahsil etti. 840 (m. 1436) senesinde Tilmsân’a gitti. Burada Ebü’l-Fadl Meşeddâlî ile beraber Şeyh Ahmed bin Zâgû’nun derslerine devam etti. Muhammed bin Merzûk ve Ukbânî’den; tefsîr, hadîs, fıkıh, nahiv, ferâiz ilimlerini öğrendi. İbn-i Zâgû’dan da, bu ilimlerle beraber; matematik, geometri, beyân, me’âni, mantık ilimlerini okudu. Ebü’l-FadL Meşeddâlî’den, büyük âlim İmâm-ı Gazâlî’nin “Mustasfâ” adlı eserini okudu. Ayrıca İbn-i Merzûk Sûfî, Yûsuf bin Süleymân, Allâme Muhammed bin Neccâr ve başka âlimlerden de ilim öğrendi. Uzun zaman ilim tahsili ile meşgûl oldu. Bilhassa ferâiz ve matematik ilimlerinde yüksek bir mertebeye ulaştı. Hattâ bu ilimlere dâir Tilmsân’da kitap da yazdı. 847 (m. 1443) senesi sonunda Tilmsân’dan Tunus’a gitti. Burada Kâdı Muhammed bin Ukâb’dan; tefsîr, hadîs ve fıkıh ilimlerini okudu. Tunus’ta daha başka âlimlerden de ders aldı. 850 (m. 1446)’da Tunus’tan Kâhire’ye geldi Buradan hacca gitti. Hac ibâdetini yerine getirdikten sonra Kâhire’ye döndü ve orada ikâmet etti. Kâhire’de pekçok kimse Kalsâdî’den ilim öğrendi ve onun eserlerini yazdı. Böyle olmakla beraber, Kâhire’de; İbn-i Hacer, Ebü’l-Kâsım Nevîri, Ebü’l-Feth Meragî Celâleddîn Mahallî ve diğer büyük âlimlerin derslerine devam etti. Özellikle aklî ilimleri tahsil ederdi. Sâlih bir zât idi. Bukâî der ki: “852 (m. 1448) senesinde, rivâyetlerini ve eserlerinin tamâmını rivâyet etmek üzere bana icâzet verdi.”
Eserlerinden ba’zıları şunlardır: 1-El-Kânûn fil-hesâb, 2-Keşf-ül-cilbâb fî ilm-il-hesâb, 3-Eşref-ül-mesâlik ilâ mezheb-il-İmâm-ı Mâlik, 4-Bugyet-ül-mübtedî ve gunyet-ül-müntehî, 5-Takrîb-ül-mevâris ve müntehâ-el-Ukûl vel-bevâhis, 6-Tenbîh-ül-insân ilâ ilm-ü-mîzân, 7-Şerh-ül-Ecrûmiyye, 8- Şerhu Îsâgûcî, 9-Şerh-ut-telhîs fil-me’ânî vel-beyân, 10-Şerh-ut-Tilmsâniyye, 11-Şerh-ül-kasîdet-il-Hazreciyye, 12-Keşf-ül-esrâr an ilmi hurûf-il-gubâr, 13-Şerh-ül-Kuşeyrîyye, 14-Gunyet-ün-necât, 15-En-Nasîhatü fis-siyâset-il-âmme vel-hâssa, 16-Hidâyet-ül-enâm fî şerhi muhtasarı kavâid-il-İslâm, 17-Hidâyet-ün-nezzâr fî tuhfet-ül-ahkâm vel-esrâr.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-7, sh. 230
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-6, sh. 14
3) Neyl-ül-ibtihâc (Dîbâc kenarında) sh. 209
4) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 737İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
KALŞÂNÎ (Ömer bin Muhammed)
Hadîs ve Mâlikî mezhebi fıkıh âlimlerinin büyüklerinden. İsmi, Ömer bin Muhammed bin Abdullah olup, nisbeti el-Bâcî et-Tûnûsî’dir. Künyesi Ebû Hafs’dır. Kalşânî diye meşhûrdur. Aslen Tunus’un “Bâce” kasabasındandır. Doğum târihi kaynaklarda bildirilmiyen Kalşânî, 848 (m. 1444) senesinde vefât etti.
Babasından, Kâdı Ebî Mehdî el-Gabrînî’den, el-İmâm el-Ebey’den, el-İmâm Muhammed bin Merzûk’dan ve bunlardan başka zamanının büyük âlimlerinden ilim öğrendi. Eş-Şerîf es-Saklî’den tıb ilmi öğrendi. Tunus’ta Cemâ’a kadılığı vazîfesinde bulundu. Fıkıh, hadîs, tefsîr, mantık, me’ânî, beyân ve Arabî dil bilgilerini okuttu. Birçok âlim ondan ilim öğrendi. Oğlu, Şeyh Abdülmu’tî bin Hasîb, Şeyh Sâlih er-Rusâ’, Şihâbüddîn el-Ebedî, İbrâhim el-Ahdârî bunlardandır. Önceleri babası gibi, kendi memleketinde Enkeha denilen yerde kadılık yapardı. Ebü’l-Kâsım Kusentînî’nin ölümünden sonra Cemâ’a kadılığı vazîfesine getirildi. Burada ölünceye kadar vazîfe yaptı.
Derslerinde, çok güzel ve açık konuşurdu. Meclisine gelen âlimler ve âlim olmayanlar ondan istifâde ederlerdi. Kalşânî, Tunus’ta yetişen âlimlerin büyüklerinden, muhakkik ve hafızların ileri gelenlerindendir. İbn-i Hâcib’in kitabına, çok güzel ve mükemmel bir şerh yazdı. Bu şerhinde, birçok büyük âlimin sözlerini nakletti. Bu eseri; ilminin genişliğini, anlayışının kuvvetini ve büyüklüğünü göstermektedir.
Eserlerinden ba’zıları şunlardır: 1-Şerh-ut-Tavâli’, 2- Dekâik-ül-fehm fî mebâhis-il-ilm, 3- Şerhu alâ İbn-i Hâcib.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-6, sh. 137
2) Mu’cem-ül-müellifîn cild-7, sh. 312
3) Neyl-ül-İbtihâc (Dîbâc kenarında) sh. 196
4) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 793İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
KARA YA’KÛB İBNİ İDRÎS NİĞDEVÎ
Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinin büyüklerinden. İsmi, Abdullah bin İdrîs bin Ya’kûb’dur. Lakabı Kara’dır. 789 (m. 1387) senesinde Niğde’de doğdu. Larende’de (Karaman’da) 883 (m. 1478) Rebî’ul-evvelin sonlarına doğru vefât etti. Kabri Larende’dedir.
Kara Ya’kûb, ilk tahsilini Niğde’de yaptı. Arabca üzerindeki bilgileri ve din ilimlerindeki üstünlüğüyle tanındı. Sonra Şam, Kudüs ve Kâhire’ye giderek ilmini arttırdı. Tasavvufta yüksek derecelere kavuştu. “Vatan sevgisi îmândandır” hadîs-i şerîfi mucibince Anadolu’ya döndü. Larende’ye yerleşti. Ömrünün sonuna kadar burada müderrislik yaptı. Sarı Ya’kûb ile birlikte Molla Fenârî’den de ilim tahsil ettiler. İkisi Molla Fenârî’nin en yüksek talebeleri idi ve; “Bunlar benim talebelerimdir” diye, Sarı ve Kara Ya’kûb ile övünürdü.
Kara Ya’kûb ba’zı eserlere şerh ve haşiye yazdı. “Mesâbih” kitabına bir şerh yazdı. Sonra “Hidâye”ye de bir haşiye yazdı. Ayrıca “Eşrak-ut-tevârih” isimli bir kitap te’lîf etmiş olup, Hazreti Âdem’den (aleyhisselâm), Resûlullaha ( aleyhisselâm ) kadar olan peygamberlerin (aleyhisselâm) hayatlarını ve Eshâb-ı Kirâmın (r.anhüm) hayat ve hâllerini geniş olarak anlatmıştır.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 84
2) Tâc-üt-Tevârih
3) Osmanlı Müellifleri cild-1, sh. 397
İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
KARACA AHMED (Şemseddîn Ahmed)
Yıldırım Bâyezîd Hân zamanında yetişmiş Osmanlı âlimlerinden. Lakabı Şemseddîn’dir. Doğum târihi ve yeri kaynaklarda bildirilmemektedir. 854 (m. 1450) senesi Şa’bân ayının ortalarında, Bursa’da vefât etmiştir.
Zamanının âlimlerinden ilim tahsilini tamamladıktan sonra, ba’zı medreselerde müderrislik yaptı. Daha sonra Yıldırım Bâyezîd zamanında Bursa Medresesi müderrisi oldu. Zamanının çoğunu ilimle meşgûl olmaya ayırırdı. Çok çalışmak sûretiyle yüksek mertebelere ulaştı. Birçok ilimde âlim oldu. Muhtasar kitaplar üzerine haşiyeler yazdı. Kitaplarından talebeler çok istifâde ettiler.
Yazdığı kıymetli eserlerden ba’zıları şunlardır: 1- Hâşiyetü alâ şerh-ır-risâlet-il-esîriyye: Mantık ilmine dâir bir eserdir. 2- Hâşiyetü alâ haşiyeti şerh-ış-Şemsiyye li Seyyid Şerîf, 3- Hâşiyetü alâ haşiyeti şerh-ış-Şemsiyye lit-Teftâzânî, 4- Hâşiyetü alâ şerh-ıl-akâid.
Bir de Sultan Orhan Hân zamanında yaşamış Karaca Ahmed adında bir âlim vardır. Aslen İranlıdır. İran’da bir vâlinin oğlu idi. Allahü teâlânın sevgisi kendini kaplayarak, ilâhî aşka tutuldu. Memleketini terkedip Anadolu’ya geldi. Akhisar yakınlarında bir yere yerleşti. Muhtemelen bugünkü Ahmedli kasabasında vefât edip, oraya defnedildi. Doğum yeri, doğum ve vefât târihleri kaynaklarda bildirilmemektedir. Kabri orada olup, meşhûrdur. Sevenleri ziyâret etmekte ve feyz almaktadırlar. Onun hürmetine yapılan duâlar kabûl olmakta, hastalar şifâ bulmaktadır. Ahmedli kasabasında herkes tarafından bilinmekte ve hürmet edilmektedir.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-2, sh. 51
2) Kâmûs ul a’lâm cild-5, sh. 3623
3) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 33, 288
4) Keşf-üz-zünûn sh. 207İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
KARÂFÎ (Muhammed bin Ahmed)
Mâlikî mezhebi fıkıh ve hadîs âlimi. İsmi, Muhammed bin Ahmed bin Ömer bin Şeref olup, künyesi Ebü’l-Fadl’dır. Lakabı ise Şemsüddîn’dir. 801 (m. 1399) senesi Ramazân-ı şerîfin son on günü içinde Kâhire’de doğdu ve 867 (m. 1463) senesinde orada vefât etti. Karafe kabristanına, dedesinin türbesi yakınına defnedildi. El-Karâfî diye bilinir. Ârif-i billâh İbn-i Ebî Cemre’nin torunudur.
Karâfî, Kâhire’nin Derb-is-selâmî denilen mahallesinde büyüdü. Babasının yanında Kur’ân-ı kerîmi ezberledi. El-Umde, er-Risâle, eş-Şâtıbıyye, Elfiyyet-ül-Irâkî, İbn-i Mâlik’in Elfiyesi, el-Milha, el-Hâcibiyye, Gâlib-üt-teshîl adlı eserleri okudu. Nahiv (gramer) bilgisini; babası Nâsırüddîn el-Bârenbârî ve başkalarından, fıkıh ilmini; Cemâlüddîn el-Akfehsî, Şemsüddîn ed-Defri’den, usûl ilmini; el-Mecd el-Bermâvî, es-Sanhâd’den, ferâiz, hesâb ve hadîs ıstılâhları ilmini; İbn-i Hacer’den öğrendi. El-Bisâtî’nin derslerinde çok bulundu. Fıkıh, nahiv, usûl, me’ânî öğrendi. Ondan çok istifâde etti. Hüsn-i hattı (güzel yazı yazma san’atları) İbn-üs-Sâig’den öğrendi. Şerefüddîn İbn-ül-Küveyk, Cemâlüddîn ibn-ül-Hanbelî, İbn-i Fadlullah, Şemseddîn Şâmî, İbn-ül-Beytâr, İbn-ül-Mısrî ez-Zerâtitî, İbn-ül-Cezerî, Nûreddîn Fûyî, Zerkeşî, Veliyy-ül-Irâkî, Necm bin Hacî, el-Kemâl bin Hayr ve başka âlimlerden hadîs-i şerîf dinledi. İskenderiyye’ye ilmî istifâde için çok defa gidip geldi. İki defa hac etti. Orada mücavir olarak kaldı ve Cemâlüddîn eş-Şeybî’den hadîs dinledi. 833 (m. 1429) senesinde Dımeşk’a geldi. Orada Hâfız İbn-i Nâsıruddîn ile görüştü. Daha sonra Beyt-ül-makdîs ve Dimyât’a gidip geldi. Birçok âlimden icâzet aldı. Fıkıh, usûl, Arab dili ve edebiyatında ve başka ilim dallarında üstün dereceye yükseldi.
Es-Sehâvî onun hakkında; “Karâfî’nin ifâdesi tatlı olup, hüsn-i hat sahibi olmakla birlikte, üstün bir zekâsı vardı. Aklı tam, tevâzu sahibi, sıkıntılara karşı sabırlı idi. Hocası el-Bisâtî’den sonra, onun yerine kadı nâibliğinde bulundu. Hâl ve harekâtı çok güzel idi. El-Fahriyye Medresesi’nde ve el-Berkûkiyye Medresesi’nde ders verdi ve Mâlikî mezhebi fıkhını okuttu. Amr İbni As Câmii’nde hutbe okudu. Çok talebe yetiştirdi. Fetvâlar verdi. Dinde sağlam olması sebebiyle fetvâlarına çok i’timâd edildi” demektedir.
Mâlikî mezhebinde Mısır’da onun benzeri, kendisine halef birisi görülmedi. Vefâtından sonra her sene başında, kabri yanında Buhârî’den seçmeler okunur, insanlar bunu dinlemek için gelir, onu ziyâretle bereketlenirlerdi. Eserlerinden ba’zıları şunlardır: 1- Şerh-ül-Cürûmiyye: Buna ed-Dürer-ül-mudîeti adını verdi. 2-Kürrâsetün fî mes’eleti ihdâs-il-Kenâis, 3- Şerhu alel-Milha (tamamlayamadı).
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-8, sh. 304
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-7, sh. 27
3) Neyl-ül-İbtihâc sh. 316
4) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 203İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
KAYÂTÎ (Muhammed bin Ali)
Fıkıh, usûl ve hadîs âlimlerinden. İsmi, Muhammed bin Ali bin Muhammed bin Ya’kûb bin Muhammed’dir. Lakabı Şemseddîn, künyesi Ebû Abdullah’dır. Yaklaşık olarak 785 (m. 1383) senesinde Behensâriyye’nin köylerinden olan Kayât’da doğdu. Muharrem ayının onsekizinde, 850 (m. 1446) senesinde Kâhire’de vefât etti.
Kur’ân-ı kerîmin bir kısmını memleketinde okudu. Sonra babası onu Kâhire’ye götürdü. Amcası Muhammed Nâsırî orada idi. Amcasının yanında Kur’ân-ı kerîmin tamâmını okudu. Minhâc kitabını, İbn-i Hâcib’in usûl kitabını, Elfiyet-ün-nahv, Teshil kitaplarını ezberledi. Bu kitapları bir grup âlimin huzûrunda okudu. Bülkînî’nin, Ebnâsî’nin ve İbn-i Mülakkın’ın derslerine devam etti. Amcasından fıkıh ve ferâiz ilmi öğrendi. Amcası, ferâiz ilminde çok büyük âlimdi. Ayrıca Şemsüddîn Garâkî, Takıyyüddîn bin İzz Hanbelî, Şihâbüddîn el-Amilî’den de ferâiz öğrendi. Fıkıh ilmini Şemsüddîn Kalyûbî, Bedrüddîn Tanbedî, Nûreddîn Âdemî’den öğrendi. Bu iki âlimden usûl-i fıkıh ve nahiv ilmi de öğrendi. Kanber el-Acemî’den de usûl ilmi öğrendi. Kutb-ül-ebrukûhî ve Hümâm Acemî’nin derslerine devam etti. Sarf, nahiv ve usûl dersleri aldı. Hümâm Acemî’den Keşşâf kitabını da okudu. Şettanûfî’den, İzzeddîn bin Cemâ’a’dan da uzun zaman ilim öğrendi. Bisâtî’den ve Alâüddîn Buhârî Kâhire’ye geldiğinde ondan; mantık, cedel, usûl, me’ânî, beyân ve bundan başka aklî ve naklî ilimleri öğrendi. Hattâ sefere çıkıncaya kadar ondan ayrılmadı. İlimde ileri bir mertebeye yükseldi. O zamanda, onun seviyesinde başka bir âlim yok gibiydi. Ebnâsî ve Venâî ile beraber Dimyât’a gittiler. Orada bir müddet kaldıktan sonra tekrar geri döndüler.
Ba’zı kırâat âlimlerinden Kur’ân-ı kerîm kırâatini öğrendi. İzzeddîn bin Cemâ’a’dan ve Cemâl Abdullah el-Hanbelî’den hadîs-i şerîf dinledi. İbn-i Hişâm’ın Sîret adlı eserini okudu. Şihâbüddîn Vâsıtî ve Veliyyüddîn Irâkî’nin derslerine devam etti. İbn-i Hacer Askalânî’den hadîs-i şerîf aldı. Bülkînî’den Sahîh-i Buhârî’yi dinledi. Zeynüddîn Irâkî, İbn-i Mülakkın, Takıyyüddîn Decvî, Bedrüddîn Tanbedî ve daha başka âlimlerden hadîs-i şerîf dinledi. Bütün ilimlerde büyük bir âlim oluncaya kadar çok gayret gösterdi. Sâlih Câmii’nin medresesinde ders verirdi. Buradan ayrılıp bir müddet sonra Müeyyidiyye’de ve Nûreddîn Kumnî’den sonra Berkûkiyye’de hadîs-i şerîf müderrisliğinde bulundu. Bundan sonra da Eşrefiyye’de Şafiî fıkhını okuttu. Emîr Çakmak onu Kâhire’de Şafiî kadılığına getirinceye kadar, Şerefüddîn Sübkî’den sonra Gurâbiyye müderrisliğinde bulundu. Buradan ayrılarak vakıfların idâresine baktı. Vakıflara âit malları, binaları güzelce ta’mir ettirdi. Vakıf gelirlerinin güzel bir şekilde gerekli yerlere harcanmasını te’min etti. Bu vazîfesinin yanında Venâî’den sonra Şeyhûniyye ve Selâhiyye’de fıkıh dersleri okuttu. Buradan da Baybarsiyye müderrisliği vazîfesine getirildi.
Kayâtî, zamanının büyük âlimlerindendi. Çok araştırıcı, keskin zekâlı, ilmî mes’eleleri çok iyi bilen, müşkil mes’eleleri halleden bir âlim idi. Devamlı olarak ilim öğrenmek ve öğretmekle meşgûl oldu. Çeşitli beldelerden birçok kimse, ilim öğrenmek için ona gelirlerdi. Çok fazla talebe yetiştirdi. Daha hayatta iken, talebeleri büyük âlimlerden oldular, içlerinde çeşitli yerlerde vazîfe alanlar ve fetvâ verenler vardı.
Kayâtî, çok akıllı, dindar, tevâzu sahibi idi. Yumuşak huylu, güzel ahlâklı idi. Kâhire’de vefât ettiğinde, cenâze namazına; sultan, âlimler, devletin ileri gelenleri ve çok kalabalık bir cemâat katıldı. Sa’îd-üs-süadâ türbesine defnedildi. Böyle büyük bir âlimin vefâtına insanlar çok üzüldüler ve ağladılar.
Birçok kıymetli eser yazmış olan Kayâtî’nin eserlerinden ba’zıları şunlardır: 1- Şerh-ül-Minhâc, 2- Zeyl-ül-mühimmât, 3- En-Nüket alâ kût-il-kulûb.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-11, sh. 61
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-8, sh. 212
3) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 268
4) Keşf-üz-zünûn sh. 1873
5) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 196İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
KAZRÛNÎ (Muhammed bin Ahmed)
Hadîs ve Şafiî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Muhammed bin Ahmed bin Muhammed bin Mahmûd bin İbrâhim bin Ahmed olup, aslen Kazrûn’dan olduğundan Kazrûnî denilmektedir. 757 (m. 1356) senesi Zilka’de ayının onyedisinde, Cum’a gecesi Medine’de doğdu. 843 (m. 1440) senesi Şevval ayının yirmiikisinde, Medine’de vefât etti. Cenâze namazı Ravda-i şerîfde kılınarak Bâki’ kabristanına defnedildi.
Küçük yaşta babası vefât ettiğinden, onu amcası İzzüddîn Abdüsselâm büyüttü. “Hâvî” kitabını ve bunun muhtasarı olan “Umde” kitabını ezberledi. Medine’deki âlimlerden ve oraya gelen İzzüddîn Ebû Ömer bin Cemâ’a gibi âlimlerden ilim öğrendi. Nesâî’nin Sünen-i Sugrâ’sının çoğunu da yine ondan dinledi. Afîfüddîn Yâfiî ve Afifüddîn Mutri’den, Cemâlüddîn Emyûtî, Celâleddîn Hocendî, İbn-i Sadîk, Şemsüddîn Ebû Abdullah Süşterî, Sa’dullah İsferâînî, Zeynüddîn Irâkî, Zeynüddîn Merâgî, Abdullah bin Ferhûn, Yahyâ bin Mûsâ el-Kusentînî, Yûsuf bin İbrâhim el-Bennâ, Ebü’l-Abbâs Ahmed bin Muhammed Medenî gibi birçok âlimden “Hâvî” ve “Umde” kitaplarını okudu ve dinledi. Yine memleketinde bir grup âlimden dînî ilimleri tahsil etti. Irâkî’den hadîs ilmini; Cemâlüddîn Muhammed bin Şihâb, Ahmed bin Zeyn Abdürrahmân Şâmî, Tâcüddîn Abdülvâhid bin Ömer Ensârî’den de nahiv ilmini öğrendi. İlim öğrenmek maksadıyle Mısır ve Şam’a gitti. Behâüddîn Ebü’l-Bekâ Sübkî’den; fıkıh, Arabca öğrendi. Ayrıca Sirâcüddîn Bülkînî ve Burhan Ebnâsî’nin derslerine devam etti. Haleb’de, Şihâbüddîn el-Ezre’î’den de bir miktar ilim öğrendi. Behâüddîn Ebü’l-Bekâ ve Bülkînî, fetvâ ve ders okutma husûsunda ona icâzet verdiler. Medine âlimlerinden Şerefüddîn İsmâil bin Mukrî, “İrşâd-ül-Gâvî fî mesâlik-il-Hâvî” ve şerhini, Ravda, Rekâik, Bedîiyye ve daha başka eserlerini rivâyet etme husûsunda ona icâzet verdi. Şu zâtlardan da icâzet aldı: Şemsüddîn Kirmanî, İbn-i Kavâlîh, Kemâl bin Habîb, Muhammed bin Hasen el-Hârisî, İbn-i Kâdı Şühbe, İbn-i Emsile, Salâh bin Ebî Ömer, Ahmed bin Sâlim el-Müezzin, Afîfüddîn en-Neşâverî, Burhan el-Kayrâtî.
Hadîs-i şerîf rivâyet etmeye, fetvâ vermeye ve ders okutmaya başladı. Birçok âlim onun derslerinden faydalandı. Medine’nin fakîhi ve âlimi oldu. Bu sebeple Zeynüddîn el-Merâgî şöyle derdi: “Kazrûnî’nin ders okutmaya başlaması ve talebelerle meşgûl olması ile, bize farz-ı kifâye olan ders okutmak mes’ûliyeti üzerimizden kalktı. “Necmüddîn Sekkâkinî de, oğluna icâzet verdiğinde onu şöyle vasıflandırdı: “O, Şeyh-ül-İslâm ve insanların müftîsi idi. Dînî ve aklî ilimleri kendisinde toplamış olup, usûl ve fürû’ ilimlerinde çok büyük âlim idi. Ravda-i Nebeviyyenin yüce himmet sahibi müderrisi idi.”
812 (m. 1409) senesinde, Ebû Hâmid Matarî’nin vefâtından sonra Medîne-i münevverede kadılık yaptı. Bir ara hatîblik vazîfesinde bulundu. Sonra tekrar kadılık yaptı. Kâhire’ye gidişinde onun yerine amcasının oğlu Takıyyüddîn bin Abdüsselâm Kazrûnî kadılık vekâletinde bulundu. Ölünceye kadar; ders okutmak, ibâdet etmek ve nefsinin ıslâhı ile günlerini geçirdi.
İbn-i Hacer, “Enbâ-ül-gumr” kitabında diyor ki: “Medîne-i münevverenin en büyük âlimi idi. Zamanında onun ayarında bir âlim yok idi. Birkaç kere Kâhire’ye gitti. Birçok âlimden ilim öğrendi. Ondan da pekçok âlim ilim aldı. Çok fazla ibâdet ederdi. Teheccüd namazını yolculukta bile kaçırdığı görülmedi. Ancak vefât ettiği gece kılamadı.”
Yazdığı kıymetli eserlerden ba’zıları şunlardandır: 1- Muhtasar-ül-Mugnî lil-Bârizî, 2- Şerhu Muhtasar-it-Tenbîh li Îsâ el-Becelî, 3- Şerhu alâ şerh-ıt-Tenbîh, 4- Kitâb-üt-tefsîr: Bu tefsîrini yazarken, İmâm-ı Kurtubî’nin tefsîrini örnek almıştır. Tefsîrinde: âyet-i kerîmelerin hükümlerini, âyet-i kerîmelerin açıklamasıyla ilgili hadîs-i şerîfleri ve âyet-i kerîmelerin nüzûl sebeplerini de açıklamıştır. 5- Bahrus-se’âde fıl-ahlâk vel-edeb, 6- Şerhu fürû’i İbn-il-Haddâd.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-9, sh. 17
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-7, sh. 96
3) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 194İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
KERDERÎ (İbn-ül-Bezzâz Muhammed Kerderî)
Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Muhammed bin Muhammed bin Şihâb bin Yûsuf el-Kerderî, el-Büreykînî el-Hârezmî’dir. Kerderî ve Bezzâzî nisbetleriyle meşhûr oldu. Müncid lügat kitabında Bizzâz denilmektedir. Aslen, Harezm’in Kerder köyündendir. “İbn-ül-Bezzâz” diye de tanınırdı. Lakabı Hâfızüddîn’dir. Doğum târihi belli değildir, İlim tahsiline memleketinde başladı. Dört sene kadar İbn-i Arabşâh’ın yanında kaldı. Fıkıh ve usûl-i fıkıh ilimlerini ondan tahsil etti. Ondan çeşitli eserleri okudu. Kâdı Sa’düddîn bin Deyrî ile karşılaşıp, ondan ilim öğrendi ve onunla, birlikte Kâhire’ye gitti. Orada bulunan Emîn Aksarâyî, onu, kendisi ve cemâati için alıkoydu. Bir ara Kırım’a ve Eflak’a gidip, iki sene kadar buralarda kaldı. Hac yaptıktan sonra vatanına döndü. Daha sonra Osmanlı ülkesine geldi. Bursa’da Molla Şemseddîn Fenârî ile sohbet etti. “Bezzâziyye” adındaki fetvâ kitabı çok meşhûr ve mu’teberdir. “Menâkıb-ı İmâm-ı Ebî Hanîfe” kitabı da meşhûrdur. Ayrıca onun, “Şerhu Muhtasar-ı Kudûrî” adında bir eseri daha vardır. 827 (m. 1424) senesi Ramazan ayı ortalarında Mekke’de vefât etti.
Kâdı Sa’düddîn, onun hakkında diyor ki: “Kerderî, zekî âlimlerden idi.” Hanefî mezhebinin kıymetli fetvâ kitaplarından birisi olan “Bezzâziyye” hakkında, Ebü’s-Sü’ûd Efendi’nin şöyle dediği anlatılır: Ebü’s-Sü’ûd Efendi’ye; “Niçin mühim mes’eleleri toplayıp bu konuda bir kitap te’lîf etmiyorsun?” denildiğinde, o da; “(Bezzâziyye) kitabı mevcûd iken, sahibinden haya ederim. Çünkü o, bu konudaki mühim mes’eleleri lâyık-ı vechile ihtivâ eden kıymetli bir mermûa-i şerîfedir” buyurdu.
Muhammed Kerderî (Bezzâzî), “Bezzâziyye” fetvâsında buyuruyor ki: “Gümüş ve altın şekiller ile süslenmiş kapdan yemek, içmek caizdir. Fakat, elini, ağzını gümüşe, altına değdirmemek lâzımdır. İmâmeyn, böyle kapları kullanmak mekrûhdur dedi, Kürsîyi (kanepeyi) ve hayvan semerini tadbîb etmek (altın ve gümüş şeritler ile süslemek) caiz ise de, altın ve gümüş bulunan yerlerine oturmamak lâzımdır. Mıshafın cildini tadbîb etmek caizdir. Fakat, altına gümüşe dokunmamak lâzımdır.”
“Toprak ve sudan biri temiz ise, karışımları olan çamur temiz olur. (Buna göre, temiz toprak ile gübre karışımı temiz kabûl edilir. Çünkü buna, ihtiyâç vardır.)”
“İmâmın; sabah, Cum’a, bayram, teravih, vitr namazlarında ve akşam ile yatsının ilk iki rek’atlarında yüksek sesle okuması, İmâmın ve yalnız kılanın öğle ve ikindi farzlarında ve akşamın üçüncü, yatsının üçüncü ve dördüncü rek’atlarında hafif sesle okumaları vâcibdir. Hafif sesle okuyanı bir iki kişinin işitmesi mekrûh olmaz. Sesli okumak, çok kişinin işitmesi demektir.”
“Kurban etini, koyunların zekâtı niyeti ile fakire verse zekât olmaz.”
“Zekâtı başka şehre göndermek mekrûh ise de, akrabaya veya kendi şehrinde fakir müslüman bulamazsa, başka şehire göndermek caizdir. Zekâtı, borcu olana vermek, fakire vermekten daha iyidir.”
Elinde emânet bulunan kimse, sahibi ölürse, emâneti vârislerine verir. Vârisleri yoksa, Beyt-ül-mâl’a verir. Beyt-ül-mâl’a verince zayi olacak ise, kendi kullanır veya Beyt-ül-mâl’dan nasîbi, hakkı olanlara verir.”
“Kalbim gâfil diyerek, duâyı terk etmemelidir. Kalbine geleni duâ etmek, ezberlediği duâyı okumaktan efdaldir. Yalnız, namazda okunacak duâları ezberlemelidir. Sünnet olan ibâdetleri yapmak, duâ etmekten efdaldir. Vâ’iz, İmâm, cemâate öğretmek için, sünnet olarak bildirilen duâları sesli okur. Cemâat de, sessiz tekrar eder. Cemâat öğrenince, İmâm da sessiz okumalıdır. Sesli okuması bid’at olur.”
“İbâdetleri yapan kimse, îmânında şühhe eder ve günâhım çoktur, ibâdetlerim beni kurtarmaz diye düşünürse, îmânının kuvvetli olduğu anlaşılır, îmânının devam edeceğinden şüphe eden kâfir olur. Böyle şüphe etmeği beğenmezse, mü’min olduğu anlaşılır.”
“Kur’ân-ı kerîmden bir miktar ezberledikten sonra, fıkıh öğrenmek lâzımdır. Çünkü Kur’ân-ı kerîmin hepsini ezberlemek farz-ı kifâyedir. Lâzım olan fıkıh bilgilerini öğrenmek ise, farz-ı ayndır. Muhammed bin Hasen buyurdu ki: Her müslümanın haramları, helâlları bildiren ikiyüzbin fıkıh bilgisini öğrenmesi lâzımdır. Farzlardan sonra ibâdetlerin en kıymetlisi, ilim ve fıkıh öğrenmektir.”
“Allahü teâlânın ismini işitince ve söyleyince, “Celle celâlüh” veya “Teâlâ” yahut “Tebâreke”, “Sübhânallah” diyerek saygı göstermek vâcibdir. Tekrar edince de, yalnız söylemeyip, Allahü teâlâ demek müstehabdır. Ya’nî, Allahü teâlânın isminden sonra ta’zîm, saygı gösteren bir kelime de söylemelidir.”
“Babası hasta olan kadın, bakacak kimse bulunamazsa, zevcinden izinsiz gidip, babasına hizmet eder. Zimmî baba da böyledir. Zengin olan oğul, zengin olan babasına bakmaya mecbûr değildir.”
“Fısk (günah olan şey) anlatan şiir dinlemek mekrûhdur. Günah işlemeği düşünmek günah olmaz, işlemeğe karar verirse, yalnız karar vermek günâhı yazılır, işlemek günâhı yazılmaz. Küfr ve küfre sebep olan şeyler böyle değildir. Bunlara karar verince imansız olur. Kâfir olan anaya ve babaya hizmet etmek, nafakalarını vermek, ziyâretlerine gitmek lâzımdır. Küfre sebep olan şeyleri yaptıracaklarından korkulursa, ziyâretlerine gitmemelidir. Kâfirlerle birlikte yiyip, içmek, bir iki kerre caizdir. Her zaman ise, mekrûh olur. Ücret karşılığı, şarap yapmak için üzüm sıkmak mekrûhtur.”
“Fakirlere zekât vermek için zenginlerin vekîli olan kimse, topladığı zekâtları birbirleri ile karıştırınca, hepsi kendi mülkü olur. Fakirlere kendi malından sadaka vermiş olur. Zenginlerin zekâtları verilmiş olmaz. Zenginlerden aldıklarını onlara ödemesi lâzım olur. Fakirler, önceden bu kimseye izin vermiş olsalardı, onların vekîlleri olarak toplamış olur, fakirlerin mallarını birbirleri ile karıştırmış olurdu ve zekâtlar verilmiş olurdu.”
“Birisi aç olup, yemek için leş dahî bulamayana, kolumdan kes de yiyerek ölümden kurtul dese, kesmesi caiz olmaz. Zarûret hâlinde de, insan eti helâl olmaz.”
“Kapalı yerde iken zelzele olursa, oradan açık bir yere kaçmak müstehâbdır.”
“Alış-veriş bilgisini öğrenmiyenin ticâret yapması haramdır. İmâm-ı Ebû Leys de ( radıyallahü anh ) böyle buyurmuştur. İmâm-ı Muhammed Şeybânî’ye ( radıyallahü anh ), zühd hakkında bir kitap yaz dediklerinde; zühd için bey’ (alış-veriş) bilgisi yetişir buyurdu.
“Tegannî ile, şarkı söyler gibi Kur’ân-ı kerîm okuyana sevâb verilmez.”
“Menâkıb-ı İmâm-ı a’zam” adlı eserden ba’zı bölümler:
Ca’fer bin Rebî anlattı: “İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe’nin yanında beş sene kaldım. O, ekseriyetle konuşmazdı. Fakat fıkıh ilminden birşey sorulunca açılır, vadi gibi akardı.”
İsmâil bin Ebû Füdeyk anlattı:
“İmâm-ı Mâlik’i, İmâm-ı a’zamın elinden tutmuş beraberce yürürlerken gördüm. Mescide varınca, İmâm-ı Mâlik’in mescide girerken İmâm-ı a’zamı öne geçirdiğini ve; “Bismillâhirrahmânirrahîm. Burası eman yeridir. Yâ Rabbî! Beni azâbından kurtar” dediğini duydum.
Muhammed bin Tarif anlattı: Biz, büyük âlim Vekî’nin yanında bulunuyorduk. Bize şöyle dedi: “Fıkıh bilmeden, sâdece hadîs-i şerîf bilmeniz size fâide vermez. Ebû Hanîfe’nin talebelerinin meclisinde bulunmadıkça fıkıh âlimi olamazsınız.”
Yahyâ bin Âdem buyurdu ki: “İmâm-ı a’zamın fıkıhdaki sözleri hep Allah içindir. Eğer onun sözüne dünyâdan birşey bulaşmış olsa idi, bu kadar hasedcilerin çokluğu ile beraber onun sözleri her tarafa yayılmazdı.”
Âsım bin Yûsuf; İmâm-ı Ebû Yûsuf’a; “İnsanlar, ilimde senin önüne geçecek birisinin olmadığında ittifâk etmektedirler” deyince, İmâm-ı Ebû Yûsuf ona şu cevâbı verdi: “Benim ilmim, İmâm-ı a’zamın ilmi yanında, Fırat nehrinin yanında küçük bir dere gibidir.”
Esed bin Amr anlattı: “İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe ( radıyallahü anh ), geceleyin Kur’ân-ı kerîm okur ve çok ağlardı. Gece ağlamasını komşuları da işitirdi ve ona acırlardı. Rivâyet edilir ki, vefât ettiği odada Kur’ân-ı kerîmi yedibin defa hatmeylemişti.”
Saymerî, Ebû Yûsuftan nakletti: “İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe, her gün ve gecede Kur’ân-ı kerîmi bir kerre hatmederdi. İmâm-ı a’zam çok cömert idi. İlim husûsunda pek sabırlı idi. Hiç kızmazdı. Yirmi sene yatsının abdesti ile sabah namazını kıldığına şâhid oldum. Diğer talebeleri kırk sene böyle kıldığını söylemişlerdir.”
Şüca’ bin Muhammed, Ebû Yûsuf’un şöyle dediğini nakletti: “Babam vefât ettiği zaman, İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe’nin derslerini kaçırırım korkusu ile babamın cenâzesine gidemedim. Onu komşu ve akrabalara bıraktım.”
İmâm-ı Ebû Yûsuf, önceleri çok fakir idi. Fakat ba’zı zamanlar müstesna, gece-gündüz İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe’nin meclisinden ayrılmazdı. İmâm-ı Ebû Yûsuf’un hanımı ve çocukları, İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe’ye gidip içinde bulundukları geçim sıkıntısını anlatınca, İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe onlara nasihat edip; “Bu günler, sizin için geçim sıkıntısı geçirdiğiniz günlerinizdir. İnşâallah ileride umduğunuzdan kat kat fazlasına kavuşacağınız günler gelecektir” buyurdu. Aradan günler geçti. Onlar için çok kapılar açıldı. Ebû Yûsuf’a sâhib olduğu malı mülkü sorulduğunda; “Hepsini bilmiyorum. Bildiğim, sâdece yediyüz katır ve üçyüz tane atım vardır” buyurdu.
İmâm-ı Ebû Hafs şöyle buyurdu: “İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe’ye bakan, onun sâdece ilim için yaratılmış olduğunu görürdü. Bununla beraber o, sâlih bir zât idi. Dilini muhafaza ederdi. Güzel ahlâk, edeb, vekar ve akıl sahibi idi.”
İmâm-ı Şafiî şöyle buyurdu: “On sene İmâm-ı a’zamın talebesi Ebû Muhammed’in meclisinde bulundum. Onun sözlerinden bir deve yükü kadar yazdım. Eğer o, kendi seviyesinde konuşsa idi. Onun sözlerini anlamazdık. Fakat o bize, bizim anlıyacağımız şekilde konuşurdu.”
Abdullah İbni Mübârek’e ilk önceki hâli soruldu. O da şöyle anlattı; “Birgün kardeşlerim ile beraber bahçemizde idik. Meyveler getirmiş, onları yemiş, gece geç vakte kadar içmiştim. Çalgı çalmaya da çok meraklı idim. O sırada çalgı çalıyordum. Bir ağacın üzerinde bir kuş peyda oldu. Hem ötüyor, hem de insan gibi konuşuyordu, “Îmân edenlere, vakti gelmedi mi ki, kalbleri Allahın zikrine ve inen Kur’ân’a saygı ile yumuşasın ve bundan önce kendilerine kitap verilmiş, sonra üzerlerinden uzun zaman geçip de kalbleri katılaşmış ve çoğu fıska dalmış bulunanlar gibi olmasınlar” meâlindeki Hadîd sûresi onaltıncı âyet-i kerîmesini okuyunca, ben de; “Evet vallahi öyledir” dedim. O ânda elimde bulunan çalgı âletini kırıp attım ve tövbe ettim, işte bu, benim önceki halimdir.”
Buhârî ve Müslim, şu hadîs-i şerîfi rivâyet ettiler: “Allahü teâlâ bir kulunu sevdiği zaman Cebrâil’i çağırır. Ben falancayı seviyorum, sen de onu sev buyurur. Cebrâil de onu sever ve semâda şöyle nidâ eder: “Allahü teâlâ falancayı seviyor, siz de onu sevin” der. Semâdakiler de onu sever. Sonra yerdekiler de onu sever.”
Ebû Muhammed Abdülhak şöyle buyurdu: “İlmiyle amel eden âlimlerden ve evliyâdan çok kimseler görüldü, insanlar onları medhettiler. Onlar hayatta iken de, vefât ettikten sonra da, insanların gönüllerinde yaşadılar. Onlardan bir kısmının cenâzelerinde pekçok kimse bulundu. Pekçok kimse onları kabirlerine kadar uğurlayıp, lâzım gelen hizmeti yaptılar. Bir kısmında, insanlardan başka, melekler ve cinnilerin mü’minleri bulundu.” Bu husûsu teyid eden hâdiselerden birisi şudur “Resûlullah ( aleyhisselâm ), Sa’d bin Mu’âz’ın cenâzesinin peşinden, melekler çok kalabalık olduğu için, parmaklarının ucuna basarak yürüyorlardı.” Ahmed bin Hanbel vefât edince, adedleri sayılamayacak kadar kalabalık bir topluluk cenâze namazını kıldı. Onun vefât ettiğini haber alanlar, her taraftan gelip cenâze namazına katıldılar. Rivâyet edilir ki, o gün Ahmed bin Hanbel’in cenâzesindeki kalabalığı ve o gün insanı hayrette bırakan şeyleri gördükleri zaman, binlerce yahudi ve hıristiyan müslüman olmuştur.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-11, sh. 223
2) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 183
3) El-A’lâm cild-7, sh. 45
4) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-10, sh. 37
5) Fevâid-ül-behiyye (Lüknevî) sh. 187
6) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 185
7) Keşf-üz-zünûn sh. 242, 1229, 1636, 1681, 1837
? Menâkıb-ı İmâm-ı a’zam Ebû Hanife( radıyallahü anh )İİSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
KIRÎMÎ
Osmanlı devri âlimlerinin büyüklerinden. İsmi, Ahmed bin Abdullah’dır. Kırımî nisbesiyle meşhûr olmuştur. Aslen Kırımlı olan bu zâtın, doğum târihi bilinmemektedir.
879 (m. 1474) senesinde İstanbul’da vefât etti. Fâtih Câmii civarında, oğlu Muhyiddîn Efendinin Molla Kestel Câmii yanında yaptırdığı mescidinde medfûndur.
Kırım’da doğup büyüyen Kırımî, o beldenin meşhûr âlimlerinden “Fetvâ-i Bezzâziye” sahibi Hâfızüddîn Muhammed Bezzâzî’den ve Mevlânâ Şerefüddîn Kırımî gibi zâtlardan, aklî ve naklî ilimleri tahsil etti. Sultan İkinci Murâd Hân zamanında Osmanlı ülkesine geldi. Pâdişâh tarafından Merzifon Medresesi’nde müderris olarak ta’yin edildi. Fâtih Sultan Mehmed Hân zamanında İstanbul’a geldi. Onun sohbet meclisinde bulundu. İlim tedrisiyle vazîfelendirildi. Dilediği yerde va’z eder, ders verirdi. Yûsuf bin Cüneyd gibi birçok zâtlar ondan ilim tahsil etti.
Pâdişâh, sohbet meclislerinde onu yanından ayırmaz, ba’zan İstanbul dışına giderken de onu götürürdü. Bir defasında, Fâtih Sultan Mehmed Hân İstanbul’dan Edirne’ye gitmek üzere yola çıktığında, Mevlânâ Seyyid Ahmed Kırımî’yi de kâfilesine aldı. Yolculuk esnasında, Seyyid Ahmed Kırımî’ye; “Kırım’da 600 müftî, 300 müellif ve musannif vardır. O kadar bereketli ve faydalı zâtlar var iken, Kırım için; âşıkların kalbi gibi harâb oldu diye söyleniyor. Bunun sebebi nedir?” diye sorunca, Mevlânâ Seyyid Ahmed Kırımî:
“Harâb olubdur ol âbâd gördüğün gönlüm,
Gamla dolubdur şad gördüğün gönlüm.”
diyerek cevap verdi ve devam ederek; “O diyarda kötü bir vezîr meydana çıktı ve bütün ilim ehlini incitti. Onun için âlimlerle süslü olan o belde viran oldu. Çünkü âlimler, bir yerde kalb mesabesindedir. Civârındakilerin sıhhati, âfeti ve kötülüğü onlara bağlıdır. Kalbde olan rahatsızlık diğer uzuvlara sirayet ettiği gibi, âlimlerin bozulması da çevresinde bulunanlara sirayet eder” diyerek sözünü bitirdi.
Arabca, Farsça ve Türkçeyi iyi bilen, tefsîr, hadîs ve edebî ilimlerde derin bilgi sahibi olan, ömrünü ilim öğrenmek ve öğretmekle geçiren Seyyid Ahmed Kırımî hazretlerinin birçok eserleri vardır. Bu eserlerinin ba’zıları şunlardır: 1- Hâşiyetü alâ şerhu Akâid-ün-Nesefî lit-Teftâzânî, 2- Misbâh-ut-ta’dil fî keşfi envâr-ut-tenzîl: Kâdı Beydâvî hazretlerinin tefsîri üzerine yazılmış haşiyedir. 3- Haşiyetti alel-Mutavvel lit-Teftâzânî fil-me’ânî vel-beyân, 4- Haşiyetü alet-Telvîh, 5-Şerhu Miftâh-ül-gayb, 6- Gülşen-i Raz şerhi: Farsça olarak yazılmıştır. 7-Hâşiyetü Lübbül bâb.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-1, sh. 297
2) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 101
3) El-A’lâm cild-1, sh. 159
4) Keşf-üz-zünûn cild-1, sh. 192, 475 cild-2, sh. 1146, 1545, 1546
5) Şakâyık-ı Nu’mâniyye cild-1, sh. 141
İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
KİLVETÂTÎ (Ahmed bin Osman)
Hadîs ve Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Ahmed bin Osman bin Muhammed bin İbrâhim bin Abdullah’dır. Lakabı Şihâbüddîn, künyesi Ebü’l-Feth olup, Kilvetâti adıyla meşhûr oldu. Kulûtâtî de denilmektedir. Aslen Kirman şehrindendir. 762 veya 766 (m. 1364) senesi Ramazan ayında doğdu. 835 (m. 1432) senesi Cemâzil-evvel ayının ondördünde Kâhire’de vefât etti.
Babasının arkadaşı Şemsüddîn bin er-Riffâ ona hadîs-i şerîf ilmini sevdirdi. Zamanındaki hadîs âlimlerinin yanına giderek, onlardan hadîs-i şerîf öğrendi. Hadîs-i şerîf öğrenmeye ilk defa 779 (m. 1377) senesinde başladı. Nâsıruddîn Harâvî, Afifüddîn Nesâvî, Takıyyüddîn bin Hatem’den, İbn-i Savvâfın talebeleri; Hâccâr, Venâî’den, Debbûsî’nin talebelerinden, Necîb ve Fahruddîn’in talebelerinden ve kendi akranlarından bile hadîs-i şerîf öğrendi. Bu husûsta çok gayret etti, her fedâkârlığa katlandı. Büyük hadîs kitaplarını birkaç defa okudu. Hattâ Sahîh-i Buhârî’yi altmış defadan fazla, altmış kadar âlimden okuduğu rivâyet edilir. Bunun yanında daha birçok mu’cemler, müsnedler ve hadîs cüzleri okudu. Irâkî ve oğlundan, İbn-i Hacer Askalânî’den, Türkmânî ve İbn-i Salâh’ın yazdıkları usûl-i hadîs kitaplarını okudu. “Ta’lîk-ut-Ta’lîk” ve “Etrâf-ül-Müsned” adlı kitapları da okudu.
Hadîs-i şerîf, fıkıh, Arabca ve kırâat ilimlerini öğrenmek husûsunda çok hırslı idi. İlminin çokluğunu ve gayretini gören hadîs âlimlerinden birçoğu, ona hadîs okutma icâzeti (diploma) verdiler. İcâzetlerinde; âlim, fâdıl, muhaddislerin biriciği, müderrislerin başı, seyyid-ül-Mürselîn’in sünnetinin hizmetçisi gibi üstün meziyetlerle onu medhettiler. En fazla hadîs-i şerîf ilmiyle meşgûl olan Kilvetâti, diğer dînî ilimlerde de büyük âlim idi. Fıkıh ilmini; İzzeddîn er-Râzî, Şemseddîn bin Ahî’l-Câr, Bedrüddîn bin Hâsbek, Ekmelüddîn, Cemâleddîn et-Tebânî gibi âlimlerden öğrendi. Bir grup âlimden kırâat ilimlerini aldı. Arabî ilimlerle de uzun zaman meşgûl oldu. Şihâbüddîn es-Sanhâcî, el-Gimârî, Abdülhamîd Trablûsî ve diğer âlimlerden Arabî ilimleri öğrendi.
Dînin emir ve yasaklarını yerine getiren, takvâ ve hayır sahibi, çok ibâdet eden bir zât idi. Ömrünün çoğu, yokluk ve sıkıntı içinde geçti. Kâri-ül-Hidâye Sirâcüddîn’den sonra hadîs-i şerîf okutmakla vazîfelendirildi. Sahîh-i Müslim’i birkaç sene okuttu. 834 (m. 1430) senesinde rahatsızlandığından, Şemseddîn Reşîdî, onun yerine getirildi.
Ömrünün sonuna doğru kulakları ağır işitir oldu. Ondan; Menâvî, İbn-i Hassan, İbn-i Kamer, Tagrî Bermeş el-Fakîh gibi büyük âlimler ilim öğrendiler. Tagrî Bermeş el-Fakîh; “Biz ondan daha büyük hadîs âlimi görmedik” dedi.
Eserlerinden ba’zıları şunlardır: 1-Muhtasar-un-nâsih vel-mensûh lil-Hâzimî, 2-Muhtasar fî ulûm-il-hadîs, 3-Muhtasaru Tehzîb-il-kemâl.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-1, sh. 311
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-1, sh. 378, 380
3) Enbâ-ül-gumr cild-3, sh. 483, 484
4) Brockelmann, Sup-2, sh. 72
İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
KOÇHİSÂRÎ (Ali bin Mûsâ)
Sultan İkinci Murâd Hân zamanında yetişen Osmanlı âlimlerinin büyüklerinden. İsmi, Ali bin Mûsâ bin İbrâhim er-Rûmî olup, lakabı Alâeddîn, nisbeti Koçhisârî’dir. 750 (m. 1349) senesinde doğdu. 841 (m. 1437) senesinde Kâhire’de vefât etti.
İslâm âlimlerinin en büyüklerinden, Allâme Sa’deddîn Teftâzânî ve Seyyîd Şerîf Cürcânî’nin derslerine ve ilmî mübâhaselerine uzun zaman devam etti. (Mübâhase, birkaç âlimin bir araya gelip, karşılıklı olarak ilmî bir mes’eleyi müzâkere etmeleridir.) Böylece bu iki âlimden, ba’zı zor suâllerle bunların cevaplarını defterine yazardı. Târihte, Seyyîd Şerîfle Teftâzânî’nin, bilhassa Timur Hân’ın huzûrunda yaptıkları münâzaralar çok meşhûrdur. Alâeddîn Koçhisâri, ilme çok meraklı olduğundan, birçok şehir gezdi. Buralardaki âlimlerle görüştü.
Alâeddîn Koçhisârî’nin, o zamanki çeşitli ilimlere dâir, içerisinde kapalı ve müşkil suâller bulunan bir risalesi vardır. Şakâyik kitabının yazarı Taşköprüzâde, o risaleyi babasının yardımıyla çözebilmiştir.
Celâleddîn Süyûtî şöyle anlatır: “Mevlânâ Alâeddîn, kendi memleketinde ilim tahsil edip, yüksek derecelere çıktıktan sonra, Acem (İran) diyârına gitti. Oranın büyük âlimlerinden de ilim öğrendi. 828 (m. 1424) senesinde Kâhire’ye gitti. Kâhire’de Eşrefiyye Medresesi’nde müderrislik vazîfesinde bulundu. 829 (m. 1425) senesinde, hac ibâdetini yerine getirmek maksadıyla Mekke’ye gitti. Medîne-i münevverede Peygamber efendimizi ziyâret etti.
Hac vazîfesini îfâ ettikten sonra Anadolu’ya geldi. Birkaç sene Anadolu’da kaldı. 834 (m. 1430) senesinde Kâhire’ye gitti. Kâhire’ye ikinci gidişinde burada fazla kalmadı. Deniz yoluyla Anadolu’ya döndü. 839 (m. 1435) târihinde Mısır’a gitti. Eskiden olduğu gibi ilimle meşgûl oldu. Hastalanarak uzun bir müddet evinde kaldı. Daha sonra iyileşti. Evindeyken, sedirden düşüp hafızasını kaybetti. 841 (m. 1437) senesinde vefât etti.
Yazdığı eserlerden ba’zıları şunlardır: 1) Es’iletü Alâeddîn, 2) Hâşiyetü alâ şerh-ıs-Sa’d lil-miftâh, 3-Şerhu Evrâd-iz-Zeyniyye.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-7, sh. 248
2) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 731
3) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 59İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
KUTBÜDDÎN-İ İZNÎKÎ (Muhammed bin Muhammed Rûmî)
Hanefî mezhebi fıkıh âlimi ve tasavvuf büyüklerinden. İsmi, Muhammed bin Muhammed Rûmî’dir. “Kutbüddîn-i İznîkî” diye meşhûr oldu. İznik’te doğdu. Doğum târihi belli değildir. Zamanının birçok âliminden ders okudu. Dînî ilimleri ve zamanının fen bilgilerini Mevlânâ Hasen Paşa’dan öğrendi. Her ilimde mütehassıs bir âlim olarak yetişti. Ahlâken yüksek, faziletlerle mücehhez (süslenmiş), zühd ve vera’ sahibi idi. Tasavvuftan büyük haz, pay aldı. Evliyâlığın yüksek derecelerine kavuştu. Fıkıh ve ahlâk ilimlerini kendinde topladı. Bilhassa Timur Hân, din ilimlerindeki yüksekliği sebebiyle karşılaştığında ona çok saygı göstermiştir. 821 (m. 1418) senesi Zilka’de ayının sekizinci günü, İznik’te vefât etti. Halîl Paşa Câmii bitişiğindeki türbesinde medfûndur.
Kutbüddîn-i İznîkî’nin oğlu Muhammed İznîkî de derin âlim idi. Kendisi ve oğlu, çok kıymetli eserler kaleme aldılar. Türkçe olarak yazdığı “Râhat-ül-kulûb” ile “Mukaddimet-üs-salâh” kitapları, eserlerinden en önemli olanlarıdır. Tefsîri ve başka eserleri de vardır. Birinci eseri Ayasofya, ikincisi de Nûruosmâniye kütüphânelerinde mevcûttur.
Kutbüddîn-i İznîkî, “Mukaddimet-üs-salâh” kitabında buyuruyorki: ilim, farz-ı ayn ve farz-ı kifâye olmak üzere ikiye ayrılır:
Farz-ı ayn: Her müslümanın bülûğa erdikten sonra bilmesi ve öğrenmesi gereken ilimdir, öğrenmezse, namazı terk edene nasıl azâb edilirse, ona da öyle şiddetli azâb edilir.
Farz-ı kifâye: Bir beldede veya bir şehirde bir kişi bilirse, farzın yerine getirdiği ilimdir. Diğer kişilere farz olmaz. Eğer öğrenemezlerse de günahkâr olmazlar.
Bu fakîr gördü ki, bu farz-ı ayn olan ilimde latîf şekilde kitaplar düzmüşler ve yazmışlar. Ama, bunların kimi Arabî ve kimisi Fârisîdir. Her kişi onları mütâlâa edip ma’nâsını çıkaramaz ve okuyup öğrenirlerse de çabucak unutur, veya ma’nâsına gönlü yatmaz O zaman diledim ki, bu farz-ı ayn olan ilimde Türkçe bir mukaddime yazayım, tâ ki mübtedilere (âkil baliğ olmaya yakın kız ve oğlanlara) öğreteler. Tâ ki, gönlüne ve i’tikâdına, dînimizin emrini tutmak ve müslümanlık kaydına riâyet etmek yerleşsin. Baliğ olduktan sonra bunun içindekilerle amel edeler.
Farz-ı ayn olan ilimde âlimler ihtilâf etmişlerdir: Kelâm âlimleri şöyle dediler: “Farz-ı ayn olan, Hak teâlânın birliğini ve sıfatlarını delîlleriyle bilmektir.” Fakîhler dediler ki: “İlm-i fıkıhtır. Zîrâ Hak teâlânın farz ettiği şeyleri bildirir. Helâl ve haramı bilmek fıkıhla hâsıl olur.” Tefsîr ve hadîs âlimleri şöyle dediler “Kur’ân-ı kerîm ve hadîs-i şerîflerin ma’nâsını bilmektir. Zîrâ din ilmi, bunlardan çıkmıştır.” Tasavvuf âlimleri dediler ki: “Kişi kendi hâlini ve makamını ve nefsin âfetlerini ve nefsin ne sıfatlarla bezenip kâmil olduğunu ve ne sıfatlarla mertebeden düşüp helak olduğunu bilmektir. Ebû Hanîfe, kâmil fıkıh budur demiştir.” Şimdi bunların her birisinin maksûdu, mühim gördükleridir. Ebû Tâlib Mekkî şöyle dedi: “Farz-ı ayn olan ilim odur ki, İslâm onsuz tamâm olmaz. O da beş şeydir: Biri; Allahü teâlâyı bir ve Muhammed aleyhisselâmı hak Resûl bilmektir. İkincisi; beş vakit namazın şartlarını ve rüknlerini bilmektir. Üçüncüsü; oruç, ne ile tamâm olur bilmektir. Dördüncüsü; zekâtın farzlarını bilmektir. Beşincisi; haccın şartlarını bilmektir. Nitekim Resûlullah ( aleyhisselâm ) şöyle buyurdu: “İslâm binası beş şey üzerine kurulmuştur.” Böylece hakîkat şudur ki, mutlaka ilim öğrenmek her müslüman erkeğe ve kadına farzdır. Nitekim Resûlullah ( aleyhisselâm ); “İlmi taleb etmek, her müslüman erkeğe ve kadına farzdır.” buyurmuştur. Burada farz olan ilim, ilmihâl bilgileridir.
Birkaç mes’eleyi bildirelim ki, namaz kılanlarda çok vâki olur. Mecmûz şerhinde kaydedilmiştir “Bir kişi, şüphelenip bir vakit namazı kılıp kılmadığını bilmezse, eğer namazın vakti içinde şüphelendiyse eda etmeli, eğer vakti çıktıktan sonra şüphelendiyse kılması lâzım olmaz. Namaz kılarken kaç rek’at namaz kıldığını bilmezse, eğer ilk defa şüphelendiyse tekrar kılar, şayet birkaç defa şüphelendiği var ise, şüphe ettiği rek’attan az kıldığını kabûl edip, onun üzerine tamamlar. Meselâ bir rek’at mı yoksa iki rek’at mı kıldığını bilemezse, bir rek’at kılmış kabûl edip, bir rek’at daha kılar.” (Nûruosmâniye Kütüphânesi Hâmidiyye kısmı No: 550/1 Varak 18 a)
Yine Kutbüddîn-i İznîkî “Râhat-ül-kulûb” kitabında buyurdu ki:
Allaha hamd olsun ki, bize, evliyâyı ve âlimleri sevmeyi nasîb etti, gönlümüzü onlara bağladı. Peygamberlerin en üstününe selâmlar olsun ki, O, Resûllerin İmâmı ve hem de Peygamberlerin sonuncusudur. O, Muhammed Mustafâ’dır ki, dünyâda ümidimiz O’nadır, âhırette O’ndan şefaat umarız. O’nun yüksek mertebede olan Ehl-i beytine ve Eshâbına selâm olsun! Onlara uyanlar hidâyet üzeredirler. Bütün evliyâya ve âlimlere uyanlar, İslâmiyetin hem zâhiri hem de bâtını üzere dururlar. Gerçek talibler ki, dâima halvette ve hem ibâdette dururlar. Mü’minler ve sâlihler ki, gece-gündüz Hak yardımıyla Hak yolunda dururlar ve hem tâatta dururlar.
Ey kardeşim! Bir kişinin senin katında haceti (ihtiyâcı) olsa, sen o haceti bitirirsen, Allahü teâlâ senin yetmiş türlü dünyâ ve âhıret hacetini giderir.
Eğer bir kişi bütün yer ehli kadar ibâdet etse ve bütün gök ehli kadar tâat etse, imânı Ehl-i sünnete uygun değilse kabûl olmaz. Zîrâ amelin kabûl olunması ve îmânın dürüst olması, takvânın şartıdır. Takvâ, Allahtan korkmaktır. Allahı bilmeyince, O’nun azametini ve celâlini anlamayınca, Allahtan korkmak hâsıl olmaz. Dînin ve îmânın aslı ve ilmin temeli, Allahü teâlâyı bilmek ve birliğini kalb ile tasdîk etmektir. Şöyle ola ki, eğer başını keserler ise ve bütün varlığını alırlar ise râzı olasın; Allahü teâlânın birliğini gönülden çıkarmayasın.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-8, sh. 133
2) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 58, 59
3) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1031 (37. baskı)
4) İslâm Ahlâkı (Cennet Yolu ilmihâli) sh. 165
5) Şakâyık-ı Nu’mâniyye (Vefeyât kenarında) cild-1, sh. 37
6) Rehber Ansiklopedisi cild-10, sh. 357İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
KÜFEYRÎ (Muhammed bin Ahmed)
Şafiî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Muhammed bin Ahmed bin Mûsâ bin Abdullah el-Küfeyrî el-Aclûnî ed-Dımeşkî’dir. Aslen Aclûn beldesinden olup, sonra Dımeşk’a yerleştiğinden “Dımeşkî” nisbetiyle tanındı. Künyesi Ebû Abdullah olup, lakabı Şemsüddîn’dir. 757 (m. 1356) senesi Şevval ayının başlarında Dımeşk’ın (Şam’ın) Küfeyr köyünde doğdu. Sonra Dımeşk’a gelip yerleşti. Küçük yaşta ilim tahsiline başladı. Birçok âlimden ders okudu, hadîs-i şerîf dinledi. Hadîs, fıkıh ve daha başka ilimlerde mütehassıs bir âlim olarak yetişti. Çok hac yaptı. Bir kerresinde Mekke’de mücavir kaldı. Bir defa Rekbe kadılığında kadı yardımcılığı yaptı. Kâdı Şühbe’den çok istifâde etti. Çok kıymetli eserleri vardır. 831 (m. 1428) senesi Muharrem ayının onüçüncü günü Dımeşk’da vefât etti.
İlim tahsiline başladığında, “Tenbîh” kitabının tamâmını ezberledi. Dımeşk’a gittikten sonra, İbn-i Emîle’den “Sünen-i Ebî Dâvûd”un bir kısmını, İbn-i Kavâlîh’ten “Sahîh-i Müslim”i, Muhibbüddîn-i Sâmit’ten, Yahyâ İbni Yûsuf er-Rahbî’den ve daha başka âlimlerden çeşitli eserleri okudu. Birçok âlim, ona icâzet verdi. Zührî, İbn-i Süreyşî, İbn-i Câbî, Şihâbüddîn-i Gazzî gibi âlimlerin yanında ilimle meşgûl oldu. Gazzî ile uzun zaman kalıp, çok istifâde etti. Ondan dinlediği hadîs-i şerîfleri tahric etti, kaynak eserlerdeki yerini gösterdi. Böylece ondan ilim öğrenen topluluğun içinde yer aldı. Daha gençliğinden i’tibâren, fıkıh mes’elelerini ezberlemekle meşhûr oldu ve fıkıh ilminde çok yükseldi. Bu ilimde, meşhûr âlimlerin arasında yer aldı. Alâüddîn bin Ebi’l-Bekâ’dan ve ondan sonrakilerden, emir ve yasakların hikmetleri husûsunda çok faydalandı. Bu yüksek ilminin yanında, kadılık (hâkimlik) mesleğinde de pek mahirdi.
İ’tikâdda, İmâm-ı Eş’arî hazretlerinin yolunda olup, sağlam bir îmâna, tertemiz bir kalbe sahipti. Cemâli ve boyu çok güzel, güler yüzlü, sakalı sık, heybetli ve vakûr, talebelerine ve başkalarına karşı mütevâzi (alçak gönüllü), yapmacık hareketlerden hoşlanmayan bir zât idi. Ders okutur ve fetvâ verirdi. Kendisi ve başkaları için eliyle çok kitap yazdı.
Eserlerinin başlıcaları şunlardır: 1-Et-Telvîh ilâ ma’rifet-il-Câmi’-is-Sahîh-il-Buhârî: Beş cildlik bir eserdir. Bu eserini, Bedrüddîn-i Zerkeşî, Kirmânî ve İbn-i Mulakkın’ın şerhlerinden istifâde ederek hazırlayıp, kendisi de çok faydalı ilâvelerde bulundu. Çok kıymetli bir şerhtir. 2-El-Müntehab-ül-muhtâr fî ahkâm-il-muhtâr: Muhtasar bir eserdir. 3-Zehr-ür-ravd ve Mu’în-ün-nebîh alâ ma’rifet-it-tenbîh: Süheylî’nin eserinin muhtasarıdır. 4-Nüket-it-tenbîh: Dört cildlik bir eserdir. 5-Ayn-ün-nebîh fî şerh-ıt-tenbîh “Tenbîh” kitabının başka bir şerhidir. 6-El-Kevkeb-üs-sâri fî ihtisâr-il-Buhârî. Bunlardan başka çok güzel şiirleri de vardır.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-9, sh. 23
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-7, sh. 111, 112
3) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 196
4) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 186, 187İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
KÜTAHYALI ABDÜLVÂCİD EFENDİ
Tefsîr, hadîs, edebiyat, astronomi, ferâiz ve Hanefî mezhebi fıkıh âlimi. İsmi, Abdülvâcid bin Muhammed bin Muhammed’dir. Horasan’da Meşhed (Tûs) şehrinde doğdu. Doğum târihi bilinmemektedir. Doğum yerinden dolayı Meşhedî nisbet edildi. Germiyanoğullarının başşehri olan Kütahya’ya gelerek yerleştiği için, Kütahyalı ma’nâsına Kütahyevî denildi. 838 (m. 1434) senesinde vefât edip, yıllarca ders vermekle şereflendiği Kütahya’daki Demirkapı (Vâcidiyye) Medresesi’nin bahçesine defnedildi.
Molla Abdülvâcid Efendi, zamanın meşhûr âlimlerinden, Horasan ve Mâverâünnehr’in âleme nûr saçan ilim kaynaklarından çeşitli ilimleri tahsil edip; tefsîr, hadîs ve fıkıh gibi naklî ilimlerde, astronomi gibi aklî ilimlerde âlim oldu. Allah dostu evliyânın sohbetlerinde bulunup, nefsini terbiye ederek, mübârek kalbini Allahü teâlânın ve Resûlünün ( aleyhisselâm ) aşkıyla doldurdu. Selef-i sâlihînin (r.anhüm) mübârek yoluna tam olarak uymak, Allahü teâlânın emir ve yasaklarına riâyet etmek, Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm ) güzel ahlâkıyla şereflenmek için gayret sarfetti. Arzularına kavuşunca; insanlara doğru yolu göstermek, müslümanlara ilim öğretmek ve onların mes’elelerini halletmek için Diyâr-ı Rûm’a (Anadolu’ya) geldi. O zaman Germiyanoğulları’nın hâkimiyetinde bulunan Kütahya’ya yerleşti. Oranın beyi, Germiyanoğlu Süleymân Şah’tı. Süleymân Şah, memleketine böyle büyük bir âlimin gelmesinden dolayı çok memnun oldu. Onu, Demirkapı Medresesi’ne müderris ta’yin etti. Kütahya Osmanlılara geçince de aynı vazîfesine devam etti. Demirkapı Medresesi, Germiyanoğlu Ya’kûb Bey’in Kumandanlarından Mübârrizüddîn Umur bin Savcı tarafından, 717 (m. 1314) senesinde yaptırılmıştı. Abdülvâcid Efendi, vefâtına kadar bu medresede müderrislik yaptı. Aklî ve naklî ilimlerde pekçok talebe yetiştirdi. Arabî ilimlerde, edebiyat, şiir ve astronomi ilminde meşhûr oldu. Ders vermekte olduğu Demirkapı Medresesi’nde bir de rasadhâne kurdu. Medresenin eski adı unutulup, müderrisinin adıyla anıldı. Vâcidiyye Medresesi adı verildi. Hanefî mezhebine göre fetvâ verdi. Devlet adamlarına ve diğer insanlara nasihatlerde bulunup, Allahü teâlânın emir ve yasaklarını öğretmeye gayret etti. Pek kıymetli eserler yazdı. Hanefî fıkhına dâir “Şerhu Kitâb-in-Nihâye fî ilm-il-hidâye”, astronomiye dâir Çağminî’nin “Mülahhâs” adlı eserine bir şerhi ve Muhammed Şah Fenârî’nin ezberlemesi için yazdığı, astronomi ilminin namaz vakitleri ile ilgili bölümüne, ilm-i usturlaba dâir manzûm bir eseri vardır.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 66
2) Tâc-üt-tevârih (ulemâ kısmı)
3) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 632
4) Mu’cem-ül-müellifîn cild-6, sh. 204İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
LÜTFULLAH TOKÂDÎ (Molla Lütfî)
Din ve fen âlimi. Aslen Tokatlı olduğu için Tokadî nisbet edildi. Doğum târihi ve İstanbul’a nasıl geldiği bilinmeyen Molla Lütfî, “Tazarrûnâme” sahibi Sinân Paşa’nın talebesi ve Fâtih’in musahibi olmakla tanınırdı. 900 (m. 1494) yılında İstanbul’da vefât edip, Eyyûb Sultan semtindeki Defterdar Mahmûd Çelebi Câmii yanındaki türbesine defnedildi.
Arabî ve edebî ilimleri Sinân Paşa’dan, matematik ve fen ilimlerini Ali Kuşcu’dan tahsil etti. Devrinde, Türk ilim âlemine şeref veren âlimlerden oldu. Hocası Sinân Paşa’nın sayesinde Saray Kütüphânesi me’mûrluğuna ta’yin edildi. Burada, birçok âlimin elde edemediği en nadide eserleri mütâlâa etmek sûretiyle, muasırlarına karşı üstünlük elde etti. Hoşsohbet olması ve ilminin çokluğu sayesinde, Fâtih Sultan Mehmed Hân’ın sohbet meclisine dâhil oldu. Daha sonra hocası Sinân Paşa ile birlikte Sivrihisar’a gitti.
Fâtih Sultan Mehmed’in vefâtından sonra İstanbul’a döndü. Sultan İkinci Bâyezîd Hân zamanında; Bursa’daki Sultan Murâd Hân, Filibe ve Edirne Dâr-ül-Hadîs medreselerine, daha sonra da İstanbul’daki Sahn-ı Semân Medresesi’ne müderris olarak ta’yin edildi. Orada Uzun seneler müderrislik yaptı. Devrin allâmesi olan İbn-i Kemâl gibi âlimleri ders halkasında yetiştirdi.
Molla Lütfî, hergün ders başlamadan önce bir hadîs-i şerîf okuyup, onu Şerh ve îzâh ederdi. Yine böyle bir hadîs-i şerîfi okuduktan sonra, bir münâsebetle; “Hazret-i Ali ( radıyallahü anh ) bir harpde okla yaralandı. Ok çıkarılamadı ve cerrahlar tarafından çıkarılmak istenince de, acısına dayanamadı. Okun, namazda iken çıkarılmasını arzu etti. Hazreti Ali namaz kılarken ok çıkarıldı. Hazreti Ali, hiç acı hissetmediğini söyledi, işte, namazın hakîkati budur. Bizim kıldığımız ise, eğilip bükülmedir” dediği meşhûrdur.
Molla Lütfî, her sabah hayvanına binip medreseye gelir, hayvanını kendi eliyle yemler ve medresenin kapısındaki halkaya bağlardı, ikindi namazına kadar medresede ders okuturdu, ikindiden sonra hayvanına biner, Şeyh Ârif-i billah İbn-ül-Vefâ hazretlerinin dergâhına giderdi. Orada akşam ezanına kadar Sahîh-i Buhârî okuturdu.
Lütfullah Tokâdî hazretleri Bursa’da müderris iken, birgün arkadaşlarıyla birlikte Uludağ’a çıktılar. Orada bir müddet oturdular. Bu sırada, çevre köylerin birinden, elinde bir hayvan yuları ve sırtında çantası bulunan bir adam geldi. Molla Lütfî, biraz düşündükten sonra arkadaşlarına; “Bu adam, İbn-i Kül’ün kasabasındandır. Hayvanını bu dağda kaybetti. Şimdi hayvanını arıyor. Onun çantasında; yarım ekmek, biraz peynir, üç tane soğan vardır” dedi. Arkadaşları, bu sözlere hayret ettiler. Sonra adama varıp; “Sen nerelisin? Burada ne arıyorsun?” diye sordular. O da, “Ben İbn-i Kül’ün kasabasındanım, bu dağda hayvanımı kaybettim. Onu arıyorum” dedi. Çantasında olanları çıkarttırdılar. O çantada; yarım ekmek, bir miktar peynir ve üç adet soğan olduğunu gördüler. Bu duruma son derece şaştılar.
Molla Lütfî, ilmî yönden eksik oldukları hâlde eksikliklerini bilmiyenleri tenkid eder, eksikliklerin telâfisini arzu ederdi. Açık sözlü bir zâttı. Dîni siyâsete âlet etmek istiyenleri. bu sûretle mevki, ikbâl peşinde olanları çekinmeden tenkid ederdi. Bu yüzden kendisine düşman olanlar çoğaldı. Kendisine yapılan iftira ve ithamların sonunda idâm edildi.
Molla Lütfî, hayâtı boyunca birçok eser yazdı. “Hâşiyetü Şerhu Metali”, “Hâşiyetü şerhu Miftâhı Seyyîd Şerîf’, yüz çeşit ilmin mevzûlarını ta’rîf eden “Mevzûat”, Seyyîd Şerîfe ( radıyallahü anh ) sorduğu yedi suâlini içine alan “Es-Seb’u Şidâd” adlı eserleriyle birlikte “Haşiye alâ şerh-in-Nesefiyye”, Risale fî tahkîk-il-Îmân”, “Risale fil-ilm-il-âdâb”, “El-Metâlib-ül-İlâhiyye” ve hendeseye dâir Arabca “Ta’zif-ül-mezbuh”, eserlerinden ba’zılarıdır. Güzel şiirler de yazan Molla Lütfî’nin şiirlerinden biri şöyledir:
Geçmedi aşkdan heves nidelim? Olmadık ona destires nidelim? Hele biz vasfın iltimas idelim, Can bağışlar eğerçi bir nefesin Bize irmez o bir nefes nidelim? Lütfî’yi Kârban-ı vaslından, irmez avâze-i ceres nidelim? öldürmeyince mihr-ü-vefâ eylemem demiş, Ger eyler ise mihr-ü-vefâ öldürün beni.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Şakâyık-ı Nu’mâniyye cild-1, sh. 312
2) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 295
3) Mu’cem-ül-müellifîn cild-8, sh. 154
4) Şezerât-üz-zeheb cild-8, sh. 23-24
5) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 839-840
6) El-A’lâm cild-5, sh. 242
7) Kevâkib-üs-Sâire cild-1, sh. 301-302
? Tâc-üt-Tevârih (ulemâ kısmı)İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
MAGNİSAVÎ-ZÂDE
Fâtih Sultan Mehmed Hân devrinin büyük âlimlerinden. İsmi, Mevlânâ Muhyiddîn Muhammed’dir. Magnisavî-zâde diye meşhûr oldu. 888 (m. 1483) senesinde vefât etti. Zamanının âlimlerinden okudu ve Molla Hüsrev’in ders verdiği Ayasofya Medresesi’ne talebe oldu. Medresenin en üst bölümündeki odasında, geceler boyu kandilini yakar, ders çalışırdı ve çalışması sabah namazına kadar sürerdi.
Fâtih Sultan Mehmed Hân’ın medreseye ilgisi büyük olup, fırsat buldukça medreseleri dolaşır, okutulan dersleri dinler, talebe ile meşgûl olurdu. Geceleri kalkar, saray penceresinden zaman zaman medreseleri gözden geçirir, hücrelerde bulunan talebeden hangisinin lâmbası geç vakitlere kadar yanar diye merak ederdi. Molla Hüsrev’in müderris bulunduğu kısımdaki talebelerden birinin, sabaha kadar uyumadığını ve bu hâlin aylarca devam ettiğini gördü. Merak edip, birgün Molla Hüsrev ile görüşürken şöyle sordu: “Talebeniz arasında en zekî, en çalışkan ve istikbâl va’deden hangisidir?” Molla Hüsrev de; “Muhyiddîn Magnisavîzâde’dir Sultânım” deyince, Fâtih tekrar sordu: “Ondan sonra kimdir?” Molla Hüsrev; “Yine Magnisavîzâde’dir” dedi. Sultan Fâtih; “Medresenizde iki tane mi Magnisavîzâde bulunur?” diye sorunca, Molla Hüsrev; “Hayır Sultânım, bir tanedir. Lâkin bin talebeye bedeldir. Çok zekî ve çok çalışkandır. Okuduğu bütün dersleri ezberlemiştir. Şu ânda müderrislik yapacak durumdadır. Zekâ ve Hâfıza gücü fevkalâde, sür’at-i intikâl ve mantık kuvveti yerindedir.
Mütâlâa ettiği kitaplar hakkında üstün bilgi sahibidir” dedi. Sultan Fâtih; “Medresenin en üst bölümünde, şu karşıdaki hücrede hangi talebeniz kalır?” diye sordu. Molla Hüsrev, hücrelere dikkatle bakta ve Sultân’ın işâret ettiği hücrenin Magnisavîzâde’ye âit olduğunu anlayınca; “Magnisavîzâde’ye âittir” dedi. Sultan tekrar sordu: “Peki bu talebe sabaha kadar hiç uyumaz mı?” Molla Hüsrev; “Az zaman uyur, çoğu vaktini ders mütâlâası ile geçirir. Bu sebeple okuduğu eserleri ezberlemiş ve hafızasına nakşetmiştir” dedi. Magnisavîzâde’nin bu hâlinden, Fâtih Sultan Mehmed Hân çok memnun oldu. Onu takdîr ve tebrik etti.
Vezîr Mahmûd Paşa, İstanbul’a Medrese-i Ulyâ adında bir medrese yaptırdı. Fâtih Sultan Mehmed ile görüşerek, bir müderris ta’yinini istedi. Sultan öteden beri unutamadığı ve çalışmasını çok beğendiği Magnisavîzâde’yi tavsiye etti. Mahmûd Paşa, Molla Hüsrev ile görüşüp, Muhyiddîn Magnisavîzâde’nin bu medreseye ta’yin edilmesinin uygun olup olmadığını sordu. O da; “Hiç tereddüt etmeden medreseyi ona teslim edebilirsiniz” dedi. Magnisavîzâde’nin ilk dersinde, başta Molla Hüsrev ve Hatîbzâde olmak üzere birçok âlim hazır bulundular. Dersten sonra Molla Hüsrev şöyle dedi: “Hayâtımda tatlı ve doyurucu iki ders dinledim. Biri, Sultan Medresesi’nde Muhammed Şah Fenârî’nin, diğeri de şimdi dinlediğim Magnisavîzâde’nin dersidir.”
Fâtih Sultan Mehmed Hân, Magnisavîzâde’yi Sahn-ı semân medreselerinden birine ta’yin etti. Çok geçmeden de İstanbul Kadıaskerliğine getirdi. Sultan, Rumeli tarafına olan seferinde, Magnisavîzâde’yi de beraberinde götürdü. Beraberinde daha pekçok ilim adamı da vardı. Yolda ilmî müzâkere ve müşâhedelerde bulundular. Sultan Fâtih, bu sohbetleri büyük bir dikkatle ta’kib etti. Bir ara Magnisavîzâde’ye Arabca altı mısralık bir beyt okuyup, ma’nâsını ve arûzun hangi ölçüsünde olduğunu sordu. Magnisavîzâde, bunun cevâbını daha sonra yazıp arzederim diyerek, cevap vermekte zorluk çekti. Fâtih, Arab edebiyatını bilememenin noksanlık olduğuna dikkat çekerek, beraberindeki Nişancı Hoca Sirâcüddîn’i çağırıp, beytin ma’nâsını ve bahrini sordu. Sirâcüddîn Hoca, Arab dili ve edebiyâtında üstün bir derecede olduğundan, beytin tahlilini yapıp, güzel bir ma’nâ verdi. Vezin ve bahrini söyledi. Fâtih, bu etrâflı îzâh şekline hayran kalıp, memnuniyetini bildirdi. İstanbul’a dönüşde, Magnisavîzâde’yi kadıaskerlikten azledip, Sahn-ı semân medreselerinden birine ta’yin etti.
Sultânın maksadı, Magnisavîzâde’nin bu konu üzerinde de çalışma yapmasını sağlamaktı. Zekâ ve ilmiyle isim yapan Magnisavîzâde, İkinci Bâyezîd Hân tarafından tekrar kadıasker yapıldı. Vefâtına kadar bu vazîfede kaldı. Bir Ramazan iftar sofrasının başında, tam ezan okunduğu bir sırada, henüz iftarını açmadan kendisine bir fenâlık geldi. Oradaki bir sedir üzerine uzandı. Oruçlu bir hâlde âhırete göç etti. Mevlânâ Kâsım anlatar: “Bir Ramazan akşamı, evinde iftar yemeğinde idik. Biraz rahatsız olduğunu ve bizim yemeği yememizi söyleyip, istirahate çekildi. Biz yemeği yedik. Hizmetçilerinden biri gelip, rahatsızlığının arttığını söyledi. Gidip baktığımızda, vefâtının yaklaştığını anladık. Derhâl Yâsîn-i şerîf sûresini okuduk ve sûrenin bitmesiyle birlikte rûhunu teslim etti.”
Magnisavîzâde’nin aklî ilimlere dâir küçük bir risalesi vardır.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 208
2) Vefeyât-ül-a’yân kenarı sh. 213
3) Sicilli Osmanî cild-4, sh. 339İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
MAKDİSÎ (Muhammed bin Ahmed)
Fıkıh âlimi. İsmi, Muhammed bin Ahmed bin Sa’îd el-Makdisî olup, lakabı Şemsüddîn’dir. Makdisî nisbetiyle meşhûr oldu. Hanbelî mezhebi âlimlerinden idi. 771 (m. 1369) senesinde Nablus’un Kefr-i tebul köyünde doğdu. 855 (m. 1451) senesi Safer ayının ondördünde, Perşembe gecesi Mekke’de vefât etti. Ertesi gün cenâze namazı kılınıp, Muallâ mezarlığına defnedildi.
Makdisî, doğduğu yerde Kur’ân-ı kerîmi ezeberledi. 789 (m. 1387) senesinde Dımeşk’ın Selâhiyye kasabasına gitti. Orada Takıyyüddîn bin Müflih, Cemâlüddîn Abdullah, Alâüddîn ibn-ül-Lehhâm ve Şihâbüddîn Fundukî’den fıkıh dersleri aldı. 791 (m. 1389) senesinde de Haleb’e giderek, orada “Umdet-ül-ahkâm” ve “Muhtasar-ül-Hırakî” adlı eserleri ezberledi. Bu iki kitabı ezberinden Şerefüddîn bin Feyyâz’a okudu ve ondan fıkıh öğrendi. İbn-i Sıddîk’tan hadîs-i şerîf dinledi. Makdisî, Haleb’de kadılık vazîfesi yaptı ve Câmi’ul-kebîr’de halka va’z ve nasihatte bulundu.
Şemsüddîn Makdisî, 812 (m. 1409) senesinde Beyt-ül-makdîs’e gitti. Orada 818 (m. 1415) senesine kadar kaldıktan sonra Dımeşk’a gitti. Hac vazîfesini yerine getirmek için, birçok kere Mekke-i mükerremeye gitti. Medîne-i münevverede bir süre kalarak, orada Cemâlüddîn bin Zahîre’den hadîs-i şerîf dinledi ve ondan dinlediği hadîs-i şerîfleri bir cüz hâlinde yazdı. 852 (m. 1448) senesinden i’tibâren Mekke’de oturan Makdisî, Seyyid Sirâcüddîn Abdüllatîf el-Fâsî’nin ölümünden sonra Hanbelî mezhebi kadılığına ta’yin edildi.
Makdisî hazretleri; İmâm, mezhebinin mes’elelerini iyi bilen ve hemen hatırlıyabilen, hattı çok güzel, mütevâzî, güzel ahlâklı, iffet ve nezâket sahibi, ilerlemiş yaşına rağmen cemâate devam eden, kadılığındaki davranışları herkesçe beğenilen bir zât idi.
Şemsüddîn Makdisî, birçok eser yazdı. Bunlardan ba’zıları şunlardır: 1-Eş-Şâfî, 2- El-Kâfi, 3- Keşf-ül-gumme bi teysîr-il-hulki li hâzih-il-ümme, 4- El-Mesâil-ül-mühimme fîmâ yahtâcü ileyh-il-âkid fil-Hutab-il-Müdlihe, 5-Sefînet-ül-ebrâr-il-câmi’a lil-âsâr vel-ahbâr.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-8, sh. 264
2) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 286
3) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-6, sh. 309
4) Keşf-üz-zünûn cild-1, sh. 992 cild-2, sh. 1492
5) Brockelmann Sup-2, sh. 224İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
MERDÂVÎ
Hanbelî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Ali bin Süleymân bin Ahmed bin Muhammed es-Sa’dî ed-Dımeşkî es-Sâlihî’dir. Künyesi Ebü’l-Hasen ve lakabı Alâüddîn olup, Merdâvî diye tanınır. 818 (m. 1414) senesinde Filistin’de bulunan Merdâ şehrinde doğdu ve orada yetişti. 885 (m. 1480) senesi Rebî’ul-evvel ayının altısında, Cum’a günü Dımeşk’da bulunan Sâlihiyye’de vefât etti. Ravda beldesi yakınında bulunan Sifh-i Kasyûn’da defnedildi.
Doğum yeri olan Merdâ beldesinde yetişen Merdâvî, orada Kur’ân-ı kerîmi ezberledi ve Şihâbüddîn Ahmed bin Yûsuf’dan fıkıh öğrendi. Genç yaşında oradan ayrılarak Dımeşk’a gitti. Orada Ebû Amr Medresesi’ne yerleşti. Ebü’l-Ferec Abdürrahmân bin İbrâhim et-Trablûsî, Takıyyüddîn bin Kundüs, Zeynüddîn Abdürrahmân Ebî Şa’r, İbn-i Nâsıruddîn, Ebü’l-Kâsım en-Nüveyri, Şemseddîn-i Seylî, Ebü’r Ravh Îsâ el-Bağdâdî, Hasen bin İbrâhim es-Safdî, Zeynüddîn bin Tahhân ve daha birçok âlimden ilim öğrendi. Bu âlimlerin huzûrlarında; Mukni’, Elfiyetü İbn-i Mâlik, Muhtasar-ı Tûfi, Buhârî ve daha başka kitapları okudu. Hacca gittiğinde memleketine dönmeyip, Harem-i şerîfte bir müddet mücavir olarak ikâmet etti. Oradaki âlimlerin derslerinde bulundu. Tefsîr, hadîs, fıkıh, ferâiz, hesap, sarf, nahiv ve Arabî ilimlerde yüksek âlim oldu.
Kâdı-ül-Harameyn Mahyevî el-Hasenî el-Fâsî, Bedrüddîn es-Sa’dî ve daha başka âlimler ondan ilim öğrenip çok istifâde etmişlerdir.
İnsanlar, Merdâvî’nin eserlerinden çok istifâde etmişlerdir. Bilhassa fıkıh ilminde yüksek, hafızası çok kuvvetli, zekâsı keskin, büyük bir zât idi. Çeşitli ilimlerde, ma’rifet ve mehâret sahibi idi. Haramlardan ve şüphelilerden çok sakınırdı. Vera’ sahibi idi. Güzel ahlâkı kendisinde taplamış idi. Îsâr sahibi idi. Başkalarını kendisine tercih eder, kendisinin ihtiyâcı olduğu şeyi, başka ihtiyâç sahiplerine verirdi. Gayet mütevâzî, alçak gönüllü ve çok iffetli idi. Kimseye zarar vermezdi. Dünyalık şeylere meyletmezdi. Dünyâya düşkün olanların yanlarına gitmezdi. Mâlâya’nî ile ya’nî fâidesiz boş şeyler ile kat’iyyen vakit geçirmezdi.
Zamanındaki büyük zâtlar, önde gelenler, onu ziyâret etmek ve ondan istifâde etmek üzere ziyâretine gelirler, sohbetlerinde bulunurlardı.
Birkaç defa hacca gitti. Defalarca Beyt-ül-makdîs’i ziyâret etti. İyilik, ihsân ve ikramları pekçok idi. İnsanlar arasında tanınıp meşhûr oldu.
Ebü’l-Hasen Ali bin Süleymân el-Merdâvî hazretlerinin yazmış olduğu kıymetli eserlerden ba’zılarının isimleri şöyledir: El-İttisâf (veya insaf), Künûz-ül-husûn, Tahrîr-ül-menkûl fî temhîdi ilm-il-usûl, et-Tahbîr fî şerh-ıt-Tahrir (Bu kitap, bir önce zikredilen kitabın şerhidir), el-Menhel-ül-azb-ül-karîr fî mevlîd-il-Hâdî el-Beşîr-in-Nezîr, Tenkîb-il-müşbi’ fî tahrîm-il-mukni’ fî usûl-il-fıkh.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-5, sh. 225
2) Mu’cem-ül-müellifîn cild-7, sh. 102
3) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 340
4) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 736
5) El-A’lâm cild-4, sh. 292
6) İzâh-ul-meknûn cild-1, sh. 134, 331 cild-2, sh. 389, 450, 594
7) Keşf-üz-zünûn sh. 357İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
MES’ÛD BEY (Şîr Hân Makbûlullah Dehlevî)
Hindistan evliyâsından. İsmi Şîr Hân, lakabı Makbûlullah, mahlası Mes’ûd Bey’dir. Dehlevî nisbet edildi. Hindistan’ın en büyük hükümdârlarından Fîrûz Şâh’ın akrabasından ve ümerâsındandı. İlim, mal-mülk, makam ve mevki sahibi idi. Şeyh Rükneddîn bin Şeyh Şihâbüddîn’i gördü. Allah aşkı galip gelip, malı-mülkü, makamı, mevkiyi terketti. Şeyh Rükneddîn’in garip bir talebesi, Allah yolunun bendesi oldu. Dünyâ ile irtibâtını kesti. Malı-mülkü, dünyâ düşkünlerine, onları sevenlere bıraktı. Kendisi, yalnız ilim ve ibâdetle meşgûl oldu. Onun sekr hâli, Allah aşkından dolayı sarhoşluğu başkasına benzemezdi. Allah aşkından akan gözyaşlarının her damlası, kor gibi düştüğü yeri yakardı. Çeştî yolunda, hakîkat sırlarını bunun gibi ortaya döken olmadı. Tasavvuf ve tevhîd bilgilerine dâir çok eserler yazdı. “Temhîdât” ve “Mir’ât-ül-ârifîn” adlı eserleri bunlardandır. “Yûsuf-ü-Züleyhâ”, “Dîvân-ı şi’r”, “Manzûmât-i Fârisiyye” adlı eserlerinde şiirleri toplandı. Dîvânında birçok kasideler vardır. Şiirlerinde “Mes’ûd” mahlasını kullandı. 836 (m. 1432) senesinde vefât edip, Dehlî’de Hâce Kutbüddîn Bahtiyar Kâkî’nin türbesi yolunda, Şeyh Rükneddîn’in kabri yanına defnedildi. “Mir’ât-ül-ârifîn” adlı eserinde, rûh hakkında şöyle buyurmaktadır: “Allahü teâlâ, rûhun sırrını ve nasıl olduğunu, bütün varlıklardan gizlemiştir. Akıl idrâki ve göz hissi ile onu kimse bilemedi ve göremedi. Allahü teâlânın, İsrâ sûresi seksenbeşinci âyet-i kerîmesinde meâlen; “Sana rûhtan soruyorlar. Rûh, Rabbimin yarattığı varlıklardan biridir diye cevap ver” buyurması, rûhun var olduğunun ifadesidir. Allahü teâlâ aynı âyet-i kerîmenin devamında meâlen; “Size ilimden pek azı verildi” buyurarak, rûhu görmek istemekten menetmektedir.
Rûh, eserleri ile belli olmaktadır ama, akıl onu idrâk etmekten âcizdir. Onun mâhiyetinden, özünden konuşmak zordur. Çünkü o, sözün had ve ölçüsünün dışındadır. Hakîkate ermiş âlimler derler ki; rûhu tanımak, rûhla olur. Akıl mumu ma’rifet nûru ile yanıp ışık saçmayınca, rûh bilinemez. Şâirin dediği gibi:
Ben cisimle değil, rûhla insanım.” Herkes, kendi keşfi ölçüsünde rûhdan bahsetmiştir. Benim kalbime doğan, rûhun latîf birşey olmasıdır. Zâtı gizli, eserleri zâhirdir. Tasarrufu, cismle, bedenle alâkalı yedi sıfatla anlaşılır. Bedenden ayrılması ile, bedene olan tasarrufları kesilir. Rûhun en büyük fazilet ve olgunluğu; Hak teâlâ zâtı ile gizli, eserleri ile zâhir olduğu gibi, rûhun da zâtı olarak örtülü olmasıdır. Rûh, hayat eseri ile meşhûrdur. Vücüddaki tasarrufları yedi sıfatla anlaşılmaktadır. Vücüddan ayrılmasıyla, bu tasarrufları da gider. O hâlde, cesedde ki tasarruflarından, varlığı anlaşılmaktadır.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Ahbâr-ül-ahyâr sh. 176
2) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 420
3) Keşf-üz-zünûn sh. 1648
4) Mu’cem-ül-müellifîn cild-4, sh. 312
5) İzâh-ül-meknûn cild-1, sh. 321, cild-2, sh. 460İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
METBÛLÎ
Evliyânın büyüklerinden. İsmi, İbrâhim bin Ali bin Ömer el-Ensârî el-Metbûlî olup, lakabı Burhânüddîn’dir. Doğum târihi bilinmemektedir. 877 (m. 1473) senesinde Kudüs’e giderken, yolda Südûd denilen köyde vefât etti. Vera’, takvâ ve zühd sahibi olan Metbûlî’nin çok kerâmetleri görüldü. Metbûlî, eski Kâhire’nin el-Hüseyniyye mevkiindeki Emîr Şerefüddîn Câmii’nin yakınında leblebicilik yapardı.
Metbûlî, Resûlullahı ( aleyhisselâm ) rü’yâsında çok görürdü. Rü’yâlarını annesine anlatırdı. O da; “Er o kimsedir ki, Resûlullah ( aleyhisselâm ) ile uyanık iken görüşür” derdi. Bir zaman sonra, Resûlullahı ( aleyhisselâm ) uyanık bir hâlde iken görüp konuştuğunu haber verdi. Annesi; “İşte evlâdım, şimdi sen erlik mertebesine kavuştun” dedi.
Metbûlî, Birket-ül-hâc mevkiinde bulunan dergâhın ta’miri için, Resûlullah ( aleyhisselâm ) ile istişârede bulundu. Resûlullah ( aleyhisselâm ) ona hitaben; “Ey İbrâhim! O dergâhı ta’mir et. Allahü teâlânın izni ile o dergâh; hacılar, yolcular ve misâfirler için çok güzel bir barınak olacaktır. Doğu tarafından Mısır’a gelen her çeşit belâya da kalkan ve siper olacaktır. Burası ma’mûr olduğu müddetçe, Mısır da ma’mûr olacaktır” buyurdu.
Metbûlî, Birket-ül-hâc mevkiine yakın yerde hurma ağaçlarını dikerken, birkaç yerde kuyu açtırdığı hâlde su bulamadı. Bu husûsta da Resûlullahtan izin istedi. Resûlullah da ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “İnşâallahü teâlâ, yarın sana Ali bin Ebî Tâlib’i gönderirim. O da sana, hazret-i Şuayb’ın vaktiyle koyunlarına su verdiği kuyusunu gösterir.” Ertesi gün, Metbûlî, kuyunun yerini gösteren ba’zı alâmet ve işâretleri gördü. Orasını kazdırdı. Hazret-i Şuayb’ın kuyusuna rastladı ve bu kuyuyu açtı. O kuyu hâlâ açıktır ve istifâde edilmektedir.
Metbûlî birgün, çok ibâdet eden, çok hayır ve hasenatta bulunan, herkesin hâlini övdüğü bir talebesine; “Evlâdım, çok ibâdet etmene rağmen dereceni düşük olarak görüyorum. Umulur ki, baban senden râzı değildir” buyurdu. Talebe de; “Evet efendim, babam benden râzı değildir” dedi. Bunun üzerine Metbûlî; “Babanın mezarını tanıyorsan, kalk oraya gidelim, ziyâret edelim. Belki senden râzı ve hoşnûd olur da, ameline uygun yüksek mertebelere çıkmış olursun” buyurdu. Gencin, “Peki efendim” demesi üzerine, beraberce kabristana gittiler. Bundan sonrasını, Yûsuf el-Kürdî şöyle anlatır: “Allahü teâlâya yemîn ederim ki, kabristana gidip o gencin babasının mezarını ziyâret ettiğimizde, babası başını kabirden çıkardı ve başındaki toprakları sağa sola saçtı, sonra doğruldu. O zaman Metbûlî; “Ey Allahü teâlânın kulu! Bu sâlih kimseler, oğlun hakkında, senin hakkını helâl etmeni istemek için geldiler. Tâki o, kavuşamadığı ma’nevî derecelere yükselsin” buyurunca, babası; “Siz şâhid olunuz ki, ben ondan râzı oldum ve hakkımı helâl ettim” dedi. Metbûlî de; “Şimdi siz, rahatça mezarınıza giriniz” buyurdu. O gencin babası, kabrine girip uzandı. Bu kabir, Hüseyniyye’deki Şerâfüddîn Câmii’nin yakınında idi.”
Bir kadın Metbûlî’ye gelip, yana yakıla ağlıyarak, oğlunun Frenkler tarafından esîr edilip götürüldüğünü, onun kurtarılmasını istedi. Metbûlî, derhâl Bismillah deyip duâ etti ve; “İşte oğlun geliyor” buyurdu. Kadıncağız, biraz öteden gelen oğluna doğru koşup boynuna sarıldı. Metbûlî, yanındaki talebelerine dönüp; “Yavrularım, şâhid olunuz ki, Allahü teâlânın bu asırda duâları ânında kabûl olan kulları vardır” buyurdu.
O zamanda yaşıyan İbn-i Bakarî adlı bir kişi, birisine zulm edip, o kimse ve çocuklarının sütünü sağdıkları ineği gasbetti. O mazlûm kişi, gelip durumu Metbûlî’ye arzetti. Metbûlî de hemen merkebine bindi ve İbn-i Bakarî’nin evine gitti. İbn-i Bakarî, Metbûli’yi görür görmez yaptıklarına pişman oldu ve gasbettiği malı geri gönderdi.
Talebeleri çölde acıktıklarından, canları, çeşitli kaplar içinde çeşitli yiyecekleri istedi. Metbûlî onlara, temizliklerini yapıp, daha sonra gelmelerini söyledi. Talebeler geri döndüğünde, hocalarının yanında kendileri için hazırlanmış, çeşitli porselen kaplar içinde arzuladıkları yiyecekleri buldular. Yûsuf el-Kürdî dedi ki: “Biz o yiyeceklerden yedik. Daha sonra hocamız ayrıldı. Biz de sofrayı yayılı bir hâlde bırakıp ayrıldık”
Metbûlî, bir şahısla görüştüğünde, o şahsın ne kabahatler işlediğini bilirdi.
Sultan Kayıtbay zamanında kıtlık oldu. Metbûlî’nin dergâhına beşyüz kişi geldi. Metbûlî, hergün bunlara ölçek ölçek hamur yoğurtup, katıksız yavan ekmek verdi. Bir zaman geldi. Oradakiler Metbûlî’den katık istediler. O da hizmetçisine emredip; “Hurmalığın ortasındaki hasırı kaldır ve ihtiyâç kadar parayı oradan al” buyurdu. Hizmetçi gidip baktığında, hasırın altında; yukarıdan aşağı doğru oluk gibi akan altın ve gümüşler gördü, ihtiyâç kadar alıp, gelen misâfirler için onunla katık aldı. Bir ara dergâhın hizmet işleriyle uğraşan bu hizmetçi, Metbûlî’ye; “Efendim, mademki bu kadar zenginsiniz, müsâade buyurun da bu paradan fakirlere bol bol verelim” dedi. Metbûlî; “İhtiyâç kadar vardır” buyurdu. Daha sonra hizmetçi, parayı gördüğü yere gidip baktığında, hiç bir şey göremedi. Orasını kazdığı hâlde, yine hiçbir şey bulamadı.
Ba’zı kimseler, Metbûlî’nin aleyhinde konuşup, olmıyacak uygunsuz şeyler söylediler. Üstelik kadıya şikâyet ettiler. Metbûlî, kadı huzûrunda hâdiseyi anlatınca, o iftiracı kimseler, mahkemeyi terkedip sahralara çıktılar. Az zaman sonra da, onların hıristiyan oldukları işitildi.
Malına ve makamına güvenip başkalarına zulmeden birisi, Metbûlî’ye dil uzattı ve; “Varsın Şeyh beni üflesin” diye alay etmeye başladı. O kişinin bu küstahlığını işiten Metbûlî, haber gönderip; “Ben üfürükçü değilim. Ancak okumu hangi hedefe yöneltirsem tam isâbet eder” buyurdu. O esnada helaya girmiş bulunan o kişi gecikince, adamları helanın kapısını açtılar, hela çukuruna yüzünü koymuş bir şekilde can verdiğini gördüler.
Metbûlî’nin Mısır’da öğle namazını kıldığını hiç kimse görmediği için, ba’zı kimseler ileri geri konuştular. O kimselerden biri Şam’a gitti ve oranın Beyaz Câmii’nde Metbûlî’nin namaz kıldığını gördü. Câminin imamına, onunla ilgili ba’zı şeyler sordu, İmâm da, Metbûlî’nin hergün burada öğle namazını kıldığını söyledi. Bu hâli öğrenen kişi, yaptıklarına pişman olup tövbe etti.
Bir kadın, duâ etmesi için oğlunu alıp Metbûlî’ye geldi. Metbûlî buyurdu ki: “Hırsız olan kimseler, benim yanıma gelmesinler.” Kadın bu sözlere çok kızdı. Çocuğunu alıp, götürdü. Dergâhtan ayrıldıktan sonra, bu çocuğun birşeyler çalmış olduğu meydana çıktı ve Metbûlî’nin sözünün doğruluğu anlaşıldı.
İbrâhim el-Metbûlî, birgün, bir su kenârında olan birisinin ziyâfetine gitti. Ev sahibi misâfirlere hizmet etmekle meşgûl iken, üç yaşındaki çocuğu suya düştü. Fakat kimse farkında olmadı. Çok sonra haberi oldu. Telâşla Metbûlî’ye koşup durumu anlattı. O da; “Şimdi doğruca Zâhir Câmii’nin karşısındaki köprüye gidiniz, orada olması lâzım” buyurdu. Hemen oraya gittiler ve orada buldular. O çocuk, uzun seneler yaşadı.
İbrâhim el-Metbûlî bir bahçeye girdiğinde, o bahçenin ağaçları ve otları kendisine seslenir, fayda ve zarar olabilecek şeyleri söylerlerdi.
Necm-ül-Gazzî şöyle anlatır: “Kâdı’l-kudât Şeyhülislâm Kemâlüddîn et-Tarîl, neseb olarak Türk idi. Kemâlüddîn, çocukluğunda ez-Zeydâniyye denilen yerde güvercinlerle oynardı. Birgün, İbrâhim el-Metbûlî talebeleri ile birlikte oradan geçerken, kuşlarıyla oynamakta olan Kemâlüddîne dönüp; “Şeyhülislâm Kemâlüddîn’e merhaba” buyurdu. Talebeleri, hocalarının o çocuğa latife yaptığını zannettiler. Çocuk, o günden i’tibâren oyunu terkedip, Kur’ân-ı kerîmi öğrendi. İlim tahsîl etti. İbrâhim el-Metbûlî’nin talebelerinden olup da yaşayanlar, o gencin, çok önceleri hocalarının müjdelediği, fakat kendilerinin anlıyamadığı büyük âlim Şeyhülislâm Kemâlüddîn olduğunu gördüler.” Şeyh Zekeriyyâ ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Allahü teâlânın evliyâ kullarından birini sizinle birlikte cemâatle namazda görmediğiniz zaman, onun hakkında kötü söylemeyiniz. Allahü teâlânın öyle velî kulları vardır ki, beş vakit namazlarını kendi memleketlerinden başka yerlerde kılarlar. Ba’zısı; Cum’a namazını Mekke-i mükerremede, Medîne-i münevveredeki Resûlullahın ( aleyhisselâm ) mescidinde, ba’zısı; öğleyi, ikindiyi, akşamı Beyt-ül-makdîs’de, ba’zısı; yatsıyı, sabah namazını Cebel-ül-maktan’da kılarlar İbrâhim Metbûlî ve ba’zıları da, Remle’deki Câmi’ul-ebyâd’da kılarlar, Şeyh Cemâlüddîn Yûsuf el-Kürdî şöyle anlatır: “Bir gece, memleketim olan Hısn-i Kehf şehrindeki aile efradımı özledim. Metbûlî’ye, ikindi namazından sonra bu arzumu arzettim. Bana; “Allahü teâlânın izni ile senin dileğin yerine gelecektir” buyurdu. Câmideki halvethâneme girip, ikindiye mahsûs dersimi okudum. Kendimi, Hısn-i Kehf’de gördüm. Konu-komşu gelip, hâl ve hatırımı sordular. Evimize girdim. Anneme ve babama selâm verdim. Onların yanında bir müddet kaldım. Köy câmiinde hutbeler okudum. Sonra, hocam Metbûlî’yi görmeği arzuladım. Annem ve babamdan izin isteyip, şehrin dışında bir yere çıktım. O esnada kendimi Berket-ül-hâc’daki halvethânemde buldum. Dışarı çıkıp arkadaşlarıma selâm verdim. Hiç kimse, bana yolculuktan dönen kişi muâmelesi yapmadı. Onlara dokuz aydır ayrı olduğumu ve seferden geldiğimi söylediğimde, o esnada hocam Metbûlî gelip; “Yavrum, yanındaki sırları herkese söyleme” buyurdu. Daha sonra vâlidem Mısır’a geldi ve hocama; “Efendi eğer güzel hatırınız olmasaydı, bir seneye kadar biz Yûsuf’u kolay kolay bırakmazdık” dedi. “Yıllarca yapılacak şeylerin bir ânda yapılması çok görülmüştür. Allahü teâlâ, Peygamberlerin sonuncusu Muhammed aleyhisselâmı, Mi’râc gecesi bir ânda göklere götürüp getirdi. Döndüğünde, yatmış olduğu yerin soğumamış olduğunu gördü. Allahü teâlâ, zamanı genişletmektedir. Herşeyin doğrusunu Allahü teâlâ bilir.
Şeyh Yûsuf el-Kürdî şöyle anlatır: “Bir zaman Benî Haram kabilesi mensûpları, Benî Vâil kabilesinin şerrinden (zararından) kaçarak, İbrâhim el-Metbûlî’ye geldiler ve dergâha yerleştiler. Bunun üzerine Metbûlî bir elçi gönderip, Benî Haramlılarla barışmalarını teklif etti. Onlar da; “O, talebeleriyle dağlarda bol bol gezip dursun. Böyle işlere burnunu sokmasın. Zîrâ biz, düşündüğümüzü yapacağız” diye bildirdiler. Bunun üzerine Metbûlî hiddetlendi ve; “Rabbime yemîn ederim ki, bu ândan kıyâmete kadar, bu kabile baş olamayacaktır” buyurdu. Şa’rânî dedi ki: “Zamanımıza kadar bu kabile dağıldı ve başkalarının esâretinde yaşadı.”
El-Matariye civarında, koyun otlatan çobanlarla Metbûlî’nin talebeleri arasında anlaşmazlık oldu. Bunun üzerine çobanlar, Mısır’dan gelmekte olan İbrâhim Metbûlî’nin üzerine köpeklerini salıvermek sûretiyle intikam almak istediler. Boyunları demir halkalı ve çivili olan on kadar çoban köpeği, Metbûlî’nin üzerine saldıracakları sırada, onu görünce saldırmak yerine munisleştiler ve kuyruklarını sallamaya başladılar. Sonra da geri dönüp kendi sahiplerine saldırdılar ve onları yaraladılar. Daha sonra köpekler, Metbûlî’nin yanına gelip, hizmetinde bulundular.
İbrâhim el-Metbûlî buyurdu ki: “Tekebbür etme, tevâzu sahibi ol. Böylece yüksek mertebelere kavuşursun.” “Kalbini dünyâ muhabbetinden temizle ki, kalbine îmân kanalları açılsın. Kalbini temizlemiyenin kalbine îmân kanalları açılmaz.”
“San’atı olmayan kişiyi sevmem. Zîrâ herkesi dilenmekten kurtaracak şey, onun san’atıdır.”
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild-1, sh. 243
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-1, sh. 85
3) El-A’lâm cild-1, sh. 52
4) Tabakât-ül-kübrâ cild-2, sh. 83İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
MEVLÂNÂ ALÂÜDDÎN ÂBİZÎ
İslâm âlimlerinden ve evliyânın büyüklerinden. İsmi, Muhammed bin Mü’min Âbizî olup, lakabı Alâüddîn’dir. Kûhistân’a bağlı Âbiz köyünde doğup yetişti. Buraya nisbetle Âbizî denilmiştir. Doğum târihi kat’î olarak tesbit edilememiştir. 892 (m. 1487) senesi Rebî’ul-evvel ayının ortalarında, bir Cumartesi günü vefât etti. Kabri Sa’düddîn-i Kaşgâri’nin kabri yakınındadır.
İlk zamanlarda, Afganistan’ın kuzeybatısında bulunan Heri (şimdiki ismi Hirat) beldesinde zâhirî ilimleri tahsîl etmekle meşgûl iken, Sa’düddîn-i Kaşgârî’yi tanıdı. Bundan sonra, o büyük zâtın rûhlara hayat veren te’sîrli sohbetlerinde ve hizmetlerinde bulunarak evliyâlık yolunda ilerlemeye çalıştı.
Bir taraftan Sa’düddîn-i Kaşgâri’nin sohbetlerine devam ederken, diğer taraftan zâhirî ilimleri okumaya devam etmekle bırakmak arasında tereddüt içinde idi. Her ân o zâtın yanında bulunmak, hiç ayrılmamak, gönlünü başka şeylerle meşgûl etmemek arzusunda idi. Bu düşünceler ile şehirden dışarı çıkıp, Emîr Fîrûz Şah Medresesi’ne vardı, içeri girip mihraba oturdu. O sırada içeride kimse yoktu. “Hep sohbete devam eyle, rahata kavuş!” diyen bir ses duydu. Bu sözden, zâhirî ilimlerle bu kadar meşgûl olmasının kâfi geldiğini, bundan sonra bütün gayreti ile tasavvuf yolunda ilerlemeye çalışması lâzım olduğunu anladı. Dışarı çıkıp giderken, evliyâdan Necmeddîn Ömer isimli bir zâtın bulunduğu köye vardı. Köyde o zâtı gördü. Gönlünden; “Acaba bu husûsta bu zât bana ne tavsiyede bulunur” diye düşünerek, Necmeddîn Ömer’in yanına yaklaştı. Necmeddîn Ömer buna; “Biraz önce medresenin mescidindeyken sana söylediğim sözü duymadın mı? içinde hâlâ tereddüt mü var?” dedi. Bu söz karşısında hayretler içinde kalan Alâüddîn Âbizî, bu ânda herşeyden alâkayı kesip, Mevlânâ Sa’düddîn-i Kaşgârî’ye teslim olmaya kat’î karar verdi ve doğruca o büyük zâtın yanına vardı.
Sa’düddîn-i Kaşgârî, bu sırada câmide bir köşeye çekilmiş, yalnız başına oturup murâkabe ile meşgûl olmakta idi. Mevlânâ Alâüddîn, büyük bir edeble yaklaşıp, hürmetle oturdu. Sa’düddîn ( radıyallahü anh ) başını kaldırıp, biraz önceki sözleri o da söyledi. “Verimi olmayan tahsili bırakıp, bu büyük ni’meti elde etmeye bak!” buyurdu. Gönlünde bulunan şüphe ve tereddüt bulutları zâten sıyrılıp kalkmış olan Alâüddîn Âbizî, bu sözü duymakla çok değişti, içinde, insanı Allahü teâlâya kavuşturan bu yolda, bu büyük zât vasıtasıyla ilerlemek, herşeyiyle ona teslim olmak arzusu kuvvetlendi ve şimdi bütün kalbi ile bu büyük zâta âşık olduğunu hissetti.
Bundan sonra Mevlânâ Sa’düddîn’in sohbet ve hizmetinde bulunmaktan hiç ayrılmadı. Ondan aldığı feyzlerin bereketi ile ma’nevî derecelere, yüksek olgunluklara kavuştu. O büyük zâtın talebelerinin en önde gelenlerinden ve hizmetinde en çok bulunanlardan oldu. Her ân Mevlânâ Sa’düddîn’in ma’nevî terbiyesi ve koruması altında idi.
Alâüddîn Âbizî, birgün hastalanmıştı. Hastalığın te’sîri ile öyle hâlsizleşti ki, hareket edecek takati kalmadı. Başında bulunanlar, o gece vefât edeceğini zannettiler. Hastalığın verdiği şiddetli elem ile kendinden geçmiş olan Alâüddîn Âbizî, o hâlde uyuyakaldı. Rü’yâsında hocası Sa’düddîn hazretlerini gördü. Hocası buna bir duâ öğretti. Bu duâyı okuyarak uyandı. Hocasının öğrettiği bu duâ bereketi ile, üzerinde hastalıktan hiçbir eser kalmadığını hissetti. Abdest alıp sabah namazını gayet dinç ve rahat olarak kıldı.
Evliyâdan Abdülkebîr Yemenî isimli bir zât, ilk zamanlarında Arab ve Acem diyarlarında yirmi sene müddetle seyahat etmişti. Bu seyahatleri sırasında Mevlânâ Alâüddîn Âbizî ile de tanıştı. Birbirleriyle yakından alâkalanırlardı. Abdülkebîr Yemenî seyahati bırakıp, Mekke-i mükerremede, Harem-i şerîfte mücavir olarak kalmaya başladı. Orada yerleşti. Çeşitli memleketlerden, seyahatleri sırasında tanıştığı zâtlardan Harem-i şerîfe gelenler onun yanına da uğrarlar, sohbetinde bulunurlardı.
Alâüddîn Âbizî ( radıyallahü anh ), bir defasında Harem-i şerîfte Abdülkebîr Yemenî ile buluştu. Abdülkebîr Yemenî, Alâüddîn’e; “Zulüm nedir?” diye sordu. O da; “Birşeyi, lâyık olduğu yerden başka biryerde kullanmaktır. Gönül, hakkı anmak yeridir. O hâlde, gönüle, cenâb-ı Hakdan başka birşeyin zikrini, düşüncesini, muhabbetini koymak zulüm olur” dedi. “Zikir nedir?” diye sordu. O da; “Tevhîd kelimesidir” dedi. Abdülkebîr; “Bu tevhîd kelimesi ibâdettir” deyince, Alâüddîn; “O hâlde siz söyleyin zikir nedir?” dedi. Bunun üzerine Abdülkebîr Yemenî; “Zikir, Allahü teâlâyı tanımanın mümkün olmadığının bilinmesidir. Bilgisizliğe yönelmektir. Namaza; “Ma’rifetini (Kendisini tanımayı) bilmekten âciz olduğum Allahü teâlâya ibâdet ediyorum” diye niyet etmelidir” buyurdu.
Bundan sonra memleketi olan Hirat’a dönen Alâüddîn Âbizî’ye, birgün, hayâtında görmediği bir hâl oldu. Kendinden geçti. Sanki şuurunu kaybetmişti. Bu anlıyamadığı hâlde iken, hocası Sa’düddîn-i Kaşgâri’yi gördü. Hocası ona; “Aman bu hâlini kaybetme, sıkı tut. Abdülkebîr’in; “Bilgisizliğe yönelmelidir.” dediği hâl, işte bu hâldir” dedi. Hâlbuki o, Abdülkebîr’in sözünü hocasına hiç söylememişti. Bu hâdiseden bir zaman sonra, Mevlânâ Alâüddîn yine Harem-i şerîfe gelmişti. Oradaki bir menkıbesini kendisi şöyle anlatır: “Harem-i şerîfte bulunduğum zamanlarda, gönlümü Kâ’be-i şerîfe o kadar kaptırmıştım ki, başka hiçbir yerde duramaz olmuştum. Birgün tavaf ederken, hafiften bir rüzgâr çıktı. Rüzgâr sebebiyle Kâ’be’nin örtüsü az bir şekilde kalktı ve duvardan bir kısmı göründü. O ânda bana öyle bir hâl oldu ki, kendimden geçip, yere yıkıldım. Bir zaman sonra kendime geldiğimde, kalkıp doğruca Abdülkebîr Yemenî’nin yanına gittim. Bu hâlimi ona anlatmak istedim. Ben daha birşey söylemeden bana şöyle dedi: “Senin Kâ’be ile ne işin var? Sen Kâ’be’ye değil, onun sahibi olan Allahü teâlâya gönül ver. O Allahü teâlâ ki, evvel O’dur, âhır O’dur, zâhir O’dur, bâtın O’dur ve O’ndan başka hak ma’bûd yoktur.” Daha bunun gibi, tasavvufa âit nice güzel şeyler söyledi. Onun teveccüh ve iltifâtları sebebiyle, çok yüksek hâllere kavuştum.”
Yine birgün Abdülkebîr Yemenî ( radıyallahü anh ), içlerinde Alâüddîn Âbizî’nin de bulunduğu, yüksek âlimlerden meydana gelen bir cemâate sohbet ediyor, tasavvufî hakîkatlerden anlatıyordu. O sırada oraya gelen ve tasavvuf büyüklerinin sözlerini inkâr etmekle tanınan, kaba ve câhil bir kimse yine i’tirâz etmeye yeltendi. Orada bulunanlar bu kimseyi ihtar ettiler ise de, o yine susmadı. “Tasavvuf ehlini medhederken çok mübalağa ediyorsunuz. Kalbime şüphe geliyor. Onlara cevap istiyorum. Niye beni susturmak istiyorsunuz?” gibi sözler söyledi. Buna çok üzülen Abdülkebîr Yemenî celallenerek; “Şüphen neymiş söyle?” dedi. Fakat o kimse ağzını bile açamadan yüzüstü yere düştü. Onu bir kilime sarıp dışarı çıkardılar. Biraz sonra acıklı bir şekilde can verdi.
Daha sonra sohbet esnasında, Alâüddîn Âbizî’nin kalbinden şöyle bir düşünce geçti: “Allah adamları, kerem ve ihsân sahibidirler. O adam ise bu büyükleri anlayamayan zavallı birisi idi. Affetseler daha iyi olmaz mı idi?” Abdülkebîr Yemenî, onun bu düşüncesini anlayıp buyurdu ki: “Ey Alâüddîn! iki tarafı çok keskin olan bir kılıcı, kabzasından duvara sağlam bir şekilde yerleştirseler, gâfil bir kimse de sür’atle gelerek o kılıca kendisini çarpsa ve böylece boynu kopsa, o kılıcın bunda ne kabahati vardır. Evliyâ çekilmiş kılıç gibidir. Ona çarpan helak olur. Evliyâya dil uzatan kimse, o kılıca çarpan kimse gibidir. Evliyâya dil uzatan, sıkıntı veren kimseyi evliyâ affetse bile, Allahü teâlâ affetmez ve cezasını mutlaka verir.”
Alâüddîn Âbizî, Abdülkebîr Yemenî’nin yanında bir müddet kaldıktan sonra, hocası Sa’düddîn Kaşgârî’nin yanına döndü. Onun sohbetlerinde bulundu. Onun vefâtından sonra, Mevlânâ Abdürrahmân Câmî’nin sohbetlerine devam etti. Mevlânâ Câmî, bu kıymetli talebesini çok sever, onun yaratılışını; temiz, pak bir toprağa benzetirdi.
Mevlânâ Alâüddîn Âbizî, tasavvuf yolunda yetişip kemâle geldikten sonra, medreselerde, tekkelerde talebe okutmak, ders vermek yerine, küçük çocukları okutmaya başladı. Böylece büyüklük ve yükseklik hâllerini gizler, kendisini setrederdi. Kendisi şöyle anlatır: “Hâce Ubeydüllah-i Ahrâr hazretleri Heri’ye teşrîf ettiği zaman, ona olan hürmet ve muhabbetlerimi arzetmek üzere ziyâretine gittim. Bana; “kimsiniz? Ne ile meşgûlsünüz?” diye sordu. “Efendim, Mevlânâ Sa’düddîn-i Kaşgârî’nin fukarasından bir fakirim. (Talebesiyim diyemediği için bu ifâdeyi kullanmaktadır.) Küçük talebelere muallimlik yapıyorum” dedim. Bunun üzerine Ubeydüllah-i Ahrâr hazretleri: “Mektep hocalığı, muallimlik yapmak büyük ve kıymetli bir iştir. Onun birçok fâideleri vardır” buyurup, bundan sonra, Sâ’düddîn-i Kaşgârî’nin üstünlüklerinden anlattı. Aralarındaki muhabbet ve yakınlığı bildirip, bana da teveccühde bulundu.”
Mevlânâ Alâüddîn ( radıyallahü anh ), kerâmetler, faziletler ve yüksek hâller sahibi yüksek bir velî idi.
Büyük oğlu Gıyâseddîn şöyle anlatır: “Bir yaz günü, yatsı namazından sonra, uyumak üzere odama çekilmiştim. Ayın ilk günleri idi. Ortalık ay ışığı ile aydınlanmış idi. Evimizin bitişiğinde bir ev vardı ki, içi bomboş görü nüyordu. O evde, ses ve ışık yoktu. Bir ara bu evden ba’zı sesler geldiğini hissettim. Ne olabileceğini merak edip, bir kenardan o evin içine baktım, içeride, gölge hâlinde, karşılıklı oturan bir erkekle bir kadının konuşmakta olduklarını gördüm. Sonra gelip yatağıma yattım, uyudum. Sabahleyin namazdan sonra, babam Mevlânâ Alâüddîn ile görüştüğümüzde bana; “Komşu evine bakıp içindekileri seyretmek caiz değildir. Yandaki evden duyulan sesin ne olduğunu araştırmak ve anlamaya, çalışmak senin vazîfen değil ki” buyurdu.
Mevlânâ Alâüddîn hazretleri, sohbetlerinde kendiliğinden pek birşey söylemez, umûmiyetle hocalarından ve diğer büyüklerden naklederek konuşurdu. Hikmetli sözlerinden ba’zıları şöyledir:
“Biz yoktuk. Allahü teâlâ vardı. Allahü teâlânın varlığı, hem ezelî, hem de ebedîdir. Ya’nî O, hiç yok olmayacaktır.”
“Size mezarda fâidesi olmayacak herşeyle alâkanızı kesiniz. Dervişlik, elenmiş ve üzerine hafif su dökülmüş toprağa benzer. Ne üzerine basanın ayağını incitir, ne de o ayağa toz bulaştırır. Bu ta’rîf, dervişliğin kendisinin değil, sıfatının ta’rîfidir. Hakîkatte dervişlik, her zaman ve her işinde Allahü teâlâyı unutmamaktır.”
“Allahü teâlâdan gâfil olmayan, O’nu unutmayan Cennettedir.”
“Talebeye üç şey çok lâzımdır. Birincisi; her ân abdestli bulunmak, ikincisi; bulunduğu hâli çok iyi korumak. Üçüncüsü ise; yiyip içtiğinin helâlden olmasına dikkat etmektir.”
“Zâhirî ve bâtınî bütün saadetlerin, rahatlıkların hepsi, Resûlullah efendimize ( aleyhisselâm ) tâbi olmakla ele geçer. O’na uymak nisbeti ne ise, huzûr ve saadet de o nisbettedir. Bu yolda ilerlemek, kabiliyet ile, gayret ve isteğin bir araya gelmesiyle mümkündür.”
“İnsanoğluna verilen mükellefiyet ve mes’ûliyet, mahlûklardan hiçbirine verilmemiştir, insanın, ba’zı ibâdet ve tâatları yapmasıyla iş bitmez. Bunlarla beraber, kulluğa sımsıkı sarılmak, söz söylemekte, yemek yemekte, hattâ etrâfına bakınmakta fevkalâde dikkat etmek lâzımdır. Çünkü, her sözünden ve her hareketinden mes’ûldür ve hepsi için Allahü teâlâya hesap verecektir.”
“Bir kimseye bir sıkıntı ve üzüntü geldiği zaman, eğer nefsi kuvvetli ise, o kimse üzülür, müteessir olur ve ızdırap çeker. Şayet o kimsenin Allahü teâlâya yakınlığı varsa, kendisine gelen sıkıntı ve üzüntüler sebebiyle hiç üzülmez ve müteessir olmaz.”
“İçinde hakîkî aşk acısı bulunmayan kimseye, bu yolda ilerlemek nasîb olmaz.”
“Allahü teâlânın velî kulları, meclislerinde bulunan kimseleri ma’nevî yönden fâidelendirirler.”
“Ağzına helva veren kimse ile, ensene tokat atan kimse arasında fark gözettiğin müddetçe îmânın kemâle gelmiş değildir.”
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Reşehât ayn-ül-hayât (Arabî) sh. 187
2) Reşehât ayn-ül-hayât (Osmanlıca) sh. 258İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
MEVLÂNÂ BEHÂÜDDÎN BİN ŞEYH LÜTFULLAH
İslâm âlimlerinden ve evliyânın büyüklerinden. Hacı Bayram-ı Velî hazretleri’nin önde gelen talebelerinden ve halîfelerinden olan Lütfullah Efendi’nin oğludur. İsmi, Mevlânâ Behâüddîn bin Şeyh Lütfullah’dır. Doğum târihi kaynaklarda bulunamamıştır. 895 (m. 1490) senesinde Edirne’de vefât etti.
Zamanındaki büyük âlimlerden ilim öğrenerek yetişen Mevlânâ Behâüddîn, daha sonra Hâcezâde Muslihuddîn Mustafa bin Yûsuf’un hizmetine girdi. Kısa zamanda yükselerek, Hâcezâde’nin ders vekîli oldu. Önce gelen hakîkî İslâm âlimlerinin yaptıkları gibi edebe riâyet ile ilmini arttırdı ve büyük âlimlerden oldu.
İlminin çokluğu ile beraber, fazilet ve güzel hâllerde de çok üstün idi. Vakitlerinin çoğunu ilim ve ibâdete tahsis etmiş idi.
İlimde çok yükselip, insanlara fâideli olacak, ders verecek hâle gelince, Balıkesir Medresesi’ne müderris olarak ta’yin edildi. Bundan sonra Bursa’da, Yıldırım Bâyezîd Hân Medresesi’nde müderris oldu. Daha sonra, Fâtih Sultan Mehmed Hân tarafından İstanbul’da yaptırılan Sahn-ı semân medreselerinden birine ta’yin edildi. Bir müddet sonra, bu vazîfeye Magnisâvîzâde’nin ta’yin edilmesi ile, tekrar Bursa’daki vazîfesine döndü. Bir zaman sonra, kendisini sırf ibâdet ve tâata vermek, başka hiçbir şeyle meşgûl olmamak istedi. Bunun için müderrislik vazîfesini bırakıp, Balıkesir’de yerleşti. İnsanlardan ayrı, kendi hâlinde yaşamayı tercih etti.
Sultan İkinci Bâyezîd Hân, Edirne’de büyük ve mükemmel bir medrese yaptırıp tamamlayınca, bizzat kendisi, ilk müderris olarak o medreseye Mevlânâ Behâüddîn’i ta’yin etti. O da böylece bu kıymetli vazîfeye tekrar başlamış oldu. 895 (m. 1490) senesinde vefât edinceye kadar, burada vazîfe yaptı, insanlar ondan çok istifâde ettiler.
Rivâyet olunur ki, Mevlânâ Behâüddîn hazretleri, Edirne’de birgün evliyâ zâtlardan birisine rastladı. O zât Mevlânâ’ya; “Yolculuk zamanı yaklaştı. Âhırete göç etmek zamanı geldi. Devamlı olarak âhıret hazırlığında bulunmalı değil mi?” diye hitâb etti. Mevlânâ tebessüm ederek; “Evet” ma’nâsına başını salladı.
Bu konuşmadan sonra evine gelen Mevlânâ, vasıyyetini yaptı. Yedi gün hasta yattıktan sonra vefât etti. Onu sevenler, vefâtına çok üzüldüler.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Şakâyık-ı Nu’mâniyye (Arabî) cild-1, sh. 219
2) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 213İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
MEVLÂNÂ BEHÂÜDDÎN KIŞLÂKÎ
Buhârâ’da yetişen hadîs âlimlerinden ve evliyânın büyüklerinden. İsmi, Mevlânâ Behâüddîn Kışlâkî’dir. Buhârâ yakınlarında bulunan Kışlak köyünde doğdu. Buraya nisbetle Kışlâkî denilmiştir. Daha çok Behâüddîn Kışlâkî diye meşhûr olmuştur.
Doğum ve vefât târihleri kat’î olarak tesbit edilemeyen Kışlâkî’nin, dokuzuncu asrın başlarında vefât ettiği bilinmektedir.
Çevresinde bulunan büyük âlimlerin sohbetlerinde bulunarak yetişen Kışlâkî, ilimde yükselerek, zamanında bulunan âlimlerin önde gelenlerinden oldu. Bundan sonra, talebe okutmak, ders vermek sûretiyle hizmete başlayan Kışlâkî ( radıyallahü anh ), Şâh-ı Nakşîbend Muhammed Behâüddîn-i Buhârî hazretlerinin hocalarındandır.
Behâüddîn-i Buhârî hazretleri, tasavvuf yolunun daha başında iken, Nesef beldesinde tesadüfen Mevlânâ Behâüddîn Kışlâkî’yi gördü. Bundan sonra onun sohbet ve hizmetine can atar oldu.
Kışlâkî hazretleri, Şâh-ı Nakşîbend Behâüddîn-i Buhârî’yi daha ilk gördüğünde; “Sen öyle yükseklerde uçacak bir kuşsun ki, bu yolda senin arkadaşın ve uçuş yoldaşın Ârif Dikgerânî olsa gerektir” dedi. Bu söz üzerine Şâh-ı Nakşîbend, Mevlânâ Ârif’i bir an evvel görmek iştiyâkıyla yanmaya başladı. Onun bu hâlini anlayan Kışlâkî, bu sırada köyünde, tarlasında çift sürmekte olan Ârif Dikgerânî’yi yanlarına getirmeyi düşündü ve Behâüddîn-i Buhârî’ye; “Gönlün Mevlânâ Ârifi çok çekiyorsa, çağırayım gelsin” buyurdu. Sonra evinin damına çıkarak; “Ârif, Ârif, Ârif!” diye üç defa seslendi. Bu sırada Mevlânâ Ârif tarladan gelip, öğle namazını kılmış, namazdan sonra yakınları ile sohbet ediyordu. Allahü teâlânın izni ile, Kışlâkî’nin kendisine seslendiğini duyup, yanındakilere; “Beni, Mevlânâ Behâüddîn Kışlâkî çağırıyor. Hemen gitmeliyim. Sizler evlerinize dönebilirsiniz” dedi. Acele ile yola çıktı. Aralarında ikibuçuk günlük mesafe vardı. Bu mesafeyi çok kısa zamanda aldı. Kışlâkî ile Behâüddîn-i Buhârî hazretlerinin bulundukları yere geldi. Behâüddîn-i Buhârî ile Ârif Dikgerânî’nin ilk karşılaşmaları, Kışlâkî hazretlerinin vâsıtası ile bu şekilde oldu.
Kışlâkî hazretleri, dergâhına gelenlere, büyükler yolunda hizmete ihlâsla başlamanın ehemmiyetini anlatırdı. Bir defasında, yeni gelen bir talebesine bu durumu îzâh etmek için; “Mutfakta bir derviş var. Git onu gör” buyurdu. Bu yeni talebe mutfağa gittiğinde, sırtına odun yüklenip mutfağa taşıyan birisini gördü. Bu yeni talebe, böylece hafif ve ağır demeden, ne hizmet varsa hemen el atmak îcâb ettiğini, büyüklere hizmetin insana çok şeyler kazandıracağını anladı.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Reşehât ayn-ül-hayât (Arabî) sh. 49
2) Reşehât ayn-ül-hayât (Osmanlıca) sh. 78İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
MEVLÂNÂ KÂDI-ZÂDE KÂSIM
Osmanlılar zamanında yetişen âlimlerden. İsmi, Kâsım’dır. Kastamonu kadısının oğlu olduğu için, Kâdızâde diye meşhûr olmuştur. Riyaziye (Matematik) ilmindeki yüksek derecesinden ve derin bilgisinden dolayı, Riyaziyeci Kâsım diye de bilinir. Kastamonulu olan Molla Kâsım’ın doğum târihi bilinmemektedir. 899 (m. 1494) senesinde Bursa kadısı iken vefât etti.
Zamanının âlimlerinden çeşitli ilimleri tahsil ettikten sonra, Mevlânâ Hızır Bey’in hizmetinde bulundu. Ondan da aklî ve naklî ilimleri tahsîl ettikten sonra, Tire’de İbn-i Melek Medresesi’ne müderris oldu. İlim tedrisiyle meşgûl iken, Fâtih Sultan Mehmed Hân’ın İstanbul’un fethinden sonra inşâ ettirdiği Sahn-ı semân medreselerinden birine müderris olarak ta’yin edildi. Orada Şakâyik müellifînin babası Seyyîd Şerîf Cürcânî hazretlerinin, Şerh-i Mevâkıf adlı eserini ondan okudu. Birçok talebe yetiştirdi. Daha sonra Bursa kadılığı ile vazîfelendirildi. Adâlet ve doğrulukla hüküm verip, şöhreti her yerde duyuldu. Onun adâlet ve fazileti dillerde darb-ı mesel olarak anlatılırdı. Bursa kadılığı vazîfesinden alınıp, tekrar Sahn-ı semân müderrisliğine getirildi. Sultan İkinci Bâyezîd Hân pâdişâh olunca, onun ismini ve şöhretini duyup, onu tekrar Bursa kadılığına ta’yin etti. Lâkin Molla Kâsım, bu vazîfeye gitmek istemedi. Pâdişâh; “Elbette gitmen gerekir” diye emredince, emre uyarak gitti. Yine adâletle ve doğrulukla hüküm vermeye devam etti. Bursa’da adâletin gereğini yerine getirirken vefât etti.
Kâdızâde Molla Kâsım; nefsinin isteklerine boyun eğmeyen, yüksek akıl sahibi idi. Zekî, insaflı ve Ehl-i sünnet i’tikâdı üzere idi. Fakirlere ve sâlih kimselere muhabbet besler, fakirlere yardım ederdi. Güzel ahlâk ile ahlâklanmıştı. Bütün ilimlerde yüksek derecesi olduğu gibi, matematik ilmine de vâkıf idi ve özel ihtisası vardı.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 207
2) Tâc-üt-tevârih (ulemâ kısmı)İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
MEVLÂNÂ ŞÜKRULLAH (Şükrullah bin Ahmed)
Sultan İkinci Murâd Hân zamanında yetişen Osmanlı âlimlerinden. İsmi, Şükrullah bin Ahmed olup, nisbeti Rûmî’dir.
Doğum târihi ve yeri kaynaklarda bildirilmemektedir. 864 (m. 1459) senesinde vefât etti. 894 (m. 1489) senesinde vefât ettiğini söyleyenler de vardır. Şeyh Vefât türbesinde medfûndur.
Sultan İkinci Murâd Hân zamanında, faziletli, irfanı ve bilgisinin çokluğu ile övülen, devlet adamları ve halk tarafından sevilen bir kimse idi. Sultan Murâd Hân, Mevlânâ Şükrullah’ı çok sever ve i’timâd ederdi. Hattâ ba’zı mühim işleri ona havale ederdi. Bir defasında Osmanlılar Avrupa’da haçlılarla uğraşırken, Karamanoğulları da Osmanlı sınırına tecâvüz ettiler. Beyşehir’i alarak Isparta’ya kadar ilerlediler. Rumeli’de haçlılar yenilince, Osmanlılar Karamanoğulları ile olan anlaşmazlıklarını halletmek istediler. Derhâl Karamanoğulları üzerine ordu gönderildi. Zor durumda kalan Karamanoğlu İbrâhim Bey, memleketinin en yüksek âlimlerinden Mevlânâ Hamza Karamânî’yi, özür dilemek ve sulh yapmak için Sultan İkinci Murâd Hân’a gönderdi. Sultan da, 839 (m. 1435)’da Karamanoğlu İbrâhim Bey’in özrünü kabûl ettiğini bildirmek için Mevlânâ Şükrullah’ı gönderdi. Mevlânâ Şükrullah, Sultan Murâd Hân’ın vefâtından sonra, Fâtih Sultan Mehmed Hân zamanında da aynı i’tibârı gördü. Fâtih Sultan Mehmed Hân tarafından da sevilirdi.
Hacca gittiği sırada, Mısır âlimlerinden de istifâde etti. Çeşitli dînî ve fennî ilimlerde âlim idi. Yazdığı eserlerinden ba’zıları şunlardır: 1- Minhâc-ur-reşâd: Bu kitabını, o zaman bilinen 145 ilim ve fenden istifâde ederek yazdığını söyler. 2- Fütuhat fil-Cefr, 3-Câmi’ud-Duâvât, 4- Enîs-ül-ârifîn, 5-Şerhu Kasîdet-il-Emâlî, 6- Behcet-üt-tevârih: Bu kitabı, 861 (m. 1456) senesinde yazmıştır. 13 bölüm hâlinde tertîb etmiştir, 1. Bölüm; kâinatın yaratılışından bahseder. 2. Bölüm; Peygamberlerden aleyhimüsselâm bahseder. 3. Bölüm; Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) nesebinden bahseder. 4. Bölüm; Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) dünyâya teşrîf etmelerinden ve o andaki garîb hâdiselerden bahseder. 5. Bölüm; Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) çocuklarını ve hanımlarını anlatır. 6. Bölüm; Aşere-i mübeşşere’den (r.anhüm) bahseder. 7. Bölüm; Sahâbe-i Kirâmın büyüklerinden bahseder. 8. Bölüm; âlimleri anlatır. 9. Bölüm; tasavvuf büyüklerinden bahseder. 10. Bölüm; hakimlerden bahseder. 11. ve 12. Bölüm; İran, Emevî ve Abbasî sultanlarından bahseder. 13. Bölüm; Osmanlı sultanlarından bahseder. Farsça olan bu eser, İranlı şâir Muhlis tarafından Türkçeye çevrilerek. Kanunî Sultan Süleymân Hân’a hediye edilmiştir.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-4, sh. 303
2) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 114
3) Keşf-üz-zünun sh. 257, 258
4) İzâh-ül-meknûn cild-1, sh. 353İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
MİDYEN BİN AHMED EL-EŞMÛNÎ
Evliyânın büyüklerinden. İsmi, Midyen bin Ahmed el-Eşmûnî olup, Mısır’da Nil nehrinin garb sahilinde bulunan Eşmûn beldesinde yetişti. Nesebi, Ebû Midyen Magribî hazretlerine dayanmaktadır. Doğum târihi tesbit edilemiyen Midyen bin Ahmed, 862 (m. 1457) senesinde vefât etti. Vefât târihinin 850 (m. 1446) olduğu da rivâyet edilmiştir.
Zamanında bulunan evliyânın önde gelenlerinden olan Eşmûnî, Ahmed Zâhid hazretlerinin yüksek talebelerinden idi. Onun vefâtından sonra Muhammed Hanefî’nin talebeleri arasına girip tasavvuf yolunda ilerlemeye çalıştı. Evliyânın yükseklerinden oldu. Onun ilminden ise birçok kimse istifâde etti. Üstünlüğü, yüksekliği başka memleketlere kadar yayıldı. Birçok faziletleri kendisinde toplamış idi. Çok kerâmetleri görüldü.
Bir defasında dergâhında bulunan mescide bir minare yapılmıştı. Ustalar minareyi yapıp bitirdikten sonra, minare bir tarafa doğru eğrildi. Herkes minarenin yıkılacağını, yakında bulunan evlere zarar vereceğini zannedip telâşlandılar. Bu işten anlayan mühendisler oraya toplanıp incelediler ve nihâyet minarenin yıkılmasına karar verdiler. Bu sırada oraya gelen Eşmûnî ( radıyallahü anh ), sırtını minareye dayadı. Biraz yüklenince, minare yavaş yavaş doğruldu. Sonunda da tam düzgün hâle geldi. Orada toplanan insanların hepsi, bu hâli görüp hayretle seyrettiler. O minarede, daha sonra bir eğrilme hâli görülmedi. Hattâ bu minarenin, günümüze kadar durduğu bildirilmektedir.
Midyen bin Ahmed el-Eşmûnî’nin uzak bir yerden gelmiş bir talebesi vardı. Bu talebe birgün hocasına gelerek dedi ki: “Efendim, siz de münâsip görürseniz, ben memleketime gidip oradaki mallarımı satmayı, orası ile alâkayı kesip, burada tamamen sizin yanınıza yerleşmeyi istiyorum.” Onun bu fikrini münâsip gören hocası, ona izin verdi. O da memleketine gitmek üzere yola çıktı. Memleketine vardığında, ineğini ve satılabilecek mallarını sattı. Bunların ücreti olan altınları bir keseye koyup, onu da sarığının arasına bağladı. Bundan sonra, hocasının yanına gitmek üzere yola çıktı. Bir gemiye bindi. Bir gün kadar gittikten sonra, üzerinde yol aldıkları Nil nehrinde bir fırtına çıktı. Çok şiddetli esiyordu. Bu esnada, o talebenin sarığı, şiddetli rüzgâr sebebiyle başından uçup nehre düştü. Böylece altınlar da gitmiş oldu. O talebe, bunda da bir hikmet bulunduğunu düşünerek yola devam etti.
Hocasının yanına geldiğinde, başından geçenleri ona anlattı. Bunları dikkatle dinleyen hocası, tebessüm edip, üzerinde oturmakta olduğu seccadenin bir köşesini kaldırdı. Oradan talebenin nehre düşürdüğü kesesini çıkarıp, talebeye verdi. Bunun gemiden nehre düşürdüğü kesesi olduğunu ve hâlâ ondan sular damlamakta olduğunu gören talebe hayretler içinde kalıp, bu hâlin, hocasının bir kerâmeti olduğunu anladı.
Rivâyet edilir ki, yaşlı bir kadıncağız, Midyen Eşmûnî’ye gelerek dedi ki: “Efendim. Benim sâdece otuz dînâr altınım var. Bunları size veriyorum. Siz de benim Cennete girmeme kefil olunuz.” O da; “Böyle şey olur mu? Hem ben buna selâhiyetli değilim” buyurdu. Buna rağmen o kadın, otuz dînârı bırakıp gitti. O günlerde de vefât etti.
Kadının vârisleri Midyen Eşmûnî’ye gelip; “Onun size verdiği vekâlet sahîh değildi. O hâlde o altınları bize vermeniz lâzımdır” diyerek, altınları istediler. O da birkaç gün sonra vereceğini bildirdi.
Vefât etmiş olan kadın, rü’yâda vârislerine görünüp, herbirine dedi ki: “Bana olan lütuf ve fadlından dolayı, benim nâmıma Eşmûni hazretlerine teşekkür ediniz. Ben o altınları, kendisinin ve talebelerinin ihtiyâçlarını karşılamak üzere ona hediye etmiştim.
Bütün malım o altınlar idi. Hepsini, seve seve o zâta hediye ettim. Allahü teâlâ, o büyük zâta olan hürmet ve muhabbetim sebebiyle bana rahmet etti ve Cennetini ihsân etti. Sakın altınları geri almak için uğraşmayınız.” Hepsi aynı rü’yâyı gören vârisler, Eşmûnî’den otuz altını istemekten vazgeçtiler. Durumu kendisine bildirdiler. Rivâyet edilir ki, Midyen Eşmûnî hazretleri, birgün dergâhının yakınında bulunan bir dereden abdest alıyordu. Bir ara takunyasının birini çıkarıp, doğu tarafına doğru fırlattı. Takunyayı öyle şiddetli bir şekilde fırlattı ki, orada bulunanlar nereye düştüğünü anlıyamadılar ve hocalarının niçin böyle yaptığına bir ma’nâ veremeyip, bir hikmeti olduğunu düşündüler. Bu hâdisenin üzerinden bir sene geçmişti ki, Midyen Eşmûnî’nin çok uzak doğu beldelerinden birinde bulunan bir talebesi, birgün Eşmûnî’nin dergâhına geldi. Elinde, Eşmûnî’nin bir sene önce o tarafa doğru attığı takunyası vardı. O talebenin anlattığına göre, Eşmûnî hazretlerinin bulunduğu beldeden çok uzakta oturuyordu ve bir de kızı vardı. Ahlâkı bozuk bir kimse, ıssız bir yerde bu kıza musallat olmak istedi. Çok zor durumda kalan o kız da; “Ey babamın üstadı, hocası olan zât! Bu kimsenin bana bir kötülük yapmasından beni koru. Bana yardım et!” diye imdâd istedi. Tam bu sırada, Eşmûnî hazretlerinin bulunduğu beldenin tarafından bir takunya gelip, şiddetle o ahlâkı bozuk kimseye çarptı. Neye uğradığını anlıyamayan o kimse, kaçıp gitti. O kız da böylece kurtulmuş oldu. İşte, bir sene önce atılan takunya bu idi.
İmâm-ı Şa’rânî’nin bildirdiğine göre, Muhammed Harîfiş ed-Dünûşerî, Muhammed Gamrî’nin talebelerinin ileri gelenlerinden idi. Bu zât diyor ki: “Hocamız Muhammed Gamri vefât edince, kime talebe olacağımızı birbirimize sorduk. Onun gibi bir zât bulabilmek çok zor idi. Evliyâlık yolunda bulunanlardan ba’zılarına suâl edip, kendileriyle istişâre ettim. Bana dediler ki: “Senin aradığın vasıfların kendisinde bulunduğu bir zât olarak Midyen Eşmûnî’yi tanıyoruz. Sen ona git.” Bundan sonra Eşmûnî’nin yanına gittim. Avluda abdest almakta olduğunu söylediler. Oraya gittim. Orada, sarığı ve cübbesi büyük olan heybetli bir zât vardı.
Ortada; bir ibrik, leğen ve elinde havlu ile bekleyen başka bir kimse duruyordu. O bekleyen kimseye; “Eşmûnî nerededir?” diye sordum. O heybetli zâtı işâret ederek; “İşte budur” dedi. Ben o zâtı, vefât etmiş olan hocam Gamri’ye benzettim. O da büyük bir sarık ve cübbe giyerdi. O da abdest aldıktan sonra bir havlu ile kurulanırdı. Bu zât, görünüş i’tibâri ile hocama benziyor ama, evliyâlık yolundaki derecesi acaba nedir? Kerâmet sahibi bir velî midir? diye düşünerek, kalbimden bir beyti okudum. O beytin bir yerini bilerek yanlış okudum. Bundan sonra Midyen Eşmûnî ( radıyallahü anh ) bana dönerek; “O beyti öyle değil, şu şekilde oku!” diyerek, o beyti düzgün olarak okudu. Sonra da; “Sen kalkıp uzak memleketten buraya kadar gelirsin. Sonra da, şu âna kadar tam teslim olmamış bir kalb ile bizi imtihan etmeye mi kalkarsın?” dedi. Ben de; “Tövbe ettim” deyip, ellerine sarıldım. Ona talebe oldum. Allahü teâlânın izni ile, onun yanında çok fâidelere kavuştum.” Buna benzer menkıbeler daha başka zâtlar için de anlatılmış, rivâyet edilmiştir.
Rivâyet edilir ki, Sultan Çakmak bir ara mâlî bakımdan çok zayıflamış, askerin yiyeceğini te’min etmekte bile zorluk çekmeye başlamıştı.
Midyen Eşmûnî’nin yanına bir adamını gönderen Sultan Çakmak, onun duâsını ve bu zor durumda ondan yardım istediklerini bildirdi. O gelen kimseye büyük bir taş direk veren Eşmûnî, taşıyıcılar ile o taş sütunu sultâna gönderdi. Sultan o sütunu gördüğünde, Allahü teâlânın izni ile ve Eşmûnî hazretlerinin duâsı bereketi ile onun altın hâline döndüğünü hayretle müşâhede etti. O ma’deni satıp, parasını Beyt-ül-mâl’e koydu. Bu sebeple mâlî durumları düzeldi. Eşmûnî’nin bereketi ile rahatladılar ve ona çok duâ ettiler. Hürmet ve bağlılıkları da daha çok arttı. Büyük bir darlıktan böylece kurtulmuş olan Sultan Çakmak; “İşte hakîkî sultan bu büyüklerdir” dedi.
Rivâyet edilir ki, yaşı ilerlemiş bir kimse, Midyen el-Eşmûnî’ye gelerek dedi ki: “Ey efendim! Ben az bir zamanda Kur’ân-ı kerîmi ezberlemek istiyorum. Fakat muvaffak olamıyorum. Bana yardımcı olur musunuz?” Eşmûnî bu kimseye bir odayı gösterip; “Burada ezberlemeye çalış” buyurdu. O da, odaya girip çalışmaya başladı. Sabah olduğunda, Kur’ân-ı kerîmin hepsini ezberlemişti. Bir gece gibi çok kısa bir zamanda, Kur’ân-ı kerîmin tamâmını ezberlemesinin, Midyen Eşmûnî hazretlerinin bir kerâmeti olduğunu anladı.
Eşmûnî’ye bir fıkhî mes’ele suâl edilse, cevap vermez, suâl edene; Îsâ ed-Darîr’in yanına gidip ona sormasını söylerdi, Îsâ ed-Darîr Eşmûnînin dergâhında bulunan ümmî bir zât idi. Yine birgün birkaç kişi gelerek, Eşmûnî’ye ba’zı fıkhî mes’eleleri suâl ettiler. Fakat bunların maksadları, suâlin cevâbını öğrenmek değil, Eşmûnî’yi imtihan etmek idi. Eşmûnî bunlara da aynı şekilde; Îsâ ed-Darîr’e gitmelerini, suâllerini ona sormalarını söyledi. Onlar ise; “Biz bu suâlimizin cevâbını senden başka kimseden istemeyiz” dediler. Eşmûnî ( radıyallahü anh ), bunların suâli kendisini imtihan etmek maksadıyla sorduklarını kalb gözüyle anlayıp, o kimselere buyurdu ki: “Bu suâlin cevâbı falan kitaptadır. O kitap sizde mevcûttur. O kitap, kütüphânenizde raf üzerindedir. O kitabın onuncu sayfasının yedinci satırında, suâlinizin cevâbı vardır.” Bu sözleri hayretle dinleyen o kimseler, geri gidip baktılar; aynen Eşmûnî’nin ta’rîf ettiği yerde suâllerinin cevâbını buldular. Bundan, o zâtın kerâmet sahibi, büyük bir velî olduğunu anlayıp çok pişman oldular. Yaptıklarına tövbe ettiler.
Eşmûnî hazretlerinin dergâhına yakın bir yerde, yahudi bir doktor vardı. Bu doktor, zaman zaman dergâha gelip, orada bulunanları ücretsiz olarak muayene ederdi. Etrâftan ba’zı kimseler de; “Bu yahudi doktoru dergâhına niye sokuyor?” diye Eşmûnî’yi ayıplarlardı. Hattâ birgün, bu düşüncelerini ona söylediler. O da bunlara; “Siz o doktoru yahudi zannedersiniz. Fakat birkaç gün daha sabredin, bakalım ne göreceksiniz?” dedi. Bu hâdiseden az bir zaman geçmişti ki, o yahudi doktor müslüman oldu. Böylece Eşmûnî’nin, bu doktora niçin iltifât ettiği anlaşılmış oldu.
Midyen Eşmûnî hazretlerinin dergâhında, yazı işlerine bakan kâtip; “Hocamız bize her neyi haber verdi ise, o şey, Allahü teâlânın izniyle, aynen söylediği şekilde mutlaka meydana gelmiştir” dedi.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Tabakât-ül-kübrâ cild-2, sh. 101
2) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild-2, sh. 249İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
MOLLA ABDÜLKERÎM EFENDİ
Osmanlı Devleti’nin altıncı şeyhülislâmı, Hanefî mezhebi fıkıh âlimi. Doğum yeri ve târihi bilinmemektedir. Balkan ülkelerine yapılan bir fetih hareketinde, Sultan İkinci Murâd Hân’ın beylerinden Mehmed Ağa tarafından esîr edilen hıristiyan çocukları arasında Osmanlı başşehrine geldi. O sırada şehzâde olan Sultan Mehmed Hân’a hediye edildi. Sultan İkinci Bâyezîd zamanında şeyhülislâm oldu. 900 (m. 1495) senesinde vefât etti. Edirne’de yaptırmış olduğu sıbyan mektebinin bahçesine defnedildi.
Molla Abdülkerîm Efendi, Osmanlı payitahtına gelince, ehil kimseler tarafından yapılan zekâ testinde ilk derecelere girdi. Küfür diyarından kurtaran Mehmed Ağa tarafından, Şehzâde Mehmed Çelebi’ye (Fâtih) hediye edildi. Sarayda İslâm terbiyesine göre yetiştirilip, Türkçe öğretildi. Arabca ve Farsçaya vâkıf oldu. Meşhûr âlim Alâeddîn Ali Tûsî’den ilim öğrendi. Molla Fenârî’nin oğlu Muhammed Şah Fenârî ve Alâeddîn Tûsî’nin talebesi olan Sinân-ı Acemî’nin ilminden istifâde etti. Aklî ve naklî ilimlerde âlim oldu. İstanbul’un fethinden önce ba’zı medreselerde müderrislik yaptı. İstanbul’un fethinden sonra, İstanbul’da açılan medreselerden birine, daha sonra da Sahn-ı semân medreselerine müderris ta’yin edildi. Daha sonra, 893 (m. 1488)’de, Molla Gürânî’nin vefâtından sonra şeyhülislâm oldu. 900 (m. 1495) senesinde vefât edinceye kadar bu vazîfede kaldı.
Molla Abdülkerîm Efendi, güzel ahlâkı, cömertliği ve insanlara olan şefkat ve merhameti ile çok sevildi. Pekçok talebe yetiştirip, avvâm ve havvâstan çok kimseye nasihatlerde bulundu. Pekçok günahkârın tövbe edip sâlih amel işlemesine, birçok kâfirin müslüman olmasına vesîle oldu. Herkes tarafından sevildi ve hürmet gördü.
Kitap yazmak için fazla vakit bulamayan Abdülkerîm Efendi, Sa’deddîn Teftâzânî’nin ( radıyallahü anh ) eserlerinden “Telvîh”in baş kısmına ve “Metâlî”ye haşiyeler yazdı.
Molla Abdülkerîm Efendi, esîr alınan Hıristiyan çocukları arasında payitahta getirilirken, atın üstüne atılan heybenin bir tarafını Fâtih devri vezîr-i a’zamlarından Mahmûd Paşa ile birlikte paylaşıyor, heybenin diğer gözünde Molla Ayas, tek başına dengeyi sağlıyordu. Daha sonraları Molla Ayas, onlarla bir araya geldiğinde; “Payitahta gelirken ağırlıkça sizin ikinize nasıl denksem, şimdi de ilim bakımından ikinize öyle dengim” der latife yapardı.
Fâtih Sultan Mehmed Hân’ın vezîrlerinden Mahmûd Paşa’ya yakınlığı ile tanınan Molla Vildân anlatır: “Birgün Mahmûd Paşa, söz arasında beni çok sevdiğinden bahsetti. Ben de, onun Molla Abdülkerîm Efendi’ye olan ilgisinden bahisle; “Siz, benden çok Abdülkerîm Efendi’yi seversiniz” dedim. Mahmûd paşa da; “Evet, doğru söyledin” dedi. Ben de; “Molla Abdülkerîm sizin Cennete girmenize sebeb mi olacak ki, bu kadar seviyorsunuz?” dedim. Mahmûd Paşa da; “Cennete sokacak desem de olur. Çünkü o, benim günahlardan tövbe etmeme vesîle oldu. Fâtih Sultan Mehmed Hân’ın kapıcıbaşısı iken, bir günâha mübtelâ olmuştum. Bir sabah Abdülkerîm Efendi, evimizi şereflendirdi. Bir müddet sohbetten sonra, ayağa kalktı. Hürmet ve ta’zimle kapıya kadar yolcu ederken, Abdülkerîm Efendi bana döndü ve; “Dünyâ ve âhıretine yarar bir sözüm var ki, iyi dinleyip kötülüklerden sakınasın” dedi. Ben de; “Buyurun” dedim. Sözüne devamla; “Elhamdülillah, ilim sahibisin ve pâdişâhın da yakınlarındansın. Çok geçmeden vezirlik makamına yükseleceğin aşikârdır. Ne yazık ki, içini ve dışını günah pisliklerinden temizlemeye gayret etmezsin. Vezirlik makamı, akıllı kimselerin durağıdır. Osmanlı Devleti’nin yüce dîvânı, temiz insanların toplandığı bir yerdir. Gel kerem eyle, içini o günah pisliklerine bulama ve dalâlet çukurlarına düşüp debelenme!” dedi. O bana bu nasihatleri verirken, hava soğuk olmasına rağmen boncuk boncuk terledim. Hemen o ânda tövbe ettim ve onun bildirdiği doğru yoldan ayrılmadım” dedi. Ben de; “Gerçekten onu sevmek yalnız size değil, bize de vâcib oldu demekten kendimi alamadım.”
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 176
2) Devhat-ül-meşâyıh sh. 12
3) Tâc-üt-tevârih (ulemâ kısmı)
4) Kâmûs-ül-â’lâm cild-1, sh. 3089İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
MOLLA AYAS
Osmanlı devri ulemâ ve evliyâsından. Fâtih Sultan Mehmed Hân’ın ilk hocalarındandır. Nerede, ne zaman doğduğu ve vefât târihi bilinmemektedir. Hocaları ve talebeleri ile olan münâsebetlerinden, dokuzuncu asrın ikinci yarısında vefât ettiği anlaşılmaktadır. Bursa’da vefât edip, Zeynîler kabristanına defnedildiği tahmin edilmektedir.
Küçük yaşta keskin zekâsı ile ilim meclislerine giren Molla Ayas, Ayasolug (Selçuk) Çelebisi adıyla tanınan Ayasolug kadısı oğlu Mehmed Çelebi’den ilim tahsil etti. Hocazâde Muslihuddîn Bursavi ile beraber ders görüp, ilim öğrenirlerdi. Daha sonra Bursa Sultan Medresesi müderrislerinden Hızır Bey’e dânişmend oldu. Din ve fen ilimlerinde tahsilini tamamladı. Genç yaşta iken ilimde kemâle geldi. Onun bu ilminden haberdâr olan Sultan İkinci Murâd Hân, şehzâdesi Mehmed’e hoca ta’yin etti. Birkaç sene Fâtih Sultan Mehmed Hân’a ilim öğreten Molla Ayas, Zeynüddîn Hafi hazretlerinin talebelerinden Abdüllatîf Makdisî’nin talebesi olan Tâcüddîn İbrâhim Karamânî’nin hizmetine girdi. Onun kalbelere şifâ, gönüllere deva olan mübârek bakışlarını üzerinde hissetmek, bulunmaz sohbetlerinden istifâde etmek için gayret gösterdi. Sıkı riyâzetler çekti, ilâhî cezbelere, feyzlere kavuştu. Ledünnî ilminde üstâd oldu. İnsanlara doğru yolu öğretmek vazîfesi verildi. Bursa’ya yerleşti. Ömrünün sonuna kadar orada kaldı. Pekçok talebe yetiştirdi. Talebelerinin geçimini de kendisi karşılar, Allahü teâlânın kendisine ihsân ettiği maldan, ihtiyâç sahiplerine bol bol ikramda bulunurdu. Dünyâ ve dünyâ ehlinden ayrılıp, bütün varlığı ile Allahü teâlâya yöneldi. Vakitlerini ilim öğrenmek ve öğretmek, Allahü teâlâya ibâdet etmekle geçirirdi. İnsanlara sık sık nasihatlerde bulunur, Allahü teâlânın dînini öğrenip, O’nun rızâsına kavuşmak için gayret etmelerini tenbîh ederdi.
Sultan Bâyezîd-i Velî ve Yavuz Sultan Selim Hân devri evliyâsının büyüklerinden olan Seyyîd-i Velâyet ( radıyallahü anh ) anlatır: “Hocam Âşıkpaşazâde Şeyh Ahmed’le beraber hacca gittik. (Âşıkpaşazâde Ahmed ( radıyallahü anh ), Abdüllatîf Makdisî hazretlerinin halifesi idi.) Arafat’a doğru yaklaşırken, hocam bana; “Oğlum, Arafat’ta İmâmın sağında duran zamanın kutbudur. Dikkat et bakalım, onu tanıyabilecek misin dedi. Biraz sonra Arafat’a vardık. Namaz vakti gelince, İmâma en yakın yerde durduk, iyice baktım, İmâmın sağında duran zât, bizim Bursa’da bırakıp geldiğimiz Molla Ayas’tan başkası değildi. Molla Ayas’ın burada olabileceğini hiç hatırıma getirmediğim için, acaba o mu veya bir başkası mı diye düşünüp, hocama da durumu arz ettim. O da baktı. Ben de tekrar baktım. Gerçekten Molla Ayas’tan başkası değildi. Haccı ifâ edip Bursa’ya dönünce, bizi karşılamaya gelenlerden biri; “Arafat’ta Kutb-i zamanı gördün mü? Onun kim olduğunu bilebildin mi?” dedi. Ben de; “Gördüm, Molla Ayas idi” dedim. O gece şiddetli bir hastalığa yakalandım. Ölümün yaklaştığını hissettim. Sabaha doğru kendime geldim. Hocam Âşıkpaşazâde Ahmed’le ( radıyallahü anh ) beraber, Molla Ayas’ı ziyârete gittik. Evine girdik. Bizi karşılayıp buyur ettikten sonra, Molla Ayas, bana pek dikkatli baktı. Hocama; “Bu kimdir?” diye sordu. O da; “Bu benim oğlumdur efendim” dedi. Bunun üzerine Molla Ayas; “Bu, benim sırrımı gizlemeyip açığa çıkardı. Bu gece Allahü teâlâya bunun vefâtı için üç defa yalvardım. Fakat Resûlullahın ( aleyhisselâm ) rûh-i şerîflerinin şefaati bereketiyle helak olmaktan kurtuldu. Ben de bunun, gerçekten Resûlullahın ( aleyhisselâm ) soyundan olduğunu anladım” dedi. Sonra yine bana dönüp; “Sırrı yaymak büyük tehlikedir. Böyle şeyleri yaymaktan sakınıp, gizlemek lâzımdır” dedi.
Molla Ayas, yetiştirmiş olduğu talebeler yanında, birçok kitaba haşiyeler ve tashihler yaptı. Kitaplarda görülen yanlışlıkları düzeltmeye çok önem verirdi. Bu işte tanındı. Evinde aynı kitabın birkaç nüshası bulunurdu. Bakanlar, herbirinin baştan sona tashih edilmiş, anlaşılmayan yerlerinin de açıklanmış olduğunu görürdü.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 189
2) Tâc-üt-tevârih. (ulemâ kısmı)İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
MOLLA CÂMÎ
Hirat’da yetişen âlim ve evliyânın en büyüklerinden. İsmi, Abdürrahmân bin Nizâmeddîn Ahmed olup, lakabı Nûreddîn’dir. Câmi ve Mevlânâ nisbetleriyle meşhûr oldu. Anadolu’da Molla Câmi diye tanınmaktadır. 817 (m 1414)’de İran’ın Câm kasabasında doğdu. İmâm-ı Muhammed Şeybânî hazretlerinin soyundandır. Beş yaşında iken Muhammed Pârisâ hazretlerinin huzûruna götürülüp, teveccühüne mazhar oldu. Mevlânâ Sa’düddîn-i Kaşgâri’den feyz alarak kemâle geldi ve irşâda me’zûn oldu. Çok kitap yazdı. “Nefehât”, “Şevâhid-ün-nübüvve” kitapları meşhûrdur. Çok kerâmetleri görüldü. Fâtih Sultan Mehmed, onu İstanbul’a da’vet etti. Konya’ya kadar geldi. Fâtih’in vefâtını haber alınca geri döndü. Hirat’da Şeyh-ül-İslâm idi. 898 (m. 1492) senesi Muharrem ayının onsekizinci günü, Cum’a ezanı okunurken Hirat’da vefât etti.
Mevlânâ Abdürrahmân’ın babası Nizâmeddîn Ahmed, ilim ve takvâ sahibi idi. Haramlardan şiddetle kaçardı. Oğlunun da ilim ehli olması için Hirat’daki Nizâmiyye Medresesi’ne getirdi. O sırada Abdürrahmân Câmi henüz küçüktü, bülûğ yaşına gelmemişti. Fakat medresede; zekâsı, mes’eleleri anlamakta fevkalâde kavrayışı, hocaları ve arkadaşları üzerinde büyük bir te’sîr bıraktı. Tahsilinin başlangıcında, Muhtasar ve Telhis isimli kitaplar üzerinde çalışırken, daha önce gelen ileri sınıftaki arkadaşları Şerh-i Miftâh ve Mutavvel isimli kitapları okuyordu. Mevlânâ Abdürrahmân, kısa zamanda kendi kitaplarını bitirip, en ileri seviyedeki arkadaşlarının okuduğu kitapları okumağa başladı. Bu derece sür’atle arkadaşlarına yetişip onları geçmesi, herkesi şaşırttı. Nitekim hocaları; “Semerkand, Semerkand olalıdan beri, Molla Câmî’den daha zekî ve kabiliyetli bir kimse görmedi” demekten kendilerini alamadılar. Burada Hâce Ali Semerkandî’nin, Şihâbüddîn’in ve Mevlânâ Cüneyd-i Usûlî’nin derslerine devam etti. Din ilimlerinden başka, diğer fen ilimlerine de ilgi duyan Molla Câmi, Uluğ Bey zamanında Bursalı Kâdızâde Rûmî’nin matematik derslerine devam etmiştir. Bu sırada Hirat’da, meşhûr astronomi âlimi Ali Kuşçu ile görüştü. Ali Kuşçu, Molla Câmi’ye astronomi ilmine dâir gayet güç suâllerden birkaç tanesini sordu. O da hepsini, en ince ayrıntılarına kadar ayrı ayrı cevaplandırdı. Ali Kuşçu, bu cevaplara hayran kaldı. Bunun üzerine Ali Kuşçu’ya; “Sizin ilim hazînenizde bundan daha üstün bir nesne yok mudur?” diyerek latife etti. Ali Kuşçu ise; “Molla Câmi ile karşılaştıktan sonra, anladım ki, ondaki bilgiler normal yol ile elde edilen bilgilerden değildir. Allahü teâlânın ona olan bir ihsânıdır” demek zorunda kaldı.
Mevlânâ Abdürrahmân Câmi, kısa zamanda aklî ve naklî ilimleri öğrendi. Öyle ki, Hirat’da meşhûr olan beş âlimden birisi oldu.
Hirat’da Sa’düddîn-i Kaşgârî hazretleri, hergün câmi kapısının önünde, namazdan önce ve sonra talebeleriyle sohbet ederdi. Molla Câmî’nin de yolu, o câminin önünden geçerdi. Sa’düddînî Kaşgârî ne zaman Molla Câmî’yi görse; “Bu gençte görülmemiş bir kabiliyet var. Onun hâline âşık oldum. Bu gencin, bu istidâdını boşa kullanmaması için onu yetiştirmeliyiz. Fakat bunu kendisinin taleb etmesi lâzım” buyururdu. Molla Câmi, birgün rü’yâsında Sa’düddîn-i Kaşgârî hazretlerini gördü. Molla Câmî’ye, “Öyle bir sevgiyle bağlan ki, bırakmak mümkün olmasın” buyurdu. Bu rü’yâ, Abdürrahmân Câmî’ye pek fazla te’sîr etti. O anda Horasan’da idi. O gün hemen yola çıkıp, Hirat’a geldi ve Sadüddîn-i Kaşgâri’nin huzûruna girdi. Onun sohbeti ile şereflendi. Bu sohbette, kalbinde pekçok değişiklere şâhid oldu. Sa’düddîn-i Kaşgârî’nin ba’zı kerâmetlerini görünce, ona bağlılığı daha da arttı. Zâhirî ilimlerin yanısıra, bâtınî ilimlerde de yükselmek için Sa’düddîn hazretlerine canla başla hizmet etmeye, onun teveccühlerine kavuşup, fevkalâde olgunluklara sahip olmaya başladı. Sa’düddîn-i Kaşgâri, Molla Câmî’nin ilk geldiği gün; “Rabbimize hamdolsun ki, Mevlânâ Abdürrahmân gibi bir şahin tuzağımıza düşmüştür. Artık bunu yetiştirmek, zayi etmemek lâzımdır” buyurdu. Artık hep onunla meşgûl olmaya başladı. Molla Câmî’nin, Sâ’düddîn-i Kaşgârî’nin talebesi olduğunu işiten Muhammed Câcermî; “Beşyüz yıldan beri Horasan toprağının bir benzerini yetiştiremediği bir ilim erbâbını, Mevlânâ Sa’düddîn-i Kaşgâri, bir teveccühte yolundan çevirdi ve kendi “Ahrâriyye” ismi verilen yoluna aldı” buyurdu. Mevlânâ Abdürrahîm ise; “Abdürrahmân Câmî, aklî ve naklî ilimleri bırakıp tasavvuf yoluna girene kadar, insanı zâhirî ilimlerden başka hiçbirşey kemâl derecesinde olgunlaştıramaz der idim. Fakat onun tasavvufa yönelişinden sonra, bu düşüncemin yanlış olduğunu anladım” dedi.
Abdürrahmân Câmî, Sa’düddîn-i Kaşgâri hazretlerinin emriyle tenhâ bir yerde halvet etmeye, nefsini terbiye için riyâzet ve mücâhede yapmaya başladı. Ya’nî, nefsinin isteklerini terkedip, istemediklerini yapmak için uğraştı. Vakitlerini, insanlardan uzak yerlerde Allahü teâlâyı zikretmek, namaz kılmak ve Kur’ân-ı kerîm okumakla geçirdi. İnsanlardan öyle ayrılmıştı ki, adetâ insanlarla konuşmayı unuttu. Aylarca devam eden bu hâlin sonunda kalb gözü açıldı ve melekler âlemini seyretmeğe daldı. Daldığı bu âlemin tecellîleri onun gözünün önünde belirdi ve herşeyden sıyrılmış olarak kendini Allahü teâlâya verdi. O zaman anlıyamadığı bir arzu ile Kâ’be’ye doğru yollara düştü. Bir müddet gittikten sonra kendine gelip; “Ben hocamdan izin almadan nereye gidiyorum? İzinsiz ve rızâsız bir iş yapılır mı? Bu benim yaptığım doğru değildir, derhâl dönmeliyim” diyerek, hocası Sadüddîn-i Kaşgârî’nin huzûruna döndü. Bu hâdise üzerine Molla Câmî buyurdu ki: “Bu “Ahrâriyye” ismi verilen âlimler silsilesinin yoluna ilk girdiğim zamanlarda, bana nûr belirtileri görünmeye başladı. Hocamın emri üzerine bunlara iltifât etmeyip, o nûrun devamlı olmasını sağlamaya çalıştım. Şunu iyi bilmelidir ki; nûr, keşif ve kerâmetin meydana gelmesi, insanın tamâmiyle olgunlaştığına, nefsini terbiye ettiğine işâret değildir. Bunlara güvenmemelidir. Talebeye en üstün kerâmet, hocasının sohbetiyle pişmesi, onun teveccühleri altında nefsinden kurtulmasıdır.”
Molla Câmî hazretleri birgün buyurdu ki: “Bize verilen bu kadar ihsânlar, hep Muhammed Pârisâ hazretlerinin bereketidir. Ben, beş yaşında idim. O sene Hâce Muhammed Pârisâ hacca gidiyordu. Yolu, bizim Câm kasabasına uğradı. Babam ve Câm’ın ileri gelen âlimleri, onu ziyâret etmek için huzûruna gittiler. Babam, beni de yanında götürmüştü. Babam onunla müsâfeha ettikten sonra, bana, elini öpmemi emretti. Öptükten sonra, Muhammed Pârisâ bana iltifât ederek bir meyva hediye etti. Teveccühlerine kavuştum. Aradan altmış yıl geçmesine rağmen, nurlu, mübârek yüzlerinin güzelliği hâlâ gözümün önünden gitmemektedir, işlerimin rast gitmesi, büyüklere olan muhabbet ni’metinin ihsân edilmesi, hep Muhammed Pârisâ hazretlerinin teveccühleri ve duâları bereketiyledir. Bu “Ahrâriyye” yolunun büyüklerine olan sevgimin meydana gelmesine sebep olanlardan biri de Fahreddîn-i Luristânî’dir. Ben küçükken, bize teşrîf etmişti. Kur’ân-ı kerîm harflerini yeni öğrenmiştim. Beni kucaklarına oturtup, mübârek parmağıyla işâret ederek havada; Ebû Bekr, Ömer, Osman, Ali gibi muhterem isimleri yazardı. Ben onları okudukça hayret eder; “Bu çocuğun, ileride bu yolun büyüklerinden olacağı umulur” der idi. Bana iltifât eder, şefkat gösterirdi. Onun bu merhameti, ona ve onun gibi olan büyüklere muhabbet etmeme sebep olmuştur. O zamandan beri bütün arzum, o büyüklerin muhabbetleriyle yanmak ve son nefesimde o muhabbet ile ölmektir.”
Mevlânâ Abdürrahmân Câmî hazretleri, Sa’düddîn-i Kaşgâri’nin yıllarca sohbetinde bulunarak, onun teveccühleri altında yetişti. Onun halîfesi, vekîli oldu. Hocası, 860 (m. 1456) senesinde Hirat’da vefât etti.
Mevlânâ Abdürrahmân Câmî, zamanındaki âlim ve evliyâ ile görüşür, onlarla sohbet eder idi. Bunlardan biri Muhammed Esed, biri Ubeydüllah-i Ahrâr hazretleridir. Ubeydüllah-i Ahrâr ile dört defa buluştular, ilk görüş-melerinde Ubeydüllah-i Ahrâr’ın büyüklüğünü kabûl edip, ona bağlandı.
Onun feyz ve bereketlerinden istifâde etmeye çalıştı. Ayrı oldukları zamanlarda, mektûp ile haberleşirlerdi. Birbirlerini ziyâret ettiklerinde, sohbetlerinin ekserisi sükût içinde geçerdi. Fakat kalbden çok şeyler konuşurlar, dışarıdan seyredenler hiç konuşmuyor sanırlardı. Bir defasında Molla Câmî, Taşkend’e Ubeydüllah-i Ahrâr hazretlerini ziyârete gitti. Orada onbeş gün kaldı. Umûmî olarak sohbetleri konuşmasız geçiyordu. Arada sırada Ubeydüllah-i Ahrâr ba’zı şeyler anlatıyordu. Fakat bu konuşulanları orada bulunanlar anlamıyorlardı. Bir ara Molla Câmî; “Efendim, Şeyh-i Ekber Muhyiddîn-i Arabî’nin Fütûhât’ında ba’zı mevzûlarda müşkilimiz vardır. Bunların izahını istirhâm ediyorum” dedi. Hâce Ubeydullah emir buyurup Fütuhat kitabı getirildi. Anlaşılmıyan yerler gösterildiğinde; “Okuyun, dinleyelim!” buyurdu. Kitapdaki o mevzû, tane tane okundu. Sonra Ubeydullah hazretleri îzâh etti. Fakat bu îzâhı orada olanlar anlıyamadılar. Bu izahın anlaşılmadığını gören Hâce Ubeydullah; “Kitabı kapatınız!” buyurdu. Kapattılar. Bir müddet sessizlik hâkim oldu. Ubeydüllah-i Ahrâr murâkabeye vararak, başını göğsüne eğip tefekküre daldı. Sonra; “Şimdi kitabı açınız!” buyurdu. Açtılar ve okumaya başladılar. Bu defa, okudukça yazılanlar anlaşılmaya başlandı. Daha önce niçin anlayamadıklarına hayret ettiler. Ubeydüllah-i Ahrâr’ın bir nazarı, himmeti ve duâları bereketiyle, anlaşılmayan mevzû, bir defa daha okununca anlaşılır hâle geldi. Nitekim Mevlânâ Abdürrahmân Câmî; “Hâce Ubeydüllah-i Ahrâr öyle bir kimse idi ki, bir bakışları ile hasta olan kalbleri ıslâh eder, kalbi havâtırdan (kötü düşüncelerden) o derece çabuk temizlerdi” buyurdu.
Ali bin Hüseyn anlattı: “Mâverâünnehr’de iken, bir gece rü’yâmda Hâce Ubeydullah’ı gördüm. Buyurdu ki: “Hirat’da Mevlânâ Abdürrahmân Câmî’yi görenlerin, bize kadar zahmet edip gelmelerine lüzum yoktur. Hirat’da nûr deryası dalgalanırken, küçük bir ateş yakmak için Mâverâünnehr’e geliyorlar.”
Mevlânâ Abdürrahmân Câmî, 877 (m. 1472) senesinde Hicaz’a gitmek için yola çıktı. Her geçtiği şehirdeki âlimler onu karşılıyarak, ziyâret edip, hayr duâsını aldılar. Bilmedikleri müşkillerini sorarak, verdiği cevaplara hayran kaldılar. Bağdad’da Eshâb-ı Kirâm düşmanları ile yaptığı münâzaralarda hep galip geldi. Ba’zı insaflı olanların tövbe etmesine sebep oldu. Uğradığı yerlerde, sultanlardan, emirlerden ve halktan pekçok hürmet, izzet ve ikram gördü. Daha önce vefât etmiş büyüklerin kabirlerini ziyâret etti. Medîne-i münevvereye geldiğinde, Peygamber efendimize ( aleyhisselâm ) olan muhabbetini dile getiren kasideler söyledi. Bu kasideler, okuyup anlıyabilenleri hayran bırakmaktadır.
Mevlânâ Abdürrahmân Câmî, Hicaz seferi esnasında bir A’rabî ile karşılaştı. Molla Câmî’nin güzel bir devesi vardı. O deve A’rabî’nin hoşuna gitti. A’rabî, kendi kafasına göre bir fiyat biçerek o deveyi satın almak istedi. Câmî, A’rabî’nin ısrârına dayanamıyarak onun istediği fiyata devesini sattı. A’rabî, kendi yükünü yükledi ve deveyi alıp gitti. Aradan on gün kadar bir zaman geçtikten sonra, o deve çölde kum fırtınasına tutulup öldü. A’rabî, Mevlânâ Câmî’ye gelip; “Bana hasta bir deveyi sattın” diyerek, küstahça sözlerde bulundu. Haddinden fazla edebsizlik etti. Molla Câmî, adama parasını geri vererek; “Deve nerede öldü?” buyurdu. O da; “Falan yerde, istersen gidip görelim” dedi. Molla Câmî, devenin öldüğü yere gitmeyi kabûl etti. Yola çıkmadan evvel, yakınlarından bir kimseye buyurdu ki: “Bu A’rabî’nin ölümü yaklaştı.” A’rabî, Mevlânâ Câmî’yi tam devenin kum fırtınasına tutulmuş olduğu yere getirmişti ki, o anda yere düşüp can verdi.
Hac vazîfesini yaptıktan sonra Haleb’e geldiler. Orada da bütün halk onu saygıyla karşıladı. Pekçok ikramlarda bulundular. Oradan Tebrîz, Horasan ve Hirat’a gitti.
Molla Câmî hacdan dönünce, Hüseyn Baykara’nın kendisine tahsis ettiği bir medresede ders vermeye başladı. Arab diline ve edebiyatına büyük ilgi duyan Câmî, bu dilde birçok eser yazmıştır. Oğlu Ziyâüddîn Yûsuf için yazmış olduğu (El-fevâid-üz-Ziyâiyye fî şerh-il-Kâfiye) adlı Arabca gramer kitabı, müslüman Türkler arasında “Molla Câmî” adıyla çok tanınmıştır ve medreselerde ders kitabı olarak okutulmuştur.
Mevlânâ Abdürrahmân, Sa’düddîn-i Kaşgârî’nin halîfesi, vekîli olduğu hâlde, önceleri tasavvuf edeblerini başkalarına bildirmekten çekinirdi. Buyurdu ki: “Hocalık yükü çok ağırdır. Bu yüke tahammül edemem.” Ancak, bu ilmi öğrenmekte çok ısrar edenlere yardımcı olurdu. “Tâlib çok, fakat hakîkî sâdık olanlar çok az...” buyururdu.
Molla Câmî’nin sohbetinde bulunanlar, gam ve kederlerini unuturlar, neş’e ve ferahlık duyarlardı.
Sultanlara, vezirlere, vâlilere ve devlet büyüklerine yazdığı mektûplarda; onlara dâima iyiliği, hayrı, adâleti, halka şefkatle muâmeleyi tavsiye ederdi.
Hindistan’da Timûroğulları devletinin kurucusu olan Bâbûr Şah, Molla Câmî hakkında şöyle der: “Zamanında, zâhirî ve ma’nevî ilimlerde onun gibisi yetişmemiş gibidir. Onun övülmeye ihtiyâcı yoktur. Ancak adını anmak, bizim için kurtuluşa vesiledir.”
Mevlânâ Abdürrahmân Câmî, şöhret ve i’tibâr kazanmaktan kaçardı. Halkın Övmesine ve yermesine ehemmiyet vermezdi. Dâima namazda oturur gibi oturur, Hakka ve halka karşı hürmet göstermek yönünden böyle oturmayı tercih ederdi. Çok defa kuru toprak üzerine otururdu. Meclisine gelenler gam ve kederlerini unuturlar, neş’e ve ferahlık duyarlardı. Sofrasında misâfirsiz yemek yemez, hizmetini görenlerle beraber yemek yemekten zevk alırdı. Kendi ihtiyâcından fazlasını hayır işlerine sarfeder, ilim talebelerinin ihtiyâçlarını görürdü. Hirat’da ve Hıyâban şehirlerinde birer medrese, Cam şehrinde de bir câmi yaptırdı.
Mevlânâ Abdürrahmân Câmî, bir defa okuduğu kitabı hiç unutmazdı. Onun için de bir daha bakma durumu olmazdı. Dünyâya meyletmez, âhıret hayâtına hazırlıkla meşgûl olurdu. Yatsı namazını kıldıktan sonra, bir saat kadar cemâatle sohbet ederdi. Daha sonra Allahü teâlânın zikri ile meşgûl olur, namaz kılar, Kur’ân-ı kerîm okumakla vakitlerini değerlendirirdi. En fazla uykusu, gecenin üçte birinden az olurdu. Geri kalan zamanını ibâdet etmekle geçirirdi. Sabah namazından sonra, işrâk vaktine kadar cenâb-ı Hakkın yarattıkları hakkında tefekkür, murâkabe ederdi. Öğleye kadar eser yazma, kitap mütâlâası üzerinde durur, öğleden sonra talebeleriyle meşgûl olurdu.
Molla Câmî, Ehl-i Beyt’e ve Eshâb-ı Kirâma âşık idi. Onlara kötü gözle bakanlara, uygun olmayan sözleri sarfedenlere derhâl cevaplarını verir, onları sustururdu. Bu sebeple Eshâb-ı Kirâm düşmanlarıyla hiç uyuşamadı ve onların dâima tenkidlerine ma’rûz kaldı. “Silsilet-üz-zeheb” ismindeki kitabında, i’tikâdnâme başlığı ile Ehl-i sünnet i’tikâdını, otuz bahiste çok güzel bir üslûp ile anlattı.
Molla Câmî, dîvânında, Türk hakanı Fâtih Sultan Mehmed Hân’a hitaben, onu övücü şiirler yazdı. Ayrıca onun oğlu Sultan Bâyezîd’i medheden kasideleri de bulunmaktadır. Fâtih için söylediği kasidelerden ba’zılarının Türkçeye tercümeleri şöyledir:
Ey kuzeyden esen rüzgâr! Ne hoş kokular getiriyorsun. Haydi arzuların kıblesi olan semte doğru es!
Ilık nefesine samimiyet kokularını karıştır. Ve hep ihlâs yolundan giderek hedefe ulaş.
Rica ve duâ denklerini Horasan’da bağladıktan sonra, Rum diyarına doğru yürü.
Yolda bu yolun usûl ve erkânını öğren. Büyüklerin yetiştiği dergâhın nerede olduğunu sor.
Oraya varınca yüzünü hizmetçilerin ayak tozlarına sür. İzin isteyip, yeri öperek huzûra gir.
O cihâd eri, gâzî pâdişâhın önünde hikmetler saçarak söze gir ve de ki:
“Ey mertebesi yüksek olan pâdişâh! Sana dünyâ mülkü, atalarından kalma bir mirastır.
Dünyâda pek az kimse, böyle büyüklük ve ihtişam tahtında senin gibi feyz verme olgunluğuna sahip olabilmiştir.
Sünnet-i seniyyenin her tarafa yayılması senin gayretinle oldu.
Küfür yuvaları, kiliseler, yine senin himmetinle câmiye çevrildi.
Harplerdeki isâbetli tedbirlerinle, küfür ve sapıklık kal’alarını kökünden yıktın.
Dâima şefkat ve merhamet tarafına yönelmiş, kötü huylardan temizlenmiş bir pâdişâhsın.
Seni kıskananların aksine, her türlü hikmet, şeref, yiğitlik ve cömertlik sıfatları sende toplanmış...
Cömertlikte derya gibisin, sanki altın ma’denisin. Hattâ deryadan da, altın ocağından da cömertsin.
Şu gök kubbenin zirvesi varoldukça ve dünyâ yerinde durdukça,
Allahü teâlâ, gönlüne uygun ihsânlarda bulunsun, dünyânın şerefi ayaklarının tozuna saçılsın, dilerim.”
Ey etrâfa amber kokuları saçan seher rüzgârı! Mademki duâ ve sena demetleri diziyorsun,
Bu garip şiirlerden birkaçı o selîm akıllı edîb pâdişâha lâyık ola.
Sana emânet ettiğimiz bu garip armağanları sultânın meclisine götür.
Bu kıymetsiz hediyemi onun huzûru şerîflerine sunarken de ki:
“Karınca, muhabbet ve sadâkat yönünden, Süleymân aleyhisselâmın katına yarım çekirge ayağı gönderdi.
Nitekim, “Armağanlar, gönderenin değeriyle ölçülür” diyerek sözü bitirmeye bak.
Fazla ısrar etme, lütfen selâm ve hürmetimi söyleyerek kelâma son ver”.
Ayrıca Sultan İkinci Bâyezîd hakkında da kasideleri vardır. Molla Câmî ile Osmanlı sultanları arasındaki bu alâka, Osmanlı sultanlarının ilim, tasavvuf, şiir ve edebiyata çok önem vermelerindendir.
Osmanlı sultanları, Mevlânâ Abdürrahmân Câmî hazretlerini çok sevdiler. Onun duâsına kavuşmak için can attılar. Bu sebeple Fâtih Sultan Mehmed Hân, onu Anadolu’ya da’vet etti. Konya’ya geldiğinde, Fâtih Sultan Mehmed Hân’ın vefât haberini alınca geri döndü.
Osmanlılar, Molla Câmî’yi ne kadar çok sevdilerse, İran’daki Safevî şahları da o kadar çok düşmanlık ettiler. Eshâb-ı Kirâm düşmanları Horasan’a hücum ettikleri sırada, Molla Câmî’nin oğlu, babasının kabrini açarak, mübârek cenâzesini başka bir yere defnetti. Eshâb-ı Kirâm düşmanları Horasan’ı istilâ edip, Molla Câmî’nin kabr-i şerîfini açtıkları zaman, mübârek cenâzesini bulamadılar. Ona olan düşmanlıklarından, kabirde bulunan tahta parçalarını yaktılar. Şah İsmâil de, kendi devrinde Hirat’ı zaptettiği zaman şu emri verdi: “Mevlânâ Abdürrahmân Câmî’nin nerede bir kitabı görülürse, kitabın üzerindeki Câmî ismindeki “Cim” harfinin noktasını kazıyıp, harfin üzerine nokta koyun. Bu sûretle Câmî ismi, Hâmî (olgunlaşmayan kimse) olsun.” Bu hâdiselere Horasanlı âlimler çok üzüldüler. Mevlânâ Abdürrahmân Câmî’nin yeğeni; “Yazıklar olsun, ülkeler fetheden Şah’ın insafına! O Câmî ki, bir ömür boyu cihan, onun kapısında köle olmuştur. Ne yazık ki, birkaç traşsız haydudun hatırı için. İsminin altındaki noktayı traş ettirdi de, hâmî yazdırayım derken hamlık etti” demekten kendini alamadı.
Mevlânâ Câmî’nin talebelerinden biri şöyle nakletti: “Bir zamanlar benim, bir müddet Sermazar şehrinde oturmam îcâb etti. Bu durumu gelip Mevlânâ Câmî’ye arzettim. Bana şöyle buyurdu: “Gayet münâsiptir. Burayı bırakıp acele ile oraya git! Giderken acele etmeyi sakın ihmâl etme. Fırsat ganîmettir ve bunda senin için nice gizli haberler vardır. “Ben, tekrar memleketime dönünce, bir takım engeller zuhur etti ve geciktim. Bir hafta sonra evime varınca, ne kadar kıymetli eşyam varsa hepsinin çalınmış olduğunu gördüm.”
Molla Câmî’nin meclisine, birgün edebi kıt olan birisi geldi. Büyüklerin huzûrunda izin verilmeden konuşulmayacağını bilmiyordu. Zühdden takvâdan dem vurmağa, bilgiçlik taslamağa başladı. Bir müddet sonra sofra kuruldu ve yemek yenmeye başlandı. Sofrada tuz yoktu. O edebi az olan kimse, hizmetçiye; “Ben yemeğe tuz ile başlarım. Tuz getir” dedi. Onun bu hâline Molla Câmî üzüldü ve; “Ekmekte tuz vardır. Ona niyet eyle” buyurdu. Bu sırada ekmeği tek elle koparan birine de; “Ekmeği bir el ile koparmak mekrûhtur” deyince, Molla Câmî de; “Yemek esnasında başkalarının el ve ağızlarına bakmak, ekmeği tek el ile koparmaktan daha çok mekrûhtur” buyurdu. O kimseye bu söz de kâfi gelmemiş olacak ki, bir ara yine; “Yemek yerken konuşmak sünnettir” dedi. Molla Câmî de; “Çok konuşmak mekrûhtur” buyurdu. O edebi kıt olan kimse, artık yemek sonuna kadar hiç konuşmadı.
Bir kimse Molla Câmî’ye gelerek; “Bana öyle birşey öğretin ki, kalan ömrümde onu yaparak cenâb-ı Hakkın rızâsını kazanayım” dedi. Molla Câmî; “Hocam Sa’düddîn-i Kaşgârî’ye de aynı suâli sormuşlardı. Cevap olarak, mübârek elini sol göğsü üzerine götürüp, kalbini işâret etti. Bununla meşgûl olun, kalbinizden kötü huyları çıkarıp, yerine iyi olan, beğenilen huyları yerleştirin demek istedi” buyurdu.
Molla Câmî’yi çok sevenlerden biri anlattı: “Mevlânâ Abdürrahmân Câmî ile hacca beraber gitmiştik. Bağdad’a geldiğimizde hastalandım. Her geçen gün hastalığımın arttığını hissediyor, öleceğimi sanıyordum. Mevlânâ hazretleri de ziyâretime hiç gelmemişti. Bunun için de ayrıca üzülüyordum. Aradan günler geçtiği hâlde, yataktan kalkamıyordum. Birgün arkadaşımızın biri koşarak yanıma gelip; “Mevlânâ Câmî seni ziyâret için geliyor” diyerek müjdeledi. Bu sevinçli haber, bende yatağımdan doğrulacak kadar bir kuvvet meydana getirdi. Yatağın içine oturup beklemeğe başladım. Derken odama girdi. Onun girmesiyle, loş olan odam birden aydınlanıverdi. Yatağımın kenarına oturdu. Hâlimi, hatırımı sordu. Buna cevap olarak; “Âşıkların ümid içinde yüz yıl bile bekliyeceğini” bir şiirle anlattım. Başını önüne eğip, gözlerini yumdu ve bir müddet murâkabeye vardı. O ânda benden bir ter boşanmaya başladı. Başını kaldırıp bana; “Terlemeğe başladınız, yatağa giriniz, İnşâallah tez zamanda iyi olacaksınız” buyurdu. Odamdan ayrılıp gittikten sonra, yatağa girdim. Yatakta beni şiddetli bir ter bastı. Terimi kurulamak için doğrulduğumda, hiçbir şeyimin kalmadığını gördüm. Mevlânâ Câmî hazretlerinin teveccühleri bereketi ile hastalıktan kurtuldum.”
Geylanlı büyük velîlerden biri hastalandı. Her geçen gün hastalığının şiddeti artıyordu. Görenler; “Bu hastalıktan kurtulmak imkânsızdır. Mutlaka ölür” diyorlardı. Herkes ümidini kesmişti. Hastalığının iyice ağırlaştığı birgün, talebeleri, oğulları ve yakınları başında toplandılar. Artık vefâtını bekliyorlardı. Bir ara hasta gözlerini açtı. Yatağında doğrulmağa başladı. Etrâfındakiler hayretle hastaya bakıyorlardı. Çünkü, günlerce değil doğrulmak, bir taraftan bir tarafa dönemiyordu. Şimdi ise bir ânda yatağından doğruldu. Ayağa kalktı. Tamâmiyle iyileşmiş gibi hareket ediyordu. Oradakilere iyi olduğunu, hiçbir ağrı ve sızının kalmadığını söyleyince, ahbablan dağılıp evlerine gittiler. Herkes gidince, yakınlarından birine; “O kadar hasta idim ki, sanki rûhum bedenden ayrılmak üzere idi. O ızdıraplı ânımda, gözüme Mevlânâ Câmî hazretleri göründü. Yanıma oturup bana teveccüh etti ve iltifâtlarda bulundu. İyi olacağımı bildirerek kayboldu. Ben de, o gittikten sonra hemen ayağa kalktım. Hiçbir rahatsızlığımın kalmadığını gördüm” dedi.
Molla Câmî birgün bir kimseye; “Ne iş yapıyorsun?” diye sordu. O da; “Hamdolsun huzûrluyum. Sıhhat ve afiyette bulunduğum hâlde dünyâyı terkederek bir köşeye çekildim. Cenâb-ı Hakkın zikri ile meşgûl oluyorum” dedi. Molla Câmî buna cevap olarak; “Huzûr ve afiyet bu değildir. Huzûr ve afiyet, insanın nefsinin emmârelikten kurtulup, itminana kavuşmasıdır. Nefsi itminana kavuştur da, ister sakin bir köşede otur, isterse insanların arasında” buyurdu.
Mevlânâ’yı çok sevenlerden biri anlattı: “Eshâb-ı Kirâm düşmanlarından biri, Mevlânâ Câmî ile münâzara etti. Eshâb-ı Kirâm aleyhinde kelimeler sarfetti. Buna Mevlânâ Câmî öyle güzel cevaplar verdi ki, o Eshâb-ı Kirâm düşmanı, konuşacak tek kelime bulamayıp sustu. Fakat Mevlânâ hazretlerine buğz etmeye, ona gizliden düşmanlığa başladı. Biz bu adamın en kısa zamanda bir belâya uğrayacağını ve Eshâb-ı Kirâm efendilerimize dil uzatmanın cezasını ânında çekeceğine inanıyor ve bekliyorduk. O, biraz ötede duran atının yanına gidip, yemîni yiyip yemediğini kontrol etmek için, elini atın başındaki torbanın içine soktu. At, birden sahibinin şehâdet parmağını ısırıp kopardı. O kimse öyle bağırmaya, feryâd ve figâna başladı ki, herkes ne oluyor diye etrâfına toplandı. Biraz sonra yere yıkıldı ve büyük bir ızdırap içinde kasıla kasıla öldü. Doğrusu, cezanın bu kadar kısa bir zaman içinde verileceğini tahmin etmiyorduk.”
Talebelerinden Şemsüddîn Muhammed Rucî anlattı: “İlkbahar mevsimiydi. Yağmurlardan sular çoğalmıştı. Birgün hocamız Mevlânâ Câmî ile Malan ırmağının kenarında oturuyor, hocamızın sohbetiyle şerefleniyorduk. Bir ara ırmağın üst tarafından, akıp gelmekte olan bir kirpi gördük. Kirpinin karnı üst tarafta olduğu hâlde, suların akıntısıyla sürüklenerek geliyordu. Belli ki ölü idi. Tam bizim önümüzden geçerken, hocamız Mevlânâ Câmî hazretleri elini uzatarak, ölü kirpiyi suyun içinden alıp inceledi. Hiçbir hayat belirtisi yoktu. Kirpinin dikenli sırtını okşadı. Bir müddet sonra kirpi kımıldamağa başladı ve ayağa kalktı. Canlanan kirpi, normal hâlde insanlardan kaçması lâzım iken, Mevlânâ Câmî’ye doğru gelip, ön ayaklarını ve başını havaya kaldırarak, hürmet gösterir gibi beklemeğe başladı. Kalkacağımız zaman, Mevlânâ Câmî, kirpiyi o hâlinden normal hâle getirdi. Kalkıp şehre doğru yürümeğe başladık. Fakat kirpi peşimizden gelmeğe başladı. Ancak şehre yaklaşınca peşimizi bıraktı.
Mevlânâ Câmî’nin talebelerinden biri anlattı: “Birgün hocamın mübârek cemâlini ve tatlı sohbetini arzulayarak huzûruna gitmek için yola koyuldum. Yolda giderken, karşıma fevkalâde güzel bir kadın çıktı. İkinci defa görmemek için gözümü başka tarafa çevirdim. Fakat elimde olmayarak başımı çevirip bir daha bakmak istedim. O anda yanımdan geçmekte olan odun taşıyan hamalın bir odunu gözüme çarptı, öyle acıdı ki, sanki gözüme ok saplanmıştı. Gözümden kan akmağa başladı. Yabancı kadına bakmanın cezasını hemen görmüştüm. Kan durduktan sonra hocamın bulunduğu mescide gittim. Yanındaki pekçok kimselere nasihat ediyordu. Bir kenara oturup dinlemeye başladım. Hocamın bir ara sohbetin mevzûsunu değiştirerek; “Birisi yolda gelirken, yanından geçmekte olan bir güzele bakmış. O anda bir el peyda olup, o kimsenin gözüne bir tokat vurmuş. Bu tokatın dehşetinden gözyaşları dinmemiş ve gözünden kan akıtmış. Hafiften bir nidâ gelip; “Bir kere harama bakmaya bir dokunmak kâfidir. Eğer sen bakmaya devam edersen, biz de dokunmamızı arttırırız” buyurmuş.” Hocam bunu anlattıktan sonra, benden tarafa bakarak; “İnsan harama bakmaktan gözü korumalıdır ki, ona el uzatmasınlar” buyurdu.
Molla Câmî, 898 (m. 1492) senesi Muharrem ayının onsekizine rastlıyan Cum’a günü, dostlarının okuduğu Kur’ân-ı kerîmi dinledi ve son nefesinde Kelime-i şehâdeti getirdikten sonra vefât etti. Sultan Hüseyn Baykara, vezîri Ali Şîr Nevâî, âlimler, seyyidler ve bütün Hiratlılar Molla Câmî’nin evine koştular. Hazırlıklar bitirildikten sonra, büyük bir cemâat cenâze namazını kıldı ve hocası Sa’düddîn-i Kaşgâri’nin kabri yakınına defnedildi. Mübârek kabri ziyârete açıktı. Dünyânın dört bucağından gelen âşıkları, onu ziyâret ederek, mübârek rûhundan saçılan feyzlerden istifâde ederler. Türbesindeki kitabede şu yazılar okunmaktadır: “Hüvelbâkî, bakî olan ancak Allahü teâlâdır. Yeryüzünde olan herşey fânî’dir. Yalnız kerem sahibi olan Rabbimiz bakîdir... İlim ve hikmet sırlarına ermiş, bahçelerin hoş sesli bülbülü, kutbların en büyüğü, müslümanların gözlerinin nûru olan efendimiz Abdürrahmân Câmî “kuddise sirruh”, Allahü teâlânın da’vetine uyarak, selîm bir kalb ile, meâlen “Ey (îmânda sebat gösteren, Allahı anmakla huzûra kavuşan) itaatkâr nefs! Dön Rabbine, (Cennette sana hazırladığı ni’metlere), sen O’ndan (sana verdiklerinden ötürü) râzı, O da senden râzı olarak haydi gir (sâlih) kullarımın içine. Gir Cennetime..” buyurulan (Fecr: 27, 28, 29. 30) emir gereğince, bu aldatıcı dünyâ tuzağından, zevk ve safa ile dolu Cennet köşklerine uçtu.
Câmî ki azm-i Cennet edip kıldı. Menzilin,
Bir ravza-i mükerreme kim ferşid-i semâ.
Kıl ki, kaza kitabesine bâbinin.
Târihi kim “Ve men dehalehü kâne âminen”.
(Ma’nâsı: Câmî Cennete meyletmişti. Nihâyet zemini semâ gibi olan Cennet bahçelerine yerleşti. Kaza kalemi Cennet kapısına; “Buraya giren emniyette oldu” yazısını yazdı.) Mevlânâ Abdürrahmân Câmî, vefâtında seksenbir yaşında idi. Yaşının sayısı, ebced hesabiyle “Ke’s” kelimesinin harfleri kadardır. Ke’s, Arabîde bardak, kadeh ma’nâsına olup, “Cam” dahî Fârisîde aynı ma’nâya gelmektedir. O asrın âlimleri, vefâtına çok üzüldüler ve hakkında ba’zı kasideler söylediler. Söyledikleri kasidelerden biri şöyledir:
“Kutb-i aktâb-ı dehr-i Câmî kim,
Nûr idi, aynı âleme güya.
Bu fenâdan olup çûru kerdân,
Etti menzilgâhın diyâr-ı bekâ.”
Ma’nâsı: Mevlânâ Câmî, ki zamanının kutb-ı aktâbı, âlemi aydınlatan bir nûr, ışık idi. Bu fanî dünyâdan ayrılıp, hakîkî menzili olan sonsuz diyara gitti.
Buyurduğu güzel sözlerinden ba’zıları:
“Akıl dışında olan şeyler, keşif, müşâhede ve kalb gözü ile anlaşılır. Akıl bunları anlıyamaz. Nitekim, his uzuvları da, aklın anladığı şeyleri anlayamıyor.”
“Seven o kimselerdir ki, sevgilisinden ne kadar düşmanlık görse, yine dostluğunu arttırır. Sevgilisinden başına binlerce sitem taşı gelse, onlar ancak aşk binasını sağlamlaştırır.”
“İlim, sana zarurî oldukça kazanmaya çalış, sana gerekli olmayan bilgileri elde etmeye uğraşma, zarurî olan bilgiyi kazandıktan sonra da, onunla amel etmekten başka birşey isteme.”
“Her kime şu beş saadet verilmiş ise, tatlı yaşayışın dizgini onun eline bırakılmıştır: 1- Vücûd sağlığı, 2-Güven, 3- Rızık genişliği, 4- Şefkatli ve vefalı arkadaş, 5- Feragat duygusu.”
“Akıllılar, ölümle sona eren her ni’meti, ni’met olarak hesaba katmazlar, ömür, ne kadar uzun olursa olsun ölüm yüz gösterince, o uzunluğun ne faydası olur? Ni’metin değeri, sonsuz olmasında ve yok olmak tehlikesinden uzak bulunmasındadır.”
“Üç zümreye, üç şey çirkin düşer Pâdişâhlara sertlik, âlimlere mal sevdası, zenginlere cimrilik.”
“İhtiyarlık, gençliğin sonu ve neticesidir. Netice ise, başa bağlıdır. Gençliğini iyi geçirenin, ihtiyârlığının da iyi geçeceği umulur.”
“Kötü kimse, başkalarının ayıplarını saymak isterken, kendini dile getirir.”
“Bir kimse bütün ilimleri kendinde toplasa, Allahü teâlânın rızâsına uygun hareket etmedikçe kurtulamaz.”
“Önceden Allahü teâlânın adını dile getirip, O’nu övmeden mübârek bir işe başlayan kimse, cılız bir kuş gibi uçmağa güç yetiremez. Gayesine ulaşmadan kanatları kırılır, bir daha kalkmayacak gibi yere düşer.”
Mevlânâ Câmî, Nefehât-ül-üns kitabında diyor ki: Şeyhülislâm, Ahmed Nâmıkî Câmî buyurdu ki: “Evliyânın çektiği riyâzetlerin, sıkıntıların hepsini yalnız başıma çektim ve daha çok da çektim. Allahü teâlâ, evliyâya verdiği hâllerin, ihsânların hepsini bana verdi. Her dörtyüz senede, Ahmed isminde bir kuluna böyle büyük ihsânlar yapar ve bunu herkes görür.” Ahmed Câmî’den, İmâm-ı Rabbânî “kuddise sirruh” zamanına kadar dörtyüzotuzbeş sene olup, bu zaman içinde evliyâ arasında bu büyüklükte, Ahmed isminde biri bulunmadı. Ahmed Câmî’nin haberi, büyük bir zan ile İmâm-ı Rabbânî’ye “radıyallahü anhüm” âit olmaktadır. Şeyhülislâm Ahmed Câmî’nin; “Benden sonra, benim ismimde onyedi kişi gelir. Bunların sonuncusu, bin senesinden sonra olup, en büyüğü en yükseği odur” sözü de, bu zannı kuvvetlendirmekdedir.
Mevlânâ Câmî hazretleri, birgün Muhyiddîn-i Arabî hazretlerinin cinlerle ilgili bir yazısını şöyle îzâh etti: “Cinlerin babası Hünsâ’dır. Cinler ateş ve havadan yaratıldığı için göze görünmezler. Bunlara rûh da verilmiştir. Çok hafiftirler. Hızlı hareket ederler, insanların hafif çarpmalarından hemen ölürler. Bu sebeple ömürleri kısadır. Onlar hakîkî halleriyle insana görünseler bile, hemen kaçıp onun gözünden kaybolurlar. Bunları kaçmaktan alıkoymak için tek çâre, gözü onlara dikip, hiç sağa sola bakmamaktır. O zaman cin, göz hapsine alınmış olur. Bu durumdan kurtulmak için, oldukları yerde çeşitli hareketler yaparlar. Bu hareketleriyle insanı oyalarlar ve gözü bir ân üzerlerinden uzaklaştırıp kaçmaya çabalarlar. Bunların böylece hapsedilmesi, bize Allahü teâlânın ihsân eylediği ilham ile ma’lûm olmuştur. Cinlerin, ilim ve irfan sahibi olanları çok azdır. Ma’nevî incelikleri anlamakta da son derece kabiliyetsizdirler. Allahü teâlâya âit olan ilimlerde anlayışsız ve ahmaktırlar. Cinlerle oturup kalkmanın hiçbir faydası yoktur, sohbetleri zararlıdır. Çok kibirli olurlar ve serkeş hâldedirler. Bu sebeple, kendileriyle düşüp kalkanlara kibirli olmayı aşılarlar. Cinlerin, kibirlenme ve birbirlerini yenme, büyüklük taslama gibi sıfatları olduğu için, aralarında muharebe hiç bitmez, öldükleri zaman melekût âlemine götürmeyip, berzah âlemine indirirler, imansızları, Cehennemin soğuk yerinde azâb olunurlar.”
Mevlânâ Abdürrahmân Câmî, Arabî, Fârisî, şiir ve nesir hâlinde yüze yakın eser yazdı. Bunlardan en kıymetlisi; “Nefehât-ül-üns min hadarât-il-Kuds” ve “Şevâhid-ün-Nübüvve” isimli kitaplarıdır.
Molla Câmî’nin birçok eseri vardır 1- Fâtihat-üş-Şebâb (dîvân), 2- Vâsıtat-ül-İkd (dîvân), 3- Hâtimet-ül-hayât (dîvân), 4- Bahâristan, 5- “Heft Evrenk” adı altında topladığı yedi mesnevîsi.
6- Nefehât-ül-üns min hadarât-il-Kuds: Bu eseri, Abdullah-i Ensârî’nin (Tabakât-ı Sûfiyye) adlı eserinin genişletilmesiyle meydana çıkmıştır. Farsça olup, altıyüzdört velînin hayâtı ve menkıbeleri anlatılmaktadır. Nefehât-ül-üns kitabının, Ali Şîr Nevâî tarafından Çağatay Türkçesine ve Lâmii Çelebi de bir takım ilâveler yaparak Osmanlı Türkçesine tercüme etmiştir.
7- Şevâhid-ün-Nübüvve: Bu eseri de, siyere dâir olup, Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) hayâtını ve mu’cizelerini uzun anlatmaktadır. (Peygamberlik Mu’cizeleri) adı ile günümüz Türkçesine çevrilmiştir.
8- Levâih: Tasavvufa dâir eseridir. Bunlardan başka meşhûr şâir İbn-i Fâriz’in tasavvufî kasidesinin şerhi, Vahdet-i vücûd hakkındaki kendi rubailerinin şerhi, Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî’nin Mesnevî’sinin şerhi gibi manzûm eserleri vardır.
Şevâhid-in-Nübüvve kitabında buyurdu ki: “Muhammed aleyhisselâmın zerresini taşıdığı için, Âdem aleyhisselâmın alnında nûr parlıyordu. Bu zerre, hazret-i Havva’ya ve ondan da, Şît aleyhisselâma ve böylece temiz erkeklerden temiz kadınlara ve temiz kadınlardan temiz erkeklere geçti. O nûr da, zerre ile birlikte alınlardan alınlara geçti.”
Mevlânâ Abdürrahmân Câmî, 1313’de Hindistan’da basılan Fârisî (Nefehât-ül-üns) kitabının başında buyuruyor ki: Tasavvuf yolunda nihâyete varanlar iki türlüdür: Birincisi; Resûlullahın ( aleyhisselâm ) izinde giderek kemâle erdikden sonra, insanları irşâd için, halk derecesine indirilmiş olan “Mürşid”lerdir.
İkincisi; yükseldikleri derecelerde bırakılıp, insanların yetişmesi ile vazîfeli olmıyan “Evliyâ”dır.
Tasavvuf yolunda yürüyenler de iki kısımdır: Birincisi; Allahü teâlâdan başka herşeyi unutup, yalnız O’nu istiyen müridlerdir. İkincisi; âhıreti, Cenneti istiyen taliblerdir.
Allahü teâlâyı irâde edenler, istiyenler de iki türlüdür: Biri, “Sûfî”ler olup, nefslerini temizleyip, nihâyetten birkaç şeye kavuşmuşlardır, ikincisi; “Melâmi”lerdir. Bunlar, sıdk ve ihlâs kazanmağa çalışır, ibâdetlerini ve hayratı gizler, sünnetleri, nafile ibâdetleri de çok yaparlar. Bu ibâdetlerin görünmesinden korkarlar. Bunlar çok kıymetli ise de, mahlûk ile meşgûl olduklarından, tevhîd makamına varamıyorlar. Melâmiler muhlisdir. Sûfîler ise muhlasdır.
Ahıretin talibleri dört türlüdür. Bunlar; zâhidler, fakirler, huddâm ve âbidlerdir.
Zâhid: îmânın nûru ve Hakka olan yakınlığı ile âhıretteki hâlleri müşâhede eder. Dünyâya meyl etmez, kötü görür. Onun yaldızlı ve gelip geçici süslerine iltifât etmez. Ondan yüzünü çevirip, bakî ve hakîkî olan Cemâl’e rağbet eder.
Fakîr: Dünyâ mallarında hiçbir şeye sahip değildir. Fakirler, dünyâ mallarını, Allahü teâlânın rızâsını taleb etmelerinden dolayı terk ettiler. Dünyâ mallarını terk etmelerinin üç sebebi vardır. Birincisi; âhırette hesabının hafiflemesini istemek ve cezadan korkmak. Çünkü helâl kazanılan malın hesabı, haram kazanılan malın cezası vardır: ikincisi; dünyâ malını terk, sevâbın fazla olmasına, neticede Cennete girmeğe vesiledir. Zîrâ fakirler, zenginlerden beşyüz yıl önce Cennete gireceklerdir. Üçüncüsü; dünyâ malını terk eden, gönül huzûru içinde ibâdet eder. Dünyâ meşgaleleri hatırına gelmez.
Hadimler: Fakir olanlardan, Hakkı taleb edenlerin hizmetini istiyenlerdir. Nitekim Dâvûd aleyhisselâma duyuruldu ki: “Beni taleb edeni görürsen, hemen ona hizmetçi ol.” Hadimler, farz ibâdetlerini yaptıktan sonra, geri kalan vakitlerini fakirlerin işlerine sarfederlerdi. Tâ ki, âhıret işlerinde onların yardımlarına, imdâdlarına nail olsunlar. Bu hizmetleri nafile ibâdet kabûl ederler. Bunların yaptığı bu hizmetlerden muradı, âhıret sevâbıdır.
Abidler Devamlı Allahü teâlâyı zikreden ve O’na ibâdet edenlerdir. Tâ ki, âhıret sevâbına nail ve vâsıl olsunlar.
Yine aynı kitapta Hızır aleyhisselâm ile ilgili olarak buyurdu ki:
Sevgili Peygamberimiz ( aleyhisselâm ), Eshâb-ı Kirâm (r.anhüm) ile Tebük harbini yaparken, ikindi namazını kıldıktan sonra iki beyt işittiler. Fakat şiiri söyleyeni göremediler. Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ); “Bu iki beytin söyleyicisi kardeşim Hızır’dır. Sizi övüyor” buyurdu.
(Hızır aleyhisselâm, İbrâhim aleyhisselâmdan sonra yaşamış bir nebi veya velîdir. Zülkarneyn askerinin reîsi idi. Mûsâ aleyhisselâm ile yolculuk etti. Ümmet-i Muhammed’den değildir. Fakat rûhu ba’zı velîlere feyz vermiştir, öldükten sonra, rûhu insan şeklinde görünüp, garîblere yardım etmektedir.)
Hızır aleyhisselâm, güzel ahlâk sahibi, cömert ve insanlara çok şefkatlidir. Allahü teâlânın izni ile kerâmet ehli ve kimya ilmini bilicidir. Hak teâlânın bildirmesiyle, yeryüzündeki hazînelere muttalî’dir. Allahü teâlânın emri ile, ihtiyâç sahiplerinin işini görmeyi üzerine alır.
Hızır’ın (aleyhisselâm) asıl ismi, Bukyâ bin Melkan’dır. O, bir miktar kuru otun üzerine oturdu. Akabinde oturduğu kuru otlar yeşerdi. Ebû Hüreyre’nin ( radıyallahü anh ) Peygamber efendimizden ( aleyhisselâm ) işittiği hadîs-i şerîfte; “O, her nerede namaz kılsa, orası baştan başa yeşillik olur” buyuruldu. Bundan dolayı ona Hızır denildi. Hızır lafzı onun lakabıdır. Hızır lafzında üç lügat (okunuş) vardır. Bunlar Hazır, Hızr ve Hazr’dır. Ebü’d-Derdâ ( radıyallahü anh ) birgün Mekke-i mükerremede bir dağın üzerine çıktı. Orada, üzerinde sâlihlere âit alâmetler bulunan bir zât gördü. Sonra onun yanına giderek; “Bana nasihat et” dedi. O da; “Nasihat olarak ölüm sana kâfidir” dedi. Ebü’d-Derdâ ( radıyallahü anh ); “Daha fazla nasihat et” dedi. O da; “Gam (tasa) bakımından kabri düşünmek kâfidir”. “Daha fazla nasihat et” deyince, o zât; “İkindi güneşi Arş-ı a’lâ üzerinde ne kadar kalır?” dedi. Bunun üzerine Ebü’d-Derdâ ( radıyallahü anh ), Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) huzûruna gelip, bu hâli haber verdi. Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ); “O zât, kardeşim Hızır’dır” buyurdular.
Gürz bin Vebre ( radıyallahü anh ) anlattı: Bize, Şamlı olan bir arkadaşım geldi ve bir hediye getirdi. “Bu hediyemi kabûl et. Çünkü değerli bir hediyedir” dedi. Ben de; “Kardeşim, bu hediyeyi sana kim verdi?” diye sordum, dedi ki: “Bunu bana İbrâhim Temî ( radıyallahü anh ) verdi. İbrâhim Temî bana şöyle anlattı: “Birgün Kâ’be-i muazzamanın yanında oturuyordum. Cenâb-ı Hakkı zikr ile meşgûldüm. Yanıma bir kimse geldi. Selâm verdi ve sağ tarafıma oturdu. Şimdiye kadar onun kadar heybetli, elbiseleri bembeyaz ve kokusu güzel olan hiçbir kimse görmedim. Dedim ki: “Ey Allahü teâlânın kulu! Kimsiniz?” Bana; “Sana selâm vermek ve seninle cenâb-ı Hakkın muhabbeti hakkında konuşmak üzere geldim. Yanımda da bir hediyem var. İster misin onu sana vereyim?” dedi. Ben de; “O hediye nedir?” diye sordum. “Bu müsebbiât’tır ki, hergün güneş doğmadan ve batmadan evvel okumalısın. Onlar; Fâtiha, Âyet-el-Kürsî, Kâfirûn, İhlâs, Felâk ve Nâs sûreleridir. Arkasından da; Sübhânallahi velhamdülillahi velâ ilahe illallahü vallahü ekber, Allahümme salli ve sellim alâ Muhammedin ve alâ âlihi ve eshâbihi ve alâ sâir-il-enbiyâi vel-mürselîn. Allahüm-magfir lî ve li-vâlideyye veli-cemî’ıl-mü’minîne vel-mü’minât vel-müslimîne vel-müslimât el-ehyâi minhüm vel-emvât, bi-rahmetike yâ Erhamerrâhimîn, Allahümme-f’al bî ve bihim, acilen ve acilen fid-dünyâ ved-dîn vel-âhıreti, mâ ente lehü ehlün velâ tef’al bina ve bihim yâ Mevlânâ mâ nahnü lehü ehlün inneke Gafûrun Halîm, Cevâdün Kerîm, Raûfün Rahim. Bunların herbirini yedi defa okumalısın.” Ona sordum: “Bu hediyeyi sana kim verdi?” O da; “Muhammed aleyhisselâm verdi” dedi. Ben tekrar; “Bunun sevâbından ve faziletinden bana haber ver” dedim. Dedi ki: “Sen, Muhammed aleyhisselâm ile görüştüğün zaman O sana haber verir!” Artık bu anlatılanlara uyarak, hergün okumağa başladım. Bir gece rü’yâda melekleri gördüm. Beni alıp Cennete götürdüler. Orada çok büyük makamlar gördüm. Meleklere; “Bu gördüğüm makamlar kimindir?” diye sordum. Melekler; “Bu makamlar senin gibi amel eden kimselerindir” dediler. Sonra bana Cennetin meyvalarından yedirdiler, içeceklerinden içirdiler. O sırada Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) geldiğini gördüm. Beraberinde yetmiş saf nebi ile yetmiş saf melek vardı. Her saf doğu ile batının arası kadardı. Sonra Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) bana selâm verdi ve müsâfeha etti. Ben de; “Yâ Resûlallah! Bu hadîs-i şerîfinizi, bana Hızır aleyhisselâm senden işittim, diye haber verdi” dedim. Peygamberimiz ( aleyhisselâm ) üç defa; “Hızır doğru söylemiştir. Hızır ne söylemiş ise o hakîkattir. Çünkü o, yeryüzünün en âlimi, ebdâl denilen evliyâ taifesinin reîsi ve Hak teâlânın ordusunda bir neferdir” buyurdu. Bunun üzerine; “Yâ Resûlallah! Bu fiili yapan herkese herşey verilir mi?” diye suâl eyledim. Buyurdu ki: “Allahü teâlâ onun büyük günahlarını affeder. Gadabını ondan kaldırır. Sol omuzunda bulunan meleklere, bir yıl onun günahlarını yazmamalarını emreder. Bununla ancak Allahü teâlânın saâdetli olarak yarattığı kimseler amel eder. Hak teâlânın şaki olarak yarattığı kimseler bununla amel etmez.”
Yine Nefehât-ül-üns’de buyurdu ki: Sa’düddîn Hamevî ( radıyallahü anh ), birgün atı ile şehre giderken bir nehre rastladı. Ne kadar uğraştı ise de atı nehri bir türlü geçmedi. Çünkü at, suya bakınca kendini görüyordu. Sonra yanındakilere, suyu bulandırmalarını söyledi. Hizmetçi suya bir miktar toprak atıp karıştırdı. Bundan sonra at sudan geçti. Bunun üzerine Sa’düddîn Hamevî hazretleri; “Mademki herkes kendini görür, öyle ise bu vadiden geçemez” buyurarak; “Ben” demenin, kendini bir varlık hissederek kibirlenmenin iyi olmadığını, tasavvuf yolunda yasak olduğunu, yoksa maksadın hâsıl olamıyacağını anlatmak istedi.
Mevlânâ Abdürrahmân Câmî, “Mir’ât-ül-akâid” isimli manzûm eserini, Mesnevî vezninde yazmıştır. Bu eserinde, Eshâb-ı Kirâmın (r.anhüm) ve Ümmet-i Muhammed’in faziletini şöyle anlatmaktadır:
“Ümmet-i Ahmed ez miyân-ı ümem,
Bâşed ez cümle efdal-ü-ekrem.
Evliyâyı kez ümmet-i âyend,
Peyrev-i şer’ü sünnet-i âyend.
Rehrevân-ı reh-i Huda bâşend,
Bihter ez gayr-i enbiyâ bâşend.
Hassa âl-i Peygamber-ü-Eshâb,
Kez heme bihterend der her bâb.
Der miyân-i heme nebüd tahkîk,
Behilâfet keşi bih ez sıddîk.”
Ma’nâsı: Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) ümmeti, geçmiş bütün ümmetlerden efdaldir ve üstündür. Ümmet-i Muhammed içinden çıkan bütün velîler, Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) sünnet-i şerîflerine tam uyarlar ve sıkı yapışırlar. Onlar hidâyet yolunun en nadide yolcularıdır. Peygamberlerden “aleyhimüsselâm” sonra bütün mahlûkâtın en üstünüdürler. Peygamberimiz Muhammed aleyhisselâmın âli ve Eshâbı ise, her husûsta herkesten daha üstündürler. Bütün Eshâb-ı Kirâmın da en üstünü ve halifeliğe en lâyık olanı Ebû Bekr-i Sıddîk’tır.”
“Vez pey’i an nebûd zan ahrâr,
Kes çü Fârûk lâyık-ı an kâr.
Ba’de Fârûk cüz be Zinnûreyn,
Kâr-ı ümmet neyaft. Zînet-ü-zeyn.
Bûd ba’d ez heme be ilm-ü-vefâ,
Esedullâh hâtim-ül-hulefâ.
Cüz be âl-i kirâm-ü-sahb-ı ızâm,
Silk-i dîn-i Nebî neyaft nizâm.
Nâmşan cüz be ihtiram meber,
Cüz be ta’zîm sûz-i sân meniger.
Manâsı: Ebû Bekr-i Sıddîk’tan ( radıyallahü anh ) sonra, nefslerinin esâretinden kurtulmuş olan Eshâb-ı Kirâmın (r.anhüm) içinde, halifeliğe en lâyık olan Ömer-ül-Fârûk’tur. Ondan sonra Osman-ı Zinnûreyn’dir ki, başkası ile ümmetin işi zînet ve intizâm bulmadı. Bunlardan sonra ise ilm ve vefada Allahü teâlânın arslanı ve halîfelerin sonuncusu olan hazret-i Ali’dir ( radıyallahü anh ). Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) Ehl-i beytinin ve Eshâb-ı kirâmının himmetleri ve gayretlerinden başka birşey ile, dîn-i İslâm intizâm bulmadı. Onlar öyle yüksek kimselerdir ki, isimlerini hürmetsiz olarak anma. Onlar tarafına, ta’zim etmeden dahî bakma.
“Hemerâ i’tikâd-ı nîkû kün,
Dil zi inkâr-ı sân beyksûkün.
Her husûmet ki, bûdeşan bâ hem,
Be teassüb mezen der anca dem.
Ber kes engüşt-i i’tirâz menih,
Dîn-i hod râyegân zi dest medih.”
Ma’nâsı: Eshâb-ı Kirâmın (r.anhüm) hepsi hakkında iyi i’tikâd besle, onlar hakkında kalbine gelen kötü düşünceleri bertaraf et. Aralarındaki vâki olan olaylar hakkında da dilini tut. Kimseye i’tirâz etme ki, dînini yıkıp elden kaçırmayasın.
“Her ki şüd zehl-i kıble ber tü bedîd,
Ki be âverde-i Nebî girevid.
Gerçi şad bid’at-ü-hatâ vü halel,
Bîni ura zirây-i ilm-ü-amel.
Mekûn ûrâ be serzeniş tekfir,
Meşümâreş zi ehl-i nâr-ü-saîr.
Ver bibîni kesî zi ehl-i salâh,
Ki reved râh-i dîn sabâh-ü-revâh.
Ez menâhî şeved bekül yeksûy,
Be evâmir nihed beküllî rûy.
Küned ez farzhâ vü nâfilehâ
Sûy-i ubbâ revâne kâfilehâ
Be yakîn zehl-i Cenneteş meşümâr,
İmen ez sûy-i âhıreş megüzâr.”
Ma’nâsı: Kim ki, Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ), Allahü teâlâ tarafından getirdiklerine inanır, sence kıble ehli olduğu anlaşılırsa, onun ilminde ve amelinde yüzlerce hatâ ve bozukluk görsen dahî, ona hakaret edip kâfirlikle suçlama ve Cehennemliksin deme. Bir kimsenin de sâlih olduğunu, gece-gündüz din yolunda çalıştığını, haramlardan ve yasaklardan kaçındığını, emredilenleri de tamâmiyle yaptığını, farz ve ziyâde nafile ibâdetler yaptığını görsen dahî, ona, muhakkak Cennetliktir deme. Son nefeste iyi bir hâl ile öleceğinden emîn olma.
“Meğer an kes ki ez Resûl-i Huda,
Şüd mübeşer be Cennet-ül-Me’vâ.
Gerçi der kes büved bean meşhûr,
An der an deh medar sân maksûr.
Sanki Cem’î zi âl-i pak sirişt,
Hem beşaret resîd san be bihist.”
Ma’nâsı: Bir kimsenin Cennetlik olduğunu Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) müjdelemiş ise, o istisnadır. Resûlullahın ( aleyhisselâm ), Cennet ile müjdelediği Aşere-i mübeşşere ismi verilen on kişi varsa da, sen Cennetle müjdelenenleri on kişiden ibâret sanma. Çünkü, Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) pak ve mutahhar olan evlâdından bir cemâatin de Cennete girecekleri müjdelenmiştir. Nitekim Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) hadîs-i şerîflerinde; “Fâtıma, Cennet kadınlarının seyyidesidir”, “Hasen ve Hüseyn, Cennet gençlerinin seyyidleridir” buyurdu.
Mevlânâ Câmî, yine aynı kitabın, “Kabir suâli ve kabirdekilerin hâlleri” babında buyuruyor ki:
“Her kira zîr-i hâk şüd menzil,
Dü firişteh be sûretî hâil.
Pîş âyend zi îzid-i müteâl,
imtihanlara ezu künend suâl.
Ki Hudâ-yitü vü Nebiyy-i tü kîst,
Zen heme dîn ki bûd dîn-i tu çîst.
Ger bigûyed cevâbeşan be savâb,
Birehed ez gam-ı azâb-ü-ikâb.
Füshât-i kabr-i ü biyefzâyend,
Revzeni ez bihişt bikşâyend.
Gerd ura lyân çi subh u çi şâm,
Ki kücâ dâred ez bihişt mekâm.”
Ma’nâsı: Her kim vefât edip kabrine konulursa, iki korkunç sûretli melek, Allahü teâlânın emri ile o kimseyi imtihan için gelirler. Derler ki: “Senin Rabbin ve Peygamberin kimdir? Dînin nedir?” O kimse eğer bunlara doğru olarak cevap verebilirse, üzüntüden ve azâbdan kurtulur. Kabri genişletilir ve Cennetten bir pencere açılır. O kimse, Cennetteki makamını sabah akşam seyreder.
“Ver negûyed cevâbeşan der hor.
Âteşin gürz âyedeş ber ser.
Nâle-i ü be vakt-i gürz hori,
Bişneved cüz ki ademî vü peri.
Ademî vü peri eğer şinevend,
Heme ez hâb-ü-hor nefûr şevend.
Tengî-i güreş ançünân füşüred,
Ki dü pehlû-yi ü zihem güzered.
Biküşâyend revzeni zi sekar,
Tâ der an bingered beşâm-u sehar.
Cây-i hodra hibînedez dûzah,
Âvâh ez hâletî çünin âvsh.”
Ma’nâsı: O kimse, suâl meleklerine doğru olarak cevap veremezse, başına ateşli bir topuz iner. Topuz başına inince o kimsenin iniltisini insanlar ve cinlerden başka bütün mahlûklar işitir. Eğer bu iniltiyi insanlar ve cinler işitecek olsaydı, hepsi de yemekten ve uyumaktan şiddetle kaçınırlardı.
Kabrin darlığı onu o kadar sıkar ki, iki yanı birbirine geçer. Gece-gündüz bakarak yerini görsün diye de, ona Cehennemden bir pencere açarlar. O pencereden Cehennemdeki yerini görür. Böyle bir hâle eyvahlar olsun.
-----------------------------------------------------------------------------------
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-5, sh. 122
2) El-Fevâid-ül-behiyye sh. 86, 88
3) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 360, 361
4) Bedr-üt-Tâli cild-1, sh. 327
5) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 534
6) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 275
7) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild-2, sh. 61
? Nefehât-ül-üns sh. 455
9) Reşehât sh. 202
10) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1037İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
MOLLA FENÂRÎ (Mevlânâ Şemseddîn Fenârî)
Osmanlı Devleti’nin ilk şeyhülislâmı ve zamanının müceddidi olan büyük İslâm âlimi. İsmi, Muhammed bin Hamza bin Muhammed bin Muhammed er-Rûmî el-Fenârî’dir. Lakabı Şemsüddîn’dir. 751 (m. 1315) senesi Safer ayında, Fenâr köyünde dünyâya geldi. Bu köyde doğduğu veya babasının fenercilik san’atıyle meşgûliyetinden dolayı “Fenârî” nisbetiyle meşhûr oldu.
Aklî ve naklî ilimlerde zamanının bir tanesi oldu. Alâüddîn-i Esved’den, Cemâlüddîn-i Aksarâyî’den ve Mısır’da Ekmelüddîn-i Bâbertî’den ilim almış, babası Muhammed Hamza’dan ve Şeyh Hamîdüddîn-i Kayserî’den de tasavvuf ma’rifetlerini elde etmiştir. Kendisinden de; İbn-i Hacer ve Kâfiyecî Muhyiddîn gibi meşhûr zâtlar icâzet alarak istifâde ettiler. İbn-i Hacer diyor ki: “Kâhire’ye geldiğinde, onunla görüşmek şerefine nail oldum. Kendisi bana tam bir yetki ile icâzet verdi.”
İmâm-ı Süyûtî şöyle demektedir: Üstadım Şeyh Muhyiddîn-i Kâfıyecî, Molla Fenârî’nin derslerine katılıp, onun yardımcısı olduğundan, Molla Fenârî’yi övmekte pek ileri gitmişti. Niye “Fenârî” diye anıldığını sordum. Buna, onun fenercilik san’atıyle uğraştığını söyleyerek cevap verdi.”
Bursa’da müderrislik ve kadılık yaptı. Sultan İkinci Murâd Hân’ın iltifât ve teveccühlerine kavuştu. Onu müftîlik ve kadılık mevkiinin en yüksek makamı olan şeyhülislâmlık vazîfesine ta’yin etti. Pâdişâhın her husûsta en hâs müşaviri oldu. Bu yüksek âlime karşı halkın gösterdiği hürmet ve saygı, fevkalâde idi. Câmi-i şerîfe giderken, halk onu görmek için toplanır, o fazîlet timsâlini görmekten büyük bir haz duyardı. Tefsîr, fıkıh, usûl-i fıkıh ve daha başka ilimlere dâir yazdığı çok kıymetli eserleri vardır. Mantık ilmine dâir olan “Îsâgûcî şerhi”ni bir günde yazıp tamamlamıştır.
834 (m. 1431) senesi Receb ayında Bursa’da vefât etti. Kabri, Bursa’da Keşîş dağı eteğinde, Maksem adı verilen semtte yaptırdığı mescidin yanındadır ve ziyâret edilmektedir. Kabri, Bursa’nın en yüksek semtinde bulunmaktadır. Câmiinin yanında bir de medresesi vardır. Ayrıca birçok hayır işleri de gerçekleştirmişti.
Fenârî, din ve fen bilgilerinde zamanının en meşhûr âlimi idi. “Mugnî” ve “Vikâye” kitaplarını şerh eden Mevlânâ Alâüddîn Esved ve Şeyh Cemâleddîn-i Aksarâyî ile zamanında bulunan diğer birçok büyük âlimden ders okudu. İlim tahsili için Mısır’a gidip, orada bulunan meşhûr Hanefî fıkıh âlimi Kemâleddîn-i Bâbertî’den de okudu. Mevlânâ Ahmedî ve Hacı Paşa da ona talebe arkadaşlığı yapmışlardı. Din ilimlerinin yanında; fizik, matematik ve astronomi de öğrendi. Tasavvufta yüksek dereceye kavuşmuştu, ilim tahsilini tamamladıktan sonra Anadolu’ya dönerek Bursa’ya yerleşti. Sultan Yıldırım Bâyezîd ve Çelebi Sultan Mehmed Hân zamanlarında, Bursa’da çok talebeye ders okutup, binlerce âlim yetiştirdi. Adı ve şöhreti her tarafta duyulup, sultanlar, kumandanlar ve büyük âlimler, kendisine hürmet ve i’tibâr gösterdiler. İlim ve irfan taleb edenler, her taraftan koşarak gelip, onun derslerine devam etmişlerdi.
822 (m. 1419) yılında, ilk defa Hicaz’a gidip hac yaptı. Hacdan dönerken. Mısır Sultânı Melik Müeyyid, Mısır’da kalarak ders vermesini rica etti. Bir müddet kalıp, ders okuttu. Birçok ulemâ ve evliyâ ile sohbet etmiş ve çeşitli mes’eleleri muhâsebe ve müzâkere etmişlerdir. Bu yolculuğu esnasında Kudüs-i şerîfi de ziyâret etmişti. Çelebi Sultan Mehmed Hân da’vet edince, Bursa’ya geldi. Bu haccında Medîne-i münevverede iken, orada vefât eden büyük velî Şâh-ı Nakşibend’in halîfesi Muhammed Pârisâ’nın cenâze namazında bulundu.
828 (m. 1424) yılında Sultan İkinci Murâd Hân, onu ilk şeyhülislâm olarak ta’yin etti. Bu vazîfeyi, adâlet ve hak üzere altı sene yaptı. Devletin mühim işlerinde, sultanlar ve devlet adamları kendisiyle istişâre ederek, ilminden ve isâbetli görüşlerinden istifâde etmişlerdi. Ders okutması yanında, fetvâ işlerini ve Bursa kadılığını da yürüten Molla Fenârî, bir mahkeme esnasında, Sultan Yıldırım Bâyezîd Hân’ın şâhidliğini dahî kabûl etmemiştir. Şöyle ki: Mahkemede da’vâ konusu olan bir hâdisenin şahidi olarak pâdişâh’ın da dinlenmesi îcâbetmişti. Kâdı Molla Fenârî, huzûrunda duruşmaya çıkan Pâdişâh’ın şehâdetini, İslâmiyetin aradığı şâhidlik şartlarından biri kendisinde bulunmadığı için red etmişti. O da, namazlarda Pâdişâh’ın cemâatte görülmemesiydi. Çünkü dînimizde, cemâat ile namaz kılmayı terk edenin mahkemedeki şâhidliği makbûl değildir. Bunun üzerine Yıldırım Bâyezîd Hân hemen oturduğu sarayın yanına bir câmi inşâ ettirerek, beş vakit namazı, cemâati hiç terk etmeden kılmağa başladı. Bursa’da müderrislik ve kadılık yapan Molla Fenârî, kazzazlık (ipekçilik) yaparak da nafakasını te’min etmeye çalıştı ve kazandığı paralar ile çok hayrat ve hasenatta bulundu. Kale’de, Manastır mahallesinde ve Debbâglar semtinde olan mescidler ile, Pınarbaşı’ndaki Dâr-ül-hadîs, onun yaptırdığı eserlerdendir. Kudüs’te de bir medreseyi satın alıp, masraflarını, Anadolu’da yaptığı vakıfların gelirinden karşılamıştır. Vefâtında, çok para ve onbinden çok kitap bıraktı.
Molla Fenârî, bir ara Bursa’daki hizmetlerini bırakıp Konya’ya gitmişti. Karaman Beyi de ona çok iltifâtlarda ve ihsânlarda bulundu. Ders okutması için ricada bulundu. Orada da ders verip talebe yetiştirdi. Burada, Ya’kûb-i Asfâr ve Ya’kûb-i Esved gibi zâtlar ondan istifâde edip, ilimde yüksek dereceye ulaşmışlardı. Molla Fenârî, bu iki talebesiyle dâima iftihar ederdi. Karaman Beyi’nin kızı Gül Hâtun ile evlenerek, iki oğlu, iki kızı oldu. Sonra Osmanlı Sultânı’nın da’veti üzerine tekrar Bursa’ya geldi. Eski hizmetlerine devam etti. İki oğlu da, kendisi gibi âlim olarak yetişti. Onlar da Bursa’da kadılık yapmışlardır. Onun soyundan gelen Ali bin Yûsuf, İstanbul-Aksaray’da, Vatan caddesindeki kiliseyi câmi yapmıştır. İmâm-ı Îsâ Efendi, câmi’ye çok vakıf yaptığından, “Fenârî Îsâ” mescidi denilmiştir. Bu zât Bursa’da kadı iken, 903 (m. 1497) yılında vefât etmiştir. Ahfadından (torunlarından) Muhyiddîn bin Muhammed Fenârî, onüçüncü şeyhülislâm olup, Beykoz’a bağlı Dereseki köyünde ve Rumelihisârında birer mescid yaptırmış, 954 (m. 1547) senesinde vefât etmiştir. Kabri, Eyyûb Sultan’dadır.
Molla Fenârî, uzun zaman Bursa’da kalan ve Somuncu Baba diye tanınan Hâmid-i Aksarâyî’den de ilim ve feyz almıştır. Büyük bir velî ve yüksek âlimlerden birisi olan Somuncu Baba, önceleri Bursa’da yaptırdığı fırında pişirdiği ekmekleri satarak geçinirdi. O sırada Molla Fenârî de Bursa’da kadılık yapıyordu. Somuncu Baba’nın ilimdeki ve evliyâlıktaki üstünlüğünü bilenlerden idi. Sultan Yıldırım Bâyezîd. Niğbolu zaferinden sonra Bursa’da Ulu Câmi’yi inşâ ettirmeye başlamıştı. İnşâat sırasında, câmide çalışan işçilerin ekmek ihtiyâcını Somuncu Baba karşılamıştı. Câmi’nin inşâsı bittiğinde, açılış günü Cum’a hutbesini okumak üzere Pâdişâh’ın dâmâdı büyük âlim ve velî Seyyid Emîr Sultan hazretlerine vazîfe verilmişti. O gün orada, Molla Fenârî ile beraber büyük bir âlim topluluğu da vardı. Tam Cum’a vakti gelince, Emîr Sultan hazretleri; “Sultânım, zamanımızın büyüğü burada bulunurken, bizim hutbe okumamız edebe uygun değildir. Bu câmi-i şerîfin açılış hutbesini okumaya lâyık olan zât, şu kimsedir!” diyerek Somuncu Baba’yı işâret etti. Şöhretten son derece sakınan bu büyük velî, Pâdişâh’ın emri üzerine minbere doğru yürüdü. Emîr Sultân’ın yanına gelince; “Ey Emîr’im! Niçin böyle yapıp, benim hâlimi ele verdiniz?” dedi. Emîr Sultan da: “Sizden daha üstün bir kimse göremediğim için böyle yaptım” diye cevap verdi. Cemâat hayret içinde kalmıştı. Somuncu Baba’nın okuyacağı hutbeyi merakla baklemeye başladılar. Minbere çıkan Somuncu Baba, öyle güzel bir hutbe îrâd buyurdu ki, o zamana kadar cemâat böyle bir hutbeyi hiç kimseden dinlememişlerdi. Hutbede; “Ulemâdan ba’zısının, Fâtiha-i şerîfenin tefsîrinde müşkilâtı bulunmaktadır. Onun için, bugünkü hutbemizde bu sûrenin tefsîrini yapalım” buyurdu. Fâtiha sûresinin yedi türlü tefsîrini yaptı. Bu konuda nice hikmetli sözler beyân eyledi ki, herkesin hayreti daha da çok arttı. Bursa’da herkes, artık onun büyüklüğünü anlamıştı. Başta kadı Molla Fenârî; “Somuncu Baba, önce bizim bu sûrenin tefsîrindeki müşkilimizi halletti. O, bunun büyük bir kerâmetiydi. Çünkü, Fâtiha’nın birinci tefsîrini bütün cemâat anlamıştı, ikinci tefsîrini, cemâatin bir kısmı anladı. Üçüncüsünü anlayanlar çok azdı. Dördüncü ve sonraki tefsîrlerini, içimizde anlıyan yok gibiydi” demekten kendini alamamıştı.
Namazdan sonra hemen evine giden Somuncu Baba’yı ilk ziyâret eden Molla Fenârî oldu. Bu ziyâret sırasında ona; “Efendim, bu günlerde Fâtiha sûresinin tefsîrini yapmak istiyordum. Fakat anlıyamadığım ba’zı yerleri vardı. Bu hutbeniz ile, anlıyamadığım yerleri açıklamış oldunuz. Medresede, hizmetlerimizin karşılığında kazandığımız beşbin akçe paramız vardır. Helâl olmasında hiç şüpheniz olmasın. Kabûl buyurursanız, bunu size hediye etmek ve ayrıca sizin talebeniz olmakla şereflenmek istiyorum” deyince, Somuncu Baba ona teveccüh edip duâ eyledi. Molla Fenârî, çok feyz ve ma’rifetlere kavuştu. Yazdığı tefsîrlerinde bu ince ma’rifetleri beyân eyledi. Bir cild büyüklüğündeki “Fâtiha Tefsîri”, bu ince bilgilerle doludur. Bu hâdiseden sonra büyüklüğü herkes tarafından anlaşılan Somuncu Baba; “Sırrımız ifşa oldu. Herkes bizi tanıdı” diyerek, Bursa’dan ayrılmak istedi. Bir sabah erkenden, Gaves Paşa Medresesi’nden birkaç talebeyi yanına alarak yola çıktı. Somuncu Baba’nın Bursa’yı terk etmekte olduğunu haber alan Molla Fenârî, koşarak bir çınarın yanında arkasından yetişti. Gitmeyip, Bursa’da kalması için çok yalvardı, ricalarda bulundu ise de, kabûl ettiremedi. Sonunda Bursalılara duâ etmesini taleb etti. Bu çınarın yanında Bursa’ya dönerek, feyizli ve bereketli bir şehir olması ve yeşil olarak kalması için duâ etti. Birbirine veda ederek ayrıldılar. “Duâ Çınarı” denilen bu ağaç, Bursa’nın Ankara yolu çıkışındadır.
Molla Fenârî, Tasavvufta Zeyniyye tarikatına mensûb idi. İpekçilikten çok iyi anladığından, kendisine yetecek kadar parayı sağlamak için bu işle uğraşır ve yiyeceği, giyeceği için lâzım olan parayı kendi emeği ile kazanırdı. Süslü elbiselerle dolaşmaktan hiç hoşlanmazdı. Gayet mütevâzi olarak giyinir, başında bir dolama ile dolaşırdı. Böyle giyinmesinin sebebini soranlara; “Elimin kazancı, daha fazlasına yetmiyor” diye cevap verirdi.
Şeyh Zeynüddîn-i Hâfî hazretlerinin en büyük halîfesi Şeyh Abdüllatîf-i Kudsî, Anadolu’yu şereflendirdiğinde, Molla Fenârî onun gelişini parlak bir manzûme ve güzel bir şiirle kutlamıştı. Zeynüddîn-i Hâfî de, aynı bahr ve vezinde bir karşılık söyleyerek, pekçok övücü sözler yazmış ve Molla Fenârî’ye göndermişti ki, bu şiirin sonu şöyledir:
“Dilerim ilâhî, sürüp gitsin onun ikbâli.
Cin, insan, herkes alsın ondan feyzini.
Ömrüne kurban olam, güçsüz şi’rim bu cevapta,
Hassân’ın şi’riyle. Hâtem cömertliği yanında.
Medhimse bir üstünlük kazandırmaz benden sana.
Hafif sayılırız elbet bütün şâirlerden daha.
Eğer bu sözlere derseler utanırım öyle,
Fenârîzâde övgüsüne İbn-i Gânim cevâbı diye”
Büyük İslâm âlimi Mevlânâ Şemseddîn Fenârî’nin ömrünün sonlarına doğru gözlerine perde geldi. Göremez oldu. Bir gece Resûlullah ( aleyhisselâm ) efendimiz; “Tâhâ sûresini tefsîr eyle!” diye buyurdukta; “Yüksek huzûrunuzda, Kur’ân-ı kerîmi tefsîr etmeye gücüm olmadığı gibi, gözlerim de görmüyor” demişti. Peygamberlerin tabibi olan Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) mübârek hırkasından bir parça pamuk çıkarıp, mübârek tükrüğü ile ıslattıktan sonra gözleri üzerine koymuştur. Molla Fenârî uyanıp, pamuğu gözlerinin üstünde bularak kaldırmış, görmeğe başlamıştır. Allahü teâlâya hamd ve şükr etmiştir. Pamuk ipliklerini saklayıp, öldüğü zaman gözleri üzerine konmasını vasıyyet etmiştir. Gözlerinin açılmasının bir şükrânesi olarak, 833 (m. 1429) senesinde Şam yolu ile ikinci defa hacca gitmiştir. Bu esnada Mısır’a ve Kudüs’i şerîfe de uğramış, birçok âlim ile sohbet edip, birbirlerinden istifâde etmişlerdir.
Molla Fenârî, “İskender Târihi”ni nazm eden Mevlânâ Ahmedî ve tıbda “Şifâ” kitabının sahibi tabîb Hacı Paşa ile birlikte, Mısır’da Ekmelüddîn-i Bâbertî’nin huzûrunda ders arkadaşı idiler. Birgün bir evliyâyı ziyârete gitmişlerdi. Bu zât, onlara bakıp. Mevlânâ Ahmedî’ye; “Sen vaktini şiirde harcarsın”, Hacı Paşa’ya; “Sen ömrünü tıbda harcarsın”, Molla Fenârî’ye de; “Sen de din ve dünyâ reîsliğini, ilim ve takvâyı birlikte bulundurursun” buyurdu. Gerçekten de, bu zâtın buyurduğu gibi oldu.
Sultânın veziri olan Hacı İvaz Paşa, bir konuda Molla Fenârî’ye kızmış bulunduğundan, gözleri görmez olunca, lâf olsun diye; “Dilerim ki, o amâ ihtiyârın namazını ben kıldırayım” demişti. Bu söz Molla Fenârî’nin kulağına ulaşınca; “Ol kimse câhildir. Cenâze namazını kıldırmayı beceremez. Cenâb-ı Hakkın kapısından ümidim şudur ki, bana hemen şifâ buyurup, onu a’mâ eyleye ve ben onun namazını eda edeyim” dedi. Çok zaman geçmeden Molla Fenârî. Allahü teâlânın lütuf ve ihsânına kavuşup, görmeyen gözü aydınlandı. Rü’yâsında Resûlullah ( aleyhisselâm ) efendimizi görüp. O’nun mübârek tükrüğünün ve gözüne koyduğu pamuğun bereketiyle gözleri açıldı. Tam bu günlerdeydi ki, vezirin gözleri görmez oldu. Vezir, Molla Fenârî’den evvel vefât edip, cenâze namazını da Fenârî hazretleri kıldırdı.
Eserleri çok kıymetlidir. Başlıcaları şunlardır:
1- Ayn-ül-a’yân: Fâtiha sûresinin tefsîridir. Tefsîr ilminde de tam bir vukûfa sahip olan Molla Fenârî’nin bu üstünüğüne, “Fâtiha-i şerîfe” için yazmış olduğu bir cildlik tefsîri şahiddir. Bu tefsîr kitabının mukaddimesinde. İlm-i tefsîre, tefsîrin dayandığı ilimlere, müfessirlerin ta’kib edecekleri tertîb ve usûle dâir çok mühim bilgiler vardır. Bu kıymetli eser, tasavvuf ilminin birçok ince ma’ritelleri ile de süslenmiştir. İlim ve ma’rifet babında çok faydalı bilgileri ihtivâ etmektedir. Matbû’ bir eserdir. 2-Füsûl-ül-bidâyi’ fî usûl-iş-şerâyi’: Fıkıh usûlüne dâir yazdığı çok kıymetli bir eser olup, otuz senede tamamlamıştır. Bu eserinde; “Menâr”, “Usûl-i Pezdevî”. İmâm-ı Râzî’nin “Mahsûl”ünü, İbn-i Hâcib’in “Muhtasar”ını ve diğer usûl kitaplarını toplamış ve şerh etmiştir. 3-Îsagûcî şerhi: Mantık ilmine dâir. bir günde yazdığı çok kıymetli şerhtir. Îsâgûcî’ye yaptığı bu şerhi, mantık ilmini çok güzel açıklamaktadır. Buna, birgün sabahleyin başlamış, güneş batarken bitirmiştir. Bu mantık kitabı, medreselerde uzun zaman ders kitabı olarak okutulmuştur. 1304 (m. 1886) yılında İstanbul’da basılmıştır. 4-En-mûzec-ül-ulûm: Yüze yakın ilme âit mes’eleleri ihtivâ eden ansiklopedik bir eserdir. Bu eser, oğlu Muhammed Şah tarafından şerh olunmuştur. 5-Ferâiz-i Sirâciyye şerhi, 6-Şerh-i Mevâkıb üzerine Ta’likât, 7-Esâs-üt-tasrîf, 8-Esmâ’il-fünûn, 9-Es’ile, 10-Risâletü ricâl-il-gayb, 11-Risâletün fî menâkıb-iş-Şeyh Behâüddîn-i Nakşibendî, 12-Şerhu Usûl-il-Pezdevî, 13-Şerhu Telhîs-il-câmi’ el-kebîr: Fıkıh ilmine dâirdir. 14-Şerhu Telhîs-il-miftâh: Me’ânî ilmine dâirdir. 15-Şerh-ur-risâlet-il-esîriyye fil-mîzân, 16-Şerhu Fevâid-il-gıyâsiyye: Me’ânî ve beyân ilimlerine dâirdir. 17-Şerhu Mukatta’ât, 18-Şerh-ül-Mevâkıb: Kelâm ilmine dâir bir eserdir. 19-Hâşiyetün alâ şerh-ış-şemiyye: Seyyîd Şerîf Cürcânî’nin eserine yaptığı kıymetli bir haşiyedir. 20-Hâşiyetün alâ dav’ıl-miftâh, 21-Şerh-ül-Misbâh: Nahiv ilmine dâirdir. 22-Hâşiyetün alâ Şerhây-is-Seyyid ves-Sa’d lil-miftâh, 23-Uveysât-ül-efkâr fî ihtiyâri ülil-ebsâr: Aklî ilimlere dâir yazdığı bir eser olup, fen ilimlerinde zor problemlerin çözüm şekillerine karşı i’tirâzları inceler. 24-Misbâh-ül-üns beyn-el-ma’kûl vel-meşhûd fî şerh-i miftâh-i gayb-il-cem’i vel-vücûd: Sadruddîn-i Konevî’nin “Miftâh-ül-gayb” adındaki eserinin şerhidir. 25-Mukaddimet-üs-salât.
Bunlardan başka birçok metinlere, şerh ve haşiyeleri ve ta’likâtı var ise de, tedris, kadılık ve müftîlik işleriyle meşgûliyeti, eserlerinin çoğunu temize çekmeye müsâade etmeyip, müsvedde hâlinde kalmıştır.
“Ayn-ül-a’yân” adındaki tefsîrinden seçmeler:
Hazreti Ali buyurdu ki: “Her ilim, Kur’ân-ı kerîmde vardır. Fakat insanlar ondan âcizdirler.”
Hazreti Hasen buyurdu ki: “Allahü teâlâ semâdan yüzdört kitap indirdi. Bunların içindeki bilgileri dört kitapta topladı. Bunlar; Tevrat, İncil, Zebur ve Kur’ân-ı kerîmdir. Sonra bu dört kitabın içindeki bilgileri Kur’ân-ı kerîme koydu.”
Enes bin Mâlik’in ( radıyallahü anh ) rivâyet ettiği hadîs-i şerîfte; “İlim öğrenmek her müslümana farzdır” buyuruldu. Hadîs-i şerîfte ilimden murâd, ilmihâl bilgisidir. Yâ’nî, dînin emirlerini yerine getirmekte her müslümana lâzım olan bilgilerdir. Allahü teâlânın varlığına, birliğine ve Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) Peygamberliğine inanmak bunlardandır.
Şa’bî ( radıyallahü anh ) şöyle buyurdu: “(Bilmiyorum) demek, ilmin yarısıdır. Şüpheli olduğu vakit bilmiyorum diyen kimse, ilmi ile amel etmiş olur. Ona bilen kimse gibi sevâb vardır.”
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-9, sh. 272
2) Bugyet-ül-vuât cild-1, sh. 97
3) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 47, 50
4) Miftâh-üs-seâde cild-2, sh. 124
5) Devhat-ül-meşâyıh sh. 3-5
6) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 188, 189
7) El-A’lâm cild-6, sh. 110
? Fevâid-ül-behiyye (Lüknevî) sh. 166, 167
9) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1006, 1060
10) Kıyâmet ve Âhıret sh. 123
11) Eshâb-ı Kirâm sh. 339
12) Kâmûs-ül-a’lâm cild-5, sh. 3436
13) Rehber Ansiklopedisi cild-5, sh. 328
14) Osmanlı Müellifleri cild-1, sh. 390İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
MOLLA HÜSREV
Hanefî mezhebi fıkıh âlimi ve üçüncü Osmanlı şeyhülislâmı. İsmi, Muhammed bin Feramuz (Feramerz) bin Ali er-Rûmî’dir. Sivas ile Tokat arasındaki Kargın köyünde doğdu. Doğum târihi kesin olarak bilinmemektedir. Babası, bir Fransız subayı iken müslüman olmuştur. Kızını Osmanlı emirlerinden Hüsrev adında bir zâta verdi. Babasının genç yaşta ölmesi üzerine, eniştesi Hüsrev Bey’in yanında kaldı ve büyüdü. Bu sebeple Hüsrev kayını diye çağırılırdı. Daha sonra kayını kelimesi kaldırılarak, Molla Hüsrev adıyla meşhûr oldu. 885 (m. 1480) senesinde İstanbul’da vefât etti. Namazı Fâtih Câmii’nde, kılındıktan sonra, Bursa’ya götürülüp, Emîr Sultan’ın doğusunda kendi yaptırmış olduğu medresenin bahçesine defnedildi. Mezar taşında, Menbâ-ı ilmü hüner, Vârisü ulûmu Hayr-ül-beşer, Fâzılı hurşidi. Eser, Sâhib-üd-dürer vel-gurer Mevlânâ Muhammed Hüsrev” kitabesi yazılıdır.
Burhâneddîn Haydar Hirevî ve zamanının diğer âlimlerinden ilim tahsil etti. Tahsilini tamamladıktan sonra Edirne’de Şah Melik Medresesi’nde ve sonra da kardeşinin vefâtıyla boşalan Çelebi Medresesi’nde müderrislik yaptı. Sultan İkinci Murâd Hân devrinde Varna Savaşı’ndan önce, 832 (m. 1429) senesinde Kadıaskerliğe ta’yin edildi. Molla Hüsrev, Fâtih Sultan Mehmed Hân tahta geçince de bu göreve devam etti. Memleketi iç ve dışta huzûra kavuşturduktan sonra, Sultan İkinci Murâd Hân tahttan çekilmiş, yerine oğlu Fâtih Sultan Mehmed’i oturtmuştu Ancak düşmanlar, Sultan’ı çocuk yaşta görüp, bir takım huzûrsuzluklar çıkarmak istediler. Bunun üzerine İkinci Murâd tekrar tahta geçti ve Fâtih Sultan Mehmed’i Manisa’ya gönderdi, ilim adamlarından çoğu, birer behâne ileri sürerek, Manisa’ya gitmek istemediler. Molla Hüsrev, kadıaskerlikten istifâ ederek, Şehzâde ile birlikte Manisa’ya gitmeye karar verdi. Fâtih, onun bu kararını duyunca; “Vazifenize devam edin, zira memleketin size ihtiyâcı var” dediyse de, Molla Hüsrev hazretleri; “Tahttan ayrılıp Manisa’ya giderken sizi yalnız bırakmam uygun olmaz, müsâade buyurun geleyim” diyerek samimiyetini bildirdi ve birlikte Manisa’ya gitti. Fâtih Sultan Mehmed bu muhterem âlimden çok faydalandı ve ondan bir kısım ilimleri tahsil etti.
Fâtih Sultan Mehmed Hân tekrar tahta geçince, o da İstanbul’a geldi. İstanbul’da Galata ve Üsküdar kadılıklarına ta’yin edildi. Bu arada Ayasofya müderrisliğini de yürüttü. Bir ara Bursa’ya gidip bir medrese kurarak ilim öğretmekle meşgûl olduğu sırada, Fâtih Sultan Mehmed Hân tarafından İstanbul’a da’vet edilerek, İkinci Osmanlı şeyhülislâmı Fâhrüddîn-i Acemî’nin vefâtı üzerine, 865 (m. 1460)’de şeyhülislâmlığa ta’yin edildi. Molla Hüsrev, yirmi sene, adâlet ve hakkaniyetle şeyhülislâmlık vazîfesini yürüttü.
Fâtih Sultan Mehmed Hân, Molla Hüsrev’i çok takdîr ederdi. Molla Hüsrev’den söz ettiği zaman; “Zamanımızın Ebû Hanîfe’sidir.” diyerek, teveccüh ve sevgisini belirtirdi. Bir defasında bir düğün yemeğinde, hocası Molla Gürânî’yi sağ yanına, Molla Hüsrev’i sol yanına alarak oturmak sûretiyle iltifâtta bulunmuştu.
Molla Hüsrev; orta boylu, gür sakallı, kıymetli elbise giyen, başında küçük bir sarığı olan, heybetli, tevâzu sahibi bir zât idi. Güzel ahlâk sahibi, vakûr, yüksek ilmiyle İslâm dînine uymakta gayretli ve titiz idi. Bu sebeple, halkın ve devlet adamlarının sevgisini ve hayranlığını kazanmıştır. Medresede derse gideceği zaman talebeleri onun evinin önünde toplanır, saygı ve ta’zimle onu medreseye götürür ve yine o şekilde evine getirirlerdi. Büyük âlim, yalnızlığı ve kendi işini kendisi görmeyi severdi. Konağında birçok hizmetçiler olduğu hâlde, Molla Hüsrev hiçbirini kendi hizmetinde kullanmaz, odasını kendisi süpürür, lâmbasını kendisi yakardı.
Molla Hüsrev, Edirne’de Şah Melik Medresesi’nde müderris iken, Sa’deddîn Teftâzânî’nin “Mutavvel” adlı eserine haşiye yazmıştı. Seyyid Ahmed Kırımî Edirne’ye geldiğinde, o beldenin ileri gelen âlimleriyle ilmî sohbetlerde bulundu. Molla Hüsrev, yazmış olduğu haşiyeyi Seyyid Ahmed Kırımî’ye götürünce, Seyyid Ahmed Kırımî, kitaba tenkid gözüyle bakıp, ba’zı yerlerine i’tirâz işâretleri koydu. Bu duruma üzülen Molla Hüsrev, Edirne’nin bütün âlimlerini, Seyyid Ahmed Kırımî’nin bulunduğu bir ziyâfete da’vet etti. Yemekten sonra kendinin ve Kırımî’nin sözlerini tahkîk edip, tatlı bir lisanla Kırımî’nin sözlerinin uygun olmadığını anlattı. Bunun üzerine Seyyid Ahmed Kırımî’ Molla Hüsrev’in yazdığı sahife ve satırların doğru olduğunu tasdik edip, hatâsını i’tirâf etti. Böylece Molla Hüsrev’in ilmî üstünlüğü isbatlanmış oldu.
Molla Hüsrev, birçok talebe yetiştirmiş olan kıymetli bir fıkıh âlimi olduğu gibi, bir şâir olarak da tanınmıştır. Molla Hüsrev, önceki âlimlerin kitaplarından hergün iki yaprak yazmayı âdet hâline getirmişti. Vefât ettiği zaman terekesinde (geriye bıraktığı şeyler arasında) kendi el yazılarıyla yazılmış pekçok nefis eserler çıkmıştır. Ömrünü ilim öğretmek ve yazmakla geçiren Molla Hüsrev’in, birçok kıymetli eserleri vardır. Bu eserlerinin önemlileri şunlardır: 1- Dürer-ül-hükkâm fî şerh-i Gurer-il-ahkâm: Fıkha dâir olan, sık sık müracaat edilen bu en önemli eseri, bütün Türk Osmanlı medreselerinde şerhleri ile beraber ders kitabı gibi ta’kib edilmiştir. Molla Hüsrev, bu eserini 877 (m. 1472) senesinde yazmağa başlamış, 883 (m. 1477) senesinde bitirerek Fâtih Sultan Mehmed Hân’a takdim etmiştir. Kendi el yazısıyla Fâtih Sultan Mehmed’e hediye ettiği “Dürer” nüshası, İstanbul’da Köprülü Kütüphânesi’ndedir. 2- Şerh-ül-miftâh, 3- Şerhu Telvîh, 4- Şerhu Usûl-ül-Pezdevî, 5-Hâşiyetü Evâili Tefsîri Kâdı Beydâvî, 6- Hâşiyetü Mutavvel lit-Teftâzânî, 7-Mir’ât-ül-usûl fî şerh-i mirkât-ül-vüsûl, 8- Mirkât-ül-vüsûl fî ilm-il-usûl, 9-Nakîd-ül-efkâr fî redd-il-enzâr, 10- En’âm sûresi tefsîriyle ilgili risale, 11- Şerhu Telhis el-Miftâh lil-Kazvînî.
Molla Hüsrev, kıymetli eseri Gurer ve Dürer Mukaddimesi’nde şöyle buyurmaktadır:
“Dünyâ ve âhırette insanın şerefi ve iki âlemde üstün derecelere nail olması, ancak doğru i’tikâdda (Ehl-i sünnet i’tikâdında) olmak ve sâlih amel işlemesiyledir.”
Allahü teâlâ, Peygamberimizi (s.a.v) Peygamberlerin sonuncusu ve en doğru yolu gösterici olarak gönderdi. O’ndan sonra da O’nun ümmetinden büyük âlimler yarattı. Bu âlimler de, O’nun bildirdiklerini, insanların anlıyacakları bir şekilde îzâh ettiler. Allahü teâlâ, bu âlimlerden dört mezheb imamını seçti. Bu büyüklerin ihtilâfını rahmet kıldı. Diğer fıkıh âlimleri de bu âlimlerin mezheblerine göre fetvâ verdiler. Allahü teâlâ, bu büyük âlimler arasında da, en büyük İmâm ve yüksek himmet sahibi, ümmetin ve dînin kandili İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe Nu’mân bin Sâbit’i seçti. Onun yaptığı hizmet sebebiyle, Allahü teâlâ onun makamını Cennetin en yüksek derecesinden eylesin. Şüphesiz ki, Ebû Hanîfe’nin dînî hükümlere dâir bildirdiği şeyler, dalgaları birbirlerine çarpan bir deniz, hattâ sapıklığın karanlığını gideren parlak bir kandildir.”
Molla Hüsrev’in, Gurer ve Dürer kitabında rivâyet ettiği hadîs-i şerîflerden ba’zıları:
“Çocuklarınıza namaz kılmasını öğretiniz, yedi yaşına gelince namazı emrediniz. On yaşına gelince, kılmazlarsa, döverek kıldırınız.”
“Ameller, niyetlere göredir.”
“İslâm dîni beş şey üzerine kurulmuştur. Bunlar: Allahtan başka ilâh olmadığına ve Muhammed’in O’nun Resûlü olduğuna şehâdet etmek, namaz kılmak, zekât vermek, Ramazan orucunu tutmak ve hac etmektir.”
“Bir kimse yabancı bir kadına şehvetle bakarsa, kıyâmet gününde onun gözlerine kurşun dökülür.”
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-11, sh. 122
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-8, sh. 279
3) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 342
4) Fevâid-ül-behiyye sh. 187
5) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 211
6) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 135
7) Devhat-ül-Meşâyıh sh. 8
? Gurer ve Dürer Mukaddimesi
9) Keşf-üz-zünûn cild-1, sh. 91, 113, 474, 497, cild-2, sh. 1144, 1157
10) Brockelmann Gal-2, sh. 266
11) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1038
12) Rehber Ansiklopedisi cild-12, sh. 186İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
MOLLA VİLDÂN (Muhammed bin Yeklek)
Hanefî mezhebi fıkıh âlimi, Osmanlı kadıaskeri. İsmi Muhammed bin Yeklek olup, Vildân lakabıyle meşhûr oldu. Doğum târihi ve yeri bilinmeyen Molla Vildân, 893 (m. 1488) senesinde vefât edip, İstanbul’un Vefâ semtinde Molla Gürânî Câmii civarına defnedildi.
Molla Vildân, asrının en meşhûr âlimlerinden ilim öğrenip, en gözde medreselerde ders okudu. Fıkıh, tefsîr, kırâat, Arabî ilimler ve fen bilgilerinde yetişti. İlminin kıymeti takdîr edilip, Gelibolu’ya kadı ta’yin edildi. Gelibolu’da adâletle hükümler verip, Allahü teâlânın ihsân ettiği huzûr ve rahat içinde, insanların dünyâ ve âhıret saadetine kavuşmaları için çalışmalarına yardımcı oldu. İlmi ve kabiliyeti, Allahü teâlânın emir ve yasaklarına riâyeti ile herkesin sevgisini kazandı. Vezîr Mahmûd Paşa, bir vesile ile Molla Vildân’ı tanıyıp, takdîr etti. Fâtih Sultan Mehmed Hân’dan rica edip, böyle kabiliyetli birinin İstanbul’a naklinin lâzım olduğunu arzetti. Molla Vildân, İstanbul’a geldikten bir müddet sonra kadıasker rahatsızlandı. Pâdişâh’ın emriyle Molla Vildân, Rumeli kadıaskeri ta’yin edildi. Molla Vildân, genç olmasına rağmen, bu vazîfeyi hakkıyla yürütüp, büyük-küçük herkesin takdîrini kazandı. Kadıaskerin hastalığı geçip, vazîfesine başlayınca Molla Vildân, Bursa’da Sultan Murâd Medresesi’ne müderris ta’yin edildi. Taliblerine ilim öğretip, Allahü teâlânın emir ve yasaklarını bildirdi. Daha sonra Bursa kadılığına ta’yin edildi. Molla Vildân’ın ihlâsını, adâlet ve ilmini takdîr edip değerlendirmek isteyen Fâtih Sultan Mehmed Hân, onu kadıaskerliğe ta’yin etti. Bir miktar kadıaskerlik yaptıktan sonra, ba’zı şikâyetler üzerine vazîfeden alındı. Sultan Bâyezîd Hân zamanında tekrar Anadolu kadıaskerliğine ta’yin edildi. Uzun seneler Allahü teâlânın kullarına adâletle hizmet edip, tâliblerine doğru yolu gösterdi, insanlara nasihat edip, Allahü teâlânın emir ve yasaklarını öğrenerek, bildiklerine riâyet etmelerini tavsiye etti.
Molla Vildân’ın, Fâtih Sultan Mehmed Hân zamanında Dâvûd Paşa ile ilgili bir fetvâsı meşhûrdur Fetvâya sebep olan hâdise ve neticesi, “Şakâyık-ı Nu’mâniyye”de şöyle anlatılır:
Rumeli beylerbeyi olan Dâvûd Paşa, yaptığı bir işten dolayı Edirne kadısına şikâyet edilir. Kâdı efendi de, Dâvûd Paşa’ya adam gönderip, yapmakta olduğu o işten vazgeçmesi husûsundaki hükmünü bildirir. Dâvûd Paşa, hiç aldırış etmez. Kâdı efendi, bizzat kendisi Dâvûd Paşa’ya gider. O işten vazgeçmesini ihtar eder. Aralarında tartışma çıkınca, Dâvûd Paşa, kadı efendiye birkaç defa vurur. Durum Fâtih Sultan Mehmed Hân’a arzedilince, Hakân-ı a’zam Sultân-ı muazzam Fâtih Sultan Mehmed Hân şöyle emir verdi:” “Şeri’atin hizmetçisi olan kadıyı döven, dîni tahkir etmiş olur. O hâlde onun katli lâzımdır” dedi. Emrin acele yerine getirilmesini istedi. Paşalar, beyler, kim varsa Dâvûd Paşa’ya şefaatçi oldular. Böyle bir kumandanın öldürülmesini uygun görmediler. Pâdişâh vazgeçmedi. Sonunda gidip, kadıasker Vildân Efendi’yi buldular. Durumu söyleyip fetvâ istediler. Kadıasker Vildân Efendi: “Eğer ki, kadı efendiyi kadılık makamında dövse idi; katli lâzım olurdu. Amma, kadı efendi yerinden kalkıp, Dâvûd Paşa’nın mekânına gitmiş olduğu için katli lâzım değildir” diye fetvâ verdi. Fâtih Sultan Mehmed Hân, Dâvûd Paşa’nın katlinden vaz geçip, bizzat kendisi değnekle dövdü. Dâvûd Paşa, tam dört ay yataktan kalkamadı. Dâvûd Paşa, tövbe edip, pişman oldu. Allahü teâlânın emir ve yasaklarına riâyette kusur etmiyeceğine söz verdi. O günden sonra Pâdişâhla aralarında ünsiyet peyda olup, vezirlik payesine kadar yükseldi. İkinci Bâyezîd Hân zamanında da vezîr-i a’zam oldu.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 215
2) Tâc-üt-tevârih cild-2 (hatime kısmı)İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
MOLLA YEGÂN
Osmanlı devrinde yetişen Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinin büyüklerinden. İsmi, Muhammed bin Muhammed bin Yegân bin Armağan bin Halîl’dir. Molla Yegân diye meşhûr oldu. Aslen Aydınlı idi. Doğum târihi bilinmemektedir. 857 (m. 1453) târihinde Bursa’da vefât etti. Vefât târihinin başka senelerde olduğuna dâir de rivâyetler vardır. Bursa’da Yıldırım İmâreti yanındaki mektebe defnedildi. Bugün mezarından eser yoktur.
Çocukluğu Aydın’da geçti. Orada temel bilgileri öğrendi. Aydın’daki âlimlerden öğrenebileceği bilgilere sahip olduktan sonra Bursa’ya gitti. Bursa’da Molla Fenârî’den ilim öğrenip icâzet aldı. Bursa’da çeşitli medreselerde müderrislik yaptı. Kendi adıyla anılan Molla Yegân Medresesi’nde senelerce müderrislik yapıp, tâliblerine ilim öğretti. Molla Fenârî’nin vefâtından sonra, başmüderris ve Bursa kadısı oldu. Sultan İkinci Murâd Hân, bu kıymetli ilim adamını çok severdi. Ona sık sık ihsân ve iltifâtlarda bulunur, nasihatlerini dinlerdi. Hattâ Molla Fenârî’den sonra onu Osmanlı Şeyhülislâmlığına ta’yin ettiği söylenir. Buna göre Molla Yegân ( radıyallahü anh ), Osmanlı Devleti’nin üçüncü şeyhülislâmı olmaktadır. Molla Yegân’la Sultan İkinci Murâd arasındaki yakınlığa; Molla Gürânî’nin Bursa’ya getirilmesi hâdisesi en güzel örnektir. Bu hâdise şöyle olmuştu: Molla Yegân hacca gitmiş Mekke-i mükerreme ve Medîne-i münevveredeki mübârek yerleri ziyâret etmekle, Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm ) ayak bastığı yerlere ve kabr-i şerîfine yüz sürmekle şereflenmişti. Hac esnasında, Molla Gürânî ile tanıştı. Ondaki eşsiz ilmi, dinindeki olgunluğu ve güzel ahlâkını gören Molla Yegân, böyle bir âlimin ancak Osmanlı mülkünde kıymet bulacağını ifâde edip, Molla Gürânî’yi Bursa’ya da’vet etti. Beraberce Bursa’ya geldiler. Molla Yegân, Sultan Murâd Hân’ın huzûruna varınca, Sultan; “Onca yer gezip, gördün, bize ne hediye getirdin?” diye suâl etti. Molla Yegân da; “Tefsîr ve hadîs ilimlerinde yetişmiş bir âlim getirdim” cevâbını verdi. Molla Gürânî’yi getirip, Pâdişâh’a takdim etti. Pâdişâh da onun ilmini takdîr edip, Hüdâvendigâr Gâzî Medresesi müderrisliğine ta’yin etti. Daha sonra Manisa’da bulunan Şehzâde Mehmed’e (Fâtih’e) hoca ta’yin edildi.
Herkesin sevgisine mazhar olan Molla Yegân, keskin zekâlı ve yumuşak huylu bir zât-ı muhterem idi. Dîne uymakta, Allahü teâlânın emir ve yasaklarını gözetmekte, Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm ) güzel ahlâkı ile ahlâklanmakta, insanlara dînini öğretmekte çok ileri idi. Yüzü ak, boyu uzun ve sakalı gürdü. Çok cömert olup, Allahü teâlânın dostları ile yemek yiyip sohbet etmekten çok hoşlanır, onlar için nadide sofralarda lezîz yemekler hazırlatırdı. Fakir-zengin herkesi sofrasına da’vet eder, o sofradan herkes doymuş olarak kalkardı.
Ömrünü, ilim öğrenmek ve ilim öğretmekle, Allahü teâlâya ibâdet etmekle geçiren Molla Yegân, pekçok talebe yetiştirdi. Yetiştirmiş olduğu talebeleri arasında; başta oğulları Yegânzâde Mehmed Paşa ve Yegânzâde Molla Sinâneddîn Yûsuf Bâlî olmak üzere; İstanbul’un ilk kadısı Hızır Bey, Karamanlı Küçük Ya’kûb, İbn-ül-Hatîb Molla Tâceddîn İbrâhim, Ayasolug Çelebisi Molla Mehmed, Molla Halîl Hayreddîn, Hacı Hasenzâde Molla Mehmed, Şeyhülislâm Efdalzâde Hamîdüddîn gibi âlimler vardı.
Daha çok talebe yetiştirmekle meşgûl olan Molla Yegân, kitap yazmaya pek fırsat bulamamış ba’zı meşhûr kitapların kenarlarına haşiyeler ve “Risâletün fîl-hulle” adlı bir eser yazmıştır.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 99
2) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 199
3) Tâc-üt-tevârih (Ulemâ kısmı)
4) Keşf-üz-zünûn sh. 861
5) Mu’cem-ül-müellifîn cild-11, sh. 211İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
MUHAMMED ASGAR CEZERÎ (Ebü’l-Hayr Muhammed bin Muhammed)
Kırâat âlimi. İsmi, Muhammed Asgar bin Muhammed bin Muhammed bin Yûsuf el-Cezerî olup, künyesi Ebü’l-Hayr’dır. Meşhûr kırâat âlimi İbn-i Cezerî’nin (Şeyh Muhammed Cezerî’nin) ikinci oğullarıdır. Birincisinin adı da “Muhammed” olduğundan, ondan ayrılması için buna “Muhammed Asgar” denilmiştir. 789 (m. 1387) senesi Cemâzil-evvel ayında doğdu. Onun doğduğu sene, büyük kardeşi Ebü’l-Feth Muhammed Ekber, kırâat ilmini okuyup tamamlamıştı. 869 (m. 1464) senesinde vefât etti.
Babası Şeyh Muhammed Cezerî, “Tabakât-ül-kurrâ” adlı eserinde onu şöyle anlatır: “Bu oğlum, 789 (m. 1387) senesi Cemâzil-evvel ayında dünyâya geldi. O zaman Mısır’dan dönmüştük ve ağabeyi kırâatini tamamlamıştı. Bu oğluma da asrın âlimleri ve evliyâsı icâzet verdi. Sonra ben ve ağabeyisi ile Mısır’a hicret edip, asrın büyük kırâat âlimlerinden “Şâtıbiyye”yi ve diğer kırâat kitaplarını, Şam’a dönünce de “Sahîh-i Buhârî’yi dinledi. Ben Anadolu’ya geldiğim zaman, 801 (m. 1398) senesi idi. Bu oğlum da yanımdaydı. Kur’ân-ı kerîmin tamâmını ezberleyip, hatm-i Kur’ân ile namaz kılıp, “Mukaddeme” ve “Cevhere” kitaplarını ezberledi. 803 (m. 1400) yılı Zilhicce ayında, bütün “Kırâat-i aşere”yi benden tamamladı. Sonra yine son hatminde, “Kırâat-i aşere”yi tekrar edip, 804 (m. 1401) yılı Zilhicce ayının dokuzuncu, ya’nî Arefe günü hatmini bitirdi. Günlerden Pazartesi idi. Sene 807 (m. 1404) idi. Sonra Şîrâz’a kadar benimle geldi. Orada da “Kırâat-ı aşere”yi eksiksiz tamamladı. Sene 809 (m. 1406) idi.”
Muhammed Asgar Cezerî, Osmanlı Sultânı Fâtih Sultan Mehmed Hân tarafından “Nişancı” olarak ta’yin edilmişti. (İlk Osmanlı devlet teşkilâtında, nişancılık me’mûriyetinin vazîfe ve yetkileri, “Fâtih Kânûnnâmesi”nde geniş olarak yer almaktadır. Bu Kânûnnâme’ye göre, Merkezî idârede vezirlik, kadıaskerlik, başdefterdarlıktan sonra en büyük vazîfe, nişancılık idi. Devletin haricî muhâberâtına (haberleşmelerine) o bakmakta ve tuğra çekmekte idi. Pâdişâh adına yazılan ferman, berât, mensûrnâme, mektûp, âhidnâme, hüküm gibi devlet resmî evraklarının baş tarafına, pâdişâhın imzası demek olan “nişân”ı koymak, diğer bir ifâde ile tuğra çekmek bunun vazîfesi idi.) Büyük bir âlim ve çok güzel yazısı olan Muhammed Asgar’ın yazışma usûlünü iyi bildiğini, ahlâkının güzelliğini ve ilminin çokluğunu öğrenen Fâtih Sultan Mehmed Hân, onu devletin mühim işlerini yürütmekle görevli nişancısı yaptı.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 62
2) Miftâh-üs-se’âde cild-2, sh. 58İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
MUHAMMED BİN AHMED
Tefsîr, hadîs, nahiv ve Şafiî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Muhammed bin Ahmed bin Yûsuf bin Haccâc el-Velevî es-Seftî’dir. 790 veya 796 (m. 1393) senesinde doğdu. 854 (m. 1451) senesinde, Zilhicce ayının başlarında Salı günü vefât etti. Cenâze namazını, Şafiî mezhebindeki hadîs âlimlerinden Münâvî kıldırdı. Süyûtîlerin akrabalarının bulunduğu türbeye defnedildi.
Kâhire’de büyüdü. Kur’ân-ı kerîmi, Umde, Tenbîh, İbn-i Mâlik’in Elfiye’sini ve daha başka kitapları ezberledi. Bu kitapları bir grup âlimin huzûrunda okudu. Ebû Amr, Nâfi’, Şerefüddîn Ya’kûb el-Cevşenî ve Şemsüddîn en-Neşevî de bu âlimler arasında idi. Fıkıh ilmini Celâlüddîn Bülkînî ve Beycûrî’den öğrendi. Şemsüddîn Şettenûfî ve Fethûddîn el-Bâhî ve daha başka âlimlerden nahiv ilmi tahsil etti. Daha sonra İzzeddîn bin Cemâ’a’nın derslerine devam etti. Ondan; fıkıh, hadîs, tefsîr, Arabca, mantık, me’ânî ve beyân ilimlerini öğrendi. Cemâliyye Medresesi müderrisi Hümâm Acemî’den, Hâvî kitabından ba’zı bahisler okudu. İzzeddîn bin Abdüsselâm Bağdâdî’den aklî (fennî) ilimlere dâir birçok kitap okudu. Hadîs âlimi Alâüddîn Buhârî’nin derslerinde bulundu. İbn-i Hacer Askalânî’den Sahîh-i Buhârî ve başka hadîs kitaplarını okudu. Daha önce de hadîs hafızlarından Heysemî ve Takıyyüddîn Decvî’den; Sa’düddîn Muhammed bin Muhammed bin Muhammed el-Kumnî, Halâvî, Şihâbüddîn bin Nâsih, İzzeddîn bin Cemâ’a gibi hadîs âlimlerinden; Zeynüddîn Irâkî’den, Tenûhî’den hadîs-i şerîf dinledi. Şerefüddîn bin Kevîk’den de icâzet aldı. Celâlüddîn Bülkînî’nin yerine kadılık vekâletinde bulundu.
Birkaç defa hacca gitti. Ba’zı kereler Mekke’de ikâmet ederdi. Mekke ve Medine’deki büyük âlimlerle görüştü. Onlardan hadîs-i şerîf dinledi. Büyük âlimlerle beraber olmayı severdi. Bu âlimlerin sevgisini kazandı. Onlardan çok istifâde etti. 827 (m. 1423) senesinde Cemâliyye Medresesi müderrisliğine getirildi. Burada talebelere tefsîr dersleri okuttu. Yine orada 833 (m. 1429) senesinde tasavvuf dersleri verdi. Zâhir Çakmak ile aralarında muhabbet vardı. O, Âhur beldesinin vâlisi iken, Muhammed bin Ahmed’in yanına gelir, sohbetlerinde bulunur, yemeğini yerdi. Sultan olunca, yanından hiç ayırmaz oldu. Zâhir Çakmak, âlimleri seven, onların sözlerini dinleyen bir kimse idi. Yapacağı işlerde âlimlerle istişâre eder, onlara danışırdı. Sultan olunca da, Muhammed bin Ahmed’in ilminden ve sohbetlerinden istifâde etmek için, onu, 842 (m. 1438) senesinde Beyt-ül-mâl’ın idârecisi yaptı. Daha sonraki senelerde ise, giyim-kuşam işlerine bakmakla görevlendirdi. Malları bir hayli çoğalmasına rağmen, sıkıntı içinde yaşardı. Sultan tarafından 849 (m. 1445) senesinde de Mensûri Hastahânesine bakmakla vazîfelendirildi. Bu hastahânenin ve vakıflarının îmâr edilmesine çalıştı. Yine Cemâliyye Medresesi’nin binası ve vakıflarının ta’mir işiyle de ilgilendi. Buraya müderrisler ta’yin ettirerek, çok talebe yetişmesini te’min etti. İmâm-ı Şafiî Medresesi yakınındaki Selâhiyye Medresesi’nin müderrisliğini de yapardı. Önceleri o medresede zamanın âlimlerinden Kayâtî ders verirdi.
Başkadılık vazîfesinde de bulunan Muhammed bin Ahmed, Mekke’de ve Medine’de bulunan vakıf binâlarının ta’mirinde çok gayret gösterdi. Bunun için çok para harcadı. Vakıf gelirlerinin çoğalmasını sağladı.
Devamlı Kur’ân-ı kerîm okurdu. Çok ibâdet eder, devamlı oruç tutar, teheccüd namazı kılardı. Özellikle Ramazan gecelerinde daha fazla ibâdet ederdi. Ramazan’da Ezher Câmii’nde her gece iki rek’at namaz kılar, bu iki rek’atta Kur’ân-ı kerîmin tamâmını okurdu. Allahü teâlâya yalvararak çok ağlardı. Allahü teâlânın yasak ettiği şeylerden çok sakınırdı. İhtiyâcı olanlara, fakirlere, kimsesizlere çok fazla yardım ederdi. Fıkıh âlimlerine ve talebelerine yardım eder, ihtiyâçlarını giderirdi. Her sene beş a’mâyı (körü) giydirir, ihtiyâçlarını karşılar, yüz dinar vererek hacca gitmelerini te’min ederdi. Çok güzel, te’sîrli ve yüksek sesle konuşurdu. Hâfızası çok kuvvetliydi. Onun yüksek makamından ve ilminden istifâde etmek için, fâzıl kimseler yanına gelirlerdi. Evinde ve başka yerlerde verdiği derslerinde bulunurlardı. Ondan tefsîr ve daha başka ilimlere dâir kitaplar okurlardı.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-7, sh. 118
İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
MUHAMMED BİN AHMED FERGAL
Evliyânın büyüklerinden. İsmi, Muhammed bin Ahmed Fergal’dir Çok kerâmetleri görüldü. 860 (m. 1456) senesinde, Mısır’ın güneyindeki Sa’îd şehrinde vefât etti. Ebî Tîc’deki dergâhında defnedildi. Belde halkınca kabri ziyâret edilmektedir. Kerâmetlerinden ba’zıları şunlardır.
Bir hasta kadın vardı. Canı Hindistan cevizi istedi. Aradılar taradılar, Mısır’da bulamadılar. Üstelik Mısır, Hindistan cevizinin yetiştiği yer değildi. Muhammed Fergal bu durumdan haberdâr oldu ve Nakib Muhaymir’i çağırıp; “Ey Muhaymir! Şuraya git, orada bir ağaç bulacaksın. Ondan beş adet Hindistan cevizi kopar getir” buyurdu. Muhaymir oraya gidip ma’lûm ağacı buldu. Beş ceviz koparıp getirdi. Kadıncağıza gönderdiler. Aradan çok geçmedi; Muhaymir daha önce ta’rîf buyurulan yere gitti ise de, o ağacı bulamadı.
Bir defasında şeyh-ül-İslâm İbn-i Hacer Mısır’a geldi. Bu arada bir mes’ele sebebiyle Muhammed Fergal’e uğradı. İçinden; “Allahü teâlâ, ilim tahsilinde bulunmamış birine evliyâlık vermez. Verecek olsa, ilim de ihsân eder” şeklinde ba’zı şeyler geçti. O esnada, bu düşünceler Muhammed Fergal’e ma’lûm olup; “Kâdı efendi, olduğunuz yerde kalınız!” buyurup, onu tutup kuvvetli bir şekilde sarstı ve; “Allahü teâlâ, beni ihsânı ile velî olarak seçti ve ilim de nasîb etti” buyurdu.
Birgün Muhammed Fergal’in huzûruna hıristiyan râhiblerinden biri geldi. O anda canı kavun istedi. Kavun-karpuz mevsimi de değildi. Muhammed Fergal, kerâmet olarak bir kavun getirdi ve o kişi derhâl müslüman oldu.
Birgün Nakib Muhaymir’in kızını timsah kaptı. O ağlayarak Muhammed Fergal’in huzûruna gelip durumu anlattı. Muhammed Fergal de; “Hemen o timsahın kızını kaptığı yere git. Yüksek sesle; ey Timsah! Seni Muhammed Fergal çağırıyor de” buyurdu. Muhaymir gidip denileni yaptı. Timsah derhâl geri dönüp nehirden çıktı. Yollarda bir merkeb gibi yürüyüp, Muhammed Fergal’in yanına geldi. Halk bu duruma çok hayret etti. Timsah gelince, Muhammed Fergal demirciye emredip, onun dişlerini söktürdü. Sonra timsaha emredip, kızcağızı karnından çıkarmasını söyledi. Timsah, kızı canlı, fakat baygın bir durumda çıkardı. Bundan sonra o beldeden hiç kimseye zarar vermiyeceğine söz verip, ağlıyarak oradan ayrıldı ve nehire indi.
Birisi, Muhammed Fergal hakkında uygun olmayan sözler söyledi. Muhammed Fergal bunu işitince; “Kendisi için iyi etmedi” buyurdu. Kısa bir zaman sonra o kişinin dilinin tutulduğu işitildi.
Muhammed bin İnan anlatır: “Ben gençliğimde Muhammed Fergal’i ziyâret maksadı ile yola çıktım. O benim gelişimi, ben daha oraya varmadan talebelerine anlatmış ve; “Şu ânda Muhammed bin Hasen A’rec bizi ziyârete geliyor” diye buyurmuş.”
Nasrânî (hıristiyan) bir kadının çocuğu hasta oldu. Bu kadının Muhammed Fergal’e hüsn-i zannı olup, onun büyüklüğüne inanırdı. Çocuğum hastalıktan kurtulursa, Muhammed Fergal’e bir halı vermeyi adadım dedi. Muhammed Fergal’e, bu kadının niyeti ve bütün yaptıkları ma’lûm oldu. Buyurdu ki: “Şimdi halının yününü hazırladılar. Yünü büktüler (eğirdiler) ve dokumaya başladılar.
Bitirdiler. Vermek üzere yola çıktılar. Şu ânda falan yere getirdiler. Şimdi de kapının önünde, biriniz çıkıp alsın.” Dışarı çıkıp baktıklarında, halıyı kapının önünde buldular. Muhammed Fergal, halıyı getireni çağırtıp, ağırlayıp hediyeler verdi. “Yum gözünü” buyurdu. O kişi, kendini bir ânda memleketinde buldu.
Muhammed Fergal’den evleneceğinde fazla mehir istediler. O da; “Şu kuyunun başına gidin ve Muhammed Fergal’in emri var, bir kova altın, bir kova da gümüş vereceksin deyin” buyurdu. Gidip baktıklarında, orada bir kova altın, bir kova da gümüşün olduğunu gördüler. Bunun, Muhammed Fergal’in kerâmeti olduğunu anladılar.
Birgün İbn-i Zerâzîri, Muhammed Fergal’in ziyâretine geldi. Edeble elini öptü ve oturdu. O zaman Fergal buyurdu ki: “Birçok yerlere hükmeden biri olacaksın.” Çok geçmeden sultan onu memleketin genel vâlisi olarak ta’yin etti.
Bir zaman Muhammed Fergal, Mısır’daki vâliye elçi gönderip, çiftçiler ile ilgili bir mes’elenin hallini istedi. Vâli, gelen elçinin yüzüne karşı Muhammed Fergal hakkında uygunsuz şeyler söyledi ve üstelik; “Git hocana söyle, iki yüzlü hîleci olmasın” dedi. Elçi geri dönüp, olanı biteni anlattı. Bunun üzerine Muhammed Fergal, parmağını toprağı delercesine yere götürdü. Çok geçmeden sultânın o vâliyi vazîfeden aldığı ve evinin de başına yıkılmasını emrettiği haberi geldi. Orası Tûlûnoğlu Câmii yanı olup, harap bir hâldedir.
Birisi Muhammed Fergal’in yanına geldi ve Kur’ân-ı kerîm okumaya başladı. Bir aralık yanıldı. Fergal’den başka kimse yanlışını farketmedi ve; “Yanıldın” buyurdu. O kişi; “Sen hafız değilsin, benim yanıldığımı nasıl anladın” dedi. Muhammed Fergal de; “Semâya yükselen bir nûr görüyordum. Birden kesildi, İki nûr arasında bir ayrılma oldu. İşte o zaman yanıldığını anladım” buyurdu.
Buyurdu ki: “Evliyâ tasarruf sahibidir. Her kimin bir haceti olursa, kabrime gelsin, yüzüme karşı dursun, arzusunu bana söylesin. Allahü teâlânın izniyle onun hacetini gideririm.”
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild-1, sh. 163
2) Tabakât-ül-kübrâ cild-2, sh. 101İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
MUHAMMED BİN MÛSÂ (İbn-i Mûsâ)
Şafiî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Muhammed bin Mûsâ bin Ali bin Abdüssamed bin Muhammed bin Abdullah el-Merrâkûşî’dir. Mekke’de doğup büyüdüğü için “Mekkî” de denilmektedir. Künyesi Ebü’l-Berekât ve Ebü’l-Mehâsin olup, lakabı Cemâleddîn’dir. “İbn-i Mûsâ” diye meşhûr oldu. Afîf-i Yâfiî’nin torunudur. Aslen Merrâkûş şehrindendir. 789 (m. 1387) senesi Ramazan ayının üçüncü günü Mekke’de dünyâya geldi ve orada yetişti. 823 (m. 1420) senesi Zilhicce ayının onsekizinde, Cum’a günü sabah namazından sonra Mekke-i mükerremede vefât etti. Birgün önce vasıyyetini yazmıştı. Cum’a namazından sonra cenâze namazı kılınıp, Cennet-ül-muallâ kabristanına defnedildi.
Küçük yaşta Kur’ân-ı kerîmi ve daha birçok kitapların metinlerini ezberledi. İlim tahsili için çeşitli şehirlere seyahatlerde bulundu. İbn-i Mûsâ, hafızlığını tamamladıktan sonra; “Umde”, “Tenbîh”, kelâm ve usûl-i fıkıhta “Minhâc”, nahivde “Elfiye” ve daha başka kitapları da ezberledi. Bunları âlimlere arz etti. Mekke’de Cemâleddîn bin Zahîre’den fıkıh ilmini okudu ve ondan çok istifâde etti. Ondan ve Şemseddîn el-Mu’îd’den Arabî dil ve edebiyat ilimlerini de öğrendi. Arab dili ve edebiyatı alanında üvey babası Halîl bin Hârûn el-Cezâirî’den de çok istifâde etti. Yine Medine’de Zeyneddîn el-Merâgî’den de fıkıh öğrendi. Ondan, bizzat fıkıh ilmine dâir yazdığı “El-Umde fî şerh-il-zübde” kitabını okudu. Bu zât, fetvâ vermek ve ders okutmak husûslarında ona izin verdi. Haremeyn’de (Mekke ve Medine’de) okutulan bütün dersleri ondan okuyup, bu husûsta ilmini arttırdı. İbn-i Cezerî de, fetvâ ve nazım olarak ders okutmada ona izin vermişti.
Hadîs ilmini Cemâleddîn bin Zahîre’den, Veliyyüddîn-i Irâkî’den ve Şeyh İbn-i Hacer’den öğrendi. Takıyyüddîn-i Fâsî’den de Selâhüddîn-i Akfehisî’den de çok faydalandı. İlim öğrenmek yolunda çok uğraştı ve yüksek mertebelere kavuştu. Fıkıh, usûl, ferâiz, hesâb, edebiyat, arûz, me’anî, beyân ve daha başka ilimlerle uğraşmaya devam etti ve emsalleri arasında çok yükseldi. Nesîr ve nazım olarak edebî eser vermekte çok ilerledi. Hadîs ilmiyle meşgûl olması o kadar arttı ki, hadîs-i şerîflerin illetlerini, ilk ve sonraki râvîlerini çok iyi biliyordu. Hadîs-i şerîflerin metinlerini ezberlemekle beraber, âli ve nâzil olanlarını da birbirinden ayırıyordu. Hicaz bölgesinde onun derecesinde yüksek bir âlim çok azdı.
İbn-i Mûsâ, 814 (m. 1411) senesinden sonra çeşitli seyahatler yaptı. Birçok beldedeki âlimlerden ders okudu ve hadîs-i şerîf dinledi. Mekke’de İbn-i Sadîk, Medine’de Merâgî, Dımeşk’da Abdülkâdir Ermevî, Kâhire’de İbn-ül-Küveyk, İskenderiyye’de Kemâleddîn bin Hayreddîn, Bâ’lebek’de Tâceddîn bin Berdes, Haleb’de İbn-i Acemî’nin torunu Hâfız Burhâneddîn-i Halebî, Kudüs’de, Halîlurrahmân’da Meydûmî’nin talebelerinden bir cemâat, Humus’da, Hama’da, Gazze’de, Remle’de ve Yemen’de Mecdüddîn-i Lügavî gibi daha birçok âlimden ders okuyup hadîs-i şerîf dinledi. İlimde yüksek derecelere kavuştuktan sonra, bu seyahatlerinden dönüp Mekke’ye geldi. Mekke ve Medine’de uzun seneler fetvâ verdi ve ders okuttu.
Daha küçük yaşta iken İbn-i Haldûn, İbn-i Arefe, Nişâveri, İbn-i Hatim, Gıyâseddîn-i Âkûlî, Azîz-i Melîcî, Irâkî, Heytemî, Menâvî, İbn-i Mîlak, Tenûhî, İbn-i Ferhûn ve daha başka âlimler ona icâzet vermişlerdi.
Şiirleri de çoktur. Eserlerinden çok istifâde edildi. Birçok âlim onu medh ve sena eyledi. Bunlardan Fâsî, ona çok ta’zim eder, hürmet ve saygı gösterirdi. Onun hakkında dedi ki: “İbn-i Mûsâ, çeşitli ilimlerde emsalleri arasında çok yükseldi. Bilhassa Arab edebiyatında önde bulunuyordu. Çok güzel ma’nâları bulunan şiirleri vardı. Hadîs ilminde ise zamanında Hicaz’da onun bir benzeri yoktu. Topladığı ve te’lîf ettiği eserleri de çok güzeldi. Çok zekî olup, sür’atli yazı yazardı. İffet, siyânet (fakirleri koruma), hayır ve hasenat sahibi idi. Çeşitli ilimlerle ve bilhassa hadîs ilmiyle çok uğraşırdı. Nükteleri çok güzel olup, her müşkile cevap verirdi.”
İbn-i Hacer de onun hakkında diyor ki: “Mürüvvet ve kanâat sahibi olup, belâ ve eziyetlere sabır gösterirdi. Yazdıklarını hep dağıtırdı. Konuşmalarında doğru söyler, mümkün mertebe az konuşurdu. Vakitlerini boş yere geçirmez, hiç kimsenin aleyhinde konuşmazdı.
Kıymetli şerhleri vardır. Başlıca eserleri şunlardır: 1- Şerhu Nûhbet-il-fikr fî mustalahı ehl-il-eser İbn-i Hacer’in “Mustalah-ül-hadîs” adındaki eserinin şerhidir. 2- Muhtasarun fî ulûm-il-hadîs, 3- Kitâbün fil-Mevzû’ât, 4- Kitâb-ün-fî târih-i Medînet-in-Nebeviyye: Bu eserini tamamlıyamamıştır. 5- El-Erbe’ûn fil-hadîs.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-12, sh. 65
2) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 183, 184
3) El-A’lâm cild-7, sh. 118
4) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-10, sh. 56, 58İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
MUHAMMED BÜLKÎNÎ
Tefsîr, hadîs, nahiv ve Şafiî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Muhammed bin Muhammed bin Abdürrahmân bin Ömer bin Rislân bin Nusayr Kenânî’dir. Aslen Mısır’daki Bülkîne kasabasından ve meşhûr bir ailedendir. Künyesi Ebü’s-Se’âde, lakabı Bedreddîn’dir. 819 veya 821 (m. 1418) senesinde doğdu. 890 (m. 1485) senesinde Mısır’da vefât etti. Cenâze namazı, Hâkim Câmii’nde Celâleddîn Bekrî tarafından kıldırıldı ve medresesinin avlusunda dedelerinin yanına defnedildi.
Doğduğu zaman babası, kardeşi Alâeddîn ile beraber Mina’da idiler. Alâeddîn, burada bir erkek kardeşi olduğunu rü’yâda gördü ve bunu hayra yorumladı. Dedesi çocuğun doğumunu tebrik etmeye gelince, torununu sevdi ve hayr duâda bulundu. Anne ve babasının yanında büyüdü. 825 (m. 1422) senesinde daha çocuk iken, annesi ve babası hacca gittiler. Beraberlerinde çocuklarını da götürdüler. Yedi günlük tavaftan sonra, Sirâcüddîn Hüsbânî tarafından orada sünnet edildi. Annesi bir erkek çocuğu olursa, Mescid-i Nebevî’ye gümüş bir kandil vereceğini adamıştı. Burada adağını yerine getirdi.
Mısır’a döndüklerinde, önce Kur’ân-ı kerîmi ezberledi. Bu ezberiyle, daha 8-10 yaşında iken hatimle namaz kılardı. O zaman bu yaygın bir âdet idi. Daha sonra Umde kitabını ezberledi. Minhâc, Elfiyet-ün-nahv ve Muhtasar-ı İbn-i Hâcib kitaplarını okudu. Zeynüddîn Bûtîcî, Kayâtî, Venâî ve Alâeddîn Kalkaşendî’den ba’zı kitapları okudu. Bisâtî, Kayâtî, Şerefüddîn Sübkî, Mahallî ve Şirvânî’den usûl dersleri aldı. Kâfiyecî’den kelâm ilmini öğrendi. İbn-i Mecdî’den de ferâiz ve matematik ilimlerini öğrendi. İzzeddîn Abdüsselâm Bağdâdî’den; sarf, nahiv, me’ânî, beyân ve mantık ilimlerini okudu. Bu ara ba’zı âlimlerden tasavvuf dersleri de aldı. Fakîh İbn-i Esed’den kırâat ilimlerini öğrendi. Ebu Amr, Nâfi’ ve İbn-i Kesîr kırâatlerini okudu. İbn-i Hacer, Zeynüddîn Zerkeşî ve Ebü’l-Kâsım Nevîrî’den hadîs-i şerîf öğrendi ve ba’zı kitapları okudu. Sahîh-i Buhârî’nin tamâmını hatmetti. 836 (m. 1432) senesinde ba’zı âlimler ona icâzet verdiler. Uzun müddet ilimle meşgûl oldu. Fıkıh, usûl, ferâiz ve diğer ilimlerde büyük âlim oldu. Babasının amcası ve Şerefüddîn Sübkî, fetvâ verme ve ders okutma husûsunda Bülkînî’ye icâzet verdiler. İlim tahsil ettiği, icâzet aldığı hocaları ve diğer âlimler onu pek medh ederlerdi. Tûlûn Câmii’ndeki derslerine; Sa’düddîn bin Deyrî, Bisâtî, Muhibbüddîn bin Nasrullah gibi büyük âlimler gelir, dinlerler idi. Bir ara Eşrefiyye’de hadîs müderrisliği yaptı. Sâlihiyye’de 841 (m. 1437) senesinde, babasının amcası yerine kadılık vekâletinde bulundu. Yine Ebyâr, Tantedâ ve Bilbîs’te de kadılık yaptı. Sonra da Kadıasker oldu. Ba’zı devlet kademelerinde vazîfe yaptı. Mensûriyye Medresesi’nde fıkıh dersleri okuttu.
Her ilimde âlim idi. Fıkıh, nahiv, usûl, münâzara ve diğer ilimleri iyi bilirdi. Çok güzel ve te’sîrli konuşurdu. Çok zekî olup, sâlih kimseleri çok severdi. Sâlihlerden hayatta olanları ve vefât etmiş olanların da kabirlerini ziyâret ederdi. İnsanlık îcâbı bir hatâ işlerse, hemen hatâsından dönerdi. Önceleri Ezher Câmii’nde ders verirdi. Daha başka yerlerde de ders verdiği oldu. Pekçok kimse ondan; tefsîr, hadîs, fıkıh, ferâiz, usûl, Arabca, me’anî, beyân, mantık ve diğer ilimleri öğrendiler. Derslerinde defalarca Sahîh-i Buhârî ve Sahîh-i Müslim kitapları okundu.
Bülkînî’nin yazdığı kıymetli eserlerden ba’zıları şunlardır: 1- Hâşiyetü alâ tefsîr-il-Beydâvî, 2- Şerhu Mukaddimet-il-Hanâvî, 3- Hâşiyetü alâ habâyâ’z-zevâyâ liz-Zerkeşî: Şafiî fıkhına âit bir eserdir. 4- El-Muhâkemât.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-11, sh. 232
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-9, sh. 95
3) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 349
4) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 213İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
MUHAMMED CEZÛLÎ
Hadîs âlimi. İsmi, Muhammed bin Süleymân bin Ebî Bekr el-Cezûlî olup, künyesi Ebû Abdullah’tır. Şerîflerdendir. Doğum târihi bilinmemektedir. Fas’ın Sus şehrinde doğdu. 870 (m. 1465) senesi Rebî’ul-evvel ayının onaltısında, zehirlenerek şehîd edildi. Fas’ın Fugal bölgesinde yaptırdığı câminin bahçesine defnedildi. Seneler sonra Merrâkûş’e nakl edilerek, onun için yaptırılan türbeye defn edildi. Türbesi günümüzde ziyâret mahallidir.
Muhammed Cezûlî, memleketinde bir süre tahsil gördükten sonra, Fas şehrine giderek, Saffârin Medresesi’nde tahsiline devam etti. Tahsilini tamamladıktan sonra tekrar memleketine döndü. Fakat tekrar memleketinden ayrılmak zorunda kaldı. Bu ayrılma hâdisesi şöyle anlatılır: “Muhammed Cezûlî’nin bulunduğu bölgede, iki kabile arasında şiddetli kavga olmuştu. Bu kavga sırasında bir genç öldürüldü. Her iki kabile, bu gencin kendileri tarafından öldürülmediğini iddia ediyordu. Aralarındaki bu iddialaşma o kadar ileri gitmişti ki, iki kabile tekrar kavga edecek duruma geldi. Bu sırada oraya gelen Muhammed Cezûlî, kan dökülmesini önlemek için, o genci kendisinin öldürdüğünü söyledi. O beldenin âdeti: bir adam öldüren kişi, kabileden kovulurdu. Onlar da bu âdet üzerine, Muhammed Cezûlî’yi aralarından çıkardılar. Bunun üzerine Muhammed Cezûlî oradan ayrılarak, Arabistan yarımadasına gitti. Orada uzun bir müddet kaldı; Mekke, Medine ve Kudüs şehirlerini dolaştı. Buralarda çeşitli âlimlerin sohbetinde bulundu.
Bir süre sonra memleketine dönen Muhammed Cezûlî, Tit şehrinde bulunan Ebû Abdullah Muhammed’in sohbetlerine katılarak, Şâzilî tarikatına girdi. Ondört sene müddetle halvete (yalnızlığa) çekildi. Sonra talebe yetiştirmeye başladı. Talebelerinin sayısının onbinleri bulduğu rivâyet edilmektedir.
Şöyle anlatılır: “Muhammed Cezûlî, birgün bir kuyu başına abdest almak için uğradı. Kuyunun yanında su çekmek için kova ve ip yoktu. Ne yapacağını şaşırmıştı. Bir kız, onun bu hâlini yüksekçe bir yerden gördü ve ona şöyle dedi: “Sen kimsin ve niye şaşırdın?” Muhammed Cezûlî, onun kova getireceği ümîdi ile kendisini tanıttı ve hâlini bildirdi. Kız bunun üzerine ona; “İnsanlar seni hayır ve kerâmetle överler. Sen ise kuyudan bir su çıkarmaktan âciz kaldın ve şaşırdın” dedi ve gelip kuyuya seslendi. Allahü teâlânın izni ile su, kuyudan taşıp dışarıya akmaya başladı. Muhammed Cezûlî abdest aldıktan sonra kıza; “Sen bu kerâmete hangi amelin sebebi ile nail oldun?” dedi. Kız da şöyle cevap verdi; “Resûl-i ekreme ( aleyhisselâm ) salevât-ı şerîfeyi çok getirmekle ve salevât okumaya devam ederek nail oldum.”
Muhammed Cezûlî, bu duruma hayret ederek; “Acaba hangi salevât-ı şerîfeyi okumaya devam etsem?” diye düşünmeye başladı. O gece, bu düşünceden dolayı uykusu gelmedi. Bu düşünce içerisinde yatakta yatarken, hanımı yatağından kalktı. En güzel elbisesini giyip, örtüsünü örtüp evden dışarı çıktı. Bunu görünce, hanımının bu saatte nereye gittiğini merak ederek arkasından dışarı çıktı ve gördü ki: Hanımı deniz sahiline ilerliyor. Önünde bir arslan; ardında bir arslan ona bekçilik ediyordu. Merakı daha fazla arttı. Hanımı deniz kıyısına gitti. Denizin ortasında, ıssız ve küçük bir ada vardı. Arslanlar denizin kıyısında yattılar. Hanımı ise su üstünde yürüyerek o adaya gitti. Orada abdest alıp, namaz kılmaya başladı, ibâdetini tamamladıktan sonra, yine su üzerinde yürüyerek kıyıya geldi. Arslanlar da kalkarak, biri önde, biri arkada yürümeye başladılar. Muhammed Cezûlî daha önce eve gelip, uyuyor göründü. Hanımı, eve gelip elbiselerini değiştirip, yattı. “Hanım bunu her gece mi yapıyor?” diye düşünerek, üç gece onu gözetledi. Hanımının her gece böyle yaptığını gördü. Üçüncü gecenin sabahında, bu durumu hanımına sordu. Hanımı ona; “Siz, bu işe şimdi mi vâkıf oldunuz? Uzun senelerdir ben böyle yapıyorum” dedi. Bunun üzerine Muhammed Cezûlî; “Acaba, bu kerâmete ne sebeple kavuştunuz?” diye sorunca, hanımı; “Resûl-i ekreme ( aleyhisselâm ) salevât-ı şerîfe okumayı hiç bırakmadım. Bu yüzden buna kavuştum” dedi. Muhammed Cezûlî; “Devam ettiğiniz bu salevât-ı şerîfe hangisidir?” diye suâl etti. Hanımı cevap vermedi. Israr edince; “Bu gece istihâre edeyim, izin olursa, cevap veririm” dedi. Sabahleyin hanımı; “Açıkça söyliyeyim, haber vermeye izin yoktur. Ancak salevât-ı şerîfeleri topla, onların içinde varsa, “Vardır” diye haber veririm” dedi. Bunun üzerine Muhammed Cezûlî, birçok kitaplarda bulunan salevât-ı şerîfeleri topladı ve bir kitap yazdı. Hanımına, yazdığı bu kitabı okuduğu zaman, hanımı; “İçinde birkaç yerde vardır” dedikten sonra; “Bu kitabı okumaya devam edenin, Allahü teâlânın rahmetine kavuşacağına şüphe yoktur” dedi. Muhammed Cezûlî bu eserine, “Delâil-ül-hayrât ve şerâvârık-ül-envâr” ismini verdi. Bunun ma’nâsı; hayırlara delîller ve parlayan nûrlar’dır.
Muhammed Cezûlî’nin kabrinin nakli şöyle anlatılır: “Muhammed Cezûlî’nin kabrinin bulunduğu belde küffâr eline geçince, talebesinin talebesi, hocamızı orada bırakmıyalım diyerek kabrini açtırdı. Aradan yetmiş sene geçmişti. Kabrini açtıklarında, mübârek bedenini, nasıl defn edilmiş ise o hâlde olduğunu gördüler. Onu sevenlerden birisi, Muhammed Cezûlî’nin alnına parmağını bastırdı. Alnındaki kan dağıldı. Parmağını kaldırınca, yine toplandı. Sanki canlı bir insan idi. Oradan mübârek bedenini alıp, Merrâkûş’a getirip defnettiler. Kabrinin üzerine bir türbe yaptırdılar.”
Muhammed Cezûlî’nin Delâil-ül-hayrât’tan başka ba’zı eserleri de vardır. Fakat en meşhûru bu eserdir. Hizb-ül-felâh ve Hizb-i Sübhân ed-dâim yazmış olduğu eserlerdendir.
Delâil-ül-hayrât’ta toplanmış olan salevât-ı şerîfelerden ba’zıları şunlardır:
“Allahümme salli alâ Muhammedin ve ezvâcihi ve zürriyyetihi kemâ salleyte alâ İbrâhîme ve bârik alâ Muhammedin ve ezvâcihi ve zürriyyetihi kemâ bârekte alâ âli İbrâhîme inneke hâmîdün mecîd.”
“Allahümme salli alâ Muhammedin kemâ salleyte alâ İbrâhîme ve bârik alâ Muhammedin ve alâ âli Muhammedin kemâ bârekte alâ İbrâhîme inneke hâmîdün mecîd.”
“Allahümme salli alâ Muhammedin-in-nebiyy-il-ümmiyyi ve alâ âli Muhammed.”
“Allahümme salli alâ Muhammedin ve alâ âli Muhammedin kemâ salleyte alâ İbrâhîme ve alâ âli İbrâhîme inneke hâmîdün mecîd. Allahümme bârik alâ Muhammedin ve alâ âli Muhammedin kemâ bârekte alâ İbrâhîme ve alâ âli İbrâhîme inneke hâmîdün mecîd, Allahümme ve terahham alâ Muhammedin ve alâ âli Muhammedin kemâ terahhamte alâ İbrâhîme ve alâ âli İbrâhîme inneke hâmîdün mecîd. Allahümme ve tehannen alâ Muhammedin ve alâ âli Muhammedin kemâ tehannente alâ İbrâhîme ve alâ âli İbrâhîme inneke hâmîdün mecîd. Allahümme ve sellim alâ Muhammedin ve alâ âli Muhammedin kemâ sellemte alâ İbrâhîme ve alâ âli İbrâhîme inneke hâmîdün mecîd.”
“Allahümme bârik alâ Muhammedin ve alâ âli Muhammedin kemâ bârekte alâ İbrâhîme inneke hâmîdün mecîd.”
“Allahümme salli alâ Muhammedin ve alâ âlihi ve eshâbihi ve evlâdihi ve ezvâcihi ve zürriyyetihi ve ehl-i beytihi ve eshârihi ve ensârihi ve eşyâihi ve muhibbihi ve ümmetihi ve aleynâ maahüm ecmaîne yâ erhamerrâhimîn.”
“Allahümme salli alâ Muhammedin ve alâ âli Muhammedin ve alâ ehl-i beytihi.”
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Neyl-ül-ibtihâc
2) Brockelmann Gal-2, sh. 252
3) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1042İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
MUHAMMED İZNÎKÎ (Muhammed bin Kutbüddîn-i İznîkî)
Osmanlı Devleti’nde yetişen âlimlerden ve tasavvuf büyüklerinden. İsmi, Muhammed bin Kutbüddîn bin Muhammed er-Rûmî el-İznîkî’dir. Osmanlı âlimlerinin meşhûrlarından Kutbüddîn-i İznîkî’nin oğludur. Lakabı Muhyiddîn idi. İznik’de doğdu. Doğum târihi belli değildir. Devrinin meşhûr âlimi Molla Fenârî’den, din ilimlerini ve zamanının fen bilgilerini okudu. Her ilimde mütehassıs bir âlim olarak yetişti. Hanefî mezhebi âlimlerindendir. Çok kitap yazdı. 885 (m. 1480) senesinde Edirne’de vefât etti.
Aklî ve naklî ilimlerde büyük bir âlim olan Muhammed bin Kutbüddîn-i İznîkî, tasavvuf ilmi ile de meşgûl olmuş sâlih bir zât idi. Asrının fazilet, zühd ve vera’ sahibi âlimleri arasında temayüz etmiş, emsalleri arasında pek yükselmişti. Fıkıh, tasavvuf ve fen ilimlerini kendisinde topladı. Sözleri pek te’sîrli idi. Tasavvuf ilminin inceliklerine âit çok yüksek bilgileri eserlerinde yazdı. Kendisini ve eserlerini pekçok âlim medhetti, övdü. Büyük İslâm âlimi Seyyid Abdülhakîm Arvâsî (kuddise sirruh): “(Miftâh-ül-cenne) ilmihâlinin yazarı sâlih bir zât imiş. Okuyanlara faydalı olur.” buyurdu. İznik’de, kadılık, Sultan Orhan Medresesi’nde müderrislik ve müftîlik vazîfelerini de îfâ etmiştir.
Eserlerinden başlıcaları şunlardır: 1- Miftâh-ül-cenne: Türkçe bir eserdir. Her müslümana en önce lâzım olan ilmihâl bilgilerini, kısa ve öz olarak anlatmaktadır. “Mızraklı İlmihâl’ ve “Cennet Yolu ilmihâli” adları ile de meşhûrdur. Okuyanlara çok faydalı olduğu asırlardır görülmüştür. 2-Mürşid-ül-müteehhilîn: Fıkıh ilminin münâkehât (evlilik) bilgilerini anlatan, evlilere en güzel rehber olan kıymetli bir eser olup, Türkçe olarak yazılmıştır, 3- Şerhu miftâh-ıl-gayb: Sadreddîn-i Konevî’nin tasavvuf ilmi ile ilgili eserinin şerhi olup, esrâr-ı ilâhiyyeye mahsûs olan çok ince bilgileri ihtivâ etmektedir. 4- Şerhu mişkât-il-mesâbîh: Begavî’nin “Mişkât” kitabının şerhidir. 5- Zübdet-üt-tahkîk ve nüzhet-üt-tevfîk: Tasavvufî hakîkatleri açıklayan, ma’rifetler, nasihatler ve amellerin neticeleri beyanındaki umûmî kaideleri anlatan bir eserdir. 6- Ta’bîr-ül-münîf vet-te’lîf-üş-şerîf. 7- Şerh-ül-füsus.
Muhammed bin Kutbüddîn-i İznîkî’nin “Miftâh-ül-cenne” adındaki kitabından seçmeler:
Îmânın sıfatları:
Ve dahî îmânın sıfatları altıdır:
1-) Âmentü billahi: Ben Allahü azîm-üş-şânın varlığına ve birliğine inandım, îmân ettim.
Allahü azîm-üş-şân, vardır ve birdir.
Şeriki ve nazîri yoktur. (Ortağı ve benzeri yoktur.)
Mekândan münezzehdir. (Bir yerde değildir.)
Kemâl sıfatlarıyle muttasıfdır. Kemâl sıfatları vardır.
Ve noksan sıfatlardan beridir.
Kemâl sıfatlar, Allahü azîm-üş-şânda bulunur. Noksan sıfatlar, bizlerde bulunur.
Bizlerde bulunan noksan sıfatlar, elsizlik ve ayaksızlık ve gözsüzlük ve hastalık ve sağlık ve yemek ve içmek ve bunlara benzeyen birçok şeylerdir.
Allahü âzîm-üş-şânda bulunan sıfatlar, yer ve gökleri ve (havada, sularda, yeryüzünde ve toprak altında yaşamakta olan) türlü mahlûkâtı yaratması ve aklımızın erdiği ve (aczimiz sebebiyle) birçoklarına ermediği, pekçok mahlûkları (yaratıkları) her ân varlıkta durdurması ve cümle mahlûkârın rızkını vermesi ve yine aczimizden dolayı burada zikrine bile kadir olamadığımız, kemâl sıfatlardır. Kâdir-i mutlakdır. Her varlık, Allahü azîm-üş-şânın kemâl sıfatlarından, bir eserdir.
Allahü azîm-üş-şân hakkında, bizlere bilmesi vâcib olan sıfatlar, yirmiikidir. Ve yirmiiki de, muhal sıfatları vardır.
Vâcib, lâzım demektir. Bu sıfatlar, Allahü azîm-üş-şânda bulunur. Muhal olanlar, bulunmaz. Muhal, vacibin zıddıdır. Var olamaz demektir.
Allahü azîm-üş-şân hakkında bizlere bilmesi vâcib olan sıfât-ı nefsiyye birdir Vücûd, ya’nî var olmaktır.
Allahü azîm-üş-şânın var olmasının naklen delîli; Allahü teâlânın, “İnnenî enellâhü” kavl-i şerîfidir. Aklen delîl ise; bu âlemleri halk eden (yoktan var eden) bir halık (yaratıcı), elbet mevcûttur, elbette vardır. Mevcût olmamak muhaldir.
Sıfât-ı nefsiyye demek; zât, Onsuz ve O, zâtsız tasavvur olunmaz, düşünülemez demektir.
A) Sıfât-ı zâtıyye: Allahü azîm-üş-şân hakkında, bizlere bilmesi vâcib olan sıfât-ı zâtıyye beştir:
1) Kıdem: Allahü azîm-üş-şânın varlığının evveli olmamak.
2) Bekâ: Allahü azîm-üş-şânın varlığının âhırı olmamak, buna vâcib-ül-vücûd derler. Naklen delîl; Allahü teâlânın Hadîd sûresinde, üçüncü âyet-i kerîmesidir. Aklen delîl; varlığının evveli ve âhiri olsa, sonradan var olmuş olup, âciz ve nâkıs olurdu. Âciz ve nâkıs olan, başkasını yaratamaz. Allahü azîm-üş-şân hakkında muhaldir.
3) Kıyâm binefsihî: Allahü azîm-üş-şân, zâtında ve sıfatlarında ve ef’âlinde, kimseye muhtaç olmamak. Naklen delîl; Muhammed aleyhisselâm sûresinin son âyet-i kerîmesidir. Aklen delîl; bu sıfatlar, O’nda olmamış olsa, âciz ve nâkıs olurdu. Âciz ve nâkıs olmak, Allahü azîm-üş-şân hakkında muhaldir.
4) Muhalefetü lil-havâdis: Allahü azîm-üş-şân, zâtında ve sıfatında, kimseye benzememek. Naklen delîl; Allahü teâlânın Şûra suresindeki onbirinci âyet-i kerîmesidir. Aklen delîl; bu sıfatlar, O’nda olmamış olsa, âciz ve nâkıs olurdu. Âciz ve nâkıs olmak, Allahü azîm-üş-şân hakkında muhaldir.
5) Vahdâniyyet: Allahü azîm-üş-şânın, zâtında ve sıfatında ve ef’âlinde şerîki ve nazîri yoktur. Naklen delîl; Allahü teâlânın İhlâs suresindeki birinci âyet-i kerîmesidir. Aklen delîl; eğer ortağı olsa, âlem fenâ bulur, yok olurdu. Biri, birşeyin yaratmasını ve diğeri yaratmamasını dilerdi. (Âlimlerin çoğuna göre, Vücûd ya’nî var olmak da, ayrıca bir sıfattır. Böylece (Sıfât-ı zâtıyye) altı olmaktadır.)
B) Sıfât-ı sübûtiyye: Allahü azîm-üş-şân hakkında bizlere bilmesi vâcib olan sıfât-ı sübûtiyye sekizdir: Hayât, ilm, sem’, basar, irâde, kudret, kelâm, tekvîn. Bu sıfatların ma’nâları budur ki:
1) Hayât: Allahü azîm-üş-şân, diri olmak. Naklen delîl; Allahü teâlânın Bekâra suresindeki ikiyüzellibeşinci âyet-i kerîmesinin baş kısmıdır. Aklen delîl; Allahü azîm-üş-şân, diri olmasa, bu mahlûkât, vücûda gelmezdi.
2) İlm: Allahü azîm-üş-şânın bilmesi olmak. Naklen delîl; Allahü teâlânın Haşr suresindeki yirmiikinci âyet-i kerîmesidir. Aklen delîl; Allahü azîm-üş-şânın bilmesi olmasa, âciz ve nâkıs olurdu. Âciz ve nâkıs olmak, Allahü azîm-üş-şân hakkında muhaldir.
3) Sem’: Allahü azîm-üş-şânın işitmesi olmak. Naklen delîl; Allahü teâlânın İsrâ suresindeki birinci âyet-i kerîmesidir. Aklen delîl; işitmesi olmasa, âciz ve nâkıs olurdu. Âciz ve nâkıs olmak, Allahü azîm-üş-şân hakkında muhaldir.
4) Basar: Allahü azîm-üş-şânın görmesi olmak. Naklen delîl; Allahü teâlânın yine İsrâ suresindeki birinci âyet-i kerîmesidir. Aklen delîl; görmesi olmasa, âciz ve nâkıs olurdu. Âciz ve nâkıs olmak, Allahü azîm-üş-şân hakkında muhaldir.
5) İrâde: Allahü azîm-üş-şânın dilemesi olmak. O’nun dilediği olur. O dilemezse, hiçbir şey olmaz. Varlıkları dilemiş, yaratmıştır. Naklen delîl; Allahü teâlânın İbrâhim suresindeki yirmiyedinci âyet-i kerîmesidir. Aklen delîl; eğer dilemesi olmasa, âciz ve nâkıs olurdu. Aciz ve nâkıs olmak, Allahü azîm-üş-şân hakkında muhaldir.
6) Kudret: Allahü azîm-üş-şânın herşeye gücünün yetmesi olmak. Naklen delîl; Allahü teâlânın İmrân suresindeki yüzaltmışbesinci âyet-i kerîmesidir. Aklen delîl; eğer gücü yetmese, âciz ve nâkıs olurdu. Âciz ve nâkıs, olmak, Allahü azîm-üş-şân hakkında muhaldir.
7) Kelâm: Allahü azîm-üş-şânın söylemesi olmak. Naklen delîl; Allahü teâlânın Nisa suresindeki yüzaltmışdördüncü âyet-i kerîmesidir. Aklen delîl; eğer söylemesi olmasa, âciz ve nâkıs olurdu. Âciz ve nâkıs olmak, Allahü azîm-üş-şân hakkında muhaldir.
? Tekvin: Allahü azîm-üş-şân hâlıkdır, yaratıcıdır. Her şeyi yaratan, yoktan var eden O’dur. O’ndan gayri yaratıcı yoktur. Naklen delîl; Allahü teâlânın Zümer suresindeki altmış-ikinci âyet-i kerîmesidir. Aklen delîl; yerlerde ve göklerde acâib-i mahlûkâtı vardır ve cümlesini yaratan O’dur. O’ndan başkası için (yarattı) demek küfr olur. İnsan birşey yaratamaz. Allahü teâlâ hakkında, muhal olan sıfatlar, bunların zıddıdır.
2-) Ve Melâiketihi: Dahî ben, Allahü azîm-üş-şânın meleklerine inandım, îmân eyledim. Allahü azîm-üş-şânın melekleri vardır. Onları nûrdan halk etmiştir. Cisimdirler. Yemezler ve içmezler. Onlarda erkeklik, dişilik olmaz. Gökten yere inerler ve yerden göğe çıkarlar. Ve bir hâlden bir hâle girerler. Göz açıp yumacak kadar, Allahü azîm-üş-şâna âsî olmazlar ve bizim gibi günah işlemezler. Onların içinde mukarrebler ve Peygamberler vardır.
Ve cümlesinin efdali (en üstünü), Cebrâil, Mikâil, İsrâfil, Azrail “aleyhimüsselâm”dır. Bu dördü, cümle meleklerin peygamberleridir. Ve onların her birisini, Allahü azîm-üş-şân, bir hizmete koymuştur. Kıyâmete kadar, başka bir hizmete nöbet gelmez.
3-) Ve kütübihi: Dahi, Allahü azîm-üş-şânın kitaplarına inandım, îmân eyledim.
Allahü azîm-üş-şânın kitapları vardır. Kur’ân-ı kerîmde bildirilen, yüzdört kitaptır. Yüzü küçük kitaptır. Bunlara “suhûf” denir. Ve dördü büyük kitaptır.
Tevrat, hazret-i Mûsâ aleyhisselâma, Zebur, hazret-i Dâvûd aleyhisselâma, İncîl, hazret-i Îsâ aleyhisselâma, Kur’ân-ı kerîm, bizim Peygamberimiz Muhammed aleyhisselâma nâzil olmuştur.
Yüz suhûftan, on suhûfu, hazret-i Âdem aleyhisselâma, elli suhûfu, Şit aleyhisselâma, otuz suhûfu, İdrîs aleyhisselâma, on suhûfu, İbrâhim aleyhisselâma inmiştir. Bunların cümlesini Cebrâil aleyhisselâm indirmiştir. Cümlesinden sonra, Kur’ân-ı azîm-üş-şân nâzil olmuştur. Kur’ân-ı azîm-üş-şânın nüzûlü (az az, âyet âyet) yirmiüç senede tamam olmuştur. Ve hükmü, kıyâmete kadar bakîdir. Nesh olmaktan (geçersiz olmaktan) ve tebdil ile tahrîfden (insanların değiştirmelerinden) mahfûzdur.
4-) Ve rusülihi: Dahî ben, Allahü azîm-üş-şânın Peygamberlerine “aleyhimüssalevâtü vetteslîmât” îmân eyledim.
Allahü teâlânın peygamberleri “aleyhimüssalevâtü vetteslîmât” vardır. Peygamberlerin evveli, Âdem aleyhisselâm ve âhiri, bizim Peygamberimiz hazret-i Muhammed Mustafâ “sallallahü teâlâ aleyhi ve sellem”dir. Bu ikisinin arasında, çok Peygamber gelmiş ve geçmiştir. Onların sayısını Allahü azîm-üş-şân bilir.
Peygamberler “aleyhimüssalevâtü vetteslîmât” hakkında bizlere bilmesi vâcib olan sıfatlar beştir: Sıdk, Emânet, Tebliğ, İsmet, Fetânet.
1) Sıdk: Bütün Peygamberler sözlerinde sâdık olurlar. Her sözleri doğrudur.
2) Emânet: Onlar emânete hıyânet etmezler.
3) Tebliğ: Onlar, Allahü azîm-üş-şânın emrinin ve nehyinin hepsini bilip, ümmetlerine bildirir ve ulaştırırlar.
4) İsmet: Büyük ve küçük bütün günahlardan beri olmaktır. Hiç günah işlemezler, insanlardan ma’sûm olan, yalnız Peygamberlerdir.
5) Fetânet: Bütün Peygamberler “aleyhimüssalevâtü vetteslîmât”, şâir insanlardan daha akıllı olmaktır.
Peygamberler “aleyhimüssalevâtü vetteslîmât” için caiz olan sıfatlar beştir; Onlar, yerler, içerler, hasta olurlar, ölür, dünyâlarını değiştirirler. Dünyâya muhabbet etmezler.
Kur’ân-ı azîm-üş-şânda, ism-i şerîfleri bildirilen yirmibeş Peygamberdir. Bunları bilmek, herkese vâcibdir, dediler.
Peygamberlerin isimleri “aleyhimüssalevâtü vesselâm”:
Âdem, İdrîs, Nûh, Hûd, Sâlih, Lût, İbrâhim, İsmâil, İshak, Ya’kûb, Yûsuf, Şuayb, Mûsâ, Hârûn, Dâvûd, Süleymân, Yûnus, İlyâs, Elyesa’, Zülkifl, Eyyûb, Zekeriyyâ, Yahyâ, Îsâ, Muhammed “salevâtullahi alâ nebiyyinâ ve aleyhim”dir. Bunlardan başka, Üzeyr ve Lokman ve Zülkar-neyn isimleri de, Kur’ân-ı kerîmde bildirilmiş ise de, bu üçünde ihtilâf olundu. Bunlara, âlimlerden kimisi nebîdir, kimisi velîdir, dediler.
Ve dahî, sana gereken, ilk Peygamber olan hazret-i Âdem “aleyhisselâm” zürriyetindenim ve âhır zaman peygamberi Muhammed “aleyhissalâtü vesselâm” dîninden ve ümmetindenim, elhamdülillah, demektir.
5-) Vel-yevm-il-âhıri: Dahî ben, kıyâmet gününe inandım, îmân ettim. Kıyâmet günü, kabirden kalkınca başlar. Cennete veya Cehenneme gidinceye kadar devam eder. Cümlemiz ölüp yine dirilsek gerekdir. Cennet ve Cehennem ve mîzân (terazi) ve sırat köprüsü, haşr (toplanmak) ve neşr (Cennete ve Cehenneme dağılmak), kabr azâbı, Münker ve Nekîr adındaki iki meleğin kabirde suâli hakdır. Ve olacaktır.
6-) Ve bil-kaderi hayrihi ve şerrihi minallâhi teâlâ: Dahî hayır ve şer, olmuş ve olacak şeylerin cümlesi, Allahü azîm-üş-şânın takdîriyle ya’nî ezelde bilmesi ve dilemesi ve vakitleri gelince yaratması ile ve levh-il-mahfûza yazmasıyla olduğuna inandım, îmân eyledim. Kalbimde, asla şek ve şüphe yoktur.
Eşhedü en lâ ilahe illallah ve eşhedü enne Muhammeden abdühü ve resûlüh ve dahî, i’tikâdda (ya’nî inanılacak şeylerde) mezhebim, (Ehl-i sünnet ve cemâat) mezhebidir. Ben bu mezhebdenim. Diğer yetmişiki fırkanın inançlan yanlıştır, bozuktur. Cehenneme gideceklerdir.
(Eshâb-ı Kirâmın “aleyhimürrıdvân” hepsini sevenlere “Ehl-i sünnet” denir. Eshâb-ı Kirâmın hepsi âlim ve âdil idi. İnsanların efendisinin “sallallahü aleyhi ve sellem” sohbetinde, hizmetinde bulunmuşlar ve O’na yardımcı olmuşlardır. En az sohbette bulunanı bile, Eshâb-ı Kirâmdan olmıyan en yüksek velîden daha yüksektir. O İslâm güneşinin, O Allahü teâlânın habîbinin bir sohbetinde, bir teveccühünde hâsıl olan hâller, o mübârek nefesleri ve nazarları te’sîri ile zuhur eden kemâller, o huzûra, o yakınlık saadetine kavuşamıyanlara nasîb olmamıştır. Eshâb-ı Kirâmın hepsi “rıdvânullahi teâlâ aleyhim ecma’în” daha ilk sohbette, nefslerine uymaktan kurtulmuşlardır. Hepsini sevmekle emr olunduk.)
Amelde mezheb dörttür İmâm-ı a’zam, İmâm-ı Şafiî, İmâm-ı Mâlik, İmâm-ı Ahmed bin Hanbel’in “rahmetullahi aleyhim” mezhebleri.
Bu dört mezhebden, herhangi birini taklid etmek caizdir. Dördünün mezhebi de hakdır, doğrudur. Dördü de Ehl-i sünnettir. Biz, İmâm-ı a’zam mezhebindeniz. Bu mezhebde olanlara “Hanefî” denir.
Ve dahî, îmânın, bizde bakî kalıp çıkmamasının şartı ve sebebi altıdır:
Birincisi: Biz gaibe îmân eyledik. Bizim îmânımız gaibedir, zâhire değildir. Zîrâ biz, Allahü azîm-üş-şânı, gözümüzle görmedik. Lâkin görmüş gibi inandık, îmân ettik. Bundan asla şüphemiz yoktur.
İkincisi: Yerde ve gökte, insanda ve cinde ve meleklerde ve Peygamberlerde “aleyhimüssalevâtü vetteslîmât”, gaibi bilen yoktur. Gaibi ancak Allahü azîm-üş-şân bilir ve dilediklerini dilediklerine bildirir. (Gâib demek, duygu organları ile veya hesâb, tecrübe ile anlaşılmıyan demektir. Gaibi ancak O’nun bildirdikleri bilir.)
Üçüncüsü: Haramı haram bilip, i’tikâd etmek.
Dördüncüsü: Helâli helâl bilip, i’tikâd etmek.
Beşincisi: Allahü azîm-üş-şânın azâbından emîn olmayıp, dâima korkmak.
Altıncısı: Her ne kadar günahkâr olsa da, Allahü azîm-üş-şânın rahmetinden ümîd kesmemek.
Bu altı şeyden birisi, bir kimsede bulunmasa da, beşi bulunsa, yahut birisi bulunsa da, beşi bulunmasa, o kimsenin îmânı ve İslâmı sahîh değildir.
Ve dahî imansız gitmenin sebepleri, kırk kadar olup, şunlardır:
Evvelki: Bid’at sahibi olmak. Ya’nî i’tikâdı bozuk olmak. (Ehl-i sünnet âlimlerinin bildirdiği doğru i’tikâddan çok az da olsa ayrılan, sapık veya kâfir olur. İnanması zarurî olan şeye inanmazsa hemen kâfir olur. İnanması zarurî olmayan şeyi inkâr etmek “Bid’at” veya “Dalâlet” olur. Son nefesde îmânsız gitmeğe sebep olur.)
İkincisi: Zaîf (Şüpheli olan) îmân.
Üçüncüsü: Dokuz a’zâsını doğru yoldan çıkarmak.
Dördüncüsü: Büyük günah işlemeğe devam etmek. (Bunun için, içki içmemeli, diğer bütün haramları işlememeye çok dikkat etmelidir.)
Beşincisi: Ni’met-i İslama şükrünü kesmek.
Altıncısı: Âhırete imansız gitmekten korkmamak.
Yedincisi: Haksız yere zulm etmek.
Sekizincisi: Sünnet üzere okunan ezân-ı Muhammedîyi dinlememek.
Dokuzuncusu: Anaya babaya âsî olmak.
Onuncusu: Doğru olsa bile, çok yemîn etmek.
Onbirincisi: Namazda, beş yerde, ta’dîl-i erkânı terk etmek.
Onikincisi: Namazı ehemmiyetsiz sanıp, öğrenmesine ve çoluk-çocuğuna öğretmeye önem vermemek ve namaz kılanlara mâni olmak.
Onüçüncüsü: Hamr (şarap) ve fazlası sarhoş eden her içkiyi az da olsa, içmek. (Bira içmek de haramdır.)
Ondördüncüsü: Mü’minlere eziyet etmek.
Onbeşincisi: Yalan yere evliyâlık ve din bilgisi satmak.
Onaltıncısı: Günâhını unutmak, küçük görmek.
Onyedincisi: Kibirli olmak, ya’nî kendisini beğenmek.
Onsekizincisi: Ucb, ya’nî ilim ve amelim çoktur demek.
Ondokuzuncusu: Münâfıklık, iki yüzlülük.
Yirmincisi: Hased etmek, din kardeşini çekememek.
Yirmibirincisi: Hükümetin ve üstadının İslâmiyete muhalif olmayan sözünü yapmamak.
Yirmiikincisi: Bir kimseyi tecrübe etmeden, iyi demek.
Yirmiüçüncüsü: Yalanda ısrar etmek.
Yirmidördüncüsü: Ulemâdan kaçmak. (Ehl-i sünnet âlimlerinin kitaplarını okumamak.)
Yirmibeşincisi: Bıyıklarını fazla uzatmak.
Yirmialtıncısı: Erkekler ipek giymek. Sun’î ipek ve atkısı ipek, çözgüsü pamuk olan caizdir.
Yirmiyedincisi: Gıybet etmekte ısrar etmek.
Yirmisekizincisi: Kâfir de olsa, komşusuna eziyet etmek.
Yirmidokuzuncusu: Dünyâ işleri için, çok gazâba gelmek, sinirlenmek.
Otuzuncusu: Ribâ, faiz almak ve vermek.
Otuzbirincisi: Öğünmek için elbisesinin kollarını ve eteklerini fazla uzatmak.
Otuzikincisi: Sihirbazlık, büyü yapmak.
Otuzüçüncüsü: Allahü teâlânın sevdiği kimseyi sevmemek ve İslâmiyeti bozmak için uğraşanları sevmek.
Otuzdördüncüsü: Müslüman ve sâlih olan mahrem akrabayı ziyâreti terk etmek.
Otuzbeşincisi: Mü’min kardeşine üç günden fazla kin tutmak.
Otuzaltıncısı: Zinâya devam etmek.
Otuzyedincisi: Livâtada bulunup tövbe etmemek.
Otuzsekizincisi: Ezanı, fıkıh kitaplarının bildirdikleri vakitlerde ve sünnete uygun okumamak ve sünnete uygun okunan ezanı işitince, saygı göstermemek.
Otuzdokuzuncusu: Münkeri (haram) işliyeni görüp de, gücü yettiği hâlde, tatlı dil ile nehy etmemek.
Kırkıncısı: Karısının, kızının ve nasihat vermek hakkına sâhib olduğu kadınların giyimine dikkat etmemek, açık-saçık gezmelerine ve kötülerle görüşmesine râzı olmak.
İftitâh tekbîrinin fazileti: Ve dahî, bir kimse iftitâh tekbîrini İmâm ile beraber alsa, sonbahar günlerinde, ağaçların yaprakları, rüzgâr estikçe ne şekilde dökülürse, o kişinin günahları da öylece dökülür.
Birgün, Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” namaz kılarken, bir kimse sabah namazında iftitâh tekbîrine yetişemedi. Bir köle azâd etti. Ba’dehu, gelip Resûlullaha ( aleyhisselâm ) şöyle dedi: “Yâ Resûlallah! Ben bugün iftitâh tekbîrine yetişemedim. Bir köle azâd ettim. Acaba iftitâh tekbîrinin sevâbına nail olabildim mi?” Resûlullah ( aleyhisselâm ), hazret-i Ebû Bekr’e; “Sen ne dersin, bu iftitâh tekbîrinin hakkında?” diye sordu. Ebû Bekr Sıddîk ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Yâ Resûlallah ( aleyhisselâm )! Kırk deveye mâlik olsam, kırkının da yükü cevâhir olsa, cümlesini fakirlere tasadduk etsem, yine imâm ile beraber alınan iftitâh tekbîrinin sevâbına nail olamam.” Ondan sonra, “Yâ Ömer! Sen ne dersin, bu iftitâh tekbîrinin hakkında?” dedikte, hazret-i Ömer; “Yâ Resûlallah ( aleyhisselâm )! Mekke ve Medine arası dolu devem olsa ve bunların yükleri cevâhir olsa, cümlesini fakirlere tasadduk etsem, yine İmâm ile beraber alınan iftitâh tekbîrinin sevâbına nail olamam” dedi. Ondan sonra; “Yâ Osman! Sen ne dersin, bu iftitâh tekbîri hakkında?” dedikte, hazret-i Osman zinnûreyn; “Yâ Resûlallah ( aleyhisselâm )! Gece iki rek’at namaz kılsam, her birinde, Kur’ân-ı azîm-üş-şânı hatm eylesem, yine İmâm ile beraber alınan iftitâh tekbîrinin sevâbına nail olamam” dedi. Ondan sonra; “Yâ Ali! Sen ne dersin, bu iftitâh tekbîri hakkında?” dedikte, hazret-i Ali; “Yâ Resûlallah ( aleyhisselâm )! Magrib ile meşrık arası küffâr ile dolu olsa, Rabbim bana kuvvet verse, cümlesini kırıp katl eylesem, yine İmâm ile alınan iftitâh tekbîrinin sevâbına nail olamam” dedi.
Ondan sonra, Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Ey benin ümmet ve Eshâbım! Yedi kat yerler ve yedi kat gökler kâğıd olsa ve deryalar mürekkeb olsa ve bütün ağaçlar kalem olsa ve cümle melâike kâtip olsalar ve kıyâmete kadar yazsalar, yine imâm ile alınan iftitâh tekbîrinin sevâbını yazamazlar” buyurdu.
Ve eğer, Allahü azîm-üş-şânın yarattığı melekler bu kadar mıdır? dersen, Resûlullah ( aleyhisselâm ) Mi’râc’a çıktığı gece, Cenneti ve Cehennemi ve beyt-i ma’mûru, melâike tavaf edip giderlerdi. Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu: “Yâ karındaşım, Cebrâil! Bu beyt-i ma’mûru tavaf edip giden melâike geri dönmüyor. Onlar, nereye giderler?” Cebrâil “aleyhisselâm” dedi ki: “Yâ Habîballah! Ben halk olunduğum günden bugüne kadar, bu beyt-i ma’mûru tavaf edip giden melâikenin geri döndüğünü görmedim. Bir kere tavaf edene, (kıyâmete değin) bir daha nöbet gelmez” dedi.
Bir kimse namazda, E’ûzü ve Besmele okudukta, Allahü azîm-üş-şân, o kula, bedenindeki kılların sayısınca, sevâb verir. Ve bir Fâtiha-i şerîfe okudukta, Allahü teâlâ hazretleri, o kula kabûl olmuş hac sevâbı verir. Ve rükû’a vardıkta, Allahü azîm-üş-şân o kula, nice bin altın sadaka vermiş sevâbı ve rükû’da sünnet üzere üç kere tesbih ettikte, o kula, Allahü azîm-üş-şân hazretleri, gökten inen dört kitabı ve yüz suhûfu okumuş kadar sevâb verir. (Semi’allahü limen hamideh) dedikte, o kulu, Allahü azîm-üş-şân, rahmet deryasına gark eder. Secdeye vardıkta, o kula, Allahü azîm-üş-şân, insanlar ve cinnîler adedince sevâb verir. Secdede sünnet üzere üç kerre tesbîh ettikte, o kula, Allahü azîm-üş-şânın bahş ettiği fezâil çoktur. Amma, birkaçını beyân etmişlerdir:
Evvelki fazileti, Arş ve Kürsî ağırlığınca sevâb verse gerekdir. İkincisi, Allahü azîm-üş-şân o kulunu mağfiret etse gerektir. Üçüncü fazileti, o kul öldükte, Mikâil “aleyhisselâm” o kulun kabrine kıyâmete değin devam etse gerektir. Dördüncüsü, kıyâmet gününde, Mikâil “aleyhisselâm” o kulu mübârek kanadı üzerine alıp, şefaat etse ve Cennet-i a’lâya götürse gerektir.
Ve ka’de-i âhıreye oturdukta, Allahü azîm-üş-şân, o kula fukarâ-i sâbirîn sevâbı verir.
Fukarâ-i sâbirîn agniyâ-i şâkirînden (şükreden zenginlerden) beşyüz yıl evvel Cennete girse gerektir. Agniyâ-i şâkirin, onları görünce, ne olaydı da dünyâda iken, fukarâ-i sâbirînden olsaydık diye temennide bulunsalar gerektir.
Cennât-i âliyyât hakkında: Sekiz Cennetin, sekiz kapısı vardır ve sekiz de miftâhı (anahtarı) vardır. Evveli, beş vakit namaz kılan mü’minlerin îmânıdır. İkincisi, Besmele-i şerîfedir. Altısı dahî, Fâtiha-i şerîfenin içindedir. Sekiz Cennetin, evvelki, Dâr-ı celâl, ikincisi, Dâr-ı karâr. Üçüncüsü, Dâr-ı selâm. Dördüncüsü, Cennet-ül-Huld. Beşincisi, Cennet-ül-Me’vâ. Altıncısı, Cennet-i Adn. Yedincisi, Cennet-ül-Firdevs, Sekizincisi, Cennet-i Na’îm’dir.
Dâr-ı celâl, beyaz nûrdandır. Dâr-ı karâr, kırmızı yakuttandır. Dâr-ı selâm, yeşil zeberceddendir. Cennet-ül-Huld, mercandandır. Cennet-ül-Me’vâ, gümüştendir. Cennet-ül-Adn, altındandır. Cennet-ül-Firdevs, hem altından ve hem gümüştendir. Cennet-ün-Na’îm, kırmızı yakuttandır. Cennete giren mü’minler, ebedî orada kalırlar, hiç çıkmazlar. Orada olan hûrîlerin, âdetleri ve lohusalıkları ve yaramaz huyları yoktur, istedikleri her türlü yiyecek ve içecek hâzır olarak önlerine gelir. Pişirmek ve koparmak gibi şeylerden uzaktırlar. Başları üzerinde, kuşlar uçar. Mü’minler, köşklerinde oturur iken, bunları görür. Eğer sen dünyâda iken bana böyle yakın gelseydin, ben seni kebab ederdim, diye kalbine geldiği ânda, nûrdan tabak içinde henüz pişmiş olarak gelir ve onu yemeğe başlar. Kemiklerini bir yere yığar ve kalbine gelir ki, şimdi bu yine kuş olsaydı. Kalbine geldiği ânda, o evvelki gibi kuş olup, uçar gider.
Cennetin toprağı miskden ve binasının bir kerpici gümüşten bir kerpici altındandır.
Ve dahî, Cennette dört ırmak akar. Bunların menba’ı bir, akışı ayrı ayrı olup, her birinin lezzeti, birbirine uymaz. Onların birisi, safi su ve birisi hâlis süt ve birisi Cennet şerabı ve birisi de saf baldır.
Cennette Tûbâ ağacı vardır. Bu ağacın, kökleri yukarıda, dal ve budakları, aşağıya doğru sarkmaktadır. Bunun, dünyâda misâli, ay ve güneştir.
Ve dahî, Cennet ehli, yemek ve içmek tadını ve zevkini duyarlar ve lâkin ifrazat hacetini hissetmediklerinden, bu gibi beşeri ihtiyâç ve ızdırablardan beridirler.
Allahü teâlâ, Cennette mü’min kullarına hitâb edip: “Kullarım! Benden daha ne istersiniz ki, vereyim. Siz zevk ve safâda olun” söyleye. Kullar dahî, yâ Rabbî! Bizi Cehennemden âzâd eyledin ve Cennetine idhâl edip, bu kadar hûrî ve gılmân ve vildân verdin. Bunlardan ma’dâ, akla gelmedik ve gözler görmedik ve kulaklar işitmedik, bu kadar ni’metler verdin. Daha birşey istemeğe haya ederiz dedikde, Rabbül-âlemin yine hitâb edip; “Kullarım! Sizin benden, bunlardan başka istiyeceğiniz var” dedikte, kullar dahî, yâ Rabbî! Daha istemeğe yüzümüz yoktur. Ve hem de ne istiyeceğimizi bilmiyoruz dediklerinde, Rabbül-âlemin buyursa gerek: “Kullarım! Dünyâda size bir mes’ele iktizâ edince, ne yapardınız!” Onlar dahî, ulemâya baş vururduk ve o mes’eleyi öğrenip müşkilimiz hâl edilirdi dedikte, Hak sübhânehü ve teâlâ hazretleri, “Şimdi dahî, öyle yapınız ve ulemâya danışınız, haber alınız! Ve her ne haber verirlerse, size vereyim” diye buyurdukta, ulemâ da; “Sizler Cemâlullahı unuttunuz mu? Dünyâda iken, derdiniz ki, Rabbimiz Cennette, mekândan münezzeh olduğu hâlde cemâlini bize gösterse gerek, diye arzu ederdiniz, işte onu isteyiniz” deyip, onlar dahî rü’yet-i cemâlullahı istediklerinde, Allahü azîm-üş-şân, mekândan münezzeh olduğu hâlde, cemâl-i bâkemâlîni gösterse gerek. Hak teâlânın cemâl-i pâkini gördükte, nice bin yıllar hayran kalsalar gerektir.
Ve dahi, Cennette kişi, köşkünde otururken, etrâfında pencere önlerinde meyveler vardır. Kullar, o meyveleri gördükte, uzanayım, o dalı çekeyim de, meyveyi koparıp, yiyeyim diye hatırına geldikte, oturduğu yerden kalkmağa ve dalı çekmeğe hacet kalmaz. Hemen oturduğu yere istediği dal önüne gelir, meyveyi koparır, ağzına koyar ve çiğneyip, henüz lezzet boğazına ulaşmadan, kopardığı yerden, bir daha biter. Ağzına koyduğunda, olgun ve lezizdir. Böylece (Rabbülizze), taze bitirse gerektir.
Fakirliğin sebebleri: Ve dahî, hadîs-i şerîfte şöyle gelmiştir. Peygamberimiz “aleyhisselâtü vesselâm” buyurmuştur ki: “İnsana yoksulluk, yirmidört şeyden gelir: 1-Zarûret olmadan ayakta bevl etmek. 2-Cünüb olarak taam yemek. 3-Ekmek ufağını, hor görüp basmak. 4-Soğan ve sarmısak kabuklarını ateşe atmak. 5-Büyüklerin önünce yürümek. 6-Babasını ve anasını adıyle çağırmak. 7-Eline geçirdiği ağaç ve süpürge çöpü ile, dişini karıştırmak. 8-Elini balçıkla yıkamak. 9-Bevl ettiği yerde, abdest almak. 10-Eşik üzerine oturmak. 11-Çanağı ve çömleği, yıkamadan taam koymak. 12-Esvâbını üstünde dikmek. 13-Aç iken soğan yemek. 14-Yüzünü eteği ile silmek. 15-Evinde örümcek bırakmak. 16-Sabah namazını kılınca mescidden ivedilikle (acele) çıkmak. 17-Pazara, erken gidip geç dönmek. 18-Yoksul kimseden ekmek satın almak. 19-Babaya ve anaya, kötü duâda bulunmak. 20-Çıplak yatmak. 21-Kap kacağı, örtüsüz bırakmak. 22-Çırağı, mumu üflemek. 23-Her şeyi, Bismillah demeden işlemek. 24-Şalvarını (pantalonunu) ayakta giymek. Bunların cümlesi yoksulluk getirir, mü’minlerin hazer etmesi lâzımdır.
Ve dahî, bir kimse sabah namazına erken uyanayım derse, yatacağı vakit, “İnnâ a’taynâ” sûresini okusa ve sonra (Yâ Rabbî! Beni sabah namazına vaktiyle uyandır) dese, Biiznillâhi teâlâ, o kimse, sabah namazına vaktiyle uyanır.
Ellidört farz:
Bir çocuk baliğ olduğu zaman ve bir kâfir “Kelime-i tevhîd” söyleyince, ya’nî “La ilahe illallah Muhammedün resûlullah” deyince ve bunun ma’nısını bilip inanınca “Müslüman” olur. Kâfirin günahlarının hepsi hemen affolur. Fakat, bunların her müslüman gibi, imkân bulunca, îmânın altı şartını, ya’nî Amentüyü ezberlemeleri ve ma’nâsını öğrenerek bunlara inanmaları ve “İslâmiyetin hepsini, ya’nî “Muhammed aleyhisselâmın söylediği emirlerin ve yasakların hepsini Allahü teâlânın bildirmiş olduğuna inandım” demeleri lâzımdır. Daha sonra imkân buldukça, bütün huylarda ve karşılaştığı işlerden farz olanları, ya’nî emir olunanları ve haram olanları, ya’nî yasak edilmiş olanları öğrenmesi de farzdır. Bunları öğrenmenin ve herhangi bir farzı yapmanın ve herhangi bir haramdan sakınmanın farz olduğunu inkâr ederse, ya’nî inanmazsa, ehemmiyet vermezse, îmânı gider. “Mürted” olur. Ya’nî bu öğrendiklerinden birini, meselâ emir ve yasaklarından birini beğenmezse, kabûl etmezse mürted olur. Mürted, “La ilahe illallah” demekle ve İslâmiyetin ba’zı emirlerini yapmakla, meselâ namaz kılmakla, oruç tutmakla, hacca gitmekle, hayrat ve hasenat yapmakla müslüman olmaz. Bu iyiliklerinin âhırette hiç faydasını göremez, inkârından ya’nî inanmadığı şeyden tövbe etmesi, pişman olması lâzımdır.
İslâm âlimleri, her müslümanın öğrenmesi, inanması ve tâbi olması lâzım olan farzlardan ellidört adedini seçmişlerdir. Ellidört farz şunlardır:
1-Allahü teâlâyı, bir bilip, O’nu hiç unutmamak. 2-Helâlinden yemek ve içmek. 3-Abdest almak. 4-Her gün beş vakit namaz kılmak. 5-Namaz kılacağı zaman hayzdan ve cünüblükten gusl etmek. 6-Kişinin rızkına, Allahü teâlânın kefil olduğunu, hak bilmek. 7-Helâlinden pak libâs (elbise) giymek. 8-Hakka tevekkül etmek. 9-Kanâat etmek. 10-Ni’metlerin mukabilinde, Rabb-i teâlâya şükr etmek. Ya’nî onları emir olunan yerlerde kullanmak. 11-Cenâb-ı Bârî’den gelen kazaya râzı olmak. 12-Belâlara sabr etmek. Ya’nî isyan etmemek. 13-Günahlardan tövbe etmek. 14-İhlâs üzere ibâdet etmek. 15-İnsan ve cin şeytanlarını düşman bilmek. 16-Kur’ân-ı azîm-üş-şânı huccet, sened tutmak, Onun hükmüne râzı olmak. 17-Ölümü hak bilmek ve ölüme hazırlanmak. 18-Allahü azîm-üş-şânın sevdiğini sevip, sevmediğinden kaçmak. (Buna Hubb-i fillah denir.) 19-Babaya ve anaya iyilik etmek. 20-Mâ’rûfu (iyiliği) emir ve nünkeri (yasak olanı) nehy etmek. 21-Akrabâyı ziyâret etmek. 22-Emânete hiyânet etmemek. 23-Dâimâ, Allahü teâlâdan havf edip, azâbından emîn olmamak. 24-Allahü azîm-üş-şâna ve Resûlüne itaat etmek. Ya’nî farzları yapıp haramlardan sakınmak. 25-Günahtan kaçıp, ibâdetle meşgûl olmak. 26-Müslümanlardan olan ulül-emre mutî’ olmak. 27-Aleme ibret nazarıyla bakmak. 28-Allahın varlığını tefekkür etmek. 29-Dilini haram, fuhuş olan sözlerden korumak. 30-Kalbini Mâsivâdan pak etmek. 31-Hiçbir kimseyi, maskaralığa almamak. 32-Harama bakmamak. 33-Her hâlde sözüne sâdık olmak. 34-Kulağını fuhuş ve çalgı gibi münkerât dinlemekten korumak. 35-Farzları ve haramları öğrenmek. 36-Tartı, ölçü âletlerini, hak üzere kullanmak. 37-Allahü azîm-üş-şânın azâbından emîn olmayıp, dâima korkmak. 38-Müslüman fakirlerine zekât vermek ve yardım etmek. 39-Allahü azîm-üş-şânın rahmetinden, ümidini kesmemek. 40-Nefsinin hevâsına, ya’nî haram olan isteklerine tâbi olmamak. 41-Aç olanı Allah rızâsı için doyurmak. 42-Kifâyet mikdârı rızk (ya’nî yiyecek, giyecek ve mesken) kazanmak için çalışmak. 43-Malının zekâtını, mahsûlün uşrunu vermek. 44-Âdetli ve lohusa hâlinde bulunan ehline yakın olmamak. 45-Kalbini günahlardan pak etmek. 46-Kibirli olmaktan sakınmak. 47-Bâliğ olmamış yetimin malını hıfz etmek. 48-Genç oğlanlara yakın olmamak. 49-Beş vakit namazı vaktinde kılıp, kazaya bırakmamak. 50-Zulümle, kimsenin malını almamak. 51-Allahü azîm-üş-şâna şirk koşmamak. 52-Zinâdan kaçınmak. 53-Şarabı ve alkollü içkileri içmemek. 54-Yok yere yemîn etmemek.
Evlenmeğe dâir:
Ve dahî evlenmekde çok fâide vardır.
Evvelkisi, dînini hıfz etmiş olur. Ve huyu güzel olur. Ve kazancında bereket olur. Ve hem de, sünnet ile amel etmiş olur. Nitekim, Peygamberimiz ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: Nikahlanınız, çok evlâdınız olsun. Zîrâ ben, kıyâmette ümmetimin çokluğu ile sâir ümmetlere iftihar ederim.”
Ve dahî zevc ve zevcenin, birbirlerine karşı olan haklarına riâyet etmeleri lâzımdır.
Ve dahî, bir kimse evleneceği zaman araştırarak, sâliha ya’nî dînine bağlı bir hanım bulup almalıdır.
Ve dahî bir kızı malından ve hüsnünden dolayı almaya Zîrâ, sonra zelîl olur. Peygamberimiz ( aleyhisselâm ) buyurur ki “Bir kimse, malından veya güzelliğinden ötürü bir hâtun alsa, onun malından ve güzelliğinden mahrûm olur.”
Ve bir kimse, dîninden, ahlâkından ötürü bir hâtun alsa, Hak teâlâ, onun malını ve hüsnünü ziyâde eyler.
Avret (kadın), erinden (kocasından) dört mertebe aşağı olmak gereklidir. Biri; yaşı ve boyu, biri; hısımı ve akrabası. Dört şeyde, avret erinden ziyâde olmak gerek. Biri, güzel ola ve biri, edebli ola ve biri, huyu iyi ola ve biri, haramdan ve şüpheli şeylerden sakınıcı ola. Genç kızları, koca kimselere vermeyeler. Fesada sebep olur.
Ve dahî, nikâh için söz kesilmeden evvel, dünür olacak aileler hakkında ve evlenecek olan gençler hakkında iyice tahkîkat yapılmak, hem sünnettir ve hem de aralarındaki geçimin devamına sebep olur. Bunda üç fâide olduğu beyân olunmaktadır. Biri, ikisinin arasında, tâ ölünceye dek, muhabbet kesilmez, ikincisi, rızklarında bereket olur. Üçüncüsü, sünnet ile amel etmiş olur.
Nikâhdan sonra, erkek tarafı, kadın tarafına güzel ve kıymetli şeyler göndere, muhabbete sebeptir.
Gerdek gecesi, ziyâfet vermek, sünnettir.
İki rek’at nafile namaz kılıp duâ eyleye. O gece, her ne duâ ederse, makbûl olur. Güveyi görenler, kendisine bunu hatırlatırlar.
Ve dahî, Peygamberimiz “aleyhisselâm”, bir hadîs-i şerîfinde buyurmuştur: “Cennet ehlinin çoğu, fukara ve Cehennem ehlinin çoğu kadınlardır.” Bunun üzerine, hazret-i Âişe ( radıyallahü anh ) suâl eyledi ki: “Kadınların çoğu Cehennemde olmağa sebep nedir?” Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Bunlar belâya sabr eylemezler ve on iyilik gördükleri kimseden, bir kemlik gördükte, o on iyiliği (hemen) unutup, bir kemliği dâima söyler. Ve dünyâ zînetlerini çok ziyâde severler ve âhırete çalışmazlar ve gıybeti çok ederler.”
Ve dahî, hazret-i Ali’den rivâyet olunur ki, birgün, Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm ) huzûruna bir hâtun gelip, “Yâ Resûlallah! Bir ere varmak isterim, ne buyurursunuz?” dedi. Se’âdetle buyurdu ki: “Erin hakkı, hâtunun üzerinde çoktur. Hakkından gelebilir misin?” O hâtun; “Yâ Resûlallah! Erin hakkı nedir?” dedi. Buyurdu ki: “Sen onu incitir isen, Allaha âsî olursun ve namazın kabûl olmaz.” O hâtun dedi ki: “Daha var mı?” Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Hangi hâtun, erinden izinsiz, evinden dışarıya çıksa, her adım. başına günah yazılır”. Hâtun dedi ki: “Daha var mı?” Resûl-i ekrem buyurdu ki: “Erine kötü söz söylerse, kıyâmette dilini ensesinden çıkarırlar.” O hâtun dedi ki: “Daha var mı?” Resûl-i ekrem buyurdu: Hangi hâtun ki, malı ola da, erinin hacetini bitirmeye, âhırette o hâtunun yüzü kara ola.” Ve o hâtun dedi ki: “Daha var mı?” Resûl-i ekrem buyurdu: “Hangi hâtun, erinin malından uğrularsa ve bir başkasına verirse ve eri ile helâlleşemezse, Allahü azîm-üş-şân, o hâtunun zekât ve sadakasını kabûl eylemez.” Hâtun dedi ki: “Daha var mı?” Resûl-i ekrem buyurdu: “Hangi hâtun, erine sövse veya karşı gelse, tamu (Cehennem) içinde, dilinden asalar ve hangi hâtun çengi ve çalgı dinlemeğe varsa bir akçe verse, küçük yaşından beri kazanmış olduğu sevâb mahv ola ve üzerindeki libasları da’vâcı olup, bizi mübârek günlerde giymedi ve helâline karşı giymedi, haram yerlere gitti, dedikte, Hak teâlâ buyurur, böyle olan hâtunları bin yıl yaksam gerektir.” O hâtun, bu cevapları işitince; “Yâ Resûlallah! Bu zamana gelinceye kadar ere varmadım, yine varmam” dedi.
Bu kerre, Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) saadetle buyurdu ki: “Yâ hâtun! Ere varmanın sevâbını dahî haber vereyim de dinle! Hangi hâtun ki, eri ona, Allah senden râzı olsun dese, altmış yıl ibâdet etmekten yeğdir. Ve erine, bir içim su verse, bir yıl oruç tutmaktan efdaldir. Erinin döşeğinden kalktığı zaman gusl eylese bir kurban kesmişcesine sevâb bula. Ve helâline hile etmezse, onun için göklerde melekler tesbih ederler. Ve helâli ile oynasa, altmış kul âzâd etmekten hayırlıdır. Erinin rızkını muhafaza etse ve helâlinin akrabasına merhamet eylese ve beş vakit namazını kılıp, orucunu tutsa, bin kerre Kâ’be’ye varmaktan efdaldir.” Fâtıma-i Zehrâ ( radıyallahü anh ); “Bir hâtun helâlini incitse, hâli nice olur?” dedikde, Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ); “Bir hâtun, erine âsî olsa, Allahın la’neti onun üzerinde kalır, tâ ki eri ile helâlleşemeyince kurtulamaz ve erinin döşeğinden kaçsa, cemi (bütün) sevâbı gider ve erine karşı büyüklense, senden ne gördüm dese, Allahü teâlâ, ona ni’metini haram eyler. Erinin kanını dili ile yalasa, henüz erinin hakkını yerine getirmiş olmaz. Ve erinin izni ile açık saçık sokağa çıksa, erinin defter-i a’mâline, bin günah yazılır, izin verdiği için” buyurdu. İzinsiz çıkıp giden hâtunların hâli nice olur, bundan kıyâs eyle!
Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Yâ Fâtıma! Allahü teâlâ, bir kimsenin, bir kimseye secde etmesini emir buyursa idi, ben de hâtunun erine secde etmesini buyurur idim.”
Hazret-i Âişe dedi ki: “Yâ Resûlallah! Bana vasıyyet eyle!” Resûl-i ekrem buyurdu ki: “Yâ Âişe! Ben sana vasıyyet ederim, sen de ümmetimin hâtunlarına vasıyyet eyle!
Yarın kıyâmet gününde: önce îmândan, ikincisi, abdestten. Üçüncüsü, eri hakkında, suâl olunur. Hangi erkek ki, hâtununun yavuzluğuna sabr eylese, Hak teâlâ, ona Eyyûb Peygamber sevâbını vere. Bir hâtun dahî erinin yavuzluğuna sabr eylese, Âişe-i sıddîka mertebesini bula.”
Ve dahî, “Bir erkek, hâtununu dövse, kıyâmette, ben onun da’vâcısı olurum” buyurdu.
Ma’sûmların ölümüne dâir: Bir ma’sûm çocuk ki, hasta ola ve ölüm döşeğine gire, Makâm-ı illiyyîn, ya’nî Cennet onun makamıdır. Oradan, üçyüzaltmış melek gele, saf saf olup, o ma’sûmun karşısında duralar ve: “Yâ ma’sûm! Müjdeler olsun sana, bugün o gündür ki, geçmiş olan, analarını ve dedelerini ve cümle komşularını, Hak teâlâdan dileyesin” deyip, yüz melek, başına bir şefaat tacı giydirip ve yüz melek dahî aşk tacı giydirip ve yüz melek dahî, gayret ve kuvvet gömleğini giydirip, altmış melek dahî gözünün perdesini ve hicabını kaldıralar. Cümle hicâblar kalkdığı gibi, tâ hazret-i Âdem’den beri, geçmiş mü’minlerin âba ve ecdâdların (babalarını ve dedelerini) göre. Onların ba’zısı için azâb hazırlanmış. Bunların, işbu hâllerini görünce ağlaya ve haykıra ve titreye. Ve bunu bilmeyenler can çekişir sanırlar.
Sonra, can alıcı melekler gelip, göreler ki, şefaat tacını ve gömleğini giymiş ve gözünün perdesi kalkmış, canını almağa kuvvetleri yetmeye ve; “Yâ ma’sûm! Hallâk-ı âlem sana selâm söyledi ve buyurdu ki; ben onu yarattım, yine bana gelsin. Zîrâ o can emânetini ben verdim, yine bana versin. Onun mukâbelesinde ona Cennet ve dîdâr vereyim. Eğer inanmazsan yüzünü çevirip, göklerden tarafa nazar eyle, görürsün.” dediklerinde, o ma’sûm dahî, nazar edip melekleri ve Allahü teâlânın cemâlini müşâhede eyleye. Sevinçten cûşa gelip titreye ve kükreye ve kızara. Sıçrayıp, döşeğinde can vermeye atıla. Yine o azâb içindeki ecdâdları gözüne erişe, yine canını vermeye. Ve melekler deyeler ki, “Yâ ma’sûm! Niçin canını vermessin?” O ma’sûm diye ki: “Ey melekler! Allahü teâlâya rica edin, akraba ve ecdadımı bana bağışlasın.” Feriştehler diyeler ki: “Yâ Rabbî! Bu ma’sûm ile bizim hâlimiz sana ma’lûmdur”. Hazret-i Allah “celle şânühû” hitâb ede ki: “İzzim hakkı için bağışladım.” Yine melekler: “Yâ ma’sûm! Muştuluk olsun sana! Hak teâlâ îmânı olanların günahlarını bağışladı ve cümle ricalarını kabûl eyledi.” dediklerinde, ma’sûm dahî şad olup, bu hâlde iken, Hak teâlâ Cennetten iki hûrî gönderip, onun anası ve babası sûretinde gelip, kollarını açarak diyeler ki: “Ey bizim oğlumuz, yahut kızımız! Bizimle gel, biz Cennette sensiz olamayız.” Cennet elmalarından bir elma çıkarıp, ma’sûmun eline vereler, al diyeler. O ma’sûm, elmayı koklarken, hazret-i Azrail “aleyhisselâm”, kendi gibi, bir güzel ma’sûm olup, filhâl canını ala.
Bir rivâyette, elmayı koklarken, canı elmaya yapışa ve melek-ül-mevt, ma’sûmun canını elmadan ala. Bu rivâyetlerin ikisi de caizdir.
Sonra melek-ül-mevt, o canı alıp gökleri seyr ettirip. Cennete götüreler. Orada, yeşil zebercedden bir sahra vardır. Ma’sûm oraya geldikte; “Beni buraya neden getirdiniz?” der. Melekler: “Yâ ma’sûm! Kıyâmet yeri vardır. Çok sıcaktır. İşbu sahrada, yetmişbin rahmet pınarı vardır. Hazret-i Resûl-i ekremin “aleyhisselâm” havzının başında durup nûrdan bardakları görünüz! Atânız ve ananız kıyâmet yerine geldiklerinde, bu bardakları su ile doldurup onlara verirsiniz ve onları tutup salıvermiyesiniz ki, Cehennem yoluna girmeyeler, azâb ve ikâb görmeyeler. Zîrâ, sizin duânız, Hak teâlâ katında makbûldür. Ve Cum’a geceleri, yer yüzüne inersiniz. O vakit Allahü teâlânın selâmını, ümmet-i Muhammed ( aleyhisselâm ) üzerine ululaştırasınız. Ve onların üzerine nûr veresiniz ve onların şükrleri berâtini Hak teâlâya götüresiniz” diye tenbîh ederler.
Pes, ma’sûmların canlarına, bu makamları seyr ettirip, tezce, yine getirip meyyitin başının ucuna koyarlar. Tâ namazı kılınıp, kabre girip, soru ve hesabı oluncaya kadar, o can, kabir üzere durur. Eğer, babası ve anası tövbesiz ölürlerse, kıyâmette oğlu ile onların arasında bir perde ola. O ma’sûm onları arayıp bulmaya, birbirlerine hasret kalalar. İşte mü’minlerin baliğ olmayan çocuklarının hâli böylecedir.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-11, sh. 153
2) Fevâid-ül-behiyye (Lüknevî) sh. 185
3) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 124, 125
4) Şakâyık-ı Nu’mâniyye (Vefeyât kenarı) cild-1, sh. 114
5) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 106, 182, 522, 1031
6) İslâm Ahlâkı (Cennet Yolu İlmihâli) sh. 165
7) Rehber Ansiklopedisi cild-10, sh. 357
? Keşf-üz-zünûn sh. 201, 417, 843, 862, 871, 884, 890, 892, 1655, 1699, 1728, 1952İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
MUHAMMED REBHÂMÎ
Hindistan’da yetişen fıkıh âlimlerinden. İsmi, Muhammed bin Muhammed Rebhâmî’dir. Hayâtı hakkında bir bilgi yoktur. Dokuzuncu asrın sonlarında vefât ettiği, yazmış olduğu Fârisî kitaptan anlaşılmaktadır.
Muhammed Rehhâmî, Rıyad-un-nâsihîn ismindeki eserini, 835 (m. 1432) senesinde yazmıştır: Bu kitap, 1402 (m. 1981) senesinde İstanbul’da Hakîkat Kitabevi tarafından basılmıştır. Muhammed Rebhâmî bu eserini; çeşitli tefsîrler, akâid, usûl-i hadîs, fıkıh ferâiz, kırâat, tasavvuf, tıp, nasihat kitaplarını okuduktan sonra, onlardan faydalanarak yazmıştır. Bu okuduğu eserlerin sayısının dörtyüzkırkdört olduğu, Riyâd-un-nasihîn’in önsözünde bildirilmiştir.
Muhammed Rebhâmî, Rıyad-un-nâsıhîn’in önsözünde şöyle buyuruyor: “Bu eserimde, istifâde ettiğim islam âlimlerinin eserlerinin isimlerini zikrettim. Bu kitabımı okurken, anlaşılmayan birşey veya biryer olursa her bahsi, hangi kitaptan aldığımı, bildirdiğim için, o kitaba bakılabilir. Bu kitabım, bir mukaddime, beş kısım ve bir hatime üzere tertîb edip, ismini, Rıyad-ün-nâsıhîn (Nasihat edicilerin bahçeleri) koydum. 835 (m. 1431) senesinde Sultan Ebû Muzaffer Şâhruh zamanında yazdım. Allahü teâlâ mülkünü ve saltanatını uzun eylesin. İslam dînine olan bağlılığı, temiz i’tikâdı sebebi ile onun zamanında din yeniden revaç ve kuvvet buldu. Allahü teâlâ ona iyi karşılıklar versin. Allahü teâlâ tevfîk ihsân eylesin. Yardımcımız olsun.
“Rıyâd-ün-nâsıhîn”den ba’zı bölümler:
Namazın ehemmiyeti: Sahîhayn ismi verilen, dîn-i İslâmın iki temel kitabında (Buhârî ve Müslim de) Câbir bin Abdullah’ın ( radıyallahü anh ) bildirdiği bir hadîs-i şerîfte, Resûlullah, ( aleyhisselâm ) “Birinin evi önünde nehir olsa, her gün beş kerre bu nehirde yıkansa, üzerinde kir kalır mı? diye sordu. “Hayır, yâ Resûlallah!” dedik. “İşte beş vakit namazı kılanların da, böyle küçük günahları affolunur” buyurdu. İbn-i Cevzî, “Elmugnî” ismindeki tefsîrinde buyuruyor ki: “Ebû Bekr Sıddîk ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: Beş namaz vakti gelince, melekler der ki: “Ey Âdemoğulları kalkınız! İnsanları yakmak için hazırlanmış olan ateşi namaz kılarak söndürünüz.”
Müfessirlerin şahı Abdullah İbni Abbâs ( radıyallahü anh ) diyor ki, Resûl-i ekremden ( aleyhisselâm ) işittim. Buyurdu ki: “Namaz kılmayanlar, kıyâmet günü, Allahü teâlâyı kızgın olarak bulacaklardır.”
Tefsîr-i Mugnî şöyle yazıyor: “Büyüklerden biri şeytana dedi ki: “Senin gibi mel’ûn olmak istiyorum, ne yapayım?” İblîs sevinip, “Benim gibi olmak istersen, namaza ehemmiyet verme ve doğru, yalan herşeye yemîn et. Ya’nî çok yemîn et!” dedi. Bunun üzerine o kimse. “Hiçbir namazı bırakmayacağım ve artık yemîn etmiyeceğim” dedi.”
Zâdül-mukvîn kitabında diyor ki: “Eski âlimler yazmış ki, beş şeyi yapmıyan, beş şeyden mahrûm olur:
1-Malının zekâtını vermeyen, malının hayrını görmez.
2-Uşrunu vermeyenin, tarlasında, kazancında bereket kalmaz.
3-Sadaka vermeyenin, vücûdunda sıhhat kalmaz.
4-Duâ etmeyen, arzusuna kavuşamaz.
5-Namaz vakti gelince, kılmak istemiyen, son nefesinde Kelime-i şehâdet getiremez.”
Namaza devâm, kalbin nûrlanmasına ve se’âdet-i ebediyyeye kavuşmağa vesiledir. Peygamberimiz ( aleyhisselâm ), “Namaz nûrdur” buyurdu. Ya’nî dünyâda kalbi parlatır. Âhırette sıratı aydınlatır. Allahın dostlarına, namazda neler oluyor, murâdlarına, namazda, nasıl kavuşuyorlar biliyor musunuz?
Hikâye: Horasan vâlisi Abdullah bin Tâhir, çok âdil idi. Jandarmaları birkaç hırsız yakalamış, vâliye bildirmişlerdi. Hırsızlardan biri kaçtı. Hiratlı bir demirci, Nişâbûr’a gitmişti. Bir zaman sonra, evine dönüp gece giderken, bunu yakaladılar. Hırsızlarla beraber, vâliye çıkardılar. Vâli; “Hapis edin!” dedi. Demirci hapishânede abdest alıp namaz kıldı. Ellerini uzatıp; “Yâ Rabbî! Günâhım olmadığını, ancak sen biliyorsun. Beni bu zindandan, ancak sen kurtarırsın. Yâ Rabbî! Beni kurtar!” diye duâ etti. Vâli, o gece rü’yâda dört kuvvetli kimse gelip, tahtını tersine çevirecekleri vakit uyandı. Hemen abdest alıp, iki rek’at namaz kıldı. Tekrar uyudu. Tekrar, o dört kimsenin, tahtını yıkmak üzere olduğunu gördü ve uyandı. Kendisinde, bir mazlûmun âhı bulunduğunu anladı. Nitekim şiir:
Binlerce top ve tüfek, yapamaz asla.
Gözyaşının seher vakiti yaptığını.
Düşman kaçıran süngüleri, çok defa.
Toz gibi yapar, bir mü’minin duâsı.
Yâ Rabbî! Büyük yalnız sensin! Sen öyle bir büyüksün ki, büyükler ve küçükler, sıkışınca, ancak sana yalvarır. Sana yalvaran, ancak muradına kavuşur.
Hemen o gece, hapishâne müdürünü çağırıp; “Bir mazlûm kalmış mı?” dedi. Müdür; “Bunu bilemem. Yalnız, biri namaz kılıp, çok duâ ediyor. Göz yaşları döküyor” deyince, onu getirtti. Hâlini sorup anladı. Özür dileyip; “Hakkını helâl et ve bin gümüş hediyemi kabûl et ve herhangi bir arzun olunca hana gel!” diye rica etti. Demirci; “Hakkımı helâl ettim ve hediyeni kabûl ettim. Fakat işimi, dileğimi senden istemeğe gelmem” dedi. Vâli; “Niçin?” diye sorunca, “Çünkü, benim gibi bir fakir için, senin gibi bir sultanın tahtını birkaç defa tersine çeviren sahibimi bırakıp da, dileklerimi başkasına götürmekliğim kulluğa yakışır mı? Namazlardan sonra ettiğim duâlarla, beni nice sıkıntıdan kurtardı. Nice muradıma kavuşturdu. Nasıl olur da, başkasına sığınırım? Rabbim, nihâyeti olmayan rahmet hazînesinin kapısını açmış, sonsuz ihsân sofrasını, herkese yaymış iken, başkasına nasıl giderim? Kim istedi de, vermedi? istemesini bilmezsen alamazsın. Huzûruna edeble çıkmazsan, rahmetine kavuşamazsın” dedi. Şiir:
İbâdet eşiğine, kim ki, bir gece baş kodu,
Dostun lütfu, açar ona, elbette binbir kapu.
Evliyânın büyüklerinden Râbia-i Adviyye (rahmetullahi aleyhâ), adamın biri, duâ ederken, “Yâ Rabbî! Bana rahmet kapısını aç!” dediğini işitince; “Ey câhil! Allahü teâlânın rahmet kapısı, şimdiye kadar kapalı mı idi de, şimdi açılmasını istiyorsun?” dedi. (Rahmetin çıkış kapısı, her zaman açık ise de, giriş kapısı olan kalbler, herkesde açık değildir. Bunun açılması için duâ etmelidir!)
İlâhî! Herkesi sıkıntıdan kurtaran yalnız sensin. Bizi dünyâda ve âhırette sıkıntıda bırakma! Muhtaçlara, herşeyi gönderen, yalnız sensin! Dünyâda ve âhırette hayırlı, fâideli olan şeyleri, bize gönder! Dünyâda ve âhırette, bizi kimseye muhtaç bırakma! Âmin.
Cum’a gününün fazileti: Allahü teâlâ, Cum’a gününü müslümanlara mahsûs kılmıştır. Cum’a sûresi sonundaki âyet-i kerîmenin meâl-i şerîfi şöyledir: “Ey îmân etmekle şereflenen kullarım! Cum’a günü, öğle ezanı okunduğu zaman, hutbe dinlemek ve Cum’a namazı kılmak için câmiye koşunuz. Alış-verişi bırakınız! Cum’a namazı ve hutbe, size, başka işlerinizden daha fâidelidir. Cum’a namazını kıldıktan sonra, câmiden çıkar, dünyâ işlerinizi yapmak için dağılabilirsiniz. Allahü teâlâdan rızık bekliyerek çalışırsınız. Allahü teâlâyı çok hatırlayınız ki, kurtulabilesiniz!” Namazdan sonra, istiyen işine gider çalışır. İstiyen câmide kalıp; namaz, Kur’ân-ı kerîm, duâ ile meşgûl olur. Resûlullah efendimiz; ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Bir müslüman, Cum’a günü gusl abdesti alıp, Cum’a namazına giderse, bir haftalık günahları affolur ve her adımı için sevâb verilir.” Bir hadîs-i şerîfte buyurdu ki: “Günlerin en kıymetlisi Cum’a’dır. Cum’a günü, bayram günlerinden ve aşure gününden daha kıymetlidir. Cum’a, dünyâda ve Cennette mü’minlerin bayramıdır.” Bir hadîs-i şerîfte, Cum’a namazı kılmıyanların kalblerini, Allahü teâlâ mühürler. Gâfil olurlar” buyurdu. Yine bir hadîs-i şerîfte; “Bir kimse mâni yok iken, üç Cum’a namazı kılmazsa, Allahü teâlâ, kalbini mühürler. Ya’nî iyilik yapmaz, olur” buyurdu. Ebû Ali Dekkak ölürken üç şey nasihat eyledi: “Cum’a günü gusl abdesti alınız! Her akşam abdestli olarak yatınız! Her hâlinizle Allahü teâlâyı hatırlayınız! Bir hadîs-i şerîfte Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ); “Cum’a günlerinde bir ân vardır ki, mü’minin o ânda ettiği duâ redolmaz” buyurdu. Diğer bir hadîs-i şerîfte; “Cum’a günü sabah namazından önce, “Estağfirullahel’azîm ellezi lâ ilahe illâ hüvel hayyelkayyûme ve etûbü ileyh” okursa, bütün günahları affolur” buyuruldu. Bir hadîs-i şerîfte, Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ), “Cum’a namazından sonra yedi İhlâs ve Mu’avvezeteyn okuyanı, Allahü teâlâ, bir hafta kazadan, belâdan ve kötü işlerden korur” buyurdu. Cum’a günü yapılan ibâdetlere, başka günde yapılanların, en az iki katı sevâb verilir. Cum’a günü işlenen günahlar da, iki kat yazılır. Bir hadîs-i şerîfte buyuruldu ki: “Cumartesi günleri yahudilere, Pazar günü nasârâya verildiği gibi, Cum’a günü müslümanlara verildi. Bugün, müslümanlara hayır, bereket, iyilik vardır.”
Kesb ve ticâret: Kesb, helâl mal kazanmak demektir. Bütün ibâdetlerin kabûl olması, helâl lokmaya bağlıdır. Hadîs âlimi Ahmed bin Abdullah İsfehânî, “Hilyet-ül-evliyâ” kitabında diyor ki: “Büyüklerin çoğu buyurdu ki, ibâdetler on kısımdır. Dokuz kısmı helâl kazanmaktır. Bir kısmı da bildiğiniz bütün ibâdetlerdir.” (O hâlde mü’minler helâl kazanmağa çalışmalıdır. Haramdan ve şüphelilerden kaçınmalıdır. Ebû Hüreyre ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Resûlullahın ( aleyhisselâm ) şöyle buyurduğunu işittim: “Allahü teâlâ güzeldir. Yalnız güzel yapılan ibâdetleri kabûl eder. Allahü teâlâ, Peygamberlerine emr ettiğini, mü’minlere de emr etti ve buyurdu ki, ey Peygamberlerim! Helâl yiyiniz ve sâlih, iyi işler yapınız! Mü’minlere de emr etti ki, ey îmân edenler! Sizlere verdiğim rızıklardan helâl olanları yiyiniz!”
Resûl aleyhisselâm sözüne devam ederek buyurdu ki: “Uzak yoldan gelmiş, saçı sakalı dağılmış, yüzü gözü toz içinde bir kimse, ellerini göke doğru uzatıp duâ ediyor. “Yâ Rabbî!” diye yalvarıyor. Hâlbuki yediği haram, içtiği haram, gıdası hep haram. Bunun duâsı nasıl kabûl olur?” Ya’nî haram yiyenin duâsı kabûl olmaz buyurdu. İşte haramı, helâli, şüphelileri bilmiyen, bunları birbirinden ayıramayan, haramdan kurtulamayıp, ibâdetleri boşuna gider.
Abdullah bin Mes’ûd ( radıyallahü anh ) buyuruyor ki: “Alış-veriş, ya’nî ticâret ilmini bilmiyen faiz yer.” İmâm-ı Begavî, “Mesâbîh” kitabında bildiriyor ki: “Gasîl-ül-melâike” adı ile şereflenmiş olan Hanzala’nın oğlu Abdullah ( radıyallahü anh ), Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm ) şöyle buyurduğunu nakletti: Bile bile bir dirhem gümüş değerinde faiz yemek, otuz zinâdan daha çok günahtır.”
Mal, mü’minin yardımcısıdır. Çalışınız, helâl kazanınız! Öyle bir zamanda bulunuyorsunuz ki, muhtaç olursanız, dîninizi verip alırsınız. Dîni verip de yememek için, alınteri ile yemelidir. Hadîs-i şerîflerde buyuruldu ki:
“Elinin emeği, alnının teri ile ye, dînini satıp yeme!”
“Helâle, harama dikkat ederek çalışıp kazanan kimseyi, Allahü teâlâ çok sever.”
“Bir dirhem gümüş kıymetinde haram alan kimseyi, yirmibeşbin sene Cehennemde bırakacaklardır.”
Muhit kitabında diyor ki: “Açlıktan ölmek üzere olan kimse, ölmüş köpek ile başkasına âit koyun eti bulsa, ikisi de haram ise de, başkasının malını yemeyip, köpeği yemesi lâzımdır. Köpek yok ise, başkasının malını, ölmiyecek kadar yiyebilir.”
Bir hadîs-i şerîfte buyuruldu ki: “Bir zaman gelecek ki, insanlar, yalnız malın, paranın gelmesini düşünüp, helâlini, haramını düşünmiyecekler.” “O hâlde, bir müslüman, her aldığını, helâl mı, haram mı düşünmeli, haram ise almamalıdır. Aldığı şeyde hakkı olanlara vermeği, fakirlere, garîblere yardım etmeği düşünmelidir. Çünkü insanların en iyisi, insanlara iyilik edendir, İnsanların kötüsü, insanlara kötülük edendir, İnsan kazandığına kanâat etmeli, Allahü teâlânın taksimine râzı olmalıdır. Hadîs-i şerîfte, “Kanâat eden doyar” buyuruldu. Allahü teâlâ, beş şeyi, beş şey içine koymuştur. Bu beş şeyi alan, içindekine kavuşur: izzeti, şerefi, ibâdete; zilleti, sefâleti, günaha, ilmi, hikmeti, çok yememeğe; heybeti, i’tibârı, gece namaz kılmağa, zenginliği, kimseye muhtaç olmamağı da, kanâate tâbi kılmıştır.
Buhârî’deki bir hadîs-i şerîfte buyuruluyor ki: “İnsanın yediklerinin en hayırlısı, iyisi, bileği ile kazanıp yediğidir. Allahü teâlânın peygamberi Dâvûd aleyhisselâm elinin emeği ile kazanıp yerdi.”
Fârisî “Tezkiret-ül-evliyâ” kitabında diyor ki: “İbrâhim bin Edhem hazretlerine, “Falanca yerde bir genç var. Gece-gündüz ibâdet ediyor. Vecde gelip kendinden geçiyor” dediler. Gencin yanına gidip üç gün misâfir kaldı. Dikkat etti. Söylediklerinden daha çok şeyler gördü. Kendinin soğuk, halsiz, habersiz, gencin ise, böyle uykusuz ve gayretli hâline şaşıp kaldı. Genci, şeytan aldatmış mıdır, yoksa hâlis ve doğru mudur anlamak istiyordu. Yediğine dikkat etti. Lokması helâlden değildi. “Allahü ekber, bu hâlleri hep şeytandandır” deyip, genci evine da’vet etti. Kendi lokmalarından bir tane yedirince, gencin hâli değişip, o aşkı, o arzusu, o gayreti kalmadı. Genç, İbrâhim’e sorup; “Bana ne yaptın?” deyince; “Lokmaların helâlden değildi. Yemek yerken, şeytan da mi’dene giriyordu. O hâller, şeytandan oluyordu. Helâl yiyince şeytan giremedi. Asıl, doğru hâlin meydana çıktı” dedi. Haram yemek, kalbi karartır, hasta eder. Aynı kitapta Zünnûn-i Mısrî hazretleri buyuruyor ki: “Kalbin kararmasının dört alâmeti vardır: 1-İbâdetin tadını duymaz. 2- Allah korkusu hatırına gelmez. 3- Gördüklerinden ibret almaz. 4- Okuduklarını, öğrendiklerini anlamaz, kavrayamaz.”
Ebû Süleymân-ı Dârânî buyurdu ki: “Helâlden bir lokma az yemeği, akşamdan sabaha kadar namaz kılmaktan daha çok severim. Çünkü mi’de dolu olunca, kalbe gaflet basar, insan Rabbini unutur. “Helâlin fazlası böyle yaparsa, mi’deyi haram ile dolduranların hâli acaba nasıl olur?”
Sehl bin Abdullah-i Tüsterî buyuruyor ki: “Yolumuzun esâsı üç şeydir: Helâl yemek, ahlâk ve amelde Resûl-i ekreme tâbi olmak, her işi yalnız Allah için yapmaktır.”
Risâle-i Kuşeyrîyye’de şöyle yazıyor: İbrâhim bin Edhem buyurdu ki: “Temiz ve helâl ye de, ister sabaha kadar ibâdet et, ister uyu ve ister hergün oruç tut. İster tutma.”
Kimyâ-i se’âdet kitabında şöyle yazıyor: “Bu dünyâ, âhıret yolcularının bir konak yeridir. İnsana burada yiyecek ve giyecek lâzımdır. Bunlar ise çalışmadan ele geçmez. Her an mal kazanmak için uğraşan aldanmıştır. Hem âhıret için hazırlanmalı, hem de dünyâ ihtiyâçlarını kazanmalıdır. Fakat, bunları da, âhıret yolculuğuna lâzım olduğunu düşünerek kazanmalıdır. Şiir:
Hırs peşinde bu yolda, çabuk koşan yorulur,
Halka tama’ etmeyen, dâim sürûratda olur.
Hırs uğruna namusu, sakın elden çıkarma,
Zîrâ kanâat eden, gerçekten zengin olur.
Sen dünyâya gelmeden kalem ne yazdı ise,
Fayda zarar hakkında, kaza neyse odur.
Senin rızık berâtın, vaktinde yazılmıştır,
Ne kadar çabalasan, olacak olan olur.
Kendinin ve çoluk-çocuğunun ihtiyâçlarını helâlden kazanmak, kimseye muhtaç kalmamak, cihâd etmektir. Birçok ibâdetlerden daha sevâbtır. Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) bir sabah Eshâb-ı ile konuşurken, kuvvetli bir genç erkenden dükkânına doğru geçti. Eshâbdan ba’zıları; “Erkenden dünyalık kazanmağa gideceğine, buraya gelip birkaç şey öğrenseydi iyi olurdu.” deyince, Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Öyle söylemeyiniz! Eğer kimseye muhtaç olmamak ve ana, baba, çoluk-çocuğunu da muhtaç etmemek için gidiyorsa, her adımı ibâdettir. Eğer herkese öğünmek, keyf sürmek niyetinde ise, şeytanla beraberdir” buyurdu. Bir hadîs-i şerîfte; “Bir müslüman, helâl kazanıp, kimseye muhtaç olmaz ve komşularına, akrabasına yardım ederse, kıyâmet günü, ayın ondördü gibi parlak, nurlu olacaktır” buyuruldu. Diğer hadîs-i şerîflerde buyuruldu ki:
“Doğru olan tüccâr, kıyâmette sıddîklarla ve şehîdlerle beraber olacaktır.”
“Allahü teâlâ, san’at sahibi mü’mini sever.”
“En helâl şey, san’at sahibinin kazandığıdır.”
“Ticâret yapınız! Rızkın ondadokuzu ticârettedir.”
“Kendini başkasından sadaka istiyecek hâle düşüreni, Allahü teâlâ yetmiş şeye muhtaç eder.”
Îsâ aleyhisselâm birine, “Ne iş yapıyorsun?” dedi. “İbâdetle vakit geçiriyorum” deyince; “Nereden yiyip geçiniyorsun?” buyurdu. “Herşeyimi kardeşim veriyor” deyince; “O hâlde kardeşin, senden daha kıymetli ibâdet yapmaktadır” buyurdu.
Ömer ( radıyallahü anh ) buyuruyor ki: “Çalışınız, kazanınız, Allahü teâlâ rızkımı çalışmadan gönderir demeyiniz! Allahü teâlâ gökten para yağdırmaz.” Lokman Hakîm oğluna nasihat verirken “Çalış kazan! Çalışmayıp herkese muhtaç kalanların dîni ve aklı noksan olur ve iyilik etmekten mahrûm kalır ve herkesden hakaret görür” buyurdu. Büyüklerden birine sordular ki: “Özü sözü doğru olan tüccâr mı, yoksa geceleri namaz kılan, gündüzleri oruç tutan âbid mi yüksektir?” O da; “Emin olan tüccâr daha kıymetlidir. Çünkü, şeytanla her saat cihâd etmektedir. Şeytan alışta-verişte, tartmada onu aldatmaya uğraşmakta, o ise Allahü teâlânın emrini, rızâsını gözetmektedir” dedi. Ömer ( radıyallahü anh ) buyuruyor ki: “Alış-veriş ederken, helâl kazanırken can vermeği, başka şekilde ölmekten daha çok severim.” İmâm-ı Ahmed İbni Hanbel’den sordular ki: “Hergün sabahtan akşama kadar câmide ibâdet edip Allahü teâlâ benim rızkımı nerden olsa gönderir diyen bir kimse nasıl bir adamdır?” Cevâbında buyurdu ki: “Bu kimse câhildir. İslâmiyetten haberi yoktur. Çünkü, Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Allahü teâlâ benim rızkımı, süngümün ucuna koymuştur.” Yâ’nî rızkım, İsmâil dînine ve müslümanlara saldıran kâfirlerle harb etmekle gelmektedir.” Görülüyor ki, harbde düşmandan alınan ganîmet ve sulhde harbe hazırlananların aldıktan ücret helâl rızıktır. İmâm-ı Evzâî, İbrâhim bin Edhem’i gördü ki, sırtında bir yığın odun götürüyordu. Ona; “Niçin bu kadar sıkıntı çekiyorsun? Kardeşlerin, seni hiçbir şeye muhtaç bırakmıyor” dedi. İbrâhim bin Edhem buyurdu ki: öyle söyleme, hadîs-i şerîfte buyuruldu ki, “Helâl kazanmak için sıkıntı çekenlere Cennet vâcib olur.”
Hadîka’da, amelde iktisâd faslında diyor ki “Kesb, yaşamak için lâzım olan malları helâlden kazanmağa çalışmak demektir. Kendine, evlâdına ve ıyâline ve borçlarını ödemeğe lâzım olanları kesb etmek farzdır. Bunun için çalışan sevâb kazanır. Özürsüz terk edene azap yapılacaktır. Kendilerine nafaka verilmesi vâcib olanlara “Iyâl” denir. Borç ödemek farzdır, ödeyemeden vefât edenin, ödemek niyeti varsa, günahlı olmaz. Hadîs-i şerîfte; “Beş vakit namazı kıldıktan sonra, çalışıp helâl kazanmak, her müslümana farzdır” buyuruldu. Peygamberlerin “aleyhimüsselâm” hepsi, çalışıp kazanmışlardır. Çalışmayıp câmide oturarak, Allaha tevekkül ediyorum diyene inanmamalıdır. Bu, çalışmağı terk ettiği için, günah işlemektedir. Sâlih değil, fâsıktır. Bunun kalbi, Allahü teâlâya değil, kulların mallarına bağlıdır, önce sebebe yapışmak, sonra bu sebebin te’sîrini Allahü teâlâdan beklemek emr olundu. Muhtaç olduğu malı kazandıktan sonra, fazla çalışmayıp, ibâdet etmek caizdir. Bunun için, çalşmayıp ibâdet edene sû-i zan ve tecessüs etmemelidir. İkisi de haramdır. İhtiyâçtan fazla çalışıp, kazandıklarını senelerce saklamak mübahtır. Saklamayıp hayra, hasenata sarf etmek müstehabtır. Nafile ibâdetlerden daha sevâbtır. Hadîs-i şerîfte; “İnsanların iyisi, insanlara fâidesi olanlardır” buyuruldu. Öğünmek için, kibirlenmek için, ihtiyâçdan fazla kazanmak haramdır.” Görülüyor ki, ehlinin ve ıyâlinin nafakalarını ve borçlarını ödemek için çalışıp, helâl kazanmak, nafile ibadetleri yapmaktan kat kat daha sevâbtır. Hadîs-i şerîfte; “Eshâbım için fakirlik saadettir. Âhır zamandaki ümmetim için, zenginlik saadettir” buyuruldu. Beyt:
Kemâl ehline göre, zenginlik kanâattir,
Mal, kabre kadar gider, sonra lâzım ameldir.
Zekât vermek: Emîr-ül-mü’minîn Ali ( radıyallahü anh ) rivâyet etti: “Resûlullah ( aleyhisselâm ) veda haccında buyurdu ki: “Malınızın zekâtını veriniz! Biliniz ki, zekâtını vermiyenlerin, orucu, haccı, cihâdı ve imânı yoktur.” Ya’nî, zekât vermeği vazîfe bilmez, farz olduğuna inanmaz, vermediği için üzülmez, günâha girdiğini bilmezse imansız olur. Senelerce zekât vermiyenlerin zekât borçları birikerek, bütün malını kaplar. Malı kendinin sanıp, müslümanların o malda hakkı olduğunu, hatırına bile getirmez. Kalbi hiç sızlamaz. Bu mala sımsıkı sarılmıştır. Böyle kimseler, müslüman olarak tanınır. Fakat bunlardan, îmânını kurtaran pek nâdir olur. Zekât vermek, Kur’ân-ı kerîmin otuziki yerinde namazla birlikte emredilmektedir. Tövbe sûresi otuzdördüncü âyet-i kerîmesi böyle kimseler için olup, meâli şöyledir: “Malı, parayı biriktirip zekâtını, müslüman fakirlere vermiyenlere çok acı azâbı müjdele!” Bu azâbı bundan sonraki âyet-i kerîmede meâlen şöyle bildirmektedir: “Zekâtı verilmeyen mallar, paralar, Cehennem ateşinde kızdırılıp, sahiplerinin alınlarına, böğürlerine, sırtlarına mühür basar gibi basdırılacaktır.”
Ey Mağrur zengin! Dünyânın çabuk, gidici malı, parası, seni aldatmasın! Bunlar, senden önce başkalarının idi. Senden sonra da başkasının olacak. Cehennemin şiddetli azâbını düşün! Zekâtını ayırıp vermediğin o mal, uşrunu vermediğin o buğday, hakîkatte zehirdir. Malın hakîki sahibi, Allahü teâlâdır. Zenginler, onun vekîlleri, me’mûrları, fakirler de ailesi, akrabası demektir. Vekîllerin, Allahü teâlânın borcunu fakirlere vermesi lâzımdır. Zerre kadar iyilik eden iyiliğini bulacaktır. Hadîs-i şerîfte! “Allahü teâlâ iyilik edenlere, karşılığını elbette verecektir.” buyuruldu. Haşr sûresi dokuzuncu âyet-i kerîmesinde meâlen, “Zekâtını veren, elbette kurtulacaktır” diye müjdelendi. Âl-i İmrân sûresi yüzsekseninci âyet-i kerîmesinde meâlen; “Allahü teâlânın ihsân ettiği malın zekâtını vermeyenler, iyi ettiklerini, zengin kalacaklarını sanıyor. Hâlbuki, kendilerine kötülük yapmış oluyorlar. O malları, Cehennemde azâb âleti olacak, yılan şeklinde boyunlarına sarılıp, baştan ayağa kadar onları sokacaktır.” buyuruluyor. Elbasît ve Vasît tefsîrlerinde böyle yazılıdır. Kıyâmete ve Cehennem azâbına inanan zenginlerin, mallarının zekâtını, tarla mahsûllerinin, meyvelerinin uşrunu vererek, bu azâblardan kurtulmaları lâzımdır. Hadîs-i şerîfte, “Zekât vererek, malınızı zarardan koruyunuz” buyuruluyor. Tefsîr-i Mugnî sahibi diyor ki: “Kur’ân-ı kerîmde üç şey, üç şeyle beraber bildirildi. Bunlardan biri yapılmazsa, ikincisi kabûl olmaz. Peygambere ( aleyhisselâm ) itaat edilmedikçe, Allahü teâlâya itaat edilmiş olmaz. Anaya, babaya şükür edilmedikçe, Allahü teâlâya şükür edilmiş olmaz. Malın zekâtı verilmedikçe, namazlar kabûl olmaz.”
Ey gaflet şarâbının sarhoşu! Dünyânın zevk ve sefâsı peşinde daha ne kadar koşacaksın? Bu kıymetli ömrü haramdan, helâlden mal yığmakta, ne zamana kadar ziyan edeceksin? Dînin emir ve yasaklarına aldırış etmezsin! Azrail aleyhisselâmın gelip canını zorla alacağı, ecel arslanı pençesini sana takacağı, can verme acılarının başına geleceği, şeytanın, îmânını çalmak için kasd edeceği, dostlarının, vah vah öldü, siz sağ olun diye evlâdına ta’ziye edecekleri vakti düşün! Firak sesi gelip, bize yarayan birşey yapmadın. Hep beğenmediklerimizi işledin. Biz de sana senin bize yaptığın gibi yaparız, diyecekleri zamandan korkmuyor musun? Düşün, kabir ve âhıret suâllerine ne cevap hazırladın? Allahü teâlânın takdîrine ne behâne yapacaksın? Kendine acı! Suâle çekileceksin. Hâlbuki, verecek cevâbın yok. Cehenneme girersen, ateşine dayanamazsın. Kendine ve herkese öyle iyilik et ki, başkası yapınca, sen yaptın sansınlar. Kendine ve kimseye kötülük etme ki, başkası bir fenâlık yapınca sen yaptın sanmasınlar.
Sahîh-i Müslim’deki bir hadîs-i şerîfte; “Ey Âdemoğlu! Benim malım, benim malım dersin. O maldan senin olan, yiyerek yok ettiğin, giyerek eskittiğin ve Allah için vererek, sonsuz yaşattığındır.” buyuruldu. Eğer malını seviyorsan, niçin düşmanlarına bırakıp da gidiyorsun. Sevdiğinden ayrılma, beraber götür! Hepsini vermezsen, bari kendini de bir vâris yerine koyup, hisseni âhıret yoluna gönder. Bunu da yapamazsan, bari zekâtını ver de azâbdan kurtul! Nükte: Hiratlı üstâd Hâce Abdullah-i Ensârî diyor ki: “Malı seviyorsan, yerine sarf et de, sana sonsuz arkadaş olsun! Eğer sevmiyorsan, ye de, yok olsun!”
Hikâye: Ferîdüddîn-i Attâr, Tezkiret-ül-Evliyâ kitabında diyor ki: Cüneyd-i Bağdadî, yedi yaşında idi. Mektepten gelince, babasını ağlıyor görüp sordu. Babası: “Bugün, zekât olarak, dayın Sırrî-i Sekati’ye birkaç gümüş göndermiştim, almamış. Kıymetli ömrümü, Allah adamlarının, beğenip almadığı gümüşler için geçirmiş olduğuma ağlıyorum” dedi. Cüneyd; Babacığım, o parayı ver, ben götüreyim” deyip, dayısına gitti. Kapıyı çaldı. Dayısı sorunca; “Ben Cüneyd’im. Dayıcığım kapıyı aç ve babamın zekâtı olan bu gümüşleri al!” dedi. Dayısı; “Almam” deyince, Cüneyd; “Adl edip, babama emr eden ve ihsân edip, seni serbest bırakan Allahü teâlâ için al!” dedi. Sırrî-yi Sekatî, “Babana ne emr etti ve bana ne ihsân etti?” dedi. Cüneyd-i Bağdadî; “Babamı zengin yapıp, zekât vermesini emr etmekle adâlet eyledi. Seni de fakîr yapıp, zekâtı kabûl etmek ve etmemek arasında serbest bırakmakla ihsân eyledi” dedi. Bu söz Sırrî-yi Sekatî’nin hoşuna gidip; “Oğlum! Gümüşleri kabûl etmeden önce, seni kabûl ettim” dedi. Kapıyı açıp parayı aldı.
Selâm vermenin fazileti: Fetâvâ-i Sirâciyye’de diyor ki: “Bir kimseye selâm verirken, cem’ olarak vermeli, çok kimseye verir gibi vermelidir. Çünkü, mü’min yalnız değildir. Muhafaza melekleri ve Kirâmen kâtibîn adındaki iki melek onunla beraberdir.
Selâmün aleyküm demek, “Ben müslümanım. Benden sana zarar gelmez. Selâmettesin” demektir. Hadîs-i şerîfte; “Tanıdığınız ve tanımadığınız müslümanlara selâm veriniz!” buyuruldu. Müslüman olmıyana selâm verilmez. Onlar selâm verince, yalnız “Ve aleyküm” denir. Nikâhla alması ebedî haram olan onsekiz kadına selâm vermek caizdir. Selâmlarına cevap vermek farz-ı kifâyedir.
Zengine, zengin olduğu için selâm vermek caiz değildir. Zengin önce selâm verirse, cevap verilmesi farz olur. Büyüklerin çocuklara selâm vermesi caizdir.
Selâmda sünnet şöyledir ki, önce büyük küçüğe, şehirli köylüye, devedeki ata binmiş olana, attaki merkebde olana, merkeb üstündeki yaya yürüyene, ayakta olan oturana, az olan çok olana, efendi hizmetçisine, baba oğluna, ana kızına selâm verir. Rütbe ve ni’meti çok olan önce verir. Nitekim, mi’râc gecesi, önce Allahü teâlâ selâm verdi. İki müslüman, birbirine aynı anda selâm verirse, her ikisinin de, biribirine cevap vermesi farz olur. Birbirinden sonra selâm verirlerse, ikincinin verdiği selâm cevap yerine geçer. Çok kimseye selâm verildiği zaman, bir kişi, hattâ bir çocuk cevap verince, ötekiler vermezse de olur.
Âdem aleyhisselâmdan, İbrâhim aleyhisselâma kadar, selâmlaşma birbirine secde etmekle olurdu. Sonra bunun yerine boyuna sarılmakla oldu. Muhammed aleyhisselâm zamanında, el ile müsâfeha sünnet oldu.
Abdullah bin Selâm ( radıyallahü anh ) buyuruyor ki: Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) Medine’ye hicret buyurduğu zaman, mübârek ağzından ilk işittiğim hadîs-i şerîf şu idi: “Birbirinize selâm veriniz! Birbirinize yiyecek ikram ediniz! Akrabanızın haklarını gözetiniz! Gece, herkes uyurken namaz kılınız! Bunları yaparak selâmetle Cennete giriniz!”
Rıyâd-ün-nâsıhîn’de nakledilen hadîs-i şerîflerden ba’zıları:
“Gizli yapılan günâhın tövbesini gizli yapınız! Aşikâre yapılan günâhın tövbesini aşikâre yapınız. Günâhınızı bilenlere, tövbenizi duyurunuz!”
“Şarab içmek, büyük günahların en büyüğüdür. Bütün kötülüklerin anasıdır, başıdır.”
“Ümmetimden üç sınıf insan vardır ki, Cehennem ateşi onları yakmaz. Kocasının emrine itaat eden kadın, ana ve babasına iyilik yapan evlâd ve Allahü teâlânın kullarına merhamet edenler.”
Rubai:
Cennet sürûr yeridir ve neş’e makamıdır,
Bu eşsiz yer, annenin ayağı altındadır.
Allahın rızâsına kavuşmak istiyorsan,
Bil ki Allah rızâsı, anne rızâsındadır.
Baba gönlü yıkmaktan, çok fazla sakınmalı,
Dayağından, sözünden asla kırılmamalı,
Evlâd hükümdâr olup, cihan emrinde olsa,
O yine babasının emrinde bulunmalı.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1046
2) Riyâd-ün-nâsıhînİSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
MUHAMMED ŞÂH FENÂRÎ
Molla Fenârî’nin faziletiyle tanınmış oğlu. İsmi, Muhammed Şah İbni Mevlânâ Fenârî olup, diğer kardeşleri gibi babasının benzeridir. 830 (m. 1426) senesinde Bursa’da vefât etti. Kabri, Keşişdağı eteğinde babasının kabri yanındadır.
Muhammed Şah Fenârî, babası gibi âlim, kâmil ve onun sâhib olduğu ilimlere vâkıf, fazilet sahibi bir zât idi. 18 yaşında iken müderris oldu. Üstün bir zekâsı vardı. Daha babası hayatta iken, Bursa’daki Sultâniyye Medresesi’ne ta’yin edildi. İlk ders verdiği gün, o beldenin âlimleri ve fazilet sahibi kimseler hazır bulunup, dersini dinlediler. Çeşitli ilimlerde yapmış olduğu izahlara (açıklamalara) hayran kaldılar ve ilmî üstünlüğünü herkes kabûl etti. Molla Fahrüddîn el-Acemî onun dersinde muîd (yardımcı, asistan) idi.
Birgün, fısk ve fücur (günah işlemek) ile tanınan bir talebe, ders esnasında Muhammed Şah Fenârî’nin sözlerine i’tirâz edip, inâd ile uygun olmayan bir şekilde konuştu. Muhammed Şah, Allahü teâlânın ihsânı olan ilmî kuvveti ile ona cevap verdi ve susturdu. Muhammed Şah dersten ayrılıp, muhterem pederi büyük âlim ve velîyyi kâmil Molla Fenârî’nin huzûruna çıktı. Dersteki hâdiseyi arzedip, fısk ve fücur ile meşhûr talebenin, hak (doğru) tarafına tâbi olmamasının ve inâd etmesinin ve kibirli hâlinin kendisini çok üzdüğünü bildirdi. O zaman Molla Şemsüddîn Fenârî hazretleri buyurdu ki: “Eğer o fâsık (günah işleyen) bir kişi olmasaydı, ilmi, irfanı ve fazileti yüksek olurdu. Bunların bereketi ile de, Allahü teâlânın kat kat lütuf ve ihsânlarına nail olurdu.”
Muhammed Şah Fenârî’nin eserleri basılmamış olup, ba’zıları şunlardır. 1-Hâşiye-i Tefsîr-i Fâtiha, 2-Şerhu Risâle-i İsbât-ı Vâcib, 3-Risâle fî îmân-i Ebeveyn-in-Nebiyyi ( aleyhisselâm ), 4-Hâşiye-i Fusûl-i Bedâyi’, 5-Şerhu esâs-is-sarf, 6-Hâşiye-i evâil-i mevâkif, 7-Hâşiye-i Şerh-i Tevâli-i İsfehânî, 8-Şerhu en-Mûzec-il-ulûm, 9-Hâşiye alâ Şerh-i ferâiz-i Sirâciyye, 10-Kitâbü ed’ıyye, 11-Hâşiye alâ Şerh-i Vikâye.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 56
2) Şakâyık-ı Nu’mâniyye cild-4, sh. 75İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
MUHAMMED ŞÂZİLÎ
Mısır’da yetişen evliyânın büyüklerinden. İsmi, Muhammed eş-Şâzilî el-Mısrî el-Hanefî olup, lakabı Şemsüddîn’dir. Doğum târihi bilinmemektedir. Hz Ebû Bekr’in soyundandır. Küçük yaşta öksüz kaldı. Teyzesinin yanında büyüdü. San’ata verdiler. Fakat medreseye kaçtı. Medrese arkadaşlarından biri de, meşhûr muhaddis İbn-i Hacer Askalânî’dir. 847 (m. 1443) senesinde vefât etti. Mısır’da Berekât denilen yerdeki kabri meşhûr olup, ziyâret edilmektedir.
Muhammed Şâzilî, evliyâlıkta bütün makamları geçmiş, ilmiyle âmil, yüksek hâller sahibi bir kimse idi. İlim, amel, hâl, zühd ve Allahü teâlâya muhabbette pek ileri idi. Çok kimse onun vasıtasıyla hidâyete kavuşmuştur. Büyüklüğünü kimse inkâr edemezdi. Dünyânın her tarafından huzûruna gelenler, halledemedikleri mes’leleri suâl ederler, tatmin edici cevaplar alırlardı. Başka ülkelerden gelenlerle, onların lisânı ile sohbet ederdi.
Ebü’l-Hasen-i Şâzilî hazretleri buyurdu ki: “Benden sonra, Mısır’da Muhammed Hanefî ismiyle meşhûr bir zât gelecek, bu ülkenin fâtihi olacak, kendisi büyük şân sahibidir. O, benim beşinci halîfem olacaktır.”
Kıymetli, şık elbiseler giyerdi. Huzûruna gelenlerin kalbinden geçenleri bilirdi. Büyüklüğüne inanmayanlar, huzûruna geldiklerinde mahcûb olurlar, tövbe edip talebesi olurlardı.
Ebü’l-Abbâs Sersî anlatır: “Muhammed Şâzilî okuldan (medreseden) çıkınca, çarşıda dükkânında oturur ve kitap satardı. Ona ba’zı kişiler uğrayıp; “Yâ Muhammed! Sen dünyâ için yaratılmadın” dediler. Bu söz üzerine dükkândan ayrıldı, kitapları ve elde ettiği gelirin hepsini terketti. Bundan sonra bir daha bunların ne olduğunu da sormadı. Sonra kendisine halvet (yalnızlık) sevdirildi. Halvete girdiğinde 14 yaşında idi. Yedi sene halvette kaldı, yeraltındaki odasından insanlar arasına hiç çıkmadı.
Ebü’l-Abbâs diyor ki: “Muhammed Şâzilî hazretlerine talebe olmuştum. Talebe iken, odasına her gidişimde izin isterdim; gir derse girer, sükût ederse geri dönerdim. Birgün gittiğimde sükût etti. Fakat buna rağmen ben içeri girdim. Baktım ki, kendisi bir köşede meşgûl, yanında da büyük bir arslan duruyordu. Arslan edeble oturuyordu. Beni görünce, arslan sert sert baktı. Kendimi dışarı zor attım. Tövbe istiğfar edip, bir daha odasına izinsiz girmedim.”
Muhammed Şâzilî, gaybdan bir nidâ işitinceye kadar bu halvetten çıkmadı. Bu ses üç defa şöyle diyordu: “Yâ Muhammed! Çık ve insanlara faydalı ol!” Üçüncüsünün sonunda; “Şayet çıkmazsan çıkmaya zorlanırsın” diye hitâb edildi. Muhammed Şâzilî; “Zorlandıktan sonra ayrılmaktan başka çâre yoktur” dedi. Muhammed Şâzilî sonrasını şu şekilde anlattı: “Kalktım ve zaviyeye gittim. Fıskiyede abdest alan bir cemâat gördüm. Onların bir kısmının başında sarı, bir kısmının başında da mavi sarık vardı. Bir kısmı maymun, bir kısmı hınzır, bir kısmı da ay yüzlü idi. Anladım ki, Allahü teâlâ, beni bu insanların akıbetlerine muttali kılmıştır. Onlara arkamı dönüp, bu husûsta Allahü teâlâya iltica ettim. Bunun üzerine insanların hâllerinden bana gösterdiği şeyleri gizledi ve onlardan birisi gibi oldum.”
Muhammed Şâzilî hazretleri, ağaçlarla konuşur, ağaçlar da ona cevap verirdi.
Muhammed Şâzilî, çok pahalı elbiseler giyerdi. Evliyânın hâlleri hakkında bilgi sahibi olmayanlardan birisi, bundan dolayı ona kızdı ve şöyle dedi: “Evliyânın, sultanlara yakışacak böyle elbiseler giymekten uzak durması lâzımdır. Eğer bu zât gerçekten velî ise, onu bana verir; ben de onu satar, parasını çoluk çocuğuma harcarım.” Muhammed Şâzilî toplantıdan ayrılınca, elbiseyi çıkardı ve; “Bunu filân kimseye verin. Satsın ve parasını çoluk-çocuğuna harcasın” buyurdu. Adam onu aldı, sattı ve; “Bu, Allah için verilen yardımdır” dedi. İkinci toplantıya gelişinde, o elbiseyi yine Muhammed Şâzilî’nin üzerinde gördü. Elbiseyi, onu sevenlerden birisi satın almıştı. O zaman adam şöyle dedi: “Bu (elbise), Muhammed Şâzilî’den başkasına yakışmaz.” Bunun üzerine Muhammed Şâzilî, elbiseyi yine aynı adama hediye etti.
Yûsuf isimli bir şahıs, Muhammed Şâzilî hazretlerini sık sık ziyârete gelirdi. “Yemekte sofraya çok az ekmek konuyor, karnım doymuyor” derdi. Bir defasında ziyâretine gelirken, iki de ekmek alıp, bunları koynuna saklamıştı. Her zaman olduğu gibi, yine sofra kuruldu. Yine her zamanki kadar ekmek ve yemek kondu. Fakat o zât, ne kadar yediyse ekmeği bir türlü bitiremedi. Bitmediği gibi, hiç de eksilmedi. Muhammed Şâzilî hazretleri kendisine buyurdu ki: “İyi ye sofradan aç kalkma ki, iki ekmeğe ihtiyâcın kalmasın.” O kimse çok mahcûb oldu. O iki ekmeği çıkarıp sofraya bıraktı. Tövbe istiğfar etti.
Evliyânın büyüklerinden olan Ali bin Vefâ, birgün bir düğün yemeğindeydi. Düğündekiler; “Ziyâfet, ancak Muhammed Şazilî hazretlerinin gelmesiyle tamam olur” dediler. Ziyâfet sahibi gidip onu da’vet etti. Muhammed Şazilî da’veti kabûl edip, düğünün yapıldığı evin kapısına geldiğinde, “Burada evliyâdan kim var?” diye sordu. Ziyâfet sahibi; “Ali bin Vefâ ve cemâati var” dedi. Muhammed Şazilî. Ev sahibine; “İçeri gir ve benim için izin iste. Çünkü bir yerde büyüklerden biri olduğu zaman, izin verilinceye kadar oraya girmemek fakirlerin edeblerindendir” dedi. Ali bin Vefâ izin verdi; onu ayakta karşıladı ve yanına oturttu. Sohbet ettiler. Sonra Muhammed Şazilî, Ali bin Vefâ’nın talebelerine; “Efendinize duâ ediniz. Çünkü onun Allahü teâlâya kavuşması yakındır” dedi. Söylediği gibi oldu. Bir gece Muhammed Şazilî, gaibden şöyle bir nidâ işitti; “Yâ Muhammed! Biz sana senden olana ilâve olarak Ali bin Vefâ’nın ( radıyallahü anh ) sâhib olduklarını da verdik.” Muhammed Şazilî buyurdu ki: “Bunun, ancak Ali bin Vefâ’nın ölümünden sonra olacağını anladım. Abdülbâsıt mahallesindeki Ali bin Vefâ’nın evine talabelerinden birini gönderdim. O şahıs, oraya vardığında, Ali bin Vefâ’nın vefât ettiğini öğrendi.
Şemseddîn bin Ketîle dedi ki: “Muhammed Şâzilî’yi tanıtan ilk hâdise şudur: “Sultan Ferec bin Berkûk, bir sebebten dolayı halkın üzerine ok attırıyor; Muhammed Şazilî de buna karşı geliyordu. Muhammed Şâzilî’nin arkasından askerler gönderdi, yanına getirtti. Ona sert sözler söyledi ve; “Bu memleket benim mi, yoksa senin mi?” diye sordu. Muhammed Şazilî de; “Bu memleket, ne benimdir, ne senindir. Kahhâr ve tek olan Allahü teâlânındır” dedi. Sonra gönlü kırık olarak kalkıp gitti. Akabinde Sultân’a bir hastalık ârız oldu ki, az kalsın ondan dolayı helak oluyordu. Hastalığın tedâvisinden bütün doktorlar âciz kaldı. Sultânın husûsî danışmanlarından durumu anlıyan ba’zıları, dediler ki: “Bu, Muhammed Şâzilî’nin kalbinin kırılmasındandır.” Sultân’a, Muhammed Şâzilî’nin gönlünü almanın, ancak hastalığa çâre olabileceğini anlattılar. Bunun üzerine Sultan; “Hatırını almam için ardından adam gönderip getirtiniz” dedi. Komutanlar ona gittiler. Onu Mısır’ın dışında bir yerde buldular. Sultân’ın isteğini haber verdiler. O, Sultân’ın yanına gitmeyi kabûl etmedi. Gelenler, Muhammed Şazilî ile Sultan arasında tereddütte kaldılar, geri dönmediler. Sonunda Şazilî, Sultân’a acıdı. Ona, temiz ve helâl zeytin yağı ile pişirilmiş bir ekmek parçası gönderdi ve onlara dedi ki: “Ona, bu ekmeğin hastalığını iyileştireceğini söyleyin. Fakat bir daha büyüklere karşı edebi terk etmesin.” Sultan gönderilen ekmeği yiyince, hemen iyileşti. O günden sonra, bu hâdise insanlar arasına yayıldı. Sultan, şükran borcu olarak, ona bir torba gümüş gönderdi. Gümüşü getiren, onu kürsüde va’z ederken buldu. Muhammed Şazilî, gelen kişinin yanındaki gümüşler bitinceye kadar, avuç avuç alıp insanlara attı. Bu olanlar Sultân’a ulaştı. Bunun üzerine Sultan, Muhammed Şâzilî’nin yanına gelip, ellerinden öptü. Muhammed Şazilî, ona şöyle buyurdu: “Kalk, şu kuyuya git. Ondan abdest suyu alarak şu fıskiyeyi doldur ki, kıyâmet günü bu senin için defterinde sevâb olarak bulunsun.” Sultan elbisesini çıkardı. Bir kova doldurdu. Ona bu kova çok ağır geldi. Güçlükle çekebildi. Baktı ki, altın doluydu. Muhammed Şâzilî’ye durumu söyledi. O da, “Onu kuyuya dök ve yeniden doldur” buyurdu. İkinci ve üçüncü dolduruşunda da böyle oldu. Muhammed Şazilî buyurdu ki: “Kuyuya, bizim sudan başka bir şeye ihtiyâcımız yok de!” Sultan, Muhammed Şâzilî’ye gönderdiği şeyin ne kadar değersiz birşey olduğunu anladı.
Bir defasında imtihan etmek için, Mâlikî kadılarından biri ona gelmişti. Muhammed Şâzilî’ye onun, imtihan etmek maksadıyla geldiğini bildirdiler. Muhammed Şazilî; “Ben fakirlerin seccadesi üzerinde oturuyorum, gücü yeterse, istediğini sorsun” buyurdu. Kâdı, gelince sormaya başladı; “......hakkında ne dersin?” dedi durakladı. Şazilî “Evet” dedi. O; “.........hakkında ne dersin?” dedi, durakladı. Şazilî “Evet” dedi. O, “......hakkında ne dersin?” dedi. Yine durakladı. Şazilî “Evet (devam et)” buyurdu. Birçok defa aynı şeyi tekrarladı. Daha sonra kadı, “Sormak istediğim soruyu unuttum?” dedi. Sonra sarığını çıkardı, istiğfar etti. Evliyâyı inkâr etmiyeceğine ve onlara i’tirâz etmiyeceğine dâir söz verdi.
Kâhire dışındaki köylerin en uzağında olan bir talebesine, bulunduğu yerden seslendiğinde, talebesi cevap verir, “Gel dese”, o talebe yola çıkar veya “Şöyle yap” dese, yapardı. Birgün batıdaki Kutur şehrinden, Ebû Takiyye’yi çağırmıştı. O, hocasının nidasını işitti ve Kâhire’ye geldi.
Onun dergâhının İmâmı, namaz için dergâha giderken yolda güzel bir kadın gördü ve ona baktı. Dergâha vardığında, Muhammed Şazilî, namazı kıldırması için başkasına emir verdi. İkinci namaz vakti girdiğinde yine böyle yaptı. Beş vakit namaz bu şekilde kılındı. Bu arada İmâmın kalbine, bu bakışını Allahü teâlânın Muhammed Şâzilî’ye bildirdiği düşüncesi geldi, istiğfar ve tövbe etti.
Evliyâdan bir zât, Muhammed Şazilî hazretlerinden izin almadan Mısır’a girdi. Kendisinde bulunan, büyüklük hâli ondan alındı. Sonra Allahü teâlâya istiğfar ederek, Muhammed Şâzilî’ye geldi. Kendisine eski hâli iade edildi. Bu hâli şöyle idi: Yanında büyük bir küfe bulunurdu. Elini onun içine sokar ve ihtiyâcı olan herşeyi ondan çıkarırdı. Mısır’a izinsiz girdikten sonra, yine elini küfeye sokmuş, fakat hiçbir şey bulamamıştı.
İbn-i Temmâr isminde birisi, şefaat mevzûunda Muhammed Şâzilî’yi üzmüştü. O, evliyânın büyüklerinden Bistâmî adında bir zâtın talebesi idi. Muhammed Şazilî buyurdu ki: “İbn-i Temmâr ile bütün münâsebetlerimizi kestik. İsterse bin tane Bistâmî onunla birlikte olsun.” Bir müddet sonra, sultan bir kısım görevlileri göndererek, İbn-i Temmâr’ın evini yıktırdı. Zamanımıza kadar harabe hâlinde kaldı.
Emîrlerden biri, Muhammed Şazilî hazretlerini öldürtmek istedi. Bir da’vette zehirli bir kaba yemek koyup, ona sundular. Şazilî hazretleri yemekten biraz yedi. Sonra zehirli olduğunu anladı. Kalktı ve bineğine binerek zaviyesine gitti. Orada kaplar karıştı. Emîrin iki oğlu geldi. Muhammed Şâzilî’nin kabından yemek yediler ve öldüler. Muhammed Şâzilî’ye zehirden hiçbir zarar erişmedi.
Muhammed Şazilî, birgün abdest alırken, kalbine bir hâl oldu. Odasında olduğu hâlde, nalınının birini alıp attı. Nalın havada uçup gitti. Hâlbuki odanın çatısında çıkacak bir delik yoktu. Hizmetçisine: “Eşi gelinceye kadar bu tek nalını yanına al” buyurdu. Bir müddet sonra, Şam’dan yanında birçok hediyelerle gelen bir adam, o tek nalını getirdi ve şöyle dedi: “Cenâb-ı Hak size hayırlar versin. Yolda iken hırsız göğsüme oturmuş, beni kesmek üzere idi. Kendi kendime; “Yâ efendimiz Muhammed! Yâ Hanefî!” dedim. Hırsızın göğsüne bir nalın gelip çarptı. Hırsız, baygın bir şekilde yere düştü. Sizin bereketinizle Allahü teâlâ beni o hâlden kurtardı.”
Muhammed Şâzilî, İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe’nin ( radıyallahü anh ) mezhebine göre cinleri okuturdu. Birgün bir işi dolayısıyla, akrabası Ömer’i onları okutmak üzere gönderdi. Ömer, onları Muhammed Şâzilî’nin evinde okuttu. Ömer şöyle anlatır: “Bir cinnî kadın, benimle evlenmek istedi. Muhammed Şâzilî ile müşavere ettim. “Bu, mezhebimizde caiz değildir” buyurdu. Bu mes’eleyi, cinnî kadınla birlikte yerin altına inerek, cinnîlerin meliklerine arzettim. Melik: “Muhammed Şâzilî’nin söylediklerine i’tirâz etmem” dedi ve cinnî kadına; “Onu getirdiğin yere geri götür” dedi.
Birgün sultânın sır kâtibi veya ileri gelen kâtiplerden İbn-i Bârizî, Muhamed Şâzilî’yi binek üzerinde ve yanında ümerândan bir toplulukla beraber gördü. Onu inkâr ederek; “Bu, evliyânın yolu değildir” dedi. Seçkin nâzırlardan biri ona; “İ’tirâz etme. Evliyânın çeşit çeşit hâlleri vardır” dedi. Fakat o yine; “Bu husûsu ona bildirmek için mutlaka birisini göndereceğim” dedi. Gönderilen kişi, Muhammed Şâzilî’nin huzûruna girip durumu haber verdiğinde, o buyurdu ki: “Üstadına git söyle ki, o, ebediyyen azledilmiştir.” Bir süre sonra Sultan Müeyyed, sır kâtibine haber göndererek; “Evinden ayrılma” dedi ve sultan tarafından öldürülünceye kadar azledilmiş olarak kaldı.
Muhammed Şâzilî’nin bir koyunu çalındı ve altı ay kayıp olarak kaldı. Birgün Muhammed Şâzilî, hizmetçisine: “Ravza’ya git, filancanın kapısının çal. Evin sahibi çıkınca, altı aydır sende olan dişi koyunu getir, de” dedi. Hizmetçi gidip emredilenleri söyledi. Bunun üzerine, ev sahibi koyunu çıkarıp verdi. Muhammed Şâzilî buyurdu ki: “Bu, bizim sermâyemizdi. Bize iade edildi.”
Muhammed Şâzilî, sadaka verecek birşey bulamadığı zaman, eshâbından ödünç alır; sonra cenâb-ı Hak ona para nasîb ettiği zaman onları öderdi. Bu şekilde aldığı borçlar 60 bin dirhem oldu ve bu, Muhammed Şâzilî’ye ağır geldi. Birgün bir kişi, elinde büyük bir kese ile geldi ve “Muhammed Şâzilî’de kimin alacağı varsa gelsin” dedi. Bütün borçlarını ödedi. Hazır bulunanlardan hiçbiri bu kişiyi tanımadı ve Muhammed Şâzilî’ye suâl ettiler. O da; “Kudretin tecellîsidir. Allahü teâlâ bizim borcumuzu ödemek üzere gönderdi” buyurdu.
Muhammed Şâzilî’nin huzûrunda, İbn-i Fârıd’ın sözlerinden okudular. Şemsüddîn bin Ketîle bu sözlere meyletti. Muhammed Şâzilî bir ân ona bakınca, hisleri kayboldu, kendinden geçti ve rü’yâsında gördü ki, Ömer bin Fârıd dergâhın kapısında dikiliyordu. Ağzında, içi boş bir ağaç veya kamış vardı. Sanki onunla dergâhın kapısının eşiğinin altından su içiyordu. Sonra ayıldı. Muhammed Şâzilî buyurdu ki: Gördüğün doğrudur. Gözünle gördün yâ Şemseddîn!” Ve şöyle devam etti: Zamanımızda birçok yuvalar Ömer bin Fârıd’ı almadı (sığmadı). Ancak o bizim kapımızda durdu.
Muhammed Şâzilînin hanımı hastalanmıştı. Ölmek üzereydi. Yâ Seyyidî Ahmed! Yâ Bedevî! Rûhun benimle beraberdir (beraber olsun)” diye söyleniyordu. Rü’yâsında hazret-i Ahmed-i Bedevî’yi gördü. Ağzı ve burnu örtülüydü. Üzerinde, yenleri geniş ve göğsü enli (geniş) bir cübbe vardı. Yüzü ve iki gözü kızarmıştı. Kadına: “Nasıl olur da beni çağınr ve yardım istersin. Sen bilmiyor musun ki, şânı yüce olan büyüklerden bir zâtın himâyesindesin. Velîlerden birinin yanında olanların çağırmasına biz cevap vermeyiz. Yâ Seyyidî Muhammed! Yâ Hanefî! de. Allahü teâlâ sana afiyet versin” buyurdu. Kadın böyle söyledi ve sabah oduğunda hiç hastalığı kalmamıştı.
Talebelere, toprak kab içerisinde az yemek verdiğinden dolayı, bir yaşlı kadın Muhammed Şâzilî’ye kızdı. Onu inkâr ederek; “Yemeğin azlığı, onun velî olmadığını gösterir” dedi. Sonra gitti, içinde kuzu ve ördek eti olan bol yemek yaptı, dergâha getirdi. Muhammed Şâzilî, Yûsuf Kutûrî hazretlerine; “Ye!” buyurdu. Yemeğin hepsini tek başına yedi ve yine açlıktan şikâyet etti. Kadın onu evine götürdü. Orada yediğinden daha fazla yemek yediği hâlde, yine açlıktan şikâyet ediyordu. Muhammed Şâzilî, kadına buyurdu ki: “Bereket, çokluğunda değil, evliyânın yemeklerindedir.” Bunun üzerine kadın istiğfar etti ve tövbekâr oldu.
Muhammed Şâzilî’ye bir adam geldi ve; Ey Efendim! Ben çoluk-çocuk sahibi, fakir hâlli bir kimseyim. Bana kimyayı öğret” dedi. Muhammed Şâzilî buyurdu ki: “Şu şartla: Yanımızda tam bir sene kalırsın. Her abdest bozduğunda, mutlaka abdest almalı ve iki rek’at namaz kılmalısın.” Adam, kabûl edip bu şartlarda sebat gösterdi. Müddetin bitimine bir gün kalınca, Muhammed Şâzilî’nin yanına gitti. O da; “Yarın, hacetinizi yerine getiririz” buyurdu. Ertesi günü olunca, Muhammed Şâzilî ona: “Kalk! Abdest için kuyudan su doldur” buyurdu. Kuyudan bir kova doldurdu. Kovanın altınla dolu olduğunu görünce, “Ey Efendim! Şu ânda bir tek kuruş dahî isteğim kalmadı” dedi. Muhammed Şâzilî; “Onu yerine dök ve memleketine git. Gerçekten sen, her hâlinle kimya oldun” buyurdu. Memleketine döndü. İnsanları Allahü teâlâya da’vet etti. Bu hareketiyle büyük ni’metlere kavuştu.
Bir defasında, gece yarısında Muhammed Şâzilî’ye bir kişi geldi. Kapıda durdu. Muhammed Şâzilî ona; “Kimsin?” diye sordu. “Bir haramiyim” dedi. Muhammed Şâzilî; “Ne çalarsın, ne iş yaparsın? Meşgalen nedir?” diye sordu. Dedi ki: “Ey Efendim! Allahü teâlâya tövbe etmiştim. Günah işleyerek tövbemi bozdum.” Muhammed Şâzilî ona; “İçeri gel. Sana korku yoktur” buyurdu. O kişi, tövbe etti ve tövbesi makbûl oldu. Ölünceye kadar Muhammed Şâzilî’nin dergâhına devam etti.
Fakir bir kimse ziyâretine geldiğinde, Muhammed Hanefî hazretlerini kıymetli ve süslü elbiseler içinde görünce; “Benim bildiğim evliyâ böyle elbiseler giymez. Bizim bu kadar ihtiyâcımız varken böyle kıymetli elbiseleri niçin giyer?” diye düşündü. Daha orada iken, bir grup yabancı kimseler ziyârete geldiler. Hepsi de kıymetli elbiseler giymişlerdi. Elbiseleri de çok süslüydü. Fakat Muhammed Hanefî hazretlerininki, onlarınkinden daha güzel ve kıymetliydi. Bu kimseler gittikten sonra, o fakir kimseyi çağırıp buyurdu ki: “Gördün, böyle kimseler ziyâretimize gelmektedir. Benim ise onların karşısında ilim ehlini zelîl göstermem uygun olur mu? Onun için böyle giyindim. Yoksa bizim böyle şeylerde gönlümüz yoktur.” O kimse, bu işin sebebini öğrenip, tövbe ve istiğfar etti. Bir daha büyüklerin işine karışmamaya söz verdi.
Muhammed Hanefî hazretlerinin bir komşusu vardı. Onu hiç sevmezdi. Devamlı onun aleyhinde konuşurdu. Ziyâretine gelenleri kapısından çevirerek; “Geldiğiniz zât, büyük kimse değil, o benim komşumdur, o sihirbazın biridir” derdi. Muhammed Hanefî hazretleri, defalarca ona nasihat ettiyse de bir fayda vermedi. Yine birgün, uzak bir yerden kalabalık bir grup insan ziyâretine geldi. Bu zât, hemen bunların önüne geçip, aynı şeyleri tekrar ederek, gelenleri geri çevirdi. Bunun üzerine Muhammed Hanefî hazretleri; “Yâ Rabbî! Yol kesicilerin cezasını ver” diye duâ etti. Kısa bir müddet sonra, o kimse hastalandı. Ağzına kan ve ciğer parçaları geldi. Ve o hastalıktan kurtulamayıp vefât etti.
Muhammed Şâzilî, Karâfe kabristanını ziyâret ettiği zaman, kabir ehline selâm verir; mezardakiler onun selâmına yüksek sesle cevap verir ve orada bulunanlar bunu işitirlerdi.
Muhammed Şâzilî, elini huysuz atın üzerine koysa, atta huysuzluktan eser kalmazdı. Hızır aleyhisselâm, defalarca Muhammed Hanefî’nin meclisine gelir ve onun sağında otururdu. Muhammed Şâzilî kalkınca, o da kalkar, Muhammed Şâzilî halvete girse, kapıya kadar onu ta’kib ederdi.
İmâm-ı Şa’rânî şöyle nakletti: “Muhammed Hanefî hazretleri ölüm hastalığında buyurdu ki: Kimin bir haceti olursa, kabrime gelsin; Onu yerine getiririm Çünkü sizinle benim aramda bir karış topraktan başka bir engel yoktur. Bir karış toprak onunla talebeleri ve dostları arasında engel olan kimse velî değildir.”
Muhammed Şâzilî buyurdu ki: “Sakın velîlerin kerâmetini inkâra kalkışmayın. Zîrâ kerâmet, Kur’ân-ı kerîm ve hadîs-i şerîfler ile sabittir. Âdet dışı hâllerin olması, velîler için caizdir. Ehl-i sünnet ve cemâat mezhebinin i’tikâdı böyledir. Çünkü, rivâyete göre İmâm-ı a’zâm Ebû Hanîfe, bir ara duâ etti ve kendisine semâdan bol yemeklerle dolu bir sofra indi.”
“Velî, “La ilahe illallah” deyip, bunun şartlarını yerine getiren kimsedir. Bunun şartları; Allahü teâlâyı ve O’nun Resûlünü sevmek ve dost edinmektir.”
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Câmiu kerâmât-il-evliyâ cild-1, -sh. 157
2) Tabakât-ül-kübrâ cild-2, sh. 88
3) Menâkıb-ı Şemseddîn Hanefî (Betnûnî)İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
MUHAMMED ŞÜVEYMÎ
Midyen Eşmûnî hazretlerinin yetiştirdiği evliyânın büyüklerinden. İsmi, Muhammed Şüveymî’dir. Kaynaklarda doğum ve vefât târihleri bulunmayan Şüveymî, dokuzuncu asrın sonlarında vefât etti. Kabri, hocası Midyen Eşmûnî’nin kabri yanındadır. Kabrini ziyâret edenler, rûhâniyetlerinden istifâde etmektedirler.
Güzel hâller ve üstünlükler sahibi olan Şüveymî; gayet mütevâzî, velî bir zât idi. Hocası Midyen Eşmûnî’ye olan muhabbet ve bağlılığı pek ziyâde idi. Ona olan hürmet ve edebinin çokluğundan dolayı, sohbette hocasının tam yanına oturmaz, biraz geride bir yerde otururdu. Hocasına olan muhabbeti o derece de idi ki, bir kimsenin ona sıkıntı vermesine, onu üzmesine ve onun hakkında uygunsuz düşünceler içinde bulunmasına kat’iyyen tahammül edemez ve hemen müdâhale ederdi. Bu kimse ister zengin olsun, ister fakir olsun, ister büyük olsun, ister küçük olsun, ister vâli olsun, ister çoban olsun hiç değişmez, hemen müdâhale ederdi. Elinde bulunan asası ile, o kimseyi dürterek îkâz ederdi. Onun bu hâlini bilenler, Midyen hazretlerinin yakınına bile oturmaya cesâret edemezlerdi.
Hocasının vefâtından sonra talebelere ders okutmaya başlayan Muhammed Şüveymî’den çok kimseler istifâde etmişdir. Talebelerine devamlı olarak; “Allahü teâlâyı çok hatırlayınız. Buna devam ederseniz O’ndan gâfil olmazsınız. Yâ’nî günahlara dalmazsınız. Böylece bütün ihtiyâçlarınız, bütün sıkıntılarınız hallolur” buyururdu.
Bir defasında, Muhammed Şüveymî’nin yanına biri gelerek, sıkıntıda olduğunu, bunun için kendisine yardımcı olmasını istedi ve çok yalvardı. Bu kimse, bir kadınla evlenmek istiyordu. O kadın ise bunu kabûl etmiyordu. Gelen kimsenin derdini dinleyen Şüveymî, ona ıssız bir odayı göstererek; “Buraya gir. Kapıyı kapat. Devamlı olarak o kadının ismini söyle!” buyurdu. Orada bulunanlar, ilk bakışta bir ma’nâ veremediler ise de, onun sözlerinde mutlaka hikmet bulunacağını düşünüp, neticeyi beklemeye başladılar.
O kimse, o kapalı odada gece-gündüz sevdiği kadının ismini tekrar etmeye devam ederken, bir müddet geçtikten sonra bir ara kapı vuruldu. O kimse bu işin neticesinin ne olacağını hiç bilmiyordu. Kapıya kulak verdiğinde, kendisi için odaya girdiği kadın şöyle diyordu: “Ben filan kadınım. Senin için geldim. Kapıyı aç!” Adam bu kadının önceki hâlini, bir de şimdiki hâlini düşündü. Birden kalbi değişti. “Madem ki iş böyledir. Madem ki sevdiğine. İsmini çok anmakla kavuşuluyor. O hâlde ben niye başka şeyler ile meşgûl oluyorum. Rabbimin ismini zikretmekle meşgûl olur, O’na ulaşmayı tercih ederim” diye düşündü. Kadını geri gönderip, kendisi Allahü teâlânın ismini zikretmekle meşgûl olmaya başladı. Böyle beş gün devam ettikten sonra kalb gözü açıldı ve evliyâlık yolunda ilerlemeye başladı.
Bu hâli görenler, Muhammed Şüveymî’nin o kimseyi, o ıssız odaya koymasının hikmetini böylece anlamış oldular.
Muhammed Şüveymî, nafakasını te’min etmek için Eşmûn beldesinde devecilik yapardı. Hasad zamanında, ücret ile istiyenlerin buğdaylarını taşırdı. Fakat, devesine başkaları gibi çok yük yüklemez, az birşey yüklerdi. Bu yüklediği az bir buğday un yapıldığında, diğerlerinin çok buğdayından daha bereketli olurdu.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Tabakât-ül-kübrâ cild-2, sh. 103İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
MUHİBÜDDÎN EL-BAĞDÂDÎ
Hanbelî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Ahmed bin Nasrullah bin Ahmed el Bağdâdî’dir. Künyesi Ebû Fadl olup, lakabı Muhibüddîn’dir. İbn-i Nasrullah ismi ile tanınmıştır. 765 (m. 1364) senesinde Bağdad’da doğdu. 844 (m. 1440) senesinde Kâhire’de vefât etti.
İlim tahsiline Bağdad’da başladı. Müstensıriyye Medresesi başmüderrisi olan babası Şeyh Nasrullah’dan, Necmeddîn Ebî Bekr bin Kâsım ve Nûreddîn Ali bin Ahmed el-Mukrî’den hadîs dersleri aldı ve hadîs-i şerîf dinledi. Bu ilimde yetiştikten sonra, babasıyla birlikte Kâhire’ye gitti. Mısır’da bulunan zamanın meşhûr âlimlerinden ilim öğrendi. Mısır’da ilim aldığı hocaları; Sirâcüddîn Bülkînî, Zeynüddîn Irâkî, İbn-i Mülakkın’dır. Şam’da ise; Zeynüddîn bin Receb’den, Haleb’de Şihâb bin Merhal’den ilim öğrendi. Daha küçük yaşta âlim oldu. Zâhiriyyet-ül-Berkûkıyye Medresesi’nde ve diğer medreselerde müderrislik yaptı. Bir müddet İbn-i Maglî’nin yerine kadı vekîlliği yaptı. Kâhire’de Hanbelî kadılığı yaptı ve fetvâ verdi. Tefsîr, hadîs, fıkıh ve usûl ilimlerinde derin âlim idi. İnsanlar ondan çok istifâde etti.
Muhibüddîn el-Bağdâdî; fakîh, müftî, bilhassa Hanbelî mezhebi fıkıh bilgilerinde zamanının en meşhûr âlimi idi. Güzel ahlâka sahip, çok mütevâzî, vakûr, çok ibâdet ve tâat yapan sâlih bir zât idi. Allah korkusundan çok ağlar, geceleri ibâdetle geçirirdi. Selef-i sâlihînin yoluna uyma husûsunda çok titiz davranırdı. Eserleri şunlardır: 1- Muhtasar-ı Târih-i Hanâbile, 2- Zerkeşî’nin Tenkîh’i üzerine haşiyesi, 3- İbn-i Müleffak’ın fürû’una haşiyesi, 4- Fıkıhda Vecîz ve el-Muherrer üzerine haşiyeleri.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-2, sh. 195
2) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 250
3) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-2, sh. 233
4) Keşf-üz-zünûn sh. 549
5) El-A’lâm cild-1, sh. 264İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
MURÂD HÂN GAZÎ (İkinci Murâd)
Naklî ve aklî ilimlerde âlim, ulemâ ve evliyâ dostu, velî, altıncı Osmanlı Sultânı. 806 (m. 1404) senesinde Amasya’da doğdu. Babası Çelebi Sultan Mehmed Hân olup, annesi ise; Dülkadiroğlu Süleymân Bey’in kızı Emîne Hâtun idi. Babasının vefâtı üzerine, onyedi yaşında iken sultan oldu. 855 (m. 1451) senesinde kırkdokuz yaşında iken Edirne’de vefât edip, Bursa’da defnedildi. Vefâtından sonra, oğlu Fâtih Sultan Mehmed Hân Osmanlı pâdişâhı oldu.
Küçük yaşta, asrının en seçme ilim adamlarının dersleri ve sohbetleri ile ilim tahsiline başlayan Şehzâde Murâd, Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinden Ahmed İbni Arabşah’ın terbiyesine verildi. Molla Fenârî’den ( radıyallahü anh ) ilim öğrendi. Seyyid Şemseddîn Muhammed Buhârî’den (Emîr Sutan’dan) feyz aldı. Oniki yaşında iken, Amasya sancak beyi oldu. Hocası Sücâeddîn İlyâs Çelebi ile birlikte Amasya’ya gitti. Vezir Bâyezîd Paşa’nın kardeşi Sunguroğlu Melik İsmâil Bey’in nezâretinde, askerî ve idâri bilgilerini arttırıp, kabiliyetlerini geliştirdi. Amasya kadısı Müslihzâde Şemseddîn Muhammed Şah Efendi’den ve Amasya müftîsi Lâdikli Tâceddîn isrâfil Çelebi’den ilim öğrendi. Gümüşlüzâde Pîr Abdürrahmân Halvetî ve Celâleddîn Muhammed Erzincânî-i Mevlevi gibi büyüklerin sohbetleriyle yetişip, olgunlaştı. Ulemâ, ümerâ ve evliyânın işbirliği ile, Osmanlı tahtına lâyık bir veliahd oldu. Gönlü Allahü teâlânın aşkı ile yanıp, cihâd aşkı ile tutuştu. Azalarını ve vakitlerini güzel amellerle süsledi. Müslümanlara hizmet etmek, Allahü teâlânın kullarına doğru yolu göstermek için çırpındı, ilminin sapıtmasına sebep olduğu Şeyh Bedreddîn Samevnevî’nin halîfelerinden Dede Sultan adıyla anılan Börklüce Mustafa’nın İzmir yakınlarında isyan etmesi üzerine, Amasya vâlisi Şehzâde Murâd, isyanı bastırmakla görevlendirildi. Vezîr-i a’zam Bâyezîd Paşa ile birlikte varıp, Dede Sultân’ı yakaladılar. Dede Sultan, kandırdığı kimselerle birlikte Ayasoluğ’a (Selçuk’a) getirildi. Orada Dede Sultân, onu harikulade bir kudret sahibi olarak gören mürîdlerinin gözleri önünde öldürüldü. Börklüce Mustafa (Dede Sultan), ölürken, müridleri; “Yetiş Dede Sultân!” diye feryâd ederler, Dede Sultân’ın ölmeyeceğini iddia ederlerdi. Şeyh Bedreddîn’in diğer halîfesi Torlak Kemâl de, Manisa taraflarında yakalanıp diğer suçlularla beraber astırıldı. Bu arada, fitnenin başı olan Şeyh Bedreddîn de, Çelebi Sultan Mehmed Hân tarafından Balkanlar’da yakalanıp, Molla Hayreddîn Hirevî’nin verdiği fetvâ ile asıldı. Böylece büyük bir fitne bastırılıp, ekilmek istenen bâtınîlik ve dinsizlik tohumları temizlendi. Bu gibi sapık cereyanlara cevap veren ve Ehl-i sünnet i’tikâdını çok güzel bir şekilde anlatan Süleymân Çelebi’nin “Mevlîd”i her tarafa yayıldı. Bu ve benzeri sapıklıkları halkın zihninden sildi. Şehzâde Murâd, yine eski yerine, Amasya’ya döndü. Osmanlı Devleti’nde yeni bir fitne başgösterdi. Yıldırım Bâyezîd Hân’ın oğlu Şehzâde Mustafa, Semerkand’dan döndü. Çelebi Sultan Mehmed Hân’ın Anadolu’da birlik te’min etmek siyâsetinden rahatsız olan ba’zı beylerle anlaşıp, Rumeli’de baş kaldırdı. Edirne’yi ele geçirdi. Bu arada, kuvvetlerin parçalanmasından istifâde eden Osmanlı’ya tâbi ba’zı Anadolu beyleri, isyan ettiler. Amasya vâlisi Şehzâde Murâd ve lalası Hamza bey, onlara gerekli dersi verdiler. İsfendiyaroğullarından Samsun’u aldılar.
Amasya vâlisi Şehzâde Murâd, babası Çelebi Sultan Mehmed’in 824 (m. 1421) senesinde vefâtı üzerine Edirne’ye da’vet edildi. Ancak amcası Şehzâde Mustafa tehdidinden dolayı Anadolu’yu terketmeyip, Bursa’da Sultanlığını ilân etti. Kırk gün vefâtı gizlenen Çelebi Sultan Mehmed Hân da, Bursa’ya getirilip, Yeşil Türbe’ye defnedildi. Bizans tarafından serbest bırakılan amcası Mustafa Çelebi’nin kuvvetlerinin çokluğu sebebiyle, bir an ümitsizliğe kapılan Sultan Murâd Hân, Emîr Sultân’ın teşviki ile işe başlayıp, 822 (m. 1422) senesinde yapılan savaşlar neticesinde fitneyi bastırdı. Mustafa Çelebi’yi, Eflâk istikâmetine doğru kaçarken, Kızılağaç-Yenicesinde yakalatıp, Edirne’de astırdı.
Sultan Murâd Hân, 822 (m. 1422)’de, Osmanlı Devleti için büyük tehlike arz eden Bizans entrikalarına son vermek ve Peygamberimiz hazret-i Muhammed Mustafa ( aleyhisselâm ) tarafından va’d edilen ma’nevî müjdelere kavuşmak için İstanbul’u kuşattı. Bizans Kayseri, târihî entrikalara tekrar başvurup, Anadolu beyliklerini Osmanlı Devleti aleyhine kışkırttı. Sultan İkinci Murâd Hân’ın küçük kardeşi Mustafa, Karaman ve Germiyan beylik kuvvetleriyle Bursa’yı kuşatınca, Osmanlı Sultânı Bizans’ta kâfi miktarda kuvvet bırakıp, Edirne’ye gitti. Anadolu’da Candarlı Beyi, Avrupa’da da Eflâk Beyi ve Venedikliler ile Macarlar birleşip, iki taraftan Osmanlılar aleyhine harekete geçtiler. Edirne’den Bursa’ya geçen Sultan Murâd Hân, Bizans entrikalarına mâni oldu. Küçük kardeşi Mustafa yakalanıp, cezalandırıldı. Karaman, Eflâk beyleri ve Venedikliler ile andlaşma yapıldı. Candarlı İsfendiyar Bey itaat altına alınıp, kızı Osmanlı Sarayı’na gelin alındı, İstanbul kuşatmasını hızlandıran Osmanlılar, şehrin Venedik hâkimiyetine teslim edilebileceği ihtimâliyle, 827 (m. 1424)’de Bizanslılar ile andlaşma yaptılar. Ege ve Karadeniz kıyılarını Osmanlılar’a terkeden Bizanslılar, yıllık otuzbin düka altın haraç vermeyi de kabûl ettiler. Anadolu’da; İzmir, Menteşe ve Teke beylikleri Osmanlı hâkimiyetine geçti. Germiyan beyi Ya’kûb Bey, Edirne’de kendisine yapılan muâmeleden çok memnun olup, Sultan Murâd Hân’ı kendisine veliahd yaptı. Vefâtından sonra topraklarının Osmanlı Devleti’ne verilmesini vasıyyet etti. Ya’kûb Bey’in vefâtından sonra da, Germiyan Beyliği Osmanlı Devleti’ne katıldı. Venedikliler Selânik’i ele geçirince, Osmanlılar’a karşı Macarlar ile ittifâk kurdular. 830 (m. 1426)’da Batı Anadolu’dan hareket eden Türk denizcileri, Venedikliler’e âit Eğriboz, Modon ve Koron’a sefer yaptılar. Venediklilerin müttefiki olarak savaşa giren Macar kralı Sigismund, despotu ölmüş olan Sırbistan’a girdi. Güvercinlik mevkiinde Vidin Sancak Beyi Sinân Bey’in anî bir taarruzu ile perişan oldu. Ordusu dağıldı. Kral, canını zor kurtardı. Üç yıllık bir andlaşma imzaladı. Venediklilerin batı ve doğu devletleriyle ittifâk kurmasına rağmen; Sultan İkinci Murâd Hân 833 (m. 1430)’de Selânik’i fethetti. Venedik donanması, Gelibolu’da Türk donanmasına taarruz ettiyse de, müthiş bir bozguna uğradı. Osmanlı-Venedik harbine son veren Lapseki Andlaşması imzalandı. Buna göre; Selanik Osmanlılar’a verilip, Venedikliler yıllık vergiye bağlandı. Pâdişâh Edirne’ye dönünce, Hacı Bayram-ı Velî ile karşılaştı. O mübârek zâtın sohbetlerinde bulunup, feyz aldı. Bu mübârek zâtın talebesi Akşemseddîn’i sarayında alıkoyup, ilim ve feyzinden istifâde etti. Bilâhare oğlu Şehzâde Mehmed’e hoca ta’yin etti.
İtalyanlar’ın hakimiyetindeki Yanya’da, ahâli despot kavgalarından bıkmıştı. Yanyalılar, Selanik’te bulunan Osmanlı Sultânı İkinci Murâd Hân’a müracaat edip, Türk adâletine sığınarak hürriyet istediler. Rumeli Beylerbeyi Sinân Paşa, ahâlinin hürriyetine dâir Sultan Murâd Hân’ın fermanını getirince, şehrin anahtarı Osmanlılar’a teslim edildi. Böylece 835 (m. 1431)’de Yanya ve çevresi de Osmanlı hâkimiyetine girmiş oldu.
Balkanlar’da ahâlinin Osmanlı adâletini, kendi ırk, din, dil ve kültüründen olan idâreye tercihi, başta Papalık olmak üzere hıristiyan kral, despot ve prensleri telâşa düşürdü. Balkan milletlerinin Osmanlı idâresini tercih etmelerinin önüne geçmek için, içeride ahâliye zulüm edip, dışarıda da diğer devletlerle ittifâk kurdular. Türk’ü Türk’e düşürmek için, hâkimiyet mücâdelesindeki Anadolu beyliklerini Osmanlılar üzerine saldırtırken, Papa’nın da teşvikiyle büyük bir haçlı ordusu kurmak için hazırlıklara başladılar, İkinci Murâd Hân, 839 (m. 1435)’da Karamanoğlu İbrâhim Bey’i yola getirdikten sonra Rumeli’ye geçti. Sırp ve Eflâk hükümdârlarını yola getirdikten sonra da, akıncı Beyi Ali Bey’e Macaristan’ı vurmasını emretti. 841 (m. 1437)’de Ali Bey’in kırkbeş gün süren Macaristan akınında; Demir-kapı geçilerek, Erdel’e girildi. Akıncılar, Macar şehirlerinin askerî mevkilerini tahrip edip, yetmişbin esîr alarak, pekçok ganîmetlerle döndüler. Osmanlılar’a karşı düşmanca tavır alan Sırp Kralı Brankoviç’den, 843 (m. 1439)’de ülkesinin başşehri Semendire’nin anahtarı istendi. Brankoviç, Osmanlı teklifini kabûl etmedi. Osmanlıların taarruz harekâtını haber alan Brankoviç, Semendire’nin müdâfaasını oğluna bırakıp, Macar Kralı’nın yanına sığındı. Üç ay kuşatmadan sonra, Semendire kalesi fethedildi. Almanya İmparatoru ve Macaristan Kralı İkinci Albert, Semendire’yi kurtarmak için sefere çıktı. Macaristan seferi kumandanlarından İshâk Bey ve Osman Çelebi kumandasındaki Osmanlı ordusuyla karşılaşan İkinci Albert’in askerleri, daha muharebeye tutuşmadan kaçmaya başladılar. Macar ordusunun müthiş bir bozgun havasıyla kaçışı, İkinci Albert’i de korkuttu. Albert, bu telâş içinde canını zor kurtardı. Bu seferden ürken Bosna Kralı Turko, yıllık yirmibin düka altını vergisini, yirmibeşbin düka altınına çıkardı. 841 (m. 1441)’de Belgrad kuşatılmışsa da, neticesiz kaldı. Bu neticesiz kuşatma, Avrupalıları ümitlendirip, yeni bir ittifâka heveslenmelerine sebep oldu. Macarların millî kahramanı Hunyadi Yanoş’un Bosna’ya girişi, Balkan hükümdârlarının ve Anadolu beyliklerinin Osmanlılar aleyhine birleşmesine sebep oldu. Bu sırada haçlılarla anlaşan Karamanoğlu İbrâhim Bey, Osmanlı topraklarına saldırdı. Karamanoğlu üzerine sefer lâzım oldu. Sultan Murâd Hân, Edirne’de oğlu Şehzâde Mehmed’i bıraktı. Oğlunun yanına tecrübeli paşalar verdi. Sultan Murâd, müslüman bir hükümdârın üzerine yürürken; İslâm âlimlerinden fetvâ almayı ihmâl etmedi. Şafiî mezhebi âlimlerinden İbn-i Hacer-i Askalânî, Hanefî mezhebi âlimlerinden Sa’deddîn-i Deyrî, Mâlikî mezhebi âlimlerinden Bedreddîn-i Tûnusî, Hanbelî mezhebi âlimlerinden Bedreddîn-i Bağdadî, yine Hanefî mezhebi âlimlerinden Sa’deddîn-i Bağdadî ve Amasya kadısı Abdurrahmân bin Mehmed Muslihî’den fetvâlar aldı. Bunlardan birçoğu; Allahü teâlânın rızâsı için küffâra karşı cihâd eden Osmanlı Devleti’ni arkadan vuran ve bu müslüman devlete karşı küffâr ile işbirliği yapan Karamanoğlu İbrâhim Bey’in katline fetvâ verdiler. Bu âlimlerden Amasya kadısı hâriç, hiçbiri Osmanlı ülkesinde yaşamıyordu, içlerinden Hanefî mezhebi âlimi Sa’deddîn-i Deyrî, İbrâhim Bey’in tövbe etmekle canını kurtarabileceğini bildirmiş, diğerleri ise doğrudan doğruya katline fetvâ vermişlerdi. Sultan Murâd Hân, bu fetvâların icâbı olarak Karamanoğulları ülkesine sefere çıktı. İbrâhim Bey, Konya’yı terkedip, Taşeli (İçel) taraflarına çekildi. Hey’et gönderip özür diledi. Andlaşma taleb etti. İbrâhim Bey’in hanımı olan Sultan Murâd Hân’ın kızkardeşinin şefaatiyle sulh yapıldı.
İbrâhim Bey’le anlaşan Sultan İkinci Murâd Hân, Anadolu’dan emîn olarak Rumeli’ye geçti. Sigismund’un gayr-i meşrû çocuğu olan Hunyadi Yanoş kumandasındaki haçlı ordusu, 847 (m. 1443)’de Tuna’yı aşarak Sofya ve Niş’i aldı. Yalvaç muharebesinde iki taraf da mukavemet gösterdi. Osmanlı ordusunu mağlup etmek gayesinde olan haçlılar, galip gelemeyince geri çekildiler. Macarlar’la 848 (m. 1444)’de on yıl süreli Segedin sulh andlaşması imzalandı.
Sultan İkinci Murâd Hân, Segedin andlaşmasından sonra; Hacı Bayram-ı Velî’nin İstanbul’u fethedeceğini işâret buyurduğu oğlu Mehmed (Fâtih) lehine; “Sağlığımda oğlumun padişahlığını göreyim” diyerek saltanattan çekildi. Sultan İkinci Murâd Hân: “Varalım bir iki gün zikredelim Mevlâ’yı; bize mi ısmarladılar bu yalan dünyâyı” deyip, Manisa’ya gitti. Osmanlı tahtına oniki yaşındaki ikinci Mehmed Hân’ın geçirilmesi, on yıllık Segedin sulh andlaşmasına rağmen, başta Papalık ve Macarlar olmak üzere, Avrupa devletlerini ümitlendirdi. Osmanlılara karşı birleşerek hazırlıklarını sür’atle tamamladılar. Hunyadi Yanoş, Segedin andlaşmasını bozarak, yanında Papalık kuvvetleri de olduğu hâlde büyük bir haçlı ordusuyla hareket etti. Oniki yaşındaki Sultan Mehmed Hân, ömrünün yirmisekiz yılını muharebe meydanlarında geçiren babası İkinci Murâd Hân’ı yaşından ümid edilemeyecek ifâdelerin bulunduğu târihî da’vet mektûbu ile tahta geçmeye çağırdı. “Sultan isen ordunun başına geç! Eğer ben sultan isem gel orduma kumanda et!” dedi. İkinci Murâd Hân, Manisa’dan Edirne’ye geldi. Tekrar kumandayı ele alarak, tecrübe, dirayet ve askerlerin içten bağlılığının verdiği kuvvetle Varna’da haçlılar’a karşı cephe aldı. Sultan Murâd Hân, o gece sabaha kadar gözünü hiç kırpmadı. Allahü teâlâya yalvardı. Gözyaşı döküp duâ etti:
“Sığındım sana kim ganîsin ganî,
Bu düşmana zebûn eyleme beni.
Kerîmsin lutfile keremin işle,
Rahimsin rahmetin bize bağışla.
Ümidim tutmuşum sana İlâhî,
Ki sensin cümle halkın pâdişâhı.
Eğer senden ere zerre inâyet,
Ede mecmû’u bu küffâr itâet
İlâhi, derdime derman kılıver,
Muhammed (aleyhisselâm) kavmine yardım ediver.
Asılsın Arş’a İslâmın kılıcı,
Çû sensin kuluna yardım kılıcı” dedi.
Muharebe başlamadan önce de iki rek’at namaz kıldı ve; “Yâ ilâhî! Mü’min kullarını benim günâhımın çokluğundan ötürü küffâr elinde zebûn etme! ilâhî! Habîb’in Muhammed aleyhisselâm hürmeti içün, O’nun ümmetini sen sakla ve Sen mensûr ve muzaffer eyle!” deyip duâ eyledi. Savaş başladı. Bir müddet sonra Kral Ladislas ve savaşın dînî yönden tertipcisi Kardinal Cesarini’nin başları kesildi. Ladislas ve Cesarini’nin başları birer mızrağa, Segedin sulh andlaşması da diğer bir mızrağa takılıp taarruza geçilince, Osmanlı târihinin en muhteşem zaferlerinden biri olan Varna Muharebesi kazanıldı. İkinci Murâd Hân, Balkanlar’da vaziyetin Osmanlılar lehine iyice kuvvetlendirilmesi için, ikinci defa Edirne’de Osmanlı Sultânı oldu.
İkinci Murâd Hân, ikinci hükümdârlığında ilk seferini, Mora despotu bulunan Bizans Kayseri’nin kardeşi Kostantin’in tecavüzkârâne faaliyeti üzerine Mora’ya tertîb etti. Despot Kostantin’den, Mora’da tecâvüzleri durdurması ve işgal ettiği araziden çekilmesi istendiyse de kabûl etmedi. Lüzumlu bilgiler toplanıp gelince, Turahan Bey kumandasında Akıncı kuvvetleri gönderildi. Sultan Murâd kumandasındaki asıl Osmanlı ordusu, 850 (m. 1446)’de Korent, Balyabadra’yı zaptetti. 851 (m. 1447)’de Arnavutluk isyanı bastırıldı.
Macarların millî kahramanı Hunyadi Yanoş, Varna Muharebesi mağlûbiyetinin lekesini silmek için, Macarlar’dan başka; Eflâk, Polanya, Erdel ve Almanya’dan kuvvet toplamıştı. Âsî Arnavutluk Beyi dönme İskender ile de ittifâk kuran Hunyadi Yanoş, kendisiyle işbirliği yapmıyan Sırbistan’ı işgal edip, Tuna’yı geçti. Osmanlı Sultânı Murâd Hân, haçlı ittifâkına karşı lüzumlu hazırlıkları tamamlayıp, Anadolu beyliklerinden de yardımcı kuvvetler aldı. Kosova’da düşmana karşı cephe alan Sultan Murâd Hân, Türk-İslâm an’anesince muharebeden önce andlaşma teklif edip; “Ya müslüman olun, kardeş olalım veya teslim olun haraç alalım. Sizi adâletle idâre edelim” dedi. Haçlılar kabûl etmedi. 852 (m. 1448) yılında Kosova meydanında yapılan meydan muharebesi üç gün devam etti. Osmanlıyı Balkanlar’dan atmak için yapılan son haçlı seferi olan bu savaşta, haçlılar onyedibin ölü verdiler. Seksenbin civârında askerleri esîr alındı. Haçlı kumandanı Hunyadi Yanoş, canını zor kurtardı, İkinci Kosova savaşı da Allahü teâlânın inâyetiyle, haçlıların hezimeti ve müslümanların zaferi ile neticelendi. 853 (m. 1449) senesinde hâin İskender (Gorpes Kastriot) üzerine gidildi. Ama İskender, dağlara çekilmiş olduğu ve Osmanlı taktiğini çok iyi bildiği için cezası verilemedi. 854 (m. 1450)’de ikinci bir sefer düzenlendi. Sultan Murâd Hân, bu ikinci Arnavutluk seferini tamamlayamadan, 855 (m. 1451) yılında Edirne’de vefât etti. Vefâtından önce birgün gezmeye çıkmıştı. Köprünün başında bir dervişe rastladı. Selâm verdi. Derviş, yaklaşıp; “Hey pâdişâhım! Tövbeye niyetlen, çünkü vâden yakındır!” dedi. Pâdişâh, dervişe teşekkür edip, duâlarda bulundu. Kendisine ölümü hatırlatanı çok sever, Allahü teâlânın rızâsı için yapılan nasihatleri can kulağı ile dinlerdi. Yanında bulunan İshak Bey’e, dervişi sordu. Emîr Sultan’ın mürîdlerinden olduğunu söyledi. Emîr Sultan adını duyan Pâdişâh; “Bunda bir hikmet var” dedi. Tövbe-i nasûh eyledi. Yanındaki bey ve paşalarına dönüp; “Yarın mahşer gününde şahidim olun. İşte bütün günahlarıma tövbe ediyorum” dedi. Dervişe de izzet ve ikramda bulundu. Geriye dönüp sarayına geldi. Daha kapıdan girerken başına bir ağrı düşüp hastalandı. Her müslüman gibi hazırladığı vasıyyetnamesini çıkardı. Veziri Çandarlı’ya verdi. Vasıyyetnamesinde, kendisinden sonra oğlu Şehzâde Mehmed’in (Fâtih’in) sultan, Çandarlı’nın vezîr olmasını arzu ediyordu. Vefât edince Bursa’ya götürülmesini, orada medfûn olan büyük oğlu Alâeddîn Ali’nin yanına defnini istedi. “Vücûdumu doğrudan doğruya toprağa gömün. Cenâb-ı Hakkın rahmeti, yağmuru üstüme yağsın. Hükümdârlar gibi üstüme kubbe yapmayın. Mezarımın çevresine Kur’ân-ı kerîm okuyanların oturması için yerler yapsanız yeter. Cum’a günü defnolunmak arzumdur.” dedi. Mekke ve Medine fukaralarına gönderilmek üzere ve türbesi için kendi öz malından bir miktar para ayırdı. Vasıyyetinin sonuna doğru da şöyle dedi: “Ve dahî vasıyyet eyledik ki: Bir yakut yüzüğümüz vardır: bir yanında deliği olup, 95.000 akçeye alınmıştır. Vezni (ağırlığı) bir miskâlden ziyâdedir. Onu (yüzüğü) satalar ve kabrimiz yanında Kur’ân-ı kerîm tilâvet edenlere sarf edeler. Tâ ki, tükeninceye dek... Ve dahî vasıyyet ederim ki: Bir elmas taşlı yüzüğümüzü dahî satıp, günde 70.000 kerre (Kelime-i tevhîd) çektireler. Bir nice 7 gün buna devam edeler. Eğer ki satılmazsa, rehn edeler. Badehu satıp borcumuzu ödiyeler...” dedi vezirlerini şâhid tutup, herbirine imzalattı. Üç gün hasta yattıktan sonra vefât edip, Hakkın rahmetine kavuştu. Vefâtı onüç gün gizlendi. Şehzâde Mehmed, Manisa’dan gelip, Edirne’de tahta geçti. Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm ) va’dine ulaşmak ve dedesi Sultan Osman Gâzî’nin;
“Ertuğrul, Osman oğlusun,
Oğuz, Karahan neslisin,
Hakkın bir kemter kulusun,
İstanbul’u aç gülzâr eyle...”
emrini yerine getirmek için, Osmanlı sancağını eline alıp, “İ’lâ-yı kelimetullah”ı (Allahü teâlânın dînini) yaymak vazîfesini, daha ondokuz yaşında iken üstlendi. Cihâd bayrağını yeniden dalgalandırdı. Babasının vasıyyetini yerine getirip, Bursa’da Cum’a günü defneyledi.
Sultan İkinci Murâd Hân; ince rûhlu, hassas, lütufkâr, âdil, merhametli olup, sözüne sâdık, cesur ve tedbir sahibiydi. Kumanda kabiliyeti yüksek bir devlet adamıydı. Oniki yaşında, daha şehzâde iken başlayan muharebe hayâtı, vefâtına kadar devam etti. İlmî sohbetleri sever, âlimleri himâye eder ve onların ihtiyâçlarını karşılardı. Haftanın iki gününü ilim meclisinde sohbetle geçirirdi. Kendisinin de ilmi ve ibâdeti çok, vera’ ve takvâsı pek fazlaydı. Tek kaygı ve düşüncesi; son nefesini îmân ile vermek, mahşer günü Allahü teâlânın huzûruna alnı açık, günahtan pak olarak çıkabilmekti. Nitekim oğlunu ve kızlarını evlendirdikten sonra, vezîri Çandarlı İbrâhim Paşa’ya dönmüş; “Koca Çandarlı! Bu dünyâda arzulanan nedir ki: Oğul evermek, kız çıkarmak; Bunları, Allahü teâlânın izniyle yerine getirdik. Geriye îmân ile gitmek kaldı” demişti.
Bursa, Edirne ve başka şehirlerde, yoksullar için imâret ve ulemâ için medrese yaptırdı. Edirne’de Muradiye Câmii, yanında imâret ve bir Mevlevihâne, inşâ ettirdi. Edirne Dârülhadîs’ini ve buna gelir olarak Tahtakale hamamını, Alacahamam, Üçşerefeli Câmii’ni yapıp bunları birçok vâkıfla destekledi. Bursa’da Muradiye semtinde; câmi, medrese ve imâret yaptırdı. Edirne’de Ergene civarında bir köprü yaptırıp, Uzunköprü kasabasını kurdu. Selanik ve İpsala’da da câmiler inşâ ettirdi. Her yıl Kudüs, Halîl-ür-Rahmân, Mekke-i mükerreme ve Medîne-i münevvere yoksulları için 35.000 altın gönderirdi. Ankara bölgesinde Balıkhisarı adlı büyük bir Subaşılığın köylerini; Mekke yoksullarına vakfetmişti. Bulunduğu şehirde, her yıl 10.000 altını kendi mübârek eliyle Seyyidlere paylaştırırdı. Cum’a sadakasını da, ölünceye kadar hiç kesmedi. Teb’asının hakkına da çok riâyet eder, kul hakkından pek sakınırdı. Babası Çelebi Sultan Mehmed Hân’dan kalma, Mekke-i mükerreme ve Medîne-i münevvere fakirlerine, Resûl-i ekrem efendimizin ( aleyhisselâm ) komşularına hediye gönderme âdetini devam ettirdi. Bir sene Molla Yegân başkanlığında bir surre alayı gönderecek oldu.
Kendi şahsî parası, gönderilecek hediyeye yeterli gelmedi. Çandarlı Halîl Paşa’dan borç para aldı. Onu gönderip, Resûlullah efendimizin komşularına dağıttırdı. Meclisinde bulunan İranlı vezîr Fazl-ı Acemî, ba’zı hükümdârların halktan zorla vergi alıp hazînelerini güçlendirdiklerini, kendisinin de bu yolu denemesini söyledi. O yüce pâdişâh, hiddetlenip; “Bre! Sen bize dînimize aykırı iş mi yaptırmak istersin!” deyip, huzûrundan kovdu.
“Gerçi-kim haddim değildir buseni kılmak dilek,
Ârif olan çün bilir ânı ne lâzım söylemek.”
gibi ustaca şiirler yazabilecek kadar kuvvetli bir şâir olan Sultan İkinci Murâd Hân, ilme ve âlimlere çok hürmet edip, Evliyâya izzet ve ikramda kusur etmediği için, memleketi âlim ve evliyâ yurdu oldu. Herkesin duâsını aldı. Pek kıymetli eserlerin yazılmasına, tercüme edilip, Türkçeye kazandırılmasına ve kıymetli ilim müesseselerinin inşâsına vesile oldu. Sultan İkinci Murâd Hân’ın devrinde, Kütahya, Vâcidiye Medresesi müderrislerinden Abdülvâcid Mehmed, 837 (m. 1434)’de Burhân-üş-Şeria’nın “Vikâye” adlı fıkıh kitabını, “Nikâye fil-ilm-il-Hidâye” adıyla açıklayıp, Sultan Murâd Hân’a takdim etti. “Bahname”, Mûsâ bin Mes’ûd tarafından Farsçadan Türkçeye tercüme edilip, Murâd Hân’a takdim edildi. Tabîb Mü’min bin Mukbil, Sultan Murâd Hân adına, 841 (m. 1437)’de “Zaire-i Muradiye” adlı mufassal bir tıb kitabı yazdı. Yine devrinde, Mü’min bin Mukbil, toplum hekimliğinden ve göz hastalıklarından bahseden “Miftâh-ün-nûr ve hazain-üs-sürûr”u yazdı. Mücevherlerin çeşitlerinden ve husûsiyetlerinden bahseden “Cevâhirnâme”yi Türkçe’ye tercüme ettirdi. Karahisarlı Kâsım bin Mahmûd, Necmeddîn Dâye’nin “Mirsâd-ül-ibâd” adlı eserini tercüme etti. İbn-i Melek “Bahr-ül-hikem” adlı eseri, Balıkesirli Devletoğlu Yûsuf’un “Hidâye” ve “Vikâye” tercümeleri, Hatîboğlu’nun “Ferahnâme”si ile Serezli Nazmi’nin “Süleymân-nâme”si, “El-Bidâye ven-nihâye” adındaki İbn-i Kesir tercümesi, Yazıcıoğlu Ali Çelebi’nin “Selçuknâme”si, Yahyâ bin Mehmed’in “Minhâc-ül-inşâ”sı, İbn-i Arabşah Ahmed tarafından Farsçadan tercüme edilen “Câmi’ul-hikâyat ve lami’ur-rivâyat”, Ömer bin Mezid tarafından derlenen “Mecmû’at-ün-nezâir”, Kâdı Burhâneddîn Ahmed’in “İksîr-is-se’âdet’inin tercümesi Kurret-ül-ayn-it-tâlibin”, tıbba dâir “Müfredât-ı İbn-i Baytar” tercümesi, “Tıbb-i Nebevi” tercümesi olan “Şifâ fit-tıb el-müsned alel-Mustafâ” ve Mehmed bin Mahmûd Şirvânî tarafından yazılan “Tuhfe-i Murâdî fî esnâf-il-Cevâhir”, tıbba dâir “Kâmil-üs-sınaa” tercümesi, Ebü’l-Hayr Ahmed’in yazdığı “Saydale-i Ebî Reyhan”, Muhammed bin Ebû Bekr’in “Şir’at-ül-İslâm” tercümesi, İbn-i Meddas’ın astronomiye dâir “Kavs-i kuzad”ı, Manyas kadısı Mehmed’in melek ve cinlerden bahseden “Acâib-ül-uccâb”ı, Sa’di Şîrâzî’nin “Bustân” tercümesi, Seyyid bin Mehmed Seyyid Hasen’in “Câmi’ul-lüga” kitabı, Gelibolulu Yazıcızâde Mehmed’in “Muhammediye”si, Şeyhî’nin “Hüsrev-ü-Şirin”, İznikli Mûsâ’nın tercüme ettiği “Kâbusnâme” ve daha birçok kıymetli eser bu devirde te’lîf ve tercüme edilen kitaplar arasındadır. Bunca kitabın tercüme ve te’lîf edildiği Sultan Murâd Hân zamanında; ulemâdan Molla Şerâfeddîn Kırımî, Molla Hayreddîn Kırımî, Molla Ahmed Gürânî, Molla Alâeddîn Tûsî, Hızırşah Efendi, Evliyâdan; Akşemseddîn, Hacı Bayram-ı Velî, Abdurrahîm-i Merzifonî Rûmî, Akbıyık, Pîr İlyâs, Kutbüddînoğlu gibi mübârek kimseler meşhûr olup, kerâmet ve hizmetleri zâhir oldu.
Osmanlı ilim ve kültür hayâtının yayılıp, yükselmesine çok büyük hizmeti geçen Sultan Murâd Hân, başta Bursa ve Edirne’de olmak üzere pekçok eser yaptırdı. Hayır ve hasenatının çokluğundan dolayı “Ebü’l-hayrât” diye yâd edildi.
Sultan Murâd Hân’ın Hacı Bayram-ı Velî hazretleri ile karşılaşması ve İstanbul’un fethinin müjdelenmesi:
Hacı Bayram’ın etrâfında pekçok kimsenin toplandığını gören ba’zı hased ediciler, Pâdişâh İkinci Murâd Hân’a; “Sultânım! Ankara’da Hacı Bayram isminde biri, bir yol tutturarak halkı başına toplamış. Aleyhinizde ba’zı sözler ederek, saltanatınıza kasd edermiş. Bir isyan çıkarmasından korkarız!” diyerek iftiralarda bulundular. Bunun üzerine Sultan, durumun tetkik edilmesi için iki kimse vazîfelendirip; “O kimseyi hemen gidip getirin. Emrimize baş kaldırıp isyan ederse zincire vurarak getirin!” emrini verdi. Vazifeli çavuşlar, ellerinde Pâdişâh’ın fermanı olduğu hâlde, Edirne’den kalkıp sür’atle Ankara’ya doğru yol aldılar. Ankara’ya yaklaştıklarında, önlerine yaşlı, nûryüzlü bir kimse çıktı. Yanında bir genç vardı. Selâmlaştıktan sonra, ihtiyâr zât; “Evlâtlarım! Nereden gelip, nereye gidiyorsunuz?” diye sordu. Onlar da; “Ankara’da Hacı Bayram isminde biri, etrâfına adamlar toplayıp Pâdişâhımıza baş kaldırmış. Onu yakalayıp, Derse’âdet’e götüreceğiz” dediler. Çavuşların bu sözünü bekliyen ihtiyâr zât; “O aradığınız Hacı Bayram bu fakirdir” diyerek, kendisini gösterdi. Çavuşlar, bir fermana baktılar, bir de Hacı Bayram-ı Velî’ye. Aradıkları isyancı bu olamazdı. Bu nûryüzlü, hoş sözlü zât, isyan edecek bir kimseye benzemiyordu. Hacı Bayram-ı Velî’ye tekrar tekrar dikkatle baktıktan sonra, birbirlerine; “Gidelim. Sultânımıza gidelim. Bu zâtın ma’sûm olduğunu, söylenilenlerin yanlış olduğunu bildirelim” dediler. Fakat Hacı Bayram: “Evlâtlar! Sizin geleceğinizi biliyorduk. Onun için yola çıkıp sizi bekledik. Pâdişâhımızın fermanı başımız üzerinedir. Haydi durmayınız, elimi zincirle bağlayınız ve bir ân önce buradan gidelim” buyurdu. Bu sözlere iyice hayret eden çavuşlar; “Sizi yanlış anlamışlar efendim. Size karşı edebsizlik etmeye haya ederiz. Hele zincire vurmak hiç yakışmaz. Madem ki emrediyorsunuz, arabaya buyurunuz, gidelim” dediler. Hacı Bayram ile yanındaki genç talebesi Akşemseddîn, çavuşlarla birlikte Edirne’ye doğru yola koyuldular. Hacı Bayram-ı Velî, yol boyunca çavuşlarla sohbetler etti. Onlara nasihatlerde bulundu. Günler sonra Çanakkale boğazından geçip, Edirne’ye geldiler. Sarayda Sultan İkinci Murâd Hân, söylentilere göre devletin selâmetine kasteden ve tahtına göz diken bir eşkiya beklerken, karşısında nûryüzlü, kâmil bir Velî gördü. Hayretini hiç saklamıyarak, onu baş köşeye oturttu. Sohbete başladılar. Sultan Murâd, şehzâdeliğinden beri ilme pek meraklı idi ve büyük bir âlim olarak yetişmişti. Hacı Bayram-ı Velî konuştukça, ilminin yüksekliğini, böyle kıymetli bir âlim ve evliyânın devlete baş kaldırmayacağını daha iyi anladı. Tâ Ankara’dan buraya kadar zahmet çektirip getirttiğine üzüldü, tanışmakla şereflendiği için de sevindi. Tasavvufta ba’zı müşküllerini Hâcı Bayram-ı Velî’ye sordu. Aldığı cevaplardan ziyadesiyle memnun oldu. Onun ilmine hayran kaldı. Onu apar topar yerinden getirttiği için, nasıl gönlünü alacağını bilemiyordu. Pekçok ihsânda bulunup, hediyeler verdi. Fakat Hâcı Bayram-ı Velî; “Sultânım! Bizim dünyâ malında gözümüz yoktur. Siz onları alıp, ihtiyâcı olanlara veriniz” diyerek nâzikçe reddetti. Pâdişâh ısrar edince de; “Mutlaka ihsânda bulunmak istiyorsanız, talebelerimin devlete vereceği vergilerden muaf tutulmasını arzu ederiz” buyurdular. Pâdişâh da memnuniyetle kabûl etti. Hacı Bayram-ı Velî’yi günlerce sarayda misâfir etti. İzzet ve ikramda bulundu. Başbaşa sohbet ettiği günlerden birinde; Allahü teâlânın izniyle, evliyânın himmetleri bereketleri ile İstanbul’u almak istiyorum. Rahmetli dedem Yıldırım Bâyezîd Hân bu işe girişti. Fakat şimdiye kadar kesin bir netice elde edilemedi. Devlet-i Âl-i Osman’ın topraklarının ortasında bir Bizans Devleti’nin olmasına hiç gönlüm râzı değil. Sevgili Peygamberimizin de ( aleyhisselâm ) medhettiği bu İstanbul bize lâzım. Bunu almak için de himmetinizi, yardımınızı bekliyorum” dedi. Murâd Hân bu sözleri söylerken, Hacı Bayram-ı Velî derin bir tefekküre dalmış olduğu hâlde dinliyordu. Söz bitince, tane tane! “Sultânım! Bu şehrin fethini görmek ne size, ne de bize nasîb olacak, İstanbul’u almak, şu beşikte yatan yavrunuz Muhammed’e (Fâtih Sultan Mehmed Hân’a) ve onun hocası, bizim Köse Akşemseddîn’e nasîb olsa gerektir” müjdesini verdi. Sultan Murâd Hân bu müjdeye çok sevindi. Oğlu şehzâde Muhammed’e ve Akşemseddîn’e artık başka bir nazar ile bakmağa başladı.
Hacı Bayram-ı Velî hazretleri Edirne’de bulunduğu müddet içinde câmilerde va’z verip, halka nasîhatlerde bulundu. Edirneliler de onu çok sevdiler. Onun hangi câmide nasihat edeceğini öğrenip, oraya akın akın gittiler. Böyle mübârek bir zâtın Edirne’yi terketmemesini arzu ettiler. Pâdişâh da, onun Edirne’de kalmasını istiyordu. Fakat Hacı Bayram-ı Velî, Ankara’ya talebelerinin başına dönüp, onları yetiştirmeye devam etmek istediğini bildirdi. O zaman Sultan Murâd, ondan nasihat istedi. Hacı Bayram, nasihat olarak buyurdu ki: “Teb’an içinde herkesin yerini tanı, ileri gelenlere ikramda bulun. İlim sahiplerine hürmet et. Yaşlılara saygı, gençlere sevgi göster. Halka yaklaş, fâsıklardan uzaklaş, iyilerle düşüp kalk. Hiç kimseyi küçümseme ve hafife alma. İnsanlığında kusur etme, sırrını hiç kimseye açma. İyice yakınlık peyda etmedikçe, kimsenin arkadaşlığına güvenme. Cimri ve alçak insanlarla ahbablık kurma. Kötü olduğunu bildiğin hiçbir şeye ülfet etme. Seninle başkaları arasında bir toplantı akdedilir veya insanlarla aranızda ba’zı mes’eleler görüşülürse, yahut onlar mes’elelerde senin bildiğinin hilafını iddia ederlerse, onlara hemen muhalefet etme. Sana birşey sorulursa, ona herkesin bildiği şekilde cevap ver. Sonra bu mes’elede şu veya bu şekilde görüş ve delîllerin de bulunduğunu söyle. Senin bu türlü açıklamalarını dinleyen halk, hem senin değerini, hem de başka türlü düşünenlerin değerini tanımış olur. Sana bu görüş kimindir? diye sorarlarsa, fakîhlerin bir kısmınındır, de. Onlar, verdiğin cevâbı benimserler ve onu sürekli olarak yaparlarsa, senin kadrini daha iyi bilir ve mevkiine daha çok hürmet ederler. Seni ziyârete gelenlere ilimden birşey öğret ki, bundan faydalansınlar ve herkes öğrettiğin şeyi belleyip tatbik etsin. Onlara umûmî şeyleri öğret, ince mes’eleleri açma. Onlara güven ver, ahbablık kur. Zîrâ dostluk, ilme devamı sağlar. Ba’zan da onlara yemek ikram et. İhtiyâçlarını te’min et. Onların değer ve i’tibârlarını iyi tanı ve kusurlarını görme. Halka yumuşak muâmele et, müsamaha göster. Hiçbir kimseye karşı bıkkınlık gösterme. Onlardan biri imişsin gibi davran.” Bu nasîhattan sonra küçük Fâtih’i kucağına aldı. Onun gözlerine bakarak, uzun uzun teveccühlerde bulundu. Sultan Murâd Hân, ayrılık vakti geldiği zaman Hacı Bayram-ı Velî’ye bir ferman verip, talebelerini vergi ve askerlikten muaf tuttuğunu bildirdi. Yanına ehil kimselerden hizmetçiler verip, Ankara’ya kadar refakatlerini tenbîh eyledi. Hacı Bayram, önce Gelibolu’ya geldi. Orada Yazıcızâde Ahmed Bîcân ve Muhammed Bîcân kardeşler ile görüştü. Bir müddet onları irşâd etmek, yetiştirmek için orada kaldı. Onların Bayrâmiyye yoluna girerek, tasavvufta ilerlemelerine sebep oldu. Muhammed Efendi, yazmış olduğu eseri “Muhammediyye”yi hocası Hacı Bayram-ı Velî’ye takdim ettiğinde; “Ey Muhammed! Bu kitabı yazacağına kalbinin nûrlanması için çalışıp, nefsini terbiye etmek için uğraşarak, onu yola getirse idin daha iyi olmaz mı idi?” buyurduğunda; Muhammed Bîcân, bir “Âhh!” çekti. O ânda kitabın açık olan sahifesi, “Âhh”ın ateşinden kararıp simsiyah oldu. Hacı Bayram-ı Velî, kısa zamanda bu iki kardeşe icâzet (diploma) vererek, Gelibolu taraflarındaki kimseleri yetiştirme vazîfesini verdi. Ankara’ya döndü.
Hacı Bayram-ı Velî, ömrü boyunca Sultan Murâd Hân’a ve devletine duâ etti. Osmanlı Devleti dâhilinde birçok beldelere halîfelerini gönderip, tâliblerine ilim öğretmekle vazîfelendirdi.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Âşıkpaşa-zâde Târihi
2) Mir’ât-ı kâinat 6, kısım sh. 40
3) Münseât-ı selâtîn-i Feridun Bey
4) Tevârih-i Âl-i Osman (İbn-i Kemâl Paşazâde)
5) Gazâvât-ı Sultan Murâd Hân
6) Tâc-üt-tevârih
7) Amasya Târihi (Hüseyn Hüsâmeddîn)
? Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 99
9) Rehber Ansiklopedisi cild-12, sh. 314İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
MUSANNİFEK (Ali bin Mahmûd)
Hanefî mezhebi âlimlerinden ve meşhûr âlim Fahreddîn-i Râzî’nin torunlarından. İsmi, Ali bin Mecdüddîn Mahmûd bin Muhammed bin Mes’ûd bin Mahmûd bin Muhammed bin Muhammed bin Muhammed bin Ömer eş-Şâhreverdî el-Bistâmî el-Hirevî eş-Şîrâzî el-Fahri el-Ömerî el-Bekrî’dir. Soyunun Hazreti Ömer’e kadar ulaştığını, dedesi Fahreddîn-i Râzî bildirmektedir. Tarihçiler ise, Hazreti Ebû Bekr’e ulaşır dediler. Lakabı Alâüddîn olup, “Musannifek” (Küçük yazar) diye meşhûr oldu. Aslen, İran’ın Horasan eyâletinin başşehri olan Hirat’ın Bistâm kasabasına yakın Şâhreverd köyündendir. 803 (m. 1401) senesinde bu köyde doğdu. 875 (m. 1470) senesinde İstanbul’da vefât etti. Eyyûb Sultan hazretlerinin kabrinin yakınlarına defnedildi.
Doğduğu bölgenin birçok köy, kasaba ve şehirlerinde dolaşarak ilim tahsil eden Musannifek, daha küçük yaşlarında kitap yazmakla meşgûl oldu. Birçok ilimde mütehassıs âlim olarak yetişti. Büyük bir âlim, yüksek bir velî idi. Zeyneddîn Havâfî’nin halîfelerinden birisi tarafından, kendisine irşâd vazîfesi de verilmiştir. İlim ve amelde o kadar çok yükselmişti ki, zamanındaki âlimlerin reîsi, başı oldu. Sırtına aba giyerdi.
Musannifek, eserlerinden birisinde, nesebi (soyu) hakkında şu bilgileri vermektedir: “Dedelerimden İmâm-ı Fahreddîn-i Râzî’nin bir oğlu olmuş, adını Muhammed koymuştu. İmâm hazretleri onu çok severdi. Eserlerinin çoğunu bu oğlu için yazdı. Oğlunun isminden, eserlerinin ba’zılarında bahsetmişti. Oğlu Muhammed, gençliğinin başlarında vefât etti. Vefâtından sonra onun da bir oğlu oldu. Adını yine babası gibi Muhammed koydular. O da ilimde babasının derecesine yükseldi. Sonra vefât etti. Arkasında, ismi Mahmûd olan bir oğlu kalmıştı. Yine bu da, ilimde ve amelde yüksek dereceye erişmişti. Sonra Hicaz’a gitmeye karar verdi. Hirat’tan çıkıp Bistâm’a varınca, bu şehrin halkı, kendisine çok ikram ve iltifâtlarda bulundu. Çünkü âlimleri ve özellikle Fahreddîn-i Râzî’yi çok seviyorlardı. Bunların aşırı hürmetleri ve iltifâtları sebebiyle buraya yerleşti. İsmi Mes’ûd olan bir evlâdı dünyâya geldi. Bu zât, ilim tahsili için çok uğraşmasına rağmen, babasının derecesine nail olamadı. Va’z ve nasihat vermekle meşgûl oldu. Başka yerlere de hiç gitmedi. Bunun da, ismi Muhammed olan bir oğlu oldu. Bu, memleketin insanlarının ilminden istifâde ettiği ve kendisine tâbi olunan bir dereceye yükseldi. Sonra onun bir oğlu oldu. Adı Mecdüddîn Mahmûd idi. O da, ilimde kendisine uyulan bir zât oldu. O, benim babamdır.”
Musannifek, 812 (m. 1409) senesinde kardeşi ile beraber ilim tahsil etmek için Hirat’a geldi. İmâm-ı Teftâzânî’nin talebesi Molla Celâleddîn Yûsuf Evbehî’den ve Kutbüddîn-i Hirevî’den ders okudu. Şafiî mezhebi fıkıh bilgilerini, büyük âlim Abdülazîz-i Ebherî’den, Hanefî fıkhını da, İmâm Fasîhüddîn bin Muhammed’den okuyup öğrendi.
Daha sonra, memleketinden ayrılıp Anadolu’ya geldi. Konya’ya gelip müderrislik yaptı. Bu sırada kulakları az işitmeye başladı. Sonra İstanbul’a geldi. Sultan Fâtih ile buluşup sohbet etti. Fâtih Sultan Mehmed, onun için günlüğü 80 dirhem gümüş akçe maaş bağladı.
Şöyle anlatılır: Vezir Mahmûd Paşa’nın meclisinde, Mevlânâ Musannifek de otururken, Fenârî Hasen Çelebi geldi. Burada kaldıkları kısa müddet içerisinde, birbirleriyle sohbet etmeye başladılar. Fenârî Hasen Çelebi, o mecliste buluşuncaya kadar Musannifek ile hiç görüşmemişti. Vezîr, Musannifek’in eserlerini saymaya ve kendisini medhetmeye başladı. Hasen Çelebi de, bunları red ederek; “Küçük yaşta bu kadar eser yazılamaz” dedi ve onların çoğunda eski dinlerde bildirilen mes’elelerin yer aldığını söyledi. Vezîr, ona; “Siz Musannifek’i tanır mısınız?” diye sorunca, o da; “Hayır!” diye cevap verdi. Bunun üzerine vezîr işâret ederek; “İşte, bu zâttır!” dedi. Fenârî Hasen Çelebi, mahcûb oldu. Vezîr de dedi ki: “Utanma! Onun kulakları hiç işitmez.”
Çok güzel ve hızlı yazı yazardı. Hat san’atındaki üstünlüğünü ve eserlerini bizzat kendisinin yazdığını, birçok âlim bildirmiştir. Eserlerinin başlıcaları şunlardır: 1- Şerh-ül-irşâd: 823 (m. 1420) senesinde 20 yaşında iken yazdığı bir eserdir. 2- Şerh-ül-misbâh: Nahiv ilmine dâir Matrizî’nin eserinin şerhi olup, 825 (m. 1422) senesinde yazdı. 3- Şerhu âdâb-il-bahs: Bunu da 826 (m. 1423) senesinde yazdı. Bu eserinde Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm ) Peygamberliğinden bahsetmektedir. 4-Şerh-u lübâb: Bunu, 828 (m. 1425) senesinde yazdı. 5- Mutavvel haşiyesi: Bu eserini, 832 (m. 1428)’de kaleme aldı. 6- Şerh-ül-miftâh haşiyesi: Teftâzânî’nin bu eserini, 834 (m. 1430) senesinde şerh etti. 7- Telvîh haşiyesi: Bu eserini, 835 (m. 1431) senesinde yazdı. 8- Vikâye şerhi. 9- Hidâye şerhi: 839 (m. 1435)’da Hirat’a geldi. Bu iki eserini, o sene orada yazdı. 10- Şerh-ül-mesâbîh: Begavî’nin eserini, 848 (m. 1444) senesinde Anadolu’ya geldikten sonra, 855 (m. 1451) senesinde şerh etti. 11- Şerh-ül-miftâh: Yine Anadolu’ya geldikten sonra, Seyyîd Şerîf Cürcânî’nin eserini şerh etti. 12-Şerh-ül-metâli’: Bunu da Anadolu’ya gelince yazdı. 13-Tefsîr-ül-Kur’ân: Birçok eserin sahibi olan Musannifek, Fâtih Sultan Mehmed Hân’ın arzusu üzerine Farsça olarak bir tefsîr yazmıştır. Bu tefsîrin adı, “Kitâb-üş-şifâ’ fî tefsîr-i kelâm-illah-il-münezzeli min-es-semâ’”dır. Bu tefsîrinde, zâhirî ve bâtınî birçok hakîkatleri biraraya getirdiği için de, “Mültekay-ül-bahreyn” adı da verilmiştir. Keşf-üz-zünûn adındaki eserde, “Tefsîr-i Muhammediyye” ile “Mültekay-ül-bahreyn”in başka başka eserler olduğu gösteriliyor ise de; doğrusu, bu üç isimle yâd edilen tefsîr, değişik eserler olmayıp, tek eserdir. Alâüddîn Musannifek, Sultan Fâtih’e, zamanının usûlüne uygun olarak önce küçük bir risale hazırlayıp takdim etmek istemişti. Fakat Sultân’ın işâreti ile tefsîr hazırlayıp arz etti. Bu tefsîr-i şerîf, birçok mühim mes’eleleri ve mevzûları içine almaktadır. Gayet açık bir ibâre ile yazılmıştır. Hele mukaddimesinde, tefsîr kaidelerine âit pek kıymetli bilgiler vardır. Bunlar; Kur’ân-ı kerîmin nüzûlüne, inzalin îzâhına, Kur’ân lafzının ma’nâsına, Kur’ân-ı kerîmin kelâm-ı lafzî ve kelâm-ı nefsî i’tibâriyle ma’nâlarına, tefsîrin mâhiyetine, kırâat vecihlerini beyâna, Eshâb-ı Kirâm ile Tabiîn ve Müteehhırîn (sonraki âlimler) arasındaki müfessirlerin mertebelerine mütealliktir.
Ayrıca, bir bölümde de, bir takım kaideler zikredilmiştir. Bunlar da, Kur’ân-ı kerîmin lafızlarının zâhirî ma’nâsından ayrılıp, bâtınî ma’nâlar verilmesinin caiz olmadığına, ya’nî şer’î nâssları, zâhirî ma’nâları vechiyle kabûl etmenin vâcib olduğuna ve daha başka mes’elelere âittir. Bu husûsta şer’î ve aklî delîller, çeşitli mütâlâalar ortaya konmuştur. Bilâhare E’ûzü-Besmele’nin ve müteakiben âyet-i kerîmelerin tefsîrine başlanmış, lisân, belagat, fıkıh, usûl, me’ârif ve letâif i’tibâriyle birçok şeyler yazılmıştır. Bundan başka eshâb-ı nüzûl gösterilmiş, sûrelerin faziletlerine dâir bilgiler verilmiştir. Bu tefsîrinde, ilm-i hılafa dâir de birçok husûslar yazılmıştır. Bu eserini tamamlayamamıştır. Birkaç cildden ibârettir. Sultan Fâtih’e nisbetle “El-Muhammediyye” diye isimlendirilmiştir. Bir nüshası Fâtih Kütüphânesinde (636) numarada, bir nüshası da Kütüphâne-i umûmî’de (296) numarada mevcûttur.
Bunlardan başka, Fahrulislâm Pezdevî’nin “Usûl”ünün bir kısmını ve 856 (m. 1452) senesinde “Keşşâf tefsîrini şerh etti. Ayrıca “Şerh-i Akâid haşiyesi” de vardır. Farsça olarak yazdığı eserlerinden başlıcaları şunlardır:
1- Envâr-ül-ahlâk, 2- Hadâik-ül-Îmân, 3- Tuhfet-üs-selâtîn.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-7, sh. 240
2) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 319, 320
3) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi: (Mecdî Efendi) sh. 184
4) Şakâyık-ı Nu’mâniyye cild-1, sh. 255, 260
5) Keşf-üz-zünûn cild-1, sh. 40, 67, 113, 913 cild-2, sh. 185, 1708, 2036
6) İzâh-ül-meknûn cild-1, sh. 37 cild-2, sh. 130
7) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 735İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
MÜBÂREK BUHÂRÎ
Evliyânın meşhûrlarından. Baba Şeyh Mübârek Buhârî ismiyle tanınmıştır. Hicri dokuzuncu asırda yaşamış bir âlimdir. Doğum ve vefât târihi kaynaklarda kaydedilmemiştir. “Silsile-i âliyye” denilen evliyânın meşhûrlarından olan seyyid Emîr Külâl hazretlerinin oğlu Seyyid Emîr Hamza’nın talebesidir. Seyyid Emîr Külâl’in talebesi olduğu da rivâyet edilmiştir. Evliyânın meşhûrlarından olan Hâce Muhammed Pârisâ, Mübârek Buhârî’nin de sohbetinde bulunup feyz almıştır.
Bir menkıbesi şöyledir: Mübârek Buhârî hazretleri, birgün Muhammed Pârisâ hazretlerinin evine gitmişti. Muhammed Pârisâ (kuddise sirruh), ondan, oğlu Ebü’n-Nasr için duâ istedi. O da duâ için Fâtiha-i şerîfeyi okumaya başladı. Fakat daha bitirmeden dışarı çıkıp, kalan kısmını da dışarıda okuyup tamamladı. Bunun sebebini sorduklarında; “Ben Fâtiha’yı okumaya başlayınca, eve o kadar melek doldu ki, bana yer kalmadı zannedip dışarı çıktım” demiştir.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Reşehât ayn-ül-hayât sh. 69İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
MÜNÂVÎ (Muhammed bin İbrâhim)
Hadîs ve Şafiî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Muhammed bin İbrâhim bin İshak bin İbrâhim bin Abdürrahmân Sülemî’dir. Lakabı Sadreddîn, künyesi Ebü’l-Meâlî, nisbeti Münâvî’dir. 742 (m. 1342) senesinde Mısır’da doğdu. 803 (m. 1401) senesinde, Fırat nehrinin bir kolu olan Zap ırmağında boğularak vefât etti.
Doğduğu zaman, babası, İzzeddîn bin Cemâ’a’nın yerine kadılık yapıyordu. Annesi Kâdı’l-kudât Zeynüddîn Ömer Bistâmî’nin kızıdır. İyi bir çevrede yetişti. Kur’ân-ı kerîmi, Tenhîh ve daha başka ba’zı kitapları ezberledi. Meydûmî, Hasen bin Sûdeyd, İbn-i Abdülhâdî, Abdullah bin Halîl Mekkî, Muhammed bin Feyyûmî, İbrâhim bin Feyyûmî ve diğer âlimlerden hadîs-i şerîf öğrendi. Ebû Zür’a, beş cildlik eserinde, Münâvî’nin hocalarını anlatmaktadır. Genç yaşında kadılık vazîfesinde bulundu. Dâr-ül-adl’de fetvâ işlerini yürüttü. Şeyhûniyye, Mensûriyye ve Sekriyye medreselerinde müderrislik yaptı. “Mesâbîh” isimli hadîs kitabının hadîs-i şerîflerini tahric etti. Ya’nî senetlerini ve rivâyetlerini gösterdi. Değişik yerlerde bu kitabından dersler verdi. Daha sonra 791 (m. 1389)’de Mısır diyarının Şafiî kadılığına getirildi. Bu vazîfeden birkaç defa ayrılıp, yine geri döndürüldü. Tûlûn, Şafiî ve daha başka ba’zı câmilerde ders verirdi. Timur Hân Suriye’yi alınca, Münâvî, Emîr Nâsır’ın ordusuyla beraber Timur Hân’a karşı koymaya gitti. Fakat 803 (m. 1400) senesinde Timur Hân’a esîr düştü. Fırat nehri’nin bir kolu olan Zap suyunu geçerken, Paşa köprüsü yanında suya düştü ve kurtarılamıyarak boğuldu.
Münâvî’den pekçok âlim hadîs-i şerîf bildirdiler. İbn-i Hacer Askalânî de bunlardandır. İbn-i Cemâ’a gibi, kıymetli kitapları kütüphânesine toplamaya i’tinâ gösterirdi. Pekçok kitap topladı. Heybetli bir zât idi. İnsanlara çok iyilik ederdi. Devlet erkânı, âlimler ve halk tarafından büyük bilinir ve sevilirdi. Talebelere çok ikramda bulunur, onların bütün ihtiyâçlarını karşılardı. Kendisine karşı kusur işleyenleri görmemezlikten gelirdi.
Eserlerinden ba’zıları şunlardır: 1-Keşf-ül-menâhic vet-tenâkîh fî tahrîci ehâdîs-il-mesâbîh: Adından da anlaşılacağı gibi, “Mesâbîh” isimli hadîs kitabının hadîslerinin tahricidir. 2-Câmi’ul-muhtasarât üzerine açıklamalar.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-8, sh. 192
2) El-A’lâm cild-5, sh. 299
3) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 34
4) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-6, sh. 249
5) İnbâ-ül-gumr cild-2, sh. 181İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
MÜNÂVÎ (Yahyâ bin Muhammed)
Fıkıh, hadîs âlimi ve evliyânın büyüklerinden. İsmi, Yahyâ bin Muhammed bin Muhammed bin Muhammed bin Ahmed bin Mahlûf bin Abdüsselâm el-Haddâdî el-Münâvî el-Mısrî olup, künyesi Ebû Zekeriyyâ’dır. Lakabı Şerefüddîn’dir. 798 (m. 1396) senesi Zilhicce ayının ilk on günü içinde doğdu.
871 (m. 1467) senesi Cemâzil-âhır ayının ikisinde, Kâhire’de vefât etti. Cenâze namazında sultan da hazır bulundu. İmâm-ı Şafiî hazretlerinin türbesi yakınına defnedildi.
Münâvî, Kâhire’de büyüdü. Daha küçük yaşta iken Kur’ân-ı kerîmi ezberledi. Ayrıca; Umde, Tenbîh, Milha, Elfiye, Minhâc ve başka eserleri iyice okuyup, zihnine nakşetti. Fıkıh ilmini el-Bermâvî, el-Irâkî’den öğrendi. Irâkî’nin derslerinde çok bulundu. Nahiv, ilmini eş-Şatnûfî’den; ferâiz, hesâb ve arûzu Nâsırüddîn el-Bârenbârî’den; hesâb ilmini özellikle İmâdüddîn bin Şerefden tahsil etti. İbn-ül-Hümâm’dan ilim öğrendi. İbrâhim el-Edkâvî, Seyyid et-Tabâkıbî ve Zeynüddîn el-Hâfî ve başka âlimlerle görüştü. Babası ile hacca gitti. Daha sonra da Veliyyüddîn el-Irâkî ile hacca gitti ve orada İbn-i Selâme, İbn-ül-Cezerî ve başka âlimlerden hadîs dinledi. Kâhire’de de Şerefüddîn bin el-Küveyk, Abdullah el-Hanbelî, İbn-i Fadlullah, Şemsüddîn eş-Şâmî, İbn-i Kâsım es-Süyûtî, Zeynüddîn İbni Nakkaş, el-Kumnî, eş-Şehb, el-Vâsıtî, el-Kelûtâtî, Nûreddîn el-Fûyî, Kemâlüddîn İbni Hayr, Bedruddîn Hüseyn el-Bûsirî’den ilim öğrendi. İzzeddîn bin Cemâ’a, Sadruddîn es-Süveyfi, Fahrüddîn eddendîlî, Bedruddîn ed-Demâmînî, el-Bûsırî, el-Beycûrî, el-Benhâvî, İbn-ül-Baytâr, İbn-üz-Zerâtitî, Ebû Abdullah ve başkaları ona icâzet (diploma) verdiler. Şafiî mezhebi fıkıh âlimlerinin büyüklerinden oldu.
Münâvî, ilim öğrenmek ve öğretmekle, ibâdet ile meşgûl oldu. İlim ve amelde, zamanındaki âlimlerin önde gelenlerinden idi. Bilhassa fıkıhda üstün bir dereceye yükseldi. İlim taliblerine; fıkıh, kırâat, Arab dili ve edebiyatı, tefsîr, hadîs ve tasavvufu öğretti. Çok talebe yetiştirdi. Mısır’da kadılık vazîfesinde bulundu, fetvâlar verdi.
Münâvî, kuvvetli îmân sahibi, sâlih, çok ibâdet eden, sünnet-i seniyyeye bağlı, tevâzu ve kerem (cömert) sahibi, herkese iyilik eden bir zât olup, tasavvuf erbâbına bağlı talebeye takatinin üzerinde yardım eden bir büyük idi. Talebelerin elbisesini verir, gönüllerini hoş ederdi. Müsamahası çoktu. Dünyâ malına gönül bağlamadı. Vefât ettiğinde, cenâze namazı görülmemiş bir kalabalık tarafından kılındı. Şemsüddîn el-Cevherî ve birçok kimseler, vefâtı sebebiyle mersiyeler yazdılar.
Münâvî hazretleri zamanında, Ebü’l-Hayr Nehhâs isminde bir kimse vardı. O, halktan malların zekâtını ve uşrunu toplamak için sultan tarafından görevlendirilmişti. Fakat o görevini kötüye kullanarak, halkın elinden malların büyük bir kısmını karz-ı hasen (ödünç) olarak zorla alıyordu. Fakat sonra ödemiyordu. Birgün Ebü’l-Hayr Nehhâs, Münâvî’nin yanına gelerek; “Sultânın selâmı var. Sizden onbeşbin dînâr karz-ı hasen (ödünç) istiyor” dedi. Onun gayesi, bu parayı sonra ödememek idi. O anda Münâvî’nin değil onbeşbin, onbeş dirhemi bile yoktu. Durumu Ebü’l-Hayr Nehhâs’a söyledi. Ebû Zekeriyyâ isminde, Münâvî’nin hizmetini gören bir talebesi vardı. Ona; “Sen bu gece İmâm-ı Şafiî’nin türbesine git. Yüzünü onun mübârek yüzüne çevir. Hüsn-i edeble dur ve; “Hizmetçiniz Yahyâ Münâvî, başına gelenleri size arz eder” de. Ne cevap işitirsen, iyice ezberle ve gelip bana söyle” dedi. O talebe, İmâm-ı Şafiî hazretlerinin türbesine gitti ve hocasının dediklerini yaptı. Fakat İmâm-ı Şafiî’den hiçbir ses işitmedi. Bunun üzerine hocasının dediklerini bir daha tekrar etti. Yine birşey işitmedi. Daha sonra birkaç defa daha tekrar etti ise de, cevap alamadı. Sabahleyin hocasının huzûruna geldi ve durumu hocasına arz etti. Hocası bunun üzerine; “Allahü teâlânın izzeti ile yemîn ederim ki, ben bu mecliste, sana verilen cevâbı işittim. İmâm-ı Şafiî hazretleri buyurdu ki: “Yahyâ’ya de ki, onbeşgün sonra Ebü’l-Hayr Nehhâs, yalın ayak, elleri kolları bağlı olarak senin yanına gelecektir. Şu üç şey arasında serbest bırakılacaksın. İster öldürtürsün, ister dövdürürsün, istersen bu beldeden sürdürürsün” dedi.” Bu olaydan onbeşgün sonra, sultan, Ebü’l-Hayr’ı elleri bağlı olarak Ebû Zekeriyyâ Münâvî’nin huzûruna gönderdi, öldürtmekte, dövdürtmekte ve sürgün etmekte serbest bıraktı. Yahyâ Münâvî de onu sürgün etti. Ebü’l-Hayr Nehhâs, ölünceye kadar sürgünde kaldı.
Yahyâ Münâvî, birgün Kâdı Şerefüddîn Ensârî’nin ziyâretine gitmişti. Evin dışarı kısmında oturdular. Kâdı Şerefüddîn, Yahyâ Münâvî’ye; “Burada çok miktarda kuş var. Bu kuşlar, gelip bizim kilimlerimizi ve kitaplarımızın üstünü kirletiyorlar. Biz ne yaptık ise çâresini bulamadık” dedi. Yahyâ Münâvî hazretleri başını kaldırıp kuşlara baktı ve; “Ey kuşlar! Buradan gidin ve bir daha buraya gelip kilim ve kitapların üzerini pisletmeyin” dedi. O ândan sonra bir daha Kâdı Şerefüddîn’in evinin üstüne kuşlar gelip konmadılar ve kilimleri ile kitaplarının üzerini kirletmediler.
Yahyâ Münâvî, birgün talebelerine ders veriyordu. Bir ara ders vermeyi keserek dışarıya çıktı ve atına bindi. Talebeleri de bineklerine bindiler ve onu ta’kib ettiler. Hânegâh denilen yerin yakınlarına geldiklerinde, bir geminin, karaya yakın bir yerde yan yatmış olduğunu gördüler. Yahyâ Münâvî, orada atından indi ve talebelerine kendisine yardım etmelerini söyledi. Talebelerinin yardımı ile gemiyi düzelttiler ve gemi normal yoluna devam etti. Sonra beraberce tekrar dergâha döndüler. Birkaç gün sonra Yahyâ Münâvî’nin talebelerinden bir kısmı seferden döndüler ve şöyle anlattılar Kızıldeniz’de gemiyle giderken bir fırtına koptu. Geminin içine sular doldu ve gemi yan yattı. Aramızdan biri, hocamız Yahyâ Münâvî hazretlerinden yardım istedi. O ânda fırtına durdu ve gemimiz düzeldi. Yolumuza devam ettik. O gün hocalarıyla deniz kıyısına giden talebeler, yaptıkları işin hikmetini anladılar.
Şeref Nûreddîn şöyle anlatır: Ben Kâhire’de iken, Yahyâ Münâvî’nin derslerini ta’kib ediyordum. O sene Kâhire’de tâ’ûn (veba) salgını vardı. O sırada, babamı ziyâret etmek için sefere çıkmağa niyet ettim. Fakat sonra kendi kendime; “Böyle bir durumda ben sefere çıkarsam, tâ’ûn salgınından kaçmış olur muyum?” diye düşündüm. Sonra bu mevzûyu Yahyâ Münâvî hazretlerine danışmaya niyet ettim. O gece rü’yâmda, bir duvarın arkasında durduğumu, duvarın önünden ba’zı kişilerin ok attığını, fakat duvarın bana siper olduğunu ve yerde bir kâğıt bulunduğunu gördüm. O kâğıtta yazılı olanı, şimdiye kadar ne okumuş, ne de işitmiştim. Kâğıtta şöyle yazıyordu: “Tâ’ûn hastalığına karşı seni koruyanlar, vazîfelerini yaptılar.” Sabah olunca, Yahyâ Münâvî’nin huzûruna gittim. Ben daha birşey söylemeden bana; “Niçin babanı ziyâret için sefere çıkmıyorsun?” Sen hemen yola çık. Zîrâ baban seni çok merak ediyor, sen sefere çıkmakla tâ’undan kaçmış olmuyorsun. Çünkü sen, sefere tâ’ûn hastalığından kaçmak niyeti ile değil de, babanı ziyâret niyeti ile çıkıyorsun. Biz öyle zannediyoruz ki, gideceğin yerde de tâ’ûn salgını vardır” dedi ve bana selâmet ile gidip döneceğime dâir müjde verdi. Sonra; “O rü’yânda görmüş olduğun kâğıttaki yazıyı daha önce görmüş müydün?” diye sordu. Ben de “Hayır” cevâbını verince; “O yazı, İbn-i Hacer Âskalânî hazretlerinin yazısıdır” dedi. Daha sonra ben, Yahyâ Münâvî ile vedâlaşıp yola çıktım. Bindiğim gemidekilerin çoğu yolda tâ’undan öldüler. Fakat ben, hiçbir rahatsızlık duymadım. Babamın yanına varınca, babam beni kucaklayıp öptü ve çok ağladı. Ben o güne kadar babamı o hâlde görmemiş idim. Sonra babamın yanından ayrılıp, sağ sâlim Kâhire’ye geldim. Tâ’ûn hastalığına hiç yakalanmadım.
Münâvî, vefâtına yakın; “İki cihanın efendisine ( aleyhisselâm ) kavuşmaktan başka arzum yoktur. Bütün emellerim buna bağlı olup, kurtuluşum bununladır” buyurdu.
Eserlerinden ba’zıları şunlardır: 1-Şerhu Muhtasar-il-Müzenî, 2- Haşiye alâ şerh-ıl-Behcet-il-verdiyye, 3-Hâşiye alâ er-ravd-ül-ünf lis-Süheylî fis-Sîreti, 4- Telhîsu bezl-il-mâ’ûn fıt-tâ’ûn İbni Hacer el-Askalânî, 5- El-Fetâvâ.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-13, sh. 227
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-10, sh. 254
3) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 322
4) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 528
5) El-A’lâm cild-8, sh. 167
6) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild-2, sh. 286
7) Keşf-üz-zünûn cild-1, sh. 237, 627, 918 cild-2, sh. 1230, 1635
? Brockelmann Sup-1, sh. 48İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
NÂŞİRÎ (Ali bin Ebî Bekr)
Şafiî mezhebi fıkıh ve târih âlimlerinden. İsmi Ali bin Ebî Bekr bin Ali bin Muhammed bin Ebî Bekr bin Abdullah bin Ömer bin Abdürrahmân bin Abdullah el-Yemânî’dir. Zebîd şehrine nisbeten Zebîdî denildi. Lakabı Muvaffakuddîn olup, Nâşirî diye meşhûr oldu. 754 (m. 1353) senesinde Zebîd’de doğdu. 844 (m. 1440) senesi Safer ayının onbeşinde, Ta’iz’de vefât etti.
Doğum yeri olan Zebîd’de büyüdü. İlk tahsilini babasından yaptı. Hâvî kitabını ezberledi. Babasından, amcası Kâdı Ahmed’den, Fakîh Ebü’l-Meâlî bin Muhammed Ebi’l-Meâlî’den ilim öğrendi. Diğer amcası Muhammed bin Abdullah’dan “Muhezzeb” ve “Minhâc” kitaplarını okudu. Cemâleddîn Reymî ve bunlardan başka Zebîd âlimlerinden de ilim öğrendi. Cemâlüddîn Emyûtî, Ebnâsî, Zeynüddîn Irâkî, Merâgî, Nesîmüddîn Kazrûnî gibi büyük âlimlerle tanışıp, bunlardan da ilim tahsil etti. İzzeddîn bin Cemâ’a’dan “Erba’în” kitabını dinledi. Mecdüddîn Şîrâzi Yemen’e yerleşince, bu âlimden de ilim öğrendi.
Gençliğinde birçok defa hacca gitti. Peygamber efendimizi ( aleyhisselâm ) ziyâret etti. Uzun zaman büyük âlimlerden ders alarak, kendisi de âlim oldu. 791 (m. 1389) senesinde Hays kadılığına getirildi. Daha sonra buradan ayrılarak, Zebîd şehri kadılığına getirildi. Burada Eşrefiyye Medresesi’nde müderrislik vazîfesinde de bulundu. Çok talebe yetiştirdi. Hâl ve hareketleri, gidişatı çok beğenildi. Zamanının sultânına, onun büyük ve değerli bir âlim olduğunu söylediler. Yemen diyârının başkadılığına getirilmesini istediler. Sultan ise; “Biz onu Zebîdlilere bağışladık. Onu başka bir yere vermeyiz” diyerek, yerinde bıraktı. Muhammed Şîrâzî hacca gittiğinde, onun vazîfesini vekâleten yürüttü. Melik Eşref Ta’iz’deki medresesinin müderrisliğini de ona verdi.
Güzel ahlâklı, şahsiyet sahibi, mükemmel bir zât idi. Çok gayretli, çalışkan olup, güzel ve te’sîrli konuşurdu. Çok mütevâzi ve gidişatı güzel idi. Güler yüzlü ve neş’eli idi. Herkes tarafından sevilirdi. Dînî ilimlerde çok bilgi sahibi idi.
Yazdığı kıymetli eserlerden ba’zıları şunlardır: 1- El-Fevâid-üz-Zevâid, 2- Ravdat-ün-Nâzır fî ahbâri devlet-i Melik Zâhir, 3- Muhtasar fî ziyâret-in-nisâi lil-kubûr, 4- Cevâhir-ül-müsemminât, 5- Dîvân, 6- Tuhfet-ün-Nâfi’.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-7, sh. 46
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-5, sh. 205
3) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 251
4) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 718, 732İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
NÂŞİRÎ (Osman bin Ömer)
Yemen’de yetişen Şafiî mezhebi fıkıh âlimlerinden. Kırâat ve edebiyat ilimlerini de iyi bilirdi. İsmi, Osman bin Ömer bin Ebî Bekr bin Ali bin Muhammed bin Ebî Bekr bin Abdullah bin Ömer bin Abdürrahmân bin Abdullah’dır. Yemen’deki Naşiri sülâlesinden olduğundan, nisbeti Naşiri olup, lakabı Afifüddîn’dir. 804 (m. 1401) senesinde doğdu. 848 (m. 1445) senesi Zilhicce ayının ondokuzunda, tâ’ûn (veba) hastalığından, İbbe (veya Âb) şehrinde vefât etti.
O henüz dört yaşında iken, babası vefât etti. Büyük âlim olan amcası Veliyyullah Şihâbüddîn Ahmed bin Ebî Bekr Nâşirî’nin yanında az bir müddet kaldı. Bu amcasının vefât etmesi üzerine, öbür amcası Şeyh-ül-İslâm Şemseddîn Ali bin Ebî Bekr Nâşirî’nin yanına gitti, önce Kur’ân-ı kerîmin tamâmım ezberledi. Daha sonra henüz yirmi yaşına gelmeden, kırâat âlimi Şihâbüddîn Ahmed bin Muhammed Eş’arî’nin yanında “Kırâat-i seb’a”yı okudu. Arab dili ve edebiyatı ile ilgili ilimleri; Şeyh İsmâil bin İbrâhim Bûme, İmâm-ı Makdisî ve diğer âlimlerden öğrendi. Hadîs ve fıkıh ilimlerini de zamanının büyük âlimlerinden öğrendi. Amcası Şeyh-ül-İslâm Şemseddîn Ali bin Ebî Bekr ve amcasının oğlu Şeyh-ül-İslâm Tayyib bin Ahmed Nâşirî bu âlimlerdendir. Kırâat, nahiv, fıkıh, hadîs, usûl ve diğer ilimleri öğrendiği hocaları da şunlardır: Nefisüddîn Alevî, asrının hadîs hafızı Şihâbüddîn İbni Hacer Askâlânî, Şerîf Takıyyüddîn Mâlikî, Vecîheddîn Berşekî, Fakîh Şerefüddîn İsmâil Mukrî, Fakîh Cemâleddîn bin Hayyât Mukrî, Şemseddîn Şer’abî. İlim öğrendiği âlimlerden icâzet aldı. Kırâat âlimlerinden Şemseddîn Muhammed bin Muhammed Cezerî Yemen’e geldiğinde, ondan da “Kırâat-i aşere”yi okudu ve icâzet aldı. Bir ara hacca gitti. Medîne-i münevverede Peygamber efendimizi ( aleyhisselâm ) ziyâret etti. Bir müddet Mekke’de ilim ve ibâdetle meşgûl oldu. Yemen’e dönüşünde Zebîd medreselerinde müderrislik yaptı. Buradan Ta’iz şehrine gitti. Sultan Zâhir tarafından Zâhiriyye ve Mürşidiyye medreselerinde müderrislik yapmak üzere görevlendirildi. Burada pekçok talebe yetiştirdi. Aynı zamanda Zâhiriyye’de imamlık yapardı. 848 (m. 1445) senesinde burada siyâsî karışıklıkların çıkması üzerine, İbbe şehrine gitti. Şeyh Şihâbüddîn Ahmed bin Leys tarafından çok iyi karşılandı. Esediye Medresesi müderrisliği ve imamlığı vazîfesi de Nâşirî’ye verildi. Ahmed bin Leys, ona çok ihsânlarda bulundu ve maaş bağladı. Bunun yanında, Celâliyye de ba’zı medreselerin müderrisliği de ona verildi. Buralarda ders okutmaya ve fetvâ vermeye başladı. Fakat İbbe (veya Âb) şehrine gelişinin üzerinden fazla zaman geçmeden, en verimli çağında vefât etti. Cenâze namazına pekçok insan katıldı. Böyle büyük bir âlimin vefâtına herkes çok üzüldü.
Fakîh ve muhakkik âlimlerden idi. Fıkıh, kırâat ve ferâiz ilimlerinde büyük âlim olmakla birlikte, edebiyat ve şiir söylemede mahir idi. Çok zekî olup, gayet güzel ve te’sîrli konuşurdu. Anlayışının kuvveti ve zekâsı ile meşhûr idi. Güzel huyları kendinde toplamıştı. Zühd sahibi olup, çok ibâdet ederdi. Bir şiirinin tercümesi şöyledir:
“Bana, ömrünü zayi ettin,
Muharrem ayı geliyor,
bu aya hazır ol dediklerinde,
ben de onlara derim ki:
Muharrem ayında uyumamak,
ibâdetle geçirmek, benim âdetimdir.”
Eserlerinden ba’zıları şunlardır: 1-El-Bustân-üz-zâhir fî tabakâtı ulemâi Beni Nâşir: Adından da anlaşılacağı üzere, Nâşirî ailesinden yetişen âlimlerin hayatlarından bahsetmektedir. 2-El-Hidâye fî tahkîk-ir-rivâye, 3-Ed-Dürrün-Nâzım fî rivâyeti Hafs an Âsım, 4- Şerh-ül-Hâvî 5- Şerh-ül-irşâd.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-6, sh. 265
2) El-A’lâm cild-4, sh. 211
3) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-5, sh. 134
4) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 656
5) Tabakâtü Sulahâ-il-Yemen sh. 113, 114, 316İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
NEVÂCÎ (Muhammed bin Hasen)
Şâir, edîb ve Şafiî mezhebi âlimlerinden. İsmi, Muhammed bin Hasen bin Ali bin Osman, nisbeti Nevâcî’dir. Lakabı Şemseddîn olup, Nevâcî adıyla meşhûrdur. 785 (m. 1383) senesinde Kâhire’de doğdu. 859 (m. 1455) senesi Cemâzil-evvel ayının onbeşinde, Salı günü Kâhire’de vefât etti.
Zamanının en büyük şâirlerinden olan Nevâcî, Ebnâsî Zâviyesi’nde büyüdü. Kur’ân-ı kerîmi, “Umde”, “Elfiye”, “Tenbîh” ve “Şâtıbiyye” kitaplarını ezberledi. Tenbîh kitabını Ebû Bekr Şenvânî’nin yanında okudu. Kur’ân-ı kerîmi okuma usûllerini öğreten kırâat ve tecvîd ilmini; Şemseddîn Zerâtitî, Emîr Hac İmâm-ı Cemâliyye ve İbn-i Cezerî’den okudu. Hattâ bu âlimlerden kırâat-i seb’anın ba’zılarını da okudu. Kur’ân-ı kerîmden ezberlediği sûrelerin ba’zılarını, Zeynüddîn Irâkî ve daha başka âlimlerin huzûrunda okudu. Zeynüddîn Irâkî, Heysemî ve İbn-i Mülakkın bu husûsta ona icâzet verdiler. Fıkıh ilmini; Şemseddîn Irâkî, Şemseddîn Bermâvî ve Beycûrî’den, Arabî ilimleri; Şemseddîn Şettanûfi, İbn-i Hişâm Acîmî ve Alâeddîn bin Mugallâ’dan öğrendi. Nahiv ve diğer aklî ilimleri; İzzeddîn bin Cemâ’a ve Bisâtî’den, lügat ilmini de Nûreddîn bin Seyf Ebyârî’den öğrendi. Veliyyüddîn Irâkî’nin derslerine devam etti. Ondan Emâlî adlı eserini yazdı. Bu âlimden ve Nûreddîn bin Seyf Ebyârî’den, çok hadîs-i şerîf öğrendi. İbn-i Hacer Askalânî’den de hadîs ilmi tahsîl etti.
İki defa hacca gitti. Birincisi, 820 (m. 1417) senesinde Receb ayında idi. Tâ hac mevsimi gelene kadar Mekke’de ikâmet etti. Hac mevsimi gelince haccını yerine getirdikten sonra geri döndü. İkinci haccını, 833 (m. 1429) senesinde yaptı. “El-Gays-ül-münhemir fîmâ yef’alühü el-hâc vel-mu’temir” adlı kitabında, hac ve umrenin âdabını ve yapılış usûlünü ve ikinci haccını anlatmaktadır.
Nevâcî; Dimyat, İskenderiyye ve birçok şehirlere gidip geldi. Edebiyat ile ilgili ilimlere meraklı ve kabiliyetli idi. Edebî ilimlerle meşgûl oldu. Hattâ bu husûsta zamanının ileri gelen meşhûr şâir ve edîblerinden oldu.
Ondan; Şihâbüddîn bin Esed, Bedreddîn Bülkînî, Muhibbüddîn Hatîb el-Mâlikî gibi birçok meşhûr kimseler ders aldılar. Lügat, Arabca ve edebiyat ilimlerinde zamanının büyük âlimlerinden idi. Diğer dînî ilimlerde de âlim idi. Hüsn-i hatta (güzel yazı yazmada) mehâretli idi. Kendisi ve başkaları için bizzat eliyle çok kitap yazdı. İbn-i Hacer Askalânî onu sever ve işlerinde yardımcı olurdu.
Cemâliyye ve Haseniyye’de hadîs-i şerîf müderrisliğinde bulundu. Şemseddîn Sehâvî de onun derslerinde bulunduğunu ve çok istifâde ettiğini söylemektedir.
Yazdığı eserlerin bir kısmı şunlardır: 1- Hulbet-ül-kümeyt, 2- Merâti’ul-gazelân fil-hisâni minel-gılmân, 3-Hâl-ül-izâr fî vasf-il-izâr, 4- Et-Tezkire, 5- Nüzhet-ül-elbâb, 6- Tuhfet-ül-edîb, 7-Eş-şifâ fî bedî-il-iktifâ, 8- Ravdat-ül-mecâlis, 9- El-hucce fî sirkati İbn-i Hucce, 10- Dîvân, 12- El-Matâli-üş-Şemsiyye fî medâih-in-Nebeviyye: ikinci hacca gidişinde Peygamber efendimizi ( aleyhisselâm ) medhettiği kasideleridir. 12- Te’hîl-ül-garîb, 13- El-Usûl-ül-Câmia, 14- Hâşiyetü alâ Tavdîhi İbn-i Hişâm, 15- El-Gays-ül-münhemir fîmâ yef’alühü el-hâc vel-mu’temir, 16-Ukûd-ül-leâli, 17- Es-Subûh vel-gubûk.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-9, sh. 203
2) El-A’lâm cild-6, sh. 88
3) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 295
4) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-7, sh. 229
5) Hüsn-ül-muhâdara cild-1, sh. 573
6) Keşf-üz-zünûn sh. 336, 722, 932, 1052, 1650
7) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 200, 201İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
NİĞDEVÎ (Ya’kûb bin İdrîs)
Hanefî mezhebi fıkıh âlimi ve müfessir. İsmi, Ya’kub bin İdrîs bin Abdullah’dır. Kara Ya’kub diye meşhûr oldu. 789 (m. 1387) senesinde Niğde’de doğdu. 833 (m. 1429) senesi Rebî’ul-evvel ayında Lârende’de (Karaman’da) vefât etti.
Ya’kub bin İdrîs, önce din ve fen bilgilerinde zamanının en büyük âlimi olan Şemsüddîn Fenârî’den ilim öğrendi. Şemsüddîn Hirevî’nin hadîs-i şerîf derslerinde bulundu ve Buhârî-i şerîfi dinledi. İlim öğrenmek için gece gündüz çalıştı. Fıkıh, usûl, nahiv, beyân, me’ânî, hadîs, tefsîr ilimlerinde üstün bir dereceye yükseldi. Emsallerini geçti. Çok genç iken hacca gitti. Haleb’e uğradığında, Nâsıriyye Medresesi müderrisi İbn-i Hatîb ile görüştü. İbn-i Hatîb onun ilmine, aklına zekâsına hayran kalıp, medhü sena ederek; “Anadolu’da yetişmiş büyük bir âlim” buyurdu. Ya’kub bin İdrîs, daha sonra Kâhire’ye gitti. Emîr Tatar’dan büyük ikram gördü. Ona bin dînâr hediye verildi.
Niğdevî, hac dönüşü Konya Lârende’ye (Karaman’a) gelip, orada ders okuttu. Fetvâlar verdi.
İbn-i Hacer onun hakkında; “O; fıkıh, usûl, Arabî ilimlerde üstün bir dereceye yükseldi. Mesâbîh şerhi ve Hidâye’ye haşiye yazdı” demektedir.
Ya’kub bin İdrîs’in yazdığı eserlerden ba’zıları şunlardır: 1- İşrâk-ut-tevârih, 2- Haşiye alâ envâr-it-tenzîl lil-Beydâvî, 3- Şerhu Mesâbîh-üs-Sünne, 4- Şerh-ül-Hidâye lil-Mergınânî.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-13, sh. 241
2) Bugyet-ül-vuât cild-2, sh. 348
3) Keşf-üz-zünûn cild-1, sh. 103, 142, cild-2, sh. 1699, 2037
4) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 207
5) Fevâid-ül-behiyye sh. 226
6) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 542
7) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-10, sh. 282İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
NİZÂMÜDDÎN HÂMÛŞ
Bu hara’da yetişen evliyânın büyüklerinden. Hâce Alâüddîn-i Attâr hazretlerinin talebesi ve Sa’düddîn Kaşgârî’nin hocasıdır.
İsmi, Mevlânâ Nizâmüddîn Hâmûş’dur. Doğum ve vefât târihleri bulunamamıştır. Sekizinci asrın ortalarında doğup, dokuzuncu asrın ortalarında, doksan yaşlarında vefât ettiği bilinmektedir.
İlk zamanlarda lüzumu kadar zâhirî ilimleri tahsil ettikten sonra, tasavvuf yolunda ilerlemeye çalışan Nizâmüddîn-i Hâmûş, riyâzet ve mücâhede ile nefsini terbiye etmek için çok gayret etti. Nefsin istediği, beğendiği şeyleri yapmaz, ona zor gelen şeyleri çok yapardı. Bu yoldaki gayretlerinin neticesinde, kendisinde keşf ve kerâmet hâlleri görülmeye başladı.
Şâh-ı Nakşibend Behâüddîn-i Buhârî hazretleri’nin en yüksek talebesi ve halîfesi olan Hâce Alâüddîn-i Attâr Buhârâ’ya gelmişti. Bunu haber alan Nizâmüddîn-i Hâmûş, onun sohbetlerinde bulunmak üzere huzûruna giderken, Mevlânâ Sa’îd ile karşılaştı. Mevlânâ buna; “Sizi gayet temiz görüyorum. Çeşitli merhalelerden geçip yükseleceğiniz zaman hâlâ gelmedi mi?” dedi. Bu söz ona çok te’sîr etti. Alâüddîn-i Attâr’ın sohbetlerinde bulunmak arzusu arttı. Oraya vardığında, Hâce Alâüddîn onu görür görmez; “Sizi gayet temiz görüyorum. Çeşitli merhalelerden geçip yükseleceğiniz zaman hâlâ gelmedi mi?” dedi. Bu söz, yolda kendisine Mevlânâ Sa’îd’in söylediği sözün aynısıydı.
Zâten büyük bir arzu ve istekle gelmiş olan Nizâmüddîn, onu görür görmez bu kerâmeti ile de karşılaşınca, sevgi ve muhabbet ateşi içine düştü. O büyük zâtın sohbetlerinde bulunmakla duyduğu lezzeti, başka şeylerde bulamıyordu. Herşeyden yüz çevirip, sâdece o büyük zâtın sohbetlerinde bulunmaya, bu şerefli ve kıymetli sohbetlerden istifâde etmeye gayret etti. Bu teslimiyetinin meyvelerini kısa zamanda toplayıp, Hâce hazretlerinin en yüksek talebelerinden oldu. Zamanın en büyük âlim ve evliyâsından biri olarak yetişti.
Birçok fazilet ve üstünlüklerin kendisinde toplandığı, kerâmetler ve hârikalar sahibi çok yüksek bir zât idi. Namaz kılmak üzere bir mescide varsa, o anda da mescidin kapısı kilitli olsa, içeri girmek niyetiyle elini uzatınca, Allahü teâlânın izni ile kapı açılır ve rahatlıkla içeri girerdi. Sohbetinde bulunanlara, hocasından aldığı yüksek ilimleri anlatıp, çok fâideli olurdu, insanlar ondan çok istifâde ettiler.
Sohbetlerine devam edenlerden birisi şöyle anlatır: “Birgün Nizâmüddîn Hâmûş’un huzûrunda bulunuyorduk. Bir ara kalbime ba’zı uygunsuz düşünceler geldi. Keşif yoluyla bu hâlimi anlıyarak, bana döndü ve buyurdu ki: “Kalbini bu türlü düşüncelerden uzak tut. Hak ehli, Allahü teâlânın izni ile herkesin gönlünden geçeni bilebilirler. Allahü teâlâ ise herkesten iyi bilir. Vallahi kırk yıldır ihtilâm olmadım. Sebebi şu idi ki, birgün rûhâniyet âleminden bir cemâat yanıma gelerek, ihtilâm olmamaya gayret etmemi, her ihtilâm olmamda derecemden kaybedeceğimi söylediler. Bu sebepten kırk yıldır bu emre uymaktayım. Onyedi senedir de guslü îcâb ettirecek bir hâlim olmamıştır.”
Mevlânâ Nizâmüddîn hazretlerinin hâli, evliyâlık yolundaki derecesi o kadar yüksek idi ki, huzûruna gelen bir kimsenin kalb hâlini Allahü teâlânın izni ile anlar, o kimse tasavvuf ehli, istidat sahibi bir kimse ise, onunla zühd ve takvâdan konuşurdu. Şayet gelen kimse bid’at ehli, fâsık bir kimse ise, ondan da sıkılır ve rahatsız olurdu. Onlar öyle büyük zâtlar idi ki, karşılaştıkları herkese o kimselerin durumlarına göre konuşurlardı. Birisi ile konuşacakları zaman, kalb gözleriyle o kimsenin durumunu kontrol edip anlarlar, ondan sonra o kimsenin durumuna göre konuşurlardı. Bunun için, insanlara göre konuşmaları farklı olurdu. Bu büyüklerden biri, sevdiklerinden birine buyurdu ki: “Tasavvuf ehlinin hâllerinden anlamıyan kimselerle karşılaştığımızda, onlarla basit mes’elelerden konuşuyoruz. Onlara bu yolun yüksek hâllerinden, kalb ma’rifetlerinden anlatmak istiyorum ve hattâ ba’zan bunun için kendimi zorluyorum, fakat istidâtları olmadığı için konuşamıyorum. Sizinle sohbet ederken de, ba’zan diğer insanlara olduğu gibi konuşmak istiyorum ve hattâ bunun için kendimi zorluyorum, ama onlara olduğu gibi konuşamıyorum.”
Hâce Ubeydüllah-i Ahrâr hazretleri şöyle anlatır: “Mevlânâ Nizâmüddîn-i Hâmûş, güzellik ve letâfettte kemâl derecesinde idi. İnsanların hâllerinden, ahlâklarından çok müteessir olurdu. Sâde olmayı tercih eder, süslenmeden hoşlanmazdı. Kendini bir hiç kabûl ederdi. Kendisinden meydana gelen kerâmetlerin de, hocalarının ve diğer büyüklerimizin latife ve sıfatları olduğunu söylerdi. Çünkü bu büyüklerin âdetleri, gönüllerini benlik da’vâsından uzak tutmak idi.”
Yine Ubeydüllah-i Ahrâr ( radıyallahü anh ) anlatır: “Mevlânâ Nizâmüddîn Hâmûş, bizim memleketimiz olan Taşkend’e geldiği zaman, bizim misâfirimiz olurdu. Biz de bunu büyük ni’met bilir, hizmette kusur etmemeye çalışırdık. Yine birgün bizde misâfir iken bir ara; “Âh! Üzerime bir ağırlık çöktü. Galiba filân kimse geliyor diyerek, Şaş vilâyet tinden bir kimsenin ismini söyledi. Üzerine çöken ağırlık sebebiyle “La havle...” okumaya başladı. Biraz sonra söylediği kimse çıkageldi. Nizâmüddîn Hâmûş, gelen kimseye; “Hoş geldiniz. Beri gelin, nisbetiniz sizden evvel geldi” buyurdu.
Ehl-i sünnet âlimlerinin büyüklerinden olan Seyyîd Şerîf Cürcânî hazretleri, Hâce Alâüddîn-i Attâr’ın sohbetlerinde bulunurdu. “Alâüddîn-i Attâr hazretlerinin sohbetine kavuşunca Rabbimi tanıyabildim” buyurmuştur. Seyyîd Şerîf Cürcânî hazretleri, birgün Hâce Alâüddîn’e arzetti ki: “Efendim, bendenizi talebelerinizden birine havale edin. Sizden sonra onun sohbetlerine devam edeyim.” Bunun üzerine onu, Nizâmüddîn Hâmûş’a havale etti. Seyyîd Şerîf Cürcânî, bundan sonra Mevlânâ Nizâmüddîn’in sohbetlerine devam etti.
Müslümanlar, bir bedenin uzuvları gibidir. Bir bedenin uzuvlarından birinde bir ağrı, sızı olunca; nasıl ki, bütün beden bu ağrı ve sızıyı hisseder, onun te’sîrinde kalırsa, Nizâmüddîn hazretleri de böyle idi. Talebelerinden, Mevlânâ’yı sevenlerden birisi bir sıkıntıya düşmüş olsa, o sıkıntıyı fazlasıyla Mevlânâ hazretleri de çekerdi.
Mevlânâ Nizâmüddîn Hâmûş ( radıyallahü anh ) buyurdu ki:
“Susmak, konuşmaktan çok daha fâidelidir. Susmak ile ve hâl lisânı ile insanlara fâideli olamıyan, konuşmakla hiç fâideli olamaz.”
“Büyüklerin huzûrlarında, sohbetlerinde bulunurken, uygunsuz düşüncelerin kalbe gelmemesine çok gayret ve dikkat etmelidir. Zîrâ bu büyükler, Allahü teâlânın izni ile o düşünceleri anlarlar ve bundan çok müteessir olurlar.”
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Reşehât ayn-ül-hayât (Arabî) sh. 89
2) Reşehât ayn-ül-hayât (Osmanlıca) sh. 163
3) Nefehât-ül-üns tercümesi (Osmanlıca) sh. 438İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
NÛREDDÎN KÂHİRÎ (Ali bin Abdürrahmân)
Şafiî mezhebi fıkıh âlimi. İsmi, Ali bin Abdürrahmân bin Muhammed bin Muhammed bin İsmâil es-Sülûkâmî olup, künyesi Ebü’l-Hasen, lakabı Nûreddîn’dir. 746 (m. 1345) senesinde doğdu. 842 (m. 1438) senesi Muharrem ayında vefât etti. Doğum ve vefât yeri kesin olarak belli değildir.
Nûreddîn Kâhiri; Bülkînî, Ebnâsî ve Esnevî’den fıkıh ilmini; Külâî’den ferâiz ilmini öğrendi. Birçok âlimden Arab dili ve edebiyatını öğrendi. Ebi’l-Harem el-Kalânisî, Behâüddîn bin Halîl’den Buhârî-i şerîfdeki hadîs-i şerîfleri dinledi. Câmi’ul-Ezher’deki hadîs külliyesinde ders verdi. Nihraviyye’de Irâkî’nin yerine nâib oldu. Onun yerine hüküm verdi.
Nûreddîn Kâhirî; âlim, fazilet sahibi, çeşitli ilimlerde mahir bir zât idi. Zamanında herkesin çok istifâde edeceği eserler yazdı. Hac edip, çok defa Mekke-i mükerremede mücavir olarak kaldı. Bedrüddîn Demirî ve başkaları onu övdüler. “Kitâbün fil vesaik” eserlerindendir.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-7, sh. 120
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-5, sh. 238İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
NÜVEYRÎ
Fen ve fıkıh âlimi. İsmi, Muhammed bin Muhammed bin Muhammed bin Ali bin İbrâhim bin Abdülhâlık en-Nüveyri olup, künyesi Ebü’l-Kâsım’dır. Nüveyrî adıyla meşhûr oldu. 801 (m. 1399) senesi Receb ayında, Mısır’da doğdu. 898 (m. 1493) senesi Cemâzil-evvel ayının dördünde, Pazartesi günü Mekke-i mükerremede vefât etti. Mescid-i Harâm’da cenâze namazı kılınıp, Muallâ kabristanına defnedildi.
Nüveyrî, Mısır’ın Nüveyrî köyündendir. Kâhire’ye yerleşti. Orada Kur’ân-ı kerîmi ezberledi. Muhtasar-ı İbn-i Hâcib, Elfiye, Şâtıbiyye ve birçok eserler yanında, Kur’ân-ı kerîmi on kırâat üzere okudu. Mekke-i mükerremede; İbn-ül-Cezerî’den, Zeynüddîn bin Iyâş ve başka âlimlerden icâzet (diploma) aldı. Bisâtî’nin derslerini dinledi. Hirevî, İbn-i Hacer, Zeynüddîn Zerkeşî’den ilim öğrendi. Fıkıh, hadîs, tefsîr, nahiv, sarf, arûz (şiir), mantık, me’ânî beyân, matematik, Astronomi, kırâat ve başka ilimlerde üstün dereceye yükseldi. Bu ilimlere dâir eserler yazdı.
Nüveyri, çok defa hac etti. Mekke’de mücavir olarak kaldı. Gazze, Kudüs, Dımeşk ve başka yerleri dolaştı ve âlimlerle görüştü. Onlardan istifâdesi çok oldu. Çok kimseler de onun fetvâlarından istifâde etti. Din ve fen âlimi idi. Düzgün ve güzel konuşurdu. Çok zekî idi. İnsanlara iyiliği öğretir, haram ve günahlardan sakındırırdı. Kuvvetli îmân sahibi, asîl, her haliyle üstün, talebeye ve muhtaçlara karşı son derece merhametli, tevâzu sahibi, herkese karşı ihsân ve iyiliği çok olan bir zât idi. Ticâret yaparak helâl kazanırdı. Kendisine Beyt-i Makdîs, Mısır, Şam kadılıkları teklif edildi. Fakat o kabûl etmedi. Mısır’da bir medrese yaptırdı. Hanbelî mezhebinde kendisine müracaat edilen bir zât oldu.
Hanbelî mezhebi kadılarından İzzeddîn, onun hakkında; “Onun bir benzeri görülmedi” dedi.
Nüveyrî bir beytinde, Aşare-i mübeşşere ile ilgili şöyle buyurdu: “Muhammed aleyhisselâmdan sonra Allahü teâlânın yarattıklarının en üstünleri; Ebû Bekr, Ömer, Osman, Ali, Sa’d İbni Ebî Vakkâs, Sa’îd bin Zeyd, Abdürrahmân bin Avf, Talhâ, Ebû Ubeyde bin Cerrah, Zübeyr bin Avvâm’dır (r.anhüm).”
Nüveyrî, birçok eser yazdı. Eserlerinden ba’zıları şunlardır: 1- Erûze fin-nahv ves-Sarf vel-arûz vel-Kavâfi, 2-Bugyet-ür-Râgıb şerhu muhtasarı İbn-i Hâcib, 3- Târih-ül-Hulefâ, 4- Tavdîh alet-Tenkîh lil Irâkî, 5- Tekmîl-üş-Şerh-ıl-Muhtasar feri, 6- Şerh-ül-ercûze, 7-Şerh-ül-Câmi-is-Sahîh lil Buhârî, 8-Şerhu Tayyibet-in-Neşrî lil-Cezerî, 9-Şerh-ül-mukaddimât-il-Kâfiye fin-nahv ves-sarf vel-arûz vel-Kâfiye, 10-Kasîde fî ilm-il-felek, 11- El-Kavl-ül-câz limen karee biş-Şâz, 12- Manzûme fil-kırâat-is-selâse.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-11, sh. 286
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-9, sh. 246
3) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 199
4) Brockelmann Sup-2, sh. 21İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ÖMER MUHDÂR BİN ABDÜRRAHMÂN
Evliyânın büyüklerinden. İsmi, Ömer el-Muhdâr bin Abdürrahmân es-Sekkâf’dır. Doğum târihi bilinmemektedir. 833 (m. 1429) senesinde Terim denilen yerde, öğle namazının secdesinde iken vefât etti. Zenbil kabristanına defnedildi. Hâller ve kerâmetler sahibi olup, çok kerâmetleri görüldü. Tarla ve bahçesindeki mahsûlü korumak için bir bekçi bulundurmazdı. Kendisinden izinsiz olarak kim birşey aldı ise, hayvan olsun, insan olsun, derhâl başına bir belâ gelirdi. Bir karga gelip, ona âit olan hurma ağacına konup, hurmalardan yedi. Daha sonra da uçtu gitti. Çok geçmeden geri döndü ve orada öldü.
Talebesi anlatır: “Amcamın bir kızı vardı. Ba’zı kimseler gelip onu istediler. Fakat o, kimseyle evlenmeyi kabûl etmedi. Bu durumu gidip hocam Ömer Muhdâr’a anlattım. Buyurdu ki: “Doğrudur. O kimseyle evlenmiyecek. Ancak, seninle evlenecek ve bir oğlunuz dünyâya gelecek.” Ben fakir bir kimse olduğum için, hocamın buyurduğu evlilik işine ihtimâl vermeyip, uzak gördüm. Aradan çok geçmeden kız benimle evlenmek istedi. Onunla evlendim. Bir oğlumuz dünyâya geldi.”
Birisi gelip, hanımının zînetlerinin çalındığını Ömer Muhdâr’a bildirdi. O da; “Kim çaldı ise üç güne kadar getirsin. Yoksa ölecek” diye nidâ etmesini söyledi ve ayrıca; “Bu üç gün içinde zînetler getirilmezse, ölenin elbisesinde hanımının zînetlerini bulacaksın” buyurdu. O kişi, denileni yaptı. Üç gün sonra birisi öldü. Cebine baktıklarında zînetleri buldular.
Ömer bin Ali isminde birisi, Şahar vâlisi Abdullah bin Ahmed el-Hebî’nin zulm ettiğini Ömer Muhdâr’a söyleyip, şikâyette bulundu. O da; “İbn-ül-Hebî, Şahar’dan sırtında bir gömlekle çıkacak. Bütün malı zorla elinden alınacak, yerine Yemen’den bir başkası geçecek” buyurdu. Çok geçmeden azledildi. Bir gömlekle şehirden çıkarılıp, Aden’e sürüldü.
Çöldeki köylülerden bir grup, Ömer Muhdâr’a âit bir deveyi çalıp, üzerindeki yiyeceği gasbettiler. Ömer Muhdâr, onların reîsine haber gönderip, deveyi üzerindeki eşya ile birlikte göndermesini söyledi. Reîs deveyi gönderdi, fakat eşya ve yiyecekleri göndermedi. Bunun üzerine Ömer Muhdâr buyurdu ki: “Yiyecekleri zorla alan o kimseyi iyi ta’kib ediniz. Biz zayıf olanları değil, iyice semizleşmiş olanları keseriz. Ya’nî kötülüklere bulaşıp, başkalarına zararı çok olan ve artak cezayı hak etmiş olanlara ceza veririz. O kişi yatsı vakti öldürülür.” Aynen buyurduğu gibi oldu.
Ömer Muhdâr, talebelerinden birine, içinde para olan bir küp verdi. O talebe, ailesi için kendilerine yetecek kadarını alıp, ihtiyaçlarına sarfetti. Bu durum, aylarca devam etti. Birgün hanımı merakla, içinde olan parayı saymaya kalktı. Birkaç gün sonra talebe gidip, küpte para kalmadığını arzettiğinde, Ömer Muhdâr buyurdu ki: “İçindeki altınlar sayılmasaydı, daha nice seneler size yeterdi.”
Ömer Muhdâr sevdiklerinden birisine, canının arzu ettiği şeyi sordu. O da taze hurma istediğini söyledi. Mevsim kış olup, hurma zamanı değildi. Ömer Muhdâr, o kimse ile kabristana gidip, ziyârette bulundu. O esnada yanına birisi geldi ve bir müddet onunla görüştü. O kişi; “Bu, arkadaşının yiyeceğidir” diyerek birşey verdi. Ömer Muhdâr da onu aldı ve sevdiği kişiye dönüp; “Bunu alınız” diyerek, canının arzu ettiği taze hurmaları verdi. Sevdiği kişi çok şaşırdı. Hocasının kabristanda görüştüğü kişiden ve taze hurmalardan birşey soramadı.
Ömer Muhdâr, kırk gün süren hac yolculuğunda birşey yiyip içmedi. Yürümekden hiç yorulmadı ve kuvvetinden hiçbir şey kaybetmedi.
Ömer Muhdâr, tek bir nefesde, Allahü tealânın el-Latîf ism-i şerîfini bin defa, el-Hâfız ism-i şerîfini de aynen bin defa okudular.
Birisi Ömer Muhdâr’a bir eziyet ve sıkıntı verdiğinde, mutlaka üç gün sonrasında başına bir musibet gelir, cezasını görürdü. Ancak, tövbe ettiğinde bu musibetten kurtulurdu.
Ömer Muhdâr’ın duâsı müstecâb olup, kabûl olurdu. Nice kimseler gelip duâ istediler ve maksadlarına kavuştular. Hasta birisi gelip duâ istedi. Çok geçmeden hastalıktan kurtulduğu görüldü. Bir kadıncağız, şiddetli bir başağrısına tutuldu ve hiçbir ilâç fayda vermedi. Ona haber gönderip duâ istedi. Afiyetle duâ ettiğinde, kadıncağız derhâl iyileşti, ağrıdan eser kalmadı.
Birisi gelip para kesesini kaybettiğini ve kazancının gittiğini söyleyip duâ istedi. “Onu alanı görüyorum. Falan yerde sana verecek” buyurdu. Dediği gibi oldu.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild-2, sh. 222İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ÖMER RÛŞENÎ
Osmanlılar zamanında yetişen evliyânın büyüklerinden. Halvetiyye yolunda Rûşeniyye kolunun kurucusudur. İsmi, Ömer Rûşenî olup, Dede Ömer Rûşenî diye tanınmıştır. Halvetî yolunun ilen gelen âlim ve âriflerindendir. Aydın vilâyetinin Güzelhisar köyünde doğdu. Kaynaklarda doğum târihine rastlanmamıştır. Aydınlı olduğu için, şiirlerinde Rûşenî (Aydınlık) mahlasını, takma adını kullanmıştır. 892 (m. 1487) senesinde Tebrîz’de, Kur’ân-ı kerîm okurken vefât etti. Selçuk Hâtun tarafından kendisi için yaptırılmış olan dergâhta medfûndur.
Güzelhisar’da doğup yetişen Ömer Rûşenî, ilim tahsili için Bursa’ya geldi. Yeşil Câmi imâretinde bulunan medreseye yerleşti. Orada bir müddet zâhirî ilimleri tahsil ettikten sonra, içinde tasavvuf yoluna girme arzusu çoğalıp, Bursa’dan ayrılarak Karaman beldesine gitti. Seyyid Yahyâ Şirvânî hazretlerinin büyük kardeşi Alâüddîn Ali Aydınî’nin talebeleri arasına girdi. Daha sonra Şirvan’ın nahiyelerinden olan Bakü’ye giderek, Seyyid Yahyâ-yı Şirvânî hazretlerinin sohbet ve hizmetine girdi. Kısa zamanda yükselerek hocasının önde gelen talebelerinden, nihâyet halîfelerinden oldu.
Seyyid Yahyâ-yı Şirvânî’nin sohbetlerine kavuştuktan sonra, kendisini ilme daha çok verdi. Çok sıkı riyâzetler çekti. Nefsin terbiyesi için çok gayret etti. Bunun için nefsin arzularını yapmazdı. Bu yoldaki gayret ve istidâdının fazlalığı sebebiyle, kısa zamanda çok yükseldi.
Hocasının vefâtından sonra, bir müddet Karabağ’da kaldı. Selçuklu sultanlarından Kerîm Hân’ın onu da’vet etmesi üzerine Tebrîz’e gitti. Orada kendisi için yaptırılan zaviyeye yerleşti. Vefâtına kadar orada hizmet etti. Çok talebe yetiştirdi. İlim ve feyz kaynağı oldu. Talebelerinin en yükseklerinden birisi, Halvetiyye yolunun kollarından olan “Gülşeniyye” kolunun kurucu olan ve Gülşenî diye tanınan İbrâhim bin Muhammed hazretleridir.
Dede Ömer Rûşenî hazretleri, Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) ve O’nun vârisleri olan hakîkî İslâm âlimlerinin tam bir âşığı idi. Sevgili Peygamberimiz için yazmış olduğu Türkçe ve Fârisî na’tları (O’nun vasıflarını anlatarak öven şiirleri) çok kıymetli olup, bu na’tlara pekçok şâir tarafından nazireler yapılmış, ya’nî aynen onun vezin ve kâfiyesi ile şiirler söylenmiştir.
Peygamberimiz ( aleyhisselâm ) için yazdığı na’t-ı şerîfi:
Ey Risâlet bostanında harâmân serv kad.
Vay nübüvvet bahçesinde yasemîn bu lâle had.
Adı Ahmed bî adettir yâ Nebiyyallah velî.
Sen bir Ahmed’sin ki, senden görünür nûr-i ehad.
Sad aynın (gözün), mîm ağzın, dâl zülfün göreli,
Yâ Nebî, gitmez dilimden bir nefes zikr, hamd.
Konmadı Âyine-i bi rengine kerd gubâr,
Sîne-i bî gine ki gelmeyeyim ben hıkd ve hased.
Enbiyânın herbirinin var nihâyet ilmine,
Hak sana verdi ki, ilim ve hikmete yok had ve hudud.
Manzûm tasavvuf ta’rîfi:
Tasavvuf; “Terk-i da’vâdır” demişler,
Dahî; “Kitmân-ı ma’nâdır” demişler.
Tasavvuf; “Terk-i kîl-ü-kâle” derler,
Hemen “Vecd-ü -semâ-ü -hâle” derler.
Tasavvuf; “Hıfz-ı evkât’a demişler,
Tasavvuf; “Terk-i tâmât”a demişler.
Tasavvuf; babıdır bez-ü-atânın,
Tasavvuf; beytidir mikr-ü-vefânın,
Tasavvuf; bir hidâyettir Hudâdan,
Bunu ben söylemedim bil hevâdan.
Tasavvuf; dâim olmaktur mürâkıb,
Olup iste gece hâlin muhasip.
Tasavvuf; etmemekliktir tasalluf,
Hakkın emrine etmeyip tasarruf.
Tasavvuf; kalbi Hakka bağlamaktır.
Yüreğin aşk odiyle dağlamaktır.
Tasavvuf; hüsn-i hulk ile edebdir.
Velî, Hüsn-i edeb, i’tâ-yı Rabdır.
Tasavvuf; bilmekdir etvâr-ı kalbi,
Eridüp koymıya kalbinde kalbi.
Tasavvuf; yâr olup, bâr olmamaktır.
Gül-i gülzâr olup, har olmamaktır.
Cihanın Şahı (Abdullah-i Ensâr),
Demiş: Yâr ol velî bâr olma zinhar.
Düşüben aşk odına bî tekellüf,
Yanıp günü kül olmaktır tasavvuf.
Yanan bir şem’ıdır Hakkın tasavvuf,
Dememektir iyiye, yavuza “tüf”.
İrâdettir demiş ba’zısı tasavvuf,
Demeyüp şeyhine, üstadına “yüf”.
Kerâmet satmamaktır tasavvuf,
Hakkın işinde etmeyüp tasarruf.
Vefâ göstermedir mânendi Yûsuf,
Ganîmet bilmedir vakti tasavvuf.
Geçen ömür içün edip teessüf,
Cefâ eden keşan içün telettuf.
Demiş Zünnûn-i Mısrî kim tasavvuf,
“Kabûl-i şer”dir, terk-i tekellüf.
Demiş; Ma’rûf-i Kerhî kim tasavvuf,
Temellüktür, tahalluktur, telettuf.
Ebû Bekr-ü-Ömer der kim tasavvuf,
Ta’arruftur, ta’arruftur, ta’arruf.
Denilmiştir tasavvuf mâsebaktan,
Sükûn-i kalbdir, maduna Haktan.
Demiştir bu sözü Hamdûn Kassâr,
Mürîd-i Ebû Türâb Şeyh-i ebrâr.
Tasavvuf; oldur olup çeşm-i tayyar,
Ola ahvâl-i kalbi ayn-i seyyar.
Demişler bu sözü sâhib icabet,
Nedir dense tasavvuf? de: İnâbet.
Ebû Osman Mekkî’nin sözüdür
Tasavvuf zühd-ü-takvânın özüdür.
Demiştir kim tasavvuf Bişr-i Hafî
Eridüb etmedir gönlünü nâfî’.
Tasavvuftur diyen İbrâhim Edhem,
Tarikatta hakkın durmağı Muhkem.
Tasavvuftur denilmiş üns-ü-kurbet,
Arayenden sürünüp havf-ü-heybet
Tasavvuf; buğz-ı dünyâyı denîdir.
Bu sözü söyliyen bil “Rûşenî’dir.
Kitabında demiş sâhib-i tasavvuf,
Cemi’i (10) dur erkân-ı tasavvuf.
Tasavvuftur denilmiş safvet-i kalb,
Hudâdan gayriden kalbin edüp kalb
Tasavvuf halktan kaçmağa derler,
Öziyçün Hakka yol açmağa derler.
Kerâmet satmamaktır kerâmet,
Kerâmet denilmiş terk-i âdet.
Muhib, Mahbûbla ey sâhib-i saadet,
Görüp söyleşmedir keşf-ü-kerâmet.
Yine bir na’t-ı şerîf:
Çün doğup tuttu cihan yüzünü hüsnün güneşi,
Kim ola sevmiye bu veçhile sen mahveşi.
Türk ve Kürd ve Acem ve Hind bilir bunu ki, sen,
Hâşimî’sin, Arabî’sin, Medenî’sin, Kureşî.
Sensin ol Pişt-ü-penah melek-ü-ins-ü-peri
Enbiyânın güzeli sevgilisi hûb-ü-hoşî
Parmağından akıtıp âb-ı revân bahş-ı revân,
Nice yüzbin kişiden ref idiser sen ateşi (susuzluğu).
Sen emîre kul olan, her ne kadar müdbir ise,
Bende-i makbil olur misl-i Bilâl-i Habeşî.
Dîk-i hikmetde pişirdi çü seni Sevgili Hak.
Cibril olsa, nola matbahının himyekeşî
Üzülür ırkı Ebû Cehl gibi ebter olur.
Sen Ebü’l-Kâsım ile her kim iderse güreşi.
Vedduhâ virdine velleyl okurum sünbülüne,
“Rûşenî” virdin okur küll-i gadât-ı ve işâ...
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1008
2) Tâcüt-üt-tevârih cild-2, sh. 539
3) Menâkıb-ı İbrâhim Gülşenî sh. 3
4) Osmanlı Müellifleri cild-1, sh. 69İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
PÎR İLYÂS
Anadolu’da yetişen evliyânın büyüklerinden. İsmi, Şücâeddîn İlyâs’dır. Gümüşlüzâde diye de bilinir. Amasyalı olup, doğum târihi bilinmemektedir. 813 (m. 1410) senesinde vefât etti. Amasya’da Sevâdiye denilen mahalledeki mezarlığın başında bulunan küçük tepe üzerindeki pirler türbesinde medfûndur.
Zamanındaki âlimlerden aklî ve naklî ilimleri tahsil etti. Beldesindeki âlimler arasında önemli bir yeri olan Pîr İlyâs, Amasya müftîliği vazîfesini yürüttü. Timur Hân Amasya’yı aldığı zaman, onu Türkistan’da bulunan Şirvan ahâlisinin istifâdesi için gönderdi. Ona ihtiyâcını karşılayabilecek kadar bir maaş verilmesini emretti. Pîr İlyâs’in Şirvan’a gitmesinden sonra, yeğeni Gümüşlüzâde Celâleddîn Abdürrahmân Çelebi Amasya Müftîsi oldu. Pîr İlyâs, Şirvan’da ilim öğretmekle meşgûl olduğu sırada, ârif-i billah Sadreddîn eş-Şirvânî’nin sohbetiyle şereflendi. Onun yanında kırk gün halvette kaldı. Halvet esnasında; riyâzet (nefsin istediği şeyleri yapmamak), mücâhede (nefsin istemediği şeyleri yapmak) ile ve ibâdet etmekle meşgûl oldu. Daha sonra aslî vatana dönüp, oniki sene müddetle mücâhede ve riyâzetle meşgûl oldu. Kemâle geldi. Zeynüddîn-i Hafi hazretlerinin şöhretini duyunca, Horasan’a gidip onun sohbetinde bulunmaya karar verdi. Bu sırada bir gece rü’yâsında Resûlullah efendimizi ( aleyhisselâm ) gördü. Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Yâ İlyâs, Sadreddîn’e git, Sadreddîn’e git” buyurdu. Resûlullahın emriyle, Şeyh Sadreddîn Şirvânî’ye gitmeye karar verdi. Ona tekrar talebe olmak üzere yola çıktı. Şeyh İlyâs o beldeye yaklaştığı zaman, Sadreddîn Şirvânî hazretleri talebelerine; “Pîr İlyâs geliyor, onu karşılayın” buyurdu. Dergâha varıp, o mübârek zâtın önüne diz çöküp elini öptü. Bunun üzerine; “Ey Molla İlyâs, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) yol göstermesi ni’metine herkes kavuşamaz” buyurdu ve onun gördüğü rü’yâyı bildiğini işâret etti. Bundan sonra Pîr İlyâs, Şeyh Sadreddîn Şirvânî’nin hizmetinde uzun müddet kalıp, mücâhede ve riyâzetle meşgûl oldu. Timur Hân’ın vefâtından sonra, 809 (m. 1406) senesinde, hocasının izniyle sıla-i rahm için memleketine döndü. Hocasının vefâtı haberini duyunca, Amasya’da Târiyye diye meşhûr olan Gümüşlü Câmii’nin yanında bulunan Gümüşlüoğlu Dergâhı’nda talebe yetiştirip, Allahü teâlânın yüce dînini, Resûlullah’ın ( aleyhisselâm ) güzel ahlâkını anlatmağa ve yaymaya başladı. Bu vazîfeyle meşgûl olurken Allahü teâlânın rahmetine kavuştu.
Nakl olunur ki; Pîr İlyâs hazretleri vefât ettiği zaman, yıkayan kişi, mübârek cesedini bir nehir kenarında teneşir üzerine koyup yıkamaya başladı. Bu sırada teneşirin bir ayağının bulunduğu yer çöküp cesedi yere düşmek üzereyken, Pîr İlyâs, mübârek elleriyle teneşirin bir tarafına yapışıp kendini düşmekten kurtardı ve teneşiri de düzeltti. Bu vesileyle, Allahü teâlânın sevgili kulları olan evliyânın ölmediğini ve dirilik alâmetlerinin onlardan her zaman zuhur edebileceğini bildirmiş oldu.
Timur Hân’ın âdeti, gittiği beldenin âlimlerini imtihan eder, kendi ilmî hey’eti tarafından sorulan sorulara cevap verdiği takdîrde o âlimi mükâfatlandırırdı. Amasya’ya geldiği zaman, o şehrin âlimlerini imtihana da’vet etti. İleri gelen âlimlerinden Pîr İlyâs, Timur Hân’ın oğlu Abdülcebbâr’ın başkanlığındaki hey’etin en zor gördüğü on soruyu cevaplandırıp mükâfata hak kazandı.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 93
2) Amasya Târihi cild-1, sh. 188, 240 cild-3, sh. 166, 168, 183
3) Tâc-üt-tevârihİSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
REMLÎ ŞÂFİÎ
Fıkıh âlimi ve evliyânın büyüklerinden. İsmi, Ahmed bin Hüseyn bin Hasen bin Ali bin Yûsuf bin Ali bin Raslân el-Makdisî er-Remlî’dir. Künyesi Ebü’l-Abbâs olup, lakabı Şihâbüddîn’dir. İbn-i Raslân diye de bilinmektedir. 773 (m. 1371) senesinde Filistin’in Remle köyünde doğdu. 844 (m. 1440) senesi Şa’bân ayının ondördünde, Kudüs’te vefât etti. Ebû Abdullah el-Kuraşî’nin yanına defnedildi.
Şihâbüddîn Remlî, on yaşında iken Kur’ân-ı kerîmi ezberledi. El-Kalkaşendî ve İbn-ül-Hâim’den el-Hâvî adlı eseri okudu. Daha sonra medresede bir müddet ders verdi. Sonra bu görevden ayrılıp, tasavvufla meşgûl olmaya başladı. Bir süre halvette kalıp, kimseyle konuşmadı. Halvetten çıkınca, birçok âlimden hadîs-i şerîf dinledi ve tasavvuf yolunun büyüklerinin sohbetlerinde bulundu. Diğer ilimleri de tahsil eden İbn-i Raslân; fıkıh, usûl-i fıkıh ve Arabî ilimlerde İmâm oldu.
Ebü’l-Abbâs Remlî, ibâdete çok önem verirdi. Emîr Hüsâmeddîn Hasen, Kudüs’te bir medrese yaptırarak, oranın hocalığını İbn-i Raslân’a verdi ve günlük olarak on dirhem verilmesini kararlaştırdı. O ise bu görevi kabûl etmedi.
İbn-i Raslân, insanlara Allahü teâlânın sevgisini aşılardı. Gündüzleri oruç tutar, geceleri ibâdetle geçirirdi. Geceleri çok az uyurdu. Çok hayır sahibi idi.
Sehâvî onun hakkında şöyle demektedir: “İbn-i Raslân’ın zühdü, vera’ı sünnet-i seniyyeye uyması ve akidesinin sıhhati husûsunda icma’ (âlimlerin söz birliği) vardır. Zîrâ onun zamanında, bu konuda aksini söyleyen çıkmamıştır. Onu gören herkes iyiliğine şâhid oldular.”
İbn-i Ebî Uzeybe şöyle anlatır: “İbn-i Raslân, duâları kabûl olunan bir zât idi. El-Alâ el-Buhârî ile İbn-i Ebi’l-Vefâ’nın ziyâfetinde bir araya geldiği zaman, el-Alâ ona çok ta’zimde bulundu. Yemekten sonra onun eline su dökmeye başladı. O da el-Alâ’ya duâ etti. El-Alâ ise, onun duâsına âmin deyip ağladı. İbn-i Raslân da onun eline su dökmek istedi ise de, o buna imkân vermemiştir. El-Alâ, onun gibisini görmediğini söyledi.”
Münâvî, tabakât-ül-evliyâ kitabında şöyle anlatır: “Şihâbüddîn Remlî, “Ez-Zehed” adlı eserini tamamladığı zaman, deniz kenarına getirip, üzerine taş bağlıyarak denizin dibine attı ve; “Ey Allahım, eğer bu kitap, senin rızân için ihlâs ile halisane olarak yazılmış ise yukarıya çıkar, yoksa imha eyle” diyerek duâ etti. Biraz sonra kitap denizin dibinden yükselip, suyun yüzüne çıktı. Kitap hiç ıslanmamış ve bir harfi dahî silinmemişti.”
Şöyle anlatılır: “Kâşif-ür-Remle, İbn-i Raslân’ın talebesi olan Muhammed el-Müşemmer denilen şahsı dövdü. O talebe, hocasından yardım istedi. Kâşif-ür-Remle, talebeye, “Eğer hocanda bir burhan (delîl) varsa, onu şu hurma ağacında göstersin” dedi. Hurma ağacı, onların önünde gövdesi üzerinde duruyor iken, birden yere yıkıldı. Kâşif-ür-Remle bu durumu görünce, derhâl İbn-i Raslân’ın huzûruna giderek tövbe etti ve ayaklarına kapanarak af diledi.”
Kim onun kabri, ile Ebû Abdullah el-Kuraşî’nin kabri arasında istediği bir işi için Allahü teâlâya duâ ederse, cenâb-ı Hak tarafından duâsının kabûl edildiği söylenmektedir.
Hüseyn el-Kürdî, onu vefâtından sonra rü’yâsında gördü. “Allahü teâlâ sana nasıl muâmele etti?” diye sordu. O da cevaben; “Allahü teâlâ beni huzûrunda durdurup; “Ey Ahmed, sana ilim verdim! Onunla ne yaptın?” diye sordu. Ben de; “İlim öğrendim, öğrendiğimle amel ettim” dedim. “Doğru söyledin ey Ahmed! Benden ne dilersen iste” buyurdu. Ben de; “Benim cenâze namazımı kılanları mağfiret eyle” dedim. Allahü teâlâ; “Cenâze namazını kılanları ve cenâzende bulunanları mağfiret ettim” buyurdu” dedi.
Şihâbüddîn Remlî, çeşitli ilim dallarına dâir birçok eser yazdı. Bunlardan ba’zıları şunlardır:
1-Şerhu minhâc-il-vüsûl ilâ ilm-il-usûl li-Beydâvî, 2-Şerhu Milhat-il-i’râb, 3-Şerhu Sahîh-il-Buhârî: Üç cild olup, hac babına kadar gelmiştir. 4-Nazm-ül-kırâat-is-selâs ez-zâide ales-seb’, 5-Safvet-üz-zebed, 6-Şerhu Sünen-i Ebî Dâvûd, 7-Tabakât-üş-Şâfiiyye, 8-Tashîl-ül-Hâvî, 9-İ’râb-ül-Elfiye, 10-Şerhu Ercûzet-iz-zebed, 11-Muhtasar-ur-Ravda, 12-Muhtasar-ül-Minhâc, 13-Muhtasaru Ebdeb-il-Kâdî lil-Gazzî, 14-Muhtasaru hayât-il-hayevân, 15-Muhtasar-ül-Ezbâr.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-1, sh. 204
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-1, sh. 282
3) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 248
4) El-A’lâm cild 1, sh. 117
5) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild-1, sh. 321
6) Keşf-üz-zünûn cild-1, sh. 154, 554, 626 cild-2, sh. 1006, 1797, 1817
7) İzâh-ül-meknûn cild-1, sh. 330 cild-2, sh. 589
? Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1059
9) Brockelmann Sup. sh. 113İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
RIDVÂN AKABÎ
Kırâat, hadîs ve Şafiî mezhebi fıkıh âlimi. İsmi, Rıdvan bin Muhammed bin Yûsuf bin Selâme bin Behâ bin Sa’îd’dir. Künyesi Ebû Nâim ve Ebû Rıdâ, lakabı Zeynüddîn’dir. 759 (m. 1367) senesinde Münye-i Ukbe’de, doğdu. Hankâh-ı Şeyhû kasabasında büyüdü. Akabî, Kahiri, Sahrâvî ve Mukrî nisbet edildi. 852 (m. 1448) yılında Kâhire’de vefât etti. Emîr Kaçmaz türbesine defnedildi.
Küçük yaşta Kur’ân-ı kerîmi ezberleyen Rıdvan Akabî, zamanın en meşhûr âlimlerinden kırâat ilmini öğrendi. Yedi meşhûr kırâat âliminin herbirinin okuyuşlarına göre Kur’ân-ı kerîmi okumaya çalıştı. İmâm-ı Nâfi’ kırâatinden başkasını tam olarak öğrendi. İmâm-ı Nâfi’ kırâatini tamamlayamadı. Nûr Ebü’l-Hasen Ali Demirî Mâlîkî, Şemseddîn Gumarî, Zekiyyüddîn Ebü’l-Bereket, Si’ridî Mâlikî, Ebû Hayyân, Ya’kûb Cevşenî, Şemseddîn Neşvâ Hanefî, nûr bin Selâme, İbn-i Cezerî, İbn-i Zerâtîtî, Osman Bermâvî, Nâsıreddîn bin Keştagdî, Askalânî, İbn-i Kâsıh ve daha birçok âlimden kırâat ilimlerini öğrendi. Tahsili boyunca; Kâhire, Kudüs ve Hicaz’a gidip geldi. Gittiği yerlerin âlimlerinden istifâde etti. Kırâat ilminin yanında; fıkıh, usûl-i fıkıh, hadîs, kelâm, mantık, Arab edebiyatına dâir ilimleri de tahsil etti. Bilhassa hadîs râvîleri hakkında, Mısır’ın en ileri gelen âlimi oldu. Zamanın meşhûr âlimlerinden olan Bülkînî, İbn-i Mülakkın, Sadreddîn Menâvî, İzz bin Cemâ’a, Sadreddîn îbşîtî, Şemseddîn Kalyûbî, Şemseddîn Irâkî, Şemseddîn Şatnûfi gibi büyüklerin sohbetlerinde ve derslerinde bulundu. Onların ilimlerinden istifâde edip, icâzet aldı.
Tahsilinin sonunda, birçok ilimlerde söz sahibi oldu. Kırâat ve hadîs ilimlerinde zamanının bir tanesi idi. Dört mezhebin inceliklerine vâkıftı. Şafiî mezhebine göre fetvâ verirdi. Kâhire ve çevresinin nikâh nâibliği ile vazîfelendirildi. Daha sonra Zeynüddîn Zerkeşî’nin yerine Şeyhûniyye Medresesi’nin idâreciliğine ta’yin edildi. Merc Câmii’nde hatîblik yaptı. Bu vazîfeleri esnasında ve günlük hayâtında insanlara nasihatlerde bulundu. Ehl-i sünnet i’tikâdına göre îmânlarını düzeltmelerini, Allahü teâlânın emir ve yasaklarını öğrenerek onlara uymalarını, Selef-i sâlihînin doğru ve güzel yolundan ayrılmamalarını tavsiye ederdi. Kendisine herkes tarafından, her husûsta i’timâd edilirdi. Sözünde doğru, muamelâtında mütevâzî, ahlâkında güzel, ilminde çok cömertti. Dünyâ malına ehemmiyet vermezdi. Pek güzel hattıyla yazmış olduğu nadide eserleri, insanların birşeyler öğrenmesini ümîd ederek istiyenlere verirdi. Aza kanâat eder, eline geçeni fakirlere verir, Allah yolunda harcardı. Uzun ömründe, güzel ahlâkı hiç değişmedi. Selef-i sâlihînin güzel yolundan ayrılmadı. Çok namazlar kılar, insanlara Allahü teâlânın emir ve yasaklarını öğretmek için adetâ çırpınırdı. Herkese karşı yumuşak ve merhametli davranır, kimseyi kırmazdı. Pekçok talebe yetiştirip, kıymetli eserler yazdı. Birçok kimseye, Allahü teâlânın mübârek kelâmını doğru olarak okumayı öğretmekle şereflendi.
Hadîs-i şerîflerle ilgili “El-Erbe’ûn-el-mütebâyine”, târih ve âlimlerin hayatlarına dâir “El-Müntekâ min tabakât-il-fukahâ” ve “Tabakât-ül-huffaz-iş-Şâfiiyyîn” adlı kitaplar, yazmış olduğu eserlerden ba’zılarıdır.
Vefâtında, zamanın ileri gelenleri, devlet adamları ve âlimler hazır bulundular. Onun ölümüne üzülmeyen kalmadı. Bilhassa hadîs-i şerîf ilmiyle uğraşanlar en büyük dayanaklarını kaybetmişlerdi.
Pek güzel şiirler da yazan Zeynüddîn Mükrî, bir şiirinde şöyle buyurur:
“Ey yüce insan, Allahın kullarına acı.
Zayıf ve kimsesizlere acıyana da, en büyük acır.”
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-3, sh. 227
2) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 369
3) Mu’cem-ül-müellifîn cild-4, sh. 166
4) İzâh-ül-meknûn cild-1, sh. 53
5) El-A’lâm cild-3, sh. 27
İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
RÛYÂNÎ
Evliyânın büyüklerinden. İsmi, Nasrullah bin Abdürrahmân bin Ahmed bin İsmâil el-Acemî’dir. Künyesi Ebü’l-Feth olup, lakabı Celâlüddîn’dir. Er-Rûyânî nisbetiyle meşhûr oldu. Nesebi Eshâb-ı Kirâmdan Enes bin Mâlik’e kadar ulaşmaktadır. 766 (m. 1365) senesinde, İran’ın Taberistan taraflarında bulunan Rûyân beldesinin Kücûr kasabasında doğdu. 833 (m. 1430) senesinde Kâhire’de vefât etti ve orada defnedildi.
Memleketinde büyüyüp, orada çeşitli ilimleri tahsil etti. 800 (m. 1397) senesinde Kâhire’ye gitti. Orada da ulemânın ve meşâyıhın ileri gelenleriyle görüşüp, onlardan istifâde etti. Hikmet ve tasavvuf ilimlerinde yükseldi. Hat yazmada meşhûr oldu. Çok güzel yazı yazardı. Arabî ilimleri öğrendi. Arabca, Farsça ve Türkçe lisanlarını çok iyi bilirdi.
Kâhire’de devlet adamlarıyla ve zamanının ileri gelenleriyle karşılaşıp, onlardan çok fazla iltifât ve ihsân gördü, ilme olan bağlılığından, kıymetli kitapları topladı. Mensûriyye Medresesi’nde yüksek maaşla müderrisliğe ta’yin edildi. Halîlî dergâhının yanındaki evini vakfetti. Fakirlerin ve garîblerin kalabileceği zaviye hâline getirdi. Bu dergâh “Zâviyetü Nasrullah” diye meşhûr oldu. Zaviyeden yol tarafına, sâdece küçük bir pencere açtırdı. Orada, Muhyiddîn-i İbni Arabî’nin Füsûs-ül-Hikem ve diğer eserlerini okuttu.
Melik Nasır, ona bir ara sır kâtipliğini teklif etti. O ise kabûl etmedi. Buna benzer dört teklifte bulunmasına rağmen kabûl etmedi. Bunun üzerine Melik Nasır ile arası açıldı. Bundan dolayı çok üzüldü. Veba (tâ’ûn) hastalığına tutuldu ve bu hastalıktan vefât etti. Halîlî dergâhının yakınındaki dergâhına defnedildi.
Ondan, Şemsüddîn eş-Şirvânî gibi birçok zâtlar ilim öğrendi ve sohbetlerinde bulundu.
Nasrullah Rûyânî; çok fasih konuşan, araştırıcı, dünyâ mes’elelerini iyi bilen, ma’nevî ilimlerde yüksek dereceye sâhib bir zât idi. Fıkıh ilmini de bilirdi. Garîbleri ve fakirleri korur, onları yedirip giydirmeyi severdi. Ona ihtiyâç içinde gelenlerle ilgilenir, onların işlerini görür ve ihtiyâçlarını pazardan te’min ederdi. Elinde olanları dâima ihtiyâç sahiblerine dağıtmayı gaye edinmişti. Çevresindekilerle iyi geçinir, gerek hareketleri, gerekse sözleriyle kimseyi üzmezdi. Çok edebli ve hoşsohbet idi. Fakirler için evini dergâh hâline getirmiş ve o dergâh için de büyük bir araziyi vakfetmişti.
İbn-i Tagriberdî onun için diyor ki: “Onun değişik ilimlerde birçok eserleri vardır. Kıymetli ma’denî eşyalar yapma san’atında da mahir idi. Bir defasında babası için, yılanın üzerine konulduğu zaman, ya öldüren veya kaçıran bir yüzük yapmıştı. Babası buna çok hayret edip, ona birçok hediyeler verdi. Bu nev’inden olarak, büyük bir arazisini de ona hediye etti. Şimdi o arazinin, Halîlî dergâhı yanındaki dergâhı için vakfolduğunu zannediyorum. Onun devlet erkânı yanında çok i’tibârı vardı.”
Nasrullah-i Rûyânî’nin “Gunyet-üt-tâlib fimâ iştemele aleyhi el-Vehmi min el-Metâlib” ve “İ’lâm-üş-şühûd bi Hakâik-il-vücûd” adlı eserleri vardır.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-13, sh. 96
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-10, sh. 198
3) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 206
4) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 493
5) El-A’lâm cild-8, sh. 30
6) İzâh-ül-meknûn cild-1, sh. 103İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
SA’DÜDDÎN-İ KAŞGÂRÎ
Türkistan’da yetişen evliyânın büyüklerinden, Kaşgarlı olup, Nizâm-ı Hâmûş’un talebesi ve Molla Câmî’nin hocasıdır. 860 (m. 1456) senesinde vefât etti.
Sa’düddîn’in babası, ticâret yapmak için kervanlarla uzak memleketlere giderdi. Babası, küçük yaşdaki Sa’düddîn’i, çeşitli ülkeleri görüp, bilgi edinmesi için yanında götürürdü. Oğlunun iyi yetişmesi için hiçbir fedâkârlıktan çekinmezdi. Sa’düddîn, babasının verdiği din terbiyesi ile büyütülüyor, etrâfına örnek bir kimse olacak şekilde yetiştiriliyordu. Bir defasında, oniki yaşında bulunan Sa’düddîn, babası ile ticâret için sefere çıkmıştı. Bir kervansarayda konakladılar. Sa’düddîn, kervansarayın kapısında otururken, oraya bir grup tüccâr gelip, konuşmağa başladılar. Aralarındaki hesabı görebilmeleri için, birbirlerine bağırıp çağırmaları, uzun zaman devam etti. Derken çekişmeğe başladılar. Tüccârların bu hâlini seyreden Sa’düddîn, birden ağlamaya başladı. Tüccârlar, çocuğun hiçbir sebep yokken ağlamasına hayret edip sebebini sordular. Onların bu sorusuna Sa’düddîn; “Sizin yüzünüzden ağlıyorum. Sabahtanberi buradayım, dünyâ hırsı yüzünden kavga edip duruyorsunuz. Bir ân için olsun, Allahü teâlânın ismini anıp O’ndan bahsetmediniz. O’nun emir ve yasaklarından hiç konuşmadınız. Size acıdığım için ağlıyor, Cehenneme düşmemeniz için de duâ ediyorum” dedi. Tüccârlar, çocuğun bu hâline hayran oldular ve hepsi yaptıklarına tövbe edip, helâlleşerek işlerini bitirdiler.
Bu hâdiseyi işiten Sa’düddîn’in babası, oğlunun ileride büyük bir insan olacağını anlayıp, her fedâkârlığa katlanarak okutmağa başladı. Sa’düddîn, üstün zekâsı ile kısa zamanda; tefsîr, hadîs, fıkıh gibi naklî ilimleri ve zamanın fen bilgilerini öğrendi. Bu ilimlerde derin âlim oldu ve kitaplar yazdı. Bu arada nefsini terbiye etmek için uğraşıyor, bir mürşide talebe olmak ihtiyâcını hissediyordu. Nihâyet Nizâm-ı Hâmûş hazretlerinin ismini işitip, huzûruna gitti. Kendisini talebeliğe kabûl etmesi için yalvardı. Talebeliğe kabûl olununca, çok sevinerek şükür secdesine kapanan Sa’düddîn-i Kaşgârî, hocasının her emrini hemen yapar, hizmetiyle şereflenmeye can atardı. Burada da gayreti ile, kısa zamanda Nizâm-ı Hâmûş’un en önde gelen talebesi oldu. Hocasının sohbetleriyle olgunlaşıp yetişti ve halîfesi, vekîli olmakla şereflendi.
Sa’düddîn-i Kaşgârî anlattı: “Hocam Nizâm hazretlerinin sohbetiyle yıllarca şereflendikten sonra birgün, hacca gitme arzusu bende çok fazlalaştı. Hocama durumu anlattım ve izin istedim. Bana buyurdu ki: “Bu sene hacca giden kâfilelerin içine ısrarla baktığım hâlde seni göremiyorum.” Bu söz üzerine “Peki” dedim. Fakat üzüldüğümü anlayınca da; “Üzülme! İnsâallah, birgün elbette gitmek nasîb olacak. Sen, yine de gördüğün rü’yâları Şeyh Zeynüddîn’e gidip anlat, o sana gereken cevâbı verir” diye de emrettiler. Ben yine, “Başüstüne efendim” diyerek Zeynüddîn Efendiye gittim. Zeynüddîn Hafi, Horasan’da meşhûr olan bir hoca idi, pekçok talebeleri vardı. Zeynüddîn hazretlerine durumumu ve gördüğüm rü’yâları anlatarak, hacca gitmek arzumu bildirdim. Zeynüddîn Efendi; “Sa’düddîn! Buraya kadar yorulup gelmişsin. Artık burada bizim yanımızda kal ve bizim talebemiz ol” dedi. Ben de, “Efendim! Benim hocam var ve hayattadır. Bir kimsenin üstadı var iken başka birine bağlanması uygun mudur?” dedim. Bu suâlime de; “İstihâre ediniz” diye cevap verdi. Ben; “Kendime güvenim olmadığı için, yapacağım istihâreye de i’timâd edemem” dedim. Zeynüddîn Efendi ısrar ile; “Sen istihâre et, biz de eder neticeye varırız” dedi. O gece istihâre namazı kıldım ve cenâb-ı Hakka duâ ederek uyudum. Rü’yâmda, Silsile-i âliyye isimli âlim ve evliyânın pekçoğu Hirat’a ziyârete gelmişler. Zeynüddîn Efendi de orada idi. O velîlerin, Zeynüddîn Efendiye karşı hâlleri soğuk idi. Kendi aralarında konuşuyorlar, ona hiç iltifât etmiyorlardı. Gece uyandığımda anladım ki bir kimsenin üstadı var iken başkasına bağlanması uygun değildir. Sabah olunca, Zeynüddîn Efendiye gittim. Daha ben konuşmaya başlamadan; “Yol birdir. Bütün yollar aynı noktaya çıkar. Sen yine eski yoluna devam et Eğer bir müşkilin olursa, bizden yardım isteyebilirsin. Sana yardıma hazırız” dedi. Meğer o da gece rü’yâsında, gayet büyük ve heybetli bir ağacın dalını kesmeye çalışmış, fakat bir türlü başaramamış. Bu rü’yâsına dayanarak, sabahleyin ben daha konuşmaya başlamadan böyle söylemiş. Böylece hem o sene hacca gidemedim, hem de hocamın kıymetini ve büyüklüğünü, her sözünün hikmetli olduğunu yakînen anladım. Derhâl hocamın huzûruna dönerek, hizmetine dört elle sıkıca sarıldım. Uzun bir zaman geçti. Hocam birgün bana; “Sa’düddîn! Senin hacca gitmenin zamanı geldi. Orada bize de duâ et. Resûlullah efendimize ( aleyhisselâm ) bizim için de şefaat dileğinde bulunup hürmetimizi arz et. Yolculuk esnasında, bir başkasına Allahü teâlânın kahrı senin vâsıtanla tecelli ederse, sakın bu gücü kullanayım deme!” buyurdu. Ben de; “Başüstüne efendim!” diyerek, hazırlığımı yaparak yola koyuldum. Hac vazîfelerimi yaptım. Geri dönüş yolculuğumda, hocamın haber verdiği hâl, bende zuhur etmeye başladı. Yanıma yaklaşan birini görsem, gözlerimden çıkan bir şua ile o kimse ânında kendinden geçer, bayılırdı. Eğer yanıma gelse helak olabilirdi. Bu hâl bende meydana çıkınca, insanlardan kaçmaya başladım. Yanıma gelmeye çalışanlara uzaktan işâret ederek, yanıma gelmemelerini tenbîh ederdim. Bu hâl benden gidinceye kadar, bir yere gizlenip, hiç dışarıya çıkmadım. Böylece hocamın kerâmetleriyle, insanlara zararlı olacak bir hâlimden kurtulmuş oldum.”
Sa’düddîn-i Kaşgârî anlattı: “Murâkabeyi kendi iç âlemime dönüp kontrol etmeyi kediden öğrendim. Birgün bir kedinin, deliğin başında kılını dahî kıpırdatmadan beklediğini gördüm. Geriden ta’kib etmeye başladım. Kedi deliğin ağzında, farenin çıkmasını saatlerce hareketsiz bekledi. Bu sırada kendi kendime; “Ey kendisine dahi bir faydası olmayan Sa’düddîn!” Bir kedi, maksadına kavuşmak için bu kadar dikkatli olursa, sen kalbini temizleyip, Rabbinin emirlerini yapmak ve yasaklarından kaçmakta niçin dikkatli olmazsın. Yazıklar olsun sana ey nefsim!” demekten kendimi alamadım. O günden sonra, bir ân dahi Rabbimi hatırımdan çıkarmadım.”
Sa’düddîn-i Kaşgârî’nin ileri gelen talebelerinden Mevlânâ Alâeddîn anlattı: “Hasta idim. Hocam ziyâretime gelmiş idi. Yatağımın kenarına oturup, sesli olarak benim üzerime Kur’ân-ı kerîm okudu. Sonra sessizce başını önüne eğerek murâkabe etmeye başladı. O sırada odamın tahtadan yapılmış tavanındaki bir delikten bir miktar toprak, hocamın başına saçıldı. Toprağın bir fare tarafından atıldığı belli idi. Hocam, bu hâle önce birşey demedi. Bu hâl üç defa tekrar edince, Sa’düddîn-i Kaşgârî başını yukarı kaldırarak; “Ey edebsiz fare!” deyip dışarı çıktılar. Bu durum beni oldukça üzdü. “Bu fare, Allahü teâlânın evliyâsı olan bu mübârek zâtı incitti. Dur bakayım bunun sonu neye varacak? Bu fareye gazâb-ı ilâhî gelecek ama nasıl?” diye düşünmeye başladım. Biraz sonra o deliğin kenarında bir kedi peyda oldu, beklemeye başladı. Yine aşağıya toprak dökmeye gelen fareyi bir ânda yakalayıp öldürdü. Yine beklemeye devam etti. Biraz sonra bir fare daha geldi. Onu da öldürdü. Bu şekilde o gün akşama kadar tam onsekiz fareyi o delikte öldürdü.”
Sa’düddîn-i Kaşgârî’yi çok sevenlerden Pîr Ali anlattı: “Kaftancılık yapardım. Dükkânımda birgün çalışırken, vergi me’mûru geldi. Bir sürü hesap yapıp, sonunda benden öyle bir meblâğ istedi ki, onu ödemeğe gücüm yetmezdi. Bu verginin fazla olduğunu, benim san’atıma göre çok istendiğini anlatmak istedimse de kabûl ettiremedim. Me’mûr, bana hakaret etmeye başladı. Bu sırada hocam Sa’düddîn hazretleri dükkâna geldi. Me’mûru dinlemeğe başladı. Me’mûrun gittikçe hiddeti artıyordu. Hocam geldiği için, edebimden hiç cevap veremiyordum. Bir ara hocam me’mûrun yanına yaklaşıp; “Me’mûr bey! Lütfen dilinizi tutunuz. Kötü söz söylemeyiniz!” buyurarak, elini me’mûrun omuzuna koydu. O ânda, sanki tonlarca bir ağırlık adamın üzerine konmuş gibi me’mur yere yıkılıp, bayıldı. Bir müddet sonra hocam merhamet ederek, cemâl nazarıyla me’mûra baktı. O teveccühten sonra, me’mûr kıpırdamaya, kendine gelmeye başladı. Ayıldığında, büyük bir saygıyla hocamdan özür dilemeğe başladı. Hocam da onu affetti. Bu me’mûr, daha sonra hocamın yakın talebelerinden oldu.”
Yine Pîr Ali anlattı: “Hanımım üç aylık hâmile idi. Hanımım, haberim yok iken çocuğu düşürmek için ba’zı çârelere başvurmuş. Fakat başvurduğu çâreler tam tersine netice verince, hanımım sancılar içinde kıvranmaya başlamış. Eve vardığında, vaziyeti hiç iç açıcı değildi. Başına, yakın akraba ve komşular gelmiş ağlıyorlar, ma’neviyâtını daha çok bozuyorlardı. Benim de yapacağım bir tedbir yok idi. Hemen mübârek hocamın huzûruna gittim. Yanında bir takım yüksek rütbeli kimseler vardı. Hiçbir şey söylemeden, bir kenarda beklemeye başladım. Bir müddet sonra o kimseler yanından ayrılıp gitti. Yalnız kaldığımızda, ben daha birşey konuşmadan hocam; “Hanımınıza gidip deyiniz ki; “Bu işi daha önce yine yapmak istemiştin. O zaman seni affetmiştik. Şimdi de affediyoruz. Eğer bir daha yapmak istersen, senin için kurtuluş yoktur.” Hocamın kurtuluş müjdesini duyunca ferahladım. Müsâade alarak eve koştum. Evde durum bir ânda iyiye dönmüş, hanımım iyileşmişti. Hanıma durumu anlattım. Dedi ki: “Hocamız doğru buyurmuş. Daha önce yine böyle bir iş yapmış ve ölümden kurtulmuştum. Demek ki hocamızın himmeti bereketiyle kurtulmuşum. Şimdi de bir ânda iyileştiğimi hissettim. Hocamızın büyüklüğü karşısında yaptığım bu işten dolayı utanıyorum. Artık böyle bir iş yapmaktan cenâb-ı Hakka sığınırım” dedi.
Sa’düddîn-i Kaşgârî’nin talebelerinden Alâeddîn anlattı: “Birgün memleketimde bulunan anne ve babamdan mektûp geldi. Beni evlendirmek için bir kız bulduklarını, acele gelmem îcâbettiğini yazıyorlardı. Fakat böyle bir da’veti annem-babam yaptığı için üzüldüm. Bir ara hocam beni üzgün görünce sebebini sordu. Durumu anlatınca; “Madem ki annen ve baban çağırıyor, hemen gidiniz” buyurdu. Hocama veda ederek memleketime gittim. Söyledikleri kızla evlendim. Annem ve babam beni senelerce bırakmadılar. Hocamdan ayrı kalmanın üzüntüsü çok fazla idi. Buna rağmen hergün hocamı hatırlar, gözlerimi yumup onu düşünürdüm. Bu yönden hiç gaflete düşmüyordum. Memlekette, ne hikmet ise hükümet memuru bizi sık sık rahatsız ediyor, daha doğrusu zulm ediyordu. Zulümde aşırı gittiği birgün; “İmdâd yâ mübârek hocam! Allahü teâlânın izniyle himmetinizi istirhâm ediyorum!” diye hocamdan yardım istedim. O gece rü’yâmda hocamı gördüm. Elinde bir yay ile ok vardı. Bir ara karşıdan o zâlim me’mûrun geldiğini gördük. Hocam hemen elindeki oku yaya yerleştirip memura fırlattı. Ok, o zâlimin göğsüne saplandı. Uyandığımda artık bu zâlimden kurtulacağımı anladım. O günden sonra me’mûr bize gelmez oldu. Araştırdığımda, ânî olarak felç geçirdiğini ve artık yerinden kımıldayamaz hâle geldiğini öğrendim. Her zaman olduğu gibi, şimdi de hocamın yüzlerce kilometre uzaktaki bir himmeti ile kurtuldum.”
Alâeddîn, memleketinde, başına gelen başka bir hâdiseyi de şöyle anlattı: “Birgün yüksek bir ağacın üzerine meyve toplamak için çıkmıştım. Bir ara ayağım kaydı, dengemi kaybettim ve düşmeğe başladım. O ânda hocam hatırıma geldi ve; “Yâ hocam, himmet!” dedim. Daha yere düşmeden bir elin beni sıkıca kavradığını ve yavaşça yere bıraktığını gördüm. Ayağa kalktığımda beni kurtaran eli görmek için etrâfıma çok bakındığım hâlde göremedim. Yine hocamın imdâdıma yetiştiğini anladım. Sonra anne ve babama giderek, hocama gitmek üzere izin vermeleri için çok yalvardım. Hâlime acıdılar. Müsâade ettiler. Hemen eve gittim. Zevcem ve çocuklarımla helallaşıp yola koyuldum. Hocama bir ân önce kavuşmak için yollardan uçar gibi gittim. Huzûruna geldiğimde, başımdan geçenleri daha anlatmadan: “Zâlimlere yaptığımız muâmele ile mazlûmlara yaptığımız muâmele elbette farklıdır” diyerek kerâmetlerini izhâr ettiler.
Yine talebesi Alâeddîn anlattı: “Sadüddbi hazretlerine yeni talebe olmuş idim. Arabî, mantık, kelâm, fıkıh gibi derslere ara verip, tasavvuf üzerinde çalışmamı emrettiler. “Başüstüne” deyip kendimi tasavvufa verdim. Fakat o sıralarda hadîs ilmi üzerinde bir hocadan ders alıyordum. Kendi kendime; “Hadîs ilmini okumak herhalde hocamın bu emri dışındadır, bunu öğrenebilirim” diye içimden geçti. Kitabı bitirmeye karar verdim. Bu kararımdan sonra, kitabı okutan hocanın yanına gitmek üzere evimden çıktım. Kapıdan çıkar çıkmaz, sanki ayaklarıma kalın zincirlerle büyük bir ağırlık bağlamışlar gibi adım atamadım. Ayaklarımı kaldırmak için sarfettiğim gayretlerden ter içinde kaldım. Ayaklarımı sürükleye sürükleye yürümeye başladım. Yolda bir köprü vardı. Oraya yaklaşırken şiddetli bir fırtına çıktı. başımdan takyemi alıp götürdü. Gözüme kum tanecikleri kaçtı. Dehşet içinde kaldım. Gitmekten vazgeçtim. Geriye döner dönmez fırtına kesildi, ayaklarımdaki ağırlık kayboldu ve başımdan uçup giden takyem önüme geldi. Hayret ettim. Anladım ki, bu iş hocamın emrine muhaliftir. Derhâl hocamın huzûruna koştum. Onu câmide murâkabe ederken buldum. Beni görünce gülümseyerek; “Söz dinleyen kurtulur” buyurdular.”
Yine çok sevilen talebesi Alâeddîn anlattı: “Hocam Sa’deddîn hazretlerine teslim olmuş, onun hizmetiyle şerefleniyor, dertlere derman olan sohbetlerini can kulağı ile dinliyordum. Birgün, tasavvufta kabz hâli denilen müthiş bir sıkıntıya düştüm, bunalmaya başladım. Kalbim kararmaya başladı. Gönlüme, söylenmeyecek derecede kötü şeyler geliyordu. Beni gökyüzünden atıp parça parça etseler de, bunlar hatırıma gelmese diyordum. Çaresiz kaldım. Durumumu hocama anlatmak için huzûruna vardım. Daha birşey konuşmadan, bir eliyle göğsümden diğer elinin şehâdet parmağıyla da ensemden bastırdı. O anda, hocamın kerâmeti olarak öyle müthiş birşey oldu ki, gönlümdeki bu düşünceler silindiği gibi, kalb gözüm açılıp, melekler alemini görmeye başladım. Elhamdülillah bendeki o sıkıntı kayboldu. Hocamın himmetiyle bu derdimden kurtuldum.”
Tasavvufun yüksek hakîkatleri ile ilgili, işitip de anlıyamadığı ba’zı mes’elelerde müşkili olan bir kimse, müşkilini halletmek için bir rehber arıyordu. Diyar diyar dolaştığı hâlde, bir yol gösterici bulamadı. Birgün yolu Sa’düddîn-i Kaşgârî hazretlerinin bulunduğu şehre geldi ve bir câmideki hocaya durumunu anlatıp; “Bu derdime çare olacak bir rehber arıyorum. Bu şehirde derdimin dermanı olacak Allahü teâlânın evliyâsından bir kimse var mıdır?” diye sordu. O da Sa’düddîn-i Kaşgârt’yi tavsiye edip, huzûruna götürdü. O kimse, Sa’düddîn-i Kaşgârî’ye daha birşey anlatmadan, onun teveccühleri, bakışları ile gönlünde birşeyler olmaya başladığını hissetti. İşitip de anlayamadığı şeyleri, şimdi görüyordu. Yakîni, arttı. Sa’düddîn-i Kaşgârî’nin büyüklüğüne hayran oldu ve edeble elini öpmek için eğildiğinde; “Talebeniz olmakla şereflenmek istiyorum” diyebildi. Sa’düddîn-i Kastfârî; “Kabûl ettim” buyurarak, elini öptürdü. O kimse böylece, Sa’düddîn-i Kaşgârî’nin bir teveccühü ile derdine derman buldu ve hakikî saadete kavuştu.
Sa’düddîn-i Kaşgârî hazretleri buyurdu ki: “Ey talebelerim! Biliniz ki, Allahü teâlâ bu kadar azamet ve büyüklüğü ile bizlere gayet yakındır. Bu sözü anlayamazsanız da, böylece i’tikâd edip inanmalısınız. Size lâzım olan odur ki, tenhâda ve açıkta edebi gözetiniz. Evinizde tek başınıza olduğunuz zaman dahi, ayağınızı uzatmayınız. Her ân Allahü teâlânın sizi gördüğünü biliniz ve ona göre hareketlerinizi düzenleyiniz. Kendinizi, zâhir ve bâtın edebi ile süsleyiniz. Görünüşteki zâhir edeb; Allahü teâlânın emirlerini yapmak, yasaklarından kaçınmak, dâima abdestli bulunmak, istiğfar eylemek, az söylemek, her işin inceliğini titizlikle yapmak, İslâm âlimlerinin eserlerini okumak gibi husûslardır. Bâtın edebi ise; yabancılarla düşüp kalkmamak, dünyâya bağlanmamak, Allahü teâlâyı unutturacak her türlü işten uzaklaşmaktır.”
“Bir insanda bir kalb vardır. Oraya sâdece Allahü teâlânın sevgisi doldurulmalıdır. İnsan, her nefeste bir hazineyi kaybeder. Ancak cenâb-ı Hakkı, hatırladığı zamanlar bu hazîne kaybolmuş olmaz. Bu şuur insanda hâkim olunca, Allahü teâlâdan utanma duygusu da beraber gelir ve gafletten uyanır. Gönül, cenâb-ı Hakka yöneldiği zaman, içinde bir pencere açılır ve o pencereden, ilâhi feyz nûru girer. Bu nûr, doğudan batıya kadar her zerreye hayat verir. Yalnız penceresiz olan evler nasîbini alamaz.”
“İnsanı Allahü teâlâdan uzaklaştıran perdelerin en zararlısı, dünyâ düşüncelerinin kalbe yerleşmesidir. Bu düşünceler, kötü arkadaşlardan ve lüzumsuz şeylerle uğraşmaktan hâsıl olur. Çok uğraşarak bunları kalbden çıkarmalıdır. Allahü teâlâya kavuşmak isteyenlerin, bunlardan sakınması, hayâli arttıran herşeyden ictinâb etmesi lâzımdır. Allahü teâlânın âdeti şöyledir ki; çalışmayan, sıkıntıya katlanmıyan, zevklerini, şehvetlerini bırakmıyanlara bu ni’meti ihsân etmez.”
Sa’düddîn-i Kaşgârî hazretleri, Hirat’ta, Mevlânâ Abdürrahmân Camî (Molla Câmî) isimli talebesini yetiştirerek, o zamânın meşhûr âlimler ve velîler grubuna dâhil eyledi Vefâtından sonra yerine halife, vekîl olarak bıraktı.
Sa’dûddîn-i Kaşgârî, 860 (m. 1456) senesi Cemâzil-âhır ayında, Çarşamba günü öğle vaktinde, Hirat şehrinde vefât etti.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Kâmûs-ul-a’lâm cild-4, sh. 2570
2) Reşehât sh. 179
3) Nefehât-ül-Üns sh. 442
4) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild-2, sh. 23
5) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 648, 1060SLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
SA’ÎD UKBÂNÎ (Sa’îd bin Muhammed)
Müfessîr, kadı ve Mâlikî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Saîd bin Muhammed bin Muhammed bin Muhammed’dir Endülüs’deki Ukbân kasabasına nisbetle Ukbânî nisbetiyle anılmaktadır. Künyesi Ebû Osman’dır. Aslen Endülüs’tendir (İspanya’dandır.) 720 (m. 1320) senesinde Tilmsân’da doğdu, 811 (m. 1408) senesinde orada vefât etti.
Memleketindeki büyük âlimlerden ilim öğrendi. El-İblî ve başka âlimlerden usûl ilimlerini, Hâfız Sattî’den de ferâiz ilmini tahsil etti. Ebû İnan Merîni ve İzzeddîn bin Cemâ’a’dan Sahîh-i Buhârî ile Müdevvene kitaplarını rivâyet etti. Onun zamanında Tilmsân’da pekçok âlim vardı. Bu sûretle pekçok âlimden istifâde etme imkânını buldu. Mâlikî mezhebinde büyük âlim oldu. Ondan da; oğlu Kâsım Ukbânî, İmâm Ebü’l-Fadl İbni İmâm, İmâm-ı Fadıl Ebü’l-Abbâs, İbn-i Zâgü ve Muhammed bin İkâb Cüzamî, İbrâhim Masmûdî, Ebû Yahyfi Şerîf, İmâm-ı Hucce İbn-i Merzûk el-Hafîd gibi âlimler ilim öğrendiler.
Sultan Ebû İnan zamanında, Becâye’de kadılık vazîfesinde bulundu. Bunun yanında Tilmsân, Merrâkûş, Hüneyn, Vehran kadılığında da bulundu. Kâdılık yaptığı senelerin, toplamı kırk sene civârındadır. Birçok dinî ilimde büyük âlim ve fakîh idi. Fazilet sahibi olup, Tilmsân’daki âdil ve büyük kadıların sonuncularından idi. Ona; “Akıl ve ilim sahiplerinin reîsi” denirdi. Dînî ilimlerin yanında, zamânının fen bilgilerini de çok iyi bilirdi. Matematik ve geometri sahasında mütehassıs idi. Adâletli olmaya çok dikkat ederdi. Bu bakımdan kadılık yaptığı şehirlerde herkes tarafından beğenilirdi. Tilmsân’da büyük câmide hatîblik vazîfesi de yaptı.
Kuzey Afrika’daki Mâlikî mezhebi âlimlerinin büyüklerinden olan Saîd Ukbânî, birçok kıymetli eser yazdı. Bunlardan birkaçı şunlardır. 1-Şerh-ul-Havfîyye: Çok güzel bir eser olup, Havfiyye kitabına bunun kadar güzel bir şerh yazılmamıştır. 2-Şerhu Cümel-il-hûncî, 3-Telhîsü İbn-il-Bennâ, 4-Akîdet-ül-Burhâniyye, 5-Tefsîru sûret-il-Feth vel-En’am, 6-Şerh-ül-Bürde.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) El-A’lâm cild-1, sh. 101
2) Ta’rîf-ül-halef cild-2, sh. 161
3) El-Bustân sh. 106İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
SE’ÂLEBÎ (Abdurrahmân bin Muhammed)
Mâlikî mezhebi fıkıh âlimi ve evliyânın büyüklerinden. İsmi, Abdürrahmân bin Muhammed bin Mahlûf es-Se’âlebî el-Cezâyirî’dir. Künyesi Ebû Zeyd olup, “Se’âlebî” nisbeti ile meşhûr oldu. Aslen Cezayirlidir. 785 (m. 1383) senesinde doğdu. 875 (m. 1470) senesinde vefât etti. Doğum ve vefât yeri hakkında kaynak eserlerde bilgi yoktur.
Se’âlebî, ilimde huccet, senet olan bir âlim idi. İlminin üstünlüğünde ve hâllerinin iyiliğinde herkes ittifâk hâlinde idi. İlim ve amelde yüksek derecede bulunan Veliyyüddîn Irâkî, Hafîd bin Merzûk gibi birçok âlim onu medhettiler, övdüler.
Kendisi şöyle anlatır: “İlim tahsili için Cezayir beldesinden ayrılıp, 802 (m. 1399) senesinde Bicâye’ye geldim. (Bicâye, Fas ile Cezayir arasında bulunan, deniz kenarında bir şehirdir.) Orada bulunan; ilim, amel ve vera’ sahibi olan, kendilerine uyulan yüksek âlimlerden birçoğu ile karşılaştım. Büyük fıkıh âlimi, zühd ve verâ’ sahibi olan Abdürrahmân Vaglisî’nin yüksek talebeleri ile Şeyh Ebü’l-Abbâs Ahmed bin İdrîs’in talebeleri ile karşılaşıp, onlardan çok istifâde ettim. Emîrler, sultanlar Ebü’l-Abbâs, Ahmed bin İdrîs’i tanımıyorlar, o da onların yanına yaklaşmıyordu, ilimde kendisine tâbi olanlar, tasavvuf yolunda da ona bağlanmışlardı. Meselâ, Hâfız Ebü’l-Hasen Ali bin Osman el-Menkelâtî, Fakîh Ebû Rebî Süleymân bin Hasen, Ebü’l-Hasen Ali bin Muhammed el-Yelîleti, Ali bin Mûsâ, Ebü’l-Abbâs en-Nekâvesî gibi âlimler bunlardandır. Ben de bunların ilim meclisinde hazır bulundum. 809 veya 810 (m. 1407) senesinde Tunus’a geldim. Orada; zamanın bir tanesi Ebû Mehdî Îsâ el-Gabrinî, naklî ve aklî ilimleri kedinde toplayan Ebû Abdullah el-Ebî, Ebü’l-Kâsım el-Bürzülî, Ebû Yûsuf Ya’kûb ez-Zagbî ve daha başkalarından ilim tahsil ettim. Sonra doğuya doğru gittim. Mısır’da, Bilâlî’den “Buhârî”yi dinledim. Orada Şeyh-i Mâlikî Ebû Abdullah-i Bisâtî’nin meclisinde hazır bulundum. Şeyh-ül-Muhâddisin Velîyyüddîn-i Irâkî’nin derslerini çok ta’kib ettim. Ondan birçok ilimleri tahsil ettim. Bunların en önemlisi hadîs ilmi idi. Benim için çok şeyler anlattı ve bana icâzet verdi. Sonra Tunus’a döndüm. Tûnus’da, hadîs ilminde anlattıklarımın hepsini dinlediler ve ders okuduğum âlimlerden naklettiğim şeyleri, tevâzu, insaf ve hakkı i’tirâf ederek kabûl ettiler. Magrib âlimlerinden birisi, doğu taraflarındaki ilim tahsilinden, döndüğüm zaman, benim hakkımda; “Sen, hadîs ilminde zamanımızın bir tânesisin” diyordu. Üstadım Ebû Abdullah el-Ebî’nin yanında hazır bulundum. O da bana icâzet verdi. Sonra hocam İbn-i Merzûk da, 819 (m. 1416) senesinde Tunus’a geldi ve bir sene kadar orada kaldı. Ondan çok ilim öğrendim.”
Kendisinden birçok kimseler ilim aldı. Bunlardan ba’zıları şunlardır: Muhammed bin Muhammed bin Merzûk el-Kefif, İmâm-ı Sünûsî, annesinin kardeşi (dayısı) Ali Tâlûti, Muhammed bin Abdülkerîm el-Mugûlî.
Çeşitli ilimlerde söz sahibi olan Se’âlebî’nin, yazmış olduğu eserlerden başlıcaları şunlardır: 1-Cevâhir-ül-hısân fî tefsîr-il-Kur’ân: Çok güzel bir tefsîr olup, “İbn-i Atıyye tefsîri”ne yaptığı birçok fâide ve ilâvelerle birlikte muhtasar hâle getirmiştir. 2-Ravdat-ül-envâr ve nüzhet-ül-ahyâr, 3-El-Envâr fî mu’cizât-in-Nehiyy-il-muhtâr, 4-El-Envâr-ül-mudî el-Câmi’u beyn-üş-şerî’ati vel-hakîkat (El-Envâr-ül-mudiyye fiş-şerî’ati vel-hakîkat), 5-Riyâd-us-sâlihîn, 6-Tukât-üd-dürer, 7-Ed-Dürr-ül-fâik-ül-müstemilü alâ envâ-ıl-hayrat vel-ezkâr vedde’avât, 8- El-ulûm-ül-fâhire fî ahvâl-il-âhıre (El-Ulûm-ül-fâhire fin-nazari bilumur-il-âhıre), 9- Şerhu muhtasâr-ı İbn-il-Hâcib, 10- El-İrşâd fî mesâlih-il-ıbâd, 11- Tuhfet-ül-ihvân fî i’râb-i ba’zı ây-il-Kur’an, 12- Câmi’ul-mühimmât: Fıkıh ilmine dâirdir. 13- Ez-Zeheb-ül-ibrîz fî garâib-il-Kur’ân-il-azîz, 14- Kutb-ül-ârifîn: Tasavvuf hakkındadır.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-5, sh. 192
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-4, sh. 152
3) Neyl-ül-ibtihâc sh. 173, 175
4) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 532, 533
5) Keşf-üz-zünûn sh. 1163
6) Ta’rif-ül-halef sh. 68İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
SEMHÛDÎ (Abdullah bin Ahmed)
İsmi, Abdullah bin Ahmed bin Ebi’l-Hasen Ali bin Îsâ bin Muhammed bin Îsâ Muhammed bin Îsâ olup, nisbeti Semhûdî’dir. Şafiî mezhebi fıkıh âlimlerindendir. 804 (m. 1401) yılında Semhûd şehrinde doğdu. 866 (m. 1461) yılı Safer ayının 16’sında, akşam namazını kıldıktan ve Vâkıa sûresini okuduktan sonra, evinin yıkılmasıyla altında kalıp vefât etti.
Doğduğu yer olan Semhûd’da büyüdü. Kur’ân-ı kerîmi, “Minhâc” kitabını, İbn-i Mâlik’in “Elfıye” kitabını ezberledi ve bir grup âlimin huzûrunda okudu. 20 yaşına gelmeden Mısır’a gitti. Mısır’da Meydûmî’den ve babası Zekiyyüddîn’den fıkıh ilmi tahsil etti. Ebû Hüreyre bin Nakkaş ve Behâeddîn bin Kattân’ın ilim meclislerinde bulundu. Bu iki âlimin derslerinden de nasîbi olan bilgileri topladı. 836 (m. 1432) yılında Kâhire’ye geldi. Burada Kayâtî’nin derslerine devam etti. İbn-i Nakîb’ın “En-Nüket” adlı kitabının tamâmını, onun huzûrunda okudu. Kayâtî, ders okutmak ve fetvâ vermek için ona icâzet verdi. Arabî dil bilgilerini el-Maballî’den okudu. Bu derslerinde İbn-i Aldl’in kitabını mütâlâa ettiler. Daha sonra ise, fıkıh ve fıkıh usûlünü, bunun yanında başka ilimleri okuyup öğrendi. Müeyyidiyye’ye gider gelirdi. Yine el-Vânî ve başka âlimlerden de ilim aldı. Ba’zı seneler’ Mekke’ye gidip orada mücavir kaldığı zaman, Hicaz âlimleriyle görüşüp, onlardan da istifâde etti. Ebü’l-Câsım Nevîri ile buluşup, ondan ilim aldı. Mekke’de hac ibâdetini yerine getirirken, Şihâb bin Rislân ile karşılaşıp, onun ilminden de istifâde etti. Şihâb’dan, hac ibâdetine âit ba’zı mes’elelerde fetvâ vermesini, aydınlatmasını istedi. Kendisi âlim olduğu hâlde, fetvâ vermeyip, Şihâb bin Rislân’dan fetvâ istedi. Celâleddîn Bülkînî ve ondan sonra yerine geçen zâta vekâletim, memleketinde kadılık vazîfesinde bulundu. Babasıyla birlikte başka yerlerde bulunduklarında, şeyh Meydûnü” etin; ısrarlarına rağmen oralarda vazîfe almadı. Memleketi hâricinde verilen bu göreve i’tibâr etmedi. Vazife almayacağını kadıya bildirdi. Devrin âlimlerinden Kayâtî ve Münâvî de aynı şekilde kadılık vazîfesini kabûl etmediler. Hâlbuki kadılık yapmak isteyen daha başka birçok kimse vardı. Kendi hakkında bir suâl sorulsa, buna bile doğru bir cevap verecek durumu olmadığını söyleyerek özür beyân eylerdi.
Başka beldelerin insanlarının suâllerine ise, hiç cevap veremiyeceğini bildirirdi. Buna rağmen kadılığa ta’yin edilmesi üzerine, sâdece kendi memleketinde kadılık vazîfesi yaptı. Ders vererek talebe yetiştirdi. Memleketinde kadılık şartlarını iyice bilmediğini söyleyerek, 858 (m. 1454) senesinde vazîfeden; çekildi. Kâdı iken verdiği hükümlerin çoğunun, insanları anlaştırarak, aralarını bulmak olduğunu söylerdi. Allah rızâsı için uzak yerlere giderek, insanların aralarını sulh ederdi. Yine çeşitli yerlerden gelenleri misâfir eder, onların ihtiyâçlarını karşılardı. Vazifesinden ayrılıncaya kadar bu hâl üzere devam etti. Ders okutmak sûretiyle talebe yetiştirerek, evinde ibâdet ederek vakitlerini geçirirdi. Adeti olduğu üzere, dışarı pek çıkmazdı. Sâdece câmide cemâatle namaz kılmak için çıkardı. Hâttâ memleketinin çarşısı ufak olmasına rağmen, oranın durumunu bile bilmezdi.
Melik Eşref, askerleriyle Amîd’e (Diyarbakır’a) doğru giderken, o, Sâlih Câmii’nde idi. Cemâatin hepsi, Sultân’ı ve askerleri görmek için kalkıp dışarı çıktılar. O ise yerinden; hiç hareket etmedi. Böyle yapmak âdeti olup, ibâdet hâricinde başka şeylerle meşgûl olarak zamanını boşa geçirmezdi. Çok vera’ ve takvâ sahibi idi.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-5, sh. 5İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
SEMNÂNÎ (Eşref Seyyid Emîr Cihângir)
Hindistan’da yetişen evli’yânın büyüklerinden. İsmi, Eşref Seyyid Emîr Cihangir bin Sultan İbrâhim es-Semnânî’dir. Doğum târihi bilinemeyen Semnânî, 808 (m. 1405) senesinde vefât etti- Kabri Cunpûr’un Keçûnce köyündedir.
Aslen Semnân beldesinden olan Semnânî, Emîr Seyyid Ali Hemedânî ile beraber seyahat ederlerdi. Sonunda yolu Hindistan’a düştü ve Şeyh Alâ-ül-Hak’ın talebeleri arasına katıldı. Bundan önce de evliyâlık yolunda ilerleyip, keşf ve kerâmet sahibi olmuştu. Bu zâtın yanında, sohbet ve hizmetinde bulunmakla, daha yüksek makam ve hâllere kavuştu.
Hakîkat ve tevhîd ilmine dâir çok yüksek ma’nâlı sözleri vardır. Kâdı Şihâbüddîn Devletâbâdî ile aynı zamanda yaşamıştır. Aralarında mektûplaşırlardı. Beşârât-ül-mürîdîn, Sülûk-ül-âşıkîn ve Sekînet-ül-müştâkîn, Letâifü Eşrefi ve Mektûbât isimli kitapları olup, hemen hepsi tasavvufa dâirdir. Bunlardan başka, talebelerinden birisi, Semnânî’nin sözlerini toplayıp, Melfûzât isimli bir eser meydana getirmiştir.
Şihâbüddîn Devletâbâdî’ye yazdığı bir mektûbunda buyurdu ki: “Azîz, olgun ve âlim kardeşim. Kâdı Şihâbüddîn! Allahü teâlâ kalbinizi yakîn nûrları ile ışıklandırsın. Bu derviş Eşrefin fakirane duâları kabûl buyurulsun. Ba’zı sözleri ihtivâ eden mektûbunuz geldi.
Allahü teâlâdan ilâhî bir inâyet, nihâyetsiz bir himâye ile ve bu büyüklerin iltifât ve teveccühleri ile, tasavvuf pınarından bir yudum, kalbe âit çeşmelerden bir içim tadan kimseye müjdeler olsun. Bunu en yüce bir deylet, en yüksek bir saadet bilmelidir. Zira ezelî bir inâyet, yardım olmazsa, bu şerefe kavuşulamaz. Bu, Allahü teâlânın büyük bir ihsânıdır. Bu bir yudumun derecesi, İmâm-ı Gazâlî hazretlerinin şu sözünden bir parça anlaşılabilir. O buyuruyor ki: “Bu ilimden nasîbi olmayanın akıbetinin kötü olmasından, ya’nî imansız gitmesinden korkarım. Nasîbin en azı; hakîkat ehlini tasdik ve tasavvuf ehlinin büyüklüğünü, teslim etmektir.” Gizli şirk denizinin korkunç felâketlerinden kurtulmak, bu akidenin yardımı olmaksızın ele geçmez. Çeştiyye büyüklerinin yapageldikleri zikirlere devam ediniz. İnşâallah böylece ilerlemek narîb olur.
Bu mektûbumu size getiren Şeyh Radî’nin, Sultan İbrâhim ile görülecek bir işi vardır. İyi ahlâkınızdan dolayı ona yardım edeceğinizi ümîd ederiz. “Bir mü’minin kalbini sevindirmek deniz gibi, diğer ibâdetler ise damla gibidir” ve “Allah yolunda ayakları tozlananın cesedini, Allahü teâlâ Cehenneme haram kılar” müjdeleri gereğince, elinizden gelen yardımı yapacağınızı ümîd ederiz.
Zaman zaman kıymetli vakitlerinizi alan baş ağrıtıcı mektûplar yazıyorum, kusurumu bağışlayınız.”
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 224
2) Ahbâr-ül-ahyâr sh. 172İİSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
SENHÛRÎ
Kırâat âlimi. İsmi, Ca’fer bin İbrâhim bin Ca’fer bin Süleymân bin Züheyr bin Harîz bin Ârif bin Padl bin Fâdıl el-Kureşî’dir. Künyesi Ebü’l-Feth olup, lakabı Zeynüddîn’dir. 810 (m. 1407) senesinde Senhûr’da (Kâhire’de) doğdu. 894 (m. 1489) senesi Zilka’de ayında Kâhire’de vefât etti. Hûs Sûfîye denilen yere defn edildi.
Senhûrî, kalbine gelen bir ilham sebebiyle, aile muhitinden ayrılıp, Ebû Abdullah Gamrî’nin mahallesine gitti. Burada İbn-i Celîde’nin terbiyesinde yetişti. Kur’ân-ı kerîmi ezberledi. Daha sonra da Kâhire’ye gitti. Ezher Medresesi’ne girdi. Yedi kırâati Ebû Abdülkâdir ile Şihâbüddîn İskenderî’den; Şâtıbiyye, Teysir, v.b. kırâatle alâkalı eserleri okudu. Ayrıca Nûreddîn İmâm’dan, Kehf suresindeki hizbe (beşinci sahifesine) kadarki kısmı, Tâcüddîn. Tûhî’den de Ahkâf sûresine kadar, Ahkâf sûresinden i’tibâren sonuna kadarki bölümü de birçok âlimden okudu. Böylece, Kur’ân-ı kerîmin bütün kırâatini başka başka hocalardan okumuş oldu. Bir hatimde, ondört kırâatin tamâmını okumayı da öğrendi. Sâtıbiyye’yi ve bunun iki şerhi olan Ca’beri ve Fâsî’yi çok okurdu.
Senhûrî, kırâat ilmini tahsil ettiği bütün hocalarından icâzet (diploma) aldı. Bununla beraber, kırâat ilminin yanında; hadîs, fıkıh ilimlerini ve bunların usûl bilgilerini de öğrendi. Aynı Zamanda güzel hat kabiliyeti vardı. Senhûrî, Ezher Medresesi’nde kırâat ilmine dâir dersler verdi. Ayrıca; Sarf, fıkıh, ferâiz, nahiv gibi ilimlerde ders verdi. Bu ilimlerde de mütehassıs idi. Birçok âlim onun derslerinde yetişti.
Ebü’l-Feth Senhûrî; temiz kalbli, fazilet sahibi, kâmil, zamanının bir tanesi olan bir zât idi. Kendisine tahsis edilen bir maaşla geçinirdi. Ömrünün sonlarına doğru bir gözü görmez oldu. Bir süre sonra da felç geldi. Bütün bunlara rağmen, ders vermekten ve kitap yazmaktan vazgeçmedi.
Kur’ân-ı kerîm tecvidine dâir “El-Câmi’ul-müfid” isimli esere yazdığı takrizde şöyle buyurmaktadır “Kur’ân-ı kerîmin okunmasına dâir, eşi bulunmaz değerde bu eserin muhtevâsını okudum ve anladım. Bunu; tam yeterli, bütün üstünlükleri ihtivâ edici, lüzumsuz bilgilerden uzak bir eser olarak buldum. Allahü teâlâ, bunda bulunan bilgileri toplayana, bütün hayırları ihsân buyursun ve Rabbine itaat ederi kişilere de bununla en yüksek dereceleri versin. Aynı şekilde; Bülkînî, İzzüddîn Abdüsselâm el-Bağdâdî, İbn-üd-Deyrî, Şemnî, Muhyiddîn Kâfıyecî İzzüddîn Hanbelî, İskenderî ve İbn-i Attâr’ın ilimlerini de ihsân eylesin.”
Senhûrî’nin yazmış olduğu eserlerden ba’zıları şunlardır: 1- El-Câmi’ul-Ezher-ül-müfid, 2- El-Câmi’ul-müfid fî sınâat-it-tecvîd.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-3, sh. 131
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-3, sh. 67
3) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 254İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
SENHÛRÎ (Ali bin Abdullah)
Mâlikî mezhebi fıkıh âlimi. İsmi, Ali bin Abdullah bin Ali Natûbesî’dir. Künyesi Ebü’l-Hasen olup, lakabı Nûreddîn’dîr. Senhûrî diye meşhûr oldu. 814 (m. 1411) senesinde Mısır’da doğdu. 889 (m. 1484) senesi Receb-i şerîf ayının ondokuzunda, Çarşamba gecesi Kâhire’de vefât etti.
Senhûrî, doğduğu yer olan Natûbes’den Senhûr’a geldi. Burada Kur’ân-ı kerîmi ezberledi. Sonra da Kâhire’ye gidip, Ezher Medresesi’ne girdi. Şâtıbiyyeteyn, Elfiye, İbn-i Hâcib’in Muhtasar’ı Şerh-ül-Adûd, Risale adlı eserleri ve başka birçok kitap okudu. Ezberlediklerini, âlimlerin huzûrunda tekrar etti. Kur’ân-ı kerîmin kırâat şekillerini öğrendi. Zeynüddîn Tâhir’den kırâat ilmi yanında; fıkha dâir Muhtasar-ı İbn-ül-Hâcib’i okudu. Zeynüddîn Ubâde’den fıkıh öğrendi. Ayrıca İbn-ül-Celâb, Muhtasar ve Risale adlı eserleri mütâlâa etti. Ebü’l-Kâsım Nüveyri, Ahmed Licâî, İbrâhim Zevâvî, Bisâtî, Yahyâ Uceysî, Ebû Abdullah Râî, Bedrüddîn Bin Tunusî, Vâvî Sinbâtî, Dımeşk kadısı Zeynüddîn Sâlim, Ebü’l-Fadl Bicâî, Ebü’l-Cûd, Şihâbüddîn Hanâvî, el-Ebdî ve başka âlimlerin derslerine devam etti. Ebü’l-Cûd’dan ferâiz, matematik; İbn-i Mecdüddîn’den Arabî ilimleri öğrendi. İbn-ül-Hümâm, Şumnî Tâhir, Kayâtî, Aksarayî, Serrâc ve Verûrî’den çok istifâde etti. Aksarâyî’den Beydâvî tefsîrini okudu. El-Ebdî’den mantık, Verûrî’den sarf, Kayatî’den Irâkî’nin Elfiye şerhini buldu. İlim meclislerine devamla, hadîs ve tefsîr öğrendi. İlimde derinleşti. Faziletler sahibi oldu. Hacca gitti. Mekke-i mükerremede mücavir olarak kaldı. Bu meyânda ders okuttu. Berkûkıyye Medresesi’nde Mâlikî mezhebi fıkhını öğretti. Eşrefiyye’de de ders verdi. Husâm bin Harîz, Senhûrî’yi ders okutması için yerine vekîl bıraktı. Dersinden çok kimseler faydalanıp büyük âlim oldular.
Senhûfî, Mâlikî mezhebinde yetişen âlimlerin büyüklerinin sonuncusu idi. Meclisinde birçok âlimler bulundu. Dersini dinlediler. Şerâfüddîn Yahyâ bin Cîân, Abdülhak Sinbâtî, âlim olan talebelerindendir. Senhûrî; âlim, fakîh sâlih bir zât idi. Fıkıh, nahiv ve usûl ilmini iyi bilirdi.
Ebü’l-Hasen Menûfî onun hakkında şöyle demektedir: “Zamanının büyüğü idi. Ondan çok kimseler istifâde ettiler. Hitâb, Halîl Şemsüddîn, Tetâî ve başkaları talebelerindendir.”
İbn-i lyâs onun hakkında; “Kıymetli ilimlere dâir nefis kitaplar yazdı. Vefâtına yakın gözleri görmez oldu” dedi.
Eserlerinden ba’zıları şunlardır: 1-Şerhu alel-muhtasar, 2- Serhan lil-Ecrûmiyye fil-Arabiyye.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-7, sh. 138
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-5, sh. 249
3) Neyl-ül-ibtihâc sh. 208
4) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 737İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
SENÛSÎ (Muhammed bin Yûsuf)
Cezayir’de Tilmsân şehrinde yetişen tasavvuf büyüklerinden. Hadîs, kelâm, mantık ve kırâat âlimi. İsmi, Muhammed bin Yûsuf bin Ömer bin Şü’ayb es-Senûsî et-Tilmsânî el-Hasenî olup, künyesi Ebû Abdullah ve Ebû Ya’kûb’dur. Şerîf olup, soyu hazret-i Hasen’e dolayısıyla Peygamber efendimize ( aleyhisselâm ) dayanmaktadır. Bunun için Hasenî diye nisbet edilmiştir. Anne tarafından Senûs isimli şerefli bir kabileye mensûb olup, buna nisbetle de Senûsî denilmiş ve bununla meşhûr olmuştur. 832 (m. 1428) senesinde doğdu. 895 (m. 1490) senesi Cemâzil-âhır ayının onsekizinde, Pazar günü Tilmsân’da vefât etti. Vefâtında 55 yaşlarında olduğuna dâir kayıtlara da rastlanmıştır.
Hayırlı, mübârek, fâdıl ve sâlih bir zât olarak yetişen Senûsî, ilk olarak babasından ders aldı. Daha sonra; Nasruddîn ez-Zevâvî, allâme Muhammed bin Tûmert, Seyyîd Şerîf Ebü’l-Haccâc Yûsuf bin Ebi’l-Abbâs, Ebû Abdullah el-Habbâk, Muhammed bin Abbâs, Ebü’l-Hasen Tâlütî, Ebû Zeyd Abdürrahmân es-Se’âlebî, İbrâhim Tâzî, Ebü’l-Hasen Kalsâdî, Hasen er-Râşidî ve daha başka âlimlerden ilim öğrendi. Bu âlimlerin yanlarında çok kalıp, onlardan istifâde etti. Kendilerinden ilim öğrendiği hocalarını çok sever, hürmette ve hizmette kusur etmezdi. İlim tahsil etmekteki bu üstün gayret ve edebi sebebiyle, kısa zamanda yükselerek, zamanında bulunan âlimlerin önde gelenlerinden oldu. Kendisine Şeyh-ül-allâme denildi. Hakikî İslâm âlimlerinin büyüklerinden, sâlih, âbid ve ârif bir zât oldu.
İbn-i Sa’d, Ebü’l-Kâsım ez-Zevâvî, İbn-i Ebû Midyen, Yahyâ bin Muhammed, İbn-ül-Hâc el-Beyderî, İbn-ül-Abbâs es-Sagîr, Veliyyullah Muhammed el-Kal’î, İbrâhim el-Vecdîcî ve fazilet sahiplerinden nice yüksek zâtlar ondan ilim öğrenmişlerdir. Ya’nî talebelerinin hemen hepsi de âlim ve fâzıl zâtlar idi. Şerîf Muhammed bin Yûsuf Senûsî, yaptığı bütün işlerin dinimizin hükümlerine uygun olmasına a’zami gayret gösterirdi. Zühd sahibi olup, dünyâya düşkün değildi. Allahü teâlânın muhabbeti ile ve bu muhabbetin elden gitmesi korkusu ile dolu idi. Firâseti kuvvetli idi. Yaptığı duâlar kabûl olunurdu.
İlimde, hidâyette, doğrulukta; güzel ahlâkta, zühd ve vera’da, haram ve çirkin idleri yapmaktan sakınmakta çok üstün derece sahibi idi. Zâhirî ilimlerde olduğu gibi, bâtınî ilimlerde de çok yüksek idi. Din ve dünyâ saadetine sebep olan ilimleri okuturdu. Her ân Allahü teâlâyı tefekkür ederdi. Bu hâl kendisini öyle kaplar idi ki, sanki âhıreti görüyor gibi hareket ederdi. Devamlı olarak hüzünlü idi, fakat asık suratlı ve çatık kaşlı değildi.
Senûsî hazretleri sohbet edip birşey anlattığı zaman, bütün fehm (anlayış) kapıları açılır, dinliyen herkes konuşulanları rahalıkla anlıyabilirdi. Hadîs-i şerîflerde Peygamberlerin vârisleri oldukları bildirilen hakîkî âlimlerden idi. Zâhirî ve bâtınî ilimleri kendisinde toplamış idi. Hâlleri latif, sözleri ve fiilleri tam doğru idi. Bâtınî tevhîd hakîkatleri ve tasavvuf hâlleri ile, zâhiri de, dünyâdan ve başka insanlardan uzak olup; devamlı sûrette ibâdet etmekle meşgûl idi. Bütün sözleri, her istiyene doğruyu gösteren kuvvetli bir ölçü idi. Allah korkusunun şiddetiyle göğsünün (kalbinin) inlediği, yanında bulunanlar tarafından işitilirdi. Ba’zan Allahü teâlâyı zikrederek kendinden geçer, böyle hâllerde yanında bulunanları bile tanıyamazdı.
Güzel ahlâk sahibi, gayet mütevâzî ve yumuşak kalbli idi. İnsanlara, hattâ her mahlûka karşı çok merhametli idi. Yanına gelenleri güleryüzle, tebessüm ederek karşılardı. Çocuklara çok iltifât ederek ve kolaylık göstererek muâmele eder, yolda yürürken bile bu iltifâtı gösterirdi. Büyüklere saygı gösterir, küçüklerle birlikte oturmaktan sıkılmazdı, iyilik, ikram sahibi olup, zayıfları gözetir, yardımda bulunurdu. Hiç kimseye i’tirâzda bulunmazdı. Gücü yettiği nisbette ihtiyâç sahiplerine yardımcı olurdu. Sevdiklerinden birinin sultâna bir işi düşse, bu işin kolayca halledilmesi için sultâna ricada, bulunur, bu husûsta sıkıntılara sabrederdi. Onu tanıyan herkesin kalbinde, onun büyüklüğünü kabûl ve onun heybeti vardı. İnsânlar, bereketlenmek ve sohbetlerinden istifâde etmek niyetiyle, kalabalık gruplar hâlinde onun ziyâretine gelirlerdi. Onu çok sevenlerden birisi, tanıdıklarına şöyle söylemiştir: “Zamanımızda Senûsî hazretleri gibi, zâhirî ve bâtınî ilimlerin tam bir şekilde kendisinde toplandığı ve bu ilimlerden birçok kimsenin faydalandığı çok yüksek bir âlimin bulunması, teaccüb olunacak, hayret edilecek bir hâldir. Böyle bir âlim ender, bulunur. Her kim o büyük zâta kavuşursa, dünyâ ve âhıretine çok faydalı olan büyük bir hazineye kavuşmuş gibidir. Onu zayi etmeden, (henüz sağ iken) kendisinden ilim öğrenmekte ve istifâde etmekte çok acele ediniz. Belki de yakın zaman sonra ondan mahrûm kalırsınız (o vefât eder) ve siz de bu zamanda, doğuda ve batıda onun gibi bir âlimi belki de bulamazsınız.”
Bir zaman, Senûsî hazretlerinin bulunduğu beldede kıtlık meydana gelmişti. Zamanın sultânı ona haber gönderip, Hasen Ebrikân Medresesi’nde bulunan gıda maddelerinden istediği kadar alabileceğini bildirince, Senûsî hazretleri buyurdu ki: “Hakikî velî o kimsedir ki, şayet Cennet ve içinde bulunan sayısız ni’metler keşfolunup ona gösterilse, bunların hiçbirine iltifât etmez. Allahü teâlâdan başka hiçbir şeye meyl ve i’timâd etmez. İşte bu hakîkî velînin hâlidir.” Böyle söyledi ve sultânın teklifini kabûl etmedi. Kendisi de, böylece hakîki velînin hâlini göstermiş oldu.
Ebû Abdullah Senûsî hazretleri, va’z ve nasihatlerinde hep âlimlerden anlatır, onların sözlerini naklederdi. Kendinden hiçbirşey söylemezdi. Sohbetleri çok bereketli idi: Va’zlarında herkesin arzu ettiği öyle güzel mes’eleleri anlatırdı ki, sohbette bulunan herkes; “Sâdece benim için konuşuyor. Yalnız benim arzu ettiğim şeyleri anlatıyor” derdi. Sohbeti o kadar te’sîrli idi ki, sohbette bulunan herkes murâkabe hâline dalar ve kendisini âhıret düşüncesi kaplardı. Onun va’z meclisi hiç boş kalmazdı. Herkese hâline göre konuşur, o kimsenin istidâdı ne ise, o nisbette anlatırdı. Sohbet olmadığı zaman, dudakları devamlı Allahü teâlânın zikri ile hareket ederdi. “Hakîkî kulluk; tam bir gönül kırıklığı içinde, boynu bükük olarak ve emirlere tam itaat edip, yasak edilenlerden kaçınmaktır” buyururdu.
Senûsî hazretleri, zamanının en çok vera’ sahibi olanı idi. Dünyâya düşkün olanlarla beraber bulunmayı, onlarla görüşmeyi ve onlara yakın olmayı hiç sevmezdi. Bir defasında talebelerinden birkaçı ile birlikte bir yerden geçiyordu: Süslü elbiseler giyinip, süslü atlara binmiş ba’zı kimselerin oradan geçmekte olduklarını gördü, “Bunlar da kim?” dedi. “Bunlar, dünyalık kimselerdir” dediler. Böyle hâllere düşmekten Allahü teâlâya sığındı ve başka bir yoldan yola devam etti. Başka bir zaman yine aynı kimselerle karşılaştı. Bu sefer yolunu değiştirmek imkânı yoktu. Bunun için, hemen bir duvarın arkasına geçti. Onları görmemek için oraya gizlendi. Onlar geçip gidinceye kadar oradan çıkmadı.
Dünyâya düşkün olanlarla görüşmediği gibi, onlardan bir hediye gelecek olsa, onu da kabûl etmezdi. Fevkalâde haya sahibi idi. En fazla Allahü teâlâdan haya ederdi. Bunca ni’metleri ihsân eden Allahü teâlâya karşı, O’nun râzı olmadığı, hattâ yasak ettiği bir işi işlemekten çok korkardı. İnsanların uygunsuz hâllerini görünce, hiç dayanamaz; “Nasıl böyle yapabiliyorlar?” diye teaccüb ederdi. Bu sebeble talebelerinden birine birgün; “Ey evlâdım! Vallahi, şayet mümkün olsaydı, ne kimse ile görüşürdüm, ne de kimsenin beni görmesine râzı olurdum. Hep kendi hâlimde, Rabbime ibâdet ve tâat ile meşgûl olurdum. Lâkin insanlar, dînî bakımdan kendilerine fâideli olabilmem için yanıma gelirler. Bu sebeble, ben de onları men edemem” buyurmuştur.
Yumuşak huylu ve çok sabırlı bir zât idi. Başkalarından, kendisini üzecek, incitecek bir söz duysa, buna kızmadığı ve gücenmediği gibi, yüzünü dahi ekşitmezdi. Tebessüm ederek, güzel konuşmaya devam ederdi. Hiçbir kimseye kin tutmazdı. İ’tikâdı bozuk ve çeşitli uygunsuz hâlleri sebebiyle hiç sevmediği bir kimse ile karşılaşsa, ona da sevgisizliğini belli etmez, yine yumuşak ve neş’eli konuşurdu. Hattâ o kimse; “Bu zât beni çok seviyor” zannederdi.
Bütün mahlûklara karşı çok merhametli idi. bir defasında bir yerden geçerken, avcıların ve av köpeklerinin bir kurdun peşinde olduklarını gördü. Köpekler, kurdu yakalayıp, yere yıktılar ve kanlar içerisinde bıraktılar. Mahlûklara olan merhametinin fazlalığından bu hâle çok üzüldü ve; “La ilahe illallah. Vicdan buna nasıl dayanır?” diyerek ağlamaya başladı.
“İnsanın, yürürken bile yumuşak ve mülayim olması, önüne bakarak yürümesi, karınca gibi, yerde bulunabilecek ufak bir canlıya bile zarar vermemek için dikkatli olması gerekir” buyururdu. Bir defa, bir kimsenin merkebini dövdüğünü gördü, çok üzüldü; “Ey mübârek. Yumuşak huylu ol!” diyerek, onu dövmekten men etti. Mektepteki muallimlere, çocukları terbiye ederken onları dövmemelerini tenbîh ederdi.
Senûsî hazretleri, hiçbir zaman, hiçbir kimseye bedduâ etmemişti. Ancak bir defasında, bir evde çirkin fiillerin işlendiğini haber alınca buna sabredemedi. Çok celallendi ve o evde bulunanlara bedduâ etti. Çok kısa zaman sonra da ev boşaltıldı.
Senûsî’nin sözlerini anlıyamadıkları için, az da olsa ona i’tirâz edenler oldu ise de, çoğu vazgeçip tövbe etmişlerdir. Senûsî ölüm hastalığında iken, daha önce kendisine i’tirâzda bulunanlardan bir âlim gelerek özür diledi ve affını istedi. O da o âlimi affedip, duâ etti. Senûsî vefât edince, o âlim çok ağladı ve çok üzüldü. O büyük zâtın yüksekliğini anlıyabilmekte çok geciktiğini düşünerek çok üzülür, ne zaman Senûsî’nin ismi geçse hemen ağlardı.
Senûsî hazretleri, birbirine hasım olanların aralarını bulur, onları barıştırır, ihtiyâç sahiplerinin ihtiyâçlarını giderirdi. Birisi kendisine bir iş havale etse, onu geri çevirmez, o işi görmeye çalışırdı. Bir defasında, bir günde, hiç ara vermeden otuz tane mektûp yazdı. Bu kadar sıkıntıya girip, kendisini niçin yorduğu suâl edildiğinde; “Bir kimse benden bu işi yapmamı, istedi. Ben de onu kıramadım” buyurdu.
Kul hakkına girmekten çok sakınırdı. Yanına bir kimse gelse, o kimse oradan ayrılıncaya kadar onunla ilgilenir, ilgisiz kalmazdı. Kendisine bir iş havale edilince, o işi yapma müddeti bitmeden evvel mutlaka o işi tamamlardı.
Muhtaç olanlara çok sadaka verirdi. Evinde bulunanlara da, her zaman ve bilhassa açlık ve kıtlık zamanlarında çok sadaka vermelerini sık sık tenbîh ederdi. “Cennet ni’metlerine kavuşmayı arzu edenler, bilhassa pahalılık ve kıtlık zamanlarında çok sadaka versinler” buyururdu.
Her ân Allahü teâlâyı tefekkür ederdi. “İnsanlarla birlikte gülüyor görünüp, kalbi Rabbinin korkusuyla ağlayan kaç kişi vardır” buyurarak, asıl maksadın Allahü teâlâdan gâfil olmamak, O’nu unutmamak olduğunu bildirirdi. İşte bu hâl, âriflerin, evliyânın hâlidir.
Talebelerinden birisi Senûsî hazretlerine suâl etti ki: “Efendim! Niçin siz bu kadar çok korkulu hâlde bulunuyorsunuz? Devamlı Cehennem azâbından bahsediyorsunuz? Devamlı olarak yüzünüzün rengi sararmış bir hâlde oluyor?” Senûsî ( radıyallahü anh ) bu talebesine, bu suâle verdiği cevâbı kimseye anlatmaması şartı ile cevap verebileceğini söyledi. Talebe de kabûl edip, hocasının sağlığında kimseye anlatmamak üzere söz verdi. Bunun üzerine Senûsî hazretleri buyurdu ki: “Allahü teâlâ, beni Cehenneme muttali kıldı. Cehennemi ve içinde ne varsa hepsini gösterdi. Cehennemden Allahü teâlâya sığınırız. İşte o zaman yüzümün rengi değişti. Cehennemin dehşetiyle bana mahzûnluk çöktü. O zamandan bu âna kadar yüzümün rengi değişmiş olarak duruyor. Cehennemi gören’, ona muttali olan kimsenin hâli nasıl dur? Onu görmüş olan kimse gülebilir mi? Doyuncaya kadar yemek yiyebilir mi? işte bende bulunan ve senin suâl ettiğin hâlin sebebi budur.” O talebe bundan sonra hocasına daha çok bağlandı ve o yaşadığı müddetçe bunu kimseye anlatmadı.
Senûsî ( radıyallahü anh ), Allah korkusunun fazlalığı, devamlı murâkabe hâli ve her an tefekkür etmesi sebebiyle, dünyâda sanki hapiste gibiydi. Dâvûd aleyhisselâmın yaptığı gibi, bir gün oruçlu, bir gün oruçsuz olurdu. Az bir yemek ile iftar ederdi. Oruçlu olmadığı günlerde de yiyecek birşey istemezdi. Ba’zan üç gün ve daha ziyâde, hiçbir şey yemeyip içmediği olurdu. Kendisine bir yemek verilse yer, yoksa böyle devam ederdi. Yiyecek birşeyler istemezdi. Oruçlu olduğu ba’zı günlerde; “Bugün oruçlu musunuz, yoksa oruçlu değil misiniz?” diye suâl edilince; “Ne oruçluyum. Ne de oruçlu değilim” derdi. Oruca niyetli olduğu için ve aynı zamanda kendisini hakiki oruç tutanlardan saymadığı için böyle söylerdi. “Oruçlu olup olmadığınızı bilemiyor musunuz?” diyenlere de cevap vermez, sâdece tebessüm ederdi.
Senûsî hazretlerinin talebeleri derler ki: “Biz, ondan daha güzel huylu bir kimse görmedik. Kimseye kızıp sinirlenmediği gibi, yüksek sesle bile konuşmazdı. Kendisine mahsûs olan, onunla tanındığı bir elbisesi yoktu. Gayet sâde bir şekilde giyinirdi.”
Senûsî hazretlerinin geceki hâlini, hanımı şöyle anlatır: “Gecenin ilk kısmında bir miktar uyuyup, sonra kalkar, yüzünü semâya dönerek kendi kendine sitem eder ve; “Hem Cehennem azâbından korkuyorsun, hem de Cennete gideceği kendisine haber verilmiş bir kimse gibi uyuyorsun. Bu nasıl hâldir?” derdi. Sonra da fecre (sabaha) kadar ibâdet ve tâ’at ile meşgûl olurdu.
Namaz kılmak ve Kur’ân-ı kerîm okumak niyetiyle hep mescidde kalmak ister, hiç çıkmak istemezdi. Ölüm hastalığında mescide gidemez oldu. Yatağından çıkamıyacak durumda olduğu zaman bile namazını terketmedi. On gün hasta kaldı. Hastalığı ağırlaştığında kızı; “Gidiyorsun ve beni terkediyorsun” deyince; “İnşâallahü teâlâ yakın Zamanda Cennette buluşuruz” buyurdu Vefât ederken de buyurdu ki: “Hak sübhânehü ve teâlâ bizlere ve bizleri sevenlere, vefât ederken Kelime-i şehâdeti söylemeyi nasîb etsin, O’ndan bunu dileriz.” Bundan sonra vefât etti. Vefâtından sonra etrâfa misk kokusu yayıldı ve insanlar bu güzel kokuyu hissettiler.
Senûsî hazretlerinin pekçok kerâmetleri görülmüştür. Talebelerine, kendisine muhabbeti olanlara; “Bir yerde daralıp, zor durumda kaldığınızda, bizden yardım isteyin. Allahü teâlânın izni ile sizin o isteğiniz bize ulaşır ve bî-iznillâh yardım ederiz” buyurdu.
Bir defasında, Senûsî’yi sevenlerden bir zât, evini kilitleyip bir yere gitmişti. Anahtarını kaybetti. Her ne kadar aradı ise de bulamadı. Evine gelip, elini kapalı kilidin üzerine koyarak; “Yâ Muhammed bin Yûsuf Senûsî bana yardım et. Seni vesile ederek Allahü teâlâdan yardım istiyorum” dedi. Daha sözünü bitirmeden, kapalı kilit açılıverdi.
Senûsî hazretlerinin âdeti şöyle idi ki, mescidinde sabah namazını kıldırdıktan sonra bir miktar zikir ile meşgûl olur, sonra talebelere ilim öğretirdi. Sonra evinden çıkıp sohbet için toplanmış olanlara bir müddet sohbet eder, daha sonra da içeri girip duhâ namazını kılardı. Sâdece duhâ namazında Kur’ân-ı kerîmden on hizb (elli sayfa) okurdu, öğle namazı vaktine kadar kitap mütâlâa eder (okur), sonra namazı kıldırırdı. Ba’zan duhâ namazından sonra odasına girer, akşama kadar hiç çıkmazdı. Yatsı namazından sonra bir müddet uyur, sonra kalkıp abdest alır, fecr vaktine kadar namaz kılmakla veya Allahü teâlâyı zikretmekle meşgûl olurdu.
Rivâyet edilir ki, sıcak bir yaz günü, bir kimse çarşıdan bir miktar et alıp evine götürürken, Senûsî hazretlerinin mescidinin yanından geçiyordu. Bu sırada, cemâat namaza durmak üzere idi. İkâmet okunuyordu. O kimse, burada namazı kılıp, ondan sonra gitmek istedi. Sonra, etin kaybolma veya bozulma ihtimâli bulunduğunu düşünüp, tereddüt geçirdi. O kimse bu tereddüt içinde iken, namazın bir rek’ati kılındı. Nihâyet o kimse cemâate uydu ve namazdan sonra eti alıp gitti. Etin üzerindeki kanlar duruyordu ve hiçbir bozulma, işâreti görülmemişti Eve gelince pişirmek istediler. Tencereye koyup yatsı namazına kadar kaynattıkları hâlde, ette bir değişiklik görülmüyordu. Etin üzerindeki kanlar bile aynen duruyordu. Et aynen Senûsî’nin mescidine girerken bıraktığı hâlde duruyor, hiç bir değişme olmuyordu. O kimse bunda bir hikmet olduğunu düşünerek, Senûsî’nin yanına deldi. Ona bu durumu anlattı. O da buyurdu ki: “Yavrucuğum, ben Allahü teâlâdan ümid ediyorum ki, bana tâbi olup arkamda namaz kılanın etini ateşte yakmaz. Bu et bu sebeble yanmıyor (pişmiyor) olabilir. Lâkin sen bu hâli gizle. Hiçkimseye anlatma,” O da Senûsî hayâtta iken bu hâdiseyi hiç kimseye anlatmadı.
Senûsî hazretlerinin yazdığı kıymetli eserlerden ba’zılarının isimleri şunlardır: Ümm-ül-berâhîn (Akâid), Şerhu Ümm-ül-berâhîn (Bu kitap, bir önce zikredilen kitabın şerhidir.), Tevhîdü ehl-il-irfân, Ikd-ül-ferid fî halli müşkilât-it-tevhîd, Akîdetü ehl-it-tevhîd, Umdetü ehl-it-tevhîd vet-tesdîd fî şerhi Akîdetü ehl-it-tevhîd, Kitâb-ül-hakâik, Menhec-üs-sedid, Nusret-ül-fakîr, Mukarreb-ül-müstevfî, Şerh u esmâ-il-husnâ, Şerh-ut-tesbîh, Şerhu Îsâgûcî, Şerhu müşkilât-il-Buhârî, Şerh-uş-Şâtıbiyyet-il-kübrâ, Muhtasarı Ravd-ül-ünf, Şerhu cevâhir-il-ulûm, Tefsîr-ül-Kur’ân.
Âlim zâtlardan birinin bir yakını vefât etmişti. O âlim zât, vefât etmiş olan bu yakınını rü’yâsında görüp hâlini sordu. O da şöyle cevap verdi: “Elhamdülillah, Cennete girdim. Cennette, İbrâhim aleyhisselânun, küçük çocuklara Senûsı’nin “Akîde” isimdi kitabını “okuttuğunu, o kitabı levhalara yazdıklarını ve sesli olarak (açıktan) okuduklarını gördüm.” Bu yakınının söylediklerini hayretle dinleyen o âlim zâtın, Senûsî hazretlerine ve kitaplarına olan muhabbet ve i’timâdı daha da arttı.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Ta’rîf-ül-halef cild-1, sh. 173
2) Mu’cem-ül-müellifîn cild-12, sh. 132
3) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 216
4) El-A’lâm cild-7, sh. 154
5) İzâh-ül-meknûn cild-2, sh. 109, 448, 651
6) El-Bustân sh. 237
7) Neyl-ül-ibtihâc sh. 325
? Keşf-üz-zünûn sh. 170, 1157, 1158, 1501, 1539, 1626İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
SEYFÜDDÎN MENÂRÎ
Nakşibend Muhammed Behâüddîn-i Buhârî’nin yetiştirdiği evliyânın büyüklerim den. Fıkıh ve kelâm âlimi. İsmi, Seffüddîn Menârî’dir. Taşkend ile Sefnerkand arasında bulunan Ferket, kasabasına bağlı Menâr köyünde doğdu. Orada yetişti. Oraya nisbetle Mehârî denilmiştir. Kaynak eserlerde doğum ve vefât tarihleri kat’î olarak tespit edilememiş ise de, dokuzuncu asrın başlarında vefât ettiği bilinmektedir.
Seyfüddîn Menârî, Behâüddîn-i Buhârî’nin yüksek talebelerindendir. Sâh-ı Nakşibend bu yüksek talebesine husûsi ihtimâm ve sevgi gösterirdi. O da, Şâh-ı Nakşibend vefât edinceye kadar sohbet ve hizmetinden ayrılmadı. Sâh-ı Nakşibend hazretleri, vefâtına yakın bu kıymetli talebesine, kendisinin vefâtından sonra Alâüddîn-i Attâr’a bağlanmasını, onun hizmet ve himmet kanatları altında bulunmasını işâret etti. O da hocasının vefâtından sonra, Hâce Alâüddîn’in hizmetine girdi.
Seyfüddîn Menârî, ilk zamanlarında Hâce Hamîdüddîn’den fıkıh ilmi okuyordu. Lüzumu kadar fıkıh öğrendikten sonra, Şâh-ı Nakşibend hazretlerinin sohbet ve hizmetine devam etmeye başladı. Hâce Hamîdüddîn ise, fıkıh ilmini ilerletmesi arzusunda olduğundan, onun bu ayrılışını hoş karşılamadı. Hattâ onu kötülemeye kadar gitti.
Seyfüddîn Menârî şöyle anlatır: “İlk hocam Hamîdüddîn vefât ederken yanında bulundum. Büyük bir ızdırap içinde idi. Ona dedim ki: “Çektiğiniz bu acı ve ızdırap nedir? Tahsil etmeyi bıraktığımızdan dolayı bizleri kötülediğiniz o ilim hazineleriniz nereye gitti?” Bunun üzerine; “Bizden gönül istiyorlar. Ya’nî selim kalb istiyorlar; Bizde ise ondan eser yok. Izdırâbım bundandır” dedi.”
Seyfüddîn Menârî, o zamanda bulunan himmet ehli velilerden idi. Bir defasında şöyle anlattı: “Eğer insan sıhhatte iken, kalb huzûruna varamıyacak ve ondan bir meleke elde edemiyecek olursa, hastalık vaktinde kuvvetler eksilmeye başlayınca huzûru bulmak son derece zor olur. Sâlih kimselerin böyle hastaları ziyârete gelmesi, hastaya rûhani bir kuvvet kazandırmak içindir. Bu yolda yükseklik iddiasında bulunan, birşey bildiğini zannedip parlak kelimelerle millete va’z ve nasihat edenlerin çoğunun âhırete intikâllerini gayet âciz ve dağınık gördüm. Böylelerinin bütün ilimleri, bu müthiş ânda silinip gidiyor. Elde edilmesi sunîlikle olan bu şeyler, çeşitli hastalıkların hücûmu ve insan tabiatının zaafı olan ölüm ânında hiçbir fayda vermiyor. Bilhassa şiddet ve mihnetlerin en büyüğü olan rûhun bedenden ayrılışı zamanında suntliğe hiç yer kalmaz.”
Şâh-ı Nakşibend hazretlerinin, Seyfüddîn isminde dört tane talebesi vardı. Biri mahbûb (sevilen), biri makbûl, biri makhûr (kahra uğramış) ve biri de merdûd (kovulmuş). Burada hâl tercümesini verdiğimiz Seyfüddîn Menârî, mahbûb (sevilen) olanı idi. Makbûl olan Seyfüddîn Hoşkan’ın, Sâh-ı Nakşibend’e ( radıyallahü anh ) bağlanması şöyle olmuş idi. Seyfüddîn Hoşkan, ticâret ile uğraşırdı. Birgün, ticâret maksadıyla, Buhârâ’dan, Harezm’e geldi. Orada Alâüddîn-i Attâr’ın ( radıyallahü anh ) sohbetine kavuştu. Sonra Buhârâ’ya döndü. Alâüddîn-i Attâr’dan aldığı feyz ile Şâh-ı Nakşibend hazretlerinin sohbetine devam etti. Şâh-ı Nakşibend’den yolun edeb ve usûlünü öğrendi. Bu yola sımsıkı sarıldı.
Sâh-ı Nakşibend’in ( radıyallahü anh ) kahrına uğrayan Seyfüddîn ise, Seyfüddîn Bâlâhâne idi. Bu Seyfüddîn ile Muhammed Pârisâ’nın amcası Hüsâmeddîn Yûsuf Seyfüddîn Hoşkan, gece-gündüz beraber sohbet edip, birbirinden ayrılmazdı. Seyfüddîn Hoşkan, Şâh-ı Nakşibend’in yoluna girince, birgün Seyfüddîn Hoşkan’ın evinde toplandılar. Şâh-ı Nakşibend’in yüksekliği, kemâli üzerinde konuştular. Seyfüddîn Hoşkan, arkadaşlarına, kendilerinin de Şâh-ı Nakşibend’in yoluna girmeleri ve büyük saadete ermeleri için ısrarda bulundu. Seyfüddîn Bâlâhâne de şöyle anlattı: “Birgün Şâh-ı Nakşibend hazretlerine rastladım. Üzerlerinde yeni bir hırka vardı. Gönlüm o güzel hırkaya meyletti. Kalbimden o hırkayı bana verse diye geçirdim. İçimden geçeni keşfedip, o hırkayı bana verdi. O zâtın evliyâlık yolunda kemâl derecede dolduğuna ben de şahidim. Lütfedip bana vâsıta olun beni Şâh-ı Nakşibend’in sohbetine eriştirin” dedi. Bunun üzerine, beraberce Şâh-ı Nakşibend’in huzûruna gittiler. Kabûl edilmesi için yalvardılar. Şâh-ı Nakşibend, bu yalvarmaları üzerine onu kabûl etti. Fakat bir müddet sonra, Seyülddîn Bâlâhâne, Şâh-ı Nakşibend ve birkaç talebesi ile beraber Buhârâ sokaklarından gidiyordu. Birden karşılarına yüksek tanınan, fakat Şâh-ı Nakşibend’in üstünlüğünü inkâr eden bir kimse çıktı. Şâh-ı Nakşibend ( radıyallahü anh ), yükseklikleri ve yaratılışları icâbı o kimseyi gayet nâzik ve güleryüzle karşıladı, iltifât etti. Hattâ birkaç adım da yanında yürüyerek uğurladı. Fakat Seyfüddîn Bâlâhâne, Şâh-ı Nakşibend ( radıyallahü anh ) geri döndüğü hâlde, birkaç adım uğurlama ile kalmayıp, o bid’at sahibi kimseyi ta’kib etti. Şâh-ı Nakşibend ( radıyallahü anh ), bu edebe uymayan işten dolayı çok müteessir oldu. Seyfüddîn Bâlâhâne geri dönünce; “O kimseyi uğurlamakta mübalağa gösterdin. Bu hatâ yüzünden kendini rüzgâra verdin. Belki Buhârâ’yı da harab ettin!” buyurdu. Şâh-ı Nakşibend’in ( radıyallahü anh ) bu üzüntüsünden, Seyfuddîn Bâlâhâne o gün öldü. Özbekistan taraflarından gelen ba’zı kimseler de Buhârâ ve çevresini yağmalayıp, her tarafı harâb ettiler: Birçok, ma’sûm insanı da öldürdüler.
Diğer Seyfüddîn ise; başlangıçta, Şâh-ı Nakşibend hazretlerini severdi. Ticâretle uğraşır, bütün zamanını para kazanmaya sarf ederdi. Bu sebeple kendisinde hasislik alâmetleri başgöstermişti. Birgün Şâh-ı Nakşibend hazretlerini, talebeleri ile beraber evine yemeğe da’vet etti. Şâh-ı Nakşibend hazretleri dâima yemeğin sonunda tatlı veya meyve yerlerdi. Meyvesiz veya tatlısız ziyâfetlere ise, latîfe ederek; “Bu ziyâfetin demi yok” derdi. O günde yemek yenilip, yemeğin sonunda tatlı veya meyve gelmeyince; Şeyfüddîn’e latîfe yollu; “Verdiğin yemek demsiz oldu” buyurdu. Bu söz Seyfüddîn’e çok ağır geldi. Kalbinde Şâh-ı Nakşibend hazretlerine karşı bir soğukluk meydana geldi. Bu hâl, Şâh-ı Nakşibend hazretlerine de ma’lûm olunca, üzüldü ve hep parayı hesâb eden bu Seyfüddîn’e; “Nasıl, onikibin altın sermâyen olsa yeter mi?” buyurdu. Meğer, Seyfüddîn’in bütün maksadı, onikibin altın sermâye sahibi olmak imiş. Bundan sonra Seyfüddîn de dünyâ menfaatleri hırsına düşüp, sohbetlere gelmez oldu.
Birgün bu Seyfüddîn’i bir kervan ile giderken, konakladıkları çimenlik ve yeşillik üzerinde yuvarlanırken görmüşler. Dünyâ malına düşkün olmak hâli onu o kadar kaplamış ki, hem yuvarlanıyor, hem de “Oh! Oh! Birisine bağlanmamak ne tatlı, ne tatlı!” diye bağırıyormuş, Hâce Ubeydüllah-i Ahrâr hazretleri buyurdu ki: “Bu Seyfüddîn ne nasîbsiz kimse imiş ki, Hâce Behâüddîn gibi bir zâtın sohbetlerinden ayrılıyor da, bundan zevk alıyor. Böylelerine yazıklar olsun!”
Yine Seyfüddîn Menârî anlatır: Şâh-ı Nakşibend hazretlerinin sohbetinden uzaklaştırılanlardan birisi de, kız kardeşimin oğlu Şemsüddîn idi. Birgün Şâh-ı Nakşibend hazretlerinin evine, hatırı sayılır misâfirler gelmişti. Şâh-ı Nakşibend ( radıyallahü anh ) bu Şemsüddîn’e; “Nehre git de suyu bu tarafa bağla” buyurdu. Şemsüddîn emri yerine getirmekte gevşeklik gösterdi. Biraz sonra da gelip, Şâh-ı Nakşibend’e; “Vücûdumda bir hâlsizlik meydana geldi. Su yoluna suyu bağlıyamadım” dedi. Bu ihmâl, Şâh-ı Nakşibend hazretlerini çok üzdü. “Mevlânâ Şems; Kendini boğazlayıp da su yerine kanını akıtsaydın. Senin için bu sözü söylemekten daha hayırlı olurdu” buyurdu.
Ondan sonra Şemsüddîn’e bir hastalık musallat oldu ki, çâresini bulamadılar. Bir ara benim yanıma geldi. Hâlini anlattı: Kendisine; “Hâce Alâüddîn-i Attâr’a ( radıyallahü anh ) git. Hâlini arz et. Senin için, Şâh-ı Nakşibend hazretlerine gidip, şefaat etmelerini rica et! Belki merhamet edip kabahatini bağışlar” dedim. Yeğenim Şemsüddîn, Alâeddîn Attâr’a gitmeyip, Muhammed Pârisâ’ya ( radıyallahü anh ) gitmeyi tercih ederek, onun yanına gitmiş, o da; “Senin derdin bizim tarafımızdan şifâya kavuşturulamaz. Senin başvuracağın yer, Alâüddîn-i Attâr’ın ( radıyallahü anh ) kapısıdır” demiş. Yeğenim Şemsüddîn yine gitmemiş. Gelip olanları bana anlattı. Ben de kendisine; “Ben sana Alâüddîn-i Attâr hazretlerine git demedim mi? Başka yol kalmadı....” dedim. Yine Alâüddîn Attâr’a ( radıyallahü anh ) gitmedi. Tekrar Muhammed Pârisâ’ya ( radıyallahü anh ) gitti. Bundan sonra, Şemsüddîn öyle hastalandı ki, insanları bile tanıyamaz hâle geldi. Çocuklarının isimlerini bile unuttu.
Sâdık talebelerin, şu üç edebe uymaları mecbûriyeti vardır. Hocasına makbûl sayılacak ne hizmet yapsa, bundan dolayı asla gurûra düşmemeli, nefse pay çıkarmamalıdır. Kendisinden makbûl olmıyan bir iş zuhur etse, ümitsizliğe düşmemeli, ayrılmayı asla aklına getirmemelidir. Hocasının verdiği emri muhakeme ve münâkaşa etmeden yerine getirmek için canla başla gayret etmelidir.”
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Reşehât ayn-ül-hayât (Arabî) sh. 63
2) Reşehât ayn-ül-hayât (Osmanlıca) sh. 110İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
SEYYİD ALÂEDDÎN ALİ SEMERKANDÎ
Osmanlı devletinin kuruluş yıllarında Anadolu’da yaşıyan evliyâlardan. Nesebi, Resûlullah efendimize ( aleyhisselâm ) dayanır. Semerkand, Buhârâ, Taşkend gibi ilim merkezlerinde ilim öğrendi. Tefsîr, fıkıh ve tasavvuf ilimlerinde yüksek derecelere ulaştı. 860 (m. 1456) târihinde, bugünkü Karaman yakınlarındaki Zeyne köyünde vefât etti..
Seyyid Alâeddîn Semerkandî, senenin büyük bir kısmını oruç tutarak, gecelerini namaz kılarak, gündüzleri de talebelerine ders vererek geçirirdi. Kur’ân-ı kerîmî tecvîd üzere okur ve tefsîrini yapardı. Nefsini terbiye etmek için çok riyâzet ve mücâhede eder, nefsinin istediklerini yapmaz ve istemediklerini yapmak için uğraşırdı. Dünyâya hiç meyletmez, haramlardan şiddetle kaçıp, mübahların fazlasını dahî terkederdi. Cenâb-ı Hakkın kudreti ile tayy-i mekân eder sabah namazını Kâ’be’de kılıp, güneş doğmadan tekrar evine dönerdi. Sabah olunca, talebelerine zâhirî ve bâtınî ilimleri öğretir onları en iyi şekilde yetiştirmek için uğraşırdı. Öğleden önce bir müddet kaylûle yaparak, sünneti îfâ ederdi.
Seyyid Alâeddîn hazretleri, “Bahr-ül-ulûm” isimli tefsîr kitabını, her gece Kâ’be’ye gidip, Makâm-ı İbrâhim’de yazardı. Her âyet-i kerîmenin tefsîrini yapmadan önce. Zemzem ile gusl abdesti alır, sonra tefsîre başlardı. Bu şeklide, meşhûr tefsîr kitabını uzun bir zaman içinde yazabildi.
Baba Cihangir Semerkandî tınlattı: “Birgün Semerkand’a, mecûsiliktch hıristiyan dînine geçmiş bir râhib geldi. Îsâ aleyhisselâm hakkında uygun olmayan şeyler söylüyor, onu (hâşâ) ilâhtır, diyordu. Pekçok bozuk ve bâtıl delîller göstererek, halkın i’tikâdını sarsıyordu. Üstelik sorduğu suâllere, âlimler dahî cevap veremiyordu. Bu rahip, Semerkand Sultânı Hâlid’e haber göndererek; “Âlimlerinizle münâzara etmek üzere geldim. Eğer beni herhangi bir âliminiz susturup mağlup ederse, müslüman olurum. Bütün servetimi de İslâmiyet için harcar, İslâmın yayılmasına yardım ederim. Şayet galip gelirsem, Semerkând’ın vergisini isterim” dedi. Sultan Hâlid, âlimleri toplayarak durumu anlattı. Onlar da; “Bir rahip nedir ki, cevap vermekte âciz kalalım. Onunla her zaman münâzaraya hazırız” dediler. Bir gün ta’yin ederek, câmide toplandılar. Rahip sorularını sordu. Fakat âlimler ikna edici bir cevap veremediler. Rahip gurûrla Sultân’ın huzûrûnda; “Gitmediğim memleket kalmadı. Sorularıma hiç kimse cevap veremedi ki, sizin âlimleriniz cevap versin!” gibi edebe uymayan ileri-geri lâflar etti. Sultan üzüldü. Bu sırada âlimlerden ba’zıları huzûra çıkıp; “Efendim! Bu rahibe ancak Seyyid Alâeddîn hazretleri cevap verir, onun üstesinden gelir. Yalnız o, şu anda kırk günlük bir halvete girdi. Nefs terbiyesi ile meşgûldür. Kolay kolay gelmez. Ancak din-i İslâmın nusreti için izin verilirse gelebilir” dediler. Sultan buna memnun oldu ve râhibden kırk günlük mühlet istedi. Hemen Seyyid Alâeddîn hazretlerine verilmek üzere bir mektûp yazdırdı. Bulunduğu yere mektûp gönderilmek üzere iken, saraya bir kimse girdi. Sultânın huzûruna çıkıp, bir mektûp sundu. Hâlid, mektûbu okudukça hayretten hayrete düşüyordu. Sevincinden cenâb-ı Hakka şükretmeğe başladı. Orada bulunan âlimler merak ederek sebebini sordular. Sultan, mektûbu getiren kimseye sesli olarak okuttu. Mektûbun başında, Allahü teâlâya hamd, Resûlüne salevât ve Emîr Hâlid’e duâdan sonra yazıyordu ki: “Bu mübârek günde, büyük dedem, insanların ve cinnin Peygamberi ve âlemlere rahmet olarak gönderilen Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) bu fakire merhamet ederek göründüler. Buyurdular ki: “Evlâdım Alâeddîn! Halvetine son verdim. Allahü teâlânın kullarını irşâd etmek, onlara dîn-i İslâmın emir ve yasaklarını bildirmek için mağaradan dışarı çık. Allahü teâlânın izniyle pekçok kimsenin hidâyete kavuşmasına sebeb olacaksın. Türbemi ziyârete gelmeden önce Semerkand’a git. Oraya ümmetimin âlimlerine eza ve cefâ veren bir rahip geldi. Ona lâzım olan cevâbı vererek hidâyete gelmesine vesile ol, ümmetimi de sıkıntıdan kurtar.” Bu haberi size ulaştırmak üzere mektûp yazıp. Derviş Cihangir ile gönderiyorum. Sevinmeniz için böyle yaptım. Bugün biz de gelirdik, fakat Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) “işâreti üzerine yarına kaldık.”
Alâeddîn’den gelen bu mektûbu herkes hayretle dinliyordu. Mektûp bittiğinde tekbîr getirdiler. Seyyid Alâeddîn’in bulunduğu mağara ile Semerkand arası onyedi günlük yol idi. Bir günde bu yolun katedilip gelindiğini öğrendiklerinde, bütün âlimler; “Allahü teâlâ herşeye kadirdir” demekten kendilerini alamadılar. Ertesi günü sabah namazından sonra. Sultan Hâlid ve teb’ası, Seyyid Alâeddîn’i karşılamak üzere şehir dışına çıktılar. Kuşluk vakti sıralarında, başta Seyyid Alâeddîn hazretleri olmak üzere, arkasında pekçok evliyâ, grup hâlinde güründüler, Seyyid Alâeddîn beyaz bir âta binmiş, yeşil elbise giymişti. Diğer velîler, etrâfında ve arkasında ağır ağır yürüyorlardı. Öyle heybetli bir manzara idi ki, herkes heyecanlanarak ayağa kalkıp, o tarafa doğru hürmetle yürümeğe başladılar. Başta Sultan Hâlid olmak üzere, herkes atından inmişti. İki grup karşılaştıklarında, Sultân Hâlid, Seyyid Alâeddîn’in ellerinden öptü. O da Sultân’ın gözlerinden öptükten sonra; “Ey Sultan Hâlid! O rahip dostlarımızı üzmüş. Dedemiz, âlemlere rahmet olarak gönderilen Sevgili Peygamberimiz ( aleyhisselâm ) işâret buyurdular. Allahü teâlânın izniyle rahibin hidâyete gelmesine vesile olacağız” buyurdu. Cemâat büyük câmide toplandı. Rahibe haber gönderildi. Râhib gelip Seyyid Alâeddîn hazretlerini görünce, onun heybetinden titremeğe başladı ve; “Ben, Allahü teâlâya ve O’nun Resûlü Muhammed aleyhisselâmın Peygamberliğine inandım” dedi. Sonra gelip Seyyid Alâeddîn’in elini öptü ve; “Bu gece rü’yâmda zât-ı âlinizi gördüm. Bütün suâllerimi sorup, hasta kalbimin şifâsı olan cevaplarınızı öğrendim. Artık hiç şüphem kalmadı. Şimdi suâl sormama lüzum yoktur. İslâmiyetin hak din olduğunu anladım. Îmân edip müslüman olmakla şereflendim” dedi. Herkes hayret edip, ziyâde sevindiler, Seyyid Alâeddîn gülümseyerek, rahibe; “Şimdi tertemiz, günahsız bir müslaman oldun. Cenâb-ı Hak râzı olsun. Fakat dostlarımızın da istifâde etmesi için suâl sorunuz” buyurdu. Müslüman Olan kimse; “Peygamberimiz Muhammed aleyhisselâm; “Ümmetimin âlimleri, İsrailoğullarının Peygamberleri gibidir” buyuruyor. Îsâ aleyhisselâm ölüleri diriltirdi. bu ümmetten böyle birşey olmuş mudur? Bunun izahını istiyorum” dedi. Bu sırada Sultan Hâlid’in sarayından bir hizmetçi gelip, Sultâna; “Efendim! Hasta olan kızınız rûhunu teslim etti” dedi. Bu haberi işitenler çok üzüldüler. Seyyid Alâeddîn ise, başını Önüne eğerek murâkabeye varip, Allahü teâlâya yalvarmağa, duâ etmeye başladı. Herkes Seyyid’in birşey söylemesini bekliyor, fakat cesâret edip suâl edemiyorlardı. Sultan Hâlid de aynı vaziyette bekliyordu. Bu hâl üç saatten fazla sürdü. Sonunda Alâeddîn hazretleri başını kaldırarak tebessüm etti ve; “Ey Sultan Hâlid! Kızınız, Allahü teâlânın izniyle sıhhate kavuştu. Şu ânda yemek yiyor. Sarayınıza gidiniz, bu hâli göreceksiniz” buyurdu. Bu haber herkesi heyecanlandırdı. Böylece Seyyid Alâeddîn, müslüman olan rahibin suâline kal (söz) ile değil, hâl ile (iş yaparak, göstererek) cevap verdi. Seyyid Alâeddîn vazîfesinin bittiğini belirterek, orada bulunanlarla ile vedâlaşıp, beraber geldiği velîler ile birlikte ayrıldılar. Onlar gittikten sonra, Sultan Hâlid, müslüman olan râhib ve halk, saraya doğru heyecanla yürüyerek, bir ân önce verilen haberin doğruluğunu öğrenmek istediler. Saraya yaklaştıklarında, ba’zı kimselerin Sultân’a müjde vermek için koştuklarını gördüler. Karşılaştıklarında, Sultâna; “Efendim! Kızınız vefât etmişti. Birkaç saat sonra tekrar dirildi. Hayret ettik. Size bu haberi müjdelemek için geldik” dediler. Sultan ve orada bulunanlar birbirlerine, bunun Seyyid, Alâeddîn’in büyük bir kerâmeti, himmeti ve bereketi olduğunu, onun, Allahü teâlânın katında derecesinin çok yüksek olduğunu söylediler. Sultan Hâlid’e müslüman olan rahip dedi ki: “Seyyid Alâeddîn hazretleri, beni, asla tereddüde mecalim kalmayacak şekilde ikna etti, irşâd etti. Allahü teâlânın izni ve onun sebep olması ile, Elhamdülillah hidâyete kavuştum. Bu canım sağ oldukça dîn-i İslama bedenimle ve malımla hizmet edeceğim.”
Seyyid Şerîf Cürcânî’nin talebesi Molla Feridun anlattı: “Birgün hocam Seyyid Şerîf hazretleri ile bahçeye çıkmıştık. Orada: “Ey Feridun! Şu dağda, ricâl-i erbeîn denilen kırk büyük evliyânın bir toplantısı vardı. Haydi o makama ziyârete gidelim” buyurdu. Ben de; “Başüstüne efendim!” diyerek, peşinden yürümeğe başladım. Dağın üzerine çıktığımızda, pekçok rûhanî kimsenin orada toplanmış olduğunu, gördük. Herbiri edeble oturmuş bir kimseyi bekliyorlardı, içlerinden birine; Bunlar kimlerdir ve niçin bekliyorlar?” diye sorduk. O da; Ricâl-i erbe’înden biri vefât etti. Onlar, Kutb-i aktâb’ı (evliyâların en büyüğünü) da’vet ettiler. Onu bekliyoruz. O gelip vefât eden zâtın namazını kıldıracak ve içimizden birini de bu vazîfeye ta’yin edecek” dedi. “Şu anda Kutb-i aktâb kimdir ve nerede bulunmaktadır?” diye sorduk. O da; “Mekke-i mükerremededir ve ismi Seyyid Alâeddîn Semerkandrdir” diye cevap verdi.
Biz de oraya oturup beklemeğe başladık. Bir müddet sonra semâdan tekbîr, tesbih sesleri arasında nûr yüzlü velîler, gayet nurlu bir zâtı ta’kib ederek geliyorlardı. Belli ki, o zât Kutb-i aktâb’ idi. Vere indiklerinde, hepimiz hürmetle ayağa kalkıp ta’zim ettik. Makamına oturduğunda, bizlere de oturmamızı işâret’etti. Bir müddet başını önüne eğip murâkabeye vardı. Sonra Âl-i İmrân sûresinin yüzseksenbeşinci âyet-i kerîmesinin meâlini okudu. “Muhakkak her nefs ölümü tadıcıdır.” Sonra da tefsîrini yaptı. Hepimiz, hiç duymadığımız, hasta kalblere şifâ olan bu kıymetli sözleri işitmekle şereflendik. Nice hakîkatleri ve ince bilgileri öğrendik. Sonra bizden tarafa dönerek; “Cenâb-ı Hakkın rahmetine kavuşan merhumun makamına lâyık olan misâfir kardeşimiz gelmiştir, Rabbimizin izniyle onu makamına oturtalım ki, dostlarımızın beklemekten kalblerine bir eza gelmesin” buyurarak, beni oturduğum yerden kaldırıp, vefât eden zâtın boş duran seccadesine oturttu. Sevincimden ne yapacağımı şaşırdım. Orada olanların hepsi; “Şahidiz, işittik ve itaat ettik” dediler. Hocam Seyyid Şerîf de hayret etti. Seyyid Alâeddîn hazretleri, hocamın gönlünü alıcı sözlerde bulunarak; “Ey Seyyid. birâderim! Allahü teâlânın velî kullarına verdiği makamlar birer ihsândır. İnşââllah siz de bu cemâate dâhil olacaksınız. Henüz zamanı vardır” buyurdu. Daha sonra cenâze namazı kılındı. Beni artık yanlarında alıkoydular. Hocamla vedâlaşarak ayrıldık.”
Seyyid Alâeddîn, ileri yaşlarında Mekke-i mükerremede bir miktar ikâmet etti. Medîne-i münevvereye ziyârete geldi. Resûlullaha ( aleyhisselâm ) olan aşkından dolayı oradan ayrılamadı. Yıllarca türbede hizmet etti. Birgün Resûlullah efendimizi ( aleyhisselâm ) baş gözü ile gördü. Peygamberimiz buyurdu ki: “Ey evlâdım Alâeddîn! Allahü teâlânın sana ihsân ettiği ilmi, ümmetime öğret ki, zayi olmasın. Sana verdiğim şu asâyı Anadolu tarafına at. Nereye düşerse, orada bulunan ümmetime îmân ve ibâdet bilgilerini öğret, sünnetimi ihyâ et.” Seyyid Alâeddîn, Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) bu emrine hem çok sevindi, hem de Peygamberimizden ayrılacağı için çok üzüldü; Fakat ernir böyle olduğu için, “Başüstüne” deyip elindeki asayı Anadolu istikâmetine doğru attı. Asâ, Seyyid Alâeddîn’nin bir kerâmeti, Peygamber efendimizin de bir mu’çizeri olarak, Larende (Karaman) bölgesine düştü. Seyyid Alâeddîn ise, Allahü teâlânın izni ile, yanında evliyânın rûhları ile beraber, kısa zamanda Karaman’a asasının düştüğü yere geldi. O bölgede bulunan evliyâ onu karşıladılar. Karamanlıları Ehl-i sünnet i’tikâdı üzere yetiştirmek için gece-gündüz durmadan dinlenmeden çalışmağa başladı.
Hâce Ârif anlattı: “Bir gece çok acâib bir rü’yâ gördüm. Öyle ki, hayretimden rü’yâda gördüklerimi unuttum. Sabahleyin ne gördüğümü düşünerek dışarı çıktım ve nehrin kenarına kadar geldim. Abdest alıp, iki rek’at şükür namazı kıldım. Selâm verdiğimde, bir ses duydum. “Nereden geliyor?” diye bakınırken, havada bir seccade üzerinde oturan, yaşlı, nûr yüzlü bir kimseyi, kıbleye karşı oturmuş, bana seslendiğini gördüm. Buyurdu ki: “Ey Ârif! Ey kavminin en âdil insanı! Dünyâyı terketmek, hürriyete kavuşmak demektir. Kıyâmet günü, iyi bir makam elde etmek, dîn-i İslama hizmet etmekle mümkündür.” Bu sözleri işitince, rü’yâda gördüğüm hâl hatırıma geldi ve; “Muhterem efendim! Rü’yâ âleminde gördüğüm anlaşılmaz şeyleri, zât-ı âlinizi görmekle hatırladım” dedim. O mübârek zât da; “Ey Hâce Ârif! Ben, Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) torunu ve türbedârıyım. Bu zamanın “Kutb-i aktâb”ı olan Semerkandlı Seyyid Alâeddîn’im. Cenâb-ı Hakkın emri ile seni talebeliğe kabûl ettim. Acele ile yanıma gel ki, nasîbini alasın ve rü’yânın hakîkatine vâsıl olasın!” buyurdu. Ben de; “Ey evliyânın büyüğü! Gökyüzünün vefalı yıldızı! Ben ki, dermansız, mecalsiz bir fakirim. Medîne-i münevvereye nasıl gelebilirim? Oraya kavuşmak mümkünse, lütfedip himmet buyurur musunuz?” dedim. O da; “Ey Ârif! Allahü teâlânın izniyle arzuna kavuşacak, Resûlullahı ( aleyhisselâm ) ziyâret etmekle şerefleneceksin!” dedi ve gözden kayboldu. Gördüklerime inanamıyordum. Bunları nasıl görmüştüm? Derhâl evime gidip, bir odaya kapandım. Günlerce dışarı çıkmayıp, ibâdetle vakit geçirdim. Fakat zihnim hep bunlarla meşgûl idi. Nihâyet sekizinci günü, yine nehre abdest almağa gittim, önceki yere geldiğimde, heybetli ve korkunç bir arslanla karşılaştım.
Onu görenlerin korkudan dili tutulurdu. Ben de öyle oldum. Benim hareketsiz donup kaldığımı gören arslan, fasîh bir lisân ile; “Korkma! Sırtıma bin ki, seni kısa bir zamanda Medîne-i münevvereye ulaştırayım” dedi. Onun bu ifâdesinden, yüreğimdeki korku dağıldı. Üzerine bindim, beni Medine yakınlarında indirdi ve vedâlaşarak ayrıldık. Oradan büyük bir edeb ile, Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) huzûr-i şerîflerine geldim. Ellerimi açıp uzun uzun duâ ettim. Duâyı bitirince, yanımda daha önce nehirde karşılaştığım Seyyid Alâeddîn hazretlerini gördüm. Hemen mübârek ellerine sarıldım, öptüm, saygı ve hürmet gösterdim, Beni odasına götürdü. Maddî ve ma’nevî pekçok ihsânlarda bulundu. Teveccüh ederek, kısa zamanda evliyâlık derecelerine kavuşturdu. Sonra bana; “Ey Ârif! Haydi seninle melekler âlemini gezelim. Asumana çıkıp seyredelim” dedi. Buna derecesiz sevindim. “Peki efendim!” derdemez, bana öyle bir teveccüh ve himmet ettiler ki, her ikimiz de gökyüzüne doğru yükselmeğe başladık. Yüce bir makama geldik. Allahü teâlânın sevdiği evliyâsının rûhları orada toplanmış idi. Onlar, “Merhaba ey üstâd-ı âlem!” dediler. Hocam da onlara cevap verdikten sonra, beni onlara ısmarladı, kendisi daha yüksek makamlara yükselerek gözden kayboldu. Aradan uzun bir zaman geçmişti. Hocamın gelmekte olduğu haber verildi. Geldiğinde, edeble elini öptüm. Bana; “Seni, Allahü teâlânın kullarını irşâd etmek, emirleri ve yasakları öğretmek için vazîfelendiriyorum” buyurdu. Orada bulunan evliyânın rûhları ile birlikte el açıp, benim için duâ ettiler. Sonra mübârek elleriyle gözümü mesh etti. O ânda yeryüzünde bulunan en büyük şeylerden, en küçüklerine kadar herşey gözüme görünmeğe başladı. Orada bulunanlarla musâfeha ettik. Bir anda tekrâr Medîne-i münevvereye geldik.”
Seyyid Alâeddîn’in Karaman’a gelişini, talebelerinden Hâce Resûl şöyle anlattı: “Seyyid Alâeddîn hazretleri, Medîne-i münevverede Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) mübârek kabr-i şerîflerinde hizmetle şerefleniyordu. Bu fakir, henüz Semerkand’da bulunuyordum. Semerkand halkı, Seyyid Alâeddîn hazretlerinin kerâmetlerini, büyüklüğünü, Resûlullah efendimize olan muhabbetini anlatırlardı. Ona görmeden âşık olmuştum. Hizmetiyle şereflenip, talebesi olmak istiyordum. Fakat Medîne-i münevvere, memleketimize çok uzaktı ve gitmek için maddî bir güce de sahip değildim. Buna rağmen Seyyid Alâeddîn hazretlerinin aşkıyla yanıyor, bir an önce ona kavuşmayı arzu ediyordum. Bir Cum’a gecesiydi. Çok ağladım ve Allahü teâlâya, gözyaşları arasında, kırık kalbimle duâ ettim. Seyyid hazretlerinden de, durumuma çâre için imdâd istedim. Tam o ânda, odamın dışından bir ses; “Ey Resûl! Haydi artık dışarı çık, arzuna kavuştun!” diyordu. Kulaklarıma inanamadım. Sür’atle dışarı çıktım. Karşımda nûr yüzlü, bakışları heybetli, yaşlı bir kimseyi arslana binmiş vaziyette gördüm. Önce korktum. Korktuğumu anlayınca; “Korkma evlâdım! Kavuşmak arzusuyla yandığın ve imdâd isteğinde bulunduğun kimseyim. Seni talebeliğe kabûl ettim. Gel, buraya otur!” diyerek, arslanın arkasını gösterdi. Arslana binince; “Gözlerini yum!” buyurdu. Yumdum, arslan sür’atle yürümeye başladı. Çok kısa bir zaman zarfında Medine’ye geldik. Hocam Seyyid Alâeddîn; “İşte burası, Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) mübârek kabirleridir” buyurdu. Orada namaz kıldık, çok duâ ettik. Resûlullah efendimizden şefaat talebinde bulunduk. Sonra hocamın kaldığı odaya gittik. Orada büyük bir aşk ile hocamın hizmetine başladım. Cenâb-ı Hak yaptığım duâları kabûl etmişti. Bunun için Rabbime şükür secdesi yaptım. Yıllarca hocamın hizmetiyle şereflendim. Ricâl-i gayb ismi verilen evliyâ, hocamı ziyârete gelirler, onun sohbetiyle bereketlenirlerdi. Birgün hocam; “Ey Molla Resûl! Artık burada vazîfemiz tamâm oldu. Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ), mübârek kabrinden çıkmış olduğu hâlde, Anadolu’ya gidip, oradaki müslümanlara yardımcı olma emrini verdi. Hemen hazırlan, gidiyoruz” buyurdu. O gün, pekçok evliyânın rûhları ve ricâl-i gayb ismi verilen evliyâ bölük bölük geldiler. Hızır aleyhisselâmın da bulunduğu bu meclise, Resûlullah efendimiz de ( aleyhisselâm ) gelip, duâ buyurdular. Vedâlaşarak ayrıldık. Kısa bir zaman içinde, asanın istikâmetinde, evliyânın rûhlarının refakatinde, kısa zamanda Karaman’a geldik. Evliyânın rûhları ile vedâlaştık. Bu hâdiselerin hepsi gece olmuştu. Karaman’a geldiğimizde, sabah namazının vakti girdi. Abdest alıp namaz kılacaktık. Fakat bulunduğumuz yerde su yoktu. Etrâfta su aradım, bulamadım. Bunun üzerine hocam, elindeki asâyı yere vurunca, süt renginde bir su çıktı. O su ile abdest alıp, içtik, bal gibi tatlı idi. Namazımızı kıldıktan sonra, Karaman’da bulunan evliyâ bizi karşıladılar.”
Seyyid Alâeddîn’in talebelerinden Ebü’l-Feth anlattı: “Bir iş için, Mısır’a gitmek üzere hocamdan izin istedim. Hocam da; “Bu yolculuğun sonunu tehlikeli görüyorum, istersen bu yolculuğa çıkma” buyurdu. Sonra benim çok istekli hâlimi görünce de; “Ey Ebü’l-Feth! Eğer çok istiyorsan git Fakat başın dara düşüp, bir tehlike ile karşılaşırsan, bizi hatırla ve şu duâyı oku” buyurarak, okunacak duâyı öğretti. Sonra mübârek ellerim açarak, selâmetle gitmem için duâ etti. Ben de ellerini öperek, hazırlık yaptım. Yol arkadaşlarımla Antakya’ya geldik. Orada bir gemiye binerek yola çıktık. O gece karşı taraftan bir rüzgâr esmeye başladı. Gittikçe şiddetlenen rüzgâr, gemiyi sağa sola sallamaya başladı! Dalgalar yükseldi. Gemi batmak tehlikesi ile karşılaştı. Gemi mürettebatı dâhil olmak üzere, hepimiz korkuya kapıldık. Herkes duâ, tövbe ve istiğfar etmeye başladı. Denize batma korkusu ile dermansız kalıp, kendimden geçmiş bir hâlde iken, hocamın; “Ey Ebü’l-Feth! Niçin nasihatimi dinlemiyorsun? Ne çabuk bizi ve öğrettiğim duâyı unuttun?” sesiyle irkildim. Hemen duâyı okuyup, “İmdâd, yâ hocam Seyyid Alâeddîn Semerkandî hazretleri, himmetinizi istirhâm ediyorum!” dedim. O ânda geminin gidiş istikâmetinden, sür’atle su üzerinde yürüyerek gelen bir kimse göründü. Herkes içinde bulunduğu durumu unutmuş olduğu hâlde, hayretle gelen kimseye bakıyordu. Yaklaşınca, yüz hatları belli oldu. Gelen, mübârek hocam idi. Bir sağa bir sola sallanıp duran geminin kenarından tutarak, denize hitaben; “Ey derya! Allahü teâlânın izni ile sâkinleş!” buyurdu. O ânda deniz sâkinlestiv dalgalar duruldu. Kurtulmuştuk. Hocam, herkesin hayret dolu bakışları arasında gözden kayboldu. Gemidekiler, bu gelen zâtın kim olduğunu birbirlerine soruyorlardı.”
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Keşf-üz-zünûn cild-1, sh. 225
2) Câmi’il-menâkıb ve Câmi’il-Bevârih
3) Kitâb-ül-menâkıbİSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
SEYYİD EMÎR BURHÂN
Evliyânın meşhûrlarından. Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) soyundan olup, seyyiddir. Silsile-i âliyye büyüklerinden biri olan Seyyid Emîr Külâl hazretlerinin büyük oğludur. Doğum ve vefât târihi bilinmemektedir. Fakat, hicri dokuzuncu asırda yaşadığı bilinmektedir.
Emîr Burhân’ın hocası, Behâeddîn Buhârî hazretleridir. Babası Seyyid Emîr Külâl onun hakkında; “Bu çocuk bizim burhâmmızdır (delîlimizdir).” buyurmuştur. Onun yetiştirilmesi için, talebesi Behâeddîn Buhârî hazretlerini vazîfelendirmiştir. Seyyid Emîr Külâl hazretleri, Behâeddîn Buhârî hazretlerine şöyle buyurmuştur: “Bir üstâd, çırağını yetiştirerek kemâl derecesine ulaştırsa, ister’ki, kendi eserini çırağında görsün ve çalışmalarının neticesinde onun yetişmiş olduğuna şâhid olsun. Şayet bir yanlışlık görürse, düzeltsin. İşte oğlum Burhan, şimdiye kadar tasavvufda eğitilmedi. Onun yetiştirilmesi işini üzerinize alın da, eserinizi görüp, itminân elde ettiğinize dâir bana güven versin.”
Behâeddîn Buhârî (kuddise sirruh), hocasının bu emri üzerine Emîr Bürhân’ın bâtınına teveccüh edip, murâkabeye daldı. Fakat hocasının huzûrunda edebe riâyet ederek, tasarrufunu kesik kesik devam ettirerek, ardada bir durakladı. Seyyid Emîr Külâl hazretleri; “Ara vermeden tasarruf etmeye devam et” buyurdu. Bunun üzerine aralıksız tasarrufa devam etti. Emîr Burhan, birden bire değişip, tasavvuf hâllerine daldı. Bundan sonra yolu açılıp, tasavvufda yükseldi.
Emîr Burhan, şiddetli bir cezbe ve sekr sahibi idi. Mizacında insanlardan uzak ve yalnız kalma hâli hâkim idi. İç âlemini ve husûsî tavırlarını, kimse görüp bilmezdi. Ma’nevî kuvveti çok te’sîrli idi. Şeyh Nikrûz Buhârî şöyle demiştir: “Emîr Burhân’a ne zaman rastlasak, onun hâlinden ve bize te’sîrinden bâtınımız (iç âlemimiz) altüst olur, bomboş kalıp, perişanlığa düşerdik.”
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Reşehât sh. 43
2) Hadâik-ül-verdiyye sh. 124
3) Umdet-ül-makâmat sh. 62İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
SEYYİD EMÎR HAMZE
Evliyânın büyüklerinden. Peygamberimizin soyundan olup, seyyiddir. Silsile-i âliyye denilen evliyânın meşhûrlarından Seyyid Emîr Gilâl hazretlerinin ikinci oğludur. Doğum târihi bilinmemekte olup, 880 (m. 1475) senesinde vefât etti. Babası ona, kendi babasının ismi olan “Hamze” ismini koydu. Ona “Baba” diye hitâb ederdi.
Seyyid Emîr Hamze, küçük yaşta babasının sohbetlerinde bulundu. Daha sonra babası onu, yetiştirmesi için, talebelerinin meşhûrlarından olan Mevlânâ Ârif Dikgerânî’ye havâle eyledi. O da onu yıllarca çalıştırarak, ilimde ve tasavvuf hâllerinde zamânının bir tânesi olacak hâllerinde zamânının bir tânesi olacak şekilde yetiştirdi. Babasının vefâtından sonra, onun yerine geçip, yıllarca insanlara doğru yolu gösterdi. Ehl-i sünnet i’tikâdını anlattı. Talebeleri onun derslerine akın akın koşardı. Binlerce talebe, teveccühleri ile yetişti. En meşhûr talebeleri şunlardır: Mevlânâ Hüsâmeddîn Buhârî, Mevlânâ Kemâl Meydânî, Emîr Büzürk, Emîr Hard, Baba Şeyh Mübârek Buhârî, Şeyh Ömer Buhârî, Şeyh Ahmed Harezmî, Mevlânâ Atâullah Semerkândî, Hâce Mahmûd Hamevî, Mevlânâ Hamîdüddîn Kermînî, Mevlânâ Nûreddîn Kermîni, Mevlânâ Seyyid Ahmed Kermînî, Şeyh Hasen Nesefî, Şeyh Tâceddîn Nesefî, Şeyh Ali Nesefî.
Hocam Mevlânâ Ârif bize derdi ki: “Yükünüzü çekecek bir dost isterseniz, bu çok az bulunur. Eğer yükünü çekeceğiniz birini ararsanız, bütün dünyâ size dosttur.”
Seyyid Emîr Hamze’nin talebelerine vasıyyeti şöyledir: “Ey talebelerim! Bizim bulunduğumuz bu yol, sıdk ve doğruluk üzerine kurulmuştur. Muhterem babam Seyyid Emîr Külâl buyurdu ki: “İnsanların Hakka kavuşmaktan mahrûm kalmalarının sebebi, İslâmiyete tam uymadıklarındandır.” Önce i’tikâdı düzeltmek lâzımdır. Şekten, şüpheden, bid’at ve dalâlette ve gayr-i meşrû olan herşeyden kalbi temizlemelidir. Bir kimsenin, anlamadan, mezheblerin ihtilâflarından ve ittifâklarından konuşması çirkin bir iştir. Bir kimse bu husûsta bilmeden konuşursa, cahilliğinin alâmetidir. Çünkü tasavvuf ehlinin yolu, yolların en aydınlığıdır. Hepsinden daha yakındır ve en nurlu olanıdır. Yolların en doğrusu ve en iyisidir. Necmeddîn Ömer Nesefî buyurdu ki: “Tasavvuf; kalbden, Allahü teâlânın sevgisinden başka herşeyi çıkarmaktır. Bedeni de, Allahü teâlânın emirlerine ve Resûlullahm ( aleyhisselâm ) sünnetine uymakla süslemelidir. Allahü teâlânın razı olduğu şeyleri yapmalı ve Resûlullahın ( aleyhisselâm ) sünneti üzere hareket etmelidir. Zamânımızdaki dalâlet fırkaları, tasavvufu yanlış anlayıp, yanlış yorumlayarak başka yollara sapmışlardır.
Tasavvuf ehli olanlar, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) sünnetine uyarlar. Ya'nî İlâmiyete uyarlar. Haram olan işlerden ve haram yemekten sakınırlar. İnsanların yükünü çekip, kimseye yük olmazlar. Şöhretten sakınırlar. Müslümanlara acıyarak, onlara yumuşak davranırlar. Dâima Allahü teâlâdan korkarlar ve günahlarının affedilmesi için yalvarırlar. Gıybet emezler. Dünyâya, dünyânın rahatlığına ve zînetine güvenmezler. Sâlihlerin ve Eshâb-ı kiramın yolunda ve onların ahlâkı üzere olurlar. Büyükleri inkâr etmezler ve bid'at ehline uymazlar. Bunlar Ehl-i sünnettir. Hak üzere olan cemâattir. Sakın onların sevgisini kalbinizden çıkarmayınız. Çünkü onların sevgisi, Allahü teâlânın ve Resulünün ( aleyhisselâm ) razı olmasına sebep olur. Allahü teâlâ, Kur'ân-ı kerîmde meâlen; "Allah onların kalblerini takva için imtihan etmiştir. Onlara bir mağfiret ve büyük bir mükâfat vardır." buyurdu. (Hucurât-3). Bu taifenin hâlini öğrenmiş oldunuz. O hâlde onlara tâbi olunuz ve onlarla sohbet ediniz. Bid'at ve dalâlet ehli olan fırkalardan ve onlarla sohbet etmekten sakınınız ki, âhırette zarar etmiyesiniz. Bid'at sahibi olanları aşağılamak hususunda çok çalışmalı ki, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) müjdesine kavuşulsun. Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: "Bid'at sahibini aşağılayanı, Allahü teâlâ büyük korkudan emin eder."
Ey talebelerim! Dâima namaz vakti ne zaman girecek de namaz kılacağım diye bekleyin. Abdesti, namaz vakti girmeden alınız. Namazı huşu' ve hudû' ile kılınız ve Allahü teâlâdan korkunuz. Namaz vaktinde hiçbir şeyle meşgul olmayınız. Nitekim Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ); "Vakit geçmeden namaza, ölüm gelmeden tövbeye acele edin" buyurdu. Dâima tövbe ediniz. Resûlullah ( aleyhisselâm ); "Günâhına tövbe eden, günâhı olmayan gibidir" buyurdu. Gaflet uykusundan kendinizi uzak tutunuz ki, uyanık olasınız. Mümkün mertebe lüzumsuz konuşmayın. Sakın boş söz söylemeyin. Dâima namaz ve oruçla süslenmiş olunuz.
Elinizden geldiği kadar hiçbir mahlûka hakaret gözü ile bakmayınız. Çünkü o, Allahü teâlânın katında sizden daha makbûl olabilir. Birbirinizi çok seviniz. Sevdiğiniz kimse, Allahü teâlânın dostlarından bini olabilir. Buna çok dikkat ve gayret ediniz. Kimseye dünyâlık için ta’zim etmeyiniz ki, dîniniz dünyâ uğruna gitmesin. Zîrâ, dünyânın Allahü teâlâ katında hiç değeri yoktur. Dünyâyı sevmek aşağılıktır ve her şeyden aşağıdır. Dininizi dünyâya feda etmeyiniz. Dînini başkalarının dünyâsı için satan ve bu yüzden Allahü teâlânın rahmetinden mahrûm kalan kimseden daha câhil bir kimse yoktur. Böyle kimse, hem dünyâda, hem de âhırette zavallıdır. Allahü teâlânın râzı olmasını düşünmeyip de insanların rızâsını düşünen, onların râzı olmasını arayan kimse, Allahü teâlânın gadabını istemiş olur.
Allahü teâlâ, insanları da ona karşı gadablandırır. Allahü teâlânın kendisinden râzı olmasını isteyip, insanların râzı olmasına bakmayan kimseden Allahü teâlâ râzı olur. İnsanları da ondan râzı ve hoşnud kılar.
Birisi size husûmet, düşmanlık ederse, onunla meşgûl olmayınız. Çünkü husûmetin sonu gelmez. Allah korusun, bu uğurda dininiz de elden çıkabilir! insanların sevgisine de aldanmayım?! Zîrâ -bu sevgileri devamlı değildir, insanların elinde olana tama’ etmeyiniz. Allahü teâlânın size yerdiğine kanâat, ediniz. Çünkü tama’ eden, dâima sıkıntı ve üzüntü içinde olur. Kanâat eden ise, her zaman neş’eli ve rahattır. Beyt:
“Beni kanâatle eyledi dâim azîz,
Husûmet ve tama’dan eteğim oldu temiz.”
Namazı öyle kılınız ki, yalnız iken ve kalabalıkta iken namazdaki hâliniz değişmesin. İnsanların yanında iken çok yavaş kılmayın ki, bu kendini insanlar nazarında iyi göstermek olur. Beyt:
“Gizli şirk var riya ile tâatte,
Ya Hak için ol, ya ukbâyı iste.”
İnsanlardan ve makamlarından yardım beklemekten ümîdi kesip, Allahü teâlâya bağlanmalıdır. Başkalarından yardım bekleyen kimse, insanlar yanında hor görülür. İnsanlara tama’ etmeyi bırakan kimse, dünyâda da, âhırette de azîz ve mükerrem, Allah katında da derecesi yüksek olur. Yardımı Allahü teâlâdan isteyin. Birinin size karşı kusuru olursa, şikâyet etmeyin. Kabahati kendinizde arayın. Dâima özür dileyici olun. Kimsenin ayıbını aramayın. Nasihat kabûl eder görünen münâfıklara nasihat etmeyin. Onu ayıblarsamz, duymasın. Size düşman olur. Bir kimse yanlış konuşmuşsa, insanlar arasında yanlışını ona söylemeyin. Yalnız olduğu zaman ve nasihat kabûl edici olduğunu bilirseniz, o zaman söyleyin. Ama günahla ilgili ise, lütf ile, yumuşaklıkla söyleyin.
İnsanlardan bir sıkıntı gelirse, affedin. Karşılığında iyilik yapmaya bakın. Biri size ta’zim etmezse, sakın ondan dolayı hatırınız kırılmasın. Filân kimse bana saygı göstermedi gibi sözlerden çok sakınınız. Bir kimse size ta’zim eder ve sizden iyi olarak bahsederse, ona sevinmeyin. Bu söz üzerinde durmayın ve; “Benim iyi kalbim vardır” deyip kendinizi aldatmayın, insanların medhini ve zemmini (kötülemesini) aynı tutarsanız, felâket uçurumuna düşmezsiniz. Size bir acı haber gelir veya hasta olursanız, Allahü teâlâdan râzı olmaya dikkat edin ve Allaha hamd edin. Ne kadar hasta olsanız, ayağa kalkamayacak hâlde bulunsanız da, namazı kazaya bırakmayınız. İmâ ile kılınız. Eğer Allah korusun, kazaya kalırsa, en kısa zamanda kaza ediniz. Hastalığınızı, günahlarınıza keffâret biliniz. Zîrâ kula gelen belâlar, onlara sabır ve tövbe ile kalkar.
İnsanlar arasında iseniz, dinden söylediklerini dinleyiniz. Sözleri bozuksa, dinlemeyiniz. Size kötü söylerlerse, siz dilinizi tutun ve insafdan ayrılmayın. Birgün Mevlânâ Ârif Dikgerânî ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Herkese karşı açık ve tatlı sözlü olun, riâyeti yerine getirin, takvâ sahibi olun, dilinizi insanlardan koruyun, kibirlenmeyin, mütevâzi olun. Zelîl olmayın. Her işte orta yolda olun. Resûlullah ( aleyhisselâm ): “İşlerin en hayırlısı, orta olanıdır” buyurdu.
Önünüze bakın. Her tarafa, öteye beriye bakmayın. Her gördüğünüzle değil, îcâb edenlerle konuşun. Konuşmak îcâb ederse, yavaş konuşun. Birisi sizinle konuşursa, onu iyi dinleyin. Güldürücü sözler konuşmayın. Mecbûr olmadıkça insanlardan birşey istemeyin. İsterseniz, az isteyin. Hiç kimseye zulüm ve günahta yol göstermeyin. Evinizde iyi ahlâklı olun. Ağır söz söylerlerse, siz dilinizi koruyun. Düşünerek söz söyleyin. Hürmet ehli, kendisine hürmet gösterilenler sizi yanına çağırırsa, onunla mağrur olmayın. Dünyâ ve dünyâyı sevenlerden kaçın. Elden geldiği kadar ilmiyle amel eden âlimlerin sohbetinde bulunun. İlim öğrenmekten bir adım geri ve uzak durmayın. Zîrâ ilimsiz amel, şeytanın oyuncağı olur. İlminiz azsa, onunla amel edin, çoğalır.
Her işte esas, ilim ve takvâdır, imândan güzel hiçbir ni’met yoktur. Allaha ibâdetten daha iyi amel, iş yoktur. Ölümden iyi ibret yoktur.
Kendini; ucbdan (kendini beğenmekten), riyadan (gösterişten), tekebbürden (böbürlenmekten), hasedden (çekememezlikten), gıybetten (dedikodudan), bahillikten (cimrilikten), kin tutmaktan, düşmanlıktan ve nifaktan korumalıdır. Bunlar, kişinin kötülüğüne alâmettir.
İlmi, mevki için ve insanlardan kabûl görmek için öğrenmemelidir. Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ); “Dünyâ maksadı için ilim öğrenen, Cennetin kokusunu alamaz” buyurdu. İlmi, Allahü teâlânın tevhîdini öğrenmek için okumalıdır. Bilerek kulluk yapmalı, câhil kalmamalıdır. Nitekim Peygamberimiz ( aleyhisselâm ); “İlim öğrenmek, her erkek ve kadın mü’mine farzdır” buyurdu.
Dâima kalb temizliği ile meşgûl olmalıdır. Kalbini pisliklerden temizlemedikçe, hakîkî maksada kavuşulamaz.
Bütün iyiliklerin başı, dünyâyı terketmektir. Bütün kötülüklerin başı da dünyâ sevgisidir. Bununla birlikte, Serveti kâinat ( aleyhisselâm ); “Dünyâ âhıretin tarlasıdır” buyurdu. O hâlde dünyâda âhiret işleri yap ve dünyâya ve dünyânın ni’metlerine bağlanma! Dünyâ rahat yeri değildir. İbret yeridir. Bunun için Resûl-i ekrem efendimiz ( aleyhisselâm ); “Dünyâ ibret yeridir, ta’mir etme yeri değildir” buyurdular.
“Dünyâ bir kulübedir ve biz onda misâfir,
iki cihanda bakî, sâdece Allahdır.”
İhtiyâç mikdârı ile kanâat etmeli, geri kalanını vermelidir. İbâdet ve tâat için yeterli kuvvetin hâsıl olduğu kadarı Hle kifâyet etmelidir. Eğer bundan daha fazla dünyâ ve dünyâ ni’metleri ile meşgûl olursan, kendini felâkete atmiş olursun. Az yiyin, az uyuyun ki, ölüm pusudadır Ne zaman geleceği bilnmezi Şaton bunu hâtırınızdân çikarmayın. Haramdan sakinin, Haram yiyenlerle işleyenlerle oturmayın; Zirâ dünyâ ehli ile sohbet, kalbi karartır. Nitekim demişlerdir ki:
“Sâlihlerin sohbeti, seni de sâlih eder,
Zâlimlerin Sohbeti, seni de zâlim eder.
Eshâb-ı Kehf’in köpeği, köpek iken birkaç gün,
Gitti ve halas buldu, iyilerin peşinden.
Kötülerle az otur; kötülerin sohbeti,
Kirliliğe döndürür, bütün temizliğini,
Güneş o kadar parlak, hem o kadar büyüktür.
Ama küçük bir bulut, onu göstermez olur.”
Demişlerdir ki, bir lokma haram yiyenin, ibâdetleri kırk gün perde arkasında kalır. Elbisesinde haramdan bir iplik bulunanın, o haram iplik o elbisede bulundukça, tâati kabûl olmaz. Yiyecek ve giyecek temiz olmazsa, namaz, oruç ve cihâdınız kabûl olmaz. Din yolunda mahreminiz olmayanla birlikte oturmayın.”
Seyyid Emîr Hamze hazretleri, bu vasıyyetleri buyurduktan sonra, husûsî odalarına girip, üç gün üç gece, başını murâkabe yakasının içine çekti. Sonra başını kaldırıp buyurdu ki: “Âlemlerin Rabbine hamd olsun ki, yüksek babamıza geldiği gibi, bize de aynı müjdeler geldi.” Bunları söyledikten sonra, Kelime-i şehâdet getirerek vefât edip, Hakkın rahmetine kavuştu.
Emîr Hamze hazretlerinin iki oğlu ve bir kızı vardı. Hepsi de babalarından feyz alarak, ilimde, ahlâkta yetişmiş, yüksek derecelere kavuşmuşlardı. Kızı Hâtun-ı Külan için; “Herkes oğlu ile iftihar eder, biz de kızımızla iftihar ederiz. Allahü teâlâ bize ne verdiyse, biz de kızımıza verdik.” buyurmuştur. Bu kızı, her zaman Kur’ân-ı kerîm okurdu. Odaya girip bir işle meşgûl olunca, odası nûrundan, kandile ihtiyâç göstermiyecek derecede aydınlanırdı. Kilim dokusa, iplikler kendiliğinden düğümlenirdi. Bu işle uğraşırken namaza kalksa, onun çıkrığı kendiliğinden dönerdi. Gündüz olsa, demetleri kendiliğinden iplik olurdu. Bu hâlini, ancak sırdaşları bilirdi.
Emîr Hamze hazretlerinin bu kızının, Şehâbeddîn adında bir oğlu vardı. Emîr Hamze bu torununun yetiştirilmesi vazîfesini Mevlânâ Hüsâmeddîn’e verdi. Üç sene Mevlânâ Hüsâmeddîn’in huzûrunda kaldı. Bu müddet zarfında Hak teâlâ, ona çok ilim ihsân etti. Hocası Mevlânâ Hüsâmeddîn ona dedi ki: “Ey Mevlânâ Şehâbeddîn, eğer bundan sonra sen bize ders okutacaksan burada kal, yoksa bende, sana ders verecek güç kalmadı. Sonra Mevlânâ Hüsâmeddîn’in izni ile Sûhâra’ya döndü. İnsanlara nasihatle meşgûl oldu. Bütün vakti ilim ve âlimlerle geçerdi. Birgün halka va’z-ü nasîhattan sonra şöyle söyledi: Ey azîzler! Size bir vasıyyetim var. Onu kabûllenin ki, âhırette size faydası olsun. Nitekim Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ); “Vakit geçmeden namaza, ölüm gelmeden tövbeye acele edin” buyurdu. Ey dostlarım! Allahın emirlerini yerine getirmede eksiklik etmeyin.
Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Namaz dînin direğidir. Namazını kılan dinini kurmuş, terk eden dînini yıkmış olur.”
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Reşehât sh. 44
2) Umdet-ül-makâmat sh. 62
3) Agâhî Seyyid Emîr Külâl sh. 96 vd.
4) Hadaik-ül-verdiyye sh. 124İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
SEYYİD ŞERÎF CÜRCÂNÎ
Tefsîr, hadîs ve Hanefî mezhebi fıkıh âlimi. İsmi, Ali bin Muhammed bin Ali Cürcânî el-Hüseynî el-Hanefî’dir. Künyesi Ebü’l-Hasen’dir. Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) soyundan olduğu için “Seyyid Şerîf ismiyle tanınıp, meşhûr olmuştur. 740 (m. 1339) senesinde Cürcân şehrine, bağlı Tâku nahiyesinde doğdu. 816 (m. 1413) senesinde Şîrâz’da vefât etti. Türbesi Şîrâz’da, Savahan mahallesinde, Vâkib kabristanındadir.
Seyyid Şerîf Cürcânî, küçük yaşından i’tibâren ilim öğrenmeye başladı. İlk tahsiline Cürcân’da başladı, önce Arabcayı öğrendi. Sarf, nahiv ve belagat ilmine dâir Sekkâkî’nin “Miftâh-ül-ulûm” adlı meşhûr eserini ve bu eserin şerhini, bu şerhi yazan Nûreddîn Tuvâsî’den okudu. Sirâcüddîn Ömer el-Buheymânî’den “Keşf” adlı tefsîrini ve Keşşâf tefsîrinden bir bölümü okudu. Kudbüddîn Şîrâzî’nin yazdığı Miftâh şerhini, onun oğlu Muslihuddîn bin Ebi’l-Hayr Ali’den okudu. Bundan sonra, aklî ilimleri öğrenmeye başladı. Tahsilini devam ettirmek üzere seyahatlere çıktı. Bu maksadla Hirat’a, Anadolu’ya ve Mısır’a gitti. Zamanın meşhûr âlimlerinden ilim öğrendi. Mantık ilmiyle ilgili “Şerhu Metâlî” adlı eseri onaltı defa okuyup inceledi ve birçok hocanın açıklamasını, îzâhını dinledi. Ancak o, bu eseri iyice hazmedip, gayet net bir şekilde öğrenmeyi ısrarla istiyordu. Onaltı defa okuyup incelemesine rağmen tam anlıyamadığım görünce, bu eseri ve “Şerh-uş-Şemsiyye” adlı eseri, bizzat yazan zattan okumaya karar verdi. Bu maksadla Hirat’a gitti. Eserin yazarı Mevlânâ Kutbüddîn Şîrâzî’yi bulup, durumu anlatıp hâlini arzetti. Bu sırada Mevlânâ Ebû Abdullah Kutbüddîn Muhammed bin Muhammed er-Râzî et-Tahtânî oldukça yaşlanmıştı. Seyyid Şerîf Cürcânî’deki azmi görerek, kısa bir müddet eserini okuttu. Sonra kendisinin ihtiyârlamış olduğunu, bu sebeble fazla okutmaya takatinin kalmadığını söyledi. Fakat ona, en meşhûr talebesi Mübârek Şah el-Mantıkî’ye gitmesini, ondan okumasını tavsiye etti. Bu talebesine bir de mektûp yazarak, alâka göstermesini ve “Şerh-ül-Metâlî”yi kendisinden öğrendiği gibi, ona da bütün incelikleriyle okutmasını, öğretmesini emr etti.
Bunun üzerine, Mübârek Şah’ın yanına gitmek üzere Hirat’tan ayrıldı. Yolu Doğu Anadolu’ya uğramıştı. Burada zamanın büyük âlimlerinden olan Cemâleddîn Muhammed bin Muhammed Aksarâyî’nin şöhretini duydu. Karaman’a doğru yola çıktı. Karaman yakınlarında, bu zatın Kazvînî’nin “El-Îzâh” adlı eserine yazmış olduğu şerhi gördü. Eser üzerinde ba’zı incelemelerde bulundu. Orada bulunan ba’zı ilim erbâbı, Cemâleddîn Aksarâyî ile bizzat görüşmesini, ondan istifâde etmesini tavsiye ettiler. Bu tavsiye üzerine Aksaray’a gitti. Aksaray’a vardığında, Cemâleddîn Aksarâyî’nin vefât etmiş olduğunu öğrendi. Talebeleriyle tanışıp, sohbet etti. Sonra da Cemâleddîn Aksarâyî’nin en meşhûr talebesi olan Şemseddîn Muhammed Fenârî (Molla Fenârî) ile de tanışıp, birlikte Mısır’a gittiler.
Mısır’a varınca, Mübârek Şah’ın medresesini arayıp buldu. Mübârek Şah’a hâlini ve maksadını anlatıp, hocasının gönderdiği mektûbu verdi. Mübârek Şah, hürmetle ayağa kalkarak, mektûbu alıp öptü. Okuduktan sonra; “Seni okuturum. Fakat sâdece dinlemekle iktifa edeceksin. Dersde soru sormana ve konuşmana müsâade yok” dedi. Seyyid Şerîf Cürcânî buna râzı oldu. Bu sırada Mübârek Şah, Mısır’ın ileri gelenlerinden birinin çocuğuna “Şerhu Metâlî “yi okutuyordu. Böylece o da derse katılıp, dinlemeye başladı. Mevlânâ Mübârek Şah, bu kitabı gayet iyi ve üstün bir mehâretle okuyor, ağır mevzûları açıyor, mevzûları derinlemesine îzâh ediyor ve talebeye öğretiyordu.
Derslere bu şekilde devam eden Seyyid Şerîf Cürcânî, geceleri kendisine ayrılan medrese odasında derslerine çalışıyor, çok az uyuyordu. Mübârek Şah, geceleri medresede dolaşarak, talebelerinin durumunu teftiş ediyordu. Bir gece medresenin avlusunda dolaşırken, Seyyid Şerîf Cürcânî’nin odasından onun sesini işitti. Okudukları “Şerhu Metâlî” kitabı üzerinde “Şerhde şöyle yazılı, hoca böyle söylüyor, ben de şöyle diyorum.” diyerek, mes’elenin incelemesini yapıyordu. Hocası Mübârek Şah bunları işitince, çok sevindi ve son derece memnun oldu. Şâhid olduğu bu hâdiseden sonra, Seyyid Şerîf Cürcânî’nin dersde konuşmasına ve soru sormasına müsâade etti. Bu husûsa Seyyid Şerîf Cürcânî çok memnun oldu. Derslere şevkle devam edip, okuduğu Metâlî şerhine, daha genç yaşında mükemmel bir haşiye yazdı.
Seyyid Şerîf Cürcanî, Mısır’da Mübârek Şah’dan Metâlî şerhinin yanısıra, aklî ilimleri de öğrendi. Ayrıca o sırada Mısır’da bulunan devrin meşhûr âlimlerinden naklî ilimleri okudu. O zamanın en meşhûr âlimi olan Ekmelüddîn Bâbertî’den de, din ilimlerini öğrendi. Seyyid Şerîf Cürcânî, bu şekilde Kâhire’de dört sene kaldı. Bundan sonra Anadolu’ya gitti. İstanbul’u ve Bursa’yı ziyâret ettiği, oradan İran’a döndüğü kaynaklarda kaydedilmiştir.
Seyyid Şerîf Cürcânî, ilim tahsilini tamamladıktan sonra memleketine döndü. Hükümdâr Celâleddîn Şah Şüca’ bin Muzaffer, onu Sîrâz’da bir medreseye müderris ta’yin etti. Daha sonra hükümdâr Şah Şüca’ ile yakından tanışıp, çok hürmet ve ikram gördü. Şah Şüca’ ile yakından tanışması şöyle nakledilmiştir; Şah Şüca’ ordusuyla Esterâbâd’daki Kasr-ı Zerd’e gelip, bir müddet orada kalmıştı. Bu sırada Seyyid Şerîf Cürcânî, kendi eserini hükümdâra takdim etmek üzere bir asker elbisesi giyip, hazırlandı. Şah Şüca’ ile iyi görüşen ve zamanın en meşhûr âlimi olan Sa’düddîn-i Teftâzânî’nin yanına giderek; “Ben garîb bir kimseyim. Ok atmakta mehâretliyim. Sultan ile görüşmemi sağlamanızı rica ediyorum”, dedi. Bunun üzerine Sa’düddîn-i Teftâzânî onu yanına alıp, sultânın otağına götürdü. Kapıda beklemesini söyleyip, içeri gizdi. Onun hâlini sultâna anlattı. Sultan, Seyyid Şerîf Cürcâni’yi huzûruna çağırdı. “Ok atmakdaki mehâretini göster bakalım” dedi. Sultan böyle söyleyince, Seyyid Şerîf Cürcânî koynundan kendi yazmış olduğu bir kitabı çıkararak, “Benim oklarım ve mehâretim budur” diyerek, eserini sultâna verdi. Sultan Şah Şücâ’ aynı zamanda ilim ehli bir kişi olduğundan, eseri alıp inceledi. Onun ilimde yüksek derecede bir âlim olduğunu görerek, çok ta’zim ve hürmet gösterdi. Çok miktarda para verip, elbise ve binek hayvanı hediye etti. Sultan Şah Şüca’, Kasr-ı Zerd’den Şîrâz’a dönerken, Seyyid Şerîf Cürcânî’yi de yanında götürdü. Onu Şirâz’da yeni yaptırmış olduğu Dâr-uş-şifâ Medresesi’ne müderris olarak ta’yin etti. Seyyid Şerîf Cürcânî, bu medresede on sene müderrislik yaptı. Bir taraftan da kıymetli eserlerini yazdı. Zamanının en meşhûr âlimi olarak tanınıp sevildi.
Timur Hân, 789 (m. 1387) senesinde Şîrâz’ı fethedince, Seyyid Şerîf Cürcânî’ye çok hürmet gösterdi. Kapısına bir ok astırmak sûretiyle, emân alâmeti koydu. Onun evine sığınanlara da emân verdi. Timur Hân’ın bir veziri, Seyyid Şerîf Cürcânî’nin faziletli büyük bir âlim olduğunu Timur Hân’a anlatmıştı. Timur Hân onunla karşılaşınca, kendisine bahsedilenden daha üstün bir âlim olduğunu görerek, hürmeti ve sevgisi arttı. İlminden istifâde etmek için, onu Semerkand’a da’vetetti. Bu da’vet üzerine Semerkand’a gitti. Timur Hân, fethettiği; İran, Irak, Suriye ve Anadolu gibi İslâm bölgelerinde bulunan zamanın seçkin âlimlerini Semerkand’a topladı. Başta Teftâzânî ve Seyyid Şerîf Cürcânî olmak üzere, çok değerli âlimler orada bulundu.
Timur Hân’ın âlimlere büyük sevgisi olduğundan, Sa’düddîn-i Teftâzânî ile Seyyid Şerîf Cürcânî’ye huzûrunda ilmî münâzaralar yaptırırdı. Timur Hân, Seyyid Şerîf Cürcânî’yi daha çok sevdiği için, münâzaralardan sonra; “Kabûl edelim ki, ikisi de din ve ma’rifet bilgilerinde aynıdır. O zaman Seyyid’in nesebi üstündür. Çünkü Resûlullahın ( aleyhisselâm ) soyundandır” derdi. Seyyid Şerîf Cürcânî, onsekiz sene Semerkand’da kalıp, Timur Hân’dan çok büyük alâka ve hürmet gördü. Semerkand’da kaldığı müddet içinde, medreselerde ders verip, yüzlerce kıymetli âlim yetiştirdi. Ayrıca çok değerli eserler yazdı. Timur Hân’ın vefâtından sonra, Semerkand ve Mâverâünnehr’de çıkan karışıklıklar sebebiyle, Semerkand’dan ayrılıp, Şîrâz’a döndü. Vefâtına kadar Cürcân’da kalıp, ders vermek ve eserlerini yazmakla meşgûl oldu. Burada da, vefâtına kadar pekçok âlim yetiştirdi ve kıymetli eserler yazdı.
Seyyid Şerîf Cürcânî, tasavvuf ilmini, evliyânın büyüklerinden olan Alâüddîn-i Attâr hazretlerinden öğrendi. Semerkand’da Timur Hân’ın medresesinde ders verdiği sırada, Alâüddîn-i Attâr’ın sohbetine devam ederek, tasavvuf ilmini öğrenmeye başladı. Alâüddîn-i Attâr’ın sohbetlerinde bulunmak için, soğuk, şiddetli kış günlerinde dahî, seher vaktinde kalkıp onun medresesine gider, kapıda bekler, müsâade edilince içeri girerdi. Ona büyük bir sevgi ve derin bir muhabbetle bağlı idi. Alâüddîn-i Attâr hazretlerinin teveccühleri ile kısa zamanda kemâle gelip, olgunlaştı. Tasavvuf, hâllerinde daha da ilerlemek için, hocasından bir sohbet arkadaşı istedi. Alâüddîn-i Attâr da onu, en başta yelen talebelerinden olan Nizâmüddîn Hâmûş’a gönderdi. Bu zâtın sohbetlerinden de çok istifâde etti.
Birgün Nizâmüddîn Hâmûş’un huzûrunda iken, tasavvuf da murâkabe denilen hâle dalıp, kendinden geçmişti Bu hâlde iken, Seyyid Şerîf Cürcânî’nin başından sarığı düşmüş, Nizâmüddîn Hâmûş kalkıp sarığını alarak başına koymuş, hâlini sormuştu. Bunun üzerine Seyyid Şerîf Cürcânî; “Çok zamandanberi levh-i müdrikemin (hafızamın) nukûs-i ilmiyeden (ilimden) pak ve temiz olmasını istiyordum. Allahü teâlâya hamdolsun, sohbetiniz bereketiyle bu ma’nâ müyesser oldu. Az zamanda ma’lûmât endişesinden halâs olup, muradım hâsıl oldu. Onun lezzet ve zevkinin galebesinden kendimden geçtim ve benden böyle bir hâl sâdır oldu” demiştir.
Seyyid Şerîf Cürcânî, ilimdeki çok yüksek derecesine rağmen, asıl kemâlâta, Alâüddîn-i Attâr hazretlerinin sohbetinde bulunduktan sonra, ondan feyz alarak kavuşmuştur. Bu hâlini bizzat şöyle ifâde etmiştir: “Hocam Alâüddîn-i Attâr’ın sohbetine kavuşunca, Rabbimi tanıyabildim.”
Seyyid Şerîf Cürcânî, talebelerine verdiği dersleriyle ve yazdığı eserleriyle, Selef-i sâlihînin yolunu ihyâ etti. Selef-i sâlihîne halef-i sâdıkîn oldu. Hem yaşadığı asırda, hem de sonraki asırlarda eserlerine müracaat edilen bir âlimdir. Sonraki asırlarda yetişen âlimler, onun talebelerinden ilim almakla iftihar etmişlerdir.
Talebelerinin en meşhûrları şunlar dır: Başta kendi oğlu Nûreddîn Muhammed gelmektedir. Diğer bir talebesi de, din ve fen ilimlerinde âlim olan meşhûr Osmanlı âlimi Mûsâ Paşa Kâdızâde Rûmi’dir. Fethullah Şirvânî; Kastamonu medreselerinde müderrislik yapmıştır. Seyyid Ali Acemî; bu zât da meşhûr talebelerindendir. Aslen İranlı olup, ilim tahsilini tamamladıktan sonra Anadolu’ya gelmiş, Bursa’daki Yıldırım Hân Medresesi’nde müderrislik yapmıştır. Fahruddîn Acemî; bu talebesi de, sonradan Anadolu’ya gelip, meşhûr Osmanlı âlimi Molla Fenârî’ye mu’îdlik (ders vekîlliği) yaptı. Ayrıca çeşitli medreselerde ders verdi. Sultan Murâd devrinde de Şeyhülislâm oldu. Hâce Alâeddîn Ali es-Semerkandî; bu talebesi de, ilimde yetiştikten sonra; Semerkand’da, Türkistan’da ve Hirat’ta müderrislik yaptı. Daha sonra Anadolu’ya gelip, Lârende’ye (Karaman’a) yerleşti.
Seyyid Şerîf Cürcânî’nin talebelerinden Afîfüddîn el-Cerhî, onun hakkında şöyle demiştir: “Asrının bir tanesi, âlimlerin sultânı, müfessirlerin iftihârı, ahlâk ve faziletin nümûnesi, çok mütevazi ve fakirlerin hâmisi idi.”
Yine talebelerinin meşhûrlarından Kâdızâde Rûmî ve o devrin meşhûr âlimlerinden Gıyaseddîn Cemşid, Uluğ Bey, Mu’înüddîn-i Kâşî ve Alâüddîn-i Tûsî gibi âlimler, Seyyid Şerîf Cürcânî’ye, insanların üstadı ma’nâsına gelen “Üstâd-ül-beşer vel-akl-ül-hâdî aşer” ünvanını vermişlerdir. Yine âlimler arasında, ilimdeki üstünlüğünü ve i’timâd edilen bir âlim olması sebebiyle “Es-Seyyid-üs-Sened” ünvanıyla tanınmıştır.
Hicri dokuzuncu asırdan i’tibâren medreselerde verilen icâzetnâmelerdeki icâzet zincirinde ismi geçen âlimler arasında, Seyyid Şerîf Cürcânî’nin ismi en önemli halkayı teşkil etmiştir.
Seyyid Serîf Cürcânî’nin yazdığı eserler, bütün İslâm dünyâsında tanınıp meşhûr olmuştur. Sarf, nahiv ve belagat ilmine dâir yazdığı Arabca ve Farsça eserleri, İslâm âleminin medreselerinde, âlimlerin ve talebelerin elinde en başta gelen müracaat kitapları olmuştur. Nesilden nesile gelmiştir Eserlerinin yüzden fazla olduğu tesbit edilmiştir. Tefsîr, hadîs, fıkıh, kelâm, tasavvuf, mantık, sarf, nahiv ve diğer ilimlere dâir eserler yazmıştır. Bir kısmı şunlardır: 1- Hâşiye-i Keşşâf: Keşşâf tefsîrinden, Fâtiha sûresine ve Bekâra sûresinin baştan yirmibeş âyetinin tefsîrine yazdığı haşiyedir. 2-Tercümân-ül-Kur’ân: E’ûzü ve Besmele’nin ve Kur’ân-ı kerîmdeki kelimelerin Farsça açıklamasıdır. Bunlardan başka, Beydâvî ve Zehrâveyn tefsîrleri üzerine haşiye yazmıştır. 3- Hâşiyetün alâ Hulâsat-it-Tîbî: Şerefüddîn Hasen bin Muhammed et-Tîbî’nin yazmış olduğu “El-Hulâsa fî usûl-il-hadîs” adlı hadîs usûlü ile ilgili eserine yazdığı haşiyedir. 4- Mişkat-fll-Mesâbîh haşiyesi. 5- El-Muhtasar-ül-câmî’ li ma’rifet-il-hadîs: Hadîs usûlü ile ilgilidir. 6- Şerhu muhtasar-ül-müntehâ haşiyesi: Usûl-i fıkıh ile ilgilidir. Bu eseri, “Müntehassûli vel-emel fî ilmey-il-usûli vel-cedel” adlı eserinin bir muhtasarıdır. 7- Telvîh haşiyesi. 8-Ta’likâtün alet-Telvîh, 9- Şerh-us-Sirâciyye: Fıkıh bilgilerinden ferâiz ilmi ile ilgili olan “Ferâid-üs-sec-âvendî” adlı eserin şerhidir. 10-Hidâye haşiyesi: Meşhûr âlim Burhâneddîn Mergınânî’nin, Hanefî fıkhına dâir “Bidâyet-ül-mübtedî” adlı eserine kendi yazdığı “Hidâye” adlı meşhûr eserin hâşiyesidir. 11- Şerh-ül-Vikâye: Fıkıh ilmine dâirdir. 12- Hâşiyetün alâ şerh-ıt-Tecrid: Çok meşhûr bir eseri olup, Osmanlı devletinde bu eserin okutulduğu medreselere Hâşiye-i Tecrîd Medreseleri denilmiştir. Eser, kelâm ilmi ile ilgilidir. 13- Hâşiyetün alâ Metâli’il-enzâr: Kelâm ilmi ile ilgilidir. 14- Şerhu Mevâkıf: Bu kitap, İslâm medreselerinin yüksek kısmında, son zamanlara kadar okutulan bir fen kitabıdır. Kâdı Adûd yazmış, Seyyid Şerîf Cürcânî şerh etmiştir. Bin sahife kadar Arabca büyük bir eser olup, o zamanın bütün fen bilgilerini anlatmaktadır. Kitap, altı mevkıfe ayrılmış olup, her birinde mersadlar vardır. Dördüncü mevkıf, birinci mersad, üçüncü kısım, ikinci maksadda; yer küresinin yuvarlak olduğunu, altıncı maksadda da, batıdan doğuya doğru döndüğünü isbât etmekte, atom hakkında, maddenin çeşitli hâlleri, kuvvetler ve psikolojik olaylar hakkında kıymetli bilgiler vermektedir. 15- Hâşiyetün alâ şerhi metâli’il-envâr. Mantık ilmi ile ilgilidir. 16- Hâşiyetün alâ şerh-ış-Şemsiyye: Bu eser, “Hâşiyetün alet-tasavvurât vet-Tasdîkât” ve “Hâşiye-i Sugrâ” adlarıyla da tanınmıştır. 17-Mîr Îsâgûcî Esîruddîn el-Ebherî’nin “Îsâgûcî” adlı eserine yazdığı şerhdir. 18-Risâle-i kübrâ (el-kübrâ fil mantık): Farsça olup, mantık ilmine dâirdir. 19-Risâle-i Sugrâ: Mantık ilmi ile ilgilidir. 20- Risâletün fîlmantık: Farsça olup, meşhûr bir eseridir. 21-Tahkîk-ül-eşyâ: Eşyanın mâhiyetini anlatan bir risaledir. 22- Risâletün fî âdâb-il-bahs: “Risâlet-üş-şerîfiyye” adıyla da tanınan bu eser, mübâhase ve münâzarada uyulması gereken âdâb ve kaideler ile ilgilidir. 23- Hâşiyetün alâ şerhi nükrakâr İbn-i Hâcib’in yazdığı “Eş-Şâfiiyye” adlı eserin şerhine yazdığı haşiyedir. 24- Sarf-ı mîr: Sarf ilmine dâir olup, Farsçadır. 25- Şerh-ül-İzzi, İzzeddîn Abdülvehhâb bin İbrâhim ez-Zemânî’nin sarf ilmine dâir yazmış olduğu “İzzi” adlı meşhûr esere yazdığı şerhdir. 26- Hâşiyetün alâ şerh-ıl-Kâfiye, 27- Şerh-ül-Kâfiye, 28-Hâşiyetün âlel-Mutavvel, 29- Şerhu kasîdeti Bânet su’âd, 30- Ta’rîfât: Arabca lafzların, kelimelerin, terim ma’nâlarını ihtivâ eden kıymetli ve benzeri az bulunan meşhûr bir eserdir. Seyyid Şerîf Cürcânî hazretleri, “Şerhu Mevâkıf adlı eserinin sonlarında ve “Şerh-ül-metâlî haşiyesi” adlı eserinin baş tarafında şöyle buyurmuştur: “Evliyânın sûretleri, öldükten sonra da talebesine gözüküp feyz verirler. Fakat, bunları görebilmek ve rûhlarından feyz alabilmek kolay değildir. Ehl-i sünnet i’tikâdında olmak, İslâmiyete uymak ve onları sevmek, saygılı olmak lâzımdır.”
“Aklı olan, iyi düşünen bir kimse için astronomi ilmi, Allahü teâlânın varlığını anlamağa çok yardım eder.”
Seyyid Şerîf Cürcânî’nin ( radıyallahü anh ) “Ta’rîfât” isimli eserinden seçmeler.
İhsân: Lügatte; hayırlı bir işi, yapılması gereken şekilde yapmak. Dindeki ma’nası: Allahü teâlâyı sanki görüyormuşçasına ibâdet etmektir. Her ne kadar sen Allahü teâlâyı görmesen de, Allahü teâlâ seni görmektedir.
İhlâs: Lügatte; tâatlerde riyayı terketmektir. Istılâhta; Kalbi, salasını gideren kirlerden kurtarmaktır.
İhlâs: Yapılan ameli Allahü teâlâdan başkasının görmesini istememektir.
Edeb: Hatâya düşmekten sakınılacak şeyi bilmek.
Irhâs: Dünyâya teşrîflerinden önce, Resûlullah efendimizden ( aleyhisselâm ) zuhur eden harikulade hâller. Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) dedelerinin alınlarındaki nûr böyledir.
Irhâs: Bir peygamberin peygamberliği bildirilmeden önce, onun peygamberliğine delâlet olan harikulade bir iş yapmaktır.
Irhâs: Resûlullah efendimizden ( aleyhisselâm ) peygamberliği bildirilmeden önce sâdır olan şeyler. Denilir ki, bunlar kerâmet kabilindendir.
İstikâmet: Tâati yapıp, ma’sıyetlerden sakınmak.
İlham: Feyz yoluyla, kalbe gelen şey. Denilir ki, daha önce bilgi olmadan kalbe gelen şey.
Ehlülhak: Ehl-i sünnet ve cemâat.
Me’sûr duâlar: Halefîn (sonra gelen âlimlerin), Selef-i sâlihînden, Eshâb-ı Kirâm (r.anhüm) ve Tabiînden (r.aleyhim) naklettikleri duâlar.
Ehl-ül-hevâ: Ehl-i kıble olup, i’tikâdları Ehl-i sünnet ve cemâat i’tikâdında olmıyanlar. Cebriye, kaderiyye ve diğer dalâlet fırkaları böyledir.
Bid’at: Sahâbe-i Kirâm ve Tabiîn zamanında bulunmayan ve sert delîle dayanmıyan şey.
Teslim: Allahü teâlânın emrine boyun eğmek, i’tirâzı terketmek.
Teslim: Kazayı, rızâ ile karşılamak.
Tasavvuf: Hepsi çalışmak ve ciddiyet olan bir yoldur. Denilir ki, tasavvuf; beşeri sıfatları sakinleştirmek, nefsânî da’vâlardan uzaklaşmak. Resûlullaha ( aleyhisselâm ) uymaktır.
Takdis: Allahü teâlâyı yüce himmetine lâyık olmıyan şeylerden uzak ve temiz tutmak.
Takvâ: Tâat için kullanılırsa, ihlâs; ma’sıyyet için kullanılırsa, ma’sıyyet olan şeyi terk ve ondan sakınmak murâd olunur. Denilir ki, kulun mâsivâdan sakınması, dînin âdabını muhafaza etmek, Allahü teâlâdan uzaklaştıran her şeyden sakınmak, nefsin hazlarını terketmek, nefsini hiçbir kimseden daha hayırlı görmemek, Resûlullaha ( aleyhisselâm ) sözle ve fiille uymaktır.
Tevekkül: Allahü teâlânın katında olana güvenip, insanların elindekine güvenmemek.
Tövbe: Yapılan günaha ve benzerine bir daha dönmemeye azmetmek. Şöyle de denilmiştir Tövbe-i nasûh; açıkta ve gizlide, amelinde hiçbir iz bırakmıyacak şekilde ma’siyyeti terketmektir.
Sevâb: Allahü teâlânın rahmet ve mağfiretine, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) şefaatine kavuşmaya veşîle olan şey.
Hadîs-i kudsî: Ma’nâ Allahü teâlâdan, lafız (sözler) Resûlullahtan olan hadîs-i şerîf. Ya’nî, Allahü teâlâ Resûlullaha ( aleyhisselâm ) bir ma’nâyı ilham ile veya rü’yâ ile haber verir. Resûlullah da ( aleyhisselâm ) bu ma’nâyı kendi irâdeleri ile haber verir.
Haya: Kınanmaya sebeb olacak şeyden sakınmak ve o şeyi terketmek iki çeşittir: 1-İnsanların yanında avret mahallini açmamak böyledir. 2- Allah korkusundan dolayı mü’mini ma’siyetlerden meneden haya. Buna îmânî haya denir.
Hâşi’: Kalbi ve azâları ile Allahü teâlâ için tevâzu eden, kendisini aşağı tutan.
Huşû’: Hakka boyun eğmektir. Denilir ki, kalbde bulunan devamlı korkudur. Yine denilir ki, kul kızdığı veya muhalefet edildiği veya ona red olunduğu zaman bunu kabûl ile karşılamak, huşû’nun alâmetlerindendir.
Riya: Allahü teâlâdan başkasının rızâsını gözetmek sûretiyle, amelde ihlâsı terketmek.
Zühd: Ehl-i hakîkatin ıstılâhında: Dünyâya buğzetmek, ondan yüz çevirmektir. Yine denilir ki, âhıret rahatını taleb ederek, dünyâ rahatını terketmek.
Şükür: Ni’mete karşılık yapılan iyiliğe şükür; dil ile veya el. İle veya kalb ile olur. Denilir ki, şükür iyiliğini zikretmek sûretiyle Allahü teâlâya senada bulunmaktır.
Sahâbî: Örfte Resûlullah efendimizi ( aleyhisselâm ) görüp, sohbetinde bulunan kimsedir. Resûlullahtan hiç rivâyette bulunmasa da, yine sahâbîdir. Uzun müddet Resûlullahın sohbetinde bulunsa da sahâbîdir.
Tabîb-i rûhanî: İrşâd ve kemâle erdirmeye kadir olan, bu ilmi bilen.
Fütüvvet: Lügatte (sözlükte):
Cömertlik: Ehl-i hakîkatin ıstılâhında: Başkasını kendisine tercih etmek.
Fahr: İyiliklerini saymak sûretiyle, insanlara üstünlük göstermek.
Ferâiz: Terekenin (mirasın) hak sahibine nasıl taksim edileceğini bildiren ilimdir.
Ferah: isteğine ulaşmak sebebiyle kalbde hâsıl olan lezzet.
Küfrân: Ni’meti verenin verdiği ni’meti, inkâr veya ni’meti verene muhalefet husûsunda inkâr ma’nâsına gelen bir işi yapmaktır.
Murâkabe: Kulun, bütün hâllerinde Allahü teâlânın onu gördüğünü hatırından çıkarmaması.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-7, sh. 216
2) Bugyet-ül-vuâd cild-2, sh. 196
3) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-5, sh. 328
4) Ferâid-ül-behiyye sh. 125
5) Miftâh-üs-se’âde cild-1, sh. 167
6) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1067
7) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 728
? Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 41
9) Keşf-üz-zünûn sh. 12, 41, 139, 193
10) Kâmûs-ül-a’lâm cild-4, sh. 2857
11) Rehber Ansiklopedisi cild-15, sh. 186
12) Reşehât sh. 160
13) Hadâik-ül-verdiyye sh. 149İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
SEYYİD YAHYÂ EŞ-ŞİRVÂNÎ
Evliyânın büyüklerinden, Halvetî, yolunun ileri gelenlerinden. Şirvan’ın, Şemah şehrinde dünyâya geldi. Babası Seyyid Behâeddîn-i Şirvânî, Şemâh’ın ileri gelen zenginlerinden idi. Yahyâ Şirvânî, 869 (m. 1464) senesinde Bakû’de vefât etti. Şirvanlı oduğu için “Şirvânî” diye meşhûr oldu.
Seyyid Yahyâ Şirvânî, fevkalâde cemâl, ahlâk ve edeb sahibi idi. Halvetî, yolunun kurucusu Ömer Halvetî’nin ( radıyallahü anh ) en yüksek talebesidir. Bu yolun yayılması, Seyyid Yahyâ Şirvânî ile olmuştur.
Seyyid Yahyâ Şirvânî, çocukluğunda dahi fevkalâde edeb ve ahlâk sahibi idi. Birgün arkadaşları ile oyun oynarken, evliyânın büyüklerinden İzzeddîn Halvetî’nin oğlu ile Sadreddîn Halvetî’nin dâmâdı olan Pîrzâde hazretleri onu gördüler. Çocuğu bir müddet seyr ettikten sonra, birbirlerine; “Allahü teâlâ bu çocuğa, dedelerinin edebini, olgunluğunu ve güzel huyunu ihsân etmiş. Duâ edelim de, Halvetî yolunun feyz ve ma’rifetlerine de kavuşsun” dediler. El açıp cenâb-ı Hakka yalvarıp, uzun uzun duâlar ettiler. O gece Seyyid Yahyâ, rü’yâsında Resûlullah efendimizi ( aleyhisselâm ) gördü. Sevgili Peygamberimiz buyurdular ki: “Evlâdım Yahyâ! Halvetî yolunun büyüklerinden olan Sadreddîn’e git. Onun sohbeti ve hizmetiyle şereflen!” Sabah olunca, yaşının küçüklüğüne bakmadan, Sadreddîn Halvetî’nin huzûruna koştu. Onun terbiyesi altında ilim öğrenmeye başladı. Kısa zamanda hocasının feyz ve bereketleri ile, ilimde ve tasavvuf yolunda pek yüksek derecelere kavuştu.
Çok soğuk bir kış günü, Seyyid Yahyâ Şirvânî ( radıyallahü anh ) yatsı namazını kılmak için câmiye gitti. Fakat soğuktan ayakları uyuşup, ayağa kalkamadı. Bu hâlini duyan arkadaşları, gidip kollarına girerek evine götürdüler. Günlerce her ne ilâç kullandı ise, iyileşeceği yerde, ağrıları daha da arttı.
Bir gece hocası Sadreddîn, Seyyid Yahyâ’nin evlerinin bacasından içeri girdi. Seyyid Yahyâ’ya buyurdu ki: “Ne yatıyorsun oğul kalk ayağa!” Sonra elinden tutup ayağa kaldırdı. Seyyid Yahyâ’nın ( radıyallahü anh ) hastalığı tamamen iyileşti. Hocasının gelmesini ve Yahyâ’nın iyileşmesini bir hizmetçi kız gördü ve gidip Seyyid Behâeddîn’e haber verdi. Seyyid Behâeddîn eve geldiğinde; oğlunun rahatsızlığının geçmiş, hiç birşeyi kalmamış olduğunu gördü. Oğlu Seyyid Yahyâ’ya; “Bu senin hocan, âlim ve kerâmet ehli geçinir, neden düz yollar varken bacadan aşağı iner?” dedi. Seyyid Yahyâ da (kuddise sirruh); “Sebebi, yolların dikenli olmasıdır. Dikenler mübârek ayaklarını yara eder” dedi. Seyyid Behâeddîn yine; “Yollarda diken yok ki” dedi. Seyyid Yahyâ ( radıyallahü anh ); “Sizin inkâr dikenleriniz var ya!” diye cevap verdi. Bu söz üzerine Seyyid Behâeddîn, elinde olmıyarak oğlu Seyyid Yahyâ’nın peşine düşüp Sadreddîn Efendi’nin huzûruna gitti. İ’tirâzına tövbe etti. Sâdık talebelerinden oldu.
Sadreddîn Efendi de, Seyyid Behâeddîn’in nefsini kırmak için, bir sene Seyyid Yahyâ’nın emrini dinletmesini söyledi. Seyyid Yahyâ der ki: “Bu bir sene, bana öyle zor geldi ki, helak olacaktım.” Bir sene sonra Sadreddîn Efendi, Seyyid Yahyâ’ya babasının emrini dinlemesini söyledi.
Seyyid Yahyâ Şirvânî, Hanefî mezhebi fıkıh âlimi Sadreddîn-i Hamevî’nin dâmâdı oldu.
Seyyid Yahyâ Şirvânî (kuddise sirruh), hocası Sadreddîn’in ( radıyallahü anh ) ölümünden sonra Bakû’ye gitti. Vefât edinceye kadar orada yerleşip kaldı. Orada, kıymetli sohbetleri ile kısa zamanda binlerce talebe yetiştirdi. Talebelerinin pek çoğu yüksek ilim ve ma’nevî derecelere kavuştu. Yüksek talebelerine icâzet (diploma) vererek ilim yaymaları için etrâfa gönderdi.
Seyyid Yahyâ Şirvanî (kuddise sirruh) devamlı oruç tutardı. Kırk gün halvette (yalnız) kalırdı. Kırk gün sonra çıkar, tekrar halvete girerdi. Dört-beş günde bir iftar ederdi.
“Üstâd, taliblere tövbe ve istiğfarı ve yolun edeblerini öğretmek için lâzımdır” buyururdu.
Mevlânâ Camî (kuddise sirruh), “Nefehât-ül-üns” kitabında buyurur ki: “Seyyid Yahyâ Şirvanî (kuddise sirruh), ömrünün sonlarında devamlı Allahü teâlâya ibâdet eder, altı ay yemek yemezdi. Seyyid Yahyâ Şirvânî’nin oğlu Emîr Gülle birgün yemek pişirip getirdi. İftar etmelerini rica etti. Orada hazır olan talebelerini çağırttı. “Bismillah deyip başlayın” buyurdu. Kendisi bir kaşık aldı, kokladı ve yemeği geri koydu. Kaşık elinde bekledi. Talebeleri yemeği bitirdi. Yemek bitince; “Elhamdülillah” deyip, kaşığı bıraktı. Talebelerine; “Lokman Hakim nice seneler bir yemeğin kokusu ile yetinmişti. Ben dahi bu bir lokma yemeğin kokusu ile yetinsem yeridir” buyurdu.
Seyyid Yahyâ Şirvanî (kuddise sirruh) küçük yaşta iken, annesi ile beraber şehrin dışında gidiyorlardı. Aniden bir kimse geldi. Yahyâ Şirvânî’nin (kuddise sirruh) elinden tuttu. Havaya yükselip gözden kayboldular. Bu hâli gören annesinin içine korku düştü. Üzülüp ağlamaya başladı. Çaresiz kalıp, hiçbir yere de gidemedi. Şaşkınlık içinde ne yapacağını bilemedi. Bir de baktı ki, biraz sonra oğlu Seyyid Yahyâ Şirvanî (kuddise sirruh) yanında duruyor. Kavuşmanın sevinç şaşkınlığı ile oğluna; “Oğul nereye gittiniz? Ben üzüntüden helak olacaktım!” dedi. Seyyid Yahyâ da ( radıyallahü anh ); “Bir yere vardık. Orada bu dînin ileri gelenlerinden birçok kimse vardı. Beni ortalarına aldılar. Hepsi bana iltifât etti. Hayır duâ buyurdular, içlerinden biri ayağa kalkıp, bunu (Yahyâ Şirvânî’yi) bana satın dedi. Beni ona teslim ettiler. O zât bana, şimdi annenin yanına git. Ben seni yine bulurum dedi. Bunun üzerine kendimi burada buldum” dedi.
Kendisine, Allahü teâlânın uzun ömür vermesi için duâ edenlere derdi ki: “Beyimiz Halîl’e duâ edin ki, benim ömrüm onun yaşaması iledir.” Hakîkaten o beldenin beyi Halîl Efendi vefât ettikten dokuz ay sonra da Seyyid Yahyâ Şirvanî hazretleri vefât etti. Vefâtlarına yakın altı ay hiç yemek yemedi, su içmedi. Hep ibâdetle meşgûl oldu.
En yüksek talebesi ve halîfesi Dede Ömer Rûşenî hazretleridir. Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî (kuddise sirruh), büyük âlim ve mutasavvıf Dede Ömer Gülşenî’nin geleceğini keşf yoluyla ikiyüz sene evvel haber vermiş idi.
Tasavvufa dâir ba’zı te’lîf eserleri vardır. Ayrıca “Esrâr-ı Tâlibîn” ve “Vird-i Settar” da Seyyid Yahyâ Şirvânî’nin (kuddise sirruh) kıymetli iki eseridir.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdi Efendi) sh. 287
2) Nefehât-ül-üns sh. 574
3) Seyyid Yahyâ Şirvânî (Hoca-zâde Ahmed Hilmi) sh. 4İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
SIBT İBNİ ACEMÎ
Hadîs âlimi. İsmi, İbrâhim bin Muhammed bin Halîl el-Halebî olup, künyesi Ebû İshak’tır. Lakabı ise Burhânüddîn’dir. 753 (m. 1352) senesi Receb ayının onikinci günü, Haleb civarındaki Cellûm’da doğdu. 841 (m. 1437) senesi Şevval ayının onaltısında, Haleb’de tâ’ûndan (Vebadan) vefât etti.
Sıbt İbni Acemî daha küçük yaşta iken, babası vefât etti. Ona annesi baktı ve yetiştirdi. Sonra annesi ile Dımeşk’a gittiler. Sıbt İbni Acemî, burada Kur’ân-ı kerîmin bir kısmım ezberledi. Daha sonra annesi ile Haleb’e gittiler ve oraya yerleştiler. Annesi orada, Sıbt İbni Acemî’yi Nâsırüddîn et-Tavâşî’nin “Mekteb-ül-eytâm”ına (yetimler mektebine) yerleştirdi. Sıbt İbni Acemî burada Kur’ân-ı kerîmin tamâmını ezberledi. Ramazân-ı şerîfte, dedesine âit olan hânekâhda teravih namazlarını kıl dırdı. Hasen es-Sâyer el-Mısrî, Şihâb bin Ebi’r-Rızâ ve başka âlimlerin huzûrunda, birçok kerre çeşitli kırâatlere göre hatm-i şerîf okudu.
Sıbt İbni Acemî, fıkıh ilmini; Kemâlüddîn Ömer bin İbrâhim el-Acemî, Alâüddîn Ali bin Hasen el-Bâbî, Nûreddîn Mahmûd bin Ali el-Harrânî, İbn-i Attâr, Takıyyüddîn Muhammed, Şemsüddîn Muhammed bin Ahmed es-Safdî’den öğrendi. Şihâb İbni Ebi’r-Rızâ, el-Ezraî, Ahmed bin Muhammed bin Cemâ’a, Şerefüddîn el-Ensârî, el-Bülkînî, İbn-i Mülakkın ve başka âlimlerin fıkıh derslerine katıldı. Nahiv ilmini; Ebû Abdullah bin Câbir el-Endülüsî, Ebû Câ’fer, Kemâlüddîn İbrâhim bin Ömer el-Hâbûrî, Zeynüddîn Ömer bin Ahmed, Şemsüddîn Muhammed, İzzeddfn Muhammed bin Halîl el-Hâdirî,-Kemâlüddîn bin el-Acemî Zeynüddîn Ebû Bekr bin Abdullah’tan lügat ilmini; Mecdüddîn el-Fîrûz Âbâdî’den, bedî’ ilmini; Ebû Abdullah Endülüsî’den, sarf ilmini; Cemâlüddîn Yûsuf el-Multî el-Hanefî’den, güzel yazıyı; Bedrüddîn Hasen el-Bağdadî’den, tasavvuf yolunu; Necmüddîn Abdüllatîf bin Muhammed bin Mûsâ el-Halebî, Ahmed el-Karia, Celâlüddîn Abdullah el-Bistâmi el-Makdisî, Sirâcüddîn bin Mülakkın’dan öğrendi ve bu zâtların sohbetlerinde bulundu. Şemsüddîn Muhammed bin Ahmed bin Abdürrahmân el-Karmî ile görüştü ve ondan çok istifâde etti.
Hadîs ilmini Sadrüddîn el-Yûsufî ve Zeyn-ül-Irâkî’den öğrenen Sıbt İbni Acemî, birçok ilim kitaplarını mütâlâa etti. Ayrıca Kemâlüddîn bin el-Acemî, Şerefüddîn Hüseyn bin Habîb, el-Ezraî bin el-Acemî, Kemâlüddîn bin Habîb ve onun iki kardeşi Bedrüddîn ve Şerefüddîn, İbn-ül-Adîm, İbn-i Emîn, Şihâbüddîn bin Merhal, İbn-i Sıddîk ve daha yetmiş âlimden hadîs-i şerîf dinledi ve fen ilimlerini tahsil etti.
Sıbt İbni Acemî iki defa Mısır’a ilim öğrenmek için gitti. Birinci yolcuğu 780 (m. 1378) senesinde, ikinci yolculuğu 786 (m. 1384) senesinde oldu. Kâhire, Mısır, İskenderiyye, Dimyat, Tenis, Beyt-ül-makdîs, el-Halîl, Gazze, Remle, Nablus, Hama, Humus, Trablus, Ba’lebek, Dımeşk ve başka yerleri dolaştı. Dımeşk’da, Salâh bin Ebî Ömer ile görüştü. Muhibbüddîn es-Sâmit, Ebi’l-Hevî, İbn-i İrâd, Şemsüddîn bin Kâdı Şühbe ve kırka yakın âlimden ilim öğrendi.
Sıbt İbni Acemî, Kâhire’de; Cemâlüddîn el-Bâcî, Bedrüddîn bin Harbullah, İbn-i Zâfir, el-Harâvî, Takıyyüddîn bin Hâtem, et-Tenûhî ve kırk kadar âlimden, Mısır’da; Selâhüddîn Muhammed bin Muhammed bin Ömer, el-Belbîsî’den, İskenderiyye’de; Behâüddîn Abdullah bin ed-Demâmînî, el-Mahyevî el-Kuravî, Muhammed bin Muhammed bin Yeftehullah’dan, Dimyât’da; Ahmed el-Kattân’dan, Beyt-ül-makdîs’de; Şemsüddîn Muhammed bin Hâmid bin Ahmed, Bedrüddîn Mahmûd bin Ali el-Aclûnî, Celâlüddîn Abdülmün’im bin Ahmed el-Ensârî, Muhammed bin Süleymân bin Hasen’den, Halîl’de; Umeyr bin Necmüddîn el-Bağdâdî’den, Gazze’de; Gazze kadısı Alâüddîn Ali bin Halef’den, Nablus’da; Şemsüddîn Muhammed, Şühûd bin Abdülkâdir, İbn-i Osman’dan, Hama’da; Ebû Ömer Ahmed bin Ali el-Addâs, Şerefüddîn Muhammed bin Hasen’den, Humus’da; Cemâlüddîn İbrâhim bin Hasen, Osman bin Abdullah el-Cezzâr’dan, Trablus’ta; Şihâbüddîn el-Meslek, Ahmed bin Abdullah er-Ravâkî’den, Ba’lebek’de; Şemsüddîn Muhammed bin Ali, İmâmüddîn İsmâil bin Muhammed’den ilim öğrendi.
Sıbt İbni Acemî, hadîs ilmi yanında, otuz kadar ilim dalında da söz sahibi idi. Bütün hocaları ona icâzet (diploma) verdiler. 813 (m. 1410) senesinde hacca gitti. Dönüşte Medîne-i münevvereye uğrayıp, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) kabr-i şerîfini ziyâret etti. Beyt-ül-makdîs’i dört defa ziyâret etti. Daha sonra Haleb civarındaki köyüne döndü. Borada ilim öğretmeye başlayıp, çok talebe yetiştirdi. Buhârî’yi altmış kereden fazla, Müslim’i de yirmi defadan fazla okudu ve okuttu.
Sıbt İbni Acemî; vera’ ve akl-i selîm sahibi, güzel ahlâklı, mütevâz! ve güzel huyları kendinde toplamış idi. Hadîs-i şerîflere sonsuz bir muhabbet gösterirdi. Eshâb-ı Kirâma (r.anhüm) karşı tam bir muhabbeti vardı. Sükûnet ve vekar sahibi olup, hâl ve hareketleri ile çok kimseleri cezbeder, yanında toplar ve onlara İslâmiyeti öğretirdi. Dünyânın lüzumsuz işleriyle ilgilenmez, aza kanâat eder, çok ibâdet ederdi. Zühd sahibi olup, devamlı oruç tutardı, Yanına gelen herkese kolaylık gösterirdi. Gariplere, misâfirlere çok alâka gösterirdi. Zamanını ilimle ve Kur’ân-ı kerîm okumakla geçirirdi. Beldesinde ona kadılık vazîfesini teklif ettiklerinde, kabûl etmedi. Daha sonra, Hanefî ve Şafiî mezhebi kadılık vazîfeleri, talebelerine verildi. Talebeleri gelip, mes’elelerini hocaları Sıbt İbni Acemî’ye danıştılar. O da, onlara yol gösterdi, fetvâlar verdi.
Zamanında Haleb muhasara edildi. Kaledeki askerlerin müdâfaa gücü kalmadı. Halk endişe edip, çok korktular. Ba’zıları rü’yâlarında Sirâcüddîn Bülkînî’yi gördüler. Sirâcüddîn Bülkînî, onlara buyurdu ki: Haleb halkına hiçbir zarar gelmiyecek, Ehl-i sünnetin hadimi olan İbrâhim el-Muhaddis’in yanına gidip, ona “Umdet-ül-ahkâm” okumasını söyleyin. Onun okuması ile şehir tehlikeden kurtulacak. Allahü teâlâ müslümanları koruyacak.” O kimseler, sabahleyin Sıbt İbni Acemî’ye (İbrâhim el-Muhaddis’e) gelip, rü’yâlarını anlattılar. O da, hemen buyurulduğu gibi, bütün talebe ve halkı toplayıp, Cum’a günü erkenden okumaya başladı. Müslümanların kurtuluşu için duâ etti. Çok geçmeden muhasara kalktı. Böylece müslümanlar korunmuş oldular.
Sıbt İbni Acemî, tâ’ûn hastalığına tutuldu. Yaşı oldukça ilerlemiş olmasına rağmen, hiçbir zaman aklını ve şuurunu kaybetmemişti. Kur’ân-ı kerîm okuyarak vefât etti. Emevî Câmii’nde cenâze namazı kılındı. Cebil’deki akrabalarının yanına defnedildi.
Sıbt İbni Acemî, birçok eserler yazdı. İbn-i Mâce’nin Sünen’i üzerine çok güzel ta’lik ve Sahîh-i Buhârî’ye muhtasar bir şerh yazdı. Okuyanların kolayca istifâde edeceği eserler tasnif etti. Ebû Davud’un Sünen’i üzerine de çok güzel şerh yazdı. Eserleri çok beğenildi. Yazdığı eserler üzerinde talebeleriyle münâzaralarda bulundu. Mîzân kitabı için ve Irâkî’nin Elfiye adlı eseri üzerine şerh yazdı. Irâkî’nin Elfiye’si de ilâve edilmesi gereken uygun beytler ekledi.
Sıbt İbni Acemî’nin eserlerinden ba’zıları şunlardır: 1-Nûr-un-nebrâs alâ sîreti İbni Seyyid-in-nâs (İki cild), 2-Nakd-ün-nuksân fî mi’yâr-il-mîzân, 3-Et-Tebyîn li esmâ-il-müdellisîn, 4-Tezkiret-üt-tâlib-il-muallim bi men yukâl innehü muhdaram, 5-El-İgtibât bi men rama bil-ihtilâf, 6-El-Muktefi fî dabti elfâz iş-Şifâ, 7- Bell-ül-hemeyân fî mi’yâr-il-mîzân, 8-Nihâyet-üs-sûl fî ruvât-is-sittet-il-usûl, 9-Ta’lîk alâ Sünen-i İbn-i Mâce, 10-Et-Telkîn fî şerh-i Sahîh-il-Buhârî (Dört cild), 11-Muhtasar-ül-Gavâmid vel-mübhemât.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-1, sh. 92
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-1, sh. 138
3) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 238
4) El-a’lâm cild-1, sh. 65İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
SIBT İBNİ HACER
Fıkıh ve hadîs âlimi. İsmi, Yûsuf bin Şahin el-Cemâl’dır. Künyesi Ebü’l-Mehâsin olup, lakabı Cemâlüddîn’dir. İbn-i Hacer-i Askalânî’nin torunudur, önce Hanefî iken, sonra Şafiî mezhebine geçen Sıbt İbni Hacer, 828 (m. 1425) senesi Rebî’ul-evvel ayının sekizinci günü olan Pazartesi gecesi, yatsı namazı vakti Kâhire’de doğdu. 899 (m. 1493) senesinde Kâhire’de vefât etti.
Sıbt İbni Hacer, dedesinin evinde çok ikram ve izzet görerek yetişmiştir. Dedesinden hadîs ilmini öğrendi. Ayrıca Kemâlüddîn bin Hayr’dan hadîs-i şerîf dinledi ve icâzet aldı. Şafiî mezhebine intisâb edince, Burhânüddîn bin Hıdır ve Bedrüddîn İbn-ül-Kattân’dan bir süre ilim öğrendi. Ayrıca Ebü’l-Cûd, Celâlüddîn el-Mahallî ve er-Reşidî’den çeşitli ilimleri tahsil etti. İzzüddîn İbn-ül-Fırât’ın derslerine bir ay devam etti. El-Âbidî’den arûz ilmini öğrendi. Zeynüddîn Şa’ban, İbn-i Ya’kûb Abdürrahîm el-Münâvî ve es-Süveyfî gibi birçok âlimin sohbetlerinde bulundu.
Sıbt İbni Hacer, Şerefüddîn Câmii’nde hatîblik, el-medreset-ül-Muyhiriyye’de açıldığı andan i’tibâren hocalık, Baybarsiyye ve Mensûriyye medreselerinde hadîs müderrisliği yaptı. Câmi’ul-Fekkâhîn’de ve İmâm el-Kerekî’nin ayrılmasından sonra, Sultânın huzûrunda hadîs okuma vazîfelerinde bulundu.
Sıbt İbni Hacer, 848 (m. 1444) senesinde hacca gitti. Hac dönüşünde Şafiî mezhebine geçti. Daha çok hadîs ilmiyle uğraşmaya ve dedesinin kitaplarını yazmaya başladı. Dedesi ona, Zehebî’nin Tabakât-ül-huffâz’ın yarım kalmış bir tertîbini verip, tamamlamasını istedi. O da bunu yaptı. Fakat, ancak dedesinin vefâtından sonra tamamlayabildi. Bu eserine, “Revnâk-ül-elfâz li mu’cem-il-huffâz” adını verdi.
Sehâvî, onun hakkında şöyle demektedir: “Sıbt İbni Hacer, dedesinden “Et-Takrib” ve diğer ba’zı kitapları okudu. Ondan “El-Emâlî”ye dâir ba’zı şeyler yazdı. Eserlerinden bir kısmını dedesiyle okudu. Dedesinden ayrıca Sahîh-i Buhârî’yi ve Nûhbet-ül-Fiker adlı eseri okudu. Bizimle beraber bir ay kadar İzzüddîn İbni Fırat’ın derslerine devam etti.”
Sıbt İbni Hacer, çeşitli ilim dallarına dâir birçok eser yazdı. Bunlardan ba’zıları şunlardır: 1-Revnâk-ül-elfâz li mu’cem-ül-huffâz, 2-Ta’rîf-ül-kadr bi leylet-il-kadr. 3- El-Münteceb Şerh-ül-Müntehâb: Bu eser hadîs ilmine dâir olup, İbn-i Türkmânî’nin yazmış olduğu “Müntehâb” adlı eserin şerhidir. 4- Reviyy-üz-zemân bil-Hutâb alâ Hurûf-il-hecâ, 5- En-Nef-ül-âmm bi Hutâb-il-Âmm, 6-Minhat-ül-kirâmı bi şerhi Bülûg-il-merâm, 7-El-Meca’un-nefs li Mu’cemi ittibâ’i İbn-i İdrîs (Dört cild), 8-En-Nücûm-üz-zâhire bi Ahbâri Kudâti Mısır vel-Kâhire, 9-El-Fevâid-ül-vefiyye bi tertîbi Tabakât-üs-Sûfiyye.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-13, sh. 304
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-10, sh. 313
3) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 563
4) El-A’lâm cild-8, sh. 234
5) Keşf-üz-zünûn cild-2, sh. 1932
6) Ahlwardt. Verzeichniss der arabischen Handsrhriften cild-9, sh. 309
7) De Slane Catalogue des manuscrifs arabes sh. 381İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
SİNÂN PAŞA
İstanbul’un ilk kadısı büyük âlim Hızır Bey’in oğlu. İsmi, Yûsuf bin Hızır Bey bin Celâlüddîn olup, lakabı Sinânüddîn’dir. Hoca Paşa şânı ile tanındı. 844 (m. 1440) senesi Receb-i şerîfin onaltıncı günü, İstanbul’da doğdu. Doğum târihi ve yerini başka bildirenlerde oldu. 891 (m. 1486) senesinde Edirne’de vefât etti. Eyyûb’e türbe kabristanına, diğer bir kayda göre de Gelibolu’da defnedildi.
Sinân Paşa’nın annesi, âlim Molla Yegan’ın kızıdır. Hem ana, hem de baba tarafından zamanının en büyük ilim adamlarını yetiştirmiş bir aileden olup, çok iyi bir tahsil gördü. Hocazâde, Hayalî, Kestellî, Hatîbzâde gibi âlimleri yetiştirmiş olan Hızır Bey, oğlunu da; din, fen ve edebiyat ilimlerinde yetiştirdi. Sinânüddîn, babasının muhitindeki ilmi sohbetlerle, genç yaşta iken geniş bilgiye sahip oldu. Latifî ile Kınalızâde tezkirelerinde; “Henüz baliğ olmadan minbere çıkıp, halka emr-i ma’rûf ve nehy-i münker eder idi. (Allahü teâlânın emirlerini ve yasaklarını bildirirdi)” diye bildirdiler.
Sinânüddîn yirmi yaşında iken, babası Hızır Bey vefât etti. Fâtih Sultan Muhammed Hân, onu önce Edirne’de bir medreseye, sonra da Sultan İkinci Murâd Hân’ın yaptırdığı Dâr-ül-hadîs’e müderris ta’yin etti. Daha sonra Sultân’ın teveccühünü kazanarak, İstanbul’da “Sahn müderrisi ve Hâce-i Sultanî” ya’nî Sultân’a Hoca oldu. Bundan sonra Fâtih Sultan Mehmed Hân Sinânüddîn’e büyük bir teveccüh gösterip, huzûrundaki ilmî sohbetlerde bulundurdu.
Ali Kuşçu, İran’dan göç edip Sultân’ın koruyucu kanadı altına sığındığı vakit, Fâtih hocasının riyaziyedeki (matematikteki) bilgisini de genişletmesi için Ali Kuşçu’dan matematik öğrenmesini istedi. Sinânüddîn de Ali Kuşçu’nun derslerine devam eden talebesi Molla Lütfî’nin öğrendiği bilgileri kendisine tekrarlaması sûretiyle, riyaziye bilgisini tamamladı. Molla Lütfî, hergün Ali Kuşçu’dan okuduğu dersi, gelip hocası önünde anlatmakta idi. O da bu yolla matematik ilminin güç konularını çözmeyi başardı. Öyle ki, bundan sonra Kâdızâde-i Rûmî’nin Çagminî şerhine bir haşiye yazdı.
Fâtih, devlet işlerinde de bilgisinden faydalanmak için, hocasını 875 (m. 1470) senesinde vezir ta’yin etti. Saraydaki kütüphânesine bir Hâfız-ı kütüb ihtiyâcı için, Sinânüddîn’e uygun bir kimseyi sordu. O da, kendi yetiştirdiği talebesi Molla Lütfî’yi tavsiye etti. Bu sebeble, o kütüphânedeki kitaplardan da istifâdesi çok oldu.
Sinân Paşa, Sultan İkinci Bâyezîd’in cülusuna kadar, beş sene Sivrihisar’da kaldı. Sultan İkinci Bâyezîd Hân tahta geçince, yüz akçe yevmiye ile, Edirne Dâr-ül-hadîs müderrisliğine ta’yin olundu. Sinân Paşa, Edirne Dâr-ül-hadîsi’nde iken, Şerh-i Mevâkıf’ın çeşitli bölümlerine bir haşiye yazdı. Türkçe eserlerini de bu târihten sonra kaleme aldı.
Sinân Paşa, Fâtih devri kadıaskerlerinden Molla Mehmed’in kız kardeşi ile evlendi ve Mehmed ve Ahmed Çelebi adında iki oğlu olduğu bildirildi. Mehmed Çelebi, Mahmûd Paşa Medresesi’nde müderrislik ve daha sonra kadılık yapıp, genç yaşta vefât etti. Sinân Paşa’nın kardeşleri, Bursa müftîsi Ahmed Paşa ile Bursa kadısı Ya’kûb Paşa’nın her ikisi de âlim ve fâzıl kişiler olup, birçok eser yazdılar.
Sinân Paşa’nın keskin bir zekâsı, üstün bir anlayış kabiliyeti vardı. Çok kimseler onun bu kabiliyetini övdüler. Latifi onun hakkında: “Zihn-ü-zekâda bî bedel, fehm-ü-firâsette darb-ı mesel idi” dedi. O, bu kabiliyeti ile, aile çevresinde kolayca gelişme imkânı buldu ve genç yaşta geniş bir bilgiye sahip oldu. Mubâhase ve münâzaralarda emsalinden üstündü. Keskin ve cevval zekâsı sebebiyle, şüphe ve vehim tuzağına (felsefeye) tutulmaması için, babası sık sık onu ikâz ederdi. Bir gün, babası ile birlikte yemek yerlerken, Sinânüddîn’in, önündeki sahanın bakır olduğundan şüphe edecek kadar sözler sarfetmesi üzerine, babası ona bu hâlinin felâketine sebeb olacağını çok ağır bir şekilde anlattı. Bu şekildeki hareketin yanlış olduğunu anlıyan Sinânüddîn, daha sonraları tasavvufa (gönül ilmine) meyletti. Şeyh Ebü’l-Vefâ hazretlerinin talebelerinden oldu.
Sinân Paşa, son derece cömert ve derviş mizaçlı idi. Dünyâya değer vermez. Tasavvuf ehline büyük muhabbet gösterirdi. Herşeyini Allahü teâlânın yolunda harcardı. Vefâtında, evinde, onu yıkamak üzere suyu ısıtmak için odun bulunamadı.
Sinân Paşa, babasından sonra Hızır Bey Mektebi’nin (Molla Fenârî Mektebi’nin) Sinân Paşa kolunu te’sis etti. Tokatlı Molla Lütfî, Balıkesirli Sarı Gürz Muhyiddîn, Aydınlı Karabâlî, Tâcüddîn İbrâhim, Kâdızâde-i Rûmî’nin oğlu riyaziyeci (matematikçi) Mahmûd, Karasulu Bedreddîn Mahmûd, matematikçilerden Muhyiddîn Mehmed, Mevlânâ Abdurrahmân, Müeyyedzâde, Şeyh Hacı Çelebi gibi kıymetli talebeler yetiştirdi. Bunlardan Molla Lütfî, meşhûr İbn-i Kemâli’ye, o da Ebü’s-Süûd gibi âlimlere icâzet (diploma) verdiler.
Sinân Paşa, her zaman ilim adamlarının bulunduğu bir meclis toplıyarak, ilmî mübâhaseler yapardı. Muslihuddîn Kastalânî, Hatîbzâde Muhyiddîn, Hocazâde, Zenbilli Ali Efendi gibi zâtlarla birlikte ilmî müzâkerelerde bulundu.
Sinân Paşa, edebiyatta da üstün olup, nazım ve nesir hâlinde eserler yazdı. Nesirleri seçili ve süslü idi. Buna “Sinân Paşa Üslûbu” dendi.
Eserleri: Sinân Paşa, riyaziye (matematik), hey’et, fıkıh, kelâm ve ahlâk mevzûlarına dâir Türkçe ve Arabca eserler yazdı.
Türkçe eserleri: 1- Tazarrûnâme: En tanınmış eseridir. Nesir hâlinde olup, içinde yer yer manzûm kısımlar vardır. Ders vermekten artan zamanını boşa geçirmeyip, birkaç ay içerisinde eserini yazdığını bildirdi. Münâcaata dâirdir.
2- Nasîhatnâme: Ahlâka dâir, ikinci nesir tarzındaki eseridir. Güzel ahlâk, ilmin faydası, kanâat, tâat ve tevekküle teşvik, sünnet ve âdâb-ı Nebeviyyeye ittibâ, sükûtu övme, tövbe ve sadakaya teşvik, ehlullahın medhi gibi mevzûlar vardır. Yer yer hikmetler anlatılır. Nasihatler verilir. Nasîhatnâme’ye, Ahlâknâme veya Meârifnâme de denmiştir.
3- Tezkiret-ül-evliyâ: Sinân Paşa, Nasîhatnâme’den sonra Tezkiret-ül-evliyâ’yı yazdı.
Arabca eserleri: 1- Haşiye alâ Şerh-ıl-Çagminî li Kâdızâde Rûmî (Hey’ete dâir), 2- Risale alâ evveli kitâb-it-Tehâreti minel-Hidâye, 3- Haşiye alel-Mevâkıfi fil-kelâm, 4- Beydâvî tefsîrine haşiye.
Tazarrûnâme’den ba’zı kısımlar:
“Ey gözlerin nûru, gönüllerin sürûru, başımızın tacı, ehl-i dilin mi’râcı! Gönül hânesinin ziyası, dil hastasının şifâsı!”
“Hayret denizine gark olanın elini alıcı, dalâlet vadisinde kalanı kurtarıcı, azmışlara yol gösterici, az istiyene bol gösterici! Bilmeyene bildirici, görmeyene gördürücü, doymayanı doyurucu, içmeyeni kandırıcı, Hak sarayının kapıcısı, gönül evinin yapıcısı!”
“İlâhî, kabûl senden, red senden. İlâhî! Şifâ senden, dert senden. Her kimi kabûl edersen, azîz edersin, her ne miktar hasis ise ve her kimi reddedersen hakîr edersin.”
“İlâhî! Her neyi gülzâr ettinse onu yaptım,
Elime her ne sundun ise onu tuttum.
İlâhî! Gönlüm ateşine ne yaktın ise o tüter,
İlâhî! Vücûdum bahçesine ne diktin ise o biter.”
“İlâhî! Her kişi merd-i aşk olmaz,
Değme kalbde derd-i aşk bulunmaz.
Aşk bir kimyadır, onun ma’deni can olur.
Aşk bir cevherdir, onun mekânı kan olur.”
Meârifnâme’den ba’zı kısımlar:
Âlemi, Hakkın bir âyinesi bilmek gerek,
Ve ol âyinede onu muayene görmek gerek.
Cihan bağını, O’nun nesiminden bir nefha bilmek gerek
Ve onsekizbin âlemi O’nun vücûdunda bir şemme bilmek gerek.
Öyle olucak dünyâ kişiye hoş dar olur,
Ucdan uca gül-ü-gülzâr olur.
Her deminde bâd-ı sabâ can kokusun alır,
Her nefesde nesîm-i seher cânân kokusun alır.
Keman gördüğünce kaşların sanır,
İnci gördüğünce dişlerin sanır.
Amber gördükçe zülf-i müşh-bûsın enar,
Ar’ar gördükçe kadd-i dil-cüsın anar.
Gül gördükçe yüzün fikreder,
Şekker dattukca tatlu sözün zikreder.
Aşk geldikçe onun cûşıdır der,
Şevk geldikçe onun huruşıdır der.
Zehr olursa yâr elinden hoş gelir,
Şehd olursa gayrdan nahoş gelir.
Her neye baksa dostu onda görür,
Her kande giderse yârı kendi ile bilir.
Her nakışda ondan bir eser görür,
Her gözde ondan bir nazar görür.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-3, sh. 296
2) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 351
3) El-A’lâm cild-8, sh. 228
4) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 193
5) Şakâyık-ı Nu’mâniyye cild-1, sh. 194
6) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 562
7) Keşf-üz-zünûn cild-1, sh. 694
? Fevâid-ül-behiyye sh. 228
9) Brockelmann Sup-2, sh. 327İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
SİRÂCÜDDÎN BÜLKÎNÎ
Şafiî mezhebi âlimlerinden. İsmi, Ömer bin Rislân bin Nasır bin Sâlih bin Abdülhâlık bin Abdülhak el-Kenânî el-Kâhiri’dir. Künyesi Ebû Hafs, lakabı Sirâcüddîn’dir. Aslen Askalanlı olup, tefsîr, hadîs, usûl, fıkıh, kelâm ilimlerinde âlim idi. 724 (m. 1324) senesinde, Mısır Vadisi köylerinden olan Bülkîn’de doğdu. 805 (m. 1403)’de Kâhire’de vefât etti. Kabri, Hirat’ta kendi yaptırdığı medresenin yanındadır.
Yedi yaşında iken Kur’ân-ı kerîmi ve Şâtıbiyye, Muharrer, Kâfiye, Şâfiiyye, Muhtasar-ül-usûl adlı kitapları ezberledi. Bundan sonra, babası onu oniki yaşında iken ilim öğrenmesi için Kâhire’ye gönderdi. Orada ezberlediği kitapları, Takıyyüddîn Sübkî ve Celâleddîn Kazvînî gibi âlimlere dinletti. Zekâsının keskinliği, Hâfızasının kuvveti ve çabuk kavrayışlılığı ile tanındı. Sonra babası onu bir müddet yanına aldı. Bundan sonra da tekrar Kâhire’ye gidip, orada yerleştiler. Kâhire’de zamanın meşhûr âlimlerinden, bilhassa İzzeddîn bin Cemâ’a İbn-i Adlân’dan ilim öğrendi ve icâzet aldı. Bütün ilimlerde akranını geçinceye ve iyice yetişinceye kadar, Kâhire’de bulunan âlimlerden ders aldı.
İbn-ül-Kamâh, İbn-i Galî, Şihâbüddîn bin Keşta’dî, Ebü’l-Ferec bin Abdülhâdî, Hasen bin Sedîd, İsmâil bin İbrâhim et-Tiflisî, Abdürrahîm bin Şahid-ül-Ceyş Meydûmî, Ebü’l-İshâk İbrâhim Kutbî, Ebü’l-Abbâs Ahmed bin Muhammed bin Ömer Halebî’den hadîs-i şerîf dinledi.
Behâeddîn bin Ukayl’ın derslerinde çok bulunup, ondan çok istifâde etti ve bu hocasının kızı ile evlendi. Fıkıh ilminde hocası, Takıyyüddîn Sübkî’dir. El-Müzzî ve Zehebî’den, Şihâbüddîn Ahmed bin Ali bin Cezerî’den, İbn-i Nebâta’dan ve diğer âlimlerden icâzet aldı. İbn-i Hacer Askalânî ondan, rivâyet etmiş olduğu kırk hadîs tahrîc etmiştir. Veliyyüddîn Irâkî de, onun rivâyet ettiği bir cüz’ü tahrîc etmiştir.
Babası ile beraber 740 (m. 1339) senesinde, daha sonra yalnız olarak hacca gitti. Beyt-i Makdis’i ziyâret etti. Bir müddet Kâmiliyye’de oturdu. Kâmiliyye Nâzırı’nın huzûruna çıkıp, kendisine bir ev verilmesini istemişti. Nâzır’ın yanında iken, tam o sırada Şâir Nasır da Kâmiliyye Nâzırı’nın yanına gelip, yazmış olduğu bir kasideyi okudu. O da şiiri dinledi. Bitince, Sirâcüddîn Bülkînî, Kâmiliyye Nâzırı’na; “Ben bu şiiri ezberledim” dedi. Nâzır, “Eğer gerçekten ezberlediysen sana bir ev vereceğim dedi. Şiiri ezberden baştan sona okudu. Nâzır ona bir ev verdi. Ayrıca ona imamet, fetvâ ve ders vermek üzere izin verdi. Ona çok hürmet ve ikram gösterdi. İbn-i Ukayl’a dâmâd olması sebebiyle, kadı vekîlliği yaptı. Haşabiyye’de, Câmi-i Ömer’de, Bediriyye Medresesi’nde, Hicâbiyye, Hurûbiyye, Bedriyye, Mâlikiyye medreselerinde ders verdi. İbn-i Tûlûn Câmii’nde tefsîr dersleri verdi. Behâeddîn Sübkî’nin yanında Dâr-ül-adl’de fetvâ verme vazîfesi yaptı. Bundan sonra da Şam kadılığı yaptı.
İbn-i Akil, Sirâcüddîn Bülkînî için; “O, fetvâ verme husûsunda zamanının en üstün âlimi idi. Şemseddîn Muhammed bin Abdürrahmân el-Osmânî Tabakât’ında onun için şöyle demiştir: “O, zamanının en büyük âlimi, imâmı idi. Fıkıh ilminde meşihat (reîslik), onunla sona erdi. İlimde coşan bir deniz gibi idi.” İbn-i Hıccî de onun için; “Şafiî mezhebini, zamanında en iyi bilen âlim o idi. Dımeşk’da bize kadılık yaptı. Genç yaşlarında idi. Hâfızasının kuvveti, ibâresinin güzelliği, ilminin çokluğu ile insanlar arasında üstün oldu. Meşhûr âlimler, ilmini ve faziletim methettiler. Etrâfında çok talebe toplandı. Onun derslerinde yetişip, daha o hayatta iken, beldelerinin en meşhûr âlimleri oldular...” Ezraî de; “Şafiî mezhebinin delîllerini ondan daha iyi bilen birini görmedim” demiştir Burhâneddîn Halebî de şöyle demiştir: “Onu, asrının biricik âlimi olarak gördüm. Fıkıh ilmini ve ahkam hadîslerini ondan daha iyi bilen bir kimse görmedim. Kurtubî’nin Müslim muhtasarını okuturken, defalarca derslerinde bulundum. Onu, Mâlikî mezhebinden bir zâtı okutuyordu. Dört mezhebin fıkıh âlimlerinden de huzûruna gelip dinleyenler vardı. Sâdece bir hadîs-i şerîfin açıklaması üzerinde sabah erkenden öğle vaktine kadar konuşur, izahlar yapardı. Çok kere öğle ezanı okunur, o hâlâ izahına devam ederdi.” Bu hâli ilimdeki üstün derecesini gösterir. Zamanının hıfzı ençok ve ilmi en geniş âlimi olduğu husûsunda ittifâk vardı.
İlimde şöhreti her tarafa yayılmış olup, darb-ı mesel hâline gelmişti. Kendisine fetvâ sormaya gelenlere mutlaka cevap verirdi. Fetvâlarında isâbetli idi. İkindi namazından sonra oturur, akşam namazına kadar fetvâlarını ezberden yazardı. İlminin çokluğundan ve hafızasının fevkalâde kuvvetli olması sebebiyle, hiç kitaba müracaat etme ihtiyâcı duymazdı. Kendisine sorulan hiçbir fetvâyı, araştırmak üzere te’hir etmemiştir.
Heybetli, hilm ve himmet sahibi, vakûr, talebelerine ve etrâfında bulunanlara yardımcı idi. İnsanlardan gelen sıkıntılara katlanan, dostluğu iyi bir zât idi.
Alâeddîn Buhârî, İzzeddîn Senbâtî’nin şöyle dediğini nakletmişti: “Sirâcüddîn Bülkînî’den ders alan bir talebesi yanımıza gelmişti. Ondan hocasını sorduk. O, fıkıh ilminde büyük bir âlimdir dedi. Tefsîr ve hadîs ilminde de böyledir.”
En meşhûr eserleri şunlardır. 1-Tercüman Şa’b-ül-Îmân, 2-Hâşiyetün alel-Keşşâf: Zemahşerî tefsîrinin haşiyesi olup, üç cilddir. 3-Ma’rifet-ül-Mülemmât bi redd-il-mühimmât: Şafiî mezhebi fıkıh bilgilerini ihtivâ eder. 4-El-Urf-üş-şer’î alâ Câmi’ıt-Tirmizî, 5-Zehr-ür-rebî’: Me’ânî, beyân ve bedi’ ile ilgilidir. Ayrıca şiirleri de vardır.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-7, sh. 284
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-6, sh. 89
3) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 51
4) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 792
İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
SİRÂCÜDDÎN HIMSÎ
Şafiî mezhebi fıkıh âlimi. İsmi, Ömer bin Mûsâ bin Hasen bin Muhammed el-Kureşî el-Mahzûmî el-Hımsî el-Kâhirî’dir. Künyesi Ebû Hafs olup, lakabı Sirâcüddîn’dir. İbn-i Hımsî diye meşhûr oldu. 777 (m. 1375) senesi Ramazân-ı şerîf ayında, Hıms’da doğdu. 861 (m. 1457) senesi Safer ayında, Beyt-ül-makdîs’de vefât etti. Bâb-ür-Rahme kabristanına defnedildi.
Sirâcüddîn Hımsî, Kur’ân-ı kerîmi Alâüddîn er-Radîni’den öğrendi. İlmam, Minhâc, Aslî, İbn-i Mâlik’in Elfiye’sini ve başka ilim kitaplarını okuyup, ezberledi, Minhâc’ı hocası Hıms İmâm-ı Şihâbüddîn Ahmed bin Hüseyn’in huzûrunda tekrar etti ve aynı zamanda fıkıh okudu. Serrâc, Bülkînî, Bedrüddîn bin Ebi’l-Bekâ gibi meşhûr âlimlerle görüştü. Ezberinde olan ilimleri arzetti. Bülkînî ile görüşmesi, 795 (m. 1392) senesinde oldu.
Sirâcüddîn Hımsî, 800 (m. 1397) senesinde babasıyla birlikte Dımeşk’a gitti. Orada Şerâfüddîn Şerişî ve Şihâbüddîn Zührî’den filan ilmini öğrendi. Zührî’den ve Zeynüddîn Ömer Kureşi’den, Şihâbüddîn bin Hıcâ’dan usûl ilimlerini, Antâkî Ebyârî’den Arab dili ve edebiyatını tahsil etti. Zeynüddîn el-Kureşî ve İbn-i Hâcibî’den ve Ba’lebek şehrinde İmâdüddîn bin Berdes’den de hadîs dersleri aldı. Babası ile birlikte, 804 (m. 1401) senesinde Hama’ya gitti. Orada, Cemâlüddîn bin Hatîb ve Alâüddîn bin Muallâ’dan nahiv ilmini öğrendi. Daha sonra tekrar Dımeşk’a döndü. Cemâlüddîn Teymânî ve başka âlimlerin ilim meclislerine devam etti. Ayrıca Kâhire’ye gidip, Bülkînî’nin vefâtına kadar, aralıksız onun derslerini dinledi. Zeynüddîn Irâkî’den Elfiye’yi okudu ve icâzet (diploma) aldı. 807 (m. 1404) senesinde Şam’a döndü. Şemsüddîn Muhammed bin Muhammed Ahnâî’nin yerine vekâleten baktı. Sonra Trablus kadısı oldu. Daha sonra bu vazîfeden ayrılıp, Kâhire’ye gitti. Bülkînî’nin medresesinde ders okuttu. Kardeşi Bedrüddîn’in kızının, Celâlüddîn Bülkînî ile evlenmesi sûretiyle onunla akraba oldu. Bir müddet yanlarında ikamet etti. Fetvâ ve ders okutma izni aldı.
Sirâcüddîn Hımsî, çok defa hacca gitti. 823 (m. 1420) senesinde Mekke-i mükerremede mücâvir olarak kaldı ve İbn-i Cezerî’nin, Zeynüddîn Rıdvan’ın hadîs-i şerîf derslerini dinledi. Sonra Yemen’e gitti. Teaz ve Zebîd’e uğradı. Buraları dolaştıktan sonra gen döndü. Celâlüddîn Bülkînî ile birlikte Şam’a gittiler. Bir müddet kalıp, İskenderiyye’ye döndüler. Bülkınî’nin vefâtından sonra, Veliyyüddîn Irâkî’nin yerine vekâlet etti. Dımeşk, Trablus ve Haleb kadılıklarında bulundu. Beyt-ül-makdîe’deki Selâhiyye Medresesi’nde başmüderrislik yaptı.
Sirâcüddîn Hımsî, çok eser yazdı. Bunlardan ba’zıları şunlardır: 1-Tavdîh-ül-mübhem vel-mechûlü alâ minhâc-il-usûl lil-Beydâvî, 2-Ravdat-ün-nâzırin, 3- Zâd-ül-fakîr, 4- Sütûr-ül-a’lâm fî mebân-il-îmân vel-İslâm, 5-Şerh-ül-Minhâc lin-Nevevî 6-Eş-Şühüb-ül’âliyye, 7-Safvet-ül-esfıyâ fî hulâsat-il-evliyâ.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-8, sh. 4
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-6, sh. 139
3) Esmâ-ül-müellifîn cild-1 sh. 793
4) Brockelmann Sup-2, sh. 144İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
SİRÂCÜDDÎN-İ KAYSERÎ (Sirâc bin Müsâfir)
Anadolu’da yetişen Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Sirâc bin Müsâfir bin Zekeriyyâ bin Yahyâ bin İslâm bin Yûsuf el-Kayseri er-Rûmî el-Makdisî olup, lakabı Sirâcüddîn’dir. Anadolu’da Kayseri’de yetişen büyük zâtlardandır 795 (m. 1393) senesinde Meshed kasabasında doğdu. 856 (m. 1452) senesinde Kudüs’de vefât etti. Mescid-i Aksa yakınında bulunan ve Bâb-ür-Rahmet denilen yerde defnolundu.
Meşhed beldesinde yetişip büyüyen Sirâcüddîn, Acem beldesine gitti. Orada aklî ilimleri okudu. Dönüşünde, Molla Fenârî ile buluştu. Onun talebeleri arasına katıldı. Fıkıh, tefsîr, hadîs, sarf, nahiv, me’ânî, beyân ve başka ilimleri öğrendi.
Şerh-ül-mûcma’isimli eseri, eserin müellifi olan İbn-i Feriştâ’nın huzûrunda okudu. Muhammed bin Ebîh’den ferâiz ve başka ilimleri öğrendi. İlimde yükselip, zamanında bulunan âlimlerin ileri gelenlerinden olunca, bir müddet talebelere ders okutmakla meşgûl oldu. Daha sonra ders okutmaktan ayrılıp, tasavvuf yolunda bulunmaya karar verdi. Bu yolun büyüklerinden birçok zât. İle görüştü. Ebû Bekr Zeynüddîn-i Hafi bunlardandır. Sirâcüddîn hazretleri, 828 (m. 1424) senesinde hacca gitti. Hac dönüşünde Kudüs’de yerleşti. Orada bulunanlar, onu tanımadıkları için pek alâka göstermediler. Fakat onu görmek için memleketinden ziyârete gelenlerin çokluğunu gördükçe, bu zâtın üstünlüğünü anladılar. Bir medresede ders vermesini teklif ve rica ettiler. O da kabûl edip, ders vermeye başladı, insanlar onun ilminden çok istifâde ettiler. Kelâm ve Arabî dersleri verdi. Ondan ilim öğrenip istifâde eden talebelerinden Kemâl bin Ebî Şerîf diyor ki: “Bildiği şeyleri anlatmakta gayet rahat ve serbest idi. Derslerinde devamlı olarak nasihat edici sözler söylerdi. Zor mes’eleleri çözmekte çok mahir idi. Tedkîk ve tahkîki (inceleme ve araştırması) kuvvetli idi. Hanefî mezhebi fıkıh bilgilerini çok iyi bilir, çok güzel anlatırdı. Ders esnasında, bu ilimde daha önce mu’teber âlimler tarafından yazılmış olan kıymetli kitapları yanında bulundururdu. Fıkhî mevzûlarda, önce Hidâye şerhine bakardı. İmâm-ı Gazâlî hazretlerinin İhyâ kitabını çok okurdu.”
Anadolu’da bulunan vezirlerden birinin hanımı, bu zât için Kudüs’de bir medrese yaptırdı. Vefâtına kadar orada ders okuttu.
Sirâcüddîn-i Kayserî; dîni sağlam, iyilik ve ihsân sahibi, kıymetli bir zât idi. Devamlı olarak emr-i ma’rûf ve nehy-i münker yapardı. İffet ve haya sahibi idi. İnsanlara yük olmazdı. Bir işin kolayı, varsa, zorunu yapmak için kendisine zahmet vermezdi. Talebelerine iyilik eder, yardımda bulunurdu. Muhtasar-ı Câmi’ul-kebîr’i şerh etmiştir.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-3, sh. 243İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
SÎRCÎ (Ahmed bin Yûsuf)
Şafiî mezhebi fıkıh âlimi. İsmi, Ahmed bin Yûsuf bin Muhammed bin Muhammed el-Hallûcî el-Mahallî el-Kâhirî’dir. Künyesi Ebü’l-Abbâs olup, lakabı Şihâbüddîn’dir. 778 (m. 1377) senesinde Mısır’ın Mahalle kasabasında doğdu. 862 (m. 1457) senesi Muharrem ayının onüçünde, Cum’a gecesi vefât etti. Câmi’ul-Ezher’de Cum’a günü ikindi namazından sonra cenâze namazı kılınarak, es-Sahrâ’da inşâ ettirdiği türbeye defnedildi.
Sîrcî, doğduğu yerde Kur’ân-ı kerîmi, Minhâc’ı ve diğer ba’zı eserleri ezberledi. Sonra Kâhire’ye giderek, fıkıh ve diğer ilimleri Ebnâsî, Bülkînî, Şemsüddîn Irâkî, Bedrüddîn Tanbezî’den öğrendi. Celâlüddîn Bülkînî’nin ve ba’zı âlimlerin derslerinde bulundu. Nahiv ilmini; İbn-i Haldûn, Şihâbüddîn Ahmed bin Ebî Bekr’den, ferâiz ilmini; Şihâbüddîn Ahmed bin Şavir-el-Âmili ve Şihâbüddîn Ahmed bin Ebî Bekr’den öğrendi. Şihâbüddîn İbn-ül-Hâim, İbn-i Haldûn ve İbn-ül-Cezerî’den icâzet (diploma) aldı.
Sîrcî, hac farizasını yerine getirdikten sonra, Sâlihiyye Câmii’nde hatîblik görevine getirildi. Bu arada Câmi’ul-Ezher’de, Fîrûz en-Nâsurî vakfının idârecisi oldu. Tavganiyye ve Hicâziyye medreselerinde ders verdi. Sîrcî’nin yazısı çok güzel ve fıkhî ibârelerden birçoğu ezberinde idi. Kâhire’deki Şâfiî mezhebi kadılarının ileri gelenlerinden idi. Kalemi, lisânından daha kuvvetli idi.
Sîrcî, birçok eser yazmıştır. Bunlardan ba’zıları şunlardır: 1- Et-Tırâz-ül-müzehheb li Ahkâm-il-Mezheb; 2-Muhtasaru Şevâhid-il-Elfiye lil-Aynî, 3- El-Mürebbâa: Manzûm olarak yazılmış bir eserdir. Bu eser, ferâize dâir dört bölüm ihtivâ etmektedir. Sonra, bu eseri bir cild hâlinde şerh etti. Eser, 313 beyttir. Bu işin ehli olan birçok âlim, bu eseri çok medhedip, hakkında takrizler yazdılar. Bu âlimlerden birisi de İbn-ül-Hâim’dir.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-2, sh. 214
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-2, sh. 249
3) El-A’lâm cild-1, sh. 271
4) Keşf-üz-zünûn cild-2, sh. 1109İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
SÜLEYMÂN ÇELEBİ
Meşhûr Türkçe “Mevlid” kasidesinin yazarı. Bursa’da doğdu. Kaynaklarda Süleymân Çelebi’nin doğum târihine dâir bir kayda tesadüf edilmedi. Ancak, Süleymân Çelebi’nin Mevlid’i 60 yaşında yazdığı ve eserin 812 (m. 1409) senesinde bittiği, en eski olarak bilinen nüshasında mevcût bir beyte istinâd etmektedir. 825 (m. 1422) senesinde vefât ettiği bilindiğine göre, onun 752 (m. 1351) senesinde doğduğu neticesi çıkmaktadır. Sultan Birinci Murâd Hân’ın vezîrlerinden Ahmed Paşa’nın oğlu, Şeyh Mahmûd Efendi’nin torunudur. Mahmûd Bey, 738 (m. 1338) senesinde Sadr-ı a’zam Süleymân Paşa ile Rumeliye sal ile geçenlerdendir. Süleymân Çelebi, Bursa’da asrının ileri gelen âlimlerinden ilim tahsil etti. Büyük bir âlim olarak, Sultan Yıldırım Bâyezîd zamanında Dîvân-ı hümâyûn İmâmı, sonra da Bursa’da onun inşâ ve ihyâ ettiği câminin İmâmı oldu. Resûlullah efendimize ( aleyhisselâm ) olan muhabbeti, “Vesîlet-ün-necât” isimli Mevlid kasidesini yazmasına vesile oldu. Eserini yazmasının sebebi olarak gösterilen hâdise hakkında; “Künh-ül-ahbâr”, “Güldeste”, “Tezkire-i Latifi” ve başka kaynaklarda geniş bilgi vardır. Süleymân Çelebi’nin vefâtı için düşürülen târih, “râhat-ı ervah”tır. Mezarı, Bursa’da Çekirge yolu üzerindedir.
İyi bir tahsil gören Süleymân Çelebi, Bursa’daki Ulu Câmi’nin baş imamlığına getirildi. Bu câmideki imamlığı sırasında, birgün İranlı bir vâ’iz, va’z ve nasihat ederken, Bekâra sûresinin ikiyüzseksenbeşinci âyet-i kerîmesinin meâl-i şerîfini; “Biz Allahü teâlânın Peygamberlerinden hiç birinin artısını ayırd etmeyiz (hepsine inanınz). “Duyduk ve itaat ettik” tefsîr ederken de, “Hazreti Muhammed ile Hazreti Îsâ arasında hiçbir farklılık, üstünlük yoktur” diye, kendi kafasına, bozuk inanışına göre tefsîr etti. Cemâat arasında bulunan bir kimse dayanamayıp, ayağa kalktı ve; “Ey câhil! Kendi kafana göre nasıl tefsîr edebilirsin? Sen bu ilimde çok gerilerdesin. Hiç Peygamberler “aleyhimüsselâm” arasında üstünlük farkı olmaz olur mu? Elbette Peygamberimiz Muhammed aleyhisselâm, bütün Peygamberlerden daha üstündür. Burada fark yoktur demek, nübüvvet ve risâlet yönünden fark yoktur demektir, üstünlükler, mertebeler yönünden değildir. Burada; “Birinin peygamberliğini kabûl edip, diğerini kabûl etmiyerek aralarında bir ayrılık gütmeyiz. Herbîrini kendi derecelerine göre peygamber olarak kabûl ederiz” buyurulmaktadır. Bundan, derece ve faziletleri aynıdır anlamı çıkmaz. Bunun isbâtı ise, yine Bekâra sûresinin ikiyüzelliüçüncü âyet-i kerîmesidir. Burada meâlen; “Bu (sûrede sözü Keçen) peygamberlerin bir kısmını, kendilerine verilen özelliklerle diğerlerinden üstün kıldık” buyurulmaktadır. Görüldüğü gibi, bu iki âyet-i kerîme, bizim âlimlerimizin tefsîr ettiği gibi birbirlerini doğrulamaktadır. Hâlbuki, senin bozuk düşüncene göre birbirlerini tekzib etmektedir ki, hâşâ bu olamaz!” gibi pekçok sözler söyledi, pekçok delîller getirdi. Neticede İranlı vâ’iz, yanlış düşündüğünü kabûl etti. Bütün bunlara şâhid olan Ulu Câmi baş İmâmı Süleymân Çelebi, bu hâdiseden dolayı çok duygulanmış ve meşhûr Mevlid-i şerîfini yazmıştır. Mevlid-i şerîfinde, hep Ehl-i sünnet i’tikâdını anlatmıştır. Bu bozuk i’tikâdlı vâ’izin sözüne cevap olarak:
“Ölmeyüb Îsâ göğe bulduğu yol,
Ümmetinden olmak için idi, ol.”
beytini söyledikten sonra, Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) faziletlerini şöyle îzâh etmiştir:
“Dahî hem Mûsâ elindeki asa,
Oldu O’nun izzetine ejderhâ.
Çok temenni kıldılar Hakdan bunlar,
Kim Muhammed ümmetinden olalar.
Gerçi kim bunlar dahî mürsel durur.
Lâkin Ahmed efdâl-ü-ekmel durur.
Zira efdalliğe ol elyak durur.
Anı öyle bilmeyen ahmak durur.”
Süleymân Çelebi, Mevlid’inde; Allahü teâlânın mutlak irâdesini, yoktan var ettiğini ve Hazreti Muhammed’in ( aleyhisselâm ) hiçbir mahlûkda bulunmayan üstün, yüksek ve emsalsiz vasıflarını anlatır. Her kelimesinde, gönlü Resûlullah aşkı ile yanan bir mü’minin engin aşk ve muhabbet kokuları vardır. Hazreti Muhammed’in ( aleyhisselâm ) diğer i) Eygamherlere olan bütün üstünlükleri, en kelimeler ve en veciz ifâdelerle anlatılmıştır.
Mevlid; münâcaat (Allahü teâlâya yalvarma), velâdet (Hazreti Peyamber’in doğumu), risâlet (Peygamberliğin bildirilişi), mi’râc (Göklere çıkışı. Cenneti ve Cehennemi görmesi), rıhlet (Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) vefâtı) ve duâ bölümlerinden ibârettir.
Söze Allahü teâlânın ism-i şerîfi ile başlayan Süleymân Çelebi, Âdem aleyhisselâmdan Peygamberimiz Muhammed aleyhisselâma kadar bütün dedeleri olan Peygamberlerin alınlarında nûr parladığını ve bu nûrun Muhammed aleyhisselâma intikâl ettiğini anlatır. Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) doğuşuna geniş bir yer ayırarak, O doğarken annesinin neler duyup, neler gördüğünü, bu ânda bütün varlıkların engin bir neş’e içinde kaldıklarını, bütün zerrelerin O’nu büyük neş’e içinde karşıladığını söyler. Mevlid’de bundan sonra, Muhammed aleyhisselâma peygamberliğinin nasıl bildirildiğini ve mi’râc hâdisesinin nasıl olduğunu anlatır. Derin üzüntü içinde yazdığı rıhlet ve daha sonra duâ ile Mevlid’ini bitirir. Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ); her varlığın yaratılış sebebi, bütün yaratılmışların en şereflisi ve O’nu bütün Peygamberlere üstün kılan Allahü teâlâya şükürler etmektedir.
Eserde çok olgun fikirler ve kompozisyon bütünlüğü vardır. Mevlid, mesnevî şeklinden ziyâde, kaside şeklinde tertîblenmiştir. Ba’zı yerlere gazel parçaları da ilâve edilmiştir. Aruz vezni ile yazılmış, (fâilâtün, fâilâtün, fâilün) kalıbı kullanılmıştır. Yalnız bir yerde (Mefûlü, fâilâtü mefâîlü failün) kalıbına yer verilmiştir.
Kâfiyeler güzel ve sağlamdır. Süleymân Çelebi, Mevlid’in mısralarının mükemmel olması için çok titizlik göstermiş, bu sebeple Mevlid, üstün san’at sahibi dîvân şâirlerince dahî sevilip beğenilmiştir.
Mevlid’de hem olayların, hem de düşüncelerin anlatıldığı yerlerde, en kısa, en uygun ve mümkün olan en sâde anlatım şekli kullanılmıştır. Mevlid’de, hemen her türlü söz ve ifâde san’atına “rastlanır. Ençok cinas, teşbih ve tekrir gibi san’atlara önem verilmiştir. Bölümlerin ve kitabın bütünlüğüne titizlik gösterildiği kadar, her mısra’ın ayrı ayrı güzelliği de gözden kaçmamaktadır.
Mevlid, lirizm (içlilik) ve öğreticiliği (didaktizmi) iyice kaynaştırmış bir şiir kitabıdır. Kuruluktan uzak olduğu gibi, sırf coşkunluktan da ibâret değildir. Görünüşte kolay, fakat denendiğinde benzerinin yazılmasının çok zor olduğu görülür.
İran edebiyatında Mevlid türünde bir eser yazılmamıştır. Mevlid, Hazreti Muhammed’i ( aleyhisselâm ) medh ve sena ederek, müslümanların gönlünde O’nun sevgisini harekete geçirdiğinden ve dîne bağlılıklarını arttırdığından, bunu okumak ve dinlemek nafile ibâdet olup, çok sevâbtır. Ancak İslâmiyetin haram ve yasak ettiği şekillerde ve şarkı söyler gibi veya çalgı aletleriyle beraber okunması yasaklanmıştır.
Mevlid gecesi, dînimizin kıymet verdiği bir gecedir. Mevlid, Arabcada doğum zamanı demektir. Kameri takvimdeki aylardan Rebî’ul-evvel ayının onbirinci ve onikinci günleri arasındaki geceye Mevlid gecesi denir. Çünkü bu gece, dünyâdaki bütün insanlara en son Peygamber olarak gönderilen Hazreti Muhammed Mustafâ’nın ( aleyhisselâm ) doğduğu gecedir, İslâmiyette bu gece, Kadir gecesinden sonra en kıymetli gecedir.
Peygamberimiz ( aleyhisselâm ), nübüvvetten (peygamberliğinin bildirilmesinden) sonra, her yıl bu geceye ehemmiyet verirdi. Her peygamberin ümmeti, kendi peygamberlerinin doğum gününü bayram yaparlardı. Bu gün de, bütün müslümanların bayramı, neş’e ve sevinç günüdür. Dünyânın her yerindeki müslümanlar, bu mübârek gecede, Kur’ân-ı kerîm okuyarak, ibâdet ederek, mevlid okuyarak Allahü teâlâya yalvarırlar. Birbirlerini ziyâret ederek hediyeleşirler. Bu gece, Peygamber efendimiz doğduğu için sevinenler affolur. Bu gecede, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) doğum zamanı görülen hâlleri okumak, dinlemek, öğrenmek, dinimizce makbûl ve mu’teber olur. Peygamberimiz ( aleyhisselâm ) kendileri de bunları anlatırlardı. Eshâb-ı. Kirâm da bir yerde toplanıp okurlar, bu hâlleri anlatırlardı.
Allâme Zahîrüddîn bin Ca’fer diyor ki: “Mevlid cem’ıyyeti yapmak, dînimizin güzel saydığı şeylerdendir. Sâlihleri toplayıp; salevât okumak, fakirleri doyurmak, her zaman sevâbtır. Fakat bunlara haram karıştırmak, çalgı, şarkı, raks gibi şeyler yapmak büyük günah olur.”
Büyük âlim allâme İbn-i Battâh, el yazısı ile olan fetvâsında diyor ki: “Mevlid gecesinde sadaka vermek, müslümanları toplayıp caiz olan şeyleri yedirmek ve caiz olan şeyleri okutup dinletmek ve sâlih kimseleri giydirmek, bu geceye hürmet etmek olur. Bunları Allah rızâsı için yapmak caizdir ve çok sevâb olur. Bunları yalnız fakirler için yapmak şart değildir. Fakat, muhtaç olanları sevindirmek daha sevâb olur.”
İmâm-ı Celâlüddîn Abdürrahmân bin Abdilmelik Kettânî diyor ki: “Mevlid günü ve gecesi, mübecceldir, mukaddestir, mükerremdir. Şerefi, kıymeti çoktur. Resûlullahın varlığı, vefâtından sonra, O’na tâbi olanlar için kurtuluş vesilesidir. O’nun doğumu için sevinmek. Cehennem azâbının azalmasına sebep olur. Bu geceye hürmet etmek, sevinmek, bütün senenin bereketli olmasına sebep olur. Mevlid gününün fazîleti, Cum’a günü gibidir. Cum’a günü. Cehennem azâbının durdurulduğu hadîs-i şerîfde bildirildi. Bunun gibi, mevlid gününde de azâb yapılmaz. Mevlid geceleri sevindiğini göstermeli, çok sadaka, hediye vermeli, da’vet olunan ziyâfetlere gitmelidir.”
Mevlid merasimi, daha kaide haline gelmeden önce, Mekke-i mükerremede Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) doğduğu ev ziyâret edilirdi. Mevlid merasimlerini ilk defa uygulayan tes’îd eden hükümdâr, Selâhaddîn-i Eyyûbî’nin eniştesi olan Erbil Sultânı Ebû Sa’îd el-Muzaffer Kükbûrî’dir. Merasim başlamadan önce, -hazırlıklar yapılırdı, İslâm ülkelerinden pekçok âlimler da’vet edilir, Rebî’ul-evvel ayı başlarında Sultân’ın huzûrunda toplanmış olurlardı. Şehrin sokakları süslenir, her taraftan gelen insanlarla şehir dolup taşardı. Herkese günlerce Sultan tarafından yemekler yedirilir, fakirlere sadakalar dağıtılırdı. Öksüzler, yetimler, evlendirilirdi. Mevlid gecesi akşam namazından sonra, Sultân’ın da bulunduğu büyük fener alayları düzenlenir, büyük bir kürsünün önünde toplanırlar, zamanın en büyük âlimleri va’z-ü nasîhat eder ve Resûlullah efendimizi ( aleyhisselâm ) anlatırlardı. Sonra Sultan Ebû Sa’îd Muzaffer, âlimleri, şanlarına uygun giydirir, çok kıymetli hediyeler verirdi. Sultan, bu gece için binlerce kese altın harcardı. Herkes bu gece bayram yapardı.
Osmanlılarda da mevlid gecesine çok hürmet gösterilir, kıymet verilirdi. O gün Sultan Ahmed Câmii’nde okunaçak mevlid-i şerîfe, daha önceki günlerde başta pâdişâh, sadr-ı a’zam, vezirler, şeyhülislâm, İstanbul kadısı, devletin ileri gelen erkânı, âlimler, evliyâ da’vet edilirdi. Mevlid gününde devlet erkânı resmî kıyâfetlerle câmide toplanırlar ve kendileri için ayrılan yerlere otururlardı. Diğer vazîfeli devlet erkânı da atlarına binerek, sarayın büyük kapısında bir düzen içinde bekleyip, pâdişâhı karşılarlar ve câmiye kadar refakat ederlerdi. Şeyh-ül-İslâm ve sadr-ı a’zamın önlerine, teşrîfatçıbaşı ve kesedar, getirdikleri buhurdanlıkları koyarlar, bu sırada câmide Kur’ân-ı kerîm tilâvet edilirdi (okunurdu). Pâdişâh gelirken, hünkâr mahfilinin penceresi açılır. Bunu gören herkes ayağa kalkar, hürmetle eğilirlerdi. Sonra herkes yerine oturunca, âlimler kürsüye çıkıp va’z ve nasihat ederler, bu arada buhurlar ikram edilir, cemâatin önlerine şekerler bırakılırdı. Va’z bitince, vâ’iz efendiye samur kürkler, kıymetli elbiseler giydirilir, sonra bir mevlidhân kürsüye çıkardı. O da bir miktar okuyup iner ve ona da hil’atlar, kıymetli elbiseler ihsân edilir, ikinci mevlidhân da bir miktar okurdu. Sonra Hicaz’dan Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) torunlarından gelen mektûp, müjdecibaşı tarafından sadr-ı a’zama takdim edilir, o da reîs-ül-küttâba verir ve pâdişâha arz edilirdi. Mektûp huzûrda okunur ve müjdecibaşına, reîs-ül-küttâba hil’atler giydirilirdi. Sonra Medîne-i münevvereden gelen hurmalar dağıtılır, hurmayı getiren ağaya ihsânlarda bulunulurdu. Üçüncü mevlidhân da kürsüye çıkınca, sadr-ı a’zamın, şeyh-ül-İslâmın, vezirlerin, ulemânın önlerine şeker dolu tabaklar koyulur, mevlid bittikten sonra tabaklar kaldırılır, pâdişâh saraya dönerdi. Bunun arkasından cemâat de önlerine bırakılan şekerleri alarak dağılırdı.
Süleymân Çelebi hazretleri, “Vesîlet-ün-necât” ismini verdiği Mevlid’ine Arabî olarak bir önsöz yazarak, şöyle buyurmaktadır “Rahmân ve Rahîm olan Allahü teâlânın ismiyle başlarım. Muhammed aleyhisselâmı bütün yaratılmışların sebebi, en şereflisi ve en azîzi yapan, makâm-ı Mahmûd ile şefaat hakkını vererek O’nu bütün Peygamberlerden üstün kılan, ismini onun ismiyle yanyana yazarak, hasedci şeytanın burnunu sürtüp, O’nun şânını yücelten Allahü teâlâya hamd-ü-senâlar olsun. Muhammed aleyhisselâm, Allahü teâlânın indinde çok makbûldür. Allahü teâlânın melekleri O’nun yardımcılarıdır. Ağaçlar, toprak ve taşlar, O’nunla konuştular. O’nu ( aleyhisselâm ) sevenler dünyâda ve âhırette sevilip kurtulurlar. O’na düşman olanlar kovulup, Cehenneme atılırlar. Bizi Muhammed aleyhisselâmın ümmeti yapmakla şereflendiren Allahü teâlâya hamd ederim. Şeriki ve benzeri olmayan, mekândan münezzeh bulunan Allahü teâlânın bir olduğuna şehâdet ederim. O, herkesin kendisine muhtaç olduğu, ibâdet ettiği ve yöneldiği Allahü teâlâdır. O, şânı yüce, kullarını merhametle bağışlayandır. Güzel ahlâk ve cömertlik gibi pekçok meziyetleri ortaya çıkaran, va’d edilen kıyâmet gününde, her tarafta şefaati kabûl edilir bir şefaatçi olan Muhammed aleyhisselâmın, Allahü teâlânın kulu, resûlü ve habîbi olduğuna şehâdet ederim. Allahü teâlâ, O’na seçilmişlerin en üstünleri olan temiz âline ve Eshâb-ı kirâmına sonsuz rahmet etsin.”
Süleymân Çelebi hazretlerinin “Vesîlet-ün-necât” isimli Mevlid kitabı, muhtelif nüshaları karşılaştırılıp, mümkün olduğu kadar sadeleştirilerek ve ba’zı bölümleri de kısaltılmak sûretiyle aşağıya yazılmıştır.
I. BÖLÜM
Münâcaat
Allah âdın zikr edelim evvelâ,
Vâcib oldur cümle işde her kula.
Allah âdın her kim ol evvel ana,
Her işi âsân ede Allah ona.
Allah adı olsa her işin önü,
Hergiz ebter olmaya ânın sonu.
Her nefeste Allah âdın de müdâm.
Allah adıyla olur her iş temam,
Bir kez Allah dese aşk ile lisân,
Dökülür cümle günâh misl-i hazân.
İsm-i pâkin pak olur zikr eyleyen,
Her murada erişir Allah diyen.
Aşk ile gel imdi Allah diyelim,
Derd ile göz yaş ile âh edelim.
Ola kim rahmet kıla ol pâdişâh,
Ol Kerîmü ol Rahîmü ol ilâh.
Birdir ol birliğine şek yokdurur,
Gerçi yanlış söyleyenler çokdurur.
Cümle âlem yok iken ol var idi,
Yaradılmışdan ganî cebbâr idi.
Var iken ol, yok idi. İns-ü-melek,
Arş-ü-ferş-ü-ay-ü-gün hem nüh felek.
Sun’ ile bunları ol var eyledi,
Birliğine cümle ikrâr eyledi.
Kudretin izhâr edip hem ol celîl,
Birliğine bunları kıldı delîl.
Ol dedi. bir kerre, var oldu cihan,
Olma derse mahv olur ol dem hemân.
Bari ne hacet kılavuz sözü çok,
Birdir Allah andan gayri tanrı yok.
Haşre dek ger denilirse bu kelâm,
Nice haşr ola bu, olmaya temâm.
Ger dilersiz bulasız oddan necât,
Aşk ile derd ile es-salât
Kitabı yazana duâ
Ey azîzler işte başlarız söze,
Bir vasıyyet kılarız illâ size.
Ol varıyyet kim dîrem her kim tuta,
Misk gibi kokusu canlarda tütü.
Hak teâlâ rahmet eyleye ona.
Kim beni ol bir duâ ile ana.
Her ki diler bu duâda buluna,
Fâtiha ihsân ede ben kuluna.
Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) nûrunun yaratılması:
Evvel andık ânı kim evveldir ol,
Evveline bulmadı hiç akl yol.
Evvelin ol evvelidir bî-gümân,
Âhirin hem âhiridir câvidân.
Çünkü Hak evvelliğin bildin ayan,
Dinle imdi kılayım sunin beyân.
Hak teâlâ ne yaratdı evvelâ,
Cümle mahlûkdan, kim ol evvel ola.
Mustafa nûrunu evvel kıldı var,
Sevdi ânı, ol Kerîm-ü-Kirdgâr.
Her ne dürlü kim saadet vardurur,
Yahşi huy u görklü âdet vardurur.
Hak âna verdi mükemmel eyledi,
Yaradılmışdan müfaddal eyledi.
Ândan oldu her nihân ü aşikâr,
Arş-ü-ferş-ü yerde gökde ne ki var.Ger Muhammed olmaya idi, ayan,
Olmayacaktı zemin ü âsuman.
Hem vesile olduğıyçün ol Resûl,
Âdem’in Hak tevbesin kıldı kabûl.
Ger Muhammed gelmeyeydi âleme,
Tâc-i izzet ermez idi Âdem’e.
Nûh anınçün garkdan buldu necât
Dahi doğmadan göründü mu’cizât.
Cümle ânın dostluğuna adına,
Bunca izzet kıldı Hak ecdadına.
Ceddi olduğıyçün ânın hem Halîl,
Nârı Cennet kıldı ona ol Celîl.
Hem dahî Mûsâ elindeki asâ,
Oldu ânın hürmetine ejderhâ.
Ölmeyip Îsâ göğe bulduğu yol,
Ümmetinden olmak için idi, ol.
Çok temenni kıldılar Hakdan bunlar,
Kim Muhammed ümmetinden olalar.
Enbiyânın şeksiz ol sultânıdır,
Cümlesinin canı içre canıdır.
Gerçi kim bunlar dahi mürsel-durur,
Lâkin Ahmed ekmel-ü-efdal-durur.
Zira efdallığa ol elyak-durur,
Ânı öyle bilmeyen ahmak-durur.
Pes Muhammed’dir bu varlığa sebeb,
Cehd edip O’nun rızâsın kıl taleb.
Şer’ini tut ümmeti ol ümmeti,
Tâ nasîb ola sana Hak rahmeti.
Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) nûrunun Âdem aleyhisselâmdan i’tibâren intikâli
Hak teâlâ çün yaratdı Âdemi,
Kıldı Âdem’le müzeyyen âlemi.
Âdem’e kıldı feriştehler sücûd,
Hem ona çok kıldı ol lûtf ıssı cûd.
Mustafâ nûrunu alnında kodu,
Bil, Habîbim nûrudur, bu nûr dedi.
Kıldı ol nûr ânın alnında karar,
Kaldı ânın ile nice rûzigâr.
Sonra Havvâ alnına nakl etdi bil,
Durdu ânda dahi nice ay ve yıl.
Şîs doğdu ona nakl etti bu nûr,
Ânın alnında tecelli kıldı nûr.
İrdi İbrâhim ve İsmâil’e hem,
Söz uzanır ger kalanın der isem.
İşbu resm ile müselsel, muttasıl,
Tâ olunca Mustafa’ya müntekıl.
Geldi çün ol Rahmeten lil-âlemin,
Vardı nûr ânda karâr kıldı hemin.
Ger dilersiz bulasız oddan necât,
Aşk ile şevk ile edin es-salât
II. BÖLÜM
Velâdet
Âmine Hâtun Muhammed ânesi,
Ol sadefden doğdu ol dür dânesi.
Çünki Abdullah’dan oldu hâmile,
Vakt erişdi hefte vü eyyam ile.
Hem Muhammed gelmesi oldu yakın,
Çok alâmetler belirdi gelmedin.
Ol Rebî’ül-evvel ayın nicesi,
Onikinci gece isneyn gecesi.
Ol gece kim doğdu ol Hayr-ül-beşer,
Anası ânda neler gördü neler.
Dedi gördüm ol Habîbin ânesi
Bir aceb nûr kim güneş pervanesi.
Berk urup çıkdı evimden nâgehân,
Göklere dek nûr ile doldu cihan.
Gökler açıldı ve feth oldu zulem,
Üç melek gördüm elinde üç alem.
Biri meşrık, biri magribde ânın,
Biri damında dikildi Kâ’be’nin.
İndiler gökden melekler saff-u saf,
Kâ’be gibi kıldılar evim tavaf.
Geldi hûrîler bölük bölük buğur,
Yüzleri nûrundan evim doldu nûr.
Hem hava üzre döşendi bir döşek,
Adı Sündüs döşeyen ânı melek.
Çün göründü bana bu işler ayan,
Hayret içre kalmış idim ben hemân.
Yarılıp divâr çıkdı nâgehân,
Üç bile hûrî bana oldu ayan.
Ba’zıları der ki, ol üç dilberin,
Âsiye’ydi biri ol mahpeykerin.
Biri Meryem Hâtun idi, aşikâr,
Birisi hem hûrîlerden bir nigâr.
Geldiler lûtf ile ol üç mah-cebîn,
Verdiler bana selâm ol dem hemîn.
Çevre yanıma gelip oturdular,
Mustafâ’yı birbirine muştular.
Dediler oğlun gibi hiç bir oğul,
Yaradılalı cihan gelmiş değil.
Bu senin oğlun gibi kadri cemîl,
Bir anaya vermemişdir ol Celîl.
Ulu devlet buldun ey dildârı sen,
Doğacaktır senden ol hulkı hasen.
Bu gelen ilm-i ledün sultânıdır,
Bu gelen tevhîd-ü-irfân kânıdır.
Bu gelen aşkına devr eyler felek,
Yüzüne müştâkdır ins-ü-melek.
Bu gece, ol gecedir kim ol şerîf,
nûr ile âlemleri, eyler latif.
Bu gece dünyâyı ol Cennet kılar,
Bu gece eşyaya Hak rahmet kılar.
Bu gece şâdân olur erbâb-ı dil,
Bu geceye can verir eshâb-ı dil.
Rahmeten lil-âlemîndir Mustafâ,
Hem şefi-ül-müznibîndir Mustafâ.
Vasfını bu resme tertîb etdiler,
Ol mübârek nûra tergîb etdiler.
Âmine eydür çü vakt oldu temam,
Kim vücûde gele ol Hayr-ül-enâm.
Susadım gayet harâretden kati,
Sundular bir cam dolusu şerbeti.
Kardan ak idi ve hem soğuk idi,
Lezzeti dahî şekerde yok idi.
İçtim ânı oldu cismim nûra gark,
Edemezdim nûrdan kendimi fark.
Geldi bir ak kuş kanadıyle revân,
Arkamı sığadı kuvvetle hemân.
Doğdu ol sâatde ol Sultân-ı dîn,
Nûra gark oldu semâvât-ü-zemîn.
Yaradılmış cümle oldu şâdıman,
Gam gidip âlem yeniden buldu can.
Cümle zerrâtı cihan edip nida,
Çağrışarak dediler kim merhaba.
Merhaba ey âli Sultan merhaba,
Merhaba ey kân-i irfan merhaba.
Merhaba ey sırr-ı fürkân merhaba,
Merhaba ey derde derman merhaba.
Merhaba ey bülbül-i bâg-ı Cemâl,
Merhaba ey âşinâ-yi Zül-celâl.
Merhaba ey mâh-ü-hurşîd-i Huda,
Merhaba ey Hakdan olmayan cüdâ.
Merhaba ey âsi ümmet melcei,
Merhaba ey çaresizler mencel.
Merhaba ey cân-ı bakî merhaba,
Merhaba uşşâka sâkî merhaba.
Merhaba ey kurret-ül-ayn-ı Halîl,
Merhaba ey hâs-ı mahbûb-i Celîl.
Merhaba ey rahmeten lil-âlemîn,
Merhaba sensin şefî-ül-müznibîn.
Merhabâ ey pâdişâh-ı dü cihân.
Senin için oldu kevn ile mekân.
Ey cemâli gün yüzü bedr-i münîr,
Ey kamu düşmüşlere sen destegîr.
Ey gönüller derdinin dermanı sen,
Ey yaradılmışların sultânı sen.
Sensin ol sultân-ı cümle enbiyâ,
Nûr-ı çeşmi evliyâ vü asfiyâ.
Ey risâlet tahtının sen hâtemi,
Ey nübüvvet mührünün sen hâtemi.
Çünkü nûrun rûşen etdi âlemi,
Gül cemâlin gülşen etdi âlemi.
Oldu zâil zulmet-i cehl-ü-dalâl,
Buldu bâg-ı ma’rifet ayn-i kemâl.
Yâ Habîballah bize imdâd kıl,
Son nefes didârın ile şad kıl.
Ger dilersiz bulasız oddan necât,
Aşk ile derd ile edin es-salât
Çünki ol mahbûb-i Rahmân-ü-Rahîm,
Kıldı dünyâyı cemâlinden naîm.
Birbirine muştulayı her melek,
Raksa girdi şevk ü şâdîden felek.
İşbu heybetden Amine hûb-rû,
Bir zaman aklı gidip geldi gerü.
Gördü gitmiş hûrîler hiç kimse yok.
Görmedi oğlun tazarru’ kıldı çok.
Huriler aldı tasavvur kıldı ol,
Hayret içre çok tefekkür kıldı ol.
Çevre yanın isteyü kıldı nazar,
Gördü kim bir köşede Hayr-ül-beşer.
Şöyle Beytullâh’a karşı ol Resûl,
Yüz yere sürmüş ve secde kılmış ol
Secdede başı dili tahmid eder,
Hem getirmiş parmağın tevhîd eder.
Der ki, ey Mevlâ yüzüm tutdum sana,
Yâ İlâhî! Ümmetin vergil bana.
Çünki ben bu işleri gördüm ayan,
Kalmadı sabrım hemân düşdüm revân.
Geldi aklım gördüm ol sâhib-vefa,
Gözlerimin nûru oğlum Mustafâ.
Sürmelenmiş gözleri gör hikmeti,
Göbeği kesilmiş olmuş sünneti.
Yüzü nûru gün gibi hoş berk urur,
Çünki gördüm gönlüme geldi sürûr.
Kaynadıp nâr-ı muhabbet kanımı,
Alarak bağrıma basdım canımı.
Debrenür dudakları söyler kelâm,
Anlayamadım ne derdi ol hümâm.
Kulağım ağzına verdim dinledim,
Söylediği sözü ol dem anladım.
Hakka bağlayıp gönülden himmeti,
Der idi, kim ümmeti vâ ümmeti.
Tıfl iken ol diler idi ümmetin,
Sen kocaldın terk edersin sünnetin.
Ümmetim dedi sana çün Mustafâ
Ver salevât sen de âna bul safa.
Ger dilersiz bulasız oddan necât,
Aşk ile şevk ile edin es-salât
FASL
Mekke kavmi uluları bî-hilâf,
Kâ’be’yi ol gece kılarken tavaf.
Secde kıldı Kâ’be gördü hâs-ü-âm,
Düşmedi bir taşı hoş kıldı kıyâm.
Rükni, rükne Ka’be’nin verdi selâm,
Dediler kim doğdu ol Hayr-ül-enâm.
Kâ’be bir savt etdi ol dem nâgehân,
Dedi, doğdu bu gece Şems-i cihan.
Pak edip küfr ile putlardan Resûl,
Kurtarır beni müşriklerden ol.
Yalın ayak baş açarak saff-u saf,
Eyleyecek ümmeti beni tavaf.
Ol gece tabl-ı nübüvvet vurdular,
Ol gece şeytânı gökden sürdüler.
Nice puthâne nice deyr-ü-sanem,
Yıkılıp küfr ehline verdi elem.
III. BÖLÜM
Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm )Risâleti ve mu’cizeleri
Fahr-i âlem erdi çün kırk yaşına,
Kondu pes tâc-ı risâlet başına.
Dembedem avaz gelirdi yâ Emîn,
Seni kıldım rahmeten lil-âlemîn.
İndi Kur’ân-ı kerîm âyet âyet beyyinât
Zâhir oldu nice dürlü mu’cizât
Gerçi cümle nûr idi, ol pak zât,
İlle her uzvunda vardı mu’cizât
Evvelâ ol kim mübârek cisminin,
Gölgesi düşmezdi yere resminin.
Nûr idi. başdan ayağa gövdesi,
Bu ayandır nûrun olmaz gölgesi.
Hem mübârek başı üzre her zaman,
Bir bölük bulut olurdu sâyebân.
Her nere varsa bile varırdı ol,
Başı üzre dâima dururdu ol.
Ol mübârek gözlerinde mu’cize,
Nicedir ol dahî diyeyim size.
Nice kim önünde görürdü ayan,
Öyle ardında görürdü ol hemân.
İşitin hem ol mübârek burnunun,
Mu’cize nicedir onda bir görün.
Vahy için indikde Cibrîl-i Emîn,
Gökden ayrıldığı sâatde hemîn.
Cebrâil’in kokusun alırdı ol,
Vahy için indiğini bilirdi ol.
Debredecek dudağın ol mâh-veş,
Debrenirdi gökde hem kurs-ı güneş.
Dokunacak saçına bâd-ı sabâ,
Misk-ü-anberden dolar idi hava.
İnci dişleri şuasından gece,
iğne düşse bulunurdu ey hoca.
Sadr-ı nûrundan karanlık geceler,
Yolda yürürdü yiğitler kocalar.
Çün işâret kıldı ol mahbûb-ı Hak,
Parmağıyla aya, oldu iki şak.
Terlese’güller olurdu her teri,
Hoş dererlerdi terinden gülleri.
Dikdi hurmayı hem ol şâh-ı cihan,
Dikdiği saat yemiş verdi hemân.
Mu’cizâtı haşre dek dense müdâm,
Nice haşr olsa buna gelmez hitâm.
Ger dilersiz bulasız oddan necât,
Aşk ile derd ile edin es-salât,
IV. BÖLÜM
Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) mi’râcı
Gel beri ey aşk oduna yanıcı,
Kendisi ma’şûka âşık sanıcı.
Dinle gel mi’râcın ol Şahın ayan,
Âşık isen aşk oduna durma yan.
Bir düşenbih gecesi tahkîk haber,
Leyle-i Kadr idi, ol gece meğer.
Ol hümâyûn-baht u ol kadri yüce,
Ümmü Hâni hânesindeydi gece.
Ânda iken nâgehân ol yazı ak,
Cennet var dedi. Cebrâil’e Hak.
Bir murassa tâc al hulle kemer,
Hem dahî al bir Burâk-ı mu’teber.
Ol habîbime ilet binsin anı,
Arş’ımı seyreylesin görsün beni.
Cebrâil çün Cennete vardı revân,
Gördü kim bî-had burâk otlar hemân.
İçlerinde bir burâk ağlar katı,
Yimez içmez kalmamış hiç takatı.
Gözlerinden yaşı Ceyhun eylemiş,
Ciğerini derd ile hûn eylemiş,
Dedi Cebrâil nedir ağladığın,
Hüzn ile cân-ü-ciğer dağladığın?
Bâkî yoldaşın yiyip içip gezer,
Sen inilersin de canın ne sezer.
Dedi, kırk bin yıldurur kim yâ Emîn,
Aşkıdır bana yemek içmek hemin.
Nâgehân bir ün işitdi kulağım,
Gitdi aklım bilmezem solum sağım.
Yâ Muhammed diyerek çağırdılar,
Bir sada birle ki yürekler deler.
Ol zamandan bihnezem kim n’olmışam,
Ol adın ıssına âşık olmışam.
Yüreğim içinde eridi, yağım.
Âşık oldu görmeden bu kulağım.
Cenneti başıma aşkı dar eder,
Gece gündüz işim âh-ü-zâr eder.
Gerçi zâhir Cennet içre dururum,
Ma’nâda hasret azâbın görürüm.
Ger iremezsem visaline ânın,
İdiserim terkini cân-ü-tenin.
Cebrâil dedi. Burak’a, ey Burâk,
Verdi Hak maksûdumu kılma firak.
Kimde kim aşkın nişanı vardurur,
Akıbet ma’şûka ânı irgürür.
Gel berü ma’şûkuna irgüreyim,
Yüreğin zahmına merhem süreyim.
Aldı Cebrâil Burak’ı ol zemân,
Tâ cenâb-ı Ahmed’e geldi hemân.
Hak selâm etdi sana yâ Mustafâ,
Kim mübârek hatırın bulsun safa.
Dedi kim gelsin konuklarım ânı,
Arş’ımı seyreylesin görsün beni.
Dâim ister hazretimden her melek,
Arş ü Kürsî Sidre çarh-i nüh felek.
Cümlesi ânın yüzün görmek diler,
Ayağına yüzlerin sürmek diler.
İşbu gece bir gecedir ey Emîn,
Olacak ayn-el-yakîn hakk-il-yakîn.
Bu gece zâhir olur esrâr-ı Hak,
Gösterecektir sana dîdâr-ı Hak
Zemzemiyle doldu kevn ile mekân,
Arş’a vardı dediler, Fahr-i cihan.
Hem sekiz Cennet kapısın açtılar,
Yolun üstüne cevâhir saçdılar.
Gel gidelim hazrete yâ Mustafâ,
Muntazırdar anda eshâb-ı safâ.
Sana Cennetden getirdim bir Burak,
Da’vet-i Rahmândır ey nûr-ı Hak.
İşidip ânı Resûl oldu ferah,
Şâdlık geldi ve gamı gitdi terah.
Durdu yerinde hemân-dem Mustafa,
Koydu tâcı başına ol pür-safâ.
Çekdi ol demde Burak’ı Cebrâil,
Önüne düşdü âna oldu delîl.
Hoş Süvâr oldu âna şâh-ı cihan,
Açdı perrini Burak uçdu hemân.
Tarfet-ül-ayn içre Sultân-ı ümem,
Geldi Kuds’e erdi ve basdı kadem.
Enbiyâ ervahı karşı geldiler,
Mustafa’ya cümle ikram kıldılar.
Erdi ol dem Hakdan ervaha nida,
Kim kılalar Mustafâ’ya iktidâ.
Pes geçüp mihraba ol Hayr-ül-enâm,
Enbiyâ ervahına oldu imâm.
İki rek’at kıldı Aksâ’da, nemâz,
Öyle emr etmiş idi, ol bî-niyâz.
Gördüler nûrdan kurulmuş merdivân,
Merdivândan oldular göğe revân.
Erdiler evvel göğe bil-ihtirâm,
Kapı açıldı ve girdi ol hümâm.
Gördü gök ehli ibâdetde kamu,
Her biri bir dürlü tâatde kamu.
Kimi tesbih ü kimi tahmîd okur
Kimi tehlîl ü kimi temcîd okur.
Kim kıyâm içre kimi kılmış rükû’,
Kimi Hakka secde etmiş bâ-huşû.
Kimisini aşk-ı Hak almış-durur,
Vâlih-ü-hayrân-ü-mest kalmış-durur.
Hep gök ehli cümle karşı geldiler,
Mustafâ’ya izzet ikram kıldılar.
Merhaben bik yâ Muhammed dediler.
Ey şefaat kânı Ahmed dediler.
Her biri kutluladı mi’râcını,
Dediler giydin se’âdet tâcını.
Bu kerâmetler ki Hak verdi sana,
Vermedi hiç kimseye önden sona
Ermedi evvel gelen bu devlete,
Kimse lâyık olmadı bu rif’ate.
Her ne haceti dilesen makbûldür,
Cümle maksûdun da senin mahsûldür.
Ol gece durmadı cevlân eyledi,
Öyle kim eflâki seyrân eyledi.
Her birinde türlü hikmet gördü ol,
Tâki vardı Sidre’ye erişdi yol
Cebrâil’in durağıdır ol makam,
Nüh felek tâ kim tutalıdan nizâm.
Kaldı Cebrâil makamında hemin,
Dedi âna Rahmeten lil-âlemin.
Bilmezem bu yolları ben nideyim,
Kim garîbem bunda kande gideyim?
Cebrâil dedi Resûle ey Habîb,
Sanma ki bu yerde sen seni garîb.
Senin için yaradıldı nüh felek,
İns-ü-cinn-ü-hûr-ü-Cennet hem melek.
Bunda hatm oldu benim cev’ân-gehim,
Maverasından dahi yok âgehim.
Bana böyle emr etmiştir Zü’l-celâl,
Açmayın ben bundan öte perrü bal
Ger gecem bir zerre kadar ilerü,
Yanarım başdan ayağa ey ulu.
Dedi Cebrâil’e ol Fahr-i cihan;
Pes makamında dur imdi sen hemân.
Çün ezelden bana aşk oldu delîl,
Yanar isem yanayım ben ey Halîl.
Lî ma’allah vakti benimdir hemân,
Tâ ki kurban eyleyem baş ile can.
Râh-ı aşkda kim sakınır canını,
Ol kaçan görse gerek cânânını.
Râh-ı aşkı sanma gâfil serseri,
Belki kemter nesnedir vermek seri.
Refref’in belirmesi
Söylenirken Cebrâil ile kelâm,
Geldi Refref önüne verdi selâm.
Aldı ol şâh-ı cihanı ol zaman,
Sidre’den götürdü ve gitti hemân.
Bir feza oldu o demde rû-nümâ,
Ne mekân var ânda ne arz-ü-semâ.
Kim ne hâlidir ne mâli ol mahal,
Akl ü fikr etmez o hâli fehm-ü-hâl.
Ref’ olup ol Şaha yetmiş bin hicâb,
Nûr-i tevhîd açdı vechinden nikâb.
Her birisinden geçerken ileri,
Emr olurdu yâ Muhammed gel beri.
Çün kamusını görüp geçdi öte,
Vardı erişdi ol ulu Hazrete.
Şeş cihetden ol münezzeh Zü’l-Celâl,
Bî-kem-ü-keyf âna gösterdi cemâl.
Zâten ol Sultân-ı Mâ zâgal-basar,
Eylemişdi Hakka tahsis-i nazar.
Aşikâre gördü Rabb-ül-izzeti,
Ahıretde öyle görür ümmeti.
Bî-hurûf-ü-lafz-ü-savt ol pâdişâh,
Mustafâ’ya söyledi bî-iştibâh.
Dedi kim matlûb-ü maksûdun benim,
Sevdiğin can ile ma’bûdun benim.
Gece gündüz durmayıp istediğin,
N’ola kim görsem cemâlin dediğim.
Gel Habîbim sana âşık olmışam,
Cümle halkı sana bende kılmışam.
Ne muradın var ise edem reva,
Eyleyem bir derde bin türlü deva.
Mustafâ dedi, Eyâ Rabbi rahim,
Ey hatâ-pûş-ü-atârı çok kerîm.
Ol zaîf ümmetlerim hâli n’ola,
Hazretine nice anlar yol bula?
Gece gündüz işleri isyan kamu,
Korkarım ki yerleri ola tamu.
Yâ İlâhî hazretinden hacetim,
Budurur kim ola makbûl ümmetim.
Hak teâlâdan erişdi bir nidâ,
Yâ Muhammed ben sana kıldım atâ.
Ümmetini sana verdim ey Habîb,
Cennetimi onlara kıldım nasîb.
Yâ Habîbim nedir ol kim diledin,
Bir avuç toprağa minnet mi eyledin?
Ben sana âşık olunca ey şerîf,
Senin olmaz mı dü âlem ey latîf?
Zâtıma mir’ât edindim zâtını,
Bile yazdım adım ile adını.
Hem dedi kim yâ Muhammed ben seni,
Bilirim görmeğe doymazsın beni.
Lîk dîn emri tamâm olmak içün,
Ümmetin de bana yol bulmak içün.
Avdet edip da’vet et kullarımı,
Tâ gelerek göreler didârımı.
Sen ki mi’râc eyleyip etdin niyaz,
Ümmetin mi’râcını kıldım nemâz.
Her kaçan kim bu nemâzı kılalar,
Cümle gök ehli sevâbın bulalar.
Çünki her türlü ibâdet bundadır,
Hakka her türlü ibâdet bundadır,
Sıdk ile beş vakt olundukça edâ,
Elli vaktin ecrin eyler Hak atâ.
Mâ hasal ol anda doksan bin kelâm,
Sebk edip buldukda encâm-ü-hitâm.
Tarfet-ül-ayn içre ol Fahr-i cihan,
Ümmü Hânî evine geldi hemân.
Her ne vaki’ oldu ise serteser,
Cümlesin eshâbına verdi haber.
Dediler ey kıble-i İslâm-ü dîn,
Kutlu olsun sana mi’râc-ı güzîn.
Biz kamumuz kullarız sen şâhsın,
Gönlümüz içinde rûşen mâhsın.
Ümmetin olduğumuz devlet yeter,
Hizmetin kıldığımız izzet yeter.
Duâ
Yâ İlâhî ol Muhammed hakkıçün,
Ol şefaat kânı Ahmed hakkıçün.
Sidre vü Arş-ı muallâ hakkıçün,
Ol sülûk-ü-seyr-i a’lâ hakkıçün.
Ol gece söyleşilen söz hakkıçün,
Ol gece Hakkı gören göz hakkıçün.
Sırr-ı fürkân nûr-i a’zam hakkıçün,
Kuds ü Ka’be Merve Zemzem hakkıçün.
Gözü yaşı hakkıçün âşıkların,
Bağrı başı hakkıçün sâdıkların.
Aşk odundan ciğeri biryân içün,
Derd ile kan ağlayan giryân içün.
Sıdk ile yolunda kâim kul içün,
Hazretine doğru varan yol içün.
Şol zaman kim müddet-i ömr-ü hayât,
Âhır ola ire hengâm-ı memat
Biz günahkâr âsî mücrim kulları,
Yarlıgayıp kıl günahlardan berî.
Afv edip isyanımız kıl rahmeti,
Ol Habîbin yüzü suyu hürmeti.
Sana lâyık kullar ile hemdem et,
Ehl-i derdin sohbetine mahrem et
Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) ahlâkı
İşid imdi nice vermiş ol Celîl,
Mustafa’ya hulk-ı evsâfı cemîl.
Hulk idi dâim işi bu halk ile,
Halkı hod kul kılmış idi. hulk ile.
Rabbinin adını zâkirdi müdâm,
Her ne Hakdan gebe şakirdi müdâm.
Her kaçan yatsaydı ol Fahr-i cihan,
Bir hasır üzre yatardı ol hemân.
Hak dedi dağları altun eyleyem,
Dürlü ni’metlere seni doyuram.
Ol Habîbullah dedi, yâ zin-niâm,
Ümmetim-çün ben bu hâle râzıyâm.
Katlanırım onların-çün zahmete,
Ümmetimi eyle lâyık rahmete.
Her kemâlât ile kâmil şah idi,
Ânın içün ol Habîbullah idi.
Halk içinde adımız hâs eyledik,
Lâkin halvetde gönlümüz pas eyledik.
Ümmet oldur sünnetin terk etmeye,
Dimediği yere hergiz gitmeye.
Bugün ânın sünnetin terk ideriz,
Yarın ânda varıcağız n’ideriz.
Yâ İlahî saklagıl îmânımız,
Verelim îmân ile tâ cânımız.
Kabrimiz îmân ile pür-nûr kıl,
Mûnis-i gılmân ile hem hûr kıl.
Hem dahî mîzânımız eyle sakîl.
Cennete girmeğe lütfun kıl delîl.
Mustafâ’ya hem-civâr et yâ Kerîm,
Cennet-i Firdevs içinde yâ Kerîm.
Lütf ile göster bu dîdârını,
Ni’metinle toylagıl kullarını.
Nûr-i Ahmed izzetine ey Hudâ,
Eyleme bizi Muhammed’den cüdâ.
Bu kemâlât ile gör ol pak zât,
Bulmadı mevtden bu âlemde necât
Âşık isen sen eğer ey nig-nâm,
Aşk ile de essalâtü ves-selâm.
V. BÖLÜM
Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) vefâtı
Gel berü eshâb-ü-ihvân-ı safâ,
Gel berü erbâb-ı irfân-u vefâ.
İşbu göynüklü sözü gûş edelim,
Derd ile âh ederek cûş edelim.
Akıtalım gözümüzden yaşları,
Tâzelensin bağrımızın başları.
Her ki ol Sultan içün yaş indire,
Yaşı ânın tamuyu söyündüre.
Gel berü sen dahi aşkın kıl beyân,
Vaktidir ger var ise göster nişân.
Pes bu nakl ile rivâyetdir haber,
Kim bu fâni mülkde ol Hayr-ül-beşer.
Bir zaman kıldı nübüvvet pâk zât,
Küfr mahv oldu ve dîn buldu hayat.
Altmışüç yaşına erdi çün Habîb,
Ol Şerîf ü ol Hasîb ü ol Nesîb.
Vakt erişdi dünyâdan kıla sefer,
Ol güneş yüzlü ve ol alnı kamer.
Mescid içre birgün ol Şâh-ı cihân,
Oturup olmuşdu hoş gevher-fişân.
Feth edip sırr-ı meânî sözlerin,
Bahr-ı tevhîdin saçardı dürlerin.
Geldi Cebrâil de Hakdan emr ile,
Söyledi ânda Resûle lutf ile.
Dedi sana Zü’l-Celâl etdi selâm
Der ki şöyle bilsin ol Hayr-ül-enâm.
Kim âna ben katı müştak olmuşam,
Cümle halkı ona bende kılmuşam.
Bu sözü çün kim işitdi el-Emîn,
Kalbi mahzûn oldu ol Şahın hemin.
Ol mükâhhal gözlerinden döktü yaş,
Cûş edip ağladı yer gök dağ-u taş.
Cebrâil gitti ve ol sâhib-vefâ,
Eyledi eve azîmet Mustafâ.
Hüzn ile girdi içeri evine,
Fâtıma andaydı geldi yanına.
Dedi Ey canım baba hâlin nedir?
Hasta mı oldun vücûdun nicedir?
Dedi kim, yâ Fâtıma yanar tenim,
Dosta ulaşmak diler canım benim.
Ol Habîbin gün gün artdı zahmeti,
Düşdü eshâba gam-u gussa katı.
Hastalıkdan soldu ol bağ-ı cemâl,
Ol kemâlde bedr iken oldu hilâl.
Hücreyi, eshâb ederlerdi tavaf,
Ağlaşırlardı durmadan saff-u saf
Çün nemâz vakti erişdi nâgehân,
Okudu cümle müezzinler ezan.
Ol ezanı işidip ol mâh-rû,
Durdu ve aldı nemâz içün vuzû.
Katına geldi ânın ol dem Bilâl,
Dedi kim, ferman nedir yâ zü’l-cemâl.
Ol Habîb dedi. Bilâl’e ey latif,
Bil ki oldum ben bugün gayet zaîf.
Ben varmaz isem ikâmet eylesin,
Yerime Ebû Bekr imamet eylesin.
Ağlayı aglayı ol derdli Bilâl,
Vardı eshâb katına hem çün hilâl.
Dedi. Ey yâran bilin bedr-i temam,
Cümlenize eyledi çok çok selâm.
Hem dahi Ebû Bekr İmâm olsun dedi,
Tâbi’ olsun ona eshâbım dedi.
Çün işitdiler Bilâl’in bu sözün,
Her birisi toprağa vurdu yüzün.
Zâr-u figân ederek ağladılar,
Kanı ya ol servetimiz dediler.
Böyle çün emr etdi Ebû Bekr’e Resûl,
Mustafâ emrini ol kıldı kabûl.
Geçti mihraba Ebû Bekr-i hümâm,
İktida kıldı sahâbe-i Kirâm.
Çünki tekbîr etdi ve el bağladı,
Durmadı çözdü elini ağladı.
Cümle-i eshâb bile ağlasülar.
Mescide göz yaşlarını saçtılar.
Göz yaşını yenemeyip ol hümâm,
Olamadı anda eshâba imâm.
Ebû Bekr dedi İmâm ol yâ Ömer,
Kim özümden olmuşum ben bî-haber.
Sordu bildi ânı ol Hayr-ül-enâm.
K’olmadı Ebû Bekr eshâba İmâm.
Aynı gördü Mustafâ sabr etmedi.
Hem eser kıldı ol ayrılık odı.
Mustafâ dedi ki, tutun durayım.
Ol yaranlarım katına varayım.
Göreyim bir dahî ol yaranları,
Kim dahî görmek isterim onları.
Hem beni onlar dahî görmek ister,
Sohbetime dünyâda ermek ister.
Geliniz kim mescidime varalım,
Birbirimizi doyunca görelim.
Kim ölüm ayırırsa sizden bizi,
Dedi, dahî yaş ile doldu gözü.
Bu söz ile oda yaktı bunları,
Kıldılar çok zari ve figânları.
Ol Habîbin sağ elin tutdu Ali,
Sol elini İbn-i Abbâs ol velî.
Mescide geldi ve buldu hoş safa,
İktidâ Ebû Bekr’e kıldı Mustafâ
Çün sahabe hoş temam etdi nemâz.
Kıldılar ol bî-niyâza çok niyaz.
Hoş nemâzı kıldı ol Hayr-ül-enâm.
Döndü eshâba yönün verdi selâm.
Halikı zikr etdi evvel ol şefî
Dedi, oldur pâdişâh olun muti’
Hem bilin kim mâsivâ fânî-durur,
Dâim Allahdır kim ol bâkî-durur.
Ol gidenler bize yeter i’tibâr,
Kim bu yerde edemediler karar.
Hangi dil bu evde biryân olmadı.
Hangi göz bu derde giryân olmadı.
Bu sözü çün-kim sahâbî dinledi.
Her biri figân ederek inledi.
Ol şefaat ıssı ol sâhib-vefâ,
Âhıret şahı Muhammed Mustafâ.
Anda ashaba nasihat eyledi,
Hulkı lutfiyle onları toyladı.
Elveda olsun size dedi, dahî,
Eyledi eve azîmet ol sahî.
Tutarak geri Ali Abbâs ile,
Geldi eve cümle eshâbı bile.
Eve girdi gördü ol Şâh-ı cihan,
Dolmuş evin içi âh ile figân.
Fâtıma âh eyleyerek ağladı,
Babasının boynuna el bağladı.
Dedi, derdli yüreğimin çâresi,
Gitdi onulmaz bu bağrım yâresi.
Ağlayarak dedi. Ey canım baba,
Gönlümün şâdîsi cânânım baba.
Ölme sen, senin için ben öleyim,
Sen sağ ol, ben sana kurbân olayım.
Bir onulmaz derde uğratdın beni,
Vereyim ben yoluna cân-u teni.
Dedi kim yâ Fâtıma dinle sözüm,
Kokula boynumu bir dem ey kızım.
Dünyâyı terk etmeği kayırmazam,
Bilirim kim bunda bakî kalmazam.
Lâkin seni n’ideyim kaldın garîb,
Âşıkun hâli n’olur gitse habîb.
Bu yetimlik kutlu olsun başına,
Dahî hasret eşine yoldaşına.
Böyle deyip yaş ile doldu gözü,
Dedi, kanı ol iki körpe kuzu.
Yanıma gelsin Hüseyn ile Hasen.
Kim bu gönlüm gamın onlardır kesen.
Ol iki mâhı varıp getirdiler,.
Mustafâ’nın yanına yetirdiler.
Dediler kim ey dede n’oldun bugün,
Yüreğimizebizim vurdun düğüm..
Ey n’olaydı böyle görecek sizi,
Anamız doğurmamış olsa bizi,
İşbu hâl içreyken erdi Cebrâîl,
Dedi kim sana selâm etdi Celîl.
Sordu hâlini dahî hem ol Çalab,
Sor Habîbim ne kılar dedi, taleb.
Ümmetimi dilerem Hakdan dedi,
Dileğim Hakdan budur çoktan dedi.
Gece gündüz bu-durur hem himmetim
Kim bağışlaya bana Hak ümmetim
Geri Hakka vardı geldi Cebrâîl,
Dedi kim geri selâm etdi Celîl.
Hak teâlâ sana çok lutf işledi,
Ol günahkâr ümmetin bağışladı.
Dedi, maksûdum, bu idi Hakdan uş,
Hâtırım şimdi ziyâde oldu hoş.
Olduğunca ömrünıün hem müddeti,
Der idi kim ümmeti vâ ümmeti.
Hem kıyâmetde cemî’-i enbiyâ,
Çağrışıp nefsi vü vâ nefsî diye
İlle yüz urup Mahammed Hazrete,
Eyde kim vâ ümmetâ vâ ümmetâ.
Hem diye ey rahmeti çok rahmeti,
Bana ümmetsiz geretanez Cenneti.
Ümmet isen hizmeti eyle temâm,
Aşk ile de essalâtü ves-selâm.
Ger dilersiz bulasız oddan necât,
Aşk ile derd ile edin es-salât.
FASL
Ne se’âdet ne beşaret ne safâ,
Kim bize kıla şefaat Mustafâ.
Nâgehân ol peyk-i Hazret Cebrâil
İrdi ve dedi, selâm etdi Celîl.
Kara gussa donların giymişdi ol,
Anı öyle gördü ve sordu Resûl.
Dedi Cebrâil’e ey kardeş niçin,
Kara gussa donların giydin bugün.
Gördüğüm yokdu bu sûretde seni,
Böyle niçin kıldınız deyin bunu.
Dedi ki giydik seninçin yâ Emîn,
Son inişimdir yere dahî hemîn.
Vahy içün iner değilim bir dahî,
Vahy kat’ oldu bugün Allah bakî,
Cümle gök ehli seninçin tutdu yas,
Kara donlar giydi cümle cinn-ü nâs.
Cebâil geldikte sonra emr ile,
Anda gelmiş idi Azrâil bile.
Taşradan içeriye kıldı nidâ,
Dedi kim yâ ehli beyt-i Mustafâ.
İzniniz var mı içeri girmeğe?
Ol mübârek hub cemâli görmeğe?
Fâtıma dedi ki, kimsin ey aceb?
Dedi, bir A’râbiyem ey hoş-edeb.
Ağlayı aglayı dedi, ey Arab!
Katı hastadır Resûl çeker taab.
Var işine ey karındaşım Arab!
Bunda biz ağlaşırız her rûz-u şeb.
Bir dahi dedi, selâm olsun size,
Ver içeri girmeğe destur bize
Ol Habîbin hâli nedir göreyim,
Ger icâzet olur ise gireyim.
Çün Muhammed sem’ine erdi nida,
Dedi kimdir taşradan eden sada.
Fâtıma dedi, bir Arabdır çağırır,
Yâ Muhammed deyü beni ün urur.
Dedi, Ahmed ey gözüm nûru benim,
Ol Arabdır kabz iden rûhum benim.
Ol gelendir hânümân eden harâb.
Ol gelendir mülk-ü-mâl eden yebâb.
Ol gelendir halka etdiren figân.
Ol gelendir göz yaşın kılan revân.
Gideren nûrunu şehlâ gözlerin,
Hem sarartan rengini gül yüzlerin.
Lal-veş dudakların rengin bozan,
Nice benven diyenin ömrün kesen.
Ayrılık oduna yakan canları.
Bırakan toprağa nâzik tenleri.
Yüzleri gül dilleri bülbülleri,
Tûti gibi ol latif oğulları.
Atâlardan analardan ayıran,
Ol durur ol taşra kapıda duran.
Ol durur ol seni benden ayıran.
Yüreğine dürlü hançerler vuran.
Adı Arzâil-durur gelsin beri,
Tur var av kapıyı girsin içeri.
Kimseden ol hiç destur istemez,
Benden artık kimseye böyle demez.
Fâtıma âna kapı açdı revân,
Ol melek girdi içeri ol zemân.
Meskenetle, hücreye girdi hemîn,
Lutf ile verdi selâm öpdü zemin.
Dedi, ol vaktin âna ol müctebâ,
Hoş geldiniz, ey emîn gel, merhaba.
Sordu kabz için mi geldin yâ melek?
Yâ ziyâret mi durur ancak dilek?
Dedi gelmişim ziyâret etmeğe,
Dahi kabz-ı rûh ederek gitmeğe.
Hak buyurdu ben sana olam muti’.
Sen ne dersen ânı tutam yâ Şefi’,
Ger icâzet olsa kabz-i rûh idem.
Olmaz ise ben geri dönem gidem.
Ol melek bu sözü ederken beyân.
Ânı hem dinlerken ol Şâh-ı cihan.
Dedi, tâvûs-ı melek ol Cebrâil.
Yâ Muhammed sana müştakdır Celîl.
Çün bu sözleri işitdi Mustafâ,
Etmeğe azm eyledi ahde vefa.
Dedi, Azrail’e kim gel yâ melek,
İşlegil her neyise Hakdan dilek.
Geldiğin işi bitir dedi, ana.
Döndü söyledi eshâbından yana.
Çok nasihat kıldı bunlara Resûl,
Tâ ola asan cemî-i doğru yol.
Ümmetin te’kîd ile ısmarladı,
Her nasihat kim gerekdi hep dedi.
Hem dedi. Esbâba ol Hayr-ül-enâm,
Ümmetime kılasız benden selâm.
Biliniz ey âşıkân-ı Mustafâ,
Hakka erdi anda Cân-ı Mustafâ.
Mürg-ı kuds uçtu kafesden şâhvâr,
Gülistân-ı kudsde eyledi karâr.
Cebrâil üstünde durup derdi âh,
Bu cihanı terk edip gitdin e şâh.
Ah edip söyledi Ebû Bekr-i rızâ,
Hani yâ ol Mustafâ ve Murtazâ.
Zârı ile çağırıp derdi Ömer,
N’ideriz sensiz biz ey Hayr-ül-beşer?
Merd ile Osmân-ı ummân-ı hayâ;
Derdi hani şâh-ı cümle enbiyâ?
Hem Ali söyledi kim yâ Mustafâ,
Gitdi âlemden cemâlin zis safa.
Hasret ile der Hüseyn ile Hasen,
N’ideriz biz ey dede gitdin çü sen?
Gitdiniz siz, bizi kim okşayacak,
Kurretü ayni bize kim diyecek.
Fâtıma’yla Âişe kılıp figân,
Derler idi. El-amân ü el-amân.
Cümle er avret dahi zengin fakir,
Her biri bir derde olmuştu esîr.
Kimisinin gözleri giryân idi,
Kimisinin ciğeri biryân idi.
Bu firak oduna her kim uğradı,
Uğradığının yüreğin doğradı.
Dediler budur çü hâl n’itmek gerek,
Allah emrine hazır etmek gerek.
Hoş hazır edip yuyup götürdüler,
Mustafâ’yı kabrine getirdiler.
Üç gün anda kodular Peygamberi,
Tâ nemâzın kıla her ins-ü-perî.
Enbiyâ ervahı hâzır geldiler,
Yerler-ü-gökler melekler doldular.
Muttasıl üç gün nemâzın kıldılar,
Çün nemâzın kılarak dağıldılar.
Nice kim vâcibdi eyle kıldılar,
Hakkın takdîrine hayran kaldılar.
Döndüler cümle sahâbî câzi’ûn,
Dediler innâ ileyhi râci’ûn.
Geri dönüp çün eve geldi bunlar,
Hep sahâbî bir yere cem’ oldular.
Mustafâ’yı bulmadılar ortada,
Canı bunların geri yandı oda
Geri gözyaşın revân eylediler,
Geri feryâd-ü-figân eylediler.
Dediler birbirine kim n’idelim,
Çünki Hak emri-durur sabr idelim.
Ger dilersiz bulasız oddan necât,
Aşk ile derd ile edin es-salât
VI. BÖLÜM
Duâ
Her beden kim yaradılır can bulur.
Gayetine ericek noksan bulur.
Her ki libas giydi yâhud gömleğin,
Âhır-ül-emr âna sardılar kefen.
Âh mevt senin elinden âh âh,
Ne gedâ kurtulur elinden ne şâh.
Fürkatinden âh Peygamberlerin,
Hasretinden âh ol Serverlerin.
Âh ol âlimlerin mevtinden âh,
Ah ol âriflerin fevtinden âh.
Fürkatinden âh yetim olanların,
Giryesinden kimsesiz kalanların.
Çün sefer kıldı cihandan Mustafâ,
Dünyâdan hiç kimse ummasın vefa.
Her ki geldi dünyâya gitmek gerek,
Bizde yol hazırlığın etmek gerek.
Mustafâ’dan ibret alın siz dahi,
Biriniz kalmayacak, Allah bakî.
Her ne denli çok yaşarsa bir kişi,
Âkıbet ölmek-durur ânın işi.
İmdi gel ölmeden eylen hazırlık.
Tâ ki hazretde yüzünüz ola ak.
Her kim ola âkıl-ü-devletli er,
Vâ’iz-u nâsih âna ölüm yeter.
Biliriz çünkim ölürüz akıbet,
Çürüyüp toprak oluruz akıbet
Bir yaramaz fi’li tagyir etmedik,
Âhıret babında tedbir etmedik.
İmdi gel isyanımız arz edelim,
Ağlamağa göz yaşın karz edelim.
Akıtalım gözümüzden yaşları,
Tazelensin bağrımızın başları.
Sad hezaren hasret-ü-hayf ile âh,
Ömrümüz isyan ile oldu tebâh.
Nefse oyup işledik bî-had günâh,
Bilmeyiz kim ne kılavuz yâ İlâh.
Cümlemiz isyanımızı bilmişiz,
Hazretine rahmet umup gelmişiz.
Kapına eksiklik ile geldik uş,
Yüzümüz kara elimiz dahi boş.
Bize ger rahmet kıl-u ger oda yak,
Gitmeyiz senin kapından bir ayak.
Ol Muhammed hürmetiyçün kim adun,
Ânın adıyla bile koşa kodun.
Halk-ı âlemden ânı ettin güzîn,
Kıldın ânı rahmeten lil-âlemin.
Bize ânın izzetine izzet et,
Fazlın ile cümlemize rahmet et
Dâima kullar işi isyan olur,
Pâdîşâhdan afv ile ihsân olur.
Ol ki bizden yaraşır kıldık anı,
Sen sana yaraşırın kıl yâ Ganî.
Rahmetinden ger bize ihsân ola,
Padişahlığına ne noksan ola.
Hem SÜLEYMÂN’ı fakire rahmet et.
Yoldaşın îmân-u yerin Cennet et
Rabbimden yüzbin sena ile selâm,
Mustafâ’nın rûhuna sabah akşam.
Olsun âline dahi eshâbına,
Tabiîn ensâr u hem ahbabına.
Ümmetinden râzı olsun ol mu’în,
Rahmetullâhi aleyhim ecme’în.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Tezkire-i Latifî sh. 55
2) Künh-ül-ahbâr cild-5, sh. 115
3) Sicil-i Osmânî cild-1, sh. 606
4) Kâmûs-ul-a’lâm cild-4, sh. 3620
5) A History of the Ottoman Petry cild-1, sh. 232
6) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1068İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ŞÂKİR (Abdurrahmân bin Ali)
Tefsîr ve hadîs âlimi. İsmi, Abdürrahmân bin Ali bin İshak bin Muhammed bin Hasen bin Muhammed bin Ömer bin Abdülazîz bin Musl Temîmî’dir. Künyesi Ebü’l-Ferec olup, lakabı Zeynüddîn’dir. 803 (m. 1401) senesinde Halîl’de (Ürdün’de) doğdu. 876 (m. 1472) senesi Şa’bân ayının dokuzunda, Cum’a günü Halîl’de vefât etti. Kendisi için önceden hazırladığı kabrine defnedildi.
Şâkir Ebü’l-Ferec Abdürrahmân bin Ali, Ebî Amr ve İsmâil bin Mervân’dan Kur’ân-ı kerîmi öğrendi. Minhâc ve İbn-i Mâlik’in Elfiye adlı eserini ezberledi. Babasından ve Şihâbüddîn bin Kuşelmîş’den fıkıh ilmini öğrendi. Arabî ilimleri ve ferâizi, Şihâbüddîn bin Hâim’den tahsil etti. Huzûrunda, nahiv ilmine dâir Simât, ferâize dâir Nefhât-ül-Kudsiyye adlı eserleri okudu. Şemsüddîn el-Basravî’den de fıkıh ve nahiv öğrendi. Babasıyla Tefsîr-ül-Begavî’yi okudu. Şihâb bin Nâsih’in sohbetlerinde bulunup, ilim ve edeb öğrendi. Ebi’l-Hayr bin Alâî’den Sahîh-i Buhârî’yi dinledi. İbn-ül-Cezerî, Tedmîrî ve başkalarının hadîs-i şerîf derslerinde bulundu. Zeynüddîn el-Hâfî’nin sohbetlerinde yetişti.
Zeynüddîn Şâkir, 824 (m. 1422) senesinde Kemâlüddîn bin Hümâm ile birlikte hacca gitti. Çok defa ilim öğrenmek için Kâhire’ye gidip geldi. Memleketinde tefsîr ve hadîs ilimleri kürsü başkanlığı yaptı.
Abdürrahmân bin Ali, fazilet sahibi bir zât idi. Rü’yâsında İbrâhim Halîlullahı onyedi, Resûlullahı da ( aleyhisselâm ) yirmibeş defa gördüğü bildirildi. Muhammed, Ebû Bekr, Ömer, Osman, Ali isminde beş kıymetli oğlu olup, herbirisi sâlih kimselerdi.
El-Bikâî, onun hakkında şöyle demektedir: “Onu iyi bir kimse olarak gördüm. Sağlam karakterli, üstün biri idi”
Zeynüddîn Şâkir, birçok eser yazmıştır. Eserlerinden ba’zıları şunlardır: 1- El-İsâbetü fimâ ravah-üs-Sâdet-is-Sahâbe 2- Dürer-ün-nefâis fî milh-il-mecâlis fit-tefsîr alâ tarîkat-il-va’z, 3- Sahihayn’den yüz hadîsin şerhi, 4- Meded-ür-Rahmân fî esbâb-i nüzûl-il-Kur’ân, 5- Nazm-üz-zehâir fil-eşbâhı ven-Nezâir.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-5, sh. 154
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-4, sh. 95
3) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 533İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ŞEBRÎSÎ
Evliyânın büyüklerinden. İsmi Abdürrahmân’dır. Doğum, vefât târihleri ve yerleri bilinmemektedir. Çok kerâmetleri görüldü. Dokuzuncu asırda yaşamıştır. Hayatı hakkında fazla bilgi yoktur. Âlim, sâlih, vera’ sahibi bir zât idi.
Şöyle anlatılır: Ebü’l-Feth Şemsüddin Muhammed Müzzî İskenderî anne karnında iken, babası Bedrüddîn Avfî, Allahü teâlânın sevgili kulu Abdürrahmân Şebrîsî’ye gelip, onun için duâ istedi. O da; “Merak etmeyin, hanımınız iki çocuk dünyâya getirecek, birisi yedi gün kadar yaşayıp vefât edecek. Onun için sabrediniz. Diğeri ise usun seneler yaşayacak. İsmini Ebü’l-Feth koyunuz. Allahü teâlâ ona çok hayır kapıları açacak” buyurdu. Abdürrahmân Şebrîsî’nin dedikleri aynen çıktı. Çocuğun babası kırk gün sonra bir ziyâfet hazırladı. Abdürrahmân Şebrîsî ve talebelerini da’vet etti. Yemeğe başka sâlih kimseleri de çağırdı. Sofrayı hazırlayıp önlerine getirdi. Abdürrahmân Şebrîsî sofradan bir hurma tanesi alıp onu ezdi. Biraz bal ile karıştırıp duâ etti. Talebeleri de duâ ettiler. Bu yiyecekten çocuğa yedirdi. Yedi defâ Fatma’yı okudu. Çocuğu babasına verip buyurdu ki: “Bu yiyeceğin kalanını çocuğun annesine ver. Bundan yesin. Vefât eden yavrunuzun rûhunun da Arş tarafında döndüğünü görtyorum. Onun için de üzülmeyiniz” buyurdu.
Abdürrahmân Şebrîsî, birgün Ebü’l-Feth’e; “Yatsı namazında benim yanıma gel” buyurdu. O da gelip beraberce yatsı namazını kıldılar. Sonrada Kasyrın dağı eteğine gelip dağa ormandılar. Tepesine çıktılar. O zaman Abdürrahmân Şebrîsî, Ebü’l-Feth” dönüp buyurdu ki: “Aşağıda yanan meş’alelere bak, onları iyice say, unutma.” Daha sonra da Berze köyüne geldiler. Orada Abdürrahmân Şebrîsî Ebü’l-Feth’e; “Dağda kaç meş’ale saydın?” diye sordu. O da; “Sekizyüz” deyince; “Bu yerler, oralarda medfun olan enbiyâ makamlarıdır” buyurdu.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild-2, sh. 62İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ŞEREFÜDDÎN KÂSIM EL-HANEFÎ
Târih ve Hanefî mezhebi fıkıh âlimi. İsmi, Kâsım bin Kutluboğa bin Abdullah es-Südûnî el-Mısrî el-Hanefî’dir. Lakabı Zeynüddîn olmasına rağmen, Şerefüddîn diye de tanınırdı. Künyesi Ebü’l-Adl’dir. 802 (m. 1399) senesi Muharrem ayında Kâhire’de doğdu. 879 (m. 1477) senesi Rebî’ul-âhır ayının dördünde, Kâhire’de vefât etti.
Küçük yaşta babasını kaybeden Kâsım el-Hanefî, yetim olarak büyüdü. Kur’ân-ı kerîmi ve birçok eserleri ezberledi. Bunların ba’zısını İzzüddîn bin Cemâ’a’ya arz etti. Kırâat ilmini Zerâtî’den, fıkıh ilmini; “Kârî’ül-Hidâye” diye meşhûr olan Tâcüddîn, Mecdüddîn Rûmî, Nizâmüddîn Sîrâmî, İzzüddîn Abdüsselâm el-Bağdâdî, Abdüllatîf el-Kirmânî’den, usûl-i fıkhı; Alâüddîn Buhârî, Sirâcüddîn ve Şerefüddîn Sübkî’den, kelâm ilmini; Bisâtî ve Alâüddîn’den öğrendi. Hadîs ilmini; İbn-i Hacer-i Askalânî, İbn-i Cezerî, Şihâbüddîn Vâsıtî, Zeynüddîn Zerkeşî, Bedrüddîn Hüseyn Busayrî, Nâsıruddîn Fâkûsî, Tâcüddîn Şerâbişî, Takiyyüddîn Makrîzî’den öğrenip, hadîs-i şerîf rivâyet etti.
İbn-i Hümâm’ın derslerine de devâm eden Kâsım el-Hanefî, ondan çok istifâde etti. Vefâtına kadar İbn-i Hümâm’ın yanından ayrılmadı. İbn-i Hümâm’ın “Hidâye” kitabına yaptığı şerhin dörtte birini, “Tevhîdü Sadr-üş-Şerîja” kitabının bir bölümünü ve “Musâyere”nin tamâmını okudu.
Kâsım el-Hanefî, hocası Tâcüddîn Nu’mânî ile berâber Şam’a gitti. Şam’da, ondan Harezmî’nin “Câmi-i Mesânîd-i Ebî Hanîfe” adındaki eserinin tamâmını, İbn-i Salâh’ın “Ulûm-i hadîs”ini ve birçok âlimin eserlerini okudu. Tâcüddîn Nu’mânî ona, 823 (m. 1420) senesinde icâzet (diploma) verdi. Daha sonra İskenderiyye’ye giden Kâsım el-Hanefî, orada Kemâlüddîn bin Hayrüddîn ve Kâsım et-Tecûrî’nin derslerinde bulundu. Birkaç sefer hacca gitti. Birçok âlimden icâzet (diploma) aldı.
Kâsım el-Hanefî edebiyat ve şiir ile ilgili kitapların birçoğunu ezberledi. Hâfızasının ve zekâsının kuvvetliliği ile tanındı. Çok sayıda âlim, fetvâ vermek ve ders okutmak husûsunda ona izin verdi. İbn-i Dîrî, onu “Şeyh-ulâlem ez-Zekî” diye vasıflarıdırdı. Hocası İbn-i Hacer-i Askalânî de onu çok medhetti.
Zeynüddîn Ebü’l-Adl, ders okutmak ve fetvâ vermekte çok mahirdi. Zamanın birçok âlim ve fazilet sâhibleri ondan çeşitli ilimleri tahsil ettiler. Onlara Harezmî’nin “Câmi-i Mesânîd-i Ebî Hanîfe” adlı eserini okuttu. Bağdâd’daki Müstensıriyye Medresesi’nde, Emîr Nasır Çakmak’ın da hazır bulunduğu bir mecliste İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe’nin müsnedlerini okuttu.
Kâsım el-Hanefî; fıkıh, hadîs, kelâm, usûl ve birçok ilimde derin bilgi sahibi idi. Mezhebini çok iyi bilirdi. İfâdesi güzel, sözleri tatlı idi. Eserlerinin herbiri, onun; fıkıh, hadîs ve diğer ilim dallarında derin âlim olduğunu gösterir. Yirmi yaşında eser yazmaya başladı, önce İbn-i Ferah’ın “Kasîde”sini ve İbn-i Cezerî’nin “Manzûme”sini şerh etti. Irâkî’nin “Elfiye Şerhi”ne haşiye yazdı. Tefsîr-i Ebû Leys, Minhâc-ül-erbe’în, Cevâhir-ül-Kur’ân, Bidâyet-ül-Hidâye, Şifâ gibi, birçok kıymetli eserlerin hadîs-i şerîflerini tahrîc edip, risaleler yazdı. Yazmış olduğu eserlerden ba’zıları şunlardır. 1-Şerh-ül-Mecma’ul-bahreyn, 2-Şerhu muhtasar-ül-menâr, 3-Şerh-ül-mesâbîh-is-sünne, 4-Şerhu Dürer-ül-bihâr, 5-Tâc-üt-terâcîm fî tabakât-il-fukahâ-il-Hânefiyye, 6-Mîzân-ün-nazar.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-8, sh. 111
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-6, sh. 184, 190
3) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 326
4) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 830, 831
5) El-A’lâm cild-5, sh. 180
6) Keşf-üz-zünûn cild-1, sh. 10, 80, 107 cild-2, sh. 1227, 1464, 1898
7) Ahlwardt, Verzeichniss der arabischen Handschriften cild-9, sh. 438
? Brockelmann Gal-2, sh. 82, Sup-2, sh. 93İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ŞERÎF (Hasen bin Muhammed)
Şafiî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Hasen bin Muhammed bin Eyyûb bin Muhammed bin Hüseyn bin İdrîs Hüseynî’dir. Nesebi, Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) torunu hazret-i Hüseyn’e dayanmaktadır. “Şerîf” adıyle meşhûr olmuştur. 767 (m. 1365) senesinde Kâhire’de doğdu. 866 (m. 1461) senesinde vefât etti.
Kâhire’de büyüdü, önce Kur’ân-ı kerîmi ezberledi ve ba’zı âlimlere okudu. Ebnâsî ve Beycûrî’den fıkıh ilmi tahsil etti. Bundan başka zamanının büyük âlimlerinden; Bülkinî, İbn-i Mülakkın, Bedreddîn Tanbezî, Cemâleddîn Taymânî ve daha başka âlimlerin derslerinde bulundu. Muhibbüddîn bin Hişâm ve Zeynüddîn Antâkî’den nahiv ilmi öğrendi. Halâvî, İbn-i Şihne, Zeynüddîn Irâkî, Takıyyüddîn Decvî ve İbn-i Hacer Askalânî’den de hadîs-i şerîf ve diğer dini ilimleri öğrendi. Ebû Abdullah Muhammed bin Muhammed ve ba’zı âlimlerden icâzet aldı. Uzun müddet ilim tahsilinde bulunarak, dini ilimlerde âlim oldu ve talebe yetiştirmeye başladı. Her tabakadan, sayılamayacak kadar çok kimse ondan ders okudular. Âlimler bile derslerine gelirlerdi.
Tanbeziyye türbesi idâreciliğinde, Hatirî Câmii müderrisliği ve Baybarsiyye idâreciliği vekâleti vazîfelerinde bulundu. Çok hadîs-i şerîf öğretti. İleri gelen zâtlar da ondan hadîs-i şerîf öğrenirlerdi. Bunlardan Kilvetâtî, Şeyh Muhammed Hanefî’nin zaviyesinde, ondan Nesâi’nin Sünen-i kübrâ adındaki hadîs kitabını okudu. Hattâ, şeyh ve çocukları da hadîs-i şerîf dinlerler idi. Cemâleddîn Bedrânî de bu âlimlerdendir.
İki defa hacca gitti, önceleri ticâretle uğraşırdı. Bu sebeble birkaç kere Dımeşk’a gitti. Hama ve Haleb’e de gitti. Kudüs’de Beyt-ül-makdîs’i ve İbrâhim aleyhisselâmın makamını ziyâret etti. Oradan İskenderiyye’ye gitti. Bir müddet de kendi memleketinde talebe okutmak için ikâmet etti. Gözlerinden rahatsızlandığından, ilim mütâlâası ve kitap yazma işinde çok zorluk çekerdi. Hattâ çok nâdir olarak, güçlükle ders okuturdu.
Çok sabırlı olup, Allahü teâlâya devamlı çok şükrederdi. Fıkıh bilgisi çok fazlaydı. Dînin emir ve yasaklarına çok bağlı ve mütevâzi, temiz kalbli idi. Herkes tarafından sevilirdi. İlmî ve faydalı, güzel eserleri müzâkere etmeyi çok severdi. Talebelerin yetişmesi için çok çalışırdı.
Şemseddîn Sehâvî der ki: “Ben bir müddet Şerîfin derslerine devam ettim. Ondan fıkıh ve hadîs ilmi okudum. Hadîs-i şerîf okuduğum ilk âlim, bu zâttır.”
Eserlerinden ba’zıları şunlardır: 1-Şerh-ül-İbrîz 2-Nüzhet-ül-Kassâd fî şerhi manzûmet-il-iktisâd: Bu eser, akâid ilmine dâirdir. 3-Şerhu tenkîh-il-lübâb lil-Irâkî.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-3, sh. 276
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-3, sh. 121
3) İzâh-ül-meknûn cild-2, sh. 641İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ŞEYBÎ (Muhammed bin Ali)
Şafiî mezhebi fıkıh âlimi. İsmi, Muhammed bin Ali bin Muhammed bin Ebî Bekr bin Muhammed bin Ahmed el-Cemâlî el-Kuraşî el-Abderi olup, künyesi Ebü’l-Mehâsin’dir. 779 (m. 1378) senesi Ramazân-ı şerîf ayında Mekke-i mükerremede doğdu. 837 (m. 1433) senesi Rebî’ul-evvel ayının yirmisekizinde, Cum’a gecesi Mekke-i mükerremede vefât etti.
Muhammed Şeybî; en-Nüveyrî, İbn-i Sıddîk Sadrüddîn el-Münâvî, Zeynüddîn Irâkî, Cemâlüddîn el-Emyûtî ve başka âlimlerin hadîs-i şerîf derslerini dinledi. Cemâlüddîn bin Zâhira ve başka âlimlerden fıkıh öğrendi. Başka ilimlerle de meşgûl oldu. Edebiyatta pek mahir oldu. Güzel şiirler söyledi. En-Nişâbûrî, el-Münâvî, Tenûhî, Burhânüddîn bin Ferhun, Zeynüddîn Irâkî, Alemüddîn Süleymân, Meryem el-Ezraiyye ve başkaları ona icâzet (diploma) verdiler.
Muhammed Şeybî, önemli ilim merkezlerini dolaştı. Yemen’e gitti. Saygı ve i’tibâr gördü, ihsânlara kavuştu. Konuşması sohbetleri tatlı olup, usanç vermezdi. Kâ’be-i muazzamaya hizmette ve daha sonra da Mekke-i mükerreme kadılığında bulundu.
Takıyyüddîn bin Kâdı Şühbe, Tabakât’ında ondan bahsetti ve “Kâdı, âlim bir zât olup, Kâ’be hizmetlerinde bulundu. İlimle meşgûldü. Mısır, Şam ve başka yerlerdeki zamanın büyük âlimlerinden ilim öğrendi” dedi. Başkaları da onu övdüler ve; “Faziletli, dindar, ağırbaşlı, akl-i selîm sahibi, cömert, alçak gönüllü, ilim sahibi bir zât olup, eserleri onun faziletine ve aklının üstünlüğüne delîldir” dediler.
Birçok eser yazan Şeybî’nin eserlerinden ba’zılar şunlardır, 1- Bedî’ul-cemâl fil-edeb, 2- Târîhu Mekke, 3-Timsâl-ül-emsâl (iki cild), 4- Dîvân, 5-Şerhu Hâvis sagîr lil-Kazvînî, 6-Eş-Şerâf-ül-alâ fî zikri makberat-il-Bâb-il-muallâ, 7- Tıyb-ül-hayât zeylü alâ Hayât-il-hayavân lid-Demîrî. 8-Kalb-ül-kalb, 9- El-lutfü fil-Kadâ, 10-Kitâbün fîmâ lâ yestehilü bil-in’ikâs (Üç cild).
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-11, sh. 45
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-9, sh. 13
3) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 223
4) El-A’lâm cild-6, sh. 287
5) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 189
6) Keşf-üz-zünûn cild-1, sh. 297
7) Brockelmann Sup-2, sh. 222İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ŞEYH HÜSÂMEDDÎN MANKPÛRÎ
Hindistan’da yetişen tasavvuf büyüklerinden. İsmi Şeyh Hüsâmeddîn olup, Mankpûr şehrindendir. Şeyh nûr Kutb-i âlem’in halifesidir. Doğum ve vefât târihleri bulunamamış ise de, dokuzuncu asrın ortalarında vefât ettiği bilinmektedir.
Şeyh Hüsâmeddîn, zamanında bulunan âlim ve velilerin önde gelenlerinden idi. Zâhirî ve bâtınî ilimleri kendisinde toplamış idi. Çok talebe yetiştirdi. İnsanlara çok fâideli oldu. Çok ibâdet ve tâat yapardı. Hergün sabah ile kuşluk vakti arası Kur’ân-ı kerîmden onbeş cüz okurdu. Talebelerinden birisi hocasından duyduğu hikmetli sözleri toplayıp, Refîk-ül-ârifîn isimli bir melfûzât (sözlerinin toplandığı) eser meydana getirmiştir. Bu kitapta bildirilen ve Şeyh Hüsâmeddîn hazretlerine âit olan kıymetli sözlerden ba’zıları şunlardır:
“Müridin (talebenin) pîrine (hocasına) olan itaati, elbisede bulunan yamanın elbiseye olan itaati gibidir. Pîrin sözüne tam itaat eden hakiki sâdık bir talebe, beyaz elbise üzerindeki beyaz yama gibi olup, elbisenin yıkanmasıyla yıkanır ve beyazlar. Pîre gelen her feyz ona da ulaşır ve bu talebe saadete ulaşır. Pîrin sözüne uymakta gevşek davranan talebe, ismen talebedir. Onun hâli, beyaz elbise üzerindeki siyah yama gibidir. Pîrin feyzi ona ulaşsa da, pek fâidesi olmaz.”
Tasavvuf yolunda hocamdan hilâfet aldıktan sonra yedi sene çok açlık ve riyâzet çektim. Acıkınca su içer, meşgûl olurdum. Birgün çocuklarımdan birisi gelerek, çok acıktığını söyledi ve ağlamaya başladı. Allahü teâlâya duâ ederek; “Senin gibisi, benim gibisine elbette kâfi gelir” dedim. O zamana kadar bizim için hiçbir şey göndermemiş olan bir şahıs, hemen bir tabak yemek gönderdi. Başka bir kimse, epeyce peynir gönderdi. Bunları görünce; “Açlığa sabretmemiz bizim için daha fâideliydi. Böyle bir söz nasıl oldu da ağzımdan çıktı?” diyerek kendi kendime çok üzülüp esef ettim. Çok pişman oldum.”
“Bir kimse kutupluk makamına da gelse, Kur’ân-ı kerîm okumayı terk etmemeli, günde en az üç cüz okumalıdır.”
“Tama’ (insanlardan birşey beklemek huyu) hastalık; insanlardan istemek, baygınlık; elinde olandan ihtiyâç sahiplerine vermemek ise ölümdür.”
“Dünyâ gölge gibi, âhıret ise güneş gibidir. İnsan ne kadar gölgeye gitse, yine de gölgeyi yakalıyamaz. Fakat güneşe doğru gidince gölge de beraberinde gelir.”
“Herkesle ol. İnsanlar arasında, bulun. Fakat hiçkimseye yük olma.”
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Ahbâr-ül-ahyâr sh. 182
2) İzâh-ül-meknûn cild-1, sh. 581İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ŞEYH NÛREDDÎN
Hindistan evliyâsının tanınmışlarından. İsmi, Şeyh Nûreddîn olup, nûr Kutb-i âlem diye meşhûrdur. Alâül-hak’ın oğlu, müridi ve halîfesi Şeyh Hüsâmeddîn Mankpûrî’nin hocasıdır. Doğum târihi bilinmemektedir. 813 (m. 1410) senesinde vefât etti. Kabri, Hindistan’da bulunan Pendûh şehrindedir. Babasının hânegâhında, babasının husûsî hizmetlerinde bulunur, O diğer talebelerin ihtiyâçlarının karşılanmasında onlara çok yardımcı olurdu. Çamaşırları yıkardı. O evin ilk hizmeti ona verilmişti. Sekiz sene müddetle o hânegâha odun taşıdı. Birgün ağabeyisi olan vezir A’zam Hân onu odun taşırken görüp, haline gıbta etti ve; “Kâdı Nûrî Bu ni’metleri yağmaladın, ya’nî hep sen aldın. Sana nasîb oldu.” dedi.
Kutb-i âlem Sehy Nûreddîn, babasının huzûrunda kemâle geldikten sonra, ondan hilâfet aldı. Zevk, şevk, aşk, muhabbet, tasavvuf ve kerâmet sahibi, olgun ve yüksek bir velî idi. Babasından sonra talebeleri yetiştirmek, onları ma’nevî yönden terbiye etmek vazîfesini üzerine aldı. Çok kerâmetleri görüldü.
Bir defasında talebelerinden biri hacca gitmişti. Dönüşünde hocasının yanına gelip; “Efendim sizinle Bâb-üsselâm’da karşılaşıp görüştük” dedi. O da; “Dostlarım da biliyorlar ki, hiç evimden çıkıp bir tarafa gitmedim. İnsanlardan birbirine benziyenler çok olur” buyurup, mes’eleyi kapattı.
Daha sonra yalnız kaldıklarında, o talebe arzetti ki: “Efendim! Ben iyi biliyorum ki, Bâb-üsselâm’da sizinle görüştüm. Siz ise başka söylediniz. Şeyh Nûreddîn, bu talebesine tebessüm etti ve bu hâli kimseye anlatmamasını söyledi.
O talebe anladı ki, hocası kerâmet olarak hem memleketinde, hem de hacda bulunmuş ve bu hâli bir tek kendisi görmüştü. Hocası ise, bu hâlini gizliyerek ve başkalarının duymasını istemiyerek; “İnsanlardan birbirine benziyenler çok olur” demiş ve böylece mes’eleyi kapatmıştı.
Şeyh Nûreddîn hazretleri buyurdu ki: “Bizim bulunduğumuz tasavvuf yolunda üç esas vardır. 1. Hesaba çekilmeden evvel kendini hesaba çekmek. 2. “İki günü aynı hâlde olanlar aldanmışlardır” hadîs-i şerîfine uyarak, hep ilerlemeye gayret etmek. 3. Havâtin (kalbe gelen düşünceleri) yok etmek, gidermektir. Hep Allahü teâlâyı hatırlamaktır.”
“Riyâzetin (nefsin arzularına uymamanın) sonu odur ki, kalbini aradığı zaman, Hakkın zikrinde ve hizmetinde bulsun, ister uykuda, ister uyanıklıkta olsun, aynen bir çocuk gibi olmalıdır. Çocuk birşeyin sevgisi ile yatıp uyuyunca, uyandığında hemen o şeyi arar.”
“Cömertlikte güneş gibi, tevâzuda su gibi, tahammülde de toprak gibi ol. Halkın cefâsına katlan.”
Nûr Kutb-i âlem hazretlerinin bir “Mektûbât’ı vardır. Son derece tatlı ve latif olup, dert ve muhabbet ehlinin diliyle yazılmıştır. Bu Mektûbât’tan bir kısım aşağıya yazılmıştır:
“Ömrüm boşa geçti. Ma’şûkun kokusunu almadım. Hayret sahrasında ve hasret meydanında başı boş top gibi döndüm durdum. Beyt:
“Bu ne biçim gece ki, sabah yaklaşmaz ona,
Bahtımın sabahı yok, sabahın günâhı ne?”
Yaş altmışı geçti, ok elden çıktı. Nefe-i emmârenin şerrinden kurtuluş olmadı. Elde hava, ciğerde ateş, gözde yaş kaldı. Pişmanlık ve mahcubiyetten başka kazanç, dert ve âhdan başka yol yok. Ne kadar çırpındıysak da maksada kavuşamadık. Rubâî:
“Murada erem dedim, hiç müyesser olmadı.
Yâr cefâsından pişman olur dedim, olmadı.
Dedim ki belki zaman, bana yardımcı olur.
Bahtım belki açılır, dediysem de olmadı.
Dünyâ aldanma yeri, nefs ziyânkâr, Hak ise çok gayretlidir. O hâlde kalbde nasıl neş’e olabilir. Allahü teâlâ Dâvûd aleyhisselâma vahyedip buyurdu ki: “Ey Dâvûdî Günahkârlara müjde ver ki, ben gafûrum (çok mağfiret ediciyim). Sıddîkları da korkut ki, ben gayurum (çok gayretliyim).”
Ey can kardeşim! Senelerce nefs-i emmâreye riyâzetler çektirdik. Buna rağmen onun şerrinden kurtulamadık. Âhırette kurtulmak için, nefsin hile ve tuzaklarına karşı çok uyanık olmalı, ondan Allahü teâlâya sığınmalıdır.”
Yine onun Mektûbât’ında şöyle yazar: “Avvâm, zâhir temizliği için; havvâs (seçilmiş büyük zâtlar) ise bâtın temizliği için çalışır. Kıyâmet günü, dünyâda iken zâhir temizliği için çalışıp, bâtını temizliğe hiç ehemmiyet vermeyen kimseye Allahü teâlâ sitem eder ve buyurur ki: “Ey kulum! Senelerce insanların gördüğü yeri ya’nî dışını temizledin. Benim nazar ettiğim yeri (kalbini, gönlünü) ise temizlemek için bir ân uğraştın mı? Ömrünü nerelerde harcadın?”
Zâhirî (dış) taharet (temizlik), abdest bozmakla gider. Batın (kalb) temizliği ise, Allahdan gayrisini kalbe getirmekle bozulur. Gönlünü Allahü teâlâdan başkasına verme. O’ndan başkasının mührünü kalbine vurma!”
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Ahbâr-ül-ahyâr sh. 158İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ŞEYHÎ (Sinân Yûsuf)
Din ve fen âlimi, velî, Hâcı Bayram-ı Velî hazretlerinin talebelerinden. İsmi, Sinân bin Mecdüddîn bin Ahmed bin Seyyidî’dir. Doktor olduğu için, önceleri Hekim Sinân adı ile şöhret buldu. Şiirlerinde Şeyhî mahlasını kullandığı için, “Şeyhî” diye tanındı. Kütahya’da, Türkmen asıllı tanınmış bir aileden dünyâya geldi Doğum târihi kesin olarak bilinememektedir. 834 (m. 1431) senesinde Kütahya’da vefât etti. Kabri, Kütahya’ya 7 km. uzaklıkta Çiftepınar köyü yakınlarındadır.
Şeyhi, ilk tahsile Kütahya’da başladı. O zamanlar Kütahya, kültür merkezlerinden biri idi. Devrinin tanınmış âlimi ve mutasavvıfı Ahmedî’den okudu. Tahsilini ve ilmini ilerletmek için İran’a gitti, İran’da diğer ilimlerle beraber; tasavvuf, fen ve tıb ilimleri tahsîl etti. İran’da büyük âlim Seyyid Serîf Cürcânî ( radıyallahü anh ) ile beraber okudu. Fıkıh, kelâm, tefsîr, tasavvuf, edebiyat, tıb ilimlerinde derin bilgiler kazanarak, İran’dan döndü. Dönüşte Ankara’da Hâcı Bayram-ı Velî ile görüşüp, ona bağlandı. Ve Şeyhî nisbetini aldı. Bundan sonra şiirlerinde “Şeyhî” mahlasını kullandı. Kütahya’ya geldikten sonra, bir attâr dükkânı açtı. Tıb üzerine çalışmaya başladı. O zaman Germiyan beyi olan İkinci Ya’kûb’a mersiyeler yazıp, nasihatlerdi bulundu. Onun husûsî doktoru oldu.
Çelebi Sultan Mehmed, Karaman seferi sırasında Ankara’da hastalandı. Tedâvi etmesi için, Şeyh Ankara’ya çağırıldı. Tedâvide başar gösterdiği için, taltif edildi. Ona Tokuzlu köyü tımar olarak verildi Bundan sonra Sultan Mehmed’in husûsî doktoru oldu. Böylece Osmanlı devletinin ilk “Reîs-i etibba’sı (pâdişâh doktoru) ünvanını aldı Şeyhî’nin Osmanlı hânedanı ile ilk teması, Emîr Sultan’a intisabı ile baş ladı. Emîr Süleymân, Şeyhî’deki şiire olan kabiliyeti görünce, onu şiire teş vik etti. Zamanın tanınmış şâiri Ahmedî ile her zaman istişâre ederdi. Latifi ile de sık sık buluşup görüşürlerdi. Fakat ömrünün çoğunu, Kütahya’da Germiyan Beyi ikinci Ya’kûb’un hizmetinde geçirdi. Ya’kûb Bey’in istişâre ettiği en yakını ve yardımcısı idi. Şeyhî, Ya’kûb Bey için birkaç kaside ve “Terci-i bend” yazdı.
Sultan İkinci Murâd Hân pâdişâh olunca, Şeyhî’nin Osmanlı sarayı ile irtibâtı daha da sıklaştı. “Hüsrev-ü-Şîrîn” mesnevîsini Sultan İkinci Murâd Hân’ın emri ile Nizâmî’den tercüme etmeğe başladı. Bin beyit kadar tercüme ettikten sonra, Sultan İkinci Murâd’a sundu. Tekrar memleketine döndü.
Şeyhî’nin tasavvufta yükselmesi ve tanınması, Hacı Bayram-ı Velî ile tanışmasından ve ona intisabından sonradır. Aynı zamanda Hacı Bayram-ı Velî’nin halîfesidir. Müstekimzâde Süleymân Sa’deddîn Efendi, Şeyhî’nin tasavvufta çok yükseldiğini nakletmektedir.
Şeyhî’yi, gerek şiirlerindeki san’at üstünlüğünden, gerekse Germiyan Beyi İkinci Ya’kûb ve İkinci Murâd Hân’dan gördüğü yakın ilgi ve ihsânlardan dolayı çekemeyip tenkid edenler olmuştur. Fakat, Şeyhî bunları hoş karşılamış, sükûn, tevekkül ve teslimiyetini bozmamıştır.
Şeyhî’nin bir “Dîvân”ı, “Hârnâme” ve “Hüsrev-ü-Şîrîn” isimli üç eseri vardır.
1- Dîvân: İstanbul kütüphânelerinde altı yazma nüshası olup, Fâtih-Millet Kütüphânesi Ali Emîrî kısmında, aslının aynısı mevcûttur. Dîvân’ındaki şiirlerinde Sa’dî Şîrâzî’nin te’sîri görülür.
2- Hârnâme: Şeyhî’nin bu mesnevîsi, Türk hiciv ve mizah edebiyatının şaheseridir. Şeyhi bu eserinde, zamanının Osmanlı sultanları olan Çelebi Sultan Mehmed ve İkinci Murâd Hân’a nasihat etmektedir. Pâdişâhlara; cömertlik, şecaat, adâlet, dîne bağlılık ve hizmetin yakıştığını söyler. Aruz vezni ile yazılmış olan “Hârnâme”, dört kısımdan meydana gelmiştir. İlk oniki beyti tevhîd ve na’ttar. Yirmialtı beyitlik kısmı pâdişâhı över. Bundan sonraki kısımda ise, esas konuya geçerek; semiz, besili bir öküzün boynuzlarına imrenen bîçâre bir eşeğin, boynuz aramağa gidip, başına birçok hâdiseler geldikten sonra iki kulağı da kesilmiş olarak geri dönüşünü anlatır. Şeyhî, bu küçük mesnevîsinde; mesnevîde bulunması gereken bütün özellikleri, şaşılacak derecede bir nisbet ve tenasüp ile göstermiştir. Tasvirlerin çok canlı oluşu, nezâket, incelik, mükemmel alay ediş kabiliyeti ile Türk mizah ve hiciv edebiyatında mümtaz bir yer almıştır.
3- Hüsrev-ü Şîrîn: Şeyhî’nin en kıymetli eseridir. Mesnevî şeklinde yazılmıştır. Bu eser, kendinden önce gelen şâirler arasında en güzel yazılandır. Şeyhi, “Hüsrev-ü-Şîrin”i İkinci Murâd Hân için yazmıştır, İkinci Murâd Hân’ın tahta geçmesi ile yazmağa başlamış, vefâtına kadar devam etmiştir. Altıbindokuzyüzkırkdört beyittir. Yediyüzyetmişbeş beyitlik ilk kısımda; duâ, münâcaat, tevhîd, na’t, insanın yaratılışı ve Allahü teâlânın hikmetleri anlatılmıştır. Onbeş parçası mesnevî ve kaside şeklinde yazılmıştır. Esâs hikâye, onbir bölümdür. Yirmialtı gazel, Hüsrev ve Şîrîn’in dilinden yazılmıştır. Münâcaat ve yedi bendlik terci-i bendi vardır. Şeyhî, bu eserini bitiremeden vefât etmiştir.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 128
2) Kâmûs-ül-a’lâm cild-4, sh. 2894
3) Rehber Ansiklopedisi cild-16, sh. 74İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ŞEYHOĞLU SADREDDÎN MUSTAFA
Kütahya’da yetişen âlimlerden. 741 (m. 1340) yılında Kütahya’da doğdu. Devrinin âlimlerinden ilim öğrendi. Aklî ve naklî ilimlerde kendisini yetiştirip, Germiyanoğulları Beyliği’nin merkezi olan Kütahya’da, ileri gelen âlimler arasında yer aldı. Germiyanoğlu Mehmed Bey’le ve yerine geçen Süleymân Şah’la yakınlıkları oldu. Onlarla sohbet edip, nasihatlerde bulundu. Süleymân Şah’ın kânun ve nizamlarını, yazışmalarını düzenleyip, tertip etti. Nişancısı (sekreteri) ve defterdarı oldu. Süleymân Şah nâmına “Kâbusnâme” ve “Merzubannâme” adlı eserleri tercüme etti. Süleymân Şah’ın vefâtından sonra, Şah’ın dâmâdı ve Osmanlı sultânı olan Yıldırım Bâyezîd Hân’ın yanına gitti. Daha önce Germiyanoğlu hizmetinde bulunmuş olan Hoca Paşaoğlu Paşa Ağa’dan yardım gördü. Yazmış olduğu “Kenz-ül-küberâ ve mehekkü’l-ulemâ” adlı nasîhatnâmesini Paşa Ağa’ya takdim etti. Daha önce yazmış olduğu “Hurşidnâme” adlı eserini de Yıldırım Bâyezîd Hân’a takdim etti. 803 (m. 1400) yılından sonra vefât ettiği bilinen Şeyhoğlu Mustafa’nın nerede defnedildiği bilinmemektedir.
Adının bilinip, kendisinin buluna-ı madiği daha birkaç tercüme ve te’lîf eserin müellifi olan Şeyhoğlu Mustafa, “Kenz-ül-küberâ”yı, Necmeddîn Râzî’nin “Mirsâd-ül-ibâd” adlı eserinin beşinci babından Türkçe’ye tercüme etmiştir. “Mirsâd-ül-ibâd”daki ba’zı şiirleri çıkararak, kendi şiirleri ile ma’nâyı kuvvetlendirmiş, âyet-i kerîme ve hadîs-i şerîfleri, söylenen sözlere delîl olarak getirmiştir. “Kenz-ül-küberâ”dan:
Değmelere mülk müyesser değil.
Kimseye devir musahhar değil.
Şükr senindir bu zemîn ve zemân,
Şimdi emîn ol ki bulasın emân.
Her ne kılarsan dükeli (cümle) hayır ve şer,
Akıbet, Allah onu sana tuşar (karşına çıkarır).
Tevâzu yüce yolludan iyidür.
Gedâ (fakir) ger (eğer) tevâzu kile huyudur.
Tevâzu kıl ve kibirden çok sakın,
Tevâzu kılar halkı, Hakka yakın.
Kıyında (çevrende) mücrim olsa bir günahkâr,
Çü suçun bildi onu kılma azar,
Ki ol dergâha çün mücrim gelesin,
Ne ettinse birine yüz bulasın.
Suç eyleyen çü suçun bile affet ey server,
Ki Allah affedicidir affedeni sever.
Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Ümmetimin âlimleri, İsrâiloğullarının Peygamberleri gibidir” buyurdu. Bilin ki, ilim, Hakka yakınlığa, Hakkı tanımağa vesile olur. İlim, Hakkın sıfatıdır. İlmin şefaatiyle nice yüksek derecelere kavuşulur. Ancak ilim ile korku beraber olmalıdır. Zîrâ, ilmin başı, Allahü teâlâdan korkmaktır. Hakîkî âlim, yaradanından korkandır. Kimin ilmi artarsa, Allahü teâlâdan korkusu da ilmi nisbetinde artar. Nitekim Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Sizin Allahü teâlâyı en iyi bileniniz, O’ndan en çok korkanınızdır” buyurmuştur.
Her kim sizden daha âlimdir derin,
Mevlasından çoktur korkusu azîm.
Kimde kim ol korku yokdur ilim yok,
Fayda vermez az okusun yahut çok.
Allahü teâlâdan korkarım diyen pekçoktur. Ama Allahü teâlâdan korkmanın alâmeti, ilmi ile amel etmek ve bildiği ile Hak yolunda dosdoğru gitmektir. Kim ki ilmiyle amel etmez, onu dünyâ menfaatlerine âlet ederse; o, hakîkatte âlim değil, câhildir.
Hangi âlim kim bugün kılmaz amel,
Çok bilicidir deyü tutma emel.
Ne suâl et ondan ve ne ver cevâb,
Har (eşek) vardur yüklenip birkaç kitâb.
Yazı ve ilim, Peygamberlerin (aleyhisselâm) mîrâsıdır. Peygamberler (aleyhisselâm) iki türlü ilim miras bıraktılar. Biri zâhir ilmi ve biri de bâtın ya’nî kalb ilmidir. Zâhir ilmi, Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) söz ve işlerinden, Sahâbe-i Kirâm aleyhimürrıdvan efendilerimizin bildirdikleridir. Tabiîn ve mezheb imamları da ( radıyallahü anh ), onlardan aldıkları ilme uydular, o ilmi okuyup öğrendiler, öğrendikleri ile amel ettiler. O mübârek kimselerin yolunda gittiler. Yüksek makamlara eriştiler. Allahü teâlânın sevgili kullarından oldular.
Onu kim bilürler idi gördüler.
Neye kim dilerler idi erdiler.
Tefsîr, hadîs ve ahbâr ya’nî Sahabe haberleri ile ilgili ma’lûmatlar ve Resûlullahtan (s.a.v) kalan diğer bilgiler, fıkıh ve kelâm bilgileri zâhir ilmine dâhildir.
İlm-i bâtın ise, hâl ilmidir. Bunda ibâre kısırdır, edebiyat kifâyetsiz kalır:
Cân-ı can sırrın ne bildün çünki sen can görmedün,
Kuş dilinden anlamazsın çün Süleymân görmedün,
Hergiz îmândan ne duydun çünki küfri bilmedün.
Kâfiri nerden bilürsin çün müslüman görmedün.
Mukallid kimseler vardır cihanda,
Ki resm-i ma’rifet tekrar ederler.
Ulûm-i bâtınîden remz-ü-nükte,
Her ne işitseler inkâr ederler.
Bilin ki, âlimler üç çeşittir Biri, ilm-i zâhir ile âlimdir. İkincisi, ilm-i bâtın ile âlimdir. Üçüncüsü ilm-i zâhir ve ilm-i bâtın ile âlimdir. Hem ilm-i zâhirde, hem de ilm-i bâtında âlim olanlar nâdirdir. Her asırda bunlardan beş tane bulunsa çok gelir. Onların bir tanesinin bereketi, şarka ve garba yetişir. Hele vaktin kutbu olanlar sayesinde, âlemde bulunanlar, onun himmetine sığınmakla emîn olurlar. İşte böyle âlimlerle Resûlullah ( aleyhisselâm ) övünmüş ve; “Ümmetimin âlimleri, İsrailoğullarının Peygamberleri gibidir” buyurmuştur. İşte Resûlullahın ( aleyhisselâm ) mirasçıları bu âlimlerdir.
Âlim-i zâhir olan müftî ve esfiyâ bunlar.
Zâhiri, bâtını bilen vâris-i enbiyâ bunlar.
Kutb-i zemân ve genc-i cihan ve halîl-i Hak,
Onlar-durur ki zâhir ve bâtın bilür bunlar.
Çün hâsıl oldu hulk-ı ilâhî bu ilm ile,
Hak izni ile her ne gerekse eyler bunlar.
Zâhir ulemâsı ise üç kısımdır: Müftîler, vâ’izler ve kadılar. Müftîler: firâset ehli, nazar ehli ve fetvâ ehli kimselerdir. Onlar da iki kısımdır: Birinci kısmı gönül ve dil ilmini bilir. Fetvâ verirken Allahü teâlâdan çok korkarlar. Tahsil ettikleri ilmi halka öğretirler. Âhırette kurtuluşları ve derecelerinin yükselmesi için dünyâ malına iltifât etmezler, Allahü teâlânın gönderdiği rızka kanâat ederler. Allahü teâlânın emir ve yasaklarına riâyetle afiyettedirler. Bunlar, Allahü teâlânın has kullarıdır. Nitekim Allahü teâlâ, Fâtır sûresi yirmisekizinci âyet-i kerîmede meâlen; “Allahü teâlâdan kulları içinde, ancak âlimler korkar” buyurmuştur.
Çün şekl-i ulûmu halleyler,
Ol ilmiyle hoş amel eyler.
Kullarda çü oldu has bunlar,
Elbette bulur halâs bunlar.
Müttekîlerin ikinci kısmından olanların dilleri âlim, gönülleri câhildir. Gönüllerinde Allah korkusu ve hayâsı yoktur. Onların kalbleri ölmüştür. İlim öğrenmeği ve yaymağı, âhıret sevâbı ve Allahü teâlâ rızâsı için yapmazlar. Dünyâ menfaati ve insanlar yanında makam ve mevki sahibi olmak için yaparlar. Yaptıkları işi de ilim ile yapmazlar, nefislerinin isteğine göre yaparlar. İlimlerini nefs ve hevalarının isteğine âlet ederler.
Kim uydura ilmini hevâya,
Her derdi erişmeye devâya,
Dili diri, gönlü ölmüş ola,
Merdûd-ı hakîkî olmuş ola.
Bunlar öyle kimselerdir ki, dinlerine riâyet eden, Allahü teâlâdan korkan âlimleri haysed ederler. Onların canlarına kasd ederler, onlara iftira ederleri iddiâ ettikleri şey üzerinde körü körüne inâd ederler. Karşılarındakilere eziyet verirler. başkasına söz hâkkı vermezler. Hak olduğuna bildikleri hâlde, hak sözü kabûl etmezler. Ağız kalabalığı ile hakkı bâtıl, bâtılı hâk göstermeğe yeltenirler. Dertleri, kendilerinin üstün olduğunu göstermekten başka birşey olmayıp, dîne faydasını, hakkın ve hakîkatin ortaya konmasını düşünmezler.
Ol münâfık, kim dili âlim-durur,
İlde hem müftî ve hem hâkim-durur.
Söyler ol sözler ki, yönü yöşü yok,
İşler o işler ki, aslâ hoşu yok.
Ehl-i İslâm arasında en büyük âfet, âlimlerin facir, zâhidlerin câhil, âbidlerin riyakâr olmasıdır. Günah düşkünü olan âlimler ve câhil zâhidler, uğursuzlukları ve din fakîri dervişler, kötülükleri ile dinlerini dünyâya satarlar.
Binbir hakâret ve alçaltılmalarla, zenginlerin ve beylerin konaklarına giderler, hor ve hakîr olarak dünyâ ulularının kapısına varırlar. İlimlerini onların dünyalıklarına değişirler. Emîr ve beylerin her dediklerini, her içlerini tasdik ederler. Onlar da böyle âlim, zâhid ve dervişleri faziletli bilirler. Allahü teâlânın emir ve yasaklarını hatırlatmazlar. Üç-beş kuruş haram mal elde etmek için, yanlış şeye, doğru diye fetvâ verirler. Hâlbuki o paralar, canlarına ve îmânlarına düşmandır. Hattâ bunlar, öyle yaparlar ki, elde ettikleri Üç-beş kuruşu da, bey ve paşaların yakınlarına rüşvet olarak dağıtırlar, onların şefaatlerini taleb ederler. Onlar da, bu câhilleri âlim sanıp Allah adamı zannederler ve asıl Allah dostlarını hor görürler. Böylelikle de, o Allah dostlarının sohbetlerinden ve gönüllere şifâ olan mübârek sözlerinden mahrûm olurlar.
Düşman haberi ile cümle dosttan üzüldün,
Gör kimden üzüldün ve kimin ile düzeldin.
Dirlik suyun isteyen içip kandı hayâta,
Sen balçığa meyl ettin ve kum gibi süzüldün.
Âlim değildir her ki ol kılmaya ilmiyle amel.
Ömrü hebâ, sa’yi abes, aklı dağal (hileci), nefsi zagal (azgın).
İlim ve ibâdetten maksadı, dünyâ menfâati ejde etmek olan âlim ve âbidin, amellerinden kazancı, mal ve mevkiden başka birşey değildir. Onun için âhıret sevâbı yoktur. Bilakis böyle kimseler, Cehennem ateşinin ilk tutuşturucuları olacaklardır. Nitekim, Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Yâ Rabbî! Faydasız ilimden sana sığınırım” buyurmuştur.
İlm kim sana menfâat vermez, Cehl,
Ol bilgiden üstündür hezâr (binlerce defa).
Faydasız ilim iki çeşittir: Biri; din ilmi de olsa, kendisiyle amel edilmeyen ilimdir, İlim, ancak sahibine faydalı olmak ile kıymet kazanır. Faydasız ilimlerden biri de; yıldız ve fal ilmi ile, felsefe adı altında, kendi sapık fikirlerini din gibi gösterip insanları kandırmaktır. Birçokları, felsefe ile uğraşarak doğru yoldan saptılar. Öyle ki, biz, ilm-i ma’rifet ve hakîkati biliriz diye gurûrlandılar. Bilmezler ki; Allahü teâlâyı tanımak, kırâat ve rivâyet ile olmaz. Bilâkis, Allahü teâlâyı tanımak; Resûlullahın ( aleyhisselâm ) zâhirî ve bâtınî amellerine uymakla mümkün olur.
Hikmet-i aklî ve kıyâsî nedir?
Koyası hangi okuyası nedir?
Neylesin hey’et ve nücûm sana?
Çün hücum eyledi rücûm (taşlar) sana.
İlm-i vahyi ve dîn-i Rabbanî,
Sen anarsın Keşîş-i ruhbanî.
Mantık ve hikem ve kelâm kamu (cümlesi),
Mustafâ’dan beri (uzak) haram kamu.
Hikmet O’ndan hemîşe ar tutar (utana),
Ki Muhammed (aleyhisselâm) özge (başka) yâr tutar.
Onu kim bilse ne inâyettir,
Hikmet-i hûb (sevgi) ve ilmi gayettir (çoktur).
Mustafâ ( aleyhisselâm ) ilmine (Hazreti) Alî’den gir,
İlmi ayn (göz) eyleyen veliden gür.
Deme ol ilmi bu (Hazreti) Ali bilemez,
Hikmet oldur ki Bu Alî (İbn-i sinâ) bilmez.
Kâ’be’yi göz ile gören kandan (nerede)?
Kendini kendinden soran kandan (nerede)?
Er gibi rüzgar (gibi) koş gözün ile gör,
Bari görmez isen görenden sor.
Allahü teâlâdan korkan müslümanın faydasız ilimden ve bunun âfetinden uzak durmalı ve din ilmîni öğrenmeye ve öğretmeye ihlâs ile devam etmeli. Fetvâ verirken, ders okuturken, münâzara ederken; âhıret sevâbına, Allahü teâlânın mâsına, ilmîn yayılmasına ve hakkın ortaya konulmasına, dînin yayılmasına ve kuvvetlenmesine sebep olmayı niyet etmeli ve ihlâs ile amel etmelidir. Nefsini kötülüklerden temizleyip, hırs ve tama’ bulaşığından arıtmalıdır. Âlimlerin hor ve hakîrliğinin kaynağı, hırs ve tama’dandır.
Ulemâ, hırs ve tama’ çirkefine bulaştı bugün,
Bu i’tibârsızlık bunlara bilki boşuna gelmez.
Bu acebdir ki yaşlandıkça kocadıkça kişi,
Daha yiğit olur ol hırs ve işinden kalmaz.
Böylelerine en iyi nasihat; fetvâ vermeğe ehil olunca, ihtiyâtla hareket edip. Nefsin meyline göre ve garaz ile fetvâ vermemelidir. Eğer tasarrufuna verilmiş vakıf malları varsa, onları yerli yerince kullanıp, kendine harcamamalı, lokmasına haram karıştırmamalıdır. Çünkü, hırs ve tama, şehvet, riya ve hased, hep haram lokmadan doğar. Haram lokma yiyenin, ömrü boyunca ilim ve amel için çektiği sıkıntılar boşa gider.
Âlim olanlar, Resûlullahtan ( aleyhisselâm ) ve Selef-i sâlihînden sonra dîne karıştırılan bid’atlerden sakınmalı, Allahü teâlânın emir ve yasaklarına riâyet etmeli, Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm ) sünnet-i şerîfine tâbi olmalıdır. Mezhebi, Ehl-i sünnet mezhebi olmalı, önce gelen sâlih âlimlerin yolunda gitmelidir. Vakitlerini ve saatlerini vazîfe ile geçirmelidir. Bu şöyle olur: Fecirden kuşluk vaktine kadar bir hayır işte olmalı, kuşluk vaktinden öğleye kadar bir hayır işte olmalı, öğleden ikindiye kadar bir hayır işte olmalı, ikindiden geceye kadar ve geceden sahura kadar bu usûle devam etmelidir. Böylece, azîz ömrün sermâyesinden bir saat ve bir ânı, boş ve lüzumsuz şeylerle geçirmemiş olur.
Ömür hoş sermâyedir bilenlere,
Vay onu hayfin (haksızlıkla) yavu (kayıp) kılanlara
Allah adan zikr et ey dil subh-u şâm (sabah ve akşam),
Ondan olur bereket ve devlet tamâm.
Yatsı namazını kıldıktan sonra sözü terketmelidir. Ancak, mühim bir işi varsa ve dînî bilgileri mütâlâa ve tekrar ile meşgûl, olursa müstesnadır. Gecenin dörtte biri geçince, Allahü teâlâyı zikirle meşgûl olup, uyku galebe çalınca; Allah adını anarak, yüzü kıbleye karşı sağ yanı üzere yatmalı, gönlü ve dili ile şu duâyı okumalıdır:
“Allahümme innî eslemtü nefsî ileyke ve veccehtü vechî ileyke ve elce’tü zahri ileyke ve fevvadtü emri ileyke, ragbeten ve rehbeten ileyke, lâ melcee ve lâ mencee ve lâ makarra minke illâ ileyke âmentü bi-kitâbikellezî enzelte ve bi-rasûlikellezî erselte.”
“Yâ Rabbî! Nefsimi sana teslim ettim, yüzümü sana çevirdim. Sana güvenip, dayandım. Rahmetini umarak, azâbından korkarak, işimi sana havale ettim. Senden başka sığınacak ve beni kurtaracak kimsem yok. Hepimiz sana döneceğiz. Yâ Rabbî! Senin indirdiğin kitaba, gönderdiğin Peygamberine îmân ettim.”
Allahü teâlâyı anarak uyumalı, abdestsiz yatmamalıdır. Abdestli yatıp, zikr-i İlâhî ile meşgûl olan kimse uyuyunca, melekler rûhunu Arş altına götürürler. Orada zikir ve ibâdet ile meşgûl olur, gördüğü her rü’yâ da hak ve gerçek olur.
Çü sen uykuya varasın zikr ile,
Çıkar Arş’a rûhun ol fikr ile.
Ne kastın var ise muvâfık gelir,
Ne düş kim görürsen mutabık gelir.
Âlime çün bu uyku âdet ola,
Uykusu âlimin ibâdet ola.
Gecenin son vaktinde kalkmaya çalışmalı ve sünnet olan teheccüd namazını kılmalıdır. İki rek’atte bir selâm verilir. Kırâati uzun okumak daha faziletlidir. Eğer dilerse, geri yatar, sabah namazı vaktinde tekrar uyanır, tekrar abdest alıp, zikir ile meşgûl olur ve nefsinin arzularına set çeker, nefsi ile dâima cihad eder, onun isteklerine riâyet etmez.
Kime can iline hükümet gerek,
Ona nefsi ile husûmet gerek.
Nefsinin isteklerine muhalefet edip, Allahü teâlânın rızâsını dilemeli, nefs ve gönlünü terbiye ve pak eylemeli, rûhu ibâdet ve zikir ile cilâlandırmalıdır ki, gönlünün gayb âlemine açılması, ba’zı hakîkatlerden haberdâr olması ve sırlar keşfine mazhar olması mümkün olsun. Böylelikle de şu beyitlerde bildirilen üstünlüklerden nasîbsiz olmasın:
Çün gönüldür hazîne-i esrâr,
Taleb et ol hazîneyi ey yâr.
Sineni rûşen (aydın) eyle yokluktan,
Ki sana rûşen ola her ne ki var.
Devlet iklimine azîmet içün,
Himmet atına fikrün eyle suvâr.
Yâr (dost) edin i’tikâdın ve sıdkın,
Ki yolundan ıramaya (uzaklaştırmaya) ağyar,
Aklını şem’ (ışık) ve aşkını mürşid,
Hissini cem et, aklını husyâr (akıllılık).
Nefsine bâr (zulm) verme dâd (adâlet) eyle,
Ki olasın bu yolda berhurdâr.
Dil yügrüklügün (çabukluğu) eder minbere çıkıp ol biri,
Der ki benim gibi bilen cümle diyar içinde yok
Gönlü çü câhil ve dili âlim ve şuh söyle kim,
Kapuda çok silâh var, hisar içinde kimse yok.
Söz onundur kim, bilir hikmeti,
İlâhî yola sarf eder himmeti.
Hasedden ırak ve tama’dan beri (uzak),
Cemâat yoldaşı ve sünnet eri.
Ne söylerse hem Hak için söyleye,
Ala halk elin, Hak yolun soylaya (naklede).
Celâl ve cemâl etdi çün Hak bedîd,
Vere halka hem korku ve hem ümîd.
Çü vâ’iz bu tertîb ile yol gide,
Yarar Arş fevkinde (üstünde) ger (eğer) va’z ede
Söz ki gönülden geçer öğden (övmekten) gelir,
Ögleri gökçeklere (iyilere) gökten gelir.
Çün pişire ve kurtara zihn ve dil,
Dem-bedem ol hona (sofraya) gelir Cebrâil (aleyhisselâm).
Menfaatli ilim öğren ey fakîh-i nigdân (âlim),
Tâ iki âlemde onun nef’i (tardı) da dest gir,
Öğren ve öğret, amel kıl bi-riyâ ve bi garâz.
Ta kavî keşf ede her sözden sana âlim-i habîr.
Kutlu bayram oldu sâkî sun beri hamr-ül-hayât (hayat iksiri),
Hadîm-ül-lezzât elinden canımız bulsun necât.
Dök sürahi kulkulundan ehl-i irfan eylesin,
Gah tebessüm gah terennüm gah hall-i müşkilât,
Hasta-dilven (gönlü hasta) bana sungıl (sun) kût-ı rûh (ruh gıdası) zîrâ kim,
Sen tabibin şerbetinden hâsıl olur tayyibât.
Âşık ve rindâne (aşk meydanına) gelgil (gel) kim bu meclis rindinin,
Günleri nevrûz-ı Iyddur (bahar bayramı),
dünleri Kadr ve Berât.
Bizde sarhoşluk çü senin vuslatundandır mâdem,
Hamnna tenler feda ve camına canlaı zekât.
Çü senin zâtındadır mecmû-ı eltâi (lütufların hepsi) ve hüner,
Ben nice şerh eyleyim, imkân senin temkin senin.
Lutf-i nazm ve lutf-i tab’ ve lutf-i irfan lutf-i hatt,
Aferin eltâfina ve tab’ına tahsîn senin
Çün saâdetli gönüller tahtımı sultânısın,
Pes ne fahr ondan ki ola, Çin senin Maçin senin.
Hak gelicek çün olur bâtıl heba,
Bâtıl ölsün sen gel ey hak merhaba.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) “Hurşid-nâme”, Süleymâniye Kütüphânesi, Hâmidiye kısmı No: 50
2) Osmanlı Müellifleri cild-2, sh. 121
3) Tezkire-i Sehî Bey, İstanbul 1325 sh. 55
4) Ferheng-nâme-i sa’di tercümesi (Kilisli Rifat) İstanbul 1340-1342, sh. 6
5) Kenz-ül-küberâ ve mehekk-ül-ulemâİSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ŞİHÂBÜDDÎN AHMED SİVÂSÎ
Fıkıh ve tefsîr âlimi, mutasavvıf. İsmi, Ahmed bin Muhammed (veya Mahmûd)’dur. Doğum yeri ve târihi bilinmeyen Şihâbüddîn Sivâsî, Sivaslı bir kimsenin kölesi idi. Sivas’ta ikâmet ederdi. İlme karşı hevesini ve dinde gayretini gören efendisi tarafından azfid edildi. Zamanın ileri gelen âlimlerinden ilim tahsil edip; fıkıh, tefsîr ve diğer aklî ve naklî ilimlerde mütehassıs oldu. Zeynüddîn Hâfi’nin ( radıyallahü anh ) halîfelerinden Ayasoluglu Mehmed Efendi’nin hizmetine girdi. Uzun bir zaman hocasının yanında kaldı. Tasavvuf yolunun terbiye usûllerinden geçti. Hocası onu kendi kavuştuğu hâllere ve makamlara kavuşturdu. Beraberce İzmir yakınlarındaki Ayasolug'a geldiler. O sıralarda o bölgeye Aydınoğulları hâkim idi. Aydınoğullarından izzet ve ikram gördüler. Niyetleri Tire'de yerleşmek iken, Aydınoğulları Beyi'nin ısrarı üzerine Ayasolug'u tercih ettiler. Senelerce Ayasolug'da kalıp, insanlara, Allahü teâlânın emir ve yasaklarını, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) güzel ahlâkını öğretmeye gayret ettiler. Hocasının vefâtından sonra birkaç sene daha yaşayan Şihâbüddîn Ahmed Sivâsî, pekçok kimseye ilim öğretip, hocaları vasıtasıyla Resûlullahtan ( aleyhisselâm ) aldığı feyzleri âleme saçıp aydınlattı, paslı gönülleri temizleyip parlattı. Yazmış olduğu kıymetli eserleri ile de, güzel ilminden insanların daha çok istifâde etmesini te'min eyledi. 800 (m. 1398) den sonra vefât edip, Ayasolug'tan Kuşadası'na giden yol üzerindeki bir türbenin yanına defnedildi. Sevenleri ve bilenler tarafından kabr-i şerifi ziyaret edilerek, feyzinden istifâde edilmektedir.
Yazmış olduğu eserlerden "Tefsîr-i Şeyh" ismiyle de meşhur "Uyûn-üt-te-fâsîr lil-fudalâ-is-semâsir" adlı tefsiri, "Risâlet-ün-necât min şerr-is-sıfât" adlı tasavvufa dâir eseri, "Cezab-ül-kulüb" adlı yine tasavvufa dâir eseri ferâiz ilminde "Sirâciyye şerhi" adlı eseri, Usûl ve ilmî ıstılahlara dâir "Riyâz-ül-ezhâr fî celil-il- eksâr" adlı eseri, nahivde "Şerh-ül-Misbâh lil-Makrazî" adlı eseri ve "Uyun üt-tevârih" adlı eseri bilinmektedir.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Şakâyik-ı Nu'mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 55
2) Mu’cem-ül-müellifîn cild-2. sh. 172. cild-4. sh. 309
3) Hediyyet-ül-ârifîn cild-1. sh. 118
4) Keşf-üz-zünûn sh. 895, 1185, 1248, 1709
5) Osmanlı Müellifleri cild-1. sh. 90İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ŞÜCÂEDDÎN-İ KARAMÂNÎ
Osmanlılar devrinde Anadolu'da yetişen evliyadan. İsmi, Şücâeddîn'dir. Aslen Aksaraylı olup, Karamanı nisbetiyle meşhur olmuştur. Doğum ve vefât târihleri kesin olarak bilinmemekle birlikte, Çelebi Sultan Mehmed Hân ve İkinci Murâd Hân zamanlarında yaşadığı bilinmektedir. Edirne'de vefât etti ve orada Debbâglar mahallesindeki mescidi ve dergâhının bulunduğu yerde defnedildi.
Zamanının büyük evliyası Şeyh Hâmid-i Kayseri'nin (Somuncu Baba'nın) sohbetinde bulunup, ondan aklî ve naklî ilimleri tahsil etti ve feyz aldı. Yüksek derecelere kavuştuktan sonra, Edirne'de talebe yetiştirip, Allahü telâlanın yüce dînini ve Sevgili Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) güzel ahlâkını anlatmakla meşgul oldu.
Birgün Sultan ikinci Murâd Hân Edirne'de abdest tazelemek üzere çıktığı zaman ayağı kayıp düştü. O sırada nûr yüzlü bir kimse peyda oldu. Sultânı elinden tutup, o tehlikeli hâlden kurtardı ve aniden kayboldu. Daha sonra Pâdişâh, kendini tehlikeden kurtaran o zâtla görüşmek istedi. Edirne'nin bütün sâlih kimselerini huzuruna da’vet etti. Ancak, da'vet ettiği kimseler arasında aradığı zât yoktu. Nihâyet bütün Edirne halkını bir yere toplatıp, birer birer gözden geçirdikten sonra aralarında, elinden tutup kurtaran Şücâeddîn Karamânî'yi buldu. Ona hürmet edip, iltifat ve ihsanlarda bulundu. Debbaglar mahallesinde ona bir mescid ve bir dergâh yaptırdı. Talebelerine Muradiye evkâfından maaş bağlatıp, ihsanlarda bulundu.
Şücâeddîn Karamânî, kendi mezarının duvarını, kendi eliyle kerpiçden yaptı. Her kerpici, yerine üç defa İhlâs sûresi okuyarak koydu.
Kânûnî Sultan Süleymân Hân, Padişahlığı zamanında Edirne'ye geldiğinde, mescidini büyültüp câmi hâline getirdi. Oraya Kur'ân-ı kerim okuyan hafızlar, müezzin ve hatîb ta’yin etti. O sırada dergâhında vazifeli olan Cerrah-zâde Mustafa Çelebi Şeyh Şücâeddîn Karamanî hazretlerinin yaptığı duvarı yıktırmayıp, bereketlenmek için olduğu gibi bıraktı.
Şücâeddîn Karamânî, dergâhını ve mescidini büyütüp i'mâr eden mîmârın rü'yasına girip, onu İslama da'vet etti. O da ertesi gün İslâmı kabul edip hidâyete kavuştu, ismini "Hidâyet” olarak değiştirdi.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Şakâyik-ı Nu'mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 94İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ŞÜMÜNNÎ
Fıkıh, tefsir, hadis âlimi. Ahmed bin Muhammed bin Muhammed bin Hasen bin Ali bin Yahya bin Muhammed bin Halef et-Temîmî'dir. Künyesi Ebü'l-Abbâs olup, lakabı Takıyyüddîn'dir. Şümünnî diye meşhur oldu. 801 (m. 1399) senesi Ramazân-ı Şerif ayı sonlarında İskenderiyye'de doğdu. 872 (m. 1468) senesi Zilhicce ayının onyedisinde, Kâhire'de vefât etti.
Şümünnî, babasıyla birlikte Kâhire'ye geldi. İbn-ül-Kevîk, Cemâlüddîn Hanbeli, Sadrüddtn Ebşîtî, Takıyyüddîn Zübeyrî el-Füyî, Veliyyüddîn Irâkî, Şihâbüddîn Tarînî, Halîl Kuteşî, Şümûsü Şâmî, İbn-ül-Baytâr, Zerâtîtî, Nûreddîn Enbârî ve başka âlimlerden ilim öğrendi. Bülkînî, Irakî, Heysemî, Cemâlüddîn Reşidi, Takıyüddîn Decvî, Cevheri, Halâvî, Bedrüddin Nesâbe, Nâsıruddîn bin Fürât, Zeynüddîn Merâgî, Cemâlüddîn bin Zahîre gibi zamanın büyük âlimlerinden icâzet (diploma) aldı. Ebî Amr kırâat şeklini Zerâtîtî'den okudu. Ahmed Senhâcî ve Bisâtî'den; fikıh, tefsir, hadis, nahiv, me'ânî, beyân, mantık ilimlerini öğrendi. Alâüddîn Buhârî'den çok istifade etti. Huzûrunda Telvih, Tavdîh gibi usûl-i fıkha dâir eserlerle, Hidâye adlı fikıh kitabını ve Şerh-ul-miftâh'ı okudu. Nizâmüddîn Sayrâmî'den mantık ve Mutavvel'in tamâmını okudu. Onun derslerine devamla, aklî ve naklî ilimleri öğrendi. Hanefi mezhebine geçmeden önce, Hidâye'yi okudu. Şümünnî 834 (m. 1480) senesinde Mâliki mezhebinden Hanefî mezhebine geçti. Arabi ilimleri; Şemsüddîn Şatnûfi, Şemsüddîn Acîmî'den, kelâm ilmini; Cânbekiyye Medresesi müderrisi İbn-i Hıdır Şah Rûmi'den, tıb ilmini; Şemsüddîn Muhammed Bilâderî'den öğrendi. Arûz, kâfiye, ferâiz, matematik, astronomi ilimlerini de tahsil etti. Büyük bir âlim oldu.
Şümünnî'den çok kimseler ilim öğrendi. Dersini dinlemek için meclisine koştular. Esyûtî, Sehâvi ve başka âlimler de dersini dinlediler. Şümünnî; zâhid, iffetli, mütevâzî, ahlâkı güzel, hâfızası kuvvetli bir zât idi. Herkesle görüşmezdi. Her mes'ele hakkında fetvâ vermezdi. Kendisine kadılık teklif edildiginde, kabul etmedi. "Bu sebble Allahü teâlânın huzurunda ne cevap verirsin?" dediler. O da; "Allahü teâlâ bir cevap kapısı açar" buyurdu. Kendisine verilen hediyeleri kabul etmezdi.
Şümünnî çok eser yazdı. Eserlerinden ba'zıları şunlardır 1- Menhec-ül-mesâlik ilâ Elfiyei İbn-i Mâlik (Nahiv ilmine dâir), 2- Evfâk-ul-mesâlik li te' diyet-il-menâsik, 3- Kemâl-üd-dirâye fî şerh-ın-Nikâye (Fıkıh ilmine dâir), 4-Şerhu nazmı nuhbet-il-ûkıh. fî mustalah ehl-il-eaer fî ulûm-il-hadîs, 5-Menzîl-ül-hafâ an elfâz-iş-Şifâ fis-Sirâtî.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu'cem-ül-müellifîn cild-2. sh. 149
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-2, sh. 174
3) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 313
4) Bugyet-ül-vüât cild-1, sh. 375
5) El-A'lâm cild-1. sh. 872
6) Keşf-üz-zünûn cild-1. sh. 152, 202. cild-2, sh. 1054, 1935, 1971
7) Brockelmann Sup-1, sh. 92İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
TABBENÂVÎ (Ali bin Muhammed)
Mutasavvıf ve Mâliki mezhebi âlimlerinden. İsmi, Ali bin Muhammed bin Ahmed bin Yûsuf bin Muhammed olup, lakabı Nûreddîn'dir. Tabbenâvî adıyla meşhurdur. 800 (m. 1398) senesinde Kâhire'de, Ebû Heysem mahallesinde doğdu. 888 (m. 1483) senesinde Rabî'ul-evvel ayının onunda, Cum'a günü Kâhire'de vefât etti. Aynı gün Necm-i aynî türbesine defnedildi.
Kâhire'de büyüdü. Burhaneddîn Senhûrî'nin yanında Kur'ân-ı kerimi ve tecvîd ilmini, öğrendi. Ebû Amr'ın yanında da Kur'ân-ı kerim kıraati ta'limi yaptı. Yine bu âlimin yanında "Risâlet-ül-fer'iyye" adlı eseri ezberledi. Şemseddîn Muhammed bin Hüseyn Şernebâbilî'nin yanında, namaz vakitlerine dâir bilgileri öğrendi. Nâsıruddîn Tabbenâvî ve Kâhire'de de Şeyh Muhammed Küveys'in sohbetlerinde bulundu. Bu zât, evliyadan bir kimse idi. Şâfii âlimlerinden Mecdüddîn Bermâvi'nin yanında Fâkihânî'nin "Şerh-ur-risâie"sini okudu. Hattâ Bermâvi'nin derslerine uzun zaman devam etti. Onun yanında İbn-i Mâlik'in "Elfiye"sini, İbn-i Hişâm'ın "Kavâid" adlı kitaplarını ve "Sahîh-i Buhârî"nin tamâmını okudu. Şemseddîn Bermâvî'den de ilim tahsîl etti. Zeynüddîn Ubâde ve Hanâvî'den fikıh ve Arab edebiyatını öğrendi. Şemseddîn Haccâri'den Aynî' nin "Şerh-uş-Şavâhid" adlı eserini okudu. İbn-i Hacer’in yanında da, 831 (m. 1427) senesinden i’tibâren iki sene ilim öğrendi. Bersebây’da Eşrefiyye’ye yerleşti. Burada tasavvuf (ahlâk ilmi) ile meşgûl oldu. Daha sonra ise Emîr Cemil’in yanında ikâmet etti. Emîr Cemil, Tabbenâvi’yi çok severdi. Hattâ ona bir ev satın alıp hediye etti. Emîr Çakmak zamanında, ba’zı sebeplerden dolayı hapse atıldı. Hapiste bir müddet kaldı. Kendisini hapisten kurtarmak isteyenlere; “Canınızı sıkmayın. Hocam Nâsıruddîn, daha önceden bu duruma işâret etmiş ve bir müddet hapiste kalacağımı söylemişti” derdi.
Eserlerinden ba’zıları şunlardır. 1-Urcûzetü fil-Ceyb, 2- Vesîlet-ül-hadem ilâ ehl-il-halli vel-harem, 3- El-Hamy-ül-Ahmedî, 4- Er-Ribât-Üs-Samedî, 5-Urcûzetü fil-mîkât, 6- Râhat-ül-kulûb.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-7, sh. 182
2) El-A’lâm cild-5, sh. 9
3) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-5, sh. 287
4) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 737İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
TÂCÜDDÎN İBRÂHİM KARAMÂNÎ
Anadolu’da yetişen evliyâdan. İsmi, İbrâhim bin Bahşî olup, lakabı Tâcüddîn’dir. Doğum târihi bilinmemektedir. 872 (m. 1467) senesi Safer ayında Bursa’da vefât etti. Kabri, Zeynîler semtindeki hocası Abdüllatîf Makdisî’nin yanındadır.
Tâcüddîn İbrâhim, aslen Manavgat’ın Demirciler köyündendir. Babası Fakîh Bahsi diye meşhûr idi. Tâcüddîn İbrâhim, tahsilini Eğridir’de yaptı. Şeyh-ül-islâm’ın dâmâdı, Pîri Halîfe’den zamanın zâhirî ilimlerini öğrendi. Pîri Halife, hocasının Konya’ya yerleştiğini işitince, yanına Tâcüddîn İbrâhim’i de alarak onu ziyârete gitti. Abdüllatîf Makdisî’nin hizmet ve sohbetinde bulunup, onun teveccühüne mazhar oldular. Pîri Halife, tekrar Egridir’e dönmek için hocasından müsâade isteyince, hocası Abdüllatîf Makdisî; “Molla Tâcüddîn’i bizim yanımızda bırakınız” buyurdu. Pîri Halîfe, yalnız olarak Eğridir’e döndü. Daha sonra Abdüllatîf Makdisî, Bursa’ya gidip yerleşti. Tâcüddîn İbrâhim de hocasından ayrılmadı. Onun hizmetinde bulundu. Bu bağlılığı sebebiyle, ma’nevî dereceler elde etti. Talebe yetiştirme makamına yükseldi. Abdüllatîf Makdisî 866 (m. 1461) senesinde vefât edince, Tâcüddîn İbrâhim hocasının yerine geçip, insanlara emri ma’rûf ve nehyi münkerde bulundu. Hocasının kabrinin çevresini satin alıp, oraya dergâh, mescid ve hamam yaptırdı.
Sevdiklerinden Bostancı Dede şöyle anlatır: “Birgün Tâcüddîn İbrâhim Efendi’yi dergâhında bulamadık. Çok aradıktan ve araştırdıktan sonra, onu bir dağda, orman içinde ibâdetle meşgûl iken bulduk. Kendisi orada bir süre riyâzette kaldı.” Bundan sonra Hâce Rüstem Kastamonî, oraya, Tâcüddîn İbrâhim’e sevgisi dolayısıyla bir dergâh yaptırdı. Orası ma’mûr bir yer oldu. Tâcüddîn İbrâhim’in hizmetinde bulunan Çanakçı Dede’nin; “Bir gece, orada bulunan talebelerine 110 kap yemek götürdüm” diye bildirmesi üzerine, vaktiyle orada çok kimsenin ilim ve edeb öğrendikleri anlaşılmaktadır.
Veliyyüddînzâde Ahmed Paşa onun hakkında; “Tâcüddîn, ma’nevî sırlar hazinesinin emînidir. Tâcüddîn, nûrlar bahçesinin süsüdür” demek sûretiyle, onu övmüştür.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 131
2) Nefehât-ül-üns sh. 555
3) Şakâyık-ı Numâniyye cild-1, sh. 120
4) Kâmûs-ül-a’lâm cild-3, sh. 1607İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
TÂCÜDDÎN ZÂKİR (Abdülvehhâb-ı Mısrî)
Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinden ve Mısır’da yetişen evliyânın büyüklerinden. İsmi, Abdülvehhâb bin Ahmed bin Muhammed bin Abdullah bin İbrâhim’dir. Lakabı Tâcüddîn’dir. Künyesi Ebû Nasr olan Abdülvehhâb bin Ahmed, İbn-i Arabşâh diye meşhûr olmuştur. 813 (m. 1410) senesinde Türkistan’da bulunan Hâc-ı Tarhân’da doğdu. 922 (m, 1516) senesinde Mısır’da vefât etti. Bâb-ı Züveyle dışında, kendi dergâhı bahçesine defnedildi.
Abdülvehhâb-ı Mısrî, daha küçük yaşta iken babasıyla birlikte Tokat’a, sonra Haleb ve Şam’a gitti. Kur’ân-ı kerîmi okudu ve diğer ilimleri tahsil etti. Arabî ilimleri, fıkıh ilmini ve başka ilimleri babasından okudu. Babasının, Kâdı Şîhâbüddîn bin Habâl’dan okuduğu esnada, Sahîh-i Müslim’i dinledi. İbn-i Hacer el-Askalânî’den hadîs-i şerîf dinledi. Alâüddîn es-Sayrafi, el-Mahyavî gibi zâtlar ondan ilim öğrendiler. 850 (m. 1446) senesinde, babasının sağlığında hac ibâdetini yerine getirdi. Ferâiz ilmini Şam’da Şihâbüddîn Ahmed el-Hımsî’den öğrendi ve bu ilimde özel ihtisas sahibi oldu. Şerîf bin Emîr’den güzel yazı yazmayı öğrendi. Sofiyye’den Şeyh Nûreddîn bin Halîl ile karşılaşıp, ona talebe oldu, ondan feyz alıp yükseldi. Bu arada Şeyh Takıyyüddîn Abdürrahîm el-Evkâcî’nin de sohbetlerine devam edip, ondan; Sahîh-i Buhârî, Şifâ, Avârif-ül-Meârif adlı eserleri okuyup, ma’nevî feyz aldı.
Dımeşk’da ve Kâhire’de bir müddet kadı vekîlliği yaptıktan sonra, 884 (m. 1479) senesinde Dımeşk’a kadı olarak ta’yin edildi. Kendisini çekemiyenlerin birçok şikâyetlerinden dolayı, Dımeşk’dan ayrılıp Kâhire’ye geldi Sargatr mışıyye “Medresesi müderrisi Selâhuddîn et-Trablûsî’den boşalan fıkıh müderrisliğine ta’yin edildi ve oraya yerleşti. Yaşadığı beldenin insanları ona çok ikram ve lütufda bulundular. Zamanla cemâati çoğaldı. Gidip gelenlerle, onun sohbet meclisi dolup taşardı. Vefât edinceye kadar Sargatmışiyye müderrisliğine ve orada bulunanlara va’z ve nasihat etmeye, insanları hak yola da’vet etmeye devam etti.
Abdülvehhâb-ı Mısrî; âlim, fâzıl, vekar sahibi, kadılık görevinde çok dikkatli, âbid bir zât idi. Dâima abdestli bulunurdu. Yüzü, kalbinden taşıp gelen nûrlarla parlardı. Kendisini ahlâkî güzelliklerle bezemişti. Allahü teâlânın sevgili bir kuluydu. Yürüyenlerin ayak sesi duyulmasın diye, dergâhını siyah keçe ile döşemişti. Bu husûsu merak edip sormak isteyenlere şöyle derdi: “Dervişlerin yeri Hakkın huzûrudur. Orada ne yüksek bir ses duyulmalı, ne de çok sesli bir hareket olmalıdır.”
Çok talebe yetiştirdi. Talebeleri son derece olgun ve nûr yüzlüydüler. Avvâm ve havvâs arasında onun üstünlüğünü kabûl etmeyen yok gibiydi. Sultanların ve vâlilerin yanında ne gibi bir arzusu olursa olsun, mutlaka yerine getirirlerdi.
Tâcüddîn Zâkir hazretlerinin birçok kerâmetleri ve ma’nevî hâlleri vardır. Onun bu hâl ve kerâmetlerini, İmâm-ı Şa’rânî hazretleri anlatırken buyuruyor ki: Tâcüddîn Zâkir’in hizmetçisi Abdülbasît Tehavî anlatır: Bir abdestle yedigün kaldığı olurdu. Ömrünün sonuna yakın, bir abdestle onbir gün kaldığı çok görülürdü.
Tûlûn Câmii’nde, bir takım kimseler, Tâcüddîn Zâkir hazretlerinin günlerce abdestinin bozulup bozulmadığını anlamak için, onu imtihan etmek istediler. Bir bahar günü Cîze’ye da’vet ettiler. Da’veti kabûl edip, gitti. Orada kendisine çok çeşitli yemekler ikram ettiler. Bu yemeklerden onlarla birlikte yedi. Sonra odasına çekildi. Bundan sonra onu gözetlemeye koyuldular. Gece-gündüz onu gözlerinden uzak tutmadılar. Gördüler ki, hiç abdestini bozmuyor ve abdest almıyor ve bu durum, tam dokuz gün sürdü. Tâcüddîn Zâkir onların bu hâlinden habersiz görünüyordu. Bir ara onların bu ta’kib işini yakından bilen biri, Tâcüddîn Zâkir hazretlerine yaklaşıp şöyle dedi: “Yâ Seyyidî! Bunlar seni abdest mes’elesi için imtihan ediyorlar. Bu kadar yemekten sonra durabilecek mi diye bakıyorlar.” Bunun üzerine üzülüp, oradan ayrıldı. Memleketine gitmek üzere limana gitti ve bir gemiye bindi. İmtihan eden topluluk da peşinden başka bir gemiye bindiler. Ama, biner binmez gemileri battı ve boğulup gittiler. Bu durum kendine haber verilince; “Şimdiye kadar böyle bir hâdise ile karşılaşmamıştım. Allaha hamd olsun” dedi. Daha sonra bu sözünden üzülüp, 47 gün hasta yattı.”
Şeyh Sâlih Şemsüddîn el-Mürsafî anlatır: “Bana Tâcüddîn Zâkir şöyle buyurdu: “Kırk yıldır yatsı abdesti ile sabah namazını kılarım. Fakat seccadem bundan sonra dürülecek.” Kansu Gavri, Yavuz Sultan Selîm’le harb ettiği zaman onun Ramazan ayı boyunca bir abdestle kaldığı anlatılır. Yirmibeş sene yanı ve sırtı üzerine yatağa yatıp uyumadı. Hasır üzerinde, diz üstü oturup uyurdu.”
Kansu Gavri, Osmanlı Sultânı Yavuz Sultan Selîm’le harb etmek üzere hazırlandığı zaman, Şeyh Tâcüddîn Zâkir ve o beldenin ileri gelen zâtlarının kendisiyle beraber gelmelerini istedi. Kabûl etmediler. Kansu Gavri, onları kendisiyle birlikte Yavuz Sultan Selîm’e karşı harbe gitme husûsunda tehdid etti. Şeyh Tâcüddîn Zâkir; “Seninle beraber olamayız. Bizi öldürecek olsan dahî Yavuz’a karşı harbe gitmeyiz. Yavuz’un zaferi muhakkaktır” dedi ve buyurduğu gibi oldu.
Onun hikmetli sözlerinden ba’zıları:
“Kanâat, bir dervişin az katık ve az ekmek bulup yemesi, değildir. Asıl kanâat üç günde ancak birkaç lokma yemesidir. O da, canlılığını devam ettirebilmesi içindir. Daha iyisini yapmak isteyen, beş günde birkaç lokma ile yetinmeli.”
“Bir talebe hocasını kalben sevip, onun izinde gidip tâbi olmadıkça, hakîkî talebe olamaz.”
Abdülvehhâb-ı Mısrî hazretlerinin, kelâm, fıkıh, ferâiz, tasavvuf ilimlerine dâir yazdığı ve bir kısmı manzûm olan birçok eserleri vardır. Bu eserleri şunlardır: 1- Ravdat-ür-Râid fî ilm-il-Ferâid, 2- El-İrşâd-ül-müfid li-Hâlis-it-tevhîd, 3- Şifâ-ül-kelîm fî medh-i Nebiyy-il-kerîm, 4- El-Cevher-ül-mindâd fî ilm-il-Halîl bin Ahmed, 5-Delâil-ül-İnsâf fil-hilâfiyyât, 6-Feth-ül-Abîr min feth-il-Habîr fî ilm-it-Ta’bîr, 7- Manzûmetün fî Nahv (4000 beyitlik), 8- Letâif-ül-Hikem, 9-Keşf-ül-Kurûb (Ba’zı sâlih kimselerin hayatlarını anlatır), 10- Eşref-ül-Ensâb, 11- Eşref-ür-Resâil ve etrâf-ül-Mesâil, 12- El-Cevheret-ül-Vad’ıyye.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-6, sh. 219
2) El-Dav-ül-lâmi’ cild-5, sh. 97, 98
3) Şezerât-üz-zeheb cild-8, sh. 5
4) Keşf-üz-zünûn sh. 67, 620, 759, 920, 1056, 1405
5) Kevâkib-üs-sâire cild-1, sh. 257, 258
6) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild-2, sh. 134
7) El-A’lâm cild-1, sh. 180
? Tabakât-ül-kübrâ cild-2, sh. 129İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
TAKIYYÜDDÎN CİYLÎ (Abdülkerîm bin İbrâhim)
Bağdad’da yetişen İslâm âlimlerinden ve evliyânın büyüklerinden. Ehl-i sünnet âlimlerinin ve evliyânın en büyüklerinden olan Seyyid Abdülkâdir-i Geylânî hazretlerinin torununun oğludur. İsmi, Abdülkerîm bin İbrâhim bin Abdülkerîm el-Ciylî el-Kâdiri olup, lakabı Takıyyüddîn’dir. 767 (m. 1365) senesinde Bağdad’a bağlı Ciyl kasabasında doğdu. 832 (m. 1428) senesinde vefât etti. Vefâtı için başka târihler de rivâyet edilmiştir.
Hâl tercümesi hakkında kaynaklarda pek ma’lûmât bulunamıyan Abdülkerîm Ciylî hazretleri, Hanbelî mezhebi âlimlerindendir. Bilhassa hadîs, fıkıh ve tasavvufda çok yüksek ilimlere sahip idi.
Eserlerinde, Cebertî’den “Hocam” diye bahsettiği için, onun bir müddet, Zebîd bölgesinde kaldığı, Şerefüddîn İsmâil bin İbrâhim el-Cebertî’den ilim ve feyz aldığı, onun halîfelerinden olduğu anlaşılmaktadır.
Muhyiddîn-i Arabî hazretlerinin ba’zı eserlerini şerh edip, onun tasavvufî keşflerinin ekserisini kabûl etmiştir. “İnsân-i kâmil” isimli eserinde, ondan nakil ve iktibaslar yapmıştır. Abdülkerîm Ciylî, ba’zı tasavvufî mevzûlarda Muhyiddîn-i Arabî’ye uymayan keşfler söylemiş ise de, bu hâl, onu tenkid etmek ma’nâsına gelmez. Tasavvuf ehlinin birbirlerine uymayan sözler söylemeleri, yükseldikleri derecelere ve keşflerine göredir. Onların sekr (tasavvuf sarhoşluğu) hâlinde iken söylemiş oldukları sözleri, Ehl-i sünnet i’tikâdına göre te’vil etmek lâzımdır. Tasavvuf ehlinin böyle sözleri, Ehl-i sünnet âlimlerinin bildirdikleri bilgiler ile karşılaştırılıp, uygun ise kabûl edilir. Değil ise kabûl edilmez. Bununla beraber, o veli zât tenkid de edilmez. Ma’zûr sayılır. Onların tasavvuf sarhoşluğu içinde, Ehl-i sünnet i’tikâdına uymayan birşey söylemeleri, müctehid olan bir İslâm âliminin ictihâdında yanılması gibi özür kabûl edilir. Bu büyükler, o andaki tasavvuf sarhoşluğu kendilerinden gidip, sahv (uyanıklık) hâli kendilerine gelince, zâten sekr hâlinde iken söylediği sözler uygun değilse derhâl tövbe eder, pişman olurlar.
Muhyiddîn Arabî hazretlerinin keşf olarak söylediği ba’zı sözlerin uygun olmadığı, diğer âlimler tarafından bildirilmiştir. İmâm-ı Rabbânî hazretleri, böyle sözlerinden dolayı Muhyiddîn-i Arabî hazretlerinin kötülenemiyeceğini, onu büyük âlimler ve velîler arasında gördüğünü, “Mektûbât-ı şerîf isimli eserinde bildirmektedir.
Abdülkerîm Ciylî, yüksek dedelerinin yoluna sımsıkı bağlı olan, olgun ve kâmil bir velî idi. Allahü teâlânın ve Allahın dostlarının âşığı idi. Bu aşk ve muhabbet ile çok güzel şiirler söylemiştir. En meşhûru “İnsân-ı kâmil fî ma’rifet-il-evâhir vel-evâil” olmak üzere, çok kıymetli eserler yazmış olup, ba’zılarının isimleri şöyledir: El-Kehfû ver-rakîm fî şerhi Bismillâhirrahmâ-nirrahîm, Menâzır-ül-ilâhiyye, Sefer-ül-garîb, Hakîkat-ül-yakın, Merâtib-ül-vücûd, Şerhu müşkilât-il-Fütûhât-il-mekkiyye, Kemâlât-ül-ilâhiyye fis-sıfât-il-Muhammediyye, Nâmûs-ül-a’zam vel-kâmûs-ül-akdem, Kâ’be kav-seyn ve mültekâ en-Nâmûseyn, El-İsfâr, Kenz-ül-mektûm, Hakîkat-fil-hakâik, Dürret-ül-ayniyye fiş-şevâhid-il-gaybiyye, Nevâdir-ül-ayniyye fil-bevâdir-ü-gaybiyye.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-5, sh. 313
2) El-A’lâm cild-4, sh. 50
3) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 610
4) İzâh-ül-meknûn cild-1, sh. 79, 412 cild-2, sh. 148, 388, 681
5) Keşf-üz-zünûn sh. 181, 740, 1525, 1568, 1650, 1922İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
TAKIYYÜDDÎN HISNÎ
Şafiî mezhebi fıkıh âlimlerinden ve evliyânın büyüklerinden. Seyyid olup. Hazreti Hüseyn soyundandır. Mübârek silsilesi şüyledir: Ebû Bekr bin Muhammed bin Abdülmü’min bin Hurîz bin Muallâ bin Mûsâ bin Hariz bin Sa’îd bin Dâvûd bin Kâsım bin Ali bin Alevî bin Nâşib bin Cevher bin Ali bin Ebi’l-Kâsım bin Sâlim bin Abdullah bin Ömer bin Mûsâ bin Yahyâ bin Ali Aşgar bin Muhammed Takî bin Hasen Askerî bin Ali Askerî bin Muhammed Cevâd bin Ali Rızâ bin Mûsâ Kâzım bin Ca’fer-i Sâdık bin Muhammed Bâkır bin Zeynel’âbidîn Ali bin Hüseyn bin Ali bin Ebî Talib (radıyallahü anhüm). Künyesi Ebû Bekr ve lakabı Takıyyüddîn’dir. Takıyyüddîn Hısnî diye tanınır. Havran köylerinden Hısn beldesinde doğup yetiştiği için Hısnî, seyyid olup, Hazreti Hüseyn’in soyundan olduğu için Hüseynî, sonra Dımeşk’a yerleştiği için de Dımeşkî diye nisbet edilmiştir. 752 (m. 1351) senesinde Hısn’da doğdu. 829 (m. 1426) senesi Cemâzil-âhır ayının ortalarında, bir Çarşamba gecesi Dımeşk’da vefât etti. Cenâze namazına çok kalabalık bir cemâat katıldı. Cenâze namazını kardeşinin oğlu Şemsüddîn kıldırdı. Tabutu, o zamandaki büyük zâtların omuzlarında taşındı. Dımeşk’in dışında bulunan Kubeybât’ta Kerîmüddîn Câmii’nin yanına defnedildi.
Zamanında bulunan büyük zâtların derslerine devam ederek yetişen Takıyyüddîn Hısnî ( radıyallahü anh ); Şerîşî, Zehri, İbn-ül-Câbî, Sarahdî, Şerefüddîn-i Gazzî, İbn-i Ganûm, İbn-i Mektûm, Sadrüddîn Yâsûfi, İzzeddîn Abdüsselâm el-Kudsî gibi âlimlerden ilim öğrendi.
İlim tahsîlini tamamladıktan sonra, talebelere ders okutmaya başlayan Takıyyüddîn Hısnî, dînimizin emirlerine son derece bağlı, olgun, yüksek bir velî idi. Verdiği sözü mutlaka yerine getirirdi. İlim öğretmekteki gayreti pekçok idi. Talebeleri bir araya toplayıp, onlara ders verirdi.
Dünyâ ni’metlerine düşkün olmayan, zühd sahibi bir zât idi. Her ân Allahü teâlâya yönelmiş vaziyette bulunurdu. Her hareketinin İslâmın emirlerine uygun olmasına çok dikkat ve gayret ederdi. Herkesin i’timâd ve sevgisini kazanmış idi. Devamlı olarak emri ma’rûf ve nehyi münker yapardı. Gayet mütevâzî, alçak gönüllü, ince rûhlu ve temiz kalbli bir zât idi. Talebeleriyle birlikte gezmeye çıkardı. Çok az konuşurdu. Vekar ve heybet sahibi idi. Lüzumu hâlinde kadılar ve devlet adamlarını dahî ikâz eder, onlar da onun ikâzlarını dikkate alırlardı.
Kul hakkına çok ehemmiyet verir, bilhassa talebelerini ve arkadaşlarını gözetirdi Başta aile efradı, talebeleri ve yakın akrabası olmak üzere, herkese karşı merhamet, iyilik, ikram ve ihsân sahibi, eli açık, cömert bir zât idi.
Bâb-üs-sagîr’de bir imâret yaptırmak için inşâata başladığında, herkes ona yardımcı oldu. Kısa zamanda bitirilen bu inşâat, onun zamanında ve daha sonra gelen zamanlarda bir ilim merkezi oldu.
İmâm-ül-allâme ve Sûfî-yi Ârif-i billâh diye tanınırdı ki, âlimlerin yükseği, önderi ve Allahü teâlâyı tanıyan tasavvuf büyüğü demektir.
Menkıbe ve kerâmetleri pekçoktur Takıyyüddîn Ebû Bekr el-Hısnî hazretlerinin zamanında, İslâm askeri Kıbrıs adasını fethe gitmişti. Savaş başladı. Müslüman askerler, adanın yabancısı oldukları ve adayı iyi tanımadıkları için çok zayiat veriyorlardı. Harbe katılan askerler arasında, Takıyyüddîn hazretlerinin talebelerinden birkaçı da vardı. Bu asker talebeler, bir akşam bir araya gelerek, hep birlikte hocalarından yardım istediler. Sabah olduğunda düşman askerleri ile savaşırken, hocalarını da aralarında gördüler. Askerler ile birlikte düşmana karşı saldırıyordu. Nihâyet İslâm askeri harbi kazanıp, zafer ile memleketlerine döndüler.
Takıyyüddîn hazretlerinin talebelerinden harbe katılanlar, harb esnasında gördüklerini, hocalarının zaferin kazanılmasındaki üstün gayretlerini anlattılar. Harb esnasında memlekette bulunan talebeler ise hayret edip; “Nasıl olur? Hocamız bir saat bile buradan ayrılmadı” dediler. Her iki kısım talebe de hayret ettiler. Daha sonra anladılar ki, bu hâl, hocalarının bir kerâmeti idi. Hocaları Allahü teâlânın izni ile, hem memleketinde, hem de Kıbrıs adasında harbin içinde bulunmuştu. Büyüklerden, buna benzer daha nice hâdiseler nakledilmiştir.
Rivâyet edilir ki, bir sene Dımeşk’den ba’zı kimseler hacca gitmişlerdi. Medîne-i münevvereye vardıklarında, Takıyyüddîn Hısnî’yi orada gördüler. Mekke-i mükerremeye geçtiler. Orada da gördüler. Arafat’ta vakfeye durduklarında yine onu orada gördüler. Ya’nî Takıyyüddîn Hısnî, kendileriyle birlikte bütün hac vazîfelerim eda ediyordu. Onun, kendilerinden ayrı olarak hacca gelmiş olduğunu zannettiler.
Hac dönüşünde o kimseler, Takıyyüddîn hazretlerinin talebelerine gördükleri hâli anlattılar. Onlar da, hocalarının bir gün bile Dımeşk’dan ayrılmadığını, hep yanlarında bulunduğunu söylediler. Bu hâlin de, o zâtın bir kerâmeti olduğu, Allahü teâlânın izni ile, kerâmet olarak başka başka yerlerde görüldüğü anlaşıldı. Başka senelerde de aynı hâl vâki olmuştur.
Bir defasında bir şahıs, başka bir şahsa bir miktar süt satmıştı. Sütü satın alan şahıs bir hamal tutup, sütü evine götürmesini istedi. Hamal, süt tulumunu yüklenip, müşterinin evine doğru giderken, Seyyid Takıyyüddîn yolda bu hamalı gördü. Hamalın yanına varıp, süt tulumunu aldı ve bir köşeye boşalttı. Hâdiseyi merakla seyreden müşteri ve hamal, gördükleri hâl karşısında dona kaldılar. Zîrâ boşalan sütün içinden, ölü ve zehirli bir yılan çıkmıştı. Seyyid Takıyyüddîn hazretleri, kerâmet olarak bu hâli anlamış ve bunun için sütü boşaltmıştı.
Seyyid Takıyyüddîn ( radıyallahü anh ), ziyâretine gelenlere taze hurma ikram ederdi. Hâlbuki, her mevsimde taze hurma bulunmazdı. Bu ikrama kavuşanlar, taze hurmanın nereden geldiğini bilemezler, o zâtın bir kerâmeti olduğunu anlarlardı.
Evliyâlık yolunda çok Üstün olduğu gibi, fıkıh, hadîs ve başka ilimlerde de çok derin âlim olan Takıyyüddîn hazretleri, çok talebe yetiştirmiş, bununla beraber birçok kıymetli eser de telif etmiş olup, bunlardan ba’zılarının isimleri şöyledir. Şerhu Minhâc-üt-tâlibîn lin-Nevevî, Şerhu Muhtasar-ı Ebî Şücâ’, Telhîs-ül-mühimmât, Kavâid-ül-fıkh, Şerhu Sahîh-i Müslim, Şerh-ut-Tenbîh, Şerh-ül-Esmâ-il-husnâ, Ehvâl-il-kubûr, Te’dib-ül-kavm, Seyr-üs-Sâlik, Kam’un-nüfûs, Defuş-şübeh.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild-1, sh. 375
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-1 sh. 81
3) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 188
4) Mu’cem-ül-müellifîn cild-3, sh. 74
5) Keşf-üz-zünûn sh. 203, 487, 491, 558, 1013, 1032, 1193, 1356, 1625, 1875, 1915, 2039,İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
TAKÎ FÂSÎ (Muhammed bin Ahmed)
Hadîs, târih ve Mâlikî mezhebi âlimlerinden. İsmi, Muhammed bin Ahmed bin Ali bin Muhammed bin Muhammed bin Abdürrahmân’dır. Lakabı Takıyyüddîn, künyesi Ebû Abdullah olup, Takî Fâsî adıyle meşhûrdur. Aslen Faslıdır. 755 (m. 1373) senesinde, Rebî’ul-evvel ayında Mekke’de doğdu. 832 (m. 1429) senesi Şevval ayında Mekke’de vefât etti.
Mekke’de ve Medine’de büyüdü. Kur’ân-ı kerîmi ezberledi. Âdet olduğu üzere bu ezberiyle hatimle namaz kıldı. Yine Nevevî’nin Erbe’în kitabını, Umde ve Elfiye kitaplarını ezberledi. Bu kitapları, Mekke ve Medine âlimlerinin huzûrunda okudu. Mekke ve Medine’de; Şihâbüddîn bin Nâsih, Kâdı Nûreddîn Ali İbin Ahmed, Burhâneddîn bin Ferhûn ve daha birçok âlimden ilim öğrendi. İlim tahsil etmek gayesiyle, birkaç kere Kâhireye gitti, ilk olarak 797 (m. 1394) senesinde gitmiş idi. Burada; Bülkînî, İbn-i Mülakkın, Irâkî, Heyiemî, Tenûhî ve daha başka âlimlerden ilim öğrendi. Yine aynı maksadla birkaç defa Dımeşk’a, Kudüs’e, Nablus’a, İskenderiyye’ye ve daha başka şehirlere, hattâ, Yemen’e bile gitti. Yerrfen’e ilk olarak 805 (m. 1402) senesinde gitmişti. Orada; Abdürrahmân bin Haydar, Şihâbüddîn Ahmed bin Muhammed Dımeşkî ve diğer âlimlerden ilim öğrendi. Irâkî, Cemâleddîn bin Zahîr’den ve Şihâbüddîn bin Hacî’den hadîs ilmi öğrendi. Bu âlimler, ders okutmak için ona icâzet (diploma) verdiler. Fıkıh ilmini; Şerîf Abdürrahmân bin Ebü’l-Hayr Hasenî, Tâceddîn Behrâm ve Zeynüddîn Halef’den öğrendi. Bu âlimler de, fıkıh ilmi okutmak ve fetvâ verme husûsunda ona icâzet verdiler. Burhâneddîn Ebnâsî ve Şemseddîn Kalyûbî’den usûl-i fıkıh ve nahiv dersleri aldı. Takî Fâsî’nin derslerini dinlediği ve icâzet aldığı hocalarının sayısı beşyüz adede uluşmaktadır.
Daha çok hadîs ilmiyle meşgûl oldu. Çok kitap yazdı ve talebe yetiştirdi. İnsanlar ondan çok istifâde ettiler ve hadîs-i şerîf öğrendiler. Fetvâlar verir, müşküleri hallederdi. Mekke, Medine, Kâhire, Dımeşk ve Yemen’de hadîs-i şerîf rivâyet etti ve eserlerini okuttu. Âlimler bile ondan hadîs-i şerîf öğrendiler. Hadîs, siyer ve târih ilimlerinde yed-i tûlâ sahibi idi. Ya’nî çok büyük âlim idi. Hâfızası çok kuvvetli idi. Fıkıh ve fıkıh usûlünü de iyi bilirdi.
İbn-i Hacer, “İnbâ” isimli eserinde, Takî Fâsî hakkında şöyle der: “Latîf, güzel ahlâklı, dînî ve dünyevî işleri iyi bilen bir zât idi. Çok fazla bilgi sahibi ve zekî idi. Herkesle iyi geçinir ve çok tatlı konuşurdu. Tatlı ve hoş sözleriyle insanların gönüllerini hoş ederdi. Mısır, Şam, Yemen ve diğer yerlerde ilim öğrenirken, beraber çok arkadaşlığımız oldu. Onu sever ve hürmet ederdim, ölümüne çok üzüldüm. Vefât ettiğinde, talebeleri arasında onun yerini tutacak seviyede bir âlim yok gibi idi.”
Mekke-i mükerremede, Mâlikî kadılığı vazîfesinde bulundu. Büyük ve küçük birçok eser yazdı. Bunlardan ba’zıları şunlardır: 1-Ikd-üs-Semîn fî târîh-il-beled-il-emîn: Mekke ve Medine tarihini anlatan bu eser, 8 cilddir. 2-Şifâ-ül-garâm bi ahbâr-il-beled-il-harâm, 3-Tuhfet-ül-kirâm bi ahbâr-il-beled il-harâm: önceki eserin özetidir. 4-Muhtasaru tahsîl-il-merâm, 5-El-Muknî min ahbâr-il-mülûk vel-hulefâ, 6-Zeylü kitâb-in-nübelâ liz-Zehebî, 7-Muhtasaru hayât-il-hayavân lid-Demîrî, 8-Sumt-ül-Cevâhir-il-fâhir. Bu eser bir cild olup, Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) hayâtını anlatmaktadır.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-8, sh. 300
2) El-A’lâm cild-5, sh. 331
3) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-7, sh. 18-20
4) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 199
5) Neyl-ül-İbtihâc sh. 304
6) İnbâ-ül-gumr cild-3, sh. 429İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
TÂZÎ (İbrâhim bin Muhammed)
Endülüs’de yetişen İslâm âlimlerinden ve evliyânın büyüklerinden. İsmi, İbrâhim bin Muhammed bin Ali et-Tâzî olup, künyesi Ebû Sâlim ve Ebû İshâk’dır. Endülüs’te Magrib-i Aksâ’da bulunan Taze şehrinde doğdu. Doğum yerine nisbetle Tâzî diye meşhûr oldu. Orada yetişti. Daha sonra yine Endülüs’de Magrib ile Tilmsân arasında bulunan Vehrân beldesinde yerleşti. 866 (m. 1461) senesinde Şa’bân ayının dokuzunda Pazar günü Tâze’de vefât etti.
İlim tahsiline, Kur’ân-ı kerîm ve kırâat dersi almakla başlayan Ebû Sâlim et-Tâzî, ilk olarak zamanının âlim ve evliyâsından olan Ebû Zekeriyyâ Yahyâ el-Vâzil’den okudu. Bu zât, Târî’ye husûsî iltifât gösterirdi. Tâzî ile birlikte okumaya gelen çocuklara, Tâzî’yi işâret eder “Bu sizin en efendi, üstün ve sâlih olanınızdır” diyerek, onun hâlini bildirirdi. Büyüklük hâlleri, daha küçük yaşta kendisinde belli olan Tâzî, hocası ve ailesi tarafından büyük bir ihtimâm ve dikkatle yetiştirildi. Vehrân’a yerleştikten sonra, orada buluzıan âlimlerin derslerine devam edip, ilmini ilerletti. Tasavvuf yolunda; Şerefüddîn-i Dâ’î’den ve hocalarının silsilesi Ebû Midyen Magribî’ye, ulaşan Sâlih bin Muhammed ez-zevâvî’den feyz aldı. Ayrıca; Ebû Abdullah Muhammed bin Ömer el-Hevârî’den ve Mekke-i mükerremede Takıyyüddîn Şerîf Muhammed bin Ahmed, el-Hasenî el-Fâsî’den, Medîne-i münevverede Ebü’l-Feth bin Ebî Bekr el-Kuresî ve başka âlimlerden, Tûnus’da Şeyh-ul-İslâm Abdullah el-Abdûsî’den, (Ta’rîf-ül-halef kitabında, bu zâtın Abdullah el-Abdûsî degü, Abdülazîz el-Abdûsî olmasının daha kuvvetli ihtimâl olduğu, Abdülazîz el-Abdûsî’nin o vakitlerde Tûnus’da bulunduğu, Abdullah el-Abdûsî’nin ise Abdülazîz’in kardeşinin oğlu olduğu, devamlı olarak Fâs’da bulunduğu ve Tunus’a geldiğinin tesbit edilemediği bildirilmektedir.) Tilmsân’da Hafîd İbni Merzûk’dan ve daha birçok âlimden ilim öğrendi. Zamanında bulunan Ehl-i sünnet âlimlerinin ve evliyânın büyüklerinden oldu.
Hâfız Tenesî, İmâm-ı Senûsî, Ali Tâlûtî ve tasavvuf büyüklerinden Ahmed-i Zerrûk hazretleri, Tâzî hazretlerinin yetiştirdiği âlimlerdendir.
Hadîs, fıkıh, kırâat gibi ilimler ile birlikte, Arab dili ve edebiyatına vâkıf olmakta da çok yüksek olan Ebû Sâlim Tâzî hazretleri, âlimlerin İmâmı, söz ve şiir söyleyenlerin en beliğ olanı, zühd ve vera’ sahiplerinin önde geleni olup veli, sâlih, ârif ve âbid bir zât idi. Şâirliği de çok kuvvetli idi. Resûlullah efendimizi ( aleyhisselâm ) medheden çok güzel kasideler yazmıştır. Allahü teâlânın sâlih kullarından idi. Kur’ânı kerîm ilimlerinde İmâm derecesinde yüksek idi. Lisan (dil) ilminde öncü, hadîs ilminde hafız, fıkıh ilminin usûl ve fürû’unda söz sahibi idi. Akâid ilminde derin âlim idi. Müslümanların imâmı idi. Âlimlerin yüksek ilimlerini, evliyânın üstün hâllerini kendisinde toplamış idi.
Aklının kemâlinde, hilminin (yumuşaklığının) yüksekliğinde, ilminin çokluğunda, güzel ahlâkı ile ulaştığı derecelerin üstünlüğünde, herkesle iyi geçinmekte, akran ve emsalinin hepsinden üstün idi. Allahü teâlânın izni ile kerâmet olarak, insanların hâllerine vâkıf olurdu, insanların haklarına çok riâyet ederdi. Sâdece akıl ve ilimdeki üstünlüğünün darb-ı mesel hâline gelmiş olması, onun büyüklüğünü, üstünlüğünü göstermesi bakımından kâfidir.
Her tarafta meşhûr olan Tâzî hazretlerinin ilmi ve faziletleri günümüze kadar anlatılmaktadır. O zamanda ve daha sonra, büyüklüğü öyle tanındı ki, bir kimse başka bir kimsenin iyiliği hakkında fevkalâde mübalağa yapmak istese; “O, sanki İbrâhim Tâzî hazretlerine benziyor” derdi. Yine bir kimse bir mes’eleden dolayı sabredemeyip kızgınlıkla dolarsa, başkaları ona; “Keşke bu duruma sabretmek husûsunda, büyüğümüz İbrâhim Tâzî gibi olsaydın. Eğer onun gibi olsaydın, hiç kızmaz, bu hâle sabrederdin” derlerdi.
İbrâhim Tâzî hazretleri, insanlara hiç sıkıntı vermediği gibi, onlardan gelen sıkıntı ve eziyetlere de çok sabreder, hiç karşılık vermezdi. Başkaları onun bu hâllerini gördükçe; “Biz olsak bu hâle kat’iyyen sabredemeyiz” diyerek, onun hâline gıbta ederlerdi.
Tâzî ( radıyallahü anh ), Allahü teâlânın rızâsı için insanlara iyilik eder, Onlara da, iyilik etmelerini, başkalarına faydalı olmalarını tavsiye ederdi.
İnsanları idâre etmekte, yüzlerine gülmekte, onlara iyi muâmelede bulunmakta çok yüksek idi. Herkese açılmış, yayılmış olan iyilikleri ve güzel hâlleri ile insanların gönlünde taht kurmuş idi.
Basiret gözü ile insanların hâllerini anlar, herkese kabiliyet ve istida dına göre konuşurdu. Onları Allahü teâlânın yoluna da’vet eder, Ehl-i sünnet âlimlerinin bildirdikleri şekilde i’tikâdlarını düzeltmeleri, Allahü teâlâya çok ibâdet ve tâat etmeleri ve O’nu çok zikretmeleri için nasihat ederdi.
Ebû Abdullah bin Sa’d, “En-Necm-üs-Sâkıb” isimli eserinde diyor ki: “İbrâhim Tâzî’nin ( radıyallahü anh ) Mekke-i mükerremede mücavir olarak kaldığı günlerde, kendisinden hadîs okudum. Buhârî ve başka hadîs kitaplarındaki hadîs-i şerîfleri okumaya başladığı zaman, okuyuşundaki güzellik ve ifâdesinin pürüzsüz olmasındaki tatlılık sebebiyle, insanlar onu dinlemek üzere etrâfında toplanırlardı. Kur’ân-ı kerîmi tilâvetindeki (okumasındaki) güzellik ve ahlâkının çok iyi olmasındaki tatlılık ve şirinlik sebebiyle, herkesin ısrar etmesi üzerine, o sene Ramazân-ı şerîfde Mescid-i Haram’da teravih namazını o kıldırdı.
Kalsâdî, “Fihrist”inde diyor ki: “Vehân” beldesinde, Ebû Abdullah Muhammed bin Ömer el-Hevârî’nin halîfesi mübârek büyüğümüz İbrâhim Tâzî ile bir müddet beraber kaldım. Hep hocasının sözlerini söylemeğe, kendisinden birşey söylememeğe çok dikkat ve ihtimâm gösterirdi. Şu söz, onun hocasından naklettiği kıymetli sözlerindendir “Âlime düşmanlık etme! Câhil ile fazla samimî olma! Ahmak ile de arkadaşlık yapma!”
İbrâhim bin Muhammed Tâzî hazretleri, şu ma’nâlarda şiirler söylemiştir: “Dünyâ ve onun süsleri hiçbir şey değildir. Dünyânın günleri sâdece emânettir. Dünyâyı tercih eden, emânet olan günleri gafletle geçiren kimseye akıllı denmez. Sermâyesini helak olacak olan şeye yatıran kimseye yazıklar olsun. Allahü teâlânın muhabbeti ve bütün işlerini Allahü teâlânın rızâsına uygun yapmak gayreti, şereflerin en büyüğüdür.
Vekar ile ahlâklanmayı unutma. Kötü işlere bulaşmayı bırakıp, her ân Allahü teâlâyı an ve O’nu hatırından çıkarma ki, bu hâl her yaranın ilâcıdır. Susuzluk için saf sudan daha fâidelidir.
Ey kardeşim! Kimin takvâdan nasîbi varsa ve dünyâya düşkün değil ise; kerâmete, çok iyiliklere saadet ve hakîkî zenginliğe kavuşur. Öyle ise, dünyâ sevgisinden vazgeç. Dünyâya düşkün olmak, bütün günahların başıdır. Ona aldanma. Onun malı, mülkü, lezzetleri, görünüşleri hep aldatıcı, geçici ve yalancıdır. Sonunda yok olmak üzere hazırlanmıştır. Dünyâ hayâtı; oyun, eğlence ve süsten ibârettir. Dünyâ seni aldatmasın. Dünyâ, zâlim ve hîlekârdır. Bu gün senin olduğunu sandığın malların, yarın başkasının olduğunu görürsün.
İhlâslı birisi nasihat verirse kulak ver. Onu dinle ve onunla amel et. Böyle kimsenin nasihati, seni Rabbin rızâsına yaklaştırır. Allahü teâlâ bir kulundan râzı olursa, onu fadl ve lütfu ile, ebedî olarak kalmak üzere, sevinç ve saadet yeri olan Cennete koyar.
İnsan için, zamanın şartlarını ve hâlini çok iyi bilen, yüksek ilim ve yüksek hâl sahibi bir büyüğe uyması büyük bir ganîmettir. Böyle bir zâtı tanıyıp ona tâbi olmak, hizmetinde bulunmak, maksûduna ermek istiyen kimse için, te’sîri fevkalâde olan, kıymetli ve kuvvetli bir ilâç, bir kimyadır.
Dünyâ ve âhırette kurtuluş, âlemlerin Rabbi olan Allahü teâlâyı sevmek ve O’nu hatırdan çıkarmamakla mümkündür. Allahü teâlâyı anmak, kalbe, rûha ve dile hayat verir. Kişinin amellerinin en üstünü, Allahü teâlâyı anmaktır. O’nu anmak, en sağlam iptir. Buna sarılanlar, sıkıntılardan kurtulup rahata kavuşmuşlardır.
Emelim, gayem, muradım odur ki,
Herşeyi yaratan yüce Rabbimden;
Bütün günahlarımı affeylesin
Ve dâima, hep râzı olsun benden.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Ta’rîf-ül-hâlef cild-2, sh. 11
2) El-Bustân sh. 58
3) Zeyl-ül-ibtihâc sh. 54İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
TİLMSÂNÎ
Fıkıh ve hadîs âlimi. İsmi, Muhammed bin Abbâs bin Muhammed bin Îsâ el-Abbâdî olup, künyesi Ebû Abdullah’tır. Doğum târihi bilinmemektedir. 871 (m. 1467) senesi Zilhicce ayının onsekizinde, Beyrut’un yakınlarında bulunan Abbâd köyünde, tâ’ûndan vefât etti ve oraya defnedildi.
Tilmsânî; İmâm İbn-i Merzûk el-Hafûd, Kâsım el-Ukbânî ve birçok âlimden ilim tahsil etti. Kendisinden ise; el-Mâgûnî et-Tenisî. El-Kefif İbni Merzûk, es-Sünûsî, el-Venşerîsî, İbn-i Sa’d ve birçok âlim ilim öğrenip hadîs-i şerîf rivâyet ettiler.
Birçok âlim Tilmsânî’yi medhetmiştir. Kalsâdî, şöyle demiştir: “Tilmsânî; İmâm, fakîh ve muhtelif ilimlerde mütehassıs bir zât idi.” Talebesi Mazuru de, hocası hakkında şöyle demektedir: “Bizim hocamız, İmâm, hafız, muhtelif ilimlerde mütehassıs olan Ebû Abdullah İbni Abbâs’tır.”
El-Hatîb İbn-i Merzûk, onun hakkında; “Tilmsânî, bize faydası çok dokunan bir zât idi. O, mutlak âlim, meşhûr büyük İmâm Ebû Abdullah İbni Abbâs’tır” demektedir.
İbn-i Gâzî, Fihrist’inde, hocası el-Veryâclî’nin hayatını anlatırken şöyle demektedir: “Hocalarımdan birisi de, muhakkik âlim Ebû Abdullah İbni Abbâs’tır. Onun yanında “Şerh-it-teshîl” ve diğer ba’zı şeyleri okudum. Ba’zı fıkhî mes’eleleri öğrendim. Onun, ilimlerle dolu olduğunu gördüm.”
Şeyh Zerrûk da onun hakkında; “O, Tilmsân’da zamanındaki hocalarının hocasıdır” demektedir.
Tilmsânî, çeşitli konulara dâir birçok eser yazmıştır. Bu eserlerden ba’zıları şunlardır: 1- Şerhu Lâmiyyet-il-ef âl fit-Tasrîf, 2- El-Urvet-ül-Vüskâ fî Tenzîh-il-enbiyâ an firyet-il-ilka, 3-Şerhu Cümel-il-Hûncî, 4- Tahkîk-ül-makâl ve Teshîl-ül-menâl fî şerhi Lâmiyyet il-ef’âl.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-10, sh. 121
2) El-Bustân sh. 223
3) Neyl-ül-ibtihâc sh. 318
4) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-7, sh. 278
5) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 205
6) Keşf-üz-zünûn cild-1, sh. 1536İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
TÎMÛR HÂN
Âlim ve evliyâ dostu, cihangir, dünyânın en büyük hükümdârlarından, aklî ve naklî ilimlerde âlim. Aslen Moğol ırkındandır. Dedelerinden biri, meşhûr Moğol hükümdârı Cengiz’in dedelerinden biri ile kardeştir. Babası, Taşkend ve çevresinde hükümrân olan Moğol Barlas aşireti reîslerinden Emîr Turagay, annesi Tekine Hâtun’dur. 736 (m. 1336) yılında Türkistan’da Şehr-i Sebz (Keş) yakınlarında Hoca Ilgar köyünde doğdu. Gürgân, Bahâdır, Emîr, Emîr-ül-Kebîr, Kutbüddîn ve Sahib Kıran lakabları verildi. Cengiz soyundan bir prensesle evlenip, Küreken (Dâmâd) ünvanını aldı. Bir savaşta, bir ayağı topal ve bir eli çolak kaldı. 770 (m. 1368) senesinde Belh Emîri oldu. Otuzbeş sene hükümdârlıktan sonra, 807 (m. 1405) senesinde Otrar şehrinde vefât etti. Semerkand’da defnedildi.
Tîmûr Hân’ın babası Emîr Turugay, zamanı evliyâsının en büyüğü olan Seyyîd Emîr Külâl hazretlerinin talebesi, temiz, afif, sâlih bir müslüman idi. Cengiz Hân’ın kumandanlarından olan Tîmûr Hân’ın dedelerinden Karaçay Noyan, Cengiz Hân’ın oğlu Çağatay’ın yanında Türkistan’a gelmişti. Çocukları da Çağatay’ın devletine hizmet etmişler, hattâ emirlerine başkanlık etmişler, müslümanlıkla da şereflenmişlerdi. Emîr Turagay da, Çağatay Hânlığı’na hükmeden, hânı tahttan indirip tahta çıkaran emirler arasındaydı. Emîr Turagay, âlimleri ve Allah dostlarını çok sever, onların hizmetinde ve sohbetinde bulunmayı çok isterdi. Fırsat buldukça, Seyyîd Emîr Külâl hazretlerini ziyâret edip, ilim ve feyzinden istifâde ederdi. Oğlu Timur’a da, âlim ve sâlihlerle beraber olmasını, Allah dostlarını üzmemesini nasihat ederdi. Tîmûr Hân’a aklî ve naklî ilimleri ve kumandanlık bilgilerini, ehil hocaların elinden öğretti. Şeyh Şemseddîn Gülâl’i, Tîmûr Hân’a hoca ta’yin etti. Tîmûr Hân, babasının vefât etmesi ve emirler arasında geçimsizlikler ve memlekette anarşinin hâkim olması üzerine siyâsete karıştı. Dost ve düşmanını çok iyi seçen ve kuvvetli bir siyâset ta’kib eden Tîmûr Hân, birkaç kişilik bir aile çevresinden meydana gelen kuvvetlerini kısa zamanda çoğaltıp, birçok sıkıntılar çektikten sonra Belh emîri oldu.
Tîmûr Hân, Belh emîri olduktan sonra, hocası Şeyh Şemseddîn Gülâl’le beraber, Seyyîd Emîr Külâl hazretlerini ziyârete gittiler. Giderken, yolda yanında bir koyun götürmekte olan bir adama rastladılar. O da Emîr Külâl’i ziyârete gidiyordu. Beraberce, ikâmet ettiği köye vardılar. Fakat Emîr Külâl’in evini soracak hiçbir kimse bulamadılar. Onlar araştırırken, birden karşılarına biri çıkıverdi. Onları eve götürdü. Emîr Külâl hazretlerinin evine varınca, kendilerine yol göstermek için karşılarına çıkan ve eve götüren kimsenin Emîr Külâl olduğunu öğrendiler. Onun ellerine sarılıp; “Efendim affediniz, dışarıda karşılaştığımızda sizin Emîr Külâl hazretleri olduğunuzu anlıyamamıştık” dediler.
Emîr Külâl ( radıyallahü anh ); “Garîb ve kimsesiz bir Allah dostunu ziyâret için yola çıkan kimse, yolunu şaşırmaz, hatâ etmez” dedi. Yanlarında gelen kimse, koyunu bırakınca, hayvan birdenbire kaçmaya başladı. Adam da peşinden koşarken, Emîr Külâl hazretleri; “Kendini yorma, otur, O, şimdi kendisi geri gelir” dedi. Sonra gelen misâfirlerle cemâat olup namaz kıldılar. Namazdan sonra oturmuşlardı ki, kaçan koyun gelip, yanlarında bir yerde durdu. Bundan sonra Emîr Külâl; “Ey Şeyh Şemseddîn! Bir kimse Allahü teâlâya yönelir, onun rızâsını ararsa, Allahü teâlâ, onun her işini böyle rast getirir. O, rızâsını anyan kuluna kâfidir” buyurdu. Bu hâdiseyi görüp hayran olan Şeyh Şemseddîn ve Emîr Tîmûr, Emîr Külâl hazretlerine tam bir bağlılık ile bağlanıp, kendilerine himmet etmesini istediler. Emîr Külâl de, onları ma’nevî evlâtlığa kabûl ettiğini söyleyip, teveccüh etti. Emîr Timur’un yetiştirilmesini Şeyh Şemseddîn’e havale etti. O da Emîr Timur’un yetişmesinde titizlik gösterip, ona daha çok ihtimâm gösterdi.
Çok mütevâzî ve dervişane bir yaşayışı olan Tîmûr Hân, birgün, adamları ile birlikte yeşillik biryerde oturmuş, âlimlerin üstünlüklerinden ve velîlerin kerâmetlerinden konuşuyorlardı. O sırada biraz ötelerinden bir topluluğun geçtiğini gördüler. Tîmûr Hân soruşturup, o geçenlerin, Emîr Külâl hazretleri ve talebeleri olduğunu öğrendi. Hemen kalkıp, bizzat kendisi koştu. Edeble, o büyük velinin huzûruna vardı: “Efendim, himmet edip, meclisimizi şereflendirseniz, biz de sohbet ve nasihatlerinizden istifâde etsek” diye yalvardı. Bunun üzerine Emîr Külâl buyurdu ki: “Dervişlerin sözleri gizli olur. Bu bizim vazîfemiz değildir. Büyüklerin rûhâniyetinden bir işâret olmadıkça, birşey söylemeyiz. Hiçbir zaman kendinden bir söz söyleme ve gâfil olma. Görüyorum ki, senin başına mühim bir iş çıkacak ve bunda muvaffak olacaksın” buyurdu Sonra yola devam ettiler. Evine varınca, zaviyesinde bir müddet durup, yatsı namazı vaktinde dışarı çıktı. Cemâatle birlikte yatsı namazı kıldı. Namazdan sonra bir müddet oturup, büyüklerin rûhâniyetine teveccüh etti. Sonra hemen, talebelerinden Şeyh Mensûr’u yanına çağırdı. Talebe, huzûruna gelince, ona dedi ki: “Hiç durma, sür’atle Emîr Timur’a git söyle, derhâl Harezm tarafına harakete geçsin. Eğer oturuyorsa hemen kalksın, ayakta ise harekete geçsin, hiç durmasın. Çünkü velîlerin “rûhâniyetleri, onun ve oğlunun bütün memlekete baştan başa hâkim olacağını bildirdi. Harezm’i alınca, Semerkand’a hareket etsin.” Haberi götüren Şeyh Mensûr, sür’atle Tîmûr Hân’ın bulunduğu yere gitti. Tîmûr Hân’ı ayakta bekler hâlde buldu. Haberi aynen iletti. Tîmûr Hân, bu haberi alır almaz hiç durmadı, hemen ordusunu harekete geçirdi. O harekete geçip, gideceği yolun yarısına vardığı sırada, düşmanları Tîmûr Hân’ın çadırına hücum ettiler. Fakat o, çoktan yola çıkmış bulunuyordu. Tîmûr Hân, Harezm’e yürüyüp, orayı aldı. Sonra Semerkand’a yürüdü. Orayı da fethetti. Böylece her gün yeni bir zafere ulaşıp, hep muzaffer oldu ve işleri dâima iyi gitti.
Tîmûr Hân Semerkand’a yerleşince, Buhârâ’ya gitmeyi arzu etti. Bu sebeple Emîr Külâl hazretlerine haber gönderip; “Bizim Buhârâ’ya gelmemize müsâade ederler mi? Şayet izin verilmezse, kendilerinin Semerkand’a teşrîf etmelerini arzu ediyoruz, nasıl buyururlarsa öyle yapalım” dedi. Tîmûr Hân’ın bu arzusu üzerine, Emîr Külâl hazretleri; ne gelmesini, ne gitmeyi kabûl edemeyeceğini ve kendilerine duâ etmekte olduğunu söyledi. Bunları bildirmek ve Tîmûr Hân’la görüşmek üzere, oğlu Emîr Ömer’i vazîfelendirdi. Oğlunu gönderirken şöyle dedi: “Ey oğlum! Emîr Timur’a söyle! Eğer Allahü teâlânın râzı olduğu yolda yürümek istiyorsa, takvâdan ve adâletten asla ayrılmasın. Bunları kendisine şiar edinsin ki, kıyâmet günü kurtulabilsin! Yine şöyle ki, biz ve talebelerimiz, her zaman ona duâ etmekteyiz. Eğer dünyâya meyl ederse, bu duâların fâidesine kavuşamaz.” Emîr Külâl hazretlerinin oğlu Emîr Ömer, Semerkand’a gidip, Tîmûr Hân ile görüştü. Babasının söylediği şeyleri aynen bildirdi. Birkaç gün sonra da, Buhârâ’ya dönmek üzere Tîmûr Hân’dan müsâade istedi. Ayrılırken, Tîmûr Hân ona; “Buhârâ ve çevresini sizin emrinize bırakayım, ne olur kabûl edin” dedi: Emîr Ömer; “Buna izin yok” dedi. Bunun üzerine Tîmûr Hân; “Öyleyse Buhârâ şehrini Emîr Külâl hazretlerine bağışlıyayım” deyince, Emîr Ömer yine; “Buna izin yok” dedi. Tîmûr Hân; “Hiç olmazsa Buhârâ yakınında ikâmet etmekte olduğunuz köyü size bağışlıyayım” diyerek, çok ısrarda bulundu. Emîr Ömer şöyle dedi: Babam, sizin için şöyle buyurdu: “Eğer, Allah adamı olan büyüklerin kalbinde bir yer kazanmak istiyorsa; takvâdan ve adâletten ayrılmasın. Kıyâmet günü Allahü teâlânın rahmetine kavuşmak bununla olur.”
Tîmûr Hân, Emîr Külâl hazretlerinin nasihatlerini can kulağı ile dinleyip, takvâ ve adâletten ayrılmayacağına, dâima her işinde Allahü teâlânın rızâsını gözeteceğine söz verdi.
Yedi senede Irak’ın kuzey ve güneyini zaptetti. Bağdad’a, müslümanların coşkun sevgi gösterileri ile girdi. Önceleri halk, Moğol korkusundan çok üzülüyordu. Tîmûr Hân’ı da, önceki Moğollar gibi çapulcu ve zâlim zannediyorlardı. Tîmûr Hân’ın sâlih bir müslüman, âlim ve evliyâ dostu olduğunu görünce, kısa zamanda herkes onu sevdi. Âlimler çevresinde toplandı.
Devrin büyükleri onun sarayında bir araya geldi. Kâdı Adûdüddîn Îcî’nin talebesi Sa’deddîn Teftâzânî ve Seyyîd Şerîf Cürcânî gibi büyükler, ondan himâye gördüler. Zâlim Moğol hükümdârı Hülâgu tarafından yakılarak ortadan kaldırılan İslâm kitapları ve öldürülen âlimler ile duraklama gösteren din bilgilerini yeniden canlandırıp yaydılar. Emîr Külâl hazretlerinin talebelerinden Şâh-ı Nakşibend Behâeddîn-i Buhârî ( radıyallahü anh ) yetişip, feyziyle âlemi aydınlattı.
Timur Hân, İslâm ülkeleri arasında birliği te’min edip, ehl-i küfrü yerle bir etmek, Allahü teâlânın dînini yaymak niyetiyle, müslüman memleketlerin hükümdârlarına mektûplar yazıp, kendisine itaat etmelerini istedi. Hattâ bir kısmına para ve hediyeler de gönderdi. Kendisini Moğol devletinin vârisi olarak görüyor ve Moğolların hâkim olduğu yerlerde hâkimiyet iddia ediyordu. 791 (m. 1389) senesine kadar, İran ve Gürcistan’a seferler yaptı. Moğol prensi Toktamış’ı destekleyip, Altınordu devletine hükümdâr yaptı. Toktamış, ihânet edip, Timur’un topraklarına saldırınca, 792 (m. 1390) ve 793 (m. 1391) yıllarında Altınordu üzerine iki sefer düzenleyen Tîmûr Hân, İtil ırmağının doğusuna kadar olan yerlere sahip oldu. 802 (m. 1399)’de Hindistan üzerine bir sefer yapıp, Kuzey Hindistan’ı aldı.
İlme, âlimlere ve Allah dostlarına çok kıymet veren, onların ölüsüne ve dirisine hürmet gösteren, o büyüklerin talebelerine hizmetle şereflenen Tîmûr Hân, İslâmiyeti yıkmak, müslümanları doğru yoldan saptırmak istiyenlere karşı şiddetle muâmele etti. Yahudi olduğunu gizleyip, kendi sapık fikirlerini İslâmiyet diye yaymağa kalkışan, haramlara helâl deyip, kendini tanrı ilân etme cür’etini gösteren Fadlullah-i Hurûfi adındaki sapığı öldürten Tîmûr Hân, oğlu Mirânşâh’a verdiği emir üzerine, bütün Hurûfi tekkelerini ortadan kaldırdı. Hurûfi sapıklarının merkezi hâline gelen Esterâbâd şehrini tamamen dağıttı. Tîmûr Hân’ın 796 (m. 1393) yılında gerçekleştirdiği bu hayırlı hareket, Ehl-i sünnet müslümanlar arasında memnuniyetle karşılandı. Din, ırz ve namus düşmanı olan hurûfileri ortadan kaldırdığı için, bütün müslümanlar Tîmûr Hân’a duâlar ettiler. Anadolu’dan ba’zı şikâyetler geldi. Sultan Yıldırım Bâyezid’in ortadan kaldırdığı beyliklerin beyleri, Osmanlı sultânını Timur Hân’a şikayet ettiler. Hakkında olmadık şeyler söylediler. Timur Hân’ın önünden kaçan ba’zı beyler de gelip, Yıldırım Bâyezîd’e Timur’u kötülediler. İki müslüman-Türk hükümdârının arasını açtılar. Bunun üzerine Timur Hân, Anadolu’ya geldi ve Ankara yakınlarında Çubuk ovasında yapılan savaşta Osmanlı ordusunu yendi 805 (m. 1402). Yıldırım Bâyezîd Hân’ı da esîr etti. Ona çok iyi muâmele etti. Ancak Osmanlı Sultânı Yıldırım Bâyezîd Hân, hastalanarak Akşehir’de vefât etti. Tîmûr Hân da, Anadolu’ yu eski sahiplerine havale edip, mümtaz âlimleri yanına alarak ülkesine döndü. Anadolu’da kendisine mukavemet edenlerden aldığı esîrleri, Safiyyüddîn Erdebîlî hazretlerinin torunu ve halifesi Alâeddîn Ali’nin şefaatiyle serbest bıraktı. Otuzbeş senelik hükümdârlığı neticesinde Çin’e ve Dehlî’ye kadar bütün Asya’yı, Irak ve Suriye’yi, İzmir’e kadar Anadolu’yu, aldı. Bütün hazırlıklarını yapıp, ikiyüzbin kişilik bir ordu ile Çin seferine çıktı. Otrar’a vardığı sırada hastalanıp, onsekiz gün sonra vefât etti. Onun ölümünden haberdâr olan bir Allah dostu; “Tîmûr öldü. Îmânı da birlikte götürdü” buyurdu. Bütün müslümanların arzu ettiği “Îmânla göçmek” ni’metine Timur Hân kavuşmuştu.
İlim sahibi olan, ilim sahiplerini çok seven Tîmûr Hân, fethettiği ülkelerden getirdiği âlimlere memleketinde çeşitli imkânlar sağladı, birçok medreseler yaptırdı. Başşehri olan Semerkand’ı yeniden i’mâr etti. San’at eserleri ile süsledi. Kendi yazdığı kânunlar ve tüzüklerle devletinde düzeni sağladı. Kendi târihini kendi yazdı. Çağatay lehçesinde yazdığı bu eserler, daha sonraları Farsçaya ve Avrupa dillerine tercüme edildi. Tîmûr Hân’ın, âdil, dindar, temiz bir müslüman olduğu herkes tarafından anlaşılıp öğrenildi. Ancak Osmanlı tarihçileri, Yıldırım Bâyezîd Hân’la yaptığı savaştan dolayı Tîmûr Hân’ı haksız olarak kötülemektedirler.
Tîmûr Hân, âlimleri devamlı meclisinde bulundurur, onların sohbetlerinden uzak kalmazdı. Seyyîdlere çok hürmet eder, evliyânın türbelerini ziyâret ederdi. Türkistan’ın büyük evliyâsı Ahmed Yesevî hazretlerinin Yesi’deki kabri üzerine bir türbe yaptırdı. Behâeddîn Buhârî hazretlerinin dergâhına büyük hürmet gösterir, tozlarını yüzüne gözüne sürerdi. Bu husûsta, ikinci bin yılın yenileyicisi İmâm-ı Rabbânî Ahmed Farûkî Serhendî hazretleri bir talebesine yazdığı mektûbunda (ikinci cild doksanikinci mektûb) şöyle buyurdu: “İdârecilerin kıymet verdikleri zamanlarda, İslâmiyet parlamış, âlimlerin yüksekleri, evliyânın büyükleri, herkesten sevgi ve saygı görmüştü. Devletten aldıkları kuvvetle, dînin yayılmasına çalışmışlardı, işittiğime göre, Sâhib Kıran Emîr Timur (aleyhirrahme), Buhârâ caddesinden geçerken, uzakta, birçok kimsenin halı silktiklerini görüp, merakla sormuş. Hâce Muhammed Behâeddîn-i Buhârî (kuddise sirruh) hânekâhı halıları olduğunu anlayınca, İslâmiyete olan sevgi ve saygısının çokluğundan, oraya yaklaşıp, halıların tozları içinde durmuş, misk ve anber sürünür gibi hânekâhın tozlarını yüzüne gözüne sürerek, Allah yolunda olanların feyz ve bereketleri ile şereflenmek istemiştir. Allahü teâlâya yakın olanlara karşı gösterdiği sevgi ve saygı sayesinde, îmânla gittiği umulur. İşittiğimize göre, Timur’un ölüm haberi duyulunca, o zamanda bulunan evliyâdan birisi (kuddise sirruh); (Timur öldü, îmânı da birlikte götürdü) buyurmuştur.”
Tîmûr Hân’ın vefâtından sonra, oğulları ve torunları, devlete hâkim oldular. Birlik te’min edemeyip, devleti parçaladılar. Tîmûr Hân’ın oğlu Şahrûh, birliği nisbeten te’min etti. Şahrûh’tan sonra yerine oğlu Uluğ Bey geçti. Devlet yüz sene ancak devam edebildi. Tîmûr Hân’ın diğer oğlu Mirânşâh’ın torunlarından Bâbür Şah, Hindistan’a hâkim olup, Gürgâniye Devleti’ni kurdu. Dedesinin başlattığı hizmeti devam ettirdi. Müslümanların hâmisi durumunda olan Osmanlı Devleti, M. Reşîd Paşa ve yandaşlarının vâsıtası ile 1270 (m. 1853) yılında Rusya ile harbe sokuldu. Bu harbi, Hindistan’da yapacağı mezâlimi kolaylaştırmak için İngilizler plânlamış ve uşakları M. Reşîd Paşa’yı bu işte maşa olarak kullanmışlardı. Osmanlı askeri, Rusya karşısında ölüm-kalım mücâdelesi veriyordu. Bu sırada Bâbür’ün torunlarından Bahâdır Şah, Gürgâniye Devletinin hûkümdârı idi. 1274 (m. 1857) yılında, İslâmiyetin ve müslümanların en büyük düşmanı olan İngilizler, Osmanlı Devleti’nin Rus savaşında yıpranmasından istifâde ederek, Hindistan’ı işgal ettiler. Bahâdır Şah ve çocuklarını, dedelerinden birinin türbesine götürdüler. Üç oğlu, bir İngiliz papazı tarafından baba ve annesinin ve ailenin diğer fertlerinin gözü önünde soyulup, tabanca ile öldürüldü. Çıplak hâlde cesetleri meydanlara asılıp, teşhir edildi. Hindistan’da Hıristiyanlığı yayamadıklarının acısını, o ma’sûmlardan çıkarmak isteyen papaz, Bahâdır Şah’ın önünde çocukların kanını içti. Bununla da kalmayıp, günlerce aç bıraktığı Bahadır Şah ve hanımına, kendi çocuklarının başlarından yapılan çorbayı içirtmeye kalkıştı. İngilizler, halka da çok zulüm edip, kendi sapık kültürlerini yaymak için çok gayret gösterdiler. Hindularla müslümanları birbirlerine kırdırdılar. Müslümanların arasına fitne sokmak için de, Vehhâbiler ve İsmâililer gibi Eshâb-ı Kirâm düşmanlığı yapan sapıkları, Kâdiyanîlik (Ahmedîlik) gibi dinsizlik fırkalarını ve mezhebsiz kimseleri desteklediler. Daha sonra da idâreyi, İngiliz emellerine hizmet edebilecek Ehl-i sünnet düşmanı kimselere teslim ederek Hindistan’dan ayrıldılar. Emîr Timûr-i Gürgân’ın, Sultan Yıldırım Bâyezîd’e göndermiş olduğu mektûplardan birincisi:
“Azamet ve saltanatının nûrları her şeyin üzerine ışıldayan, ihata ve ihsânının eserleri kâinatın her tabakasını aydınlatan Allahü teâlâya hamd olsun! Mutlak olarak en şerefli din ile gönderilen, en yüksek faziletler ve en iyi ahlâk ile övülen Peygamberine salât ve selâm olsun! Yüksek Âline, kerîm Eshâbına ve kıyâmete kadar iyilikle olanlara tâbi olanlara en iyi duâlar olsun.
Gerçi şimdiye kadar emîr-i a’zam Timûr-i Gürgân’dan Arab olmayan emirlerin en âdili, düşmanlarına çekilmiş Allahın kılıcı ve rahmeti, kullarından sevdiklerinin işlerini görmek için gönderilmiş, Allahın beldelerinin koruyucusu, Allahın kullarının yardımcısı, düşman ve münkirleri öldüren, gâzî ve mücâhidlerin sığınağı, müslümanların hududlarını kollayan, hakkın, dünyânın ve dînin celâli, Gâzî Bâyezîd Bahâdır Hân (Allahü teâlâ mülkünü dâim eylesin) ile zâhiren bir dostluk ve ahbablığımız, görüşmemiz hiçbir yolla müyesser olmadı. Haberciler ile mektûplar göndermek, ülfet kaideleri, dostluk akidlerini te’kîd eden hareketler olmadı. “Bize itaat uğrunda mücâhede edenlere, biz elbette bize ulaşan yollarımızı gösteririz.” meâlindeki Ankebût sûresi 69. âyet-i kerîmesinin îcâbı olarak, biz de doğuda kâfirlerle gazâ, bagî ve şer taifeleri ile cihâdla meşgûlüz. Dînin alâmetlerini yüceltmek. Peygamberlerin efendisinin dînini en uzak yerlere, en ücra köşelere kadar yaymağa gayret ve cehd ediyoruz. Siz de batıda; sapık fırkalarla, dîne muhalif olanlarla ve hak dîni inkâr edenlerle, “Allah kendi yolunda (kısımları) birbirine kenetlenmiş bir bina gibi saf bağlayarak çarpışanları sever” meâlindeki Saf sûresi dördüncü âyet-i kerîmesi hükmünce, güzel çalışmalar, büyük gayretler gösteriyorsunuz. Bütün gayretinizi dîne yardım etmek, İslâmı kuvvetlendirmek, Allahın dîninin kaide ve esaslarını yaymaya harcamışsınız ve bu sebeple bütün mü’minler emniyet ve huzûr içinde, rahat ve isteklerine kavuşmuş hâlde yaşamaktadırlar.
Bu güzel haberleri duymakla, günbegün isteklerihize yardım edenler artmakta, maksud ve matlub sebepleri çoğalmakta, rahatlık ve emellere kavuşma ve emniyet içerisinde yaşama imkânları artmaktadır. Muhakkak ki, “Allahın İslâm nûru ile kalbine genişlik verdiği kimse, Rabbinden bir nûr, hidâyet üzeredir.” meâlindeki Zümer sûresi 22. âyet-i kerîmesinde bildirilen zînetle süslenen Muhammed aleyhisselâmın dîninin mertebelerini ve İslâm dîninin esaslarını batıda; cihâd, gazâ ve harb ile yücelten ve “Mü’minleri savaşa teşvik et” meâlindeki Enfâl sûresi 8. âyet-i kerîmesine uymaya çalışan ve “İslâmdan başka din arayanın dîni kabûl olunmaz” meâlindeki Âl-i İmrân sûresi 85. âyet-i kerîmesinin ma’nâsını kalbinde tutan her devlet sahibi, Hak teâlâdan te’yid, tevfîk ve çeşit çeşit saadet, yardım ve kerâmetler, iyilikler görsün, hergün o hânedanın cemiyeti daha parlak ve o ocağın ikbâl yıldızı daha yüksek olsun. Nitekim cenâb-ı Hak, Hadîd sûresinin 29. âyet-i kerimesinde meâlen; "Muhakkak ki, iyilik ve üstünlük Allahın yed-i kudretindedir. Onu dilediğine verir" buyurmuştur.
O memleketleri elinde tutana, en güzel duâlar, misk kokuları, güzel medihler ve temiz râyihaları bildiren bu mukaddimeler, muhabbet ve şefkatin çokluğunu bildiren birer hediye ve ithâftır. Dâima nusret bahçesinin parlaklığı sebebiyle ve; "Sâlihlerin duâsı kabul olunur" haberiyle, sâlih duâlar dilimizdedir. Kabûl, tevfîk ve inayet Allahü teâlâdandır.
Mükemmel bir müslümanlığın sıdk ve sadâkatinin icâbı olarak ve bildirilen muvafık ifâde ve uygun şartlara riâyetle, "Sâdıklarla olun" emrine uyarak, dostluk yollarında yürümek ve muhabbet zincirini harekete getirmek, muhakkak ki, iki tarafın da iyilik ve salâhını hâvidir. "Doğru söz söyleyin ki, Allah size işlerinizi düzeltip muvaffakiyet versin" mealindeki Ahzâb sûresi 70 ve 71. âyet-i kerimelerine ve "Teşebbüs et, hür olmak için" mısraına uyarak, aramızın iyi olması gerekir.
O azîzin nurlu kalbi bilir ki, cihan pâdişâhı Cengiz Hân, ezelî kaza gereğince, İran ve Turan memleketlerine müstevli olup, devlet güneşi saltanatın zirvesine ulaşınca, memleketlerini oğullarına taksim etti. İran memleketlerinden olan yerleri, kendi oğlu şehzâde Çağatay'a bıraktı. Bir müddet onun tarafından olan Ümerâ ve idareciler bu ülkeleri dirayetle ellerinde tuttular. Nihayet saltanata geçme sırası Mengü Hân'a gelip tahta oturunca memleketi idare işlerinde müstakil olunca, kardeşi genç Hülâgu'yu, memleketin sınır boylarında bulunan askerlerle İran vilâyetlerine gönderdi ve o da memleketi ona teslim eyledi. O ve oğulları uzun zaman bu memleketlerde saltanat sürdüler ve o memleket sebebiyle biz dâima onlarla kavga ve çatışma hâlinde bulunduk ve defalarca muharebe ve cenk ettik. Nihayet bu memleket Cengiz Hân'ın hanedanından kurtuldu ve nesilleri bu diyardan kesildi. Gerçekten de onların memlekete ve insanlara çok zararları dokunmuştu. Yollar korkulu ve kapalı idi. Hac kafileleri ve tavaf taifeleri; "Uzak yoldan gelsinler" mealindeki Hac sûresi 27. âyet-i kerîmesi gereğince gitmek istediklerinde, o mübârek makâma varmaktan mahrum kalmışlardı. Yol kesiciler, yağmacılık ve çapulculuk yapmışlar, ayaklarını fesâd dâiresinin dışına uzatmışlardı. Tüccar ve iş erbâbı maişet te'mininden âciz kalmış, beldelerin ve insanların hâl ve yaşayış zinciri birbirine karışmış ve; "Yoksa sıkıntıya düşenin duâsını kabul eden mi ?" meâlindeki Neml Sûresi 62. âyeti kelimesindeki nidâ, memleketin her tarafında yayılmıştı. Hasen Tekritî adındaki bir Tekritli, insanların mallarını çaldı. Her taraftan müfsidler bir yerde toplandılar. Ahmed Celâyiri ona karşı koyamadı ve onu def edemedi. Hattâ o da eğlence, menhiyât ve gayr-i meşru işlerle meşgul olup, ayağını İslâm caddesinden dışarı çıkararak, şarkıcılar, oyuncular yetiştirdi. Fesâd ehlini kuvvetlendirmeyi lâzım bildi ve şu Arabca işaretten hiç ibret almadı:
Yırtıcı köpeği kapısında bağlayan,
Gören insanlar titrer bağın sallanmasından."
Bu mukaddimelere göre, İslâm pâdişâhı o büyük kahraman, geçmiş sultanların halefi, padişahlık burcunun yıldızı, ilâhi rahmet gölgesi, İlhanlı bahçesinin nûru, Cengiz Hân oğullarının gözlerinin ışığı Gıyâseddîn Sultan Muhammed Hân’ın (Allahü teâlâ mülkünü dâimi eylesin ve herkese ihsânını yağdırsın) huzûrunda bulunan şehzâdeler ve milletin emirleri geç kaldılar. Şunun için diyorum ki, İran ülkeleri Cengizoğullarından kurtulunca, memleketin her tarafına sahip çıkmak, ayağa kalkıp harekete geçmek ve o ülkeleri eşkiya elinden çekip alması lâzımdı.
Bunun üzerine ilk elde kalktım ve muzaffer askerîmle orayı alıp, saltanat çadırımın altına koydum. O memleketi zabtımın ve padişahlığımın daha ilk günlerinde, Dâr-ül-mülk olan Semerkand tarafından haber geldi ki, Toktamış şakisi memleketin sınır boyunda tahriblerde bulunmuş. Bu sebeble onu te’dîb edip, biraz okşamak için, dizginleri Dâr-ül-mülk tarafına döndürdüm. Oradan büyük orduyla Deşt-i Kıpçak’a ve Özbekistan’a hareket ettim. Duyduğunuz gibi üzerine yürüdüm. İlâhî yardımın bereketiyle onu te’dîb edip, iyi bir ders verdim. Kabilesi, yardımcıları, askeri, hizmet edicileri, ölüm toprağı ve kılıçların yemi oldu. Nitekim Kur’ân-ı kerîmde meâlen; “Bu, Rabbimin bir ihsânıdır” (Neml-40), “Zafer, ancak, Azîz ve Hakim olan Allahdandır” (Âl-i İmrân-126) buyuruldu. Allahü teâlânın yardımıyla o hayırlı iş bitip, arzumuza kavuşunca, Toktamış’ın amcası oğlunu uzun zaman hizmetimizde bulundurduk. Mahremlerimiz ve güvenilir adamlarımızdan ve onun en büyük düşmanlarından olan Tîmûr Kutluğ adındaki bu şahsı yetiştirdim ve asker verip, Toktamış’ın üzerine gönderdim. Çağand vilâyetindeki İtil suyundan, Sağanak’tan, Nergis’ten ve Puvar’dan geçip, onların köklerini kazımalarını söyledim. Turan ülkeleri tarafından itil suyuna bakan kimse kalmadı.
Bir başka zaman, İran tarafına gitmeyi tasarladım ve gittim. Allahü teâlânın ihsanıyla, bir gidişte; Mazenderân, Geylân, Şirvan, Kürdistan, Lûristân, Şulistan, Huzistan, Fâris, Irakeyn, Hürmüz, Kirman, Gence, Mekrân, Diyarbekr ve Azerbaycan memleketleri elde edilerek kurtarıldı. Bekâra sûresi 247. âyet-i kerîmesinde meâlen; “Allah, mülkünü dilediğine verir. O’nun rahmeti ve ihsânı geniştir ve her şeyi hakkıyle bilicidir” buyurulmuştur. Gürcistan ve Elburz dağının etrâfına, saadet ve mutlulukla geldim ve o diyar da topraklarımıza ilhak olundu. Asker toplama ilânı ve askerin ihtiyâçlarının hazırlığı, tertîbi, gerekli harb âletlerinin tanzimi yapıldı ve bu haber Toktamış’ın memleketlerinin hâkimleri, vâlileri ve vilâyetleri, halkının kulağına gelince dağıldılar ve perişan oldular. Askerleri, o tarafta bizim tarafımızdan gönderilen Timur Kutluoğlana ilhak oldular. Ba’zıları kaçıp Kırım yakınındaki Kefe ve Acem sahillerine sığındılar. Allahın yardımı ve kolaylığı ile, onların hâlleri zevale yüz tuttu. En’âm sûresi 45. âyet-i kerîmesinde meâlen; “Böylece o zulm eden kavmin kökü kesilmişti. Âlemlerin Rabbi olan Allaha hamd olsun” buyurulmuştur.“
Ayrıca bundan azîz oğlum Mirânşâh Gürân Bahâdır Hân, mektûbunu taşıyan Hacı Muhammed Kıssahân’ı, dostluk ve sadâkat izhân için sizin huzûrunuza göndermiş idi. Yolda o taraftan küffâr üzerine asker çekip, batıya hareket buyurduğunuzu işitti. Bu haberi duyanca geri döndü. O esnada tarafınızdan huzûrumuza elçiler gelirse, ba’zı haberciler gönderip ve dostluk temellerini genişletmeyi düşündüm. Şunu da yazayım ki, bundan önce Gürcistan hududunda iken, tarafınıza bir mektûp gönderilmiş ve o mektûbta ba’zı durumlar bildirilmiş idi. Ondan sonra şimdi Şirvan memleketlerinde kışlamış bulunuyorum. Ereş’in yanındayım. Ereş, şimdi Derbend ve Bâb-ül-ebvâb kalesinin hâkimidir. Bize bağlıdır ve husûsî adamlarımızdandır. Onu vesile ve vâsıta yaptım. Uygundur, hâlistir. Kızını, bizim çok sevdiğimiz oğullarımızdan birine verdi. Oğlunu yanımıza asker verip, hizmetimize sundu. Biz bunları kabûl ettik. Bu yaz Aladağ yaylasında yazı geçirip, sonra Şam tarafına gitmek niyetindeyim. Sizi de durumdan haberdâr etmek istedim. O tarafa yaklaşınca, dunum ve ahvâli, muhabbet gereği olarak inşâallah bize bildirirsiniz.
Şimdi Samurân nahiyelerinde ve güneyden Derbend’e bitişik olan Samur Suyu tarafında bulunmaktayım. Sizin tarafınızdan araziyi bilen tüccâr ve seyyahlar gelirse, her çeşit rüsumdan muaf tutarak, sizin asâr-ı sıdkınızın tezahürlerini gözleyeceğiz. Bizim dostluğumuzu kabûl ettiğiniz takdîrde, bunu kuvveden fiile getiresiniz. Sizin sadâkatiniz gerçekleşmez ise, Allahın yardımı ile büyük askerle sizin üzerinize yürürüz. Mukadderat neyse o olur, yardım Allahdandır. O’ndan yardım isteriz.
Bununla beraber duydum ki, Toktamış bize yâr olmak ve itaat etmek istemiyor ki, kaçtı, özü suyunu geçti. Kefe sahilindeki kaleler tarafına gitti. Onun yakalanması için olan hazırlık çalışmaları mükemmeldir. İnşâallahü teâlâ, onu tutup habs edersek, Frenk kâfirleri ile gazâ ve cihâd el verebilir. Bu taraftan biz, o taraftan siz, küfür ve zulümde direnenlerin defi için gerekeni yaparız, “İşleri bitiren O’dur. Kulların işleri onun yed-i kudretindedir.”
Geçen sene Irak-i Arab taraflarına gittiğimizde, Şam vilâyeti büyükleri ve vâlileri ile birkaç temasımız oldu. Eski sultanlar usulünce ve geçmiş melikler âdetince, elciler ve güvenilir adamlar, çeşitli hediyeler ve tam bir ta’zimle Şam tarafına, asil melikleri yokluğunda zor ve hile ile Mısır vâlisi olan, asılsız Çerkez oğluna (Berkuk) gönderildi. O, hukuku tecâvüz ile saldırganlık edip, efendisinin oğlunu öldürerek yerine geçti. Arabca bir söz vardır “Ni” mete nankörlük edene Allahın la’neti olsun.” İslâmın yayılmasına, müslümanların işlerinin düzene sokulmasına vâsıta olan zamanın İmâmı ve halîfesinin çocuklarını tutup bağlamış, eski Mısır melikleri kânunları ile zorluk ve şiddet göstermiş, geçmiş sultanların yapmadığı çirkin bir iş yapmıştır. Nitekim, duymuşsunuzdur: Elçileri sebebsiz yere, hiçbir behâne ileri sürmeden öldürdü. Böyle çirkin bir hareketi ve yakışık almayan işi, pâdişâh ve büyük olan bir kimseden, hiç kimse görmüş ve işitmiş değildir. Onlar elçidir. Elçiye zeval olmaz. Nitekim En’âm sûresi 102. âyet-i kerîmesinde meâlen; “Elçinin işi, kendisine söyleneni bildirmektir” buyurulmustur. Şevket sahibi kimseden bu şekilde hareket duyulmamıştır. Allahü teâlâ, Bekâra sûresinin 85. âyet-i kerîmesinde meâlen; “Bu ahdi bozan kimsenin cezası, dünyâda rezîl olmaktır” buyurmuştur. Şimdi bu işin intikamı, Allahü teâlânın izniyle Deşt-i Kıpçak tarafını iyice hallettikten sonra, Şam tarafına gitmekle alınacaktır. Allahü teâlânın bereketli lütfu ile, o Çerkesoğullarını mükemmel bir terbiye edip, uygun olan şekilde kulaklarını çekeceğim ve; “Zulmedenin zulmü kendine döner” sözündeki incelik ortaya çıkacaktır. Sivas’ın kadıoğlusunun (Kâdı Burhâneddîn’in); “Pire nedir ki, kanı ne olsun; yarasa nedir ki, yağı ne olsun” sözünün ne demek olduğunu bildireceğim. O da aklını bozdu, bozuk, asılsız düşüncelere ihtimâl verdi. “Cinsi cinsine çeker” sözü gereğince, kıymetsiz Çerkesoğluyla dostluğa girmiş. Tuttuğu geçimsizlik yolu sebebiyle, “Kendi ölümünden bahsetmek” şerbetini tadacaktır.
Bu yazdıklarım, dostluk ve sevgimizin çokluğu sebebiyledir. Durumları siz de öğrenmiş oldunuz. İyi himmet ve gayretlerimize yardımcı olunuz. Zikr olunan, size karşı çeşitli münâsebet ve rızâmı gözetiniz. Unutmayınız. Dâima istiyorum; öyle sebebler ve istekler çıksın ki, tarafımıza elçiler ve mektûplar gönderesiniz. Hangi şekilde olursa olsun, elçi ve haberci gönderip, zât-ı şerîflerinin sıhhat haberlerini ve devlet işlerinin intizâmını bildirmekle bizleri sevindiriniz de, dostluğumuzu pekiştirsin. Daha yazmayayım. Vesselâm, aled-devâm, evvelen ve âhıran.”
1) Tüzükât-ı Timur (Mustafa Rahmi tercümesi), İstanbul 1339
2) Zafernâme (Şerâfeddîn Ali Yezdî). Tahran 1336
3) Acâib-ül-makdûr fî nevâib-i Timur “Târih-i Timûr-i Gürgân” (İbn-i Arabşah’dan Nazmizâde Hüseyn Murtezâ tercümesi) İstanbul 1277
4) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 677, 1076
5) Rehber Ansiklopedisi cild-16, sh. 277
6) Âgâhî Seyyîd Emîr Gilâl (Mevlânâ Şihâbüddîn), Gulam Mustafa Hân neşri. Karaçi.
7) Düstür-ul-inşâ (Sarı Abdullah Efendi). Süleymâniye Kütüphânesi Es’ad Efendi kısmıİSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
UBEYDÜLLAH-I AHRÂR
Evliyânın büyüklerinden. İnsanların i’tikâd, ibâdet ve ahlâk husûsunda doğruyu öğrenip yapmalarını sağlayan ve Allahü teâlânın rızâsına kavuşturmak için rehberlik eden ve kendilerine “Silsile-i âliyye” denilen İslâm âlimlerinin onsekizincisidir. İsmi, Ubeydullah bin Mahmûd bin Şihâbüddîn’dir. 806 (m. 1403)’da Taşkend’de doğdu. 895 (m. 1490) senesinde Semerkand’da vefât etti. Babası, o zamanın büyük âlimlerinden evliyâ bir zât idi. Annesi ise Hazreti Ömer’in soyundandır.
Ubeydüllah-i Ahrâr hazretleri doğduğunda, kırk gün annesini emmemiştir. Annesi nifasdan temizlendikten sonra emmeye başlamıştır. Daha çocuk iken yüzünde öyle bir nûr parlardı ki, görenler hayran kalıp, ona duâ ederlerdi. Dilinden Allahü teâlânın ismi hiç düşmez, devamlı zikir ile meşgûl olurdu. Dedesi Hâce Şihâbüddîn, âlim ve evliyâ bir zât idi. Vefât edeceği sırada, torunlarını son olarak görüp vedalaşmak istedi ve onlarla tek tek vedâlaştı. Torunu Ubeydüllah-i Ahrâr’ı da görmek isteyip, babasına onu getirmesini söyledi. Yanına getirdiklerinde o zaman çok küçüktü. O yanına getirilince, beni yatağımdan kaldırın deyip, yatağı üzerinde oturarak, Ubeydüllah-i Ahrâr’ı kucağına aldı. Sarılarak ağladı ve şöyle dedi: “Benim istediğim çocuk budur. Ben, bunun büyük bir zât olduğu zaman hayatta olmam. Bunun âlemdeki tasarrufunu ve yaptığı hizmetleri göremem. Bu çocuğun şânı âlemi tutacak, İslâmiyete hizmet edecektir. Cihan pâdişâhları bunun emrine itaat edecekler. Bundan zuhur edecek işler, önceki âlimlerden zuhur etmemiştir.” Daha birçok müjdeler verdikten sonra, tekrar bağrına basıp sarılarak, Ubeydüllah-i Ahrâr’ın babası Mahmûd Şâşî’ye; “Benim bu oğlumu iyi gözet, gerektiği gibi yetiştirip terbiye et” diyerek vasıyyet etti.
Ubeydüllah-i Ahrâr hazretleri daha çocuk iken, üstün hâllere kavuşmuş olup, kerâmetleri görülüyordu. Kendisi şöyle anlatmıştır:
“Mektebe gider, gelirdim. Gönlüm dâima Allahü teâlâ ile idi. Bir ân O’nu unutmaz, bir ân O’ndan gâfil olmazdım. Herkesi de kendim gibi sanırdım. Soğuk bir kış günü, kırlık bir yerden geçerken ayağım çamura battı. Kurtulmaya çalışırken ayakkabım düştü. O sırada bana bir gaflet arız oldu. Bu işle uğraşırken, Allahü teâlâyı anmaktan uzaklaştım hissine kapıldım. Karşıda köylü bir genç, çift sürüyordu; “Bak, şu genç bunca eziyyet içinde Allahı düşünüyor da, sen, ayağını çamurdan kurtarmak gibi küçük bir uğraşma yüzünden O’nu nasıl unutursun?” diyerek, hüngür hüngür ağlamaya başladım. Ben o zaman, herkesi kendim gibi her ân Allahü teâlâyı anmaktadır zannediyordum. Bülûğ yaşına erişinceye kadar, Allahü teâlâdan gâfil olanlar bulunduğunu anlayamamıştım. Zannediyordum ki, Allahü teâlâ, herkesi, kendisini düşünmek, hatırlamak, unutmamak için yaratmıştır. Sonradan anladım ki, Allahü teâlâdan gâfil olmamak, yalnız ba’zı kullara mahsûs ilâhi bir inâyet imiş. Ancak riyâzet ve nefs mücadelesiyle elde edilebilir, hattâ ba’zılarınca bununla bile elde edilemez bir keyfiyet imiş.”
Amcasının oğlu Hâce İshâk da şöyle anlatmıştır: “Ben ve öbür çocuklar oyun oynarken, aramıza katılması için ona ne kadar rica etsek, kabûl ettiremezdik. Oynar gibi görünüp, bir kenarda durur ve kendi hâllerinde olurdu.”
Yine kendisi şöyle anlatmıştır: “Çocukluğumda rü’yâda kendimi Şeyh Ebû Bekr-i Şâşî’nin mezarı yanında gördüm. Mezarın eşiğinde Îsâ aleyhisselâm vardı. Hemen ayaklarına kapandım. Elleri ile başımı kaldırıp; “Gam çekme! Seni ben terbiye edeceğim!” buyurdu. Rü’yâyı anlattığım zâtlar, tıb ilmi ile ta’bir ettiler. Ya’nî tıb ilminden nasîbim olacağını söylediler. Ben bu ta’bire râzı değildim. Tâ’birim şuydu: Îsâ aleyhisselâm, ölüleri dirilten bir Peygamberdir. Evliyâdan ihyâ sıfatına mazhar büyüklere de “İsevi meşreb” denirdi Madem ki, Îsâ aleyhisselâm bu fakirin terbiyesini üzerine aldılar, demek bana ölü kalbleri ihyâ sıfatı verilecek. Nitekim kısa bir zaman sonra, Allahü teâlâ bana öyle bir hâl ve kuvvet bahşetti ki, bende o ma’nâ, kemâliyle meydana geldi. Vâsıtamızla nice ölü kalbler, gafleti karanlığından şühûd ve huzûr ışığına çıktılar.
Hâlimin başlangıcında, rü’yâda Resûlullahı ( aleyhisselâm ) gördüm. Gayet yüksek bir dağın eteğinde, Eshâbı ile topluluk hâlinde idiler. Beni görünce, elleri ile benim yaklaşmamı işâret etti ve buyurdu ki: “Beni bu dağın başına çıkar!” Ben de kendilerini omuzlarıma alıp, dağın tepesine çıkardım. “Ben sende böyle bir kuvvet bulunduğunu biliyordum. Fakat, başkaları da görsün ve bilsin diye sana bu işi yaptırdım” buyurdu.
Yine ilk zamanlarda, rü’yâda Hâce Şâh-ı Nakşibend Behâeddîn Buhârî hazretlerini gördüm. Bâtınıma öyle tasarruf etti ki, ayaklarımda mecal kalmadı. Ondan sonra dönüp yürüyüverdiler. Ben de son gücümü sarf ederek, arkalarından koştum ve yetiştim. Geriye dönüp, “Mübârek olsun!” buyurdular.
Ubeydüllah-i Ahrar hazretleri yirmiiki yaşında iken dayısı Hâce İbrâhim, onu ilim tahsili için Taşkent’den Semerkand’a gönderdi, iki yıl müddetle Mâverâünnehr’deki büyük âlimlerin meclisinde bulunup ilim öğrendi. Yirmidört yaşında Hirat’a gitti. Beş yıl da oradaki büyük âlimlerden ilim öğrendi. Yirmidokuz yaşında iken memleketine döndü.
Tasavvuf ilminde hocası Ya’kûb-i Çerhî hazretleridir. Onun sohbetlerinde kemâle gelip, tasavvufda yükseldi. Vefâtından sonra da hocasının yerine geçti, insanlara rehberlik edip saadete kavuşturdu.
Yine şöyle anlatmıştır: “Bir ara bende öyle bir hâl oldu ki, büyük-küçük, hür-köle, her kiminle karşılaşsam, ayağına kapanır, tam bir kırıklık ve yalvarış ile ondan bana duâ etmesini isterdim.”
İlk zamanlarımda idi. Vâlidemin bir tarlası vardı. Tarladan kalkan bir miktar buğdayı, çölde yaşayan bir Türk ile bana gönderdi. Ben buğdayı anbara koymakla meşgûl iken, buğdayı getiren o Türk, çuvallarını alıp gitmiş. Nereye gittiği ve hangi yoldan gittiği belli değildi. O anda, neden bu garîb ve zavallı kimseden bir duâ almadım diye üzüldüm, içime garîb bir ızdırap çöktü. Buğdayı olduğu gibi bırakıp, koşarak peşine düştüm. Yolun yarısında ona yetiştim. Tevâzu ile yalvararak, bana duâ etmesini istedim; “Beni gönlünüze alın! Hâlime bir inâyet nazarı ile bakın. Belki duânız ve himmetiniz bereketiyle Allahü teâlâ beni bağışlar, merhamet eder de yolum açılır” dedim. O Türk, hayret ederek bana; “Zannediyorum ki, Türk şeyhlerinin söyledikleri;
“Her kimi görsen Hızır bil,
Her geceyi kadir bil.”
sözüne göre hareket ediyorsun, ama ben çölde yaşayan bir Türk’üm ki, elimi yüzümü yıkamayı bile lâyıkı ile bilmem. Senin istediğin şeyden ben haberdâr değilim. O bende yoktur.” dedi. Sonra “Benim yalvarışıma bakıp, öyle bir teessüre kapıldı ve ellerini kaldırıp benim için öyle bir duâ etti ki, duâsının te’sîri ile o ânda bâtınımda, kalbimde fetihler, açılmalar hasıl olduğunu gördüm.”
Yine şöyle anlatmıştır: “Küçüklüğümde, bende kuvvetli bir vahime, hayâlgücü vardı. Şöyle ki; yalnız başına evden dışarı çıkamazdım. Bir gece bana öyle bir hâl oldu ki, kalbim Ebû Bekr Şâşî’nin kabrini ziyâret etme şevki ile doldu. Hemen evden çıktım, kabri başına varıp, kabre karşı oturdum. Kalbime hiçbir korku gelmedi. Bir saat kadar böyle kaldım. Oradan Şeyh Hâvend Tâhûr’un kabrine gittim. Yine içimde bir vehm ve korku yoktu. Oradan Şeyh İbrâhim Kimyager’in kabrine, Şeyh Zeynüddîn Kûy-i Ârifan’ın kabrine gittim, içimde hiçbir korku yoktu. Bundan sonra artık bende, kabirlerde ve korkulu yerlerde, büyüklerin rûhâniyyetinin bereketiyle hiçbir korku hâli kalmadı. Bundan sonra artık hiç korkmadım. Taşkend’in bütün mezarlarını dolaşmayı âdet edindim. Mezarlar birbirinden uzak yerlerde idi. Bir gecede hepsini dolaştığım oluyordu. Bu sıralarda henüz baliğ olmuştum. Ev halkı benim geceleri böyle dolaşmamdan telâşa düşmüş olacaklar ki, peşimden süt kardeşimi göndermişler. Benim ne yaptığımı öğrenmek istemişler. Bir gece Şeyh Hâvend Tâhûr’un kabri şerîfinin yanında idim. Süt kardeşim çıkageldi. Yanıma gelir gelmez, elini üzerime koyup titremeye başladı. “Sana ne oldu?” dedim. “Gözüme garip şeyler görünüyor, az kaldı helak olacağım” dedi. Onu alıp, eve götürüp bıraktım. Ev halkına demiş ki “Artık ondan şüphelenmeyiniz. Ondan dolayı hoşnut olunuz. Biliniz ki o, bizden bambaşka bir hâle düşmüş. Karanlık gecede, on kişinin bir grup hâlinde sokulamayacağı mezarlar başında kimsesiz, sabaha kadar kalmaktadır.” Ev halkı bunu öğrendikten sonra, benim bambaşka bir hâle tutulduğumu anlayıp, hakkımda başka ihtimâller düşünmediler.
Yine şöyle anlatmıştır: “İlk zamanlarımda, bir gece Şeyh Ebû Bekr Kaffâl’ın mezarının başına gidip, oturmuştum. Bu mezar o kadar heybetli ve korku verici idi ki, gündüzleri bile yanına yaklaşmaktan korkarlardı. Taşkend’de bir adam vardı. Bize karşı inâd ve muârız idi. Bize bir zarar yapmak için fırsat kollardı. Meğer o gece beni gözetleyip, ta’kib etmiş. Ben mezarın başına varıp oturdum. Başımı eğip murâkabeye dalınca, beni korkutup dehşete düşürmek için, birdenbire bir nâra atarak üzerime doğru gelmeye başladı. Hiç aldırmadım ve murâkabemi ve oturuşumu hiç bozmadım. O kişi, benim bu hâlimi görünce utandı. Ağlıyarak önüme gelip, yüzüstü düştü. Benden özür diledi. Bundan sonra bizim dostlarımızdan oldu.”
“Yine bir gece, Şeyh Zeyneddîn hazretlerinin kabri başında oturuyordum. Mezar, şehir dışında tenhâ bir yerde idi. Taşkend’de bir deli vardı. İri yapılı, uzun boylu birisiydi. O günlerde Taşkend’de birini öldürmüştü. Halk ondan korkar, onun olduğu yerden uzaklaşırlardı. Ben mezar başında iken. birdenbire o deli çıkageldi. “Kalk, buradan çık git” diye haykırdı. Ben ona hiç cevap vermedim. Oturuşumu bozmayıp, murâkabeme devam ettim. O bağırmaya devam etti. Ben yine aldırmadım. Mezarın yanındaki otları ve ağaç dallarını toplayıp bir demet yaptı. Sonra yakında bulunan mescide gidip, orada yanan lâmbadan elindeki ot ve ağaç demetini tutuşturup yanıma yaklaştı. Maksadı, elinde yanan ateşi başıma atmaktı. Bunu yapmak üzere yanıma yaklaşınca, bir rüzgâr esip elindeki ateşi söndürdü. Bağırıp çağırmaya başladı, delîliği iyice arttı. Fakat ben asla aldırmayıp, halimi bozmadım. Bu hâl sabaha kadar devam etti. Sabah olup gün ağarırken ortadan kayboldu. Taşkend’e gitmiş, sabahın erken saatinde Taşkend pazarını altüst etmiş, bir kişiyi de öldürmüş. Bunun üzerine halk da sopalarla üzerine hücum edip, onu öldürmüş.”
“Hâce Abdülhâlık Goncdüvânî hazretleri ve talebeleri, çarşı ve pazarda dolaşırken, halkın ve satıcıların gürültülerini işitmez, kulaklarına zikir sesleri gelirmiş. Onun gibi, ilk gençlik yıllarımda Allahü teâlâyı zikir, bana öyle hâkim olmuştu ki rüzgârın sesini ve iniltisini hep zikir gibi işitirdim... Bu sırada onsekiz yaşında idim.”
Ubeydüllah-i Ahrâr hazretleri, ilk gençlik yıllarından sonraki hâlini de şöyle anlatmıştır: “Mirzâ Şahrûh zamanında Hirat’ta idim. Hiç param yoktu. Başımda bir tülbentim (sarığım) vardı. O da parça parça idi. Bir parçasını düğümlesem, öbürü parçalanır ve sarkardı. Birgün pazar yerinden geçerken, bir dilenci benden bir şey istedi. Param yoktu ki vereyim. Bir ahçının önüne gittim. Tülbentimi çıkarıp; “Bu tülbent eski fakat temizdir. Kapkacak yıkadıkça kurulamaya ve silmeye yarar. Bunu al, şu fakire bir yemek ver” dedim. Ahçı, fakiri doyurduktan sonra, büyük bir edeble tülbenti önüme koyup geri verdi. Fakat ben kabûl etmedim, oradan ayrıldım.”
“Çok kimseye hizmet ettim. Hiçbir şeyim yoktu. Atım ve merkebim yoktu) senede bir kaftan değiştirirdim ki, onun da pamukları dökülürdü. Her üç senede bir kürk ve bir hırka ile yetinirdim.”
“Bir kış mevsimi Mevlânâ Müsâfir ile, sokağa bakan bir evde oturuyordum. Evin tabanı sokaktan alçaktı. Yağmur, su ve çamur eve dolardı. Sabahları câmiye gidip, namazı orada kılardık. Elbise ve çamaşırlarım o kadar zayıftı ki vücûdumun yarısı hiç ısınmazdı.”
“Mirzâ Şahrûh zamanında, sarrafların başı olan bir zengin vardı. “Hâcegân” yoluna büyük bir muhabbeti vardı. Hâce Muhammed Pârisâ hazretlerinin de husûsi iltifâtlarına mazhar olmuştu. Ben, şehirde kimsenin yemeğini yemezdim. Bu zâtın da bütün tekliflerini kabûl etmedim. Nihâyet Ramazân-ı şerîf geldi. O sarraf bana gelip; “Bu Ramazan’da her akşam iftarı bende yapacaksın” dedi. Özür dileyip gelemiyeceğimi söyledim. Bunun üzerine; “Eğer bütün Ramazan her akşam iftarı bende yapmazsan, zevcem üç talak ile boş olsun!” dedi. Çaresiz kalıp, o şahsın sözünü yerine getirmek îcâb etti. O kişiden çok yardım ve alâka gördüm. Benim o sırada karşılık verecek gücüm yoktu. Sonradan zengin oldum. Fakat o kimse vefât etmişti. Ben de oğluna onbin dinar verdim. Ba’zı işlerini gördüm.”
Kendisi şöyle anlatmıştır: “Dayım Hâce İbrâhim, benim zâhirî ilimleri öğrenmem için çok alâka gösterdi. Bu maksadla Taşkend’den Semerkand’a götürdüler. Bu husûsta çok dikkat gösterdiler. Fakat ne zaman bu iş için gayrete geçseler, ben bir hastalığa tutuluyordum. Hastalığım geçince, tahsile başlıyordum. Bu sefer başka bir hastalık geliyordu. Böylece zâhirî ilimleri tahsile kadir olamıyacağımı anlayıp; “Beni kendi hâlime bırakın. Eğer daha ziyâde zorlarsanız helak olacağım” dedim. Dayım bu sözden son derece etkilenip, beni serbest bıraktı. Ben bir defa daha zâhir ilmini öğrenmeye yöneldimse de, şiddetli bir göz ağrısına tutuldum. Bu hâlim kırkbes gün sürdü. Nihâyet tamamen vazgeçtim.”
Semerkand’ın meşhûr âlimlerinden Hâce Fadlullah Ebü’l-Leysî şöyle demiştir: “Biz Ubeydüllah-i Ahrâr hazretlerinin kemâlini, üstünlüğünü anlıyamayız. Şu kadar biliriz ki, zâhirî ilimleri çok az okumuş. Böyleyken, Beydâvî tefsîrinden bize öyle suâller sordu ki, cevâbında âciz kaldık.”
Ubeydüllah-i Ahrâr, zâhirî ilimlerde âlim olan Mevlânâ Ali Tûsî’ye; “Sizin yanınızda bizim konuşmamız edeben hatâ olur. Siz söyleyin, biz dinliyelim.” Bu söz üzerine Mevlânâ Ali Tûsî, Ubeydüllah-i Ahrâr hazretlerine şöyle dedi: “Feyz kaynağından söz gelen bir huzûrda, asıl bizim söz söylememiz edebsizliktir!”
Ubeydüllah-i Ahrâr hazretleri, ilk zamanlarında Taşkend’den Semerkand’a ve Buhârâ’ya gitti. Buralarda ve diğer yerlerde Şâh-ı Nakşibend Behâeddîn Buhârî hazretlerinin talebelerinin büyüklerinden bir kısmıyla ve onların da meşhûr talebelerinden bir kısmıyla görüşüp, sohbetlerinde bulundu. Hâcegân yolunun diğer tabakasının büyüklerinden pekçok zâtla da görüşüp, sohbet etti. Horasan’a gitmeden önce, Seyyid Kâsım Tebrîzî hazretlerinin sohbetinde bulundu. Horasan’a gittikten sonra, bir defa daha Seyyid Kâsım Tebrîzî’nin sohbetine gitti. Bundan başka Hire’de bulunan evliyâ ve meşhûr zâtların da sohbetlerinde bulundu.
Ubeydüllah-i Ahrâr hazretleri, hocalarından Seyyid Kâsım Tebrîzî’nin (kuddise sirruh) sohbetinde bulunmasını şöyle anlatmıştır: “Ömrümde, Seyyid Kâsım Tebrîzî’den (kuddise sirruh) büyük zât görmedim. Zamanın şeyhlerinden hangisine gitsem, bana bir nisbet hâsıl oluyordu. Fakat bu nisbetler bir müddet sonra geçiyordu. Seyyid Kâsım Tebrîzî’nin sohbetlerinde öyle bir te’sîr ve keyfiyet hâsıl oldu ki, elden bırakmak mümkün değildi. Huzûruna her gidişimde görürdüm ki; bütün kâinat, dâirenin merkezi misâli onun etrâfında dönüyor ve onda yokluğa kavuşuyordu. Seyyid Kâsım Tebrîzî, Hâce Behâeddîn Nakşibend hazretlerinin sohbetinde bulunmuş ve nisbetlerini o yoldan almış. Anlaşıldığına göre, “Hâcegân” yolunda idi. Bir kapıcısı vardı. Kimse ondan izinsiz huzûruna giremezdi. Kapıcıya şöyle tenbîh etmişti: “Buraya ne zaman Türkistanlı bir genç gelirse, ona mâni olma! Bırak istediği zaman benim yanıma girsin.” Hergüri kapısına varırdım, izin verilmiş olduğu hâlde huzûruna iki-üç günde bir girerdim. Talebeleri, bana izin verildiği hâlde huzûrlarına niçin hergün çıkmadığıma hayret ederlerdi. Seyyid Kâsım hazretlerinin sohbetleri çok tatlı ve o kadar lezzetli idi ki, gelenler ayrılmak istemezdi. Sohbetin dağılma zamanı gelince talebelerine bir işâret verir, dağılmalarını bildirirdi. Beni hiçbir vakit huzûrundan kaldırmamıştı. Yakınlarına “Bâbu” diye hitâb ederdi. Bana; “Bâbu senin adın nedir?” diye sordu. Ubeydullah dedim, “İsminin ma’nâsını gerçekleştir” buyurdu.
Mevlânâ Fethullah Tebrîzî şöyle anlatmıştır: “Seyyid Kâsım’ın sohbetine çok devam ederdim. Tasavvufa öyle merak salmıştım ki, tasavvufa dâir ince mes’elelerin konuşulduğu bu mecliste sabahlardım. Gözüme uyku girmezdi. Bir defasında Seyyid Kâsım’ın sohbetinde otururken, içeriye Hâce Ubeydüllah-i Ahrâr girdi. Seyyid Kâsım, onu büyük bir alâka ile karşıladıktan sonra, garîb meârif ve acâib hikmetler konuşmaya başladılar. Dikkat ettim, Ubeydüllah-i Ahrâr’ın her ziyârete gelişinde, Seyyid Kâsım gayr-i ihtiyâri en ince mes’eleleri ve sır bahislerini açardı. O zaman öyle hâller olurdu ki, başka zaman o şekilde olmazdı. Birgün Ubeydüllah-i Ahrâr, Seyyid Kâsım’ın meclisinden kalkıp gittikten sonra, Seyyid Kâsım bana; “Mevlânâ Fethullah! Bu kâfilenin dili, sözleri gayet tatlıdır. Ama yalnız dinlemekle iş bitmez. Eğer himmet sahiblerinin temenni ettiği saadete kavuşmak istersen, bu Türkistanlı gencin eteğini bırakma! O, zamanın bir hârikası, devrânının bir tanesidir. Ondan çok büyük işler, tecellîler zuhur edecek ve dünyâ onun velâyet nûruyla dolacaktır.” Seyyid Kâsım’ın bu sözlerinden, içime Ubeydüllah-i Ahrâr’ın kemâl ve olgunluk zamanına ulaşma arzusu düştü. Sultan Ebû Sa’îd zamanında, Ubeydüllah-i Ahrâr Taşkend’den Semerkand’a geldi. Hizmetine girdim. Kısa zamanda Seyyid Kâsım’in işâret ettiği üstünlükleri onda gördüm, anladım.”
Ubeydüllah-i Ahrâr hazretleri şöyle anlatmıştır: “Birgün Seyyid Kâsım hazretleri bana; “Bâbu! Bilir misin zamanımızda hikmet ve hârika niçin az zâhir oluyor? Çünkü bu zamanda batının tasfiyesi, kalbin temizlenmesi pek az insanda kalmıştır. Olgunluğa ulaşmak, bâtının tasfiyesi iledir. Bâtının tasfiyesi, kalbin temizlenmesi, helâl lokma yemekle mümkündür. Bu zamanda helâl lokma pek azdır. Batınını tasfiye etmiş insan da yok gibidir ki ondan ilâhî esrâr nasıl tecellî etsin?” Sonra kendisi ile ilgili olarak; “Elim tuttuğu zaman, takye diker onun parası ile geçinirdim. Felç geçirip elim tutmaz olduktan sonra, babamdan kalan kütüphâneyi satarak, ticâret sermâyesi yaptım ve onunla geçinmeye başladım” dedi.
Yine şöyle anlatmıştır: “Bir gece rü’yâmda, kendim büyük bir cadde üzerinde iken, birden Şeyh Zeyneddîn Hâfî’yi gördüm. Bir yol başında duruyordu. Beni tutup; “Gel seni bu yoldan kendi köyüme götüreyim” dedi. Gönlüm ana caddeyi bırakmak istemedi. Kabûl etmedim. Bu sırada ana cadde üzerinde beyaz at üzerinde Seyyid Kâsım gözüktü. “Bu cadde şehre gider, gel seni alıp şehre götüreyim” dedi. Beni atına aldı. Atının terkisine binince, şehre doğru ilerledi.”
Ubeydüllah-i Ahrâr’ın sohbetinde bulunduğu zâtlardan biri de, Behâeddîn Ömer hazretleridir. Bu hocası hakkında buyurdu ki: “Bana Horasan şeyhlerinden Behâeddîn Ömer’in tavırları gayet hoş gelirdi. Ekseriyetle oturup sohbet ederler, gelenlerin hâline münâsib muâmele eder, hiçbir sûretle kendini halktan üstün tutmazdı.”
Ubeydüllah-i Ahrâr, dört sene bu hocasının yanında kalıp, sohbetlerine devam etti. Bundan sonra, en başta gelen hocası Ya’kûb-i Çerhî hazretlerine talebe oldu ve onun sohbetinde kemâle ulaştı. Bu hocası ile tanışmasını şöyle anlatmıştır: “Hire’ye gittiğim zaman, güzel yüzlü ve hoş kılıklı bir tüccâr ile tanıştım. Hâcegân yolunda olduğu anlaşılıyordu. Bu nisbeti kimden aldığını sordum. Ya’kûb-i Çerhî’den aldığını söyledi. Bana Ya’kûb-i Çerhî’nin büyüklüğünü ve üstün hâllerini anlattı. Bunun üzerine ya’kûb-i Çerhî’nin sohbetine kavuşmak için, ikâmet ettiği yer olan Helfetû’ya gitmek üzere yola çıktım. Çiganiyân’a varınca hastalandım. Yirmi gün orada kaldım. Bu sırada Ya’kûb-i Çerhî hakkında menfî sözler işittim. Seyahatime devam edip etmeme husûsunda tereddüde düştüm. Fakat bu kadar yol aldıktan sonra, geri dönülmeyeceğim düşünerek yola devam ettim. Ya’kûb-i Çerhî hazretlerinin huzûruna kavuşunca, bana büyük iltifât gösterdi. Bundan sonra bir başka gün tekrar ziyâretine gittiğimde, bu sefer sert ve haşmetli davrandı. Bunun sebebini; yolda iken aleyhinde bulunanların sözlerine bakarak huzûruna gidip gitmemek husûsunda tereddüde düşmüş olmamdan dolayıdır, diye düşündüm. Aradan bir saat geçmeden, bana tekrar çok lütuf ve iltifâtta bulundu. Şâh-ı Nakşibend Behâeddîn Buhârî hazretleri ile buluşmasını, sohbetine kavuşmasını ve münâsebetlerini anlattı. Sonra bana elini uzatıp; “Gel bî’ateyle” buyurdu. O anda yüzüne baktım yüzünde cüzzam lekesine benzer bir beyazlık gördüm. Bu sebeble hemen bî’at edemedim. Bunu anlayıp, hemen elini geri çekti. Baktım, yüzü birden bire değişip, öyle güzel bir hâl aldı ki simasının güzelliğine hayran kaldım. Kalbimde hâsıl olan muhabbet sebebiyle, kucaklayıp sarılmamak için kendimi zor tuttum. Bu defa elini yeniden uzatıp; “Şâh-ı Nakşibend Behâeddîn Buhârî hazretleri bu elleri tutup; senin elin, benim elimdir. Her kim senin elini tutarsa, benim elimi tutmuş olur” buyurdu. Sonra sesini yükselterek; “Bu el, Behâeddîn Buhârî’nin elidir, tutun!” buyurdu. Hemen mübârek ellerini tuttum. Bana, vukûf-u adedi. (tek sayı) üzere nefy ve isbât (La ilahe illallah) zikrini ta’lim etti. Sonra: “Bize hocamızdan gelen usûl budur. Eğer siz, talibleri cezbe yoluyla terbiye etmek isterseniz, edebilirsiniz” buyurdu.
Ubeydüllah-i Ahrâr, Ya’kûb-i Çerhî hazretlerinin sohbetinde üç ay kaldı. Ondan feyz alıp, tasavvuf hâllerinde yükseldi. Ondan icâzet aldı. İnsanları irşâd etmek (yetiştirmek) üzere vedâlaşıp ayrılırken, hocası ona, rabıta şartını anlattı ve: “Bu yolu ta’lim ederken dehşet hissi vermemeye dikkat et. Emaneti isteklilere ve isti’dâthlara ulaştır” buyurdu.
Ya’kûb-i Çerhî, talebesi Ubeydül-i lah-i Ahrâr hakkında şöyle buyurmuştur: “Bir talebe, bir büyüğün huzûruna gelince Hâce Ubeydullah gibi gelmelidir. Kandili takmış, fitili ve yağını hazırlamış, onun yanması için sâdece bir ateş tutmak gerekecek.” Ubeydüllah-i Ahrâr hazretleri yirmidokuz yaşında iken, ilim tahsilini tamamlayıp, tasavvufda yüksek derecelere kavuşmuştur. Yirmidokuz yaşınaan sonra memleketine dönüp, helâl kazanmak için zirâatle ve insanlara doğru yolu göstermekle meşgûl olmaya başladı. Kısa zamanda mahsûlleri o kadar bereketli oldu ki, idâresi için vekîl ta’yin etti. 1300’den fazla çiftliği vardı. Herbirinde üçbin amele çalışırdı. Allahü teâlâ onun mahsûlüne öyle bir bereket verdi ki, her sene sekizyüzbin batman zâhire uşr verirdi. Anbarlarına konulan mahsûl, her çıkardıklarında, koyduklarından fazla geliyordu. Bu hâli görenler, Ubeydüllah-i Ahrâr hazretlerine hayrân kalıp, daha çok bağlanıyorlardı. Kendisi bu husûsta; “Bizim malımız, fakirler içindir. Bunca malın hassası işte bu noktadadır” buyurmuştur.
Menkıbeleri ve kerâmetleri: Ubeydüllah-i Ahrâr, tenhâda olsun, kalabalıkta olsun, zâhirî ve batınî edeblere çok dikkat ederdi. Sabaha kadar hep iki diz üstü oturduğu çok olurdu. Hizmetinde olanlara ve herkese, ihsânları, lütufları çoktu. Meşakkati, zorluğu kendisi yüklenip, başkalarının rahatını, kendi istirahatine tercih ederdi. Ömrü boyunca kimseden birşey almayıp, verilen şeyleri kabûl etmemiştir. Büyüklerden bir zât, kendi eliyle beyaz kuzu yününden bir kaftan dikip, ona gönderdi. Bu hediyenin helâl maldan olmasına çok dikkat etmişti. Kaftan kendisine verildiğinde; “Bu kaftanı giymek caizdir. Fakat ben, ömrüm boyunca kimseden hediye kabûl etmedim. Bunu gönderen zâttan özür dileyin ve bu defa bu kaftanı, bizim hediyemiz olarak kendisine takdim edin” demiştir.
Ubeydüllah-i Ahrâr hazretleri, bir defasında talebeleri ve sevenleriyle birlikte, büyük bir kalabalık hâlinde, şehre çok uzak olan bir araziden geçiyorlardı. Hava çok sıcaktı. Uzakta kara çadırlardan bir oba görünmüştü. Bu obadan üç kişi, hediye takdim etmek üzere yanlarına yaklaştı. Birisinin omuzunda semiz bir keçi, birinin de kucağında, tahtadan büyük bir çanak içinde yoğurt vardı. Bu üç kişiden oba reîsi olan kimse, Ubeydüllah-i Ahrâr hazretlerine yaklaşıp, getirdiklerini hediye olarak takdim etmek istediklerini bildirerek; “Bu keçi helâl maldır ve size vermek üzere ayrılmıştır. Yoğurt da pâkdır. Kabûl buyurmanızı istirhâm ederim” dedi. Ubeydüllah-i Ahrâr hazretleri; “Ben kimsenin hediyesini kabûl etmedim. Keçiyi yine sürüye kat Yoğurda gelince, parasını verip alabiliriz” dedi. Oba reîsi yoğurdun buralarda kıymeti olmaz, boldur. Kimse para ile yoğurt almaz. Lütfen kabûl buyurunuz” dedi. “Kabûl etmeyiz” buyurup, hizmetçilerinden birine işâret edip, yoğurdu bir Şahrûh altınına satın aldırdı, önce kendisi yedi Sonra yanında bulunanların hepsine ikram ettiler.
Mevlânâ Abdullah Şergûlî şöyle anlatmıştır: “Ben küçük idim. Babam, Mevlânâ Nizâmüddîn’in muhlis talebelerinden idi. Mevlânâ Nizâmüddîn, ekseriyetle bizim eve teşrîf ederdi. Babam ona hizmet için meşgûl olurken, o ekseriyetle murâkabe yapar, başını önüne eğip otururdu. Bir defasında bu hâl üzere iken, aniden başını kaldırıp seslendi Babam hemen huzûruna koşup, bağırmasının sebebini sordu. Buyurdu ki: “Doğu tarafından bir zât zuhur etti. İsmi Hâce Ubeydullah’dır. O rûy-i zemini tuttu. O ne büyük şeyh, ne büyük zât olur.” Mevlânâ Nizâmüddîn’den onun ismini işitince, hatırımda tutmuştum. Teşrîf etmesini bekliyordum. Sultan Ebû Sa’îd devleti zamanında, Ubeydüllah-i Ahrâr hazretleri, Taşkend’den Semerkand’a teşrîf etti. İlk defa karşılayıp, görmekle ve sohbetinde bulunmakla ben şereflendim. Bir müddet Semerkand’da kaldıktan sonra, Buhârâ’ya gitti.” Ubeydüllah-i Ahrâr’ın, bütün ömrü boyunca tanıdıklarına ve tanımadıklarına, dost-düşman herkese yardım ve şefkati pekçok idi. Hiç kimseyi ayırd etmeden yaptığı iyilik ve hizmetler dillere destan idi. “Ben bu yolu, tasavvuf kitaplarından değil, halka hizmetten elde ettim. Herkesi bir yoldan götürürler. Bizi hizmet yolundan götürdüler. Hayır umduğum herkese hizmet ederim” buyurmuştur.
Kendisi şöyle anlatmıştır: “Semerkand’da Mevlânâ Kutbüddîn Medresesi’nde, iki-üç hastanın hizmetini üzerime almıştım. Hastalıkları arttığından, yataklarını kirletirlerdi. Ben onları elimle yıkayıp, çamaşırlarını giydirirdim. Bu hizmetim devamlı olduğu için, hastalıkları bana da geçti. Ben de yatağa düştüm. Bu hâlimle bile, birkaç testi su getirip, hastaların kirlerini yine ben yıkamaya devam ettim.”
“Gençliğimde Herî’de idim. Seyyid Kâsım Tebrîzî’nin hizmetinde bulunuyordum. Kendisinin bir tas yemeğini bana verdi. “Ey Türkistanlı Şeyhzâde! Bu, bize kubbe olmuştur (Bununla diğer insanlar gibi gözüküyoruz). Yakında dünyâ da sana kubbe olur (Zengin olursun ve onunla hâllerin gizlenir).” Bu sözü buyurduklarında, benim dünyalık hiçbir şeyim yoktu. Son derece fakir idim.
Reşehât kitabının müellifi şöyle anlatmıştır: “Bu fakir, Ubeydüllah-i Ahrâr hazretlerinin gece-gündüz hizmetinde iken, hiç esnediklerini görmedim, öksürük veya benzeri sebeblerle ağızlarından birşey çıkardığına şâhid olmadım. Sümkürdüklerini de görmedim, insanlar arasında veya yalnızken, bir defa bile bağdaş kurarak oturduklarını görmedim.”
Otuzbeş yıl hizmetinde bulunan Mevlânâ Ebû Sa’îd de şöyle anlatmıştır: “Ubeydüllah-i Ahrâr hazretlerinin üzüm, elma, ayva ve benzeri meyveleri yerken kabuklarını ağzından çıkardığını hiç görmedim. Sümkürdüklerine ve tükürdüklerine de şâhid olmadım. Ba’zan nezle ve grip olurdu. Bu hâllerinde bile tiksinti verecek bir davranışta bulunmazdı. Hiçbir uzvunda uygunsuz bir hâl, görenlere tiksinti ve rahatsızlık verecek bir davranışı görülmemiştir. Yalnız iken de, başkaları ile bir arada iken de, dâima edeb ve güzel’ muâmele ile hareket ederdi.”
Seyyid Abdülkâdir Meşhedî, Sultan Ebû Sa’îd Mirzâ zamanında, Ubeydüllah-i Ahrâr hazretlerinin sohbetinde bulunmak üzere Semerkand’a gitti ve onun sohbetiyle şereflendi. Şöyle anlatmıştır: “Yatsı namazını kıldiktan sonra, bana buyurdu ki: “Emîr Mecd bizim misâfirimizdir. Bu geceyi bizimle birlikte ihyâ etmeyi istiyor. Biz ba’zı dostlarla oturmak isteriz. Sen gençsin, istirahat et.” Dedim ki; “Eğer izin verirseniz, sizinle beraber olayım.” “Eğer kendinde oturmağa güç bulursan olur” buyurdu. Ben de üç kişi ile birlikte o sohbet meclisinde bulundum. O gece sabaha kadar, Ubeydüllah-i Ahrâr hazretlerinin hâllerini gördüm. Devamlı iki diz üstünde, tevâzu ile oturdu. Dizlerini hiç değiştirmedi. Hep hareketsiz oturdu, hiçbir uzvunu oynatmadı. Teheccüde kalktı, namazdan sonra yine aynı şekilde sabah namazı vaktine kadar vekar ile oturdu. Hiç hareket etmedi. Ben genç olmama rağmen, her saatte bir dizimi değiştirdim. Uyumamak için kendimi zor tuttum. Mir Mecd, Hâce hazretlerinin iltifât-ı şerîfleri bereketiyle az hareket etti. Sonra sabah namazını kılmak üzere kalktılar, yatsı namazı abdesti ile sabah namazını kıldılar.”
Ubeydüllah-i Ahrâr hazretlerinin kerem ve lütfu o kadar çoktu ki, talebelerinin ve sevenlerinin rahatını düşünür, bunun için kendisi mihnet ve meşakkat çekerdi. Mir Abdülevvel hazretleri şöyle yazmıştır: “Ubeydüllah-i Ahrâr, talebeleri ile birlikte bir bahar mevsimi başında, Keş’e gitmek üzere yola çıkmışlardı. Bir gece yolda, bir dağ eteğinde gecelemeleri gerekti. Talebeleri hemen bir çadır kurdular. Akşam namazından sonra şiddetle bir yağmur başladı. Ubeydüllah-i Ahrâr hazretleri biraz sonra dışarı çıktı. Talebelerin ve hizmetçilerin çadıra girmesini söyledi. Bu emri üzerine hepsi çadıra girdiler. Başka bir çadır da yoktu. O gece sabaha kadar yağmur yağdı, seller aktı. Sabah namazını kıldıktan sonra, talebelerine ve diğer dostlarına; “Siz yağmur altında iken, ben çadırda durmayı tercih etmedim” buyurdu. Bunun üzerine, talebeleri anladılar ki, kendisinin Çadırda bulunması sebebiyle, edebinden yanına girib de geceleyemeyecek olan talebelerinin yağmur altında kalmalarını istememişti. Kendisi çadırdan uzaklaşıp, geceyi çadırın dışında bir yerde geçirmişti”
Bir defasında da, bir yaz mevsiminde talebeleri ile birlikde tarlalarından birine gitmişlerdi. O gün şiddetli bir sıcak, vardı. Tarlada sâdece bekçinin küçük bir kulübesi vardı. Talebeleri, onunla birlikte bu kulübeye girip gölgelenmekten haya ettiler. Edeblerinden girmediler. Başka gölgelenecek bir yer de yoktu. Sıcak iyice şiddetlenince, Ubeydüllah-i Ahrâr hazretleri atını istedi. “Zirâat için sürülen yerleri görmek istiyorum” diyerek, atına binip oradan uzaklaştı. Güneşin yakıcı sıcağı dayanılmaz hâle gelince, bir derede başını gölgeleyecek kadar bir yerde, hava serinleyinceye kadar istirahat edip, hava serinleyince talebelerinin yanına döndü. Talebeleri sonradan anladılar ki, hocaları oradan uzaklaşıp, onların gölgelenmelerini istemişti.
Ubeydüllah-i Ahrâr hazretleri şöyle anlatmıştır: “Gençliğimin ilk yıllarında, Mevlânâ Sa’deddîn Kaşgârî ile Herî’de idik. Panayır yerlerine gider, güreşenleri seyrederdik. Güreşenler üzerinde himmet ve teveccühümüzü denerdik. Himmet ettiklerimiz gâlib gelirdi. Sonra yenilene himmet ederdik. Bu defa o gâlib gelirdi. Birgün yine gitmiştik. Aramızdan kimse geçmesin diye el ele vermiştik. Güreş yerinin bir kenarına durduk. Güreşçilerden biri iri cüsseli idi. Onunla güreşecek olan ise zayıf biriydi. Mevlânâ Sa’deddîn’e; “Şu zayıfın gâlib gelmesi için himmet edelim. Sen himmet göster, ben de yardımcı olayım” dedim, iri vücûdlu pehlivan, zayıf pehlivanı yerdefi yere vuruyordu. Zayıf olana himmet etmeye başladık. O ânda, zayıf pehlivanda beklenmedik bir hâl oldu. Ellerini uzatıp karşısındaki koca pehlivanı havaya kaldırdı. Sonra başının üzerinde döndürüp sülüstü yere çaldı. Seyreden halkdan, müthiş bir nâra ve ağlık koptu. Herkes, bu beklenmedik neticeden şaşırmış bağırıyordu. Kimse, te’sîrin nereden geldiğini bilmiyordu. Baktım, Mevlânâ Sa’deddîn Kaşgârî’nin gözleri yumulu. Koluna dokunup; “Artık himmeti bırak, herşey olup bitti” dedim. Sonra oradan uzaklaştık.”Ubeydüllah-i Ahrâr hazretleri, bir ilkbahar mevsiminde, Hirat’dan Taşkend’e gitmek üzere yola çıkmıştı. Akşam olunca, yolda bir talebesinin bulunduğu yere ulaşmış ve o gece orada misâfir olmuştu. Bu talebesi şöyle anlatmıştır: “Gece yatacağımız zaman bana; “Sen benim yattığım odada yat” dedi. Bunun üzerine onun yattığı odada, ondan uzak bir köşeye çekilip, orada geceledim. Gece yarısı ismimi söyleyip; “Uyuyor musun! Uyanık mısın?” dedi. Ben de; “Uyumuyorum efendim” dedim. “Hemen kalk, kıymetli eşyalarını topla ve derhâl dışarı çık!” buyurdu ve kendisi de sür’atle dışarı aktı. Bu çevrede olanları da uyandır. Kıymetli eşyalarını toplayıp hayvanlara yüklesinler. Beni ta’kib edip peşimden geliniz?” dedi. Sür’atle uzak bir tepeye doğru yürüdü, biz de hemen toparlanıp onu ta’kib ettik. Tepeye çıkıp, üzerinde durdu. Biz de yanında durduk. Bizimle gelenler, bu duruma şaşırarak; “Sebeb nedir ki, geceyansı uykumuzu bölüp buraya geldik?” diyorlardı. Bir kısmı da ihmâl gösterip, gelmemişti. Biz tepe üzerinde iken, birdenbire korkunç bir sel geldi. Önüne gelen ağaç, kaya, duvar, ev ve ne varsa süpürüp götürüyordu. Ayrıldığımız ev de sel suları içinde kalmıştı. Bizimle gelmeyenler de sele kapıldılar. Kendilerini, selle uzun bir mücâdeleden sonra zor kurtardılar. Pekçok yeri harâb eden bu selin, o beldede bir benzeri görülmemişti. Sele kapılmaktan kurtulanlar, Ubeydüllah-i Ahrâr hazretlerinin bu kerâmetini görerek, onun büyük bir evliyâ olduğunu anladılar. Ona daha çok bağlanıp, sevdiler.”
Talebelerinden Şeyh İyân da şöyle anlatmıştır: Ubeydüllah-i Ahrâr hazretleriyle, bir bahar mevsiminde yola çıkmıştık. Yolumuz, sel sularıyla dolup taşarak akan bir dereye rastladı. Karşıya geçmemiz îcâb etti. Talebeler karşıya geçmek üzere saz ve kamışlardan sal yapıp, birer birer sudan geçtiler. Ubeydüllah-i Ahrâr hazretleri de karşıya geçmek için sallardan birine bindi. Beni de yanına aldı. Hareketten biraz sonra, derenin ortasında suyun büyük bir hızla aktığı noktaya gelmiştik. Bindiğimiz salın kamışları çözülmeye başladı. Sular, bağlar gevşediğinden kamışları ve sazları sökerek salı dağıtmaya başladı. Ben çok korktum. Karşı sahile bir ok atımı kadar mesafe vardı. Suyun şiddetle aktığı yeri aşıp karşıya ulaşmamız mümkün değildi. Ubeydüllah-i Ahrâr hazretleri bu hâle hiç aldırmadan oturuyordu. Kamışlar her ân biraz daha çözülüp dağılıyor, ben ise korkudan adetâ eriyordum. Hocamın yanında, onun rûhâniyyetine, tasarrufuna sığınıp, tevekkülle bekledim. Ubeydüllah-i Ahrâr hazretleri bu durum karşısında birdenbire “Allah!” diye bağırdı. Derin bir ürperti geçirerek, neticeyi bekledim. Bindiğimiz sal, suyun en şiddetli aktığı noktayı geçti. Sazlardan ve kamışlardan artık hiçbiri çözülmeden, sal karşı kıyıya ulaştı. Kıyıya gelince, hocam bana “Kalk” buyurdu. Kalkıp, sal üzerinden kıyıya atladım. Kendisi de Saîdan kıyıya indi Mübârek ayaklarını yere basar basmaz, su üzerindeki sal birdenbire bir çöp yığını hâline gelip, su üzerinde dağılıverdi”
Mevlânâzâde Nizâmeddîn anlatır: “Kış zamanıydı. Günlerin en kısa olduğu bir mevsimde, Ubeydüllah-i Ahrâr hazretleriyle bir köyden bir köye gidiyorduk, İkindi namazını yolda kıldık. Güneş solmaya başlamış ve ufuk çizgisine yaklaşmıştı. Menzilimiz gayet uzaktı ve bu vaziyette oraya gecenin geç saatlerinden evvel varmak ihtimâli yoktu. Etrâfta ise barmılacgk hiçbir yer yoktu. Her taraf bozkır. Kendi kendime düşünmeğe başladım: “Menzil ırak, vakit akşam, yol korkunç, hava soğuk, sığınılacak yer yok; hâlimiz ne olacak?” Ubeydüllah-i Ahrâr hazretleri, atını hızla sürüp gidiyor ve hiçbir telâş eseri göstermiyordu, içimden bu düşünceler geçince, başlarını bana döndürdüler ve; “Yoksa korkuyor musun?” diye sordular. Sükût ettim. “Atını sıkı sürüp yol almaya bak! Belki güneş batmadan menzilimize ulaşırız” buyurdu. Böylece atlarımızı sıkı sürerek yol almaya başladık. Bir hayli yol aldıktan sonra, dikkat ettim ki, güneş sanki yerinde duruyordu. Ufka yakın bir noktada ve göğe çivilenmiş gibiydi Köye girer girmez, sanki güneş söndürülmüş gibi, birdenbire zifiri karanlık içinde kaldık.”
Ubeydüllah-i Ahrâr hazretlerinin oğlu şöyle anlattı: “Taşkend’de iken, akrabamızdan bize komşu olan birisi vardı, hasta yatıyordu. Halam onu ziyârete gitmek istedi. Babam; “Ziyâret gerekmez” diyerek, ona engel oldu. Bu sırada Firket tarafından gitti. Halam, babamın gidişini fırsat bilip, biz ziyâret yapayım diyerek evden çıktı. Sokağa çıkar çıkmaz, karşısında babamı at üzerinde gördü. Babam; “Hastayı ziyârete mi gidiyorsun? Sana da hastalığın geçmesinden korkmuyor musun? Hemen geri dön!” buyurdu. Halam hemen geri döndü. Fakat dönmesiyle birlikte, ateşi yükselip yatağa düştü. Bir müddet sonra babam Firket’den dönünce, halama; “Sana gitme dediğim hâlde hasta ziyâretine gidip hasta olmak nene gerek?” buyurdu. Halam, irfan sahibi bir kadın idi. Tövbe etti. Babamın iltifâtlarıyla yüksek derecelere kavuştu.”
Ubeydüllah-i Ahrâr hazretleri. Taşkend’den Semerkand’a göçmeden önce, hizmetkârlarından birine, Semerkand’a gidip, kendisine birkaç kutu saf bal almasını emretmişti. Hizmetkâr gidip, emredildiği gibi balı satın aldı. Kutuları da gayet güzel bir şekilde sarıp, dönmeye hazırlandı. Tam döneceği sırada, tanıdığı bir esnafı gördü. Dükkânına gidip, onunla biraz konuşmak üzere oturdu. Bal kutularını da önüne koydu. Onlar konuşurken, güzel bir kadın içeri girdi Hizmetkâr, tanıdığı esnaf ile konuşurken, birkaç kere kadına şehvet nazarı ile baktı. Sonra da oradan çıkıp yola çıktı. Taşkend’e gelince, balları Ubeydüllah-i Ahrâr hazretlerine götürdü. Kutuları koyunca, Ubeydüllah-i Ahrâr hazretleri kaşlarını çatıp, bağırarak; “Ey saadetten mahrûm kimse, ben sana bal ısmarlamıştım! Sen bana şarap mı getiriyorsun?” dedi. Hizmetkâr; “Aman efendim, ben size emriniz üzere saf bal getirdim!” dedi. Bunun üzerin kutuları açıp baktılar ki, şarap dolu. Hizmetkâr, bu işin kadına bakması sebebiyle olduğunu düşünerek, hatâsını anladı ve tövbe etti.
Ubeydüllah-i Ahrâr hazretlerinin talebelerinden ticâret işlerine bakan Mevlânâ Necmeddîn şöyle anlatmıştır: “Bir defasında büyük bir kervan hâlinde, develerimiz ticâret eşyası yüklü olarak dönerken, eşkiya yolumuzu kesti. Kervanda bulunanlar, eşkiyayı görünce büyük bir dehşete kapıldı. Mallarını gitmiş, kendilerini de esîr edilmiş olarak düşündüler. Ben içimden dedim ki; Hâce Ubeydüllah-i Ahrâr hazretlerinin bana emânet edilmiş mallarını, cenk etmeden eşkiyaya teslim etmek talebelik şânına uymaz. Böyle bir hareket mertlik ve insanlıktan uzaktır. En iyisi, hocamın mallarını muhafaza etmek yolunda şehîd olmaktır. Böyle düşünerek, Ubeydüllah-i Ahrâr hazretlerinin rûhâniyyetinden yardım istiyerek kılıcımı çektim. O ânda kendimi, hocam Ubeydüllah-i Ahrâr hazretleri şeklinde gördüm ve eşkiya üzerine at sürerek, kılıç sallamaya başladım. Bir de baktım ki, eşkiya kervanı bırakmış kaçıyordu. Hâlbuki eşkiya bizden fazla idi. Benim maksadım şehîd olmaktı. Kervanda bulunanlar, bu hâle benden daha çok hayret etti. Kaldı ki, ben ömrümde cenk etmiş ve çarpışma nedir bilen bir insan değildim. Bu işin Hâce Ubeydüllah-i Ahrâr hazretlerinin tasarrufu ile olduğunu anladım. Huzûruna gittiğimde, hâdiseyi bütün teferruatıyla anlattım. Buyurdu ki: “Zayıflar, kuvvetli düşmanla karşılaştıkları zaman, kendi kuvvetlerinden geçerler ve büyüklerin rûhâniyyetinden yardım isterlerse, Allahü teâlâ onlara öyle bir kuvvet verir ki, onunla düşmanlarını yenerler.”
Ubeydüllah-i Ahrâr zamanında, Taşkend’de şeyhlik iddiasında bulunup, irşâd makamına kurulmuş kimseler pekçoktu. Bunlar, Ubeydüllah-i Ahrâr hazretlerine karşı kıskançlık ve ayrılık gösterirlerdi. Neticede, hepsi tek tek silinip gittiler. Ubeydüllah-i Ahrâr hazretleri, Bagistan’dan Taşkend’e gelip, talibleri irşâd ile meşgûl olduğu zaman, orada bir âlim vardı. Etrâfında çok talebe toplanmıştı. Ubeydüllah-i Ahrâr hazretlerinin tasarrufunu ve üstünlüğünü görünce, hasedinden çatlayacak hâle geldi. Birgün meclisine gidip, tasarrufu ile Ubeydüllah-i Ahrâr hazretlerini te’sîr altında bırakıp, müflis göstermek istedi. Gözlerini Ubeydüllah-i Ahrâr hazretlerine dikip, te’sîr altında bırakmak için bütün gayretini topladı. Altından kalkılmaz bir yük havale etmek istiyordu: Ubeydüllah-i Ahrâr hazretleri de, onun te’sîrini defetmeye koyuldu. Böylece bir saat geçti. Nihâyet Ubeydüllah-i Ahrâr ayağa kalkıp, o kişiye yaklaşıp yanında duran havluyu çekti ve yüzüne çarparak; “Aklı bozulmuş bir divâne ile ne uğraşıyorum” dedi ve oradan uzaklaştı. Bu karşılık üzerine kendinden geçip yere yuvarlanan âlim, aklını bozdu ve bütün bilgisini kaybetti. Pazarlarda çini çıplak gezmeye kalkışacak kadar aklî dengesini kaybedip, perişan hâle düştü.
Ubeydüllah-i Ahrâr zamanında, bir kadı devamlı kapısına gelip, talebe olmak, onun yoluna girmek istiyordu Fakat Ubeydüllah-i Ahrâr ona hiç iltifât etmiyordu. O da, gayet melûl ve mahzûn bir hâlde gelip gidiyordu. Birgün Ubeydüllah-i Ahrâr hazretlerinin neş’eli bir ânında, yakın bir talebesi, o kadıdan bahsedip, talebe olmak istediğini arzetti. “Kâdı, boynu bükük, inâyetinizi bekliyor ve mahrûm kalmaktan çok üzülüyor.” dedi. Ubeydüllah-i Ahrâr ona şöyle cevap verdi: “Ben, her kimin içinde büyüklük ve üstünlük arzusundan birşey sezsem, hattâ o üstünlük ve büyüklük arzusuna on yıl sonra bile kavuşacak olsa, ona Hâcegân yolundan (büyüklerin yolundan) bahsedemem.” Talebelerinden ba’zıları, bu sözü söylediği günün târihini yazdılar. Aradan on yıl geçti. Ubeydüllah-i Ahrâr hazretleri de vefât etmişti. O kadı, on yıl sonra memleketinde hâkim ve reîs makamına çıktı. Bu hâlinden çok memnun idi ve kalbinde büyüklerin yoluna girmeye dâir hiçbir istek ve arzu kalmamıştı. O zaman Ubeydüllah-i Ahrâr hazretlerinin talebeleri, hocalarının onu neden kabûl etmediğinin hikmetini anladılar.
Ubeydüllah-i Ahrâr hazretlerinin yakınlarından biri, bir defasında haram bir işi yapmak üzere iken, Ubeydüllah-i Ahrâr birdenbire; “Ne yapıyorsun?” diyerek seslenip, onu ikâz etmişti. O kimse yerinden fırlayıp, kendine geldi ve haram işlemekten vaz geçdi. Biraz sonra Ubeydüllah-i Ahrâr evine gelip; “Allahü teâlânın yardımı olmasaydı, şeytana kapılmış gitmiştin!” buyurdu. Yine aynı kişi, bir gece şarap içmek istemişti. Bir yakınını, gece karanlığında kendisine şarap alıp getirmesi için göndermişti. Gönderdiği kimse şarabı alıp gelince, onun bulunduğu evin önünde durup’ şarap testisini yukarıdan sarkıttığı bir sepete koydu. O da sepeti yukarı çekmeğe başladı. Çekerken, sepet duvara çarpıp ipi koptu, yere düştü ve şarap testisi kırılıp içindeki döküldü. Şarap isteyen kimse, bilinmesinden korkarak, sabahleyin erkenden kalkıp kırılan şarap testisinin parçalarını topladı. Bundan hemen sonra Ubeydüllah-i Ahrâr o kimsenin evine geldi. “Gece yukarı çektiğin testinin sesi kulağıma geldi. Eğer o testi kırılmasaydı, benim kalbim kırılacaktı ve bir daha seninle buluşmama imkân kalmayacaktı” buyurdu.
Ubeydüllah-i Ahrâr hazretleri bir defasında, Hirat’ta talebelerinden birinin evine misâfir olmuştu. Geldiği sırada, ev sahibi, akşam yemeğini evinde bulunan misâfirler ile birlikte yemiş ve yeni sofradan kalkmışlar, yemekten sonra da bir akşam gezintisine çıkmak üzere hazırlanmışlardı. Büyüklere çok sevgisi ve muhabbeti olan ev sahibi, çok sevdiği ve büyük bir muhabbetle bağlı olduğu Ubeydüllah-i Ahrâr hazretlerinin, evine teşrîf etmesine çok sevinip, ellerine kapanarak karşıladı. Ev sahibinin Ubeydüllah-i Ahrâr hazretlerine gösterdiği hürmet üzerine, evde bulunan misâfirler gelen zâtın kim olduğunu öğrenince, onlar da çok hürmet göstermişlerdi. Ev sahibinin, genç ve güzel yüzlü bir oğlu vardı. O akşam Ubeydüllah-i Ahrâr hazretlerinin teşrîf etmesi üzerine, gezmeye çıkamıyacaklarını düşünerek, süratim asarak yerinden bile kıpırdamadı. Edeb ve hürmet göstermedi. Ev sahibi, Ubeydüllah-i Ahrâr hazretlerine, misâfirlerin yeni yemekten kalktığını ve yemeğin bitmiş olduğunu, fakat evinde herşeyin mevcûd olduğunu arzederek, ne arzu ederseniz hazırlayalım, pişirelim dedi. Bu sırada ev sahibinin genç oğlu, gezintinin iptal edilmiş olmasından dolayı edebsiz bir tavır aldı ve; “Bu gurbetteki zâta, hazır bırşeyler getirin, yemek şimdi bitti. Bundan sonra kimsede yemek pişirecek mecal yok” dedi.
Ubeydüllah-i Ahrâr, gencin bu edebsiz hâlini görünce, yavaş bir sesle; Ey genç, güzelliğine mağrur olma!
Eğer bu akşam ben senin yüzünü kara etmezsem, vebali üzerime olsun!” dedi. Sonra da yüksek sesle; “Uzak yoldan geldim, açım, sıcak bir çorba istiyorum” dedi. Hemen mutfağa koşup, hazırlığa başladılar. Bu sırada Ubeydüllah-i Ahrâr hazretleri bir müddet sükût edip, o gencin gönlünü kendine çekti. Genç aniden yerinden fırlayıp, ızdırab ile yanına gelip, önünde diz çöktü. “Size ben hizmet edeyim” dedi. Ubeydüllah-i Ahrâr izin verdi. Genç hemen hizmete koyuldu. Yemek pişirmek üzere ocak başındakileri kaldırıp, kendisi ateş yaktı. Ateş yakarken, ateşin sıcaklığından yüzü kızarıp terledi. Elleri de is oldu. Yüzündeki teri silmek için elini birkaç defa yüzüne sürdü. Elindeki is karası yüzüne bulaşıp, böylece yüzü karardı. Babası ve diğer misâfirler, “Yüzün kara olmuş” dedilerse de, genç; “Nûr, o karadadır” deyip, Ubeydüllah-i Ahrâr hazretleri için yemeği pişirip, önüne koyup ikram etmedikçe, yüzündeki karayı Bilmeyeceğini söyledi. Ubeydüllah-i Ahrâr hazretlerine yemeği ikram ettikten sonra, gidip elini yüzünü yıkadı ve abdest aldı. Sonra da gelip, huzûruna oturdu, onunla birlikte yemek yedi. Ubeydüllah-i Ahrâr hazretleri Hirat’dan gidinceye kadar da yanından ayrılmadı.
Bir defasında, Ubeydüllah-i Ahrâr’in huzûruna Horasan’dan âşık bir kimse gelmişti. Bu kimse şarap içen, haram işleyen, sapık i’tikâdlı biriydi. O zamana kadar hiç gelmemişti. Gelip oturur oturmaz, Ubeydüllah-i Ahrâr hazretleri onu azarlayıp, derhâl huzûrundan kovdu. Bu sırada orada bulunan talebesi Mîr Abdülevvel’in kalbinden; “Uzaktan garîb bir adam, ihlâs ve niyazla gelmiş, acaba onu neden hoşnut etmedi?” düşüncesi geçti. Ubeydüllah-i Ahrâr, hemen bu talebesinin kalbinden geçen düşünceyi anlayıp, buyurdu ki: “Bu kimseyi köpek ya vı asu sûretinde gördüm ve bu sebeple kovdum. Köpek yavrusuna bundan iyi muâmele yapılmaz.” Bunun üzerine talebesi Abdülevvel, gelen adamın hâlini araştırıp, öğrendi. Adam fâsık, haramlara dalmış, içki içen, haramlara aldırmayan birisi imiş. O zaman hocasının o kimseyi, günahlara dalmasından dolayı köpek sûretinde gördüğünü ve kovmasının hikmetini anladı.
Ubeydüllah-i Ahrâr hazretleri buyurdu ki: “Muhammed aleyhisselâmın ümmetinden “Mesh” ya’nî sûretinin değiştirilmesi, hayvan sûretine döndürülmesi kaldırılmıştır. Fakat bâtından, ma’nen sûretin değişmesi kaidinim amıştır. Bâtından sûretin hayvan sûretine çevrilmiş olmanın alâmeti, büyük günah işleyen kimsenin bu günahları işlemekten, bâtınının, kalbinin elem duymaması, işlediği haramlar sebebiyle müteessir olmaması, fısk ve isyan olan işlerde ısrar etmesidir. Bu öyle bir dereceye ulaşır ve işlediği büyük günahlardan dolayı kalbi o kadar kararır ki, artık tenbîh ve nasihat de yapılsa gafletten uyanmaz.”
Mevlânâ Gilân Ziyâretgahî hazretlerinin oğlu Mevlânâ Burhâneddîn Muhammed şöyle anlatmıştır: “Ubeydüllah-i Ahrâr hazretleri, Şeyh Şahin’in evinden çıktığı sırada, büyük birâderlerim Mevlânâ Abdürrahmân ve Mevlânâ Ebü’l-Mekârim önüne geçip, herbiri evine da’vet etti. Teşrîf etmesi için istirhâm ettiler. Hâce Ubeydüllah-i Ahrâr bana; “Sen niçin da’vet etmezsin?” buyurdu. “Bu arzu, gönlümde haddinden fazladır. Fakat ağabeylerimin yanında küstahlık etmedim” dedim. Bana, iki batman un ile çorba pişirmemi söyledi. “Bundan fazla birşey yapma” buyurdu. Emrini yerine getirdim. Köyün âlimleri, sahilleri ve fakirleri, Hâce Ubeydüllah-i Ahrâr hazretlerinin teşrîfini duyar duymaz, grup grup evime gelmeye başladı, iki büyük sofa, gelenlerle doldu.
İki sofa arasındaki mabeyn de doldu. Yine gelenleri almadı. Bir kısmı da, dam saçağının altına ve evin dışına oturdu. Ben bu kalabalığı görünce, hatırımdan; “Bu kadar kimse geldi” diye geçti. Hâce Ubeydullah hazretleri bana tekrar; “İki batman undan başka birşey pişirme” buyurdu. Bir türlü, biraz daha pişireyim diyemedim. Son derece telâşlanıp, tereddüdde kaldım. Ben bu hâlde iken, Ubeydüllah-i Ahrâr hazretleri başını kaldırıp; “Söyliyeceğimi söyledim. Söylediğim gibi yap, fazla pişirme” buyurdu. Bu emri üzerine, çorba pişirip, büyük bir kaba doldurdum. O kabdan da, evde bulunan kâselere ve tabaklara doldurarak, iki sofada ve mabeynde oturan misâfirlere dağıttım. Komşulardan emânet tabak toplatıp, onlarla da dışarıda toplanmış olanlara çorba dağıttım. Herkese yetip, arttı. Emânet aldığım tabaklara da doldurup, sahiblerine gönderdim. Orada bulunanlar da, Ubeydüllah-i Ahrâr hazretlerinin kerâmetiyle yemeğin herkese yetip arttığını görerek, hayret ettiler. Böylece onu daha çok sevip, bağlılıkları arttı.” Reşehât kitabının müellifi şöyle anlatmıştır: “Hirat’da, Mevlânâ Muhammed bin Mevlânâ Seyfeddîn adında, âlim bir komşumuz var idi. Bu zât, Mevlânâ Nizâmeddîn Şehîd’in akrabası idi. Zaman zaman ondan ilim öğrenir, istifâde ederdim. Bir Ramazan ayında, bu zât hastalanmıştı. Hastalığı o dereceye gelmişti ki, başka birinin yardımı olmadan, bir yanından diğer yanına dönemiyordu. Oğulları ve talebeleri; “Artık ölmek üzeredir” diyerek, kefen ve tabut tedârik etmeye başlamışlardı. Bir Cum’a günü, hastalığı son haddîne ulaşmış, iyice ağırlaşmıştı. O gün evlâdından ba’zısı da Cum’a namazına gitmişti. Evde bulunanlardan diğerleri de, cenâzeye hazırlık için bir işle meşgûl oluyorlardı. Herkesin bir işle meşgûl olduğu sırada, hastanın başında, bir hizmetçiden başka kimse kalmamıştı, öğle vakti yaklaştığı sırada aniden kapı çalındı. Hizmetçi gidip, kapı arasından bakınca; kırmızı yüzlü, kumral sakallı ve uzun boylu bir süvari gördü. Atından inip; “Uzak yoldan hastayı ziyârete geldim, müsâade edermisiniz?” diyerek, içeri girmek için izin istedi. Hizmetçi kapıyı açıp, onu içeri aldı. Gelen ziyâretçi hastanın başucuna varınca, hasta, gözlerini açıp baktı. Gelen zâtın üstü başı toz olduğundan, uzaktan gelen bir yolcu olduğunu anlayıp, işâretle; “Kimsin, nereden geliyorsun?” diye sordu. Gelen süvari; “Ben Hâce Ubeydüllah-i Ahrâr’ın talebesiyim, hocam beni sizi ziyâret etmek ve sıhhate kavuşacağınızı müjdelemek üzere gönderdi. Sabah namazını Semerkand’da hocam ile kıldım. Akşam namazında orada olacağım ve iftarı hocamla yapacağım” dedi. Hasta yatan Mevlânâ Muhammed, bu sözleri işitir işitmez kendinde bir kuvvet hissedip, kimsenin yardımı olmadan doğrulup, yatağı üzerinde oturdu. Gelen genç, odadaki dolap kenarında duran şerbeti alıp, hastaya bir bardak içirdi. Sonra veda ederek ayrıldı. Atına binip, sür’atle gözden kayboldu. Bu genç süvarinin gelip gittiği sırada, hastanın hanımı, hemen bitişiklerindeki komşunun evinde idi. Kendi evinde konuşulanları duyunca, genç atlı gider gitmez merakla evine koştu. Evine girince, ağır hasta yatan kocasının yatak üzerinde doğrulmuş oturmakta olduğunu ve önünde boş şerbet bardağını görünce hayret etti ve bunun nasıl olduğunu sordu. Kocası da, vukû’ bulan hâdiseyi anlattı. Hasta olan o âlim, o gün ayağa kalkıp, ikindi namazını ayakta kıldı. Birkaç gün sonra da, tam bir sıhhate kavuştu. Tekrar ders vermeye ve ilim öğretmeye başladı.”
Yine Reşehât kitabının müellifi şöyle anlatmıştır: “Hâce Ubeydüllah-i Ahrâr’ın huzûruna ilk gelişimde, Mevlana Sa’deddîn Kaşgârî hazretlerinin oğlu Mevlânâ Hâce Kulan ile beraber idim. Senelerce sohbetinde ve hizmetinde bulunmakla şereflendim. Ba’zan sohbet sırasında bana hitâb ederek; “Niçin Horasan’a dönmüyorsun? Dön! Annen ve baban benim rahatımı bozuyor” buyururdu. Ben, başkaları arasında bu sözü işitince çok utanırdım. Nihâyet beraber geldiğim Hâce Kulan, Horasan’a dönmek üzere izin istemişti. Ona izin verip, bana da; “Sen de bununla birlikte sür’atle Horasan’a anne ve babanın hizmetine dön. Benim rahatımı bozuyorlar” buyurdu. Ben de onunla beraber Horasan’a döndüm. Annemin ve babamın yanına ulaşınca, hocam Ubeydüllah-i Ahrâr’ın kendileri hakkında buyurduğu sözü söyledim, ikisi birden ağlaşmaya başladılar ve; “Biz her namazdan sonra, Ubeydüllah-i Ahrâr hazretlerine teveccüh edip, seni göndermesi için ağlayıp, duâ ediyorduk” dediler. Bir müddet annemin ve babamın yanında kaldım. Sonra tekrar hocamın yanına dönmem için ağlayarak, yalvararak müsâade etmelerini istedim. Onlar da izin verdiler. İkinci defa hocamın sohbetiyle şereflendim. Artık bundan sonra bir daha, Horasan’a git buyurmadı.
Ubeydüllah-i Ahrâr hazretlerini sevenlerden bir zât şöyle anlatmıştır:
Benim bir hizmetçi kölem vardı. Ondan başka hiçbir kimsem ve hiçbir şeyim yoktu. Onu Semerkand’da kaybettim. Defalarca arayıp, gezmedik dağ ve sahra bırakmadım. Fakat ondan hiçbir eser ve haber bulamadım. Aciz ve şaşkın bir hâlde kaldım. Çünkü o, benim gücüm, kuvvetim, yardımcım idi. Ona şiddetle ihtiyâcım vardı. Birgün yine arazide dolaşarak onu arıyordum. Bu sırada Ubeydüllah-i Ahrâr hazretleri, talebelerinden büyük bir cemâatle oradan geçiyorlardı. Yanına yaklaşıp, atının başından tutup, derin bir ızdırap ile hâlimi arzettım. Boyun büküp yalvararak ve benim işimi siz hâlledersiniz diyerek ağladım. “Ben zirâatle uğraşan kimseyim, böyle şeyleri bilmem, aramak gerekir ki bulunsun” buyurarak tevâzu gösterdi. Sonra bir müddet susup, yakınımızda bulunan bir köyü göstererek; “Bu köyde aradın mı?” dedi. “Evet o köye defalarca gidip aradım” dedim. “Sen o köye bir daha git, inşâallah onu orada bulursun” buyurdu bonra atını sürüp yola devam etti. Ben de hemen o köyün yolunu tuttum. Köye yaklaşınca, bir de baktım ki, kölem kuru bir yere oturmuş, önünde içi su dolu bir testi, şaşkın, üzgün bir hâlde duruyordu. Onu görünce, gayr-i ihtiyâri; Neredesin be çocuk!” diye bağırdım. Dedi ki: “Ben evinizden çıktığım bir sırada, bir adam beni aldatıp yanına alarak Harezm’e götürdü Sonra beni köle olarak satti. Bugüne kadar onun beni sattığı adamın yanında hizmet etmekteydim. Bugün beni satın almış olan kimseye misâfir geldi. Bana, su doldur gel dediler. Ben de bu testiyi ırmaktan doldurup çıkardığım sırada, birdenbire kendimi bu kuru yerde buldum. Rü’yâ mı görüyorum, uyanık mıyım diye hayretler içerisinde burada düşünüp duruyordum” dedi. Bunun üzerine anladım ki, bunları hep Ubeydüllah-i Ahrâr hazretlerinin Kerâmeti sebebiyle gördüm ve kölemi buldum. Hemen orada bulduğum kölemi azâd ettim, serbest bıraktım Doğruca Ubeydüllah-i Ahrâr hazretlerinin yanına gittim. Talebesi olup, sohbetlerine devam ettim. Benim ona talebe olmam bu hâdise sebebiyledir.”
Reşehât müellifi şöyle nakletmiştir Ubeydüllah-i Ahrâr hazretlerinin hacca gitmesine mâni olunmuştu. Bu sebeple hacca gidememişti. Irak Şeyhülislâmı Mîr Abdullah, defalarca şöyle anlatmıştır: “Ben, Mekke’de Şeyh Abdülmu’tî’nin sohbetine kavuşmuştum. Bu zât, Kutb-ül-ârifîn Şeyh Abdülkebîr Yemenî’den sonra Harem-i şerîf ehlinin Arab ve Acemîn kendisine tâbi olduğu, feyzinden istifâde ettikleri bir evliyâ idi. Birgün Hâce Ubeydüllah-i Ahrâr hazretlerinin menkıbelerinden ve şeklinden, şemâlinden, Şeyh Abdülmu’tî’ hazretlerine biraz anlatmıştım. Bunun üzerine bana dedi ki: “Ta’rîf ve anlatmaya lüzum yoktur. Ben burada Hâce Ubeydüllah-i Ahrâr hazretleriyle çok sohbet ettim. Çok huzûrunda bulundum” dedi. Sonra Ubeydüllah-i Ahrâr hazretlerinin hâllerini ve menkıbelerini öyle anlattı ki, sanki senelerce berâber kalmış gibi.”
Ubeydüllah-i Ahrâr hazretleri, zamânının sultanları üzerinde büyük bir te’sîre sâhib idi. Sultanlara sözü geçer müslümanların rahatı için onlara nasihat ederdi. Kendisi şöyle anlatmıştır: “Eğer biz şeyhlik yapsaydık, zamanımızda hiçbir şeyh kendisine talebe bulamazdı. Fakat bize başka iş emredildi. Bizim işimiz, müslümanları zalimlerin şerrinden korumaktır Bu sebeple, pâdişâhlar ile görüşmek ve onların gönlünü avlamak, dilediğimiz istikâmete çevirmek bize vazîfe olmuştur. Allahü teâlâ bize öyle bir kuvvet verdi ki, eğer isteseydim, ilâhlık davasında bulunan Çin pâdişâhını bir mektubla öylesine te’sîr altında bırakırdım ki, sultanlığı terkedip, yalın ayak koşarak kapıma gelirdi. Bununla beraber biz, Allahü teâlânın bu husûsdaki takdîrini beklemekteyiz. Bizim makamımızda edebli olmak lâzımdır. Bu edeb de, kulun kendi irâdesini bırakıp, Rabbinin irâdesine teslim olmasıdır.” Reşehât kitabının müellifi şöyle anlatmıştır: “Birgün Sultan Ahmed Mirzâ, Hâce Ubeydüllah-i Ahrâr hazretlerini Mâtürid köyünde ziyârete gelmişti. Huzûruna girince, geride iki dizi üzerine edeble oturmuştu. Ubeydüllah-i Ahrâr, ona çok iltifât etti. Buna rağmen Sultan Ahmed Mirzâ onun heybeti karşısında tir tir titriyor, alnından ter damlaları dökülüyordu.” Ubeydüllah-i Ahrâr hazretlerine birgün rü’yâsında şöyle denildi: “İslâmiyet, senin hizmetinle, mededinle kuvvet bulacak.” Bunun üzerine bu iş, sultanları ve emirleri vâsıta etmeden yerine gelmez diyerek, zamanın sultânı ile görüşmek üzere Semerkand’a gitti. Bu yolculuğunda Mevlânâ Nâsırıddîn Etrârî de yanında bulunuyordu. O, şöyle anlattı: “O zaman Semerkand’da Mirzâ Abdullah sultan idi. Semerkand’a vardığımız zaman, Mirzâ Abdullah’ın beylerinden biri, Hâce Ubeydullah hazretlerini karşıladı. Ona dedi ki: “Bizim buralara kadar gelmekten maksadımız, sizin Mirzâ’nız ile görüşmektir.” Karşılamaya gelen bey, edebsizce şöyle cevap verdi: “Bizim Mirzâ’mız, pervasız bir gençtir. Onunla görüşmek kolayca kabûl edilir bir iş değildir. Hem dervişlerin bu sultanla görüşmekte ne maksadları olabilir?” Ubeydüllah-i Ahrâr hazretleri bu -sözden gadaba gelip buyurdu ki: “Bize Sultan ile görüşmek emredilmiştir. Ben buraya kendi kendime gelmedim. Sizin Mirzâ’nız eğer pervasız ise, onu değiştirip yerine pervâlı olan birini getirirler!” Bunun üzerine karşılamaya gelen o bey ayrılıp gitti. O gidince Ubeydüllah-i Ahrâr hazretleri onun ismini mürekkeple duvara yazdı. Sonra parmağını ağzında ıslatarak sildi.
“Bizim işimiz, o sultandan ve onun kumandanlarından beklenemez, gidelim!” dedi. O gün Taşkend’e döndüler. Bir hafta sonra, o karşılayan ve edebsizlik eden bey vefât etti. Bir ay sonra da, Türkistan’da Mirzâ Ebû Sa’îd zuhur edip, Mirzâ Abdullah’ı öldürüp, mülküne el koydu. Yerine sultan oldu.
Talebelerinin ileri gelenlerinden biri şöyle anlatmıştır: “Ubeydüllah-i Ahrâr hazretleri ile Firket denilen yerde idik. Bir gün kâğıt ve kalem istedi. Kâğıt üzerine birkaç isim yazdı. Bu sırada “Sultan Ebû Sa’îd Mirzâ” diye bir isim yazıp, cebine koydu. O sırada Ebû Sa’îd Mirzâ’nın hiçbir yerde nâmı ve nişanı yoktu. Yakınlarından biri sormaya cesâret gösterip; “Bir takım isimler yazdıktan sonra, Ebû Sa’îd Mirzâ ismine alâka gösterip, onu cebinize koydunuz. Bu isim kime âittir?” dedi. Buyurdu ki: “Bu o kimsedir ki; siz, biz, Semerkand, Taşkend ve Horasan, yakında onun teb’ası olsa gerektir.” Pek kısa bir zaman sonra, Türkistan’dan Mirzâ Ebû Sa’îd’in sesi yükseldi. Meğer Mirzâ Ebû Sa’îd, rü’yâsında Ahmed Yesevî hazretlerini, görmüş. Rü’yâda Ahmed Yesevî hazretleri, Ubeydüllah-i Ahrâr hazretlerine Mirzâ Ebû Sa’îd için Fâtiha okumasını işâret etmiş, o da okumuştur. Yine bu rü’yâsında, Sultan Ebû Sa’îd Mirzâ, Ahmed Yesevî hazretlerinden kendisine Fâtiha okuyan zâtın ismini sormuş ve sımasını zihninde tutmuş. Uyanır uyanmaz, Ubeydüllah-i Ahrâr’ın kim olduğunu sorup araştırdığında; “Evet, Taşkend’de buyurduğunuz gibi bir azîz vardır” dediler. Hemen atına binip, maiyeti ile birlikte Taşkend’e doğru yola çıktı. Bu sırada Ubeydüllah-i Ahrâr Firket’e doğru yola çıkmıştı. Sultan onun Firket’e gittiğini duyunca, atını oraya doğru sürdü. Ubeydüllah-i Ahrâr hazretleri, Sultân’ı Firket yakınlarında karşıladı. Sultân Ebû Sa’îd Mirzâ, Ubeydüllah-i Ahrâr hazretlerini uzaktan görünce; “İşte rü’yâda gördüğüm azîz!” diyerek, atından inip ayaklarına kapandı. Ubeydüllah-i Ahrâr hazretleri de Sultân’a alâka gösterip, sohbet etti. Sultan, bu sohbetin cazibesi ile, Ubeydüllah-i Ahrâr’dan kendisi için Fâtiha okumasını istedi. “Fâtiha bir kere okunur” buyurarak, Sultân’ın gördüğü rü’yâya işâret etti.
Bu görüşmesinden sonra, Sultan Ebû Sa’îd Mirzâ’nın etrâfında çok asker toplandı. Bunun üzerine Semerkand’ı almak istedi. Durumunu Ubeydüllah-i Ahrâr hazretlerine arzetmek üzere huzûruna tekrar geldi. Maksadını anlatıp, himmet istedi. “Ne niyet ile fethetmeyi istiyorsun? Eğer İslâmiyeti kuvvetlendirmek ve teb’aya şefkat göstermek niyeti ile giderseniz, zafer sizindir” buyurdu. Sultan bu şartı kabûl edip, İslâmiyete hizmet edeceğine ve teb’aya merhamet ve şefkat gedeceğine söz verdi. Bunun üzerine; “İslâmiyete hizmet etmek şartıyla gidin, başarı sizindir” buyurdu.
Reşehât müellifi, bu hâdisenin devamını şöyle anlatmıştır: “Ubeydüllah-i Ahrâr, Ebû Sa’îd Mirzâ’ya; “Düşmanla karşılaştığınız zaman, ardınızdan bir karga sürüsü gelinceye kadar hücum etmeyiniz! Karga sürüsü gelir gelmez hücum ediniz!” buyurdu. Ebû Sa’îd Mirzâ’nın ordusu, Mirzâ Abdullah’ın ordusu ile karşı karşıya gelince, ilk hücum karşı tarafdan geldi. Ebû Sa’îd Mirzâ’nın ordusunun sol tarafını çökerttiler. Sağ taraftan da aynı şekilde hücum etmek üzere hazırlandıktan sırada, Ebû Sa’îd Mirzâ’nın ordusunun arkasından bir karga sürüsü göründü. Düşman üzerine doğru uçtu. Sultan ve askerleri, Ubeydüllah-i Ahrâr hazretlerinin; “Arkanızdan bir karga sürüsü gelmeyince hücum etmeyiniz” buyurduğunu hatırlayıp, kerâmetini görünce, kalb-ileri kuvvet ve cesâretle doldu. Hep birden düşman üzerine hücuma geçtiler. İlk hamlede düşman saflarını yarıp, dağıttılar. Mirzâ Abdullah da atından düşüp, çamura battı. Atların ayakları altında ezildi. Sonra da başı kesilerek öldürüldü.”
Hasen Bahâdır adında bir Türkmen oymağının reîsi şöyle anlatmıştır: “Sultan Ebû Sa’îd’in Semerkand’ı fethetmek üzere harekete geçtiğinde ben de vardım. Bir su kenarında iki ordu karşılaştı. Ben, Sultan Ebû Sa’îd’in yakınında idim. Askerîmiz, aşağı yukarı yedibin kişi civârında idi. Mirzâ Abdullah’ın ordusunun, hem askeri hem de silâhları çoktu. Bu arada, bizim askerlerimizden karşı tarafa katılanlar da olmuştu. Sultan Ebû Sa’îd, bu durum karşısında büyük bir ızdırâba düştü. Hayret ve dehşet içinde bana; “Hey Hasen! Söyle ne müşâhede ediyorsun?” dedi. Dedim ki: “Sultânım, Hâce Ubeydüllah-i Ahrâr hazretlerini görüyorum, önümüzde gitmektedir.” Ben böyle söyleyince, Sultan Ebû Sa’îd; “Vallahi ben de Hâce Ubeydullah hazretlerini gördüm” dedi. Ben de Sultân’a; “Gönlünü hoş tut, düşmana karşı muzaffer olacağız” dedim. Sultan hücum emri verince, askerîmiz hepbirden hücum etti. Yarım saat içinde düşman perişan oldu. O gün Semerkand fethedildi. Mirzâ Abdullah da öldürüldü.” Bu zaferden sonra Sultan Ebû Sa’îd, Ubeydüllah-i Ahrâr hazretlerinden Semerkand’a teşrîf etmesini istirhâm etti. Sultân’ın istirhâmını kabûl edip, Taşkend’den Semerkand’a gitti. Bu sırada öldürülen Mirzâ Abdullah’ın akrabasından Mirzâ Bâbür’ün, büyük bir ordu ile Semerkand’a hareket ettiği haberi geldi. Sultan Ebû Sa’îd telâş ve ızdırâba düşüp, Ubeydüllah-i Ahrâr hazretlerine hâlini arzedip; “Benim bu orduya karşı koymam imkânsızdır. Ne yapayım?” dedi. O da, Sultân’ı teskin ve teselli edip, sükûnet içinde bulunduğu yerde düşmanı beklemesini tavsiye etti. Bu sırada Sultan Ebû Sa’îd’in yakınları, onu Türkistan’a kaçırmak ve orada saklamak üzere hazırlığa başlayıp, eşyâlarını develere yüklemişlerdi. Ubeydüllah-i Ahrâr hazretleri durumu öğrenince celallenip, yükleri develerden indirtti. Sultan Ebû Sa’îd’e; “Nereye gidiyorsunuz? Kaçıyor musunuz? Buna ihtiyâç yok! Müşkülünüzü burada hallederiz. Buna kefilim! Gönlünüzü hoş tutun. Bâbür’ü durdurmak bizim vazîfemizdir” buyurdu. Bu sözleri işitenlerden ba’zıları; “Hâce hazretleri bizi topyekûn kurban etmek istiyor” diye söylendiler. Sultan Ebû Sa’îd, Ubeydüllah-i Ahrâr hazretlerine bağlılığı ve güveninden dolayı onlar gibi düşünmedi ve Semerkand’da kalmaya karar verdi. Beyleri; “Biz bu kadar askerle koca bir orduya nasıl karşı koyabiliriz?” dedilerse de, Ebû Sa’îd’i ikna edemediler. Sultan Ebû Sa’îd, Ubeydüllah-i Ahrâr’ın tavsiyesi üzerine, kalenin zayıf ve yıkık yerlerini hemen ta’mir ettirdi ve düşmanı bekledi. Nihâyet Mirzâ Bâbür’ün ordusundan Halîl Hindu isimli bir kimsenin kumanda ettiği bir öncü kuvvet geldi. Bu küçük kuvvet, büyük kuvvetten uzak olduğu için, şehirden üzerine hücuma geçilip, perişan edildi. Yaklaşan Mirzâ Bâbür, Sultan Ebû Sa’îd’in iç kaleye çekilip, orada sıkı bir muhafaza altında olduğunu öğrenince, eski hisarda konakladı. Birdenbire hücuma geçmekten çekiniyordu. Aradan günler geçti, asker yiyecek sıkıntısı çekmeye başladı. Etrâfa yiyecek te’mini için gönderdiği askerlerin ba’zılarını Semerkandlılar yakaladılar. Bir taraftan açlık bir taraftan hastalık, Mirzâ Bâbür’ün ordusunu perişan ediyordu. O sırada bir de hayvan vebası hastalığı çıktı. Mirzâ Bâbür’ün ordusundaki bütün atlar bu hastalıktan öldü. Öyle oldu ki, at leşinin kokusundan o civarda barınılamaz oldu. Nihâyet Mirzâ Bâbür, Ebû Sa’îd Mirzâ ile anlaşma yapmaya râzı oldu. Bu iş için maiyetinden Mevlânâ Mehmed Muammâî adlı birini gönderdi. Bu elçi, Ubeydüllah-i Ahrâr ile uzun bir görüşme yaptı. Elçi; “Bizim Mirzâ’mız çok gayretli ve yüksek himmetli bir zâttır. Ne tarafa gitse, o tarafı almadan dönmez” dedi. Bunun üzerine Ubeydüllah-i Ahrâr hazretleri şöyle dedi: “Eğer Mirzâ Bâbür’ün dedesi Mirzâ Şahrûh’un kalbimizde olan sevgisi ve üzerimizdeki hakları olmasaydı, neticeyi görürdünüz! Ben, dedesi zamanında Hirat’ta idim. Onun zamanında çok iyilikler ve himâyeler gördük. Hakkını çiğnemeyiz!” Nihâyet elçi, anlaşma yapmak istediklerini bildirdi ve bunun için Ubeydüllah-i Ahrâr hazretlerini Mirzâ Bâbür’ün yanına, anlaşmaya da’vet etti. Sultan Ebû Sa’îd, anlaşma için Ubeydüllah-i Ahrâr’ın bizzat gitmemesini istirhâm yoluyla bildirdi. Yapılan istişâreden sonra, Mevlânâ Kâsım’ı anlaşma yapmak üzere gönderdiler. Böylece anlaşma sağlandı.
Bir defasında da Sultan Mahmûd, kardeşi Sultan Ahmed Mirzâ’nın bulunduğu topraklarda gözü olduğu için savaş açtı. Bu sebeple Semerkand şehrini kuşatmak için harekete geçti. Bu haber Semerkand’da duyulunca, Ubeydüllah-i Ahrâr bir mektûp yazıp, bu işten vazgeçmeğini bildirdi Bu mektûp şöyledir: “... Büyükler, Semerkand şehri için korunmuş belde demişlerdir. Kitaplarında da böyle yazmışlardır. Semerkand’a kasdetmeniz uygun olmaz. Bu fakîr, sizi çok sevdiğimden dolayı, vazîfemi yerine getirmek için bu işten vaz geçmenizi tavsiye ederim. Bu güne kadar nasihatlerimi kabûl etmediniz. Halkın arzularına uyup, bizim ikâzlarımıza aldırmadınız! Ne garîb bir vaziyeti Halk, kendi istekleri için çalışır. Ben ise senin için çalışıyorum. Semerkand’da fakir, muhtaç ve î sâlih insan pekçoktur. Onları daha fazla darıltmak ve incitmek doğru değildir. Yanık gönüllerin neye sebeb olduğu ma’lûmdur. Sâlihlerin ve mü’minlerin gönüllerini yaralamaktan çok korkmak lâzımdır. Sırf Allah için yaptığım bu isteği kabûl ediniz! Sen ve kardeşin, karşılıklı olarak birbirinize yardımcı olun ki, Allahın rızâsını ve inâyetini kazanasınız. Allahü teâlânın öyle kulları vardır ki, onları korumuştur. Hadîs-i kudsîde; “Onlarla muharebe etmek, benimle cenkleşmektir” buyurmuştur. Nice Hadîs-i şerîflerde de aynı hikmet bildirilmiştir.”
Mirzâ Ebû Sa’îd’in komutanlarından olup, Mirzâ Mahmûd’a katılan bir emîre de şöyle bir mektûp gönderdi: “înâd ve muhalefetten dönünüz. Bilmez misiniz ki; yüzbin kişi, Hâce Abdülhâlık silsilesinden bir kişiyle başa çıkamamıştır. Onlara saldıranlar mağlub olur. Bu taife tasarruf sahibleridir ve Allahü teâlânın izniyle ne dilerlerse o olur.”Sultan Mahmûd Mirzâ, bu ikâzlara rağmen Semerkand’ı muhasaradan vazgeçmedi. Büyük bir orduyla Semerkand üzerine yürüdü. Ordusundan dört bini Türkmen muhafız idi. Semerkand Sultânı Ahmed Mirzâ, üzerine gelen bu kuvvete karşı duramayacak vaziyette idi. Kaçmak için Ubeydüllah-i Ahrâr hazretlerinden müsâade istedi. Ubeydüllah-i Ahrâr bu sırada medresede bulunuyordu. Sultân’a; “Siz kaçarsanız, bütün Semerkand halkı başsız kalır ve esîr düşer. Yerinde dur ve gönlünü hoş tut. Biz bu işe kefiliz” dedi. Sonra Sultan Ahmed Mirzâ’yı medreseye alıp, kendisi çıkış kapısının yanına oturdu. Kocaman bir de hurç getirtip, içine günlerce yetecek erzak doldurttu. Ondan sonra yüzleri Sultân’a gelecek sûrette eşiğe oturup, kendisini iknâya çalıştı ve buyurdu ki: “Semerkand düşecek olursa, siz bu hurcu yanınıza alıp, ailenizle beraber, düşmanın gireceği kapının ters tarafındaki kapıdan çıkar, gidersiniz!” Sonra yakınları, Mevlânâ Seyyid Hüseyn, Mevlânâ Kâsım ve Mir Abdüleyvel ve Mevlânâ Ca’fer’i çağırttılar ve şöyle emir verdiler “Tez gidin, surların burcuna çıkın ve Sultan Mahmûd Mirzâ’nın askeri bozguna uğramadan benim yanıma gelmeyin! Faraza o asker mağlub olmazsa, siz de gelmeyin!” Mevlânâ Kâsım şöyle anlatmıştır: “Burcun üzerine çıktık ve murâkabeye vardık. Bir ân geldi ki, kendimizi göremez ve bulamaz olduk. Gördük ki, biz yokuz, ortada yalnız Hâce Ubeydüllah-i Ahrâr hazretleri var. Sanki âlem, Hâce hazretlerinin vücûdu ile dolmuştu.”
Muharebede bulunmuş bir sipâhi de şöyle anlatmıştır: “Biz, bir alay süvari, Sultan Mahmûd Mirzâ askeriyle muharebe etmekteydik. Üstünlük düşman tarafındaydı. Ben arada bir, surların burcunda murâkabeye varmış olan azîzlere göz atıyordum. Başlarını göğüslerine dayamış sessiz ve hareketsiz oturuyorlardı. Muharebe uzun sürdü. Az kaldı ki, karşı taraf bizi dağıtıp perişan edecekti. Şehir halkı ümitlerini kaybetmiş, ne yapacağını bilemez hâle gelmişti. Bu sırada birdenbire, Kıpçak Çölü tarafından korkunç bir kasırga esmeğe başladı. Sultan Mahmûd ve ordusu ne yapacağını şaşırdı. Kimse gözünü açamaz oldu. İnsanlar ve hayvanlar devrilmeğe başladı. Çadır, karargâh, sancak ve eşya havada uçuşuyor, ba’zı adamlar bile kuru yapraklar gibi havaya savruluyordu. Bu sırada Sultan Mahmûd Mirzâ ve birkaç yakını bir hendeğe atlayıp, ancak korunabilmişti. Fakat bir dağ kenarında bulunan bu hendeğin üzerine de dağdan kopan büyük bir kaya parçası düşmüş ve içindekilerden çoğunu öldürmüştü. Kaya parçasının düşüşünden öyle korkunç bir ses çıkmış ki, Türkmen süvarilerinin atları ürküp boşanmış ve sahiplerini çiğneyerek kaçmaya başlamışlardı. Herkesin birbirini çiğneyip ezeceği bir ana-baba günü olmuştu.”
Bu vaziyetten dehşete düşen Sultan Mirzâ Mahmûd, atına atlayıp kasırga istikâmetinde dört nala kaçmaktan başka çâre bulamadı. Ordusu da arkasından kaçtı. Bunun üzerine Sultan Ahmed Mirzâ, ordusunun başına geçti ve Semerkand halkı ile onların peşlerine düşüp, beş fersah kadar ta’kib etti. Ellerine geçeni kılıçtan geçirdiler. Çok mal ve silâh topladılar, İlâhî lütûfla kazanılan bu zafer karşısında, burç üzerinde murâkabeye varmış olanlar da Hâce Ubeydüllah-i Ahrâr hazretlerinin huzûruna döndüler. Hâce Ubeydüllah-i Ahrâr hazretleri de Sultan Ahmed Mirzâ’yı sarayına gönderdi. Kendisi de huzûr ve saadet içinde evine gitti.
Ubeydüllah-i Ahrâr hazretlerinin en meşhûr talebesi Mevlânâ Muhammed Kâdı, “Silsilet-ül-ârifîn” adlı eserinde ! şöyle bildirmiştir “Birgün Şeyh Mirzâ Ömer, Kıbçak Çölü sultanlarından Sultan Mahmûd’dan da yardım alarak, büyük bir orduyla Semerkand üzerine yürüdüğü haberi geldi. Bunun üzerine Semerkand Sultânı Sultan Ahmed Mirzâ, savaş hazırlıklarını tamamlayıp, karşı koymak üzere büyük bir orduyla yola çıktı. Ubeydüllah-i Ahrâr’a da yanlarında gelmesini rica etti. Ubeydüllâh-i Ahrâr da orduyla beraber gitti. Halk, Sultân’ın onu, sulh yapmak için yanında götürdüğünü zannetmişti. Ubeydüllah-i Ahrâr, kırk gün Sultan Ahmed’in ordusunda kaldı. Ordu, “Akkurgân” denilen yerde konaklamıştı. Sultan Ahmed, Ubeydüllah-i Ahrâr hazretlerine karşı askerlerden bir edebsizlik olmasın diye, orduyu geniş bir yerde topladı. Böylece orduyu Ubeydüllah-i Ahrâr hazretlerinin bulunduğu yerden biraz uzakta tutmuştu. Birkaç gün bu şekilde hareketsiz beklediler. Birgün Ubeydüllah-i Ahrâr gadablanarak, Sultan Ahmed Mirzâ’ya; “Beni buraya niçin getirdin? Eğer savaş yapmak istiyorsanız, ben sipâhi değilim. Anlaşma yapmak istiyorsanız, neden geciktiriyorsunuz? Benim artık burada asker arasında durmaya mecalim kalmadı” dedi. Sultan Ahmed Mirzâ: “Benim bir kararım yok. Herşeyi sizin doğru olan reyinize bıraktım. Siz ne emrederseniz, biz ona uyarız” dedi. Bunun üzerine Ubeydüllah-i Ahrâr hazretleri bir ata binip, yanına da yakınlarından bir cemâat alarak, karşı tarafta bulunan Şeyh Ömer Mirzâ’nın ve Sultan Mahmûd’un bulunduğu yere doğru hareket etti. Bunu haber alan her iki sultan da karşılamaya çıktılar. Yolun yarısında karşıladılar. Sonra Şahrûh’a gittiler. Ubeydüllah-i Ahrâr, Sultan Mahmûd’a çok iltifât gösterdi. Konuşma sırasında hep ona bakarak konuştu. Bundan sonra, üç sultânın savaşmaktan vazgeçip, sulh yapmaları kararlaştırıldı. Anlaşma şartları da tesbit edildi, iki tarafın askerlerinin saf bağlaması, aralarına büyük bir çadır kurulması ve üç sultânın bu çadırda toplanarak Ubeydüllah-i Ahrâr hazretlerinin idâresi altında anlaşma şekli kararlaştınlacaktı. Bu şekilde anlaşma yapılması karara bağlanınca, Ubeydüllah-i Ahrâr, Sultan Ahmed Mirzâ’nın yanına dönüp durumu bildirdi. Ertesi gün sabah vakti, Sultan Ahmed Mirzâ’nın askerleri, zırh giyinmeden, fakat silâhlarını kuşanmış olarak kararlaştırılan yere geldi. Saf hâlinde durdular. Ubeydüllah-i Ahrâr, diğer iki sultânı getirmek üzere Şahrûh’a gitti. Mirzâ Mahmûd’un, bu işden memnuniyeti yüzünden okunuyordu. Fakat Sultan Şeyh Ömer Mirzâ’nın hâlinde, garîb bir tutukluk ve ihtiyât vardı. Nitekim Ubeydüllah-i Ahrâr onları çağırdığında, Sultan Mahmûd şevkle dışarı çıktığı hâlde, Sultan Şeyh Ömer Mirzâ! hesaplı ve tedbirli bir tavır takınmış gözüküyordu. Onun bu tavrı üzerine, Ubeydüllah-i Ahrâr, Sultan Mahmûd’u; ikâz edip, herhangi bir hileye karşı tedbirli olmasını söyledi. Peygamberimizin; “Deveni bağla, sonra tevekkül et” buyurduğunu bildirdi. Sonra karşı tarafın askerlerinde olduğu gibi, bunların askerlerini de zırhsız, fakat silâhlı olarak anlaşma yapılacak yere götürdüler. Böylece, üç pâdişâhın askerleri birbirleri karşısında saf tutup durdular. İçinde üç sultânın anlaşma yapacağı çadır da orta yere kurulacaktı. Çadır bize uzak, size yakın gibi bir anlaşmazlık çıktı. Münâzara uzadı. Ubeydüllah-i Ahrâr hazretleri, öğle namazı için abdestini karşılıklı saflar hâlinde duran iki ordu arasında aldı. Sonra Sultan Ahmed Mirzâ’ya haber gönderip, “Ben tek kişiyim ve ihtiyârlık zaafı içindeyim. Sizin bu kadar meşakkatli yolunuza dayanmaya çalışmam, birbirinize girmemeniz içindir. Kuvvet, ancak bu kadar olur. Artık takatim kalmadı. Eğer bana i’timâdınız varsa, çekişmeyi bırakınız! Cadın nereye kurarlarsa kursunlar” dedi. Bunun üzerine Sultan Ahmed Mirzâ emir verip; “Mâni olmayın! Cadın nerede isterlerse orada kursunlar. Benim i’timâdım Hâce Ubeydüllah-i Ahrâr hazretlerinedir” dedi. Nihâyet çadır kuruldu. Sultan Ahmed Mirzâ, maiyeti ile geldi. Ubeydüllah-i Ahrâr hazretleri de Sut tan Mahmûd Mirzâ’yı ve Sultan Şeyh Ömer Mirzâ’yı getirdi. Sultan Ahmed Mirzâ onları karşıladı ve Ubeydüllah-i Ahrâr’ın işâretiyle Sultan Mahmûd Mirzâ ile kucaklaştı. Bundan sonra Ubeydüllah-i Ahrâr, Sultan Şeyh Ömer Mirzâ’yı, ağabeyi Sultan Ahmed Mirzâ’nın yanına götürdü. Sultan Şeyh Ömer Mirzâ, ağabeyi Sultan Ahmed Mirzâ’nın elini öpüp, yüzüne gözüne sürerek ağladı. Bu manzarayı görenler de gözyaşlarını tutamadılar. Bundan sonra çadıra girdiler. Heybetli bir toplantı oldu. Her üç sultan da, bütün mes’elelerde anlaştılar. Artık birbirlerine kılıç çekmeyeceklerine ahdettiler. Ahîdnâme yazıldı ve üç sultan da imzaladı. Bu anlaşma gereğince Taşkend, Ubeydüllah-i Ahrâr hazretleri vasıtasıyla, Sultan Ahmed Mirzâ’dan Sultan Mahmûd Mirzâ’ya geçti. Bundan sonra Fâtiha okundu. Sultanlar birbirlerine veda edip ayrıldılar.
Ubeydüllah-i Ahrâr bu üç pâdişâhı birbirleri ile barıştırıp sulhu sağladığı sırada, talebelerinden biri orada, tasavvufda bir hâl olan gaybet (kendinden geçme) hâline girip, şöyle keşfetmişti: “Bir meydanda üç azgın deve birbirlerini ısırmak ve parçalamak üzere iken, Ubeydüllah-i Ahrâr hazretleri bunları yularlarından tutup yakalıyor ve birbirlerini ısırmalarına mâni oluyordu.”
Bu anlaşmanın yapıldığı gün, halk, Ubeydüllah-i Ahrâr hazretlerinin tasarrufundan ve te’sîrinden hayret ve dehşet içinde kaldı. Onun tasavvufda yükselmiş büyük bir evliyâ ve mürşid-i kâmil olduğunu anlamışlardı. O gün anlaşma sağlanıp kan dökülmesi önlendikten sonra, Ubeydüllah-i Ahrâr, Sultan Mahmûd Mirzâ’ya; “Siz Taşkend’e gidin. Ben de başka bir yoldan gelir size ulaşırım” buyurdu ve talebeleri ile Taşkend’e dönmek üzere yola çıktılar. Yolda Mevlâna Muhammed Kâdı’ya şöyle buyurdu: “Bu işlere ne dersin? Bu vak’a, kitaba yazılacak şeylerdendir!”
Ubeydüllah-i Ahrâr’ın torunu Hâce Muhammed Kâsım’dan şöyle nakledilmiştir: “Ubeydüllah-i Ahrâr hazretleri, bir Perşembe günü öğleden sonra, aniden atının hazırlanmasını istedi. Atı hazırlanınca, atına binip Semerkand’dan sür’atle çıktı. Talebelerinden bir kısmı da ona tâbi olup, ta’kib ettiler. Biraz yol aldıktan sonra, Semerkand’ın dışında bir yerde talebelerine; “Siz burada durunuz” buyurdu. Sonra atını Abbâs Sahrası denilen sahraya doğru sürdü. Talebeleri arasında Mevlâna Şeyh adıyla tanınmış bir talebesi, bir müddet daha peşinden gidip ta’kib etmişti. Bu talebesi şöyle anlattı: “Hâce Ubeydüllah-i Ahrâr hazretleri ile sahraya vardığımızda, atını sağa sola sürmeye başladı. Sonra birdenbire gözden kayboldu.”
Ubeydüllah-i Ahrâr daha sonra evine döndüğünde, talebeleri nereye ve niçin gittiğini sorduklarında; “Türk Sultânı Sultan Muhammed Hân (Fâtih), kâfirlerle harbediyordu, benden yardım istedi. Ona yardım etmeye gittim. Allahü teâlânın izniyle gâlib geldi. Zafer kazanıldı” buyurdu.
Bu hâdiseyi nakleden ve Ubeydüllah-i Ahrâr hazretlerinin torunu olan Hâce Muhammed Kâsım, babası Hâce Abdülhâdî’nin şöyle anlattığını nakletmiştir: “Bilâd-ı rûm’a (Anadolu’ya) gittiğimde, Sultan Muhammed Fâtih Hân’ın oğlu Sultan Bâyezîd Hân, bana, babam Ubeydüllah-i Ahrâr’ın şeklini ve şemâlini ta’rîf etti ve “O zâtın beyaz bir atı var mı idi?” diye sordu. Ben de ta’rîf ettiği bu zâtın, babam Ubeydüllah-i Ahrâr olduğunu ve beyaz bir atının olup, ba’zan ona bindiğini söyledim. Bunun üzerine Sultan Bâyezîd Hân, bana şöyle anlattı: Babam Sultan Muhammed Fâtih Hân bana şöyle anlattı: “İstanbul’u fethetmek üzere savaştığım sırada, harbin en şiddetli bir ânında, Şeyh Ubeydüllah-i Ahrâr Semerkandî’nin imdâdıma yetişmesini istedim. Şeklini ve şemâlini ta’rîf ederek, şu vasıfta ve şu şekilde ve beyaz bir at üzerinde bir zât yanıma geldi. “Korkma!” buyurdu. Ben de “Nasıl endişelenmeyeyim, küffâr çok” dedim. Ben böyle söyleyince, elbisesinin yeninden bakmamı söyledi. Baktım, büyük bir ordu gördüm, “İşte bu ordu ile sana yardıma geldim. Şimdi sen falan tepenin üzerine çık, üç defa kös vur ve orduna hücum emri ver” buyurdu. Emîrlerini aynen yerine getirdim. O da bana gösterdiği ordusuyla hücuma geçti. Böylece düşman hezimete uğradı, İstanbul’un fetih işi gerçekleşti.”
Vefâtı: Talebesi ve “Reşehât” kitabının müellifi olan Ali bin Hüseyn şöyle anlatmıştır: “893 (m. 1488) senesi Rebî’ul-âhır ayının yirmidördünde, Pazartesi günü ikinci defa Ubeydüllah-i Ahrâr hazretlerinin sohbetine kavuşmakla şereflenmiştim. Sohbet sırasında; “Üç yıl dört ay sonra yaşım tam doksan olur” buyurdu. 895 (m. 1490) senesinde, Muharrem ayının başında hastalandı. Hastalandığı senenin Rebî’ul-evvel ayının sonunda, Cumartesi günü vefât etti. Hastalığı seksendokuz gün sürdü. Vefâtından oniki gün önce; “Eğer sağ kalırsak, beş ay sonra seksendokuz yaşım tamâm olup, doksana girerim. Ba’zı büyükler, ömrünün yıl sayısı ile hasta yattığı gün sayısı arasındaki uygunluğu; “Bir günlük hastalık (humma), bir senenin keffâretidir” hadîs-i şerîfinde buyurulan husûsa uygun olduğunu söylemişlerdir” buyurdu.
Talebelerinden Mevlâna Ebû Sa’îd Ubehî şöyle anlatmıştır: “895 (m. 1490) senesi Muharrem ayının yirmisinde Çarşamba günü, Hâce Ubeydullah hazretleri “Kefşir” mahallesinden kalkıp, “Kemânkerân” köyüne gitmek üzere yola çıktı. Yolda “Geçiyân” mahallesinde konaklayıp, geceyi orada geçirdi. Perşembe sabahı Kemânkerân’a doğru yola çıktı. Hastalığı şiddetlenerek, yola devam edemedi. Cum’a sabahı Kemânkerân’a gitmek üzere yola devam etti. Yolda zaman zaman durup dinlendi. Cumartesi gecesi yatsı namazı Kemânkerân köyüne vardı. Yedigün orada kalıp, yedinci Cum’a günü, sabahtan i’tibâren akşama kadar hastalığı her saat arttı. Böylece üç ay hasta yattı. Bu hastalığı sırasında, namazlarını ilk vaktinde kılma husûsunda çok dikkat gösterdi. Hastalığının ve za’fiyetinin ağırlaşıp şiddetlendiği zamanlarda bile böyle idi.
895 (m. 1490) senesi Rebî’ul-evvel ayının sonunda, bir Cum’a günü hastalığı ağırlaştı ve can çekişme hâli Cum’a günü öğle vaktinde başlamıştı. Tam o sırada, Semerkand’da büyük bir zelzele oldu. O sırada câmide olan halk; “Ubeydüllah-i Ahrâr hazretlerine birşey oldu” diyerek, Cum’a namazından sonra herkes Semerkand’dan Kemânkerân köyüne doğru yola çıktı. Vefât ettiği gün, akşam vakti hastalığı pek şiddetlenmişti. “Akşam namazının vakti girdi mi?” diye sordu. “Evet girdi” dediler. Akşam namazını îmâ ile kıldı. Yatsı vakti girdiği sıralarda, son nefeslerini veriyordu. Vefâtı sırasında huzûrunda bulunan talebelerinden Hâce Muhammed Yahyâ şöyle anlatmıştır: “Hâce Ubeydüllah-i Ahrâr hazretlerinin mübârek nefeslerinin kesilmesi yaklaştığı sırada, akşam ile yatsı arasında bir vakitde idik. Bulunduğu odada birkaç lâmba yaktilar. Ev son derece aydınlık olmuştu. Bu sırada Ubeydüllah-i Ahrâr hazretlerinin iki kaşı arasından, birdenbire şimşek gibi bir nûr çıkıp öyle parladı ki, evde yanmakta olan lâmbalar, o nûr arasında sönük kaldı. Herkes bu nûru gördü. Bu nûr patladıktan sonra, Hâce Ubeydüllah-i Ahrâr hazretleri son nefesini verip vefât etti. Vefât ettiği sırada da şiddetli bir zelzele oldu.
Sultan Ahmed Mirzâ, Ubeydüllah-i Ahrâr hazretlerinin hastalığının şiddetlendiğini duyunca, Cum’a sabahı bütün devlet erkânı ile Kemânkerân köyüne gitmek üzere yola çıktı. Akşam namazından sonra ulaşıp, Ubeydüllah-i Ahrâr hazretlerini son defa gördü. Vefât ettiği bu gecenin sabahı olan Cumartesi sabahı, Ubeydüllah-i Ahrâr hazretlerinin cenâzesini Semerkand’a getirtti, öğle namazı vaktinde Kefşir mahallelerine getirilip, cenâzesi orada yıkandı, techiz ve tekfin edildi. Cenâze namazı kılınıp, defn edildi.
Ubeydüllah-i Ahrâr hazretlerinin oğulları, kabri üzerine bir kubbe ve yanına bir imârethâne yaptırdılar.
Talebeleri: Ubeydüllah-i Ahrâr hazretlerinin en başta gelen talebesi, Mevlânâ Kâdı Muhammed Zâhid Bedahşî’dir. Halîfesidir. Bu talebesi, evliyânın büyüklerinden olan Ya’kûb-i Çerhî hazretlerinin kızının oğlu olup, torunudur. Hocası Übeydüllah-i Ahrâr hazretlerinin kıymetli sözlerini “Mesmû’ât-ı Mevlânâ Kâdı Muhammed Zâhid” adlı bir kitap yazarak toplamıştır.
Oğlu Muhammed; Zâhirî ilimde yüksek derecede âlim idi. İlk oğlu olup, tasavvuf ilmini babasından öğrenip kemâle ulaşmıştır. Bu oğlu, Hâcegân lakabı ile tanınmıştı.
Hâce Muhammed Yahyâ; küçük oğlu olup, zâhirî ve bâtınî ilimlerde yüksek derecede idi. Babasından feyz alarak tasavvufta yükselmiştir. Babası, hayâtının son günlerinde onu yerine vekîl bırakmıştır.
Mevlânâ Seyyid Hasen; meşhûr talebelerinden olup, babası onu çok küçük yaşında iken Ubeydüllah-i Ahrâr hazretlerinin sohbetine getirmiştir. Geldikleri sırada, Ubeydüllah-i Ahrâr’ın yanında bir tabak içinde bal görüp, hemen yemeye başlamıştı. Ubeydüllah-i Ahrâr ona; “Senin ismin nedir?” diye sorunca, balın tadına öylesine dalmıştı ki, “Adım Bal’dır” cevâbını verdi. Ubeydüllah-i Ahrâr tebessüm ederek buyurdu ki: “Bu çocukta tam bir kabiliyet var. Kendi ismini balın tadından dolayı unutup, balın lezzetine o kadar daldı ki, ismim Bal’dır dedi.” Onu kucaklayıp babasından aldı. Önce Kur’ân-ı kerîmi, ilk tahsîl için gereken bilgileri öğretti. Sonra Ubeydüllah-i Ahrâr, ona yüksek ilimleri öğrenmesini emretti. Bundan sonra da onu tasavvufda yetiştirip, yüksek derecelere kavuşturdu.
Mevlânâ Kâsım; en meşhûr ve çok sevdiği talebelerindendir. Hocasına tâbi olması tam idi. Bu husûsta örnek teşkil eden bir talebesi idi.
Mevlânâ Mîr Abdülevvel; talebelerinin meşhûrlarından olup, hocasına dâmâd olmakla şereflenmiştir. Tasavvufda yüksek derecelere kavuşmuştur.
Mevlânâ Ca’fer; tasavvuf hâllerine gark olmuş bir talebesi olup, âlim ve fâdıl bir zât idi.
Mevlânâ Burhâneddîn Hatelânî; bu talebesi, Semerkand’da parmakla gösterilen âlimlerden idi.
Mevlânâ Lütfullah Hatelânî; meşhûr talebelerinden olup, diğer talebesi Burhâneddîn Hatelânî’nin kızkardeşinin oğludur. Din ilimlerinde âlim idi.
Mevlânâ Şeyh; talebelerinin ileri gelenlerinden olup, senelerce hocasının ev ve dergâh işlerini görüp, hizmet etmiştir.
Mevlânâ Sultan Ahmed; meşhûr talebelerinden olup, zâhirî ve bâtınî ilimlerde derin âlim idi.
Mevlânâ Ebû Sa’îd Evbehî, Mevlânâ Hâce Ali Taşkendî, Mevlânâ Nûreddîn Taşkendî, Mevlânâzâde Etrârî, Mevlânâ Nasîruddîn Etrârî ve Mevlânâ İsmâil Firketî de talebelerinin meşhûrlarındandır.
Ubeydüllah-i Ahrâr’ın talebelerinden biri de, Abdullah-i İlâhi’dir. Simâv-hdır. İlim edindikten sonra, Semerkand’a ve Buhârâ’ya giderek feyz aldı. İcâzetle şereflenip, Ubeydüllah-i Ahrâr’a intisabı bulunan Emîr Ahmed-i Buhârî ile İstanbul’a geldi.
Ubeydüllah-i Ahrâr’ın bir talebesi de Abdullah-i Semerkandî’dir. Önce, Ya’kûb-i Çerhî’ye talebe olmuş ve Nizâmeddîn-i Hâmûş’dan da feyz almıştır. Uluğ Bey Medresesi’nde müderris idi.
Ubeydüllah-i Ahrâr’ın bir talebesi de Haydar Baba’dır. Kırk sene devamlı İstanbul Eyyûb Câmii’nde i’tikâf etti. Kanunî Sultan Süleymân bu zâtın üstün hâllerini işitince, Eyyûb Nişâncası ile Haliç arasında, Cezri Kâsım Paşa Câmii’ne inen yol üzerinde “Haydar Baba Mescidi”ni yaptırdı. Haydar Baba, 957 (m. 1550)’de vefât etti. Kabri, mescide girerken solda, sed üstündedir.
Ubeydüllah-i Ahrâr hazretleri buyurdu ki: “Zamanımızda ehl-i irâdet, mürid (talebe) olma kabiliyetine sâhib olanlar azdır. Bir âlim, büyüklerden birine haber gönderip; “Burada mürîd olacak vasıflı insan azdır; sizin orada bu vasfı taşıyan kimseler varsa bize gönderiniz!” demiştir. Bu haberi alan büyük zât, bir mektûp yazarak şöyle cevap Vermiştir “Bahsettiğiniz vasıfta insanlar bizim burada yoktur. Eğer Şeyh isterseniz, istediğiniz kadar gönderelim!”
“Evliyânın meşhûrlarından olan Şiblî hazretleri, tasavvuf büyükleri yoluna girdiği sırada, babası Vâsıt şehrinin hâkimi (vâlisi) idi. Önce Muhammed Hayr’ın huzûrunda tövbe etti. Sonra Muhammed Hayr hazretleri onu Cüneyd-i Bağdadî hazretlerine gönderdi. Göndermesindeki sebep; Şiblî hazretlerinin, Cüneyd-i Bağdadî’nin akrabası olmasıydı. Böylece edebe riâyet etmiş oldu.
Şiblî, Cüneyd-i Bağdâdî’ye talebe olunca; önce ona yedi sene ticâret yapmasını ve bu ticâretten elde ettiği kazancını, o zamana kadar olan günahlarının affı için sadaka olarak dağıtmasını emretti. Bunu yaptıktan sonra da, yedi sene de hela temizliği yapmasını emretti. Bunu da yaptı. Bu ondört seneden sonra onu tasavvufta yetiştirip, yüksek derecelere kavuşturdu.”
Yine şöyle buyurmuştur: “Sehl bin Abdullah Tüsterî hazretleri, Allahü teâlânın rızâsına kavuşmak için öyle riyâzet yapıp, zikre dalmıştı ki, birgün ağzından ve burnundan kan geldi. Yere düşen her damla kanı “Allah” yazıyordu. Bundan sonra hocası ona, tasavvufda her ân Allahü teâlâyı hatırlamak ve kendisini gördüğünü düşünmek gibi ma’nâlara gelen “Yâd-ı daşt” makamı üzere olmasını emretti.” “İkindi namazından sonra öyle bir vakit vardır ki, o vakitte amellerin en iyisiyle meşgûl olmak lâzımdır. Ba’zıları demişlerdir ki: “O saatte amelin en iyisi muhâsebe, insanın kendini hesaba çekmesidir. Öyle ki, gece ve gündüz geçirdiği saatler içinde yaptığı işleri gözden geçirip, ne kadar zamanı tâat, ne kadar zamanı günâh işlemekle geçirmiş hesâb etmeli. Tâat ile geçirdiği zamanı için şükretmeli. Günâh ile geçen zamanı için de istiğfar etmelidir.” Ba’zıları da şöyle demişlerdir: “Amellerin en iyisi, bir büyük zâtın sohbetine kavuşmak için gayret göstermek ve o zâtın sohbetinde, gönlünü Allahü teâlâdan başka herşeyden çevirmesidir” demişlerdir ki, en iyi amel, Allahü teâlâdan başka herşeyden yüz çevirip, Allahü teâlâya dönmektir.”
Bigâneler, gâfil ve anlayışsızlar ile birlikde bulunmanın zararı husûsunda şöyle buyurmuştur: “Birgün Bâyezîd-i Bistâmî hazretlerine, sohbet sırasında bir fütur, dağınıklık hâli gelmişti. Bunun üzerine; “Meclisimize bir bigâne, gâfil girmiştir. Bu hâl ondan dolayıdır. Onu arayıp bulunuz” buyurdu. Talebeleri iyice aradıktan sonra, böyle birini bulamadıklarını söyleyince; “Bastonların bulunduğu yere bakınız” dedi. Talebeleri oraya bakınca, oraya bir bigânenin asasını bırakmış olduğunu anladılar, o asayı oradan çıkarıp attılar.”
Birgün Ubeydüllah-i Ahrâr’ın talebelerinden biri, gâfil bir kimsenin elbisesini giyip sohbetine gelmişti. Oturduktan bir müddet sonra, hocası; “Bu mecliste bir gâfilin kokusu geliyor” dedikten sonra, o talebeye dönüp; “Bu koku senden geliyor, yoksa bir gâfilin elbisesini mi giydin?” dedi. O talebe hemen dışarı çıkıp, o elbiseyi değiştirip geldi.
“İnsanların amelleri, işleri ve ahlâkı, cansız şeylere de te’sîr eder. Muhyiddîn-i Arabî hazretlerinin bu husûsta çok keşfi vardır. Bu bakımdan, kötü işlerin işlendiği bir yerde yapılan ibâdet ile iyi işlerin işlendiği yerde yapılan ibâdet birbirinden kıymetçe farklıdır. Bunun içindir ki, Kâ’be’de kılınan iki rek’at, başka yerlerde kılınan namazın bin rek’atına bedeldir.”
“Şeyh Ebû Tâlib-i Mekkî buyurdu ki: “Allahü teâlâdan başka hiçbir muradın kalmayıncaya kadar gayret göster. Bu muradın hâsıl olunca, işin tamamdır, isterse senden kerâmetler, hâller ve tecellîler hâsıl olmasın, gam değildir.”
“Dervişlik; herkesin yükünü çekmek ve kimseye kendi yükünü çektirmemektir.”
“Allahü teâlâdan gelen belâlara sabırlı, hattâ şükredici olmak lâzımdır. Zîrâ, Allahü teâlânın birbirinden acı belâları çoktur.”
Yine şöyle buyurmuştur: “Birgün Mevlânâ Hâmûş hazretlerinin huzûruna gitmiştim. Yanında bulunanlarla ilmî mes’eleleri konuşuyordu. Ben de bir yere oturmuş, hiç konuşmuyordum. Bana dönüp; “Ne dersin, konuşmak mı daha iyi, susmak mı daha iyi?” dedi. Sonra da; “Bir kimse kendi varlığının kaydından (nefsinden) kurtulmuşsa, ne yapsa iyidir. Kurtulmamışsa, ne yapsa kötü.” Ben, Mevlânâ Nizâmeddîn Hâmûş’dan bundan daha iyi bir söz işitmedim.”
“Şeyh Ebû Sa’îd Ebü’l-Hayr, Tasavvufu şöyle ta’rîf etmiştir “Şimdiye kadar evliyâdan yediyüz zât tasavvufun ta’rîfi husûsunda çeşitli sözler söylemişlerdir. Bütün bu sözlerin özü şu noktada toplanır: Tasavvuf; vakti, en değerli olan şeye sarfetmektir.”
“İnsanın kıymeti; idrâkinin, zekâsının, bu yolun büyüklerinin hakîkatlerini anladığı kadardır.”
Talebelerine şöyle buyurmuştur: “Sizden hanginizin yirmi kerre, belki daha fazla tasarruf edildiği hâlde ve nisbet sahibi kılındığı hâlde, her dışarı çıktığında kaybetmemiş olsun? Size verilen veriliyor. Fakat siz onu muhafaza edemiyorsunuz. Eline bir nûr teslim edilen kişi, onu en kıymetli şeyi bilsin. Fânî varlığını tasfiye etsin, o nûr ile kendini karanlıkta aydınlatsın.”
Yine şöyle buyurmuştur: “Benim birkaç günlük hayâtımı fırsat bilip Allahü teâlâya bağlanmayan sizler, ya benden sonra ne yapacaksınız? Bu fırsatı ganîmet bilin, bu ni’met elden giderse pişman olursunuz. Son pişmanlığın faydası olmaz.”
“Zikir bir kazma gibidir ki, onunla gönülden yabancı duygu dikenleri temizlenir.”
“İbâdet; emirlere uyup, amel etmek, nehyedilen şeylerden sakınmaktan ibârettir. Ubûdiyyet, kulluk da bu şekilde Allahü teâlâya yönelmektir.” “İnsanın yaratılmasından murâd, kulluk yapmasıdır. Kulluğun özü de, her halükârda Allahü teâlâyı unutmamaktır.”
“İlim iki çeşittir: Biri veraset ilmi, bin de ledün ilmidir. Veraset ilmi çalışarak elde edilir. Resûlullah ( aleyhisselâm ); Kim bildikleriyle amel ederse, Allahü teâlâ ona bilmediklerini öğretir.” buyurdu. İlm-i ledün ise Allahü teâlânın ihsânıdır. Çalışmadan elde edilir, ilâhî bir mevhibedir. Kullarından dilediğine verir.”
“Himmet etmek; Allahü teâlânın isimleri ile münâsebeti olan bir zâtın, kalbinde yalnız bir işin yapılmasını bulundurması demektir. Bu şeye teveccüh eder. Kalbine bundan başka hiçbir şey getirmez. Yalnız, o işin yapılmasını ister. Allahü teâlâ da o işi yaratır Allahü teâlânın âdeti böyledir. Kâfirlerin himmet etdikleri şeylerin de hâsıl oldukları görülmüştür. Allahü teâlâ, bana bu kuvveti ihsân etmiştir. Fakat, bu makamda edeb lâzımdır. Edeb de, kulun kendisini Hak teâlânın irâdesine tâbi etmesidir. Kendi irâdesine tâbi olmamak, Hak teâlânın fermanını beklemek lâzımdır.”
“Çok açlık ve çok uykusuzluk, dimağı yorar. Hakîkatleri ve ince bilgileri anlamağı önler. Bunun için, riyâzet çekenlerin keşifleri hatalı olur.”
“Biz bu yolu, tasavvuf kitaplarından değil, halka hizmetten elde ettik.
Herkesi bir yola götürürler. Bizi de hizmet yoluna götürdüler.”
“Bizim yolumuzda, el helâl kârda gönül ise hakîkî yârdadır.”
“Seyyidlerin bulunduğu bir memlekette ben oturamam. Zîrâ, Resûlullaha ( aleyhisselâm ) bağlı bir nesebten gelmenin şerefini taşıyanlara, lâyık oldukları ta’zimi gösterememekten korkuyorum.”
“Söz, yüce bir şeydir. Zamanında ve yerinde olmalıdır.”
“Söz söylemek, dilin gönülle, gönlün de Hak ile olduğu zaman makbûldür.”
“Tasavvuf bilgilerinden maksad, kendini zorlamadan, uğraşmadan, her ân Allahü teâlâya teveccüh ve ikbâldir. Ya’nî, her ân Allahü teâlâyı hatırlamaktır.”
Buyurdu ki: “Bütün hâlleri ve buluşları bize verseler, fakat Ehl-i sünnet ve cemâat i’tikâdını kalbimize yer-ileştirmeseler, hâlimi harâb, istikbâlimi karanlık bilirim. Eğer bütün harâblıkları, çirkinlikleri verseler ve kalbimizi Ehl-i sünnet i’tikâdı ile süsleseler, hiç üzelmem.”
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1078
2) Mektûbât (İmâm-ı Rabbânî) cild-1, 193 Mektûb
3) Reşehât sh. 229
4) Nefehât-ül-üns sh. 441
5) Umdet-ül-makâmât sh. 77
6) Mu’cem-ül-müellifîn cild-6, sh. 245
7) Şakâyık-ı Nu’maniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 269
? Tâc-üt-tevârih cild-1, sh. 437
9) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 650
10) Rehber Ansiklopedisi cild-17, sh. 182
11) Fevâid-ül-behiyye sh. 145
12) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild-2, sh. 139
13) Mir’ât-i kâinat cild-3, sh. 61
14) Silsilet-ül-ârifîn, Süleymâniye Kütüphânesi Hacı Mahmûd bölümü No: 2830 Varak, 28-b, 157-b, 178-a
15) Mesmû’ât, Süleymâniye Kütüphânesi Es’ad Efendi bölümü, No: 1715 Varak: 5-a, 24-a, 29-a.
16) Reşehât (Arabî) sh. 168İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
VÂNNÛGÎ
Mâlikî mezhebi fıkıh ve tefsîr âlimi. İsmi, Muhammed bin Ahmed bin Osman bin Ömer et-Tûnusî olup, künyesi Ebû Abdullah’dır. El-Vânnûgî diye meşhûr oldu. 759 (m. 1358) senesinde Tûnus’da doğdu. 819 (m. 1416) senesi Rebî’ul-âhır ayında, Mekke-i mükerremede vefât etti. Muallâ kabristanında, Şeyh Ebi’l-Hasen eş-Şûlî’nin kabrine yakın bir yere defnedildi.
El-Vânnûgî, Tûnus’da büyüdü. Oradaki büyük âlimlerden Ebi’l-Hasen bin Ebi’l-Abbâs el-Batrînî ve İbn-i Arafe’den ilim öğrendi. Fıkıh, tefsîr, mantık, hesab, hendese ve cebir öğrendi. Ebi’l-Abbâs el-Kassar’dan Arabî ilimlere dâir çok kitap okudu. Başka âlimlerden de okuyup, tefsîr ilminde mütehassıs oldu. Fen ilimlerinde de üstün bir dereceye yükseldi. Üstün bir zekâsı, kuvvetli bir anlayış kabiliyeti olup, gördüğü şeyi bir daha unutmazdı.
Vânnûgî, ders okuttu, fetvâlar verdi. Hadîs-i şerîf ilmine dâir, talebelerine icâzet (diploma) verdi. Âlimler onun ilminin üstünlüğünü söylediler. Çok kitabı vardı, ihtiyâcı olanlara kitaplarını âriyet olarak verdi. Çok kimseler onun ilminden istifâde etti. Bir müddet Mekke-i mükerremede mücavir olarak, daha sonra da Medine’de kaldı ve bu meyanda ders okuttu. Fetvâlar verdi ve tasnif işiyle meşgûl oldu.
Vânnûgî’nin yazmış olduğu eserlerden bir tanesi de “Kitâb alâ kavâid-i İbn-i Abdüsselâm’dır.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-6, sh. 289
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-7, sh. 3
3) Bugyet-ül-vuât cild-1, sh. 31
4) El-A’lâm cild-5, sh. 331
5) Keşf-üz-zünûn cild-1, sh. 92
6) Neyl-ül-ibtihâc sh. 286İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
VEFÂ KONEVÎ
Evliyânın meşhûrlarından. İsmi, Mustafa bin Ahmed’dir. Lakabı Muslihuddîn olup, Şeyh Vefâ ismiyle tanınmıştır, İbn-i Vefâ ve Ebü’l-Vefâ da denmiştir. Konya’da doğdu. Doğum târihi bilinmemektedir. 896 (m. 1490) senesinde vefât etti. Türbesi İstanbul’da olup ismini ondan alan Vefâ semtindedir.
Vefâ hazretleri, zâhirî ve bâtınî ilimlerde yetişmiş büyük âlim ve evliyâ idi. İlk tahsilini yaptıktan sonra, Edirne’de Debbaglar Câmii, İmâmı Şeyh Muslihuddîn’e talebe oldu. Bir müddet bu hocasından ilim öğrenip feyz aldı. Sonra bu hocasının tavsiyesi üzerine Abdüllatîf-i Kudsî hazretlerinin sohbetlerinde bulundu. Hem din ilimlerinde, hem de fen ilimlerinde mütehassıs olarak yetişti. Tasavvuf ilminde ve hâllerinde de yetişip yükseldi.
Şeyh Vefâ hazretleri, bir ara hacca da gitmişti. Hacdan deniz yolu ile dönerken, yolda hıristiyan korsanları tarafından gemisi yağma edilip, kendisi de esîr edildi. Rodos adasına götürülüp hapsedildi. Zamanının gözüpek kahramanlarından Kahramanoğlu İbrâhim Bey tarafından, esîr alanlara para verilmek sûretiyle esâretten kurtarıldı. Hürriyetine kavuştu. İstanbul’a dönüşlerinde, şimdi kendi ismi ile anılan “Vefâ” semtine yerleşti. Vefâtına kadar burada yaşadı: İnsanlara doğru yolu göstermek, dinimizin emir ve yasaklarını bildirmek ile meşgûl oldu.
Sözleri gayet beliğ ve açık olup, dinliyenlerin kolaylıkla anlıyabileceği şekilde idi. Çok ibâdet ettiğinden, sohbetine gelenleri, ancak belli vakitlerde kabûl ederdi. Sohbetleri pek tatlı olup herkesin onu dinlemek ve yüzünü görmek için âşık olduğu bir zâttı. Sözleri hikmetli ve nükteli idi. Din husûsunda hiç ta’viz vermezdi. Bu husûsta titiz ve celalli idi. Dünyâya düşkün olanlara iltifât etmez, dervişlerle, dünyâya düşkün olmayanlar ile sohbet etmeyi severdi. Zamanının meşhûr kimseleri kapısına gelir, sohbetine kavuşmak için kabûl etmesini beklerlerdi.
Bir defasında, Fâtih Sultan Mehmed Hân kapısına kadar geldiği hâlde onunla görüşmemiştir. O da üzülerek, geri dönüp gitmiştir. Onunla görüşmemesinden dolayı kendisi de üzülmüş, hattâ gözlerinden iki damla gözyaşı yanaklarına inmiştir. Yanında bulunanlar; “Efendim neden pâdişâhı kabûl etmediniz? Hem siz buna üzüldünüz, hem de o üzüldü” dediler. Vefâ hazretleri, gözünden akan iki damla gözyaşını eliyle silerek; “Doğru söylersiniz. Ama inanıyorum ki, benim ona olan sevgim ve onun bana olan ihtiyâcı, bize asıl vazîfemizi unutturacak kadar fazladır. Dostluğumuz, sohbetimiz, birçok vatandaşın işinin yarım kalmasına sebeb olacak. Şimdi anladınız mı? Sultânı niçin kabûl etmiyorum?” demiştir.
Sultan İkinci Bâyezîd-i Velî de, onu çok severdi. İlminin, yaşayışının hayranı idi. Vefât ettiği zaman cenâze namazında bulundu. Hattâ o esnada, kefenini açıp, yüzüne bakarak, eskiden beri olan hasret ateşini bir parça gidermek istedi. Bir rivâyete göre de, kefenini açıp baktıklarında, Ebü’l-Vefâ yüzünü sağ eliyle kapatmıştır.
Sultan İkinci Bâyezîd Hân, kızını emirlerinden biriyle evlendirirken, nikâhı teberrüken Vefâ hazretlerinin yapmasını ve onun huzûrunda olmasını istedi. Vefâ hazretlerine hediye olarak kırkbin akçe göndererek durumu arzetmişti. Fakat Vefâ hazretleri kabûl etmedi ve: “Muhyiddîn Konevî Efendi vardır. Fakirdir, bu parayı ona verirsiniz. Bereketli bir zâttır. Onu getiriniz, bu işi o yapsın” buyurdu. Bunun üzerine o zâtı getirip, nikâhı kıydırdılar.
Bir bahar günü, Vefâ hazretlerine; mevsim güzel, hava çok hoş. Allahın rahmet eserlerini görmeniz için dışarı çıkmanızı istirhâm ederiz dediklerinde; “Bugün müsâade edin. Akşam, her zaman yediğimden bir lokma daha fazla yiyeyim de, dışarı çıkacak kuvvetim olsun” buyurdu.
Kendisine, şehrimize, şu kadar ağırlıktaki taşı kaldıran ve şu kadar ağır yük taşıyan birisi geldi dediklerinde: “Abdest ibriğini taşımak, ondan zordur” buyurdu. Bu ne doğru ve ne güzel bir cevaptır. Çünkü, ağır taşı kaldırma ve ağır yük taşımada nefsin hazzı vardır. Bunun için nefse kolay gelir. Abdest ibriğini taşımakta ise, nefse muhalefet vardır. Bunun için nefse daha zor ve daha ağır gelir.
Vefâ hazretleri, 896 (m. 1490) yılı Ramazan ayında Pazartesi günü vefât etti. Vefâ’da kendi adıyla anılan câminin sol tarafında defnedildi. Sonradan kabirleri üzerine, yeşil kubbeli bir türbe yapıldı. Türbeyi Sultan İkinci Bâyezîd Hân yaptırdı. Kabri, müslümanların ziyâret yeridir. Türbelerinin, duâ ve niyaz edilen penceresinde şu beyit okunmaktadır:
“Muktedây’ı ehl-i ma’nâ, Müslihuddîn Ebü’l-Vefâ,
A’yüri-i uşşâka hâk-i merkadidir Tûtiyâ.”
Ma’nâsı:
Muslihuddîn Ebü’l-Vefâ, ma’nâ ehlinin, evliyânın uyduğu kimsedir. Mezarının toprağı, âşıkların gözlerine sürmedir.
Ebü’l-Vefâ hazretlerinin meşhûr (Tecrîd) kitabına, Hoca Sa’düddîn Efendi, geniş bir açıklama yaptığını (Tâc-üt-tevârih) adlı eserinde bildirmektedir. Astronomi ve Astroloji ilimlerine de vâkıf idi. Vefâ hazretleri adına Konya’da bir câmi, İstanbul’da ise; câmi, medrese, hamam, halvethâne ve türbe inşâ edilmiştir.
Şeyh Vefâ hazretlerinin eserleri şunlardır:
1- Makâm-ı Sülûk: Tasavvuf ile ilgili olup, Türkçe ve üçyüzdoksanaltı beyitlik manzûm bir eserdir. Tasavvufî, ahlâkî mevzûları şiir yoluyla anlatmıştır. Bu eseri, edebiyat ve şiir bakımından da kıymetlidir.
2- Şâz-ı irfan: Türkçe ve manzûm bir eserdir.
3- Evrâd-ı Vefâ: Beşyüzellialtı sahife civarında olup, nesir bir eserdir.
4- Rûznâme-i Vefâ: Bu eseri, Deftardar Ali Çelebi tarafından “Miftâh-ı rûznâme” adıyla şerhedilmiştir. Bunlardan başka eserleri de olduğu kaydedilmiştir.
Şeyh Vefâ hazretlerinin bir şiiri şöyledir:
“Bâl-ü-berden geçmişim bir dâneyim,
Yâneyim, ey şem-i rûşen yâneyim;
Düşmişem ışkın odına tâ ezel,
Kendi düşen ağlamaz, vardır mesel.
Tâ ebed yanmak bana oldı mahal,
Yâneyim, ey şem-i rûşen yâneyim.
Cümle uşşâka Vefâ matluptur,
Ehl-i aşk içre safâyı hûbdur.
Çünki yanmak âdeti mahbûbdur;
Yâneyim, ey şem-i rûşen yâneyim.”
Bir başka şiiri de şöyledir:
“Evvel tevhîdi zikret, Sonra cürmünü fikret.
Var yoluna doğru git, Derviş olayım dersen.
Bir zât-ı kâmil ara, Gezme tozma avara.
Tamam sıra bu sıra, Derviş olayım dersen.
Gaflet ile çalışma, Çok gezmeye alışma.
Kem sözlere karışma, Derviş olayım dersen.
Rü’yâna yalan katma, Elden söz alıp satma.
Cellad önüne yatma, Derviş olayım dersen.
Her sözde inâd etme, Her mezbelede bitme.
Sapa yollardan gitme, Derviş olayım dersen.
Dostunda kusur görme, Ak yüze kara sürme.
Başına çorap örme, Derviş olayım dersen.
Hayrın bir ise binle, Vakt-i seherde inle.
Pend-i Vefâ’yı dinle, Derviş olayım dersen.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Kâmûs-ül-a’lâm cild-6, sh. 4688
2) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) cild-1, sh. 251
3) Tâc-üt-tevârih cild-2, sh. 527
4) Osmanlı Müellifleri cild-1, sh. 181
5) Rehber Ansiklopedisi cild-4, sh. 326
6) Nefehât-ül-üns sh. 559
7) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1001İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
VELİYYÜDDÎN (Ahmed bin Ahmed)
Şafiî mezhebi fıkıh âlimi. İsmi, Ahmed bin Ahmed bin Abdülhâlık bin Abdülhayy es-Süyûtî el-Kâhirî olup, lakabı Veliyyüddîn’dir. 813 (m. 1410) senesi sonlarında, Kâhire’deki Nâsıriyye Medresesi’nde doğdu. 891 (m. 1485) senesi Safer ayının onsekizinde, Pazar gecesi vefât etti. Ertesi gün kılınan cenâze namazına, çok kalabalık bir cemâat katıldı. Sa’îd-üs-süadâ Sûfiyyesi’nin mezarlığına defnedildi.
Veliyyüddîn Ahmed, Fakîh Hasen el-Amilî’nin yanında, Kur’ân-ı kerîmi, fıkıh ilmine dâir el-Umde ve el-Minhâc kitaplarını, ayrıca Cem’ul-cevâmi’ ile Elfiyetü İbn-i Mâlik’i ezberledi. Bu ezberlerini Veliyyüddîn Irâkî’ye ve ba’zı âlimlere okudu. Cemâlüddîn Abdullah İbni Alâüddîn Ali el-Hanbelî’nin yanında da İbn-i Hişâm’ın “Es-Sîre adlı eserini ve diğer eserlerini başından sonuna kadar okudu. İbn-i Hacer el-Askalânî, İbn-i. Cezerî, İbn-i Mısrî, Zeynüddîn Zerkeşî, Mecdüddîn İsmâil, Şihâbüddîn el-Vâsıtî, et-Telvânî, İbn-i Tahhân, İbn-i Berdis ve birçok âlimden hadîs-i şerîf dinledi. Muhibbüddîn bin Nasrullah’dan Sahîh-i Buhârî’yi okudu. Şerefüddîn Sübkî’den fıkıh ilmini öğrendi. Ferâiz ilmini Ebü’l-Cûd el-Benbî’den öğrendi. Ayrıca; Mecdüddîn el-Bermâvî, Şemsüddîn el-Hicâzî, el-Vefâî, el-Kayânî, Burhânüddîn el-Ebnâsî el-Hınnâvî ve Alemüddîn Bülkînî’den de ilim öğrendi.
Veliyyüddîn Ahmed, ilmî tahsilini tamamladıktan sonra, Sahrîc Mencik’te imamlık, hocası Sübkî’den sonra Tabressiyye Medresesi’nde müderrislik, Cemâliyye Medresesi’nde hem tasavuf hocalığı hem de baş müderrislik vazîfesi yaptı. Ayrıca İbn-i Tûlûn Câmii’nde Necmüddîn bin Kâdı Aclûn’un isteğiyle fıkıh hocalığı, Nâsıriyye Medresesi’nde Ebü’l-Adl el-Bülkînî’den sonra hocalık ve Dâr-ül-Adl müftîliği yaptı. Sultânın önünde, Celâlüddîn İbn-ül-Emânet’in yerine hadîs-i şerîf okudu. Ayrıca birçok yerlerde idârecilik yaptı.
Veliyyüddîn Ahmed, tevâzu sahibi, akıllı, yaşamasında orta hâlli davranan, ibâdet yapmayı ve geceleri namaz kılmayı çok seven bir zât idi. Defalarca hacca gitti. En son olarak 870 (m. 1465) senesinde hacca gitmiştir. Emînüddîn el-Aksarâyî’nin ta’yiniyle kadı oldu. Bu vazîfede iken, vakıflar ile ilgili bir tetkik sonucu, bu vakıflardan hakkı olanlarla, hakkı olmayanları ayırdı. Bir süre sonra bu görevden azledildi. Vefât edinceye kadar bir vazîfe almadı.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-2, sh. 210İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
YA’KÛB KARAMÂNÎ (Sarı Ya’kûb)
Fıkıh, kelâm, hadîs âlimi, yüksek hâller sahibi velî. İsmi Ya’kûb, lakabı Sarı’dır. Karamanoğulları Beyliği bölgesinde yaşadığı için Karamanî nisbet edildi. O vakitler Karaman bölgesinin merkezi olan Konya’da doğdu.
Doğum târihi belli değildir. 833 (m. 1429) senesinde vefât etti. Kabri, Konya’nın Lârende mahallesindedir.
Ya’kûb Karamânî tahsiline Konya’da başladı. Sonra tahsilini tamamlamak için Arab memleketlerine ve İran’a gitti. Kelâm ilmini öğrendi. Yüksek derecelere kavuştu, ilim öğrenmede çok gayretli idi. Kelâm mes’elelerinden birini okusa, o mes’elenin bütün teferruatını ayrıntıları ile araştırıp öğrenirdi. Dönüşünde Kara Ya’kûb’la beraber, muhtemelen Bursa’da Molla Fenârî’den okudu. Buralarda tahsilini tamamladıktan sonra, Konya’ya döndü. Karaman’da müderrislik yaptı. Kitap yazmakla meşgûl oldu. Fıkıh, kelâm, hadîs ilimlerinde âlim idi. Alçak gönüllü, mütevâzî, şerefli, iftihar edilecek, övülecek bir ahlâka sahip yüksek bir âlim idi. Kendisine bir mes’ele soranlara, o mes’elenin bütün inceliklerini, ayrıntılarını en ince teferruatı ile anlatır, soranlarda hiçbir şüphe bırakmazdı. Sohbetinde bulunanlar, ilim ve feyzinden istifâde ederek ayrılırlardı.
Dinin emir ve yasaklarını bildirmekte çok gayretli idi. Bursa’da, zamanın büyük âlimi Molla Yegân ile yüksek ilimler üzerinde sohbet etti. Kendisi Molla Yegân’a ba’zı hâllerini anlattı. Molla Yegân ona ikram ve ihsânda bulunup, çok hürmet etti.
Kendisi anlatır: “Rü’yâmda, Resûlullahı ( aleyhisselâm ) gördüm. “Âlimlerin etleri zehirlidir, kim koklarsa hasta olur. Kim yerse ölür.” hadîs-i şerîfini sordum. Resûlullah ( aleyhisselâm ), bu hadîs-i şerîfin doğru olduğunu buyurdular.”
“Risâlei Menâsik-ül-hâc” isimli kıymetli bir eseri vardır.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 83
2) Tâc-üt-tevârih cild-2, sh. 413
3) Osmanlı Müellifleri cild-1, sh. 341İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
YA’KÛB-İ ÇERHÎ
Evliyânın büyüklerinden. İnsanların i’tikâd, amel, ibâdet ve ahlâk husûsunda doğruyu öğrenip yapmalarını sağlayan ve Allahü teâlânın rızâsına kavuşturmak için rehberlik eden ve kendilerine “Silsile-i âliyye” denilen İslâm âlimlerinin onyedincisidir. İsmi, Ya’kûb bin Osman bin Mahmûd’dur. Gazne’de Cerh köyünde doğdu, doğum târihi bilinmemektedir. 851 (m. 1447) senesinde Hülfetû’da vefât etti. Burası, sınır köylerinden bir köy olup, kabri oradadır. Derin âlim ve veliyyi kâmil idi.
Ya’kûb-i Çerhî, önce Hirat’a gidip, bir müddet ilim tahsili yaptı. Sonra yine ilim tahsili için Mısır’a gitti. Orada Zeynüddîn Hafi ile birlikte, zamanının büyük âlimi Mevlânâ Şihâbüddîn Şhrvânî’den ve diğer âlimlerden aklî ve naklî ilimleri öğrendi. Sonra Buhârâ’ya gitti. Orada da âlimlerden ilim öğrenip, icâzet aldı. Zâhirî ilimlerde yetişdikten sonra tasavvuf ilmine yöneldi. Tasavvuf ilminde ve hâllerinde önce Şâh-ı Naksihcnd Behâeddîn-i Buhârî’nin, sonra da onun halîfesi Alâüddîn-i Attâr’ın sohbetinde yetişti.
Kendisi şöyle anlatmıştır: “Buhârâ’nın âlimlerinden ilim tahsil edip icâzet aldıktan sonra memleketime dönmek üzere idim. İçimde Behâeddîn-i Buhârî hazretlerinin yanına gitmek arzusu hâsıl oldu. Huzûruna varıp; “Beni hatırdan çıkarmayımz” diye yalvardım. “Tam gideceğin sırada mı bana geliyorsun?” buyurdu. “Gönlüm iştiyâkınızla dolu, sizi seviyorum” dedim. “Bu arzu ne sebepten geliyor?” dedi. “Büyük bir zâtsınız ve herkesin makbûlüsünüz” dedim. Bunun üzerine; “Bu sebep kâfi değil, daha makbûl birşey bulman lâzımdır. Halkın beni kabûlü şeytanî olabilir” buyurdu. Dedim ki: “Sahih bir hadîs-i şerîfde; “Allahü teâlâ bir kulunu severse, onun sevgisini kullarının kalblerine düşürür, insanlar onu severler” buyurulmuştur.”
Bunun üzerine tebessüm etti ve buyurdu ki: “Biz azîzânız (azîzlerdeniz.) Bu söz üzerine kendimden geçer gibi oldum. Çünkü bu görüşmeden bir ay kadar önce, bir rü’yâ görmüştüm. Rü’yâmda bana; “Azîzân’ın müridi, talebesi ol” demişlerdi. Rü’yâyı unutmuştum. Behâeddîn-i Buhârî hazretleri; “Kiz azîzânız” buyurunca hatırladım. Tekrar; “Bana teveccüh ediniz, hatırınızdan çıkarmayınız” diye yalvardım. Buyurdu ki: “Bir gün Azîzân’dan (Ali Râmitenî’den (kuddise sirruh) böyle bir istekde bulunmuşlar. O da, birşeyin hatırda kalması için bir vâsıtaya ihtiyâç olduğunu söylemiş ve hatırlamaya vesîle olacak birşey istemişler.” Bunu söyledikten sonra, bana mübârek takyesini hediye etti ve buyurdu ki: “Senin bana verecek birşeyin yok, şu takyeyi al, onu her gördüğünde bizi hatırla ve yanında bul.”
Bundan sonra ayrıca tenbîh edip; “Bu yolculukta Mevlânâ Tâcüddîn Deştgûlegî’yi bulmaya gayret et. Çünkü o, Allahü teâlânın evliyâsındandır.” buyurdu. Yola çıktıktan sonra, içime önce Belh şehrine, oradan da memleketime dönme arzusu düştü. Belh şehri ile Deştgûlek arası çok uzak idi. Yolculukta öyle vesileler oldu ki, birden kendimi Deştgûlek yakınlarında buldum. Behâeddîn-i Buhârî hazretlerinin tenbihi hatırıma geldi. İşâretlerinden dolayı şaşırıp, hayran kaldım. Deştgûlek’e gidip, hemen Mevlânâ Tâcüddîn’in sohbetine can attım. Onun sohbetinde bulunduktan sonra, Behâeddîn-i Buhârî’ye geri dönüp ona teslim olmak arzusu beni sardı. Buhârâ’da bir meczub zât vardı. Onu bir yolda oturur gördüm. Ona dedim ki; “Ben gidiyorum!” Bana; “Hiç durma, çubuk git!” dedi. Oturduğu yerde toprak üzerine çizgiler çizdi. Kendi kendime, bu çizgileri sayayım, eğer tek çıkarsa gitmem gerektiğine işâret sa’yayım diye düşündüm. Saydım tek çıktı. Behâeddîn-i Buhârî hazretlerine tekrar gitmeye karar verip, yola çıktım. Nihâyet Behâeddîn-i Buhârî hazretlerinin huzûruna kavuştum. Hâlimi arzettim. Bana zikretmemi ve zikirde teke riâyet etmemi bildirip; “Elinden geldiği kadar zikirde tek sayıya riâyet et” buyurdu ve böylece yolda karşılaştığım meczub zâtın yer üzerine çizdiği çizgilerin tek oluşuna işâret etti.”
Ya’kûb-i Çerhî hazretleri, bir eserinde şöyle anlatmıştır: “Allahü teâlânın inâyetiyle bu fakirde erenler yoluna girmek arzusu doğup da fadl-ı ilâhiyye’ye, Allahü teâlânın yardımına kavuşunca, Buhârâ’da Hâce Behâeddîn-i Buhârî hazretlerine kavuşmak nasîb oldu. Onun kerem ve iltifâtları beni saadete garketti. Gördüm ki, mürşidim kâmil ve mükemmildir ve evliyânın en üst tabakasındandır. Çeşitli vak’alar ve gaybî işâretlerden sonra, Kur’ân-ı kerîmi açıp bir âyeti işâret tutmak istedim; meâlen “O peygamberler Allahın hidâyetine eriştirdiği kimselerdir, sen de onların gittiği yoldan yürü...” (El-En’âm 90) buyurulan âyet-i kerîme çıktı, bağlılığım kat kat arttı. Tereddüt içinde bulunduğum günlerden birgün idi. Evimin bulunduğu Fethâhâd’da, Şeyh Seyfüddîn’in kabrine doğru oturmuştum. İçimde öyle bir hrtına koptu ki, hemen Hâce Behâeddîn-i Buhârî hazretlerinin huzûruna kavuşmak için Kasr-ı Ârifân’a doğru yola çıktım. Kasr-ı Ârifân’a varıp, Behâeddîn-i Buhârî hazretlerinin evlerine yaklaştığım zaman, yola çıkmış, beni beklemekte olduğunu gördüm. Kana ihsânda bulundular, yanına oturttular. Namaz kıldıktan sonra sohbete başladılar. Heybeti beni öyle sarmıştı ki, konuşmaya mecalim kalmadı. Bu sohbet sırasında buyurdu ki: “İlim iki kısımdır. Kiri kalh ilmi; bu ilim, en fâideli olan ilimdir. Bu ilmi nebiler ve resûller öğretir. Diğeri lisan ilmidir. Bu ilim de Allahü teâlânın insanoğluna huccetidir. Ümîd ederim ki, bâtın ilminden sana bir pay erişsin. Yine nakledildi ki; “Sadâkat ehliyle oturduğunuz zaman, sulk (doğruluk) üzere bulununuz. Çünkü onlar, kalb casuslarıdır. Kalblerinize girerler ve himmetinize bakarlar. Biz, kendi kararımızla kimseyi kabûl edemeyiz. Böyle me’muruz. Bakalım bu gece bize ne işâret buyurulur. Eğer seni kabûl ederlerse, biz de kabûl ederiz” buyurdu.
Ömrümde o gece kadar çetin ve zor bir gece geçirmedim. Se’âdet kapısının açılmasını umarken, bu kapının yüzüme kapanmasından korktum. Sabah namazını Behâeddîn-i Buhârî hazretleri ile beraber kıldım. Namazdan sonra; “Sana müjdeler olsun, kabûl işâreti geldi. Biz insanları az kabûl ederiz. Kabûl ettiğimiz zaman da geç kabûl ederiz. Tâ ki gelenlerin nasıl geldiği.ve zamanının gelmiş olduğu belli olsun” buyurdu. Bundan sonra Şâh-ı Nakşibend hazretleri, silsilelerini Abdülhâlık Goncdüvânî’ye kadar gösterdi.
Bundan sonra nice zaman Behâeddîn-i Buhârî hazretlerinin hizmetinde ve sohbetinde bulundum, icâzet verdikleri güne kadar yanlarından ayrılmadım. Yanlarından ayrılıp, yola çıkacağım zaman; “Sana tarikat edebi ve hakîkat sırrı olarak bizden ne erişmişse, Allahü teâlânın kullarına ulaştır, götür. Bu, senin saadete kavuşmana sebeb olur” buyurdu. Ayrıca halîfesi Alâüddîn-i Attâr ile sohbet etmemizi emretti. Behâeddîn-i Buhârî hazretlerinin vefâtından sonra, ben uzun müddet Bedehşan’da kaldım. Alâeddîn-i Attâr ise Çigâniyân’da bulunuyordu. Bana bir mektûp yazarak, Behâeddîn-i Buhârî hazretlerinin emrini hatırlattılar. Bundan sonra hemen Alâüddîn-i Attâr hazretlerinin yanına gittim ve vefâtına kadar sohbetlerinde kaldım. Vefâtlarından sonra memleketime döndüm.”
Ya’kûb-i Çerhî, önce Behâeddîn-i Buhârî’nin, sonra onun seçkin talebesi ve halîfesi olan Alâüddîn-i Attâr’ın sohbetinde yetişip kemâle geldi. Hocası Alâüddîn-i Attâr’ın halîfesi olup, insanlara doğru yolu gösterdi. Onun en başta gelen talebesi ve halîfesi de Ubeydüllah-i Ahrâr’dır. Yâ’kûb-i Çerhî hazretlerinin yazdığı, Tebâreke ve Amme cüzleri tefsîri ve Fârisî “Risâle-i ünsiyye” adlı eserleri vardır. Bu eserleri Hindistan’da basılmıştır.
Ya’kûb-i Çerhî hazretleri, Şâh-ı Nakşibend Muhammed Buhârî hazretlerinin sohbetine kavuşmasını ve o büyük rehberden duyduklarının bir kısmını Farsça olarak bir risale hâlinde yazmış, bu risalesinde o büyükler yolunun edeb ve dîne bağlılıklarını halisane bildirmiştir. Bu risalenin bir bölümü şöyledir:
“Hazret-i Hâce Behâüddîn-i Buhârî buyurdu ki: Hadîs-i şerîfte; “Abdestinizi toplayın (iç ve dış temizliğini birleştirin), Allahü teâlâ da sizin dağınıklılığınızı toplasın” buyuruldu. Abdesti toplamaktan maksad, dış ve iç temizliğinin hâsıl olmasıdır. Dağınıklıktan ancak bununla kurtulunulur.
İç temizliği, kalbin; kin, çekememezlik (hased), insanlara düşmanlık, bahillik gibi kötü sıfatlardan ve Allah sevgisinden başka her sevgiden temizlenmesi ve Allah sevgisi ile rahatlamaktan ibârettir. Kalb, kötü sıfatlardan temizlenip, iyi sıfatlarla süslenince, düzeltilmiş olur. Bu dünyânın kötülüklerinden, ancak sâlim, doğru kalb ile kurtulunulabilir. Âyet-i kerîmenin meâli şöyledir: “Kıyâmette mal ve evlâddan faide gelmez, ancak selim kalb getiren o gün Hakkın rahmetine kavuşur” (Şuarâ-89) Bunun için demişlerdir:
Gayretinden kalb evimi gayriden eyledim hâli,
Senden gayriye yakışmaz bu hâne ki olsun mâli.
Bütün ibâdetlerden maksad, Allahü teâlâyı anmaktır, demişlerdir. Zikir, rûh; bütün ibâdetlerde beden gibidir. Hak teâlâdan gâfil olunca, ibâdetlerden beklenen fayda hâsıl olmaz. Zikir de, ihlâssız olunca, beklenen faydayı vermez. Resûlullah ( aleyhisselâm ) “Hâlis ve muhlis olarak Lâ ilahe illallah... diyen Cennete girer” buyurdu. “Bunun ihlâsla olması nasıldır?” dediklerinde; “Bu kelimeyi söyleyenin, kendini haramlardan korumasıdır” buyurdu. Ya’nî bu şekilde bu kelimeyi söylemekle kalb düzelir ve o kimsenin hâllerinde ve fiillerinde istikâmet hâsıl olur. Zâhir ve bâtın istikâmeti ele geçince de, sonsuz saadete kavuşmuş olur. Zâhirin istikâmette olması demek, dînimizin zâhir hükümlerinin hududuna, ya’nî emir ve yasaklara, büyüğü ve küçüğü ile riâyet etmektir. Bâtının, kalbin istikâmeti ise, hakîkî îmâna kavuşmasıdır. Yüksek hocamız, bu hakîkî îmânı, kalbi Allahü teâlâdan alıkoyan bütün fayda ve zararlardan temizlemektir, ifâdesi ile açıkladılar. Onlara, bu dünyâdan ayrılacakları vakit rahmet melekleri iner ve bu melekler ona; “Âhıretin azâbından korkma ve bu dünyânın rahatını kaçırdın diye üzülme. Size va’d olunan Cennetin müjdesi budur. Bu Cennette, sizin istediğiniz herşey vardır. Bütün bu ni’metler, sizin merhamet ve magrifet olunmanız yanında düşük, bunlar da Allahü teâlâyı görmeniz yanında aşağı kalır.” Gafletle olan zikir bu kadar fayda sağlamaz. Belki büyük korku da olur. Denildi ki: “Allah deyip de, kalbi Allahü teâlânın hükümlerinden gâfil olanın hasmı, bu dünyâda da âhırette de Allahtır.” Akşam ve sabah zikreden, zikredenlerden olur, gâfillerden olmaz. Hiçbir âyet ve hadîste, zikrin yüksek sesle olacağı tasrih edilmemiştir. Hep gizli, sessiz olması emr edilmiştir.
Her hâlde uyanık olmalıdır. Yerken, yatarken, konuşurken, yürürken, alış veriş ederken, abdest alırken, namaz kılarken, Kur’ân-ı kerîm okurken, yazarken, ders ve va’z verirken, bir göz açıp kapayacak kadar Hakdan gâfil olmamalıdır.
Birbirini inkâr etmiyen aynı yol erbâbının sohbetleri faydalıdır. Ama sohbet ve arkadaşlık haklarını gözetmelidir. Kâmil ve mükemmil bir zâtın bir bakışı, kalbi o kadar temizler ki, uzun riyâzetlerle buna kavuşmak pek zordur.
Tebrîz’de Şemseddîn’in bir nazarına kavuşan kişi,
Çile çekenlere güler, aşağı bulur bu işi,
Sohbetin sahih, doğru olduğunun alâmeti, onda kulun kalbine Rahmâni ve Rabbanî feyizlerin gelmesi, Allahü teâlânın sevgisinden başka sevgilerin kalbden silinmesidir. Eshâb-ı Kirâm (aleyhimürrıdvân) birbirlerine; “Gelin bir miktar oturalım da îmân edelim” derlerdi. Ya’nî beraber olup, Allahdan başkasını unutup, hakîkî îmâna kavuşalım derlerdi. Allah adamları, Allahü teâlânın sevgili kulları ile oturup kalkmanın, onlarla sohbet etmenin çok faydaları vardır.”
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1083
2) Hadâik-ül-verdiyye sh. 154
3) Nefehât-ül-üns sh. 436
4) Reşehât sh. 58
5) İrgâm-ül-merîd sh. 63
6) Hadikat-ül-evliyâsh. 73
7) Rehber Ansiklopedisi cild-18, sh. 93
? Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 546İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
YAZICIZÂDE MUHAMMED EFENDİ
Osmanlı âlimlerinden. Meşhûr Muhammediyye adındaki eserin müellifi. İsmi, Yazıcızâde Muhammed Efendi olup, babası Yazıcı Sâlih’dir. Babası, devlet hizmetinde kâtip olarak çalıştı. Ârif, münevver bir zât olup, beşbin beyte yakın mesnevî tarzındaki ilm-i nücûma dâir “Şemsiyye” isimli eserini, Ankara’da Devlethan ailesinden İskender Paşa’ya ithaf etti.
Yazıcızâde Muhammed Efendi, muhtemelen Malkara köylerinden Kadıköy’de doğdu. Gelibolu’yu mekân tutup, 855 (m. 1451) senesi orada vefât etti. Mezârı Gelibolu’nun biraz dışında, İstanbul yolu üzerindedir. Yazıcızâde çeşmesinden ve hemen yakınında yüksekte kalan kardeşi Ahmed-i Bicân’ın kabrinden yüzelli adım kadar içeride, küçük türbe kısmınadır. Kabri, büyük bir zât olması ve eserlerinden Muhammediyye’nin şöhreti sebebiyle ziyâret mahallidir. Türbeye bitişik mescid kitabesinde: “Zîver gelip bir ehl-i dil söylendi bu târih-i tâm yaptı. Yazıcızâde’nin bu türbesini Şâh-ı cihan Sultân Abdülmecîd Hân ta’mir ettirdi” yazılıdır.
Yazıcızâde Muhammed Efendi ve kardeşi Ahmed-i Bicân, önce babalarından ders okudular. Daha sonra Muhammed Efendi, tahsilini kemâle erdirmek üzere birçok yerler dolaştı. İran ve Mâverâünnehr’e giderek, Haydar Hafi ve Zeynel Arab gibi meşhûr âlimlerden okudu. Arabca ve Farsçayı iyi öğrenip; terfsîr, hadîs, kelâm, fıkıh ilimlerinde yetişti. Tahsil hayatını kendisi şöyle anlatır:
“Hem üstadım benim Zeynel Arabdı,
Kim içi dışı ilim ile edebdi.
Çü himmet etti erdim ona ön ben,
Eriştim Haydar-ı Hafi’ye son ben.
Ara yerde çok ettim istifâde,
Hem ön, son kim ki ettiyse ifâde.”
Yazıcızâde Muhammed Efendi, asıl ma’nevî feyzi, Allahü teâlânın evliyâsı Hâcı Bayram-ı Velî hazretlerinden aldı. Hacı Bayram-ı Velî, Sultan İkinci Murâd Hân’ın da’vetine uyarak Edirne’ye gitti ve orada bir müddet kaldı. Daha sonra Ankara’ya döndü. Gidiş ve dönüşte uğradığı Gelibolu’da Yazıcızâde Muhammed Efendi ve kardeşi Ahmed-i Bicân’ı gördü. Onlarla görüşüp, sohbetle irşâdda bulundu. Kısa zamanda ikisi de evliyâlık derecelerine kavuştular. Yazıcızâde Muhammed Efendi, eserinde hocasından hürmetle bahsederek şöyle dedi:
“Cihanın kutbu mâh-ı Hacı Bayram,
Cihanın şeyhi Şâh-ı Hacı Bayram.
Çü Şeyhim bu sözü işrâb kıldı,
Sözünü canıma mihrâb kıldı.
Selâmullah erişsin size yâ Şeyh,
Tükenmez himmet eylen bize yâ Şeyh.
Yazıcızâde Muhammed Efendi, bir ara Konya muzafferiyetini bildirmek için Sultan Murâd-ı Hüdâvendigâr Gâzî tarafından sefâretle Mısır’a gönderildi. Daha sonra Gelibolu’ya dönüp, ömrünü ibâdet ve tefekkürle geçirdi. Eserler yazdı, İ’tikâf ve inzivâ haliyle yaşadı. Gelibolu’da namazgah yöresinde, Hamza köyü sahillerinde büyük bir kayaya oyulmuş, birbiri içinden geçilen iki küçük hücrede ibâdet ve tefekkürle meşgûl oldu. Bu hâlini şöyle bildirdi:
“Meğer günlerden birgün emr-i takdîr,
Oturmuştum Gelibolu’da sırra.
Elimi çekmiş idim cümle halktan,
Dilimde zikr idi, kalbimde zikrâ.
Eserleri ve husûsiyetleri: Yazıcızâde Muhammed Efendi, çok ibâdetle meşgûliyeti yanında, eserler de yazdı. Meşhûr “Muhammediyye” adlı eserini yazmadan önce, Arabca olarak “Megârib-üz-zeman”ı yazdı. Kardeşi Ahmed-i Bicân’a: “Şimdi sen dahî, bu kitab ki Megârib-üz-zeman’dır, Türkçeye çevir. Tâ kim bizim ilin kavmi maâriften ve envâr-ı ilimden fâide görsünler” diye ricada bulundu. O da Türkçeye çevirdi. Envâr-ül-âşıkîn adını verdi.
“Muhammediyye” ve “Envâr-ül-Âşıkîn”, biri nazım ve diğeri nesir, Megârib’in Türkçeye tercümesidir. Yazıcızâde Muhammed Efendi, Megârib-üz-zeman ve Muhammediyye’sini, rü’yâsında hazret-i Peygamberi ( aleyhisselâm ) görmesi ve O’nun irşâd ve işâret vermesiyle yazdı. Bu durumu kendisi şöyle anlattı:
“Sana ol vermiş idi. bu kitabı,
Pes ilt ona geri iş bu kitabı,
O, cümle kâinatın âfitâbı (güneşi),
Çün emr etti bana düzdüm kitabı.”
Yazıcızâde Muhammed Efendi, “Muhammediyye”si ile şöhret buldu.
“Muhammediyye”, asırlardır Anadolu’da, Kırım’da, Kazan’da, Başkurt Türkleri arasında okundu ve elden düşmedi. Evliyâ Çelebi; “Nice binlerce âdemin Muhammediyye’yi ezbere bildiklerini” kaydeder. Anadolu’da her evde bir Muhammediyye nüshası vardı. Kış gecelerinde okunur, yer yer ağlanırdı. Suyu hiç kesilmiyen bir ırmak coşkunluğu içinde okundu. Her satırında Allahü teâlânın sevgisi, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) aşkı, muhabbeti, Eshâb-ı Kirâm sevgisi anlatıldı. Kulun Rabbine olan acziyeti ve sevgisi dile getirildi:
“İlâhî, sen ganîsin ben fakîrem,
Kapında elleri bağlı esîrem.
Muhammediyye’nin müellif hattıyla olan nüshası, Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşiv ve Neşriyat Müdürlüğünde 431/A numarayla kayıtlı olup, eser 853 (m. 1449) senesinde te’lîf edildi. Yakın zamanda Gelibolu’dan Ankara’ya götürüldü. Hâlen eser. Sultan İkinci Abdülhâmid Hân tarafından yapılan sedef kakmalı abanoz ağacından bir sandık içinde muhafaza edilmektedir. “Muhammediyye”nin diğer yazma nüshaları nesih hattıyla yazılmış ve harekelidir. Onaltıncı asırdan i’tibâren yazmalar çoğaldı. Sonraları çeşitli boylarda basıldı. İsmâil Hakkı Bursavî, Muhammediyye’ye iki cild hâlinde mükemmel bir şerh yazdı. Arabca olarak yazdığı diğer eserleri, Megârib-üz-zeman ve Şerh-ül-Füsûs-il-Hikem’dir. Megârib, Muhammediyye ve Envâr-ül-âşıkîn’in kaynağıdır. Kâtip Çelebi, Yazıcızâde’nin önce hadîs-i kudsîleri toplayıp şerh ettiğini, Hâcı Bayram-ı Velî hazretlerinin irşâdından sonra bu eseri yazdığını bildirdi. Eser, Mevzû’ olarak beş bölüme ayrıldı. Kâinatın yaratılışı, Paygamberler, melekler, kıyâmet, makâm-ı a’lâda Hakkın kelâmına dâirdir.
Şerh-ül-Füsûs-il-Hikem ise, hacmi daha küçük olup, Muhyiddîn-i Arabî’nin Füsûs’unun muhtasar bir şerhidir. Ahmed-i Bicân, ağabeyinin bu eserini “Müntehâ” adıyla 870 (m. 1465) senesinde Türkçeye çevirdi. “Tefsîr-i Sûre-i Fâtiha” adlı bir eseri daha vardır.
Muhammediyye’den ba’zı bölümler:
Peygamberimizin sıfatları:
Dinle amma ba’zı evsâfin, O’nun,
Tâ ki takrir edem eltâfın O’nun.
Orta boylu idi, ahsen kaâmeti,
Ne katı ebyad ne esmerdi katı.
Ne kıvırcık ne saçı uzun idi,
Cismi ahsen hey’eti me’zûn idi.
Hiç sinek konmazdı derler yüzüne,
Gölgesi düşmezdi yerler yüzüne.
Zîrâ nûrun yoktur asla sâyesi,
Kim ola evsâfin onun sâyesi.
Kim ki baksa yüzüne hayran idi,
Sanki yüzünde güneş seyrân idi.
Nice karşıdan göre durur idi,
Öyle ardından dahî görür idi.
Zîrâ nûrun önü ardı bir olur,
İçi dışı sâhib-üt-tedbîr olur.
Onun için, uyusa gözü O’nun,
Uyumazdı gönlü der özü O’nun.
Hem mübârek başı idi, müstedîr,
Cebhesinin sathı idi, müstenîr (parlak).
Gözleri siyah idi a’lâ-nazar,
Sürmeliydi ince mâ zâgal-basar.
Her gece sürme çekerdi gözüne,
Yattığı vakt resmi idi, kendüzine.
Kirpiği uzun, kaşı esna idi,
Kâ’be kavseyn idi. Ev ednâ idi.
Kara idi, hem sakalı sık idi,
Sanasın boynu gümüş ibrik idi.
Parmağı uzun idi, hemçün kalem,
Ne kadar vasf eylesem âciz kalam.
Var idi göğsünde biraz ince kıl,
Bir kılı kırk yar sözü ince kıl.
İki çiğninde biraz kıl var idi,
İçi dışı dopdolu envâr (nurlar) idi.
Terlese dürler (inciler) dökerdi dâneler,
Miskden eltâf idi, ol dürdâneler.
Ökçesinde az idi, lahmı (eti) O’nun,
Mu’tedildi lahmma şahmı O’nun.
Yürüse kuvvetle yürürdü katı,
Ansızın gören ederdi heybeti.
Kim otursa meclisinde bir nefes,
Gitmeğe etmezdi ömrünce heves.
Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) ahlâkı:
Çünkü bildin ba’zı evsâfin Resûlün ey ulu
Dinle gel ahlâkını gör niceydi güzel huyu:
Vermiş idi. Hak kemâl-i hüsn ile hulk-i azîm,
Halktan a’lâ idi, amma etmez idi, ol ulu.
Derdi Yûsuf ağ idi. benden velî ben şîrinem.
Birkez O’nu gören olmaz idi, asla kaygulu.
İki gözü arasında var idi. bir nûr O’nun,
Gözleri kara idi. bâdâmı süzme sürmeli.
Nice yüzü güzel ise, güzel idi, hulku da.
Yüzlerini cümle âlem ayağına sürmelü,
Hulku Kur’ân idi, zîrâ hep tutardı hükmünü.
Hem kemâlât ile zâtı olmuş idi dopdolu.
Menba-ı ahlâk idi, hulk ederdi âleme.
Ma’den-i eltâf idi, hâşâ kim eyledi gulû,
Halka ederdi tevâzu ger şerîfü ger vazî’.
Nefsf toprak gibi alçak gönüllü su gibi duru,
Cümleden, Allahı yigrek bilüben kokar idi.
Kendi nefsi içün kakıyıp olmaz idi, hiç adû,
Ger gazâb kılsa, kılardı Hak rızâsı içün onu.
Kibr-ü-kin, bugz-u adâvetten idi gönlü erû.
Gülmedi hem kahkaha eylemedi hiç nesneye.
Lûtf ile bensam idi, yüzü güleçti mâhrû.
Bir idi, katında O’nun Hak işinde cümle halk.
Kimseye yüzgürmez idi ger elû ger arkalu,
Kızdan artıktı hayâda, hilm ile mevsûf idi.
Kimseye lâ (Hayır) demedi, her kim ki gelse yalvaru.
Kendi ehli hâcetini bitirdi kendi hem,
Dâimâ fakirler ile otururdu ol ulu.
Çok taâm yemez idi, diler ise yer idi.
Söyleyip yemez idi, ucb ile tutmazdı hû.
Tutmadı peşgir önünde hiç mubâhı yimedi,
Balı helvâyı severdi anlamışlardı kamû.
Hem buyurmuştur dediler sirkeye ni’met-it-taâm.
Hem seridi, hoş görürdü hem kabak severdi O.
Hem severdi koyunu yağrın etiyle kolunu.
Arpa ekmeğin doyunca yememiştir ey amû.
Gah olurdu ol mübârek karnına bağlardı taş,
Tâ yürek salınmayıp olmaya açlıktan elû.
Bir iki ay evlerinde anmaz idi, od O’nun,
Nice günler aç geçerdi meğer olaydı su.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Nalinin kendi yamardı, hem libâsun vasla ol.
Sadaka almaz idi hiç, eğer gelirse ermağan,
Alır idi. Eder idi, yerine ihsân geri.
Yerdi üç parmak ile, onu yalardı lutf ile,
Suyu üç kez Besmele ile Hamdele’yle dinlenü.
Hem severdi dâima sağ yanını işlerde ol,
Siyyemâ nal-ü-libâs giymekte yû alsa vuzû.
Sağ yanının üstüne yatardı istikbâl edip,
Her nefeste açılırdı O’na bin gaybî kapı.
Döşeği “ve yastığı sahtiyandı içi lîf,
Yatsa gece az uyurdu Hakka ederdi tapu.
Vitr ile onüç kılardı rek’ati dünle namâz,
Hiç seherde uyumazdı alırdı reng-ü-bû.
Gah murabba’ otururdu, gah çökerdi dizini,
Mecma-ül-adâb idi, mehfî ayan yüzü sulu.
Tıybi severdi, kokusu kendinin etyab (en güzel koku) idi.
Ger mizah eylerse, hak söylerdi eltâf bahtulu.
Özr ederlerse kabûl ederdi özri lûtf ile.
Yok idi, asla katında hiç keremden sevgülü.
Etmedi hergiz itâb illâ merge ta’riz ile.
Hiç ehad (Hiç kimseyi) incitmedi, tasvir ile yâ Örtülü.
Rıfka emr eylerdi, af ve sulha halkı kındırıp,
Kazmaya ta kimsenin ardınca kimse hiç kuyu.
Terk edip dünyâyı ukbâ ihtiyâr etmiş idi.
Arz olurdu her mahalle ona ucmağlu tamu,
Hem binerdi nâkaya at-ü-katır hem merkebe,
Ardında kimse alırdı olur ise almalu.
Arpa bulamacına yahut paça sünügüne,
Da’vet etseler varırdı tiz durur idi, uru.
Gel bu ahlâkı işit gör sen de var mı birisi,
Pes nice ümmet olursun varsa göster gel beru.
Ne kadar varsa hazâyin Hak mefâtihin O’na,
Vermiş idi, almaz idi. Eylemezdi gam kayu.
Söylese cümle cevâmi’ söyler idi. sözünü,
Her sözü üç kez der idi, tâ ki fehm da eyû.
Dursa zikrullah idi, otursa zikrullah idi,
Kimseye vermezdi gönlün canını illâ ki Hû.
Var mıdır bir lâhza tam anmayadı Sultânını,
Ancılayın kim sever sultânını illâ ki Hû.
Hazretinde ilm idi, hilm-ü-hayâ,
Sabr savn emn-ü-emânet bi riya.
Hürmet-ü-ta’zîm sekine i’tibâr,
Şevket-ü-izzet vekâr-u i’tibâr.
Meclisinde ref-i savt (yüksek sesle konuşmak) olmaz idi,
Mahzarında nesne fevt olmaz idi.
İlm ile fetvâ idi. O’nda kelâm,
Hilm ile takvâ idi. O’nda nizâm.
Çünkü kendi kâmil-i akvâ idi,
İşleri Eshâbının, takvâ idi.
Biri birine tevâzu mekrümet,
Uluya ta’zîm küçüğe merhamet.
Gelse muhtaç işleri Îsâr idi,
Hulk-u lutf, ihsân ile âsâr idi.
Nice olmasın bular sâhib kemâl.
Çün nazar kıldı keremden Zül-cemâl.
Kendinin mahbûbunu irsal edip,
Cebrâil ile kitâb inzal edip,
Bunlara ta’lim-i Kur’ân eyledi,
Bunlara tefhim-i furkân eyledi.
Pes severdi bunları gayet Resûl,
Öğretirdi ilm ile Ayet Resûl.
Yoklar idi, dâima Eshâbını,
Acar idi. bunlara ebvâbını (kapılarını).
Ululara izz ile ikram idi.
Küçüklere fazl ile in’âm idi.
Pes ederlerdi, O’na da bu Kirâm,
Gayretince izzet ile ihtiram.
Şöyle kim doymazlar idi, yüzüne.
Hiç usanmazlardı asla sözüne.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Kanısı kim bulur idi. İ’tibâr.
Mâlini suya salardı oda kâr.
Kanısı kim eder idi. İktidâ.
Başını sânını kılardı feda.
Etmiş idi. bunları agâh Hak.
Kim Muhammed’dir Resûlullah hak.
Gönderüptir O’nu Rabbilâlemîn.
Ol muazzez canı Rabbilâlemin.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Nefehât-ül-üns sh. 691
2) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdi Efendi) sh. 127
3) Vefeyât-ül-a’yân kenarı sh. 117
4) Osmanlı Müellifleri cild-1, sh. 194İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
YILDIRIM BÂYEZÎD HÂN
Dördüncü Osmanlı pâdişâhı. Âlim ve evliyâ dostu. Üçüncü Osmanlı Sultânı Murâd-ı Hüdâvendigâr’ın oğlu ve Çelebi Sultan Mehmed Hân’ın babasıdır. Annesi Gülçiçek Hâtun’dur. 761 (m. 1360) yılında Sultan Orhan Gâzî’nin vefât edip, Murâd-ı Hüdâvendigâr’ın tahta çıktığı gün doğdu. Daha şehzâde iken gösterdiği cesâret ve kahramanlıklardan dolayı, “Yıldırım” lakabı verildi. Babasının Kosova meydanında şehâdeti üzerine, Osmanlı Sultânı, oldu. 805 (m. 1402) yılında Tîmûr Hân’a esîr olup, üzüntü ile nefes darlığı hastalığına yakalanarak, Akşehir’de vefât etti. Oğlu Mûsâ Çelebi tarafından Bursa’ya götürülüp, türbesine defnedildi.
Şehzâde Bâyezîd, küçük yaştan i’tibâren zamanın en mümtaz ilim adamlarından ilim öğrendi. Bursa kadısı Koca Mahmûd, Kadıasker Çandarlı Halîl, Karamanlı Molla Rüstem ve Molla Fenârî gibi âlimler, belli başlı hocaları arasındaydı. Meşhûr kırâat âlimi Muhammed Cezerî’den kırâat ilimlerini öğrendi. Babasının en seçme silâhşörlerinden askerlik eğitimi gördü. Osmanlının değerli kumandanlarından komutanlık dersleri aldı. Lalası Fîrûz Bey ile birlikte, 788 (m. 1386)’de Amasya’ya vâli ta’yin edildi. Şehzâde Bâyezîd, Amasya’ya vanhca, şehirde sulh ve sükûnu te’min etti. Daha önce mevcût olan karışıklıklar sebebiyle başka taraflara göç etmiş olanlar, tekrar Amasya’ya geldiler. Bunlar arasında Ebû İshak Kazrûnî’nin torunlarından Şeyh Şemseddîn Müeyyed Çelebi ve dâmâdı ve halîfesi Divriklizâde Şeyh Ali Yâr bin Şehsüvâr gibi ilim ve irfan ehli, gönül ve kerâmet sahibi mübârek kimseler de vardı. Şehzâde Bâyezîd, bu mübârek kimselerin ilim ve feyzinden istifâde için, eline geçen fırsatı değerlendirdi. Aklî ve naklî ilimlerde bilgisini arttırmaya, ahlâkını güzelleştirmeye, Allahü teâlânın emir ve yasaklarını yaymağa gayret etti. Aynı zamanda devletin kânun ve nizâmı da demek olan fıkıh bilgilerinde çok ilerledi. Babası Murâd-ı Hüdâvendigâr’ın emri üzerine, yerine Amasya beylerbeyi olarak ta’yin edilen Hâcı Şâdgeldi Paşazâde Ahmed Paşa’yı bırakıp, yanına topladığı askerlerle babasının yanına gitti. Yanında çok sevdiği hocaları Şemseddîn Müeyyed Çelebi ve dâmâdı Ali Yâr Çelebi’yi de götürdü. Rumeli’de, Avrupa’dan toplanıp gelen haçlı askerleri ile 791 (m. 1389) yılında yapılan Birinci Kosova savaşına katıldı. Kardeşi Şehzâde Ya’kûb’la beraber büyük kahramanlıklar gösterdi. Babasının bir Sırplı tarafından savaş alanında şehîd edilmesi üzerine, devlet ileri gelenlerinin müşterek kararı ile Osmanlı tahtına çıktı. Allahü teâlânın dînini yaymak, Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm ) güzel yolunu bildirmek için cihâd bayrağını eline aldı. Baba ve dedelerinden kendisine mîrâs kalan cihâd aşkı, din gayreti, güzel ahlâk ve babasının bıraktığı güçlü ve disiplinli ordu, sağlam karakterli devlet adamları, haksızlığa, gayr-i meşrû işlere rızâ göstermeyen, yalnız Allahü teâlânın rızâsı için çalışan âlimler, Yıldırım Bâyezîd Hân’a büyük destek oldular. Sultan Murâd-ı Hüdâvendigâr, oğluna Anrasya’dan Yugoslavya’ya, Seydişehir’den Kosova’ya kadar, Asya ve Avrupa’da beşyüzbin kilometrekarelik arazi bırakmıştı. Otuz yaşındaki genç sultânın en büyük yardımcısı, babasının mirası olan Çandarlızâde Ali Paşa idi. Çandarlı Halîl Hayreddîn Paşa’nın oğlu olan Ali Paşa da, babası gibi kadıaskerlikten gelmiş, iyi bir tahsil görmüştü.
Sultan Yıldırım Bâyezîd, Anadolu birliğini bir an önce te’min edip, küffâr ile çarpışmak, Allahü teâlânın dînini daha çok kimselere duyurmak, yıllardır ızdırap içinde sıkıntı çeken, huzûr ve sükûna muhtaç Anadolu müslümanlarını rahata kavuşturmak için faaliyete geçti. Yıldırım lakabına uygun şekilde Anadolu’ya yaptığı birinci seferde, Batı Anadolu’daki beyliklerin bir kısmını aldı. İkinci seferde Konya’ya kadar ilerledi. Eniştesi Karamanoğlu Alâeddîn Ali Bey’le andlaşma yaptı. Karamanoğlu topraklarından bir kısmını Osmanlı topraklarına katıp, geri kalanını bıraktı.
Bizans İmparatoru Beşinci İoannes’in Bizans surlarını tahkim etmesine şiddetle karşı çıkan Yıldırım Bâyezîd Hân, altmış parça gemiden meydana gelen Osmanlı donanmasını hazırlatıp Ege denizine gönderdi. Ba’zı adaları fethetti. Bu arada Bizans İmparatoru öldü. Yerine, o sırada Bursa’da gözaltında bulunan oğlu Manuel geçti. Manuel, babasının öldüğünü haber alınca, bir gece sessizce Bursa’dan kaçmıştı. Sultan Yıldırım Bâyezîd, Bizans’ı ilk defa kuşatma altına aldı. 793 (m. 1391)’de yedi ay süren kuşatmada; kendini yıpratmamak, düşmanı azamî derecede hırpalamak gayesini güttü. Bizans’ı olgun bir meyva gibi avcuna düşürmek arzusundaydı. Ablukaya alarak, Bizans’ı zorlamak işine 799 (m. 1396) yılına kadar devam etti. Bu arada Rumeli topraklarına saldırıp sonunu hazırlamak için çırpınan Eflak (Romanya) Voyvodası Mirce üzerine bir sefer yapıldı. Mirce esîr edilip, Bursa’ya gönderildi. Rumeli’de durumu düzelten Sultan, Anadolu’ya geçti. Candaroğlu ülkesi olan Kastamonu’yu ve civarını fethetti. Sivas-Kayseri devleti hükümdârı Kâdı Burhâneddîn Ahmed’le araları iyice açıldı. Kâdı Burhâneddîn’le Çorumlu sahrasında yapılan savaşta Osmanlı ordusu savaşı kaybetti. Yıldırım Bâyezîd Hân’ın oğlu Şehzâde Ertuğrul, bu savaşta şehîd oldu. Bu sırada Rumeli’de Macar Kralı ile Eflak voyvodası birleşerek, Tuna üzerindeki Niğbolu kalesini uzun bir muhasara sonunda ele geçirdiler. Osmanlı kuvvetlerinin toplandığı haberini alınca da geri çekildiler. Sultan Yıldırım Bâyezîd Hân, 795 (m. 1393) baharında Anadolu’ya tekrar gitti. Kâdı Burhâneddîn’i işgal ettiği topraklardan çıkardı. Amasya’yı Osmanlı toprakları arasına katıp, oğlu Şehzâde Mehmed Çelebi’yi bu bölgeye vâli ta’yin etti. Tekrar Rumeli’ye geçti. Selanik ve Yenişehir fethedildi. Bu arada Şehzâde Süleymân Çelebi de Macar kralı Sigismund’la işbirliğine giren Bulgar kralı Şişman’ın üzerine yürüdü. Bulgar topraklarını ele geçirip, Osmanlı adâleti ile şenlendirdi. Böyle bir hâdiseyi hazmedemeyen Macar kralı Sigismund, Yıldırım Bâyezîd Hân’a bir elçi gönderdi. Osmanlıların elçiye karşı müşfik davrandıklarını, “Elçiye zeval yoktur” atasözüne her halükârda sâdık kaldıklarını bilen Macar elçisi, elinden gelen küstahlığı gösterdi. Pâdişâhın huzûrunda edebsizlik edip, kralının ağzından; “Bulgaristan’ı hangi hak ve selâhiyetle işgal ettiniz?” diye sordu. Pâdişâh hemen bir Kur’ân-ı kerîm istedi. Getirilen Kur’ân-ı kerîmi, ayağa kalkarak, Besmele’yle eline aldı. Öptükten sonra sağ elinde tuttu. Sol eline de kılıcını aldı. Önce sağ elini kaldırıp, Kur’ân-ı kerîmi elçiye gösterdi ve; “Ey elçi! işte hak” dedi. Sonra kılıcını kaldırdı ve; “İşte selâhiyet! Başka sözün var mı?” dedi. Elçi ne söyleyeceğini bilemedi. Memleketine geri dönüp gitti.
Bizans İmparatorunun birinci kuşatma neticesindeki andlaşma şartlarından olan; İstanbul’da câmi yapılması, bir İslâm mahallesi te’sis edilerek kadı ta’yin edilmesi gibi hükümlere riâyet etmemesi üzerine, İstanbul ikinci defa kuşatıldı. 797 (m. 1395) yılında yapılan bu kuşatmayı haber alan papa ve Avrupa devletleri, birlik olup bir haçlı ordusu hazırladılar. Yüzbin kişilik haçlı ordusu, Vidin ve Orsova’yı işgal edip Niğbolu’yu kuşattı. Avrupa’nın ne kadar eli kılıç tutanı, kralı, prensi, papazı, keşişi varsa, hepsi toplanıp; Osmanlıyı Rumeli’den çıkarmak ve Anadolu’yu müslümanlara mezar yapmak gayesiyle harekete geçtiler. Sultan Yıldırım Bâyezîd’in daha İstanbul çevresinde uğraştığını düşünerek, başı bozuk bir düzenle Niğbolu önlerine geldiler. Haçlı ordusunda kimin ne yaptığı belirsizdi. Bastıkları her toprağı talan ediyor, yakıp yıkıyorlardı. Yüzbin kişilik haçlı ordusu, Doğan Bey’in müdafaasındaki Niğbolu kalesini muhasara etti. Pâdişâh Yıldırım Bâyezîd Hân, bir gece düşman askeri arasından geçip, tek başına Niğbolu kalesine geldi. Kale burçları dibinde; “Bre Doğan! Bre Doğan!” diye bağırdı. Doğan Bey, Pâdişâh’ın sesini hemen tanıdı. Pâdişâh, gerekli olan talimatı verip, geri döndü. Ertesi gün yapılan savaşta, Allahü teâlânın yardımı ile Osmanlı ordusu tam bir muvaffakiyet elde etti. 798 (m. 1396)’de yapılan bu savaşta, Yıldırım Bâyezîd Hân yaralanıp düştü. imdâd-ı ilâhî yetişip, öldürülmekten kurtuldu. Bu esnada bir genç, yaralıların yarasını sarmakla meşgûldü. Fırsat buldukça da, ellerini açıp duâ ediyordu. Pâdişâh bu genci bir müddet hayranlıkla seyretti. Gence karşı bir yakınlık duydu. Gencin yanına kadar giderek; “Benim de kolumda yara var, yaramı sanver” dedi. Genç; “Buyurun Pâdişâhım, sizin yaranızı da bu mendille sarayım” dedi. Sabah olunca, sarılan bütün yaraların iyi olduğu, yaralı askerlerin eskisi gibi ayakta dolaştıkları görüldü. Pâdişâhı durumdan haberdâr ettiler. Pâdişâh da merak edip, kendi yarasını açtı. Sargıyı açarken, o gencin sargıda kullandığı mendilin, hanımının nişanlı iken kendisine hediye ettiği mendilin yarısı olduğunu anladı. Haber gönderip, o gencin bulunmasını istedi. Ancak o kadar aramalara rağmen bulamadılar. Rumeli’de bir kalenin fethi esnasında, günlerce kanlı çarpışmalar oldu. Kale bir türlü fethedilemedi. Hücûmların çok şiddetlendiği bir sırada, genç bir asker, kale kapısını omuzlayıp, ardına kadar açtı. Başlarında Pâdişâh, Osmanlı ordusu kaleden içeri girdi. Kale kolaylıkla fethedildi. Pâdişâh, kapıyı açan genç askeri arattırdı. Yine bulunamadı. Pâdişâh Rumeli’den döndü. Edirne’de konakladı. Baba ve dedelerinin İstanbul’un fethedilmesi, Kostantiniyye’nin açılıp gülzâr yapılması husûsundaki emirlerini yerine getirmek, Resûl-i ekrem efendimizin ( aleyhisselâm ) müjdesine mazhar olabilmek için hazırlıklar yaptı. Ertesi sene ilkbaharda Bizans’ı sıkıştırmak istiyordu.
Pâdişâh’ın Edirne’de konakladığı sıralarda, Bursa’da sarayda annesinin yanında bulunan kızı Hundî Fatıma Sultan, bir rü’yâ gördü. Rü’yâsında Resûlullah ( aleyhisselâm ) ona; “Oğlum Muhammed Buhârî (Emîr Sultan) ile evlen, sakın sözüme uymamazlık etme” buyurdu. Temiz rûhlu, edeb ve haya timsâli Hundî Fâtıma Sultan, kimseye birşey söleyemedi. Ertesi günü yine Resûlullahı ( aleyhisselâm ) rü’yâda gördü. Ona; Eğer âhırette benim şefaat etmemi istiyorsan, Muhammed Buhârî ile evlen” buyurdu. Hâlbuki Hundî Sultan’in bir paşa ile evleneceği söyleniyordu. Hundî Sultan, çaresiz kalıp, terbiyesi ile meşgûl olan ihtiyâr dadısına hâlini anlattı. Emîr Sultan’la gidip konuşmasını söyledi. Dadı, Emîr Sultân’a varıp, hâli arzetti. O sırada genç bir delikanlı olan Emîr Sultan, mes’eleden haberdâr olduğunu, nikâhlarının bile kıyıldığını, ancak zâhiren yeniden bir nikâh kıyılması îcâb ettiğini, dünürler gönderip isteteceğini söyledi. Emîr Sultan, dünür gönderdi. Fakat Hundî Sultan’ın annesi Vâlide Sultan, kızını vermek istemeyip, işi zora sürdü. Dünürlere; “Emîr Sultan’a söyleyin, kırk deve yükü altın getirirse kızımı ona veririm” dedi. Emîr Sultan’a durum arzedilince; “Sultan vâlidemiz develeri göndersinler, isteklerini yerine getirelim. Arzu ettiği kadar altın gönderelim” dedi. Durum saraya bildirildi. Osmanlı sarayında tam bir telâş başladı. Herkes ne yapacağını şaşırdı. Pâdişâhın haberi olmadan böyle birşeye teşebbüs, çok büyük bir cesâret işi idi. Ayrıca bu garîb derviş, kırk deve yükü altını nereden bulacaktı. Biraz da onu denemek maksadıyla, saraydan kırk deve gönderildi. Emîr Sultan, gelen develeri Nilüfer çayı kenarına götürdü. Devecilere kumları gösterip; “Heybeleri doldurun, kendiniz için de istediğiniz kadar alın. Aldığınız altın olsun” buyurdu. Heybeler doldurulup, saraya götürüldü. Develerin başındakilerden bir kısmı; “Bu kumları saraya ne cesâretle götürüyoruz” diye hayıflanıp, üstlerine başlarına yapışan kumları çırparken, bir kısmı da; “Bu mübârek kimsenin emrinde bir hikmet vardır” deyip, teslimiyet içerisinde yollarına devam ettiler. Saraya vardılar. Saray mensûplarının gözü önünde develerin yüklerini indirip, heybeleri döktüler. Heybelere doldurulan kumlar hep altın olmuştu. Emîr Sultan’ın Hundî Fatıma Sultan’la evlenmesine kimse birşey diyemez oldu. Karar verilip, iş kesinleşti. Vâlide Sultan, dâmâdı olan Emîr Sultan’a el işlemesi gömlek, mendil v.s. gibi hediyeler gönderdi. Hediyeleri kabûl eden Emîr Sultan, arasından bir mendil aldı. Önündeki mangaldan bir köz alıp, mendilin içine koydu. Hediyeleri getiren haremağasına verip; “Vâlide Sultân’a selâm söyleyiniz, biz fakir dervişlerin zâtıyye-i şâhâniyelerine hediyesi, ancak böyle köz parçaları olur. Kabûl etmelerini arz ederim” dedi. Saraya getirilip, mendil Vâlide Sultân’a teslim edildi. Mendili açtıklarında, kömürlerin göz kamaştıran birer elmas parçası hâline gelmiş olduklarını gördüler. Bütün bu hâllerden sonra nikahları kıyıldı. Nikâh haberi Edirne’ye ulaşınca, Yıldırım Bâyezîd Hân çok hiddetlendi. Kendisinden habersiz böyle birşeye nasıl cesâret edilebilirdi. Hemen kırk tane seçme asker ve başlarına bir kumandan verip Bursa’ya gönderdi. Emîr Sultan ve Hundî Sultan’ın getirilmesini istedi. Askerler Bursa’ya gelince, Emîr Sultan’ın kerâmeti ile geri dönüp gittiler. Molla Fenârî, pâdişâhın Bursa’ya asker gönderdiğini işitince, bir mektûb yazıp pâdişâha nasihatte bulundu. Emîr Sultan’ın sıradan bir kimse olmadığını, Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm ) bir mübârek torunu olduğunu bildirdi. Pâdişâh bir miktar sâkinleşti. O sene Bizans’ı muhasara etti. Güzelcehisar’ı (Anadolu Hisarı) yaptırdı. Bata cebhesini düzene koyduktan sonra, Anadolu’ya geçti. Bursa’ya döndü. Şehrin girişinde pâdişâhı karşıladılar. Karşılayanlar arasında, Emîr Sultan da vardı. Pâdişâh, Emîr Sultan’ı görünce, Niğbolu muharebesi esnasında kolunu saran genç askeri hatırladı. Bu, ondan başkası değildi. Pâdişâh, yanına çağınp; “O el çabukluğu neydi?” diye sorup, tanıdığını şifreli olarak sordu. Emîr Sultan da; “Allahü teâlânın kuvvet ve yardımı, o bî’at edenlerin vefa ve sadâkatlerinin üzerinedir” meâlindeki Feth sûresi onuncu âyet-i kerîmesini okudu. Pâdişâh tekrar sorup; “Ya o mendilin yarısı ne oldu?” deyince, Emîr Sultan; “Babacığım, o mendilin yarısı cebimdedir. Bendeniz dâmâdınız Muhammed Şemseddîn’im” dedi. Nice küffâra baş eğdirip, nice koca cüsselileri yere yıkan Yıldırım Bâyezîd Hân, Allahü teâlânın kendisine ihsân ettiği bu lütfu karşısında daha fazla dayanamadı. Atândan inip, dâmâdını kucakladı. Her ikisinin de gözlerinden yaşlar aktı.
Pâdişâh Yıldırım Bâyezîd Hân, Niğbolu savaşında aldığı ganîmetlerle, Edirne’de yaptırdığı gibi, Bursa’da da bir imâret, bir hastahâne, iki medrese yaptırdı. Ulu Câmi’yi inşâ ettirdi. Daha sonraları da Ebû İshak Kazrûnî yolunda olup, Allahü teâlânın dînini yaymak aşkıyla yanıp tutuşan kimselerin barınması için bir zaviye inşâ ettirdi.
İstanbul’un fethinin kolaylaşması için, Anadolu birliğinin te’min edilmesi, kuvvetlerin birleşmesi lâzımdı. Her bey kendi etrâfında birleşilmesini istediği için, sulh yolu kapalı idi. Ayrıca Osmanlı ordusu batıda cihâd ile meşgûl olurken, bilhassa Karamanoğulları ve Candaroğulları beyleri, Osmanlı topraklarına saldırıp zulmediyorlardı. Sultan Yıldırım Bâyezîd Hân da, ilk önce Anadolu birliğini te’min etmeye gayret etti. Karamanoğlu Ali Bey’i daha sonra da oğlu Mehmed Bey’i yenip Konya’yı aldı. Kubadoğlu Cüneyd Bey’den Samsun’u aldı. Kâdı Burhâneddîn’in vefâtından sonra, halkın arzu ve isteği üzerine Sivas ve Kayseri’ye sahip oldu. Böylelikle Anadolu’nun yarıdan fazlası Osmanlı hâkimiyetine girmiş oldu. Mısır Sultânı Berkûk’un vefâtı üzerine, Memlûklerin himâyesinde olan Dulkadir-oğulları üzerine yürüdü. Elbistan’ı aldı. Malatya, Besni, Divriği gibi Memlûklere âit kaleleri işgal etti. Kuşatma altındaki Bizanslıların ba’zı hareketlere kalkışması üzerine, kuşatmayı daha da sıkıştırdı. Bizans’ın düşmesi an mes’elesi idi. Bu sıralarda Tîmûr Hân, Yıldırım Bâyezîd’e bir mektûp gönderdi. Anadolu’da Yıldırım Bâyezîd Hân’dan kaçan beyler, Tîmûr Hân’ı kışkırtıyorlardı. Tîmûr Hân’ın önünden kaçan beyler de boş durmadılar. Onlar da Osmanlı Sultânı yanında Tîmûr Hân’ı kötülediler. Tîmûr Hân mektûbunda; toprakları alınan beylerin topraklarının geri verilmesini ve kendisine karşı gelinmemesini bildiriyor, Anadolu toprakları üzerinde veraset hakkı iddia ediyor, “Gel birlik olalım, beraberce gazâ edelim. Daha önceden de, sen batıda, ben doğuda gazâ ediyoruz” diyordu. Yıldırım Bâyezîd Hân, Timur’un emrine girmek istemedi. Ordusuna çok güveniyordu.
Niğbolu’da kazandığı zaferi, İslâm askerlerinden müteşekkil Tîmûr ordusu karşısında da göstereceğini zannediyordu. Tîmûr Hân’ın mektûplarına çok sert cevaplar verdi. Tîmûr Hân’ın ordusu Sivas’ı aldı. Osmanlı ordusu Bizans’tan ablukayı kaldırıp, harp hazırlığına başladı. Emîr Sultan, böyle bir kardeş kavgasına karşıydı. Savaşın olmaması için elinden gelen gayreti gösterdi. Fakat kayınpederi Yıldırım Bâyezîd Hân’ı fikrinden vazgeçiremedi. İki ordu, Ankara yakınlarındaki Çubuk Ovası’nda karşılaştı. 805 (m. 1402) yılında yapılan savaşta, Osmanlı ordusu mağlup oldu. Anadolu tekrar eski sahiplerine iade edildi. Yıldırım Bâyezîd Hân, esîr oldu. Akşehir’de üzüntüsünden hastalandı. Tîmûr Hân, ona çok iyi muâmele etti. İzzet ve ikramda bulundu. (Demir kafese konduğu yolundaki iddialar tamamen uydurmadır.) Hastalığında Tîmûr Hân, en kıymetli doktorlarını gönderdi. Ancak vâdesi dolan Yıldırım Bâyezîd Hân, vefât etti. (Yüzüğünde bulunan zehiri içerek intihar ettiği hikâyesini, Bizans tarihçilerinin uydurduğu anlaşılmıştır.) Tîmûr Hân, Yıldırım Bâyezîd’in vefât ettiğini duyunca; “Yazık oldu. Büyük bir mücâhid kaybettik” dedi. Yıldırım Bâyezîd Hân’ın vefâtı üzerine, cenâzesi Bursa’ya gönderildi. Yakınları serbest bırakıldı. Yalnız bir oğlu Tîmûr Hân’ın yanında kaldı. Oğullarının herbiri bir yerde beyliklerini ilân ettiler. Çelebi Sultan Mehmed Hân, 816 (m. 1413) yılında Osmanlı birliğini yeniden te’sîs etti.
Sultan Yıldırım Bâyezîd Hân, çevik, atılgan, kendisine güvenen bir tabiata sahipti, İslâm düşmanları, bu kahraman mücâhidi lekelemek için, “İçki içerdi” diye iftira ettilerse de, bunu bildiren hiçbir vesîka yoktur. Adâleti pek meşhûrdu. Hergün belirli bir zamanda, herkesin kendisini görebileceği bir yere gelir ve her taraftan gelen teb’asının şikâyet ve arzularını dinler, haksızlığa uğrayanların haklarını derhâl iade ederdi. Kâdıların hükümlerine kesinlikle karışmaz ve kimseyi karıştırmazdı. Âlimlerin, Allahü teâlânın emir ve yasaklarını bildiren sözlerini canla başla kabûl ederdi. Evliyâya çok hürmet eder, âlimlerin meclisinde bulunurdu. Kendi çocuklarına ve halkına ilim öğretmeleri için, her taraftan âlimler getirtti. Onları teşvik edici tedbirler aldı. Her tarafta ilim yuvalan kurdu. Haçlılarla yaptığı savaşlarda elde ettiği ganîmetleri, halkının refahı için harcadı. Birçok câmi ve imâret yaptırdı. Bunlardan biri de Bursa’da yaptırdığı Ulu Câmi idi. Güzel bir yer tesbit edip, orada câmi yaptırmayı çok arzu etti. Bu durumdan vezirini de haberdâr etti. Bugünki Ulu Câmi’nin yeri uygun görüldü ve arsa sahiplerine mülklerinin bedelleri verildi. Herkes gönül rızâsıyla arsalarını verdiler. Fakat câminin inşâ edileceği yerde ihtiyâr bir kadıncağızın da evi vardı. Bu kadıncağız; “Ben evimi satmam” diye diretti. Ona, “Bize bu ev mutlaka lâzım” denildi ise de, hiçbir kimsenin sözünü dinlemedi. Sultan Yıldırım Bâyezîd Hân da, o kadının yanına gidip, durumu anlattı ise de, kadını fikrinden döndüremedi. Sonra Sultan, dîvânı toplayarak bu husûsu görüştü. Dîvânda, Emîr Sultan hazretlerine durumun bildirilmesi ve ona göre hareket edilmesi kararına varıldı. Sultan Bâyezîd, Emîr Sultan’ın huzûruna giderek durumu anlattı ve; “Sizin hizmetinize muhtacız, yoksa câmi-i şerîf yapılamaz” dedi. O gece ihtiyâr kadın rü’yâsında, mahşer günündeki hâlini gördü. Herkes Peygamberimiz Muhammed Mustafâ’dan ( aleyhisselâm ) şefaat umup, Cennet tarafına gidiyordu, ihtiyâr kadın da onlar gibi Cennete gitmek istedi. Fakat yürümeye gücü olmadığı için, Arasat meydanında yapayalnız kaldı. Bunun üzerine ihtiyâr kadın feryâd etmeye başlayınca, zebanîler ona; “Niye ağlıyorsun?” diye sordular, ihtiyâr kadın: “Müslüman taife Cennete gitti. Ben kaldım, onun için ağlarım” dedi. O sırada gâibden bir ses; “Eğer sen de Cennete gitmek istersen, Yıldırım Bâyezîd Hân’a evini sat, inâd etme, yoksa muannidelerden (inadcılardan) olup, ehl-i nâr (Cehennemlik) olursun” dediği anda, ihtiyâr kadın korkuyla uyandığı zaman, evinin bir nûr ile kaplanmış olduğunu gördü. “Elhamdülillah, ben de Cennet ehli oldum” diyerek sabaha kadar ibâdetle meşgûl oldu. Sonra gönül rızâsı ile evini satarak, câminin yapılmasına vesile oldu.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mir’ât-ı kâinat cild-2, sh. 22
2) Amasya Târihi cild-3, sh. 142
3) Güldeste-i riyâz-ı irfan
4) Meşâhir-i İslâm cüz-19, sh. 576
5) Tâc-üt-tevârih cild-1, sh. 94, 106, 115
6) Âşıkpaşa-zâde Târihi sh. 278
7) Düstûrnâme-i Enverî sh. 87
? Rehber Ansiklopedisi cild-2, sh. 281
9) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 989
10) Menâkıb-ı CevâhirnâmeİSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
YÛNUS EMRE
Tasavvuf ehli ve halk şâiri. Hayâtı ve kimliği hakkında kesin ma’lûmat yoktur. Şiirleri, asırlar boyunca zekvle ve hayranlıkla okunmuş, yalnız bizde değil, birçok ülkelerde de alâka uyandırmış bulunan müstesna bir şahsiyettir. 80 sene kadar yaşadığı, Eskişehir’in Mihalıççık kazasına bağlı Yûnus Emre köyünde, 843 (m. 1439) senesinde vefât ettiği ve buraya defn edildiği kaynakların tetkikinden anlaşılmaktadır. Vefâtı için başka târihler ve başka yerler de bildirilmektedir.
Ankara-Eskişehir demiryolunun kenarında bulunan türbesi, 1948 de yolun genişletilmesi için kaldırılmak istendi. Fakat bir türlü bu işte muvaffak olunamadı. Hattâ bir defasında, döşenen rayların sökülüp, sekiz metre geriye atıldığı görüldü. Bunun üzerine Yûnus Emre için bir türbe yapılıp, kabrinin oraya nakline karar verildi. Yûnus Emre’nin yeni kabri, eskisinden 100 m. kadar ileride bir tepecikte yapıldı. Yeni kabrine taşıyacak beş kişilik heyet, kimseye haber vermeden ve hiçbir merasim yapmadan çalışacaktı. Karar verildiği üzere hareket edildi. Yalnız ertesi gün, Yûnus Emre’nin çevresine da’vetsiz, ilansız otuzbinden fazla insan kalabalığı toplandı.
Yûnus Emre’nin kabri i’tinâ ile açıldı. Bedeni, 700 seneden beri hiç bozulmamış bir hâlde, bir eli yüzünde, bir eli kalbinin üstünde, rahat bir şekilde uzanmış yatıyor görüldü. Mübârek bedeni oradan alındı, tabuta kondu ve kalabalığın elleri üzerinde, 100 metrelik mesafe tam üç saatte katedildi. Yeni mezarına defnedildi. Yûnus Emre’nin vasıyyeti şu idi:
“Beni Hocam’ın türbesinde, giriş yolu üzerine gömsünler!” Bundan muradı, şeyhini ziyârete gelenlerin, kendisini çiğneyip de geçmeleriydi. Bu, hocasına ne ölçüde bağlı olduğunu göstermektedir.
Yûnus Emre, bir işâret üzerine Tapduk Emre’nin yanına gitti. Otuz seneden fazla onun hizmetinde bulundu ve ondan feyz aldı. Hattâ ba’zı kaynaklar, Tapduk Emre’nin kızını Yûnus Emre’ye verdiğini, hem talebesi, hem de dâmâdı olduğunu kaydeder.
Yûnus Emre, Tapduk Emre’nin hizmetinde bulunurken, ma’nevî âleminde bir ilerleme olmadığını zannederek, üzüntüsünden dağlara, kırlara düştü. Yolculuğunda birgün iki kimseye rastgeldi. Onlarla arkadaş oldu. Her öğün bunlardan biri duâ eder, duâlarının bereketi ile bir sofra yemek gelirdi. Duâ sırası Yûnus Emre’ye geldi. O da duâ etti. Duâda, “Yâ Rabbî benim yüzümü kara çıkarma! Arkadaşlarım kimin hürmetine duâ ettiyse, onun hürmetine duâmı kabûl et!” dedi. Duâ bitince, iki sofra yemek geldi. Arkadaşları; “Kimin yüzü suyu hürmetine duâ ettin?” diye sordular. Yûnus Emre; “Önce siz söyleyin” dedi. Arkadaşları da; “Biz, Tapduk Emre’nin kapısında hizmet eden Yûnus’un hürmetine diye duâ ettik” dediler. Bunun üzerine Yûnus Emre durumunu anlayıp, tekrar Tapduk Emre’nin yanına döndü ve kapısının önüne yattı Tapduk’Emre’nin gözleri görmüyordu. Kapının önüne varıp, ayağı bir şeye takılınca; “Bu bizim Yûnus değil mi?” diye sordu ve onu kabûl etti. O andan i’tibâren Yûnus Emre, halkın dillerinden düşüremediği ilâhileri söylemeye başladı.
Senelerce hocasına dağdan odun taşıdı. Getirdiği odunlar ip gibi düzgün idi. Hocası buyurdu ki: “Ey Yûnus, bu ne iştir? Hiç eğri odun getirmiyormuşsun.” “Efendim, bu kapıya eğri odun yakışmaz” cevâbını verdi.
Anadolu halkı tarafından Yûnus Emre öylesine sevilmiştir ki, bu sevgi, saygı ve hayranlık zenginliği için bir başka misâl göstermek zordur. Her balamdan milletimizi birbirine bağlayan ma’nevî ibrişim olmuştur. Onda, toplumumuzun iç yapısındaki aynî hisler, duygular ve değer yargılan vardır. Onu unutturmayan sebep budur. Anadolu’da Yûnus Emre’nin dîvânının bulunmadığı, ilâhilerinin okunmadığı ev yok gibidir.
Yûnus Emre, şiirlerini arûzla ve daha çok hece vezniyle yazmıştır. Şiirleri açık, derin ma’nâlı, samimî ve heyecanlıdır, ilâhî aşk, varlık, yokluk, hayat, ölüm mes’eleleri ve bunlara bağlı olarak, dünyânın fâniliği gibi mes’eleleri çok güzel bir şekilde şiirle anlatmıştır.
Yûnus Emre’den başka bu ismi kullanan birkaç şâir daha görülmüştür. Bunlardan bilinenlerden ikisi; “Aşık Yûnus” ve “Derviş Yûnus”tur. Bunların şiirleri de yanlışlıkla Yûnus Emre’ye mâl edilmiştir.
Yûnus Emre’de günü birlik konulara rastlanmaz; geçim -endişesi aile sıkıntısı, evlât acısı, yakınlarının şahsî ve ailevî mes’elelerine hemen hemen hiç yer vermez. O, insanlığın umûmî kader çizgisi üzerinde durmuştur. Bunlar; kabir, ömrün geçişi, ölüm, Allahü teâlâya îmân ve yalvarma, dînî esaslar, insanın yalnızlığı, aşk, nasihatler ve hayatın gayesi gibi insanlığa has mes’elelerdir.
Her yerde, her seste, her renkte, her zaman Allahın varlığını idrâk eden Yûnus Emre, bu dilsiz varlıkların büyük tanıtışındaki gizli dilin hayranıdır.
Altındandır direkleri, Gümüştendir yaprakları, Uzadıkça budakları, Biter Allah deyû deyû gibi mısralarla, insanlara önce bulutsuz bir günün ışıklarıyla aydınlanmış bir ağaç gösterir, insanlar bu altın tablo karşısında hayran hayran bakınırken, o, ağacın dış güzelliğinden iç güzelliğine akarak, budaklarının uza-yışındaki sırrı anlatır. Varlıkların her zerresinde yaratıcıyı aramakla uğraşır. Bütün Allah âşıkları gibi, sevgilisine kavuşamama endişesini taşır.
Muradıma maksûduma ermezsem, Hayıf bana, yazık bana, vah bana. Kadir Mevlâm cemâlini görmezsem, Hayıf bana, yazık bana, vah bana diye feryâd edişi bundandır. Allahtan uzak kaldıkça, kalabalıklar içinde dahî kimsesiz olan insanın sonsuz garipliğini dile getirmekte, Yûnus’un şu şiiri yeter:
Acep şu yerde var m’ola,
Şöyle garîb bencileyin.
Bağrı başlı gözü yaşlı,
Şöyle garîb bencileyin.
Bir garîb ölmüş diyeler.
Üç günden sonra duyalar,
Soğuk su ile yuyalar,
Şöyle garib bencileyin.
Yûnus Emre’nin:
“Bâd-ı sabâya sorsunlar,
Cânân illeri kandedür?
Görenler haber versinler,
Cânân illeri kandedür?”
diye aradığı Allah sevgisine erdiğine, O’na yaklaştığını anlayınca;
Canlar canını buldum,
Bu canım yağma olsun.
Ballar balını buldum,
Kovanım yağma olsun!
diyerek sevincini coşkun bir şevk ile dile getirmiştir.
Onun, hiç bir yapmacığa sapmadan, bir san’at kaygısına düşmeden söylediği, sâde, külfetsiz, fakat güzel şiirlerine, bütün tasavvuf edebiyatında benzer şiirler bulmak kolay değildir. Şiirlerinde, tasavvufun söylenmesi güç fikir ve heyecanları, berrak bir su içindeymiş gibi hemen görülür.
Yûnus’un şiirlerinde İslâmî bir duyuş ve düşünüş sistemi olan tasavvuf ilmi hâkimdir. Fakat geri kalan herşey; dil, vezin, nazım şekli, hemen hemen tamâmiyle millîdir. Şiirleri tasavvufî olduğu için, yanlış ma’nâlara bile çekilmiştir. Yûnus Emre böyle şiirleri için diyor ki:
Yûnus bir söz söyledi,
Hiçbir söze benzemez.
Câhillerin içinde,
örter ma’nâ yüzünü.
Çok incelikler sezilen Yûnus Emre’nin şiirleri okundukça, insana yeniden okuma hevesi verir. Çünkü tatlı bir söyleyiş, ferahlık verici bir anlam ve kolay anlaşılır nasihatleri vardır. Temas ettikleri konular hemen hemen her insanı ilgilendirir. Yûnus Emre’nin çok şiirleri atasözü hâlini almıştır.
Dünyâ fâniliği hakkında:
Mal sahibi, mülk sahibi,
Hani bunun ilk sahibi?
Mal da yalan mülk de yalan,
Var biraz da sen oyalan.
Birçok şiirlerinde gönül kırmamağa dikkat edilmesini dile getirmiştir:
Durmuş kazan ye, yedir,
Bir gönül ele getir.
Yüz Kâ’beden yeğrektir,
Bir gönül ziyâreti..
İnsan gönlüne ve insanlara yakın olma, onlara hizmet etme duygusunu böyle ifâde etmektedir.
İslâm âlimlerine uyulmasını şöyle tavsiye etmektedir:
Bu yol gayet uzaktır.
Dünyâ ona tuzaktır.
Bu tuzağa uğrayan,
Komaya kılavuzun
İlimden, okumaktan maksadın Hakkı bilmek olduğunu da şöyle anlatır:
İlim, ilim bilmektir,
ilim kendin bilmektir.
Sen kendini bilmezsen,
Bu nice okumaktır.
Okumaktan maksad,
Hakkı bilmektir.
Okuyup bilmezsen,
Nasıl okumaktır.
Verenin-alanın yalnız Allahü teâlâ olduğunu, takdîre rızâ gösterilmesini şöyle anlatır:
Ne varlığa sevinirim,
Ne yokluğa yerinirim,
Aşk ile avunurum,
Bana seni gerek seni.
Çok konuşmayı da şöyle özetlemiştir:
Az lâf erin yüküdür,
Çok lâf hayvan yüküdür.
Yûnus Emre’de aşk,
Gerçek insanlık yoludur.
“Bu dünyâda öldür beni,
varıp orda ölmiyeyim,
birde aşksız olmıyayım”
diye niyazda bulunur.
Velhâsıl, çileli yoldan geçmedikçe, Allahü teâlâya kavuşamıyacağını anlamıştır. Çünkü huzûra çıkış ve bağışlanmada kesin bir emniyet yok. Ümit ve korku paralel yürüyor. Ayrıca; Kitâb, Peygamber, Kâ’be, şiirlerinde büyük bir yer tutuyor. Hepsinin başında, Ehl-i sünnet inancına uygun bir îmân ve Muhammed aleyhisselâmın sevgisi vardır:
Araya araya bulsam izini,
izinin tozuna sürsem yüzümü,
Hak nasîb etse görsem yüzünü,
Yâ Muhammed, canım arzular seni.
gibi samîmi deyişlerinin yanında,
“Adı güzel, kendi güzel Muhammed”
gibi veciz anlatımları vardır. “Güzel Kâ’betullah”da, kıblegâhımız için söylenmiş nefis bir şiirdir.
Muhtevâ yönünden, Yûnus, Emre’nin şiirleri; ahenk, ma’nâ, mecaz, duygu, düşünce zenginliği ile yüklüdür. Bir kitap dolduracak derinliği ve genişliği olan sırları kolaylıkla söylemek, Yûnus Emre’de görülür:
“Ete kemiğe burundum,
Yûnus diye göründüm.”
Yûnus Emre, şiirlerinde duran, oturan, tasarlayan değil de, dâima düşünen, gezen, konuşan, seyreden, çalışan, hareketli bir insan olarak görünmektedir. Yûnus Emre, yepyeni bir mecaz örgüsü kurmuştur. Bu yoldaki bilgilerini, hislerini, müşahhas eşya ve tabiata âit unsurlarla canlı bir hâle koymaktadır. Bu tesbih, istiare ve tasvir unsurlarını, herkesin çok iyi tanıdığı hemencecik gözönüne getireceği bahçe, ev araçlarından, onlara âit isim ve sıfatlardan seçmiştir. Tarla, ekin, ağaç, çiçek, meşe, çadır, yağ, balık, arı, kova,..” gibi, yalnız tabiatı bir vâsıta olarak kullanır.
Yûnus Emre, üçbin kadar şiir söylemiş, bunlar bir divân hâlinde toplanmıştır. Bu dîvân Molla Kâsım’ın eline geçtiğinde, bir su kenarında okur. Dine uygun bulmadıklarını yırtıp yırtıp suya atar. Böylece ikibin tane kadarını imha etmişti ki, şu beyitle karşılaştı:
Derviş Yûnus bu sözü eğri büğrü söyleme.
Seni sigâya çeken bir Molla Kâsım gelür.
Bu beyti okur okumaz, Yûnus’un kerâmet ehli erenlerden olduğunu anlar, dîvânı öpüp başına koyar. Fakat ne çâre ki, elde bin şiir kalmıştır:
Nazar eyle ilerü,
Pazar eyle götürü,
Yaradılanı hoş gör,
Yaradandan ötürü.
Yûnus Emre, Peygamberimiz Muhammed aleyhisselâm ile bütün yakınlarının, dört halifenin, hazret-i Peygamberin soyundan gelenlerin, bütün İslâm âlimlerinin ezelî asıladır. Hiçbir bani cereyana kapılmadığı gibi, onlar karşısında ahlâki nizâmı, din sevgisini ve gerçek tasavvufu koruyan kültür ve san’at şeddi olmuştur. İhlâs ile, herşeyi Allah rızâsı için yapmayı her zaman söylemiştir. Yûnus Emre için “Dervişlik”, herkese faydalı olmak ülküsüdür. Şiirlerinde tembelliği, tufeyli ve faydasız olmayı kınamıştır:
Serî’at tarikat yoldur varana,
Hakîkat ma’rifet andan içerü.
diye, hakiki tasavvufu ta’rîf etmiştir. 811 (m. 1408) yılında Osmanlı Türklerine esîr düşen ve Anadolu’da 20 yıl kadar kalmış olan Transilvanyalı Mülbacher isimli Avusturyalı bir yabancı, Yûnus Emre’ye âit şiirleri, ilâhileri duymuş, öğrenmiştir. Memleketine döndüğünde, Yûnus Emre’nin şahsiyetinde İslâmı anlatmış, kitaplar yayınlamış, yazılar yazmıştır. 937 (m. 1530) yılında büyük ün sahibi Avusturyalı tarihçi Hammer de, Yûnus Emre’ye âit şiirler ve ilâhilere yer vermiş, bundan sonra da Batı ülkelerinde Yûnus ismi çok yaygınlaşmıştır.
Eserleri: Yûnus Emre’nin bilmen iki eseri vardır 1- Risâlet-ün-Nushiyye: Mesnevî şeklinde arûz (Fâilâtün Fâilâtün Fâilün) vezniyle yazılmış, tasavvufî, ahlâki, dini bir eserdir.
2- Dîvân: Yûnus Emre Dîvânı’nın birçok yazma nüshaları vardır. Fakat bu divândaki bütün şiirlerin Yûnus Emre’nin olduğu söylenemez. Yûnus tarzında, daha sonraki şâirlerin yazdığı şiirler de karışmıştır. Taş basması nüshaları da vardır:
Yûnus Emre’nin şiirlerinden;
DOLAP
Benim adım dertli dolap,
Suyum akar yalap yalap,
Böyle emreylemiş Çalap,
Derdim vardır inilerim.
Ben bir dağın ağacıyım,
Ne tatlıyım ne acıyım,
Ben Mevlâya duâcıyım,
Derdim vardır inilerim.
Beni bir dağda buldular,
Kolum kanadım yoldular,
Dolaba lâyık gördüler,
Derdim vardır inilerim.
Dağdan kestiler bezenim,
Bozuldu türlü düzenim,
Ben bir usanmaz ozanım,
Derdim vardır inilerim.
Şol dülgerler beni yondu,
Her a’zâm yerine kondu,
Bu iniltim Hakdan geldi,
Derdim vardır inilerim.
Suyum alçaktan çekerîm,
Dönüp yükseğe dökerîm,
Görün beni neler çekerîm,
Derdim vardır inilerim.
Yûnus bunda gelen gülmez,
Kişi muradına ermez,
Bu fânîde kimse kalmaz,
Derdim vardır inilerim.
MEVLÂM
Dağlar ile taşlar ile,
Çağırayım Mevlâm seni. Seherlerde kuşlar ile,
Çağırayım Mevlâm seni.
Sular dibinde mâhiyle,
Sahralarda âhû ile,
Abdal olup yâ Hû ile,
Çağırayım mevlâm seni.
Gökyüzünde Îsâ ile,
Tûr Dağı’nda Mûsâ ile,
Elindeki asa ile,
Çağırayım Mevlâm seni.
Yûnus okur diller ile,
Ol kumru bülbüller ile,
Hakkı seven kullar ile,
Çağırayım Mevlâm seni.”
YAĞMA OLSUN
Canlar canını buldum,
Bu canım yağma olsun. Assı (kârdan),
ziyandan geçtim,
Dükkânım yağma olsun.
Ben benliğimden geçtim,
Gözüm hicabına açtım,
Dost vaslına eriştim,
Gümânım yağma olsun.
İkilikten usandım,
Birlik hanına kandım,
Derd-i şarabın içtim,
Dermanım yağma olsun.
Varlık çün sefer kıldı,
Dost ondan bize geldi,
Viran gönül nûr doldu,
Cihanım yağma olsun.
Yunus ne hoş demişsin,
Bâl-ü-şeker yemişsin,
Ballar balını buldum,
Kovanım yağma olsun.
ŞEYH EŞİĞİNDE
Kılalım seyrân,
edelim cevlân,
Mest olup hayran,
şeyh eşiğinde.
Nice bir ülfet,
edelim uzlet,
Çekelim havlet,
şeyh eşiğinde.
Bıraktım ân,
istedim yân,
Kestim zünnârı,
şeyh eşiğinde.
Aldım himmeti,
geçtim zulmeti,
Buldum hayatı,
şeyh eşiğinde.
Yûnus’um elhak,
Dîdâr’a müştak,
Eriştim aşka,
şeyh eşiğinde.
DÜNYÂ
Bilirim seni, yalan dünyâsın,
Evliyâları alan dünyâsın.
Kaçan kurtulsa, kuş kurtulaydı,
Şahin kanadın, kıran dünyâsın.
Sevdiğim aldın, beni ağlattın,
Dönüp yüzüme, gülen dünyâsın.
Süleymân tahtın sen viran kıldın,
Ma’sûmlar boynunu buran dünyâsın.
İÇERÜ
Severim seni ben candan içerü,
Yolum vardır bu erkândan içerü.
Şerî’at tarikat yoldur varana,
Hakîkat ma’rifet andan içerü.
Beni bende demen, bende değilem,
Bir ben vardır bende, benden içerü.
Süleymân kuş dilin bilür dediler,
Süleymân var, Süleymân’dan içerü.
Tecellîden nasîb erdi kimine,
Kiminin maksudu bundan içerü.
Senin aşkın beni benden aluptur,
Ne şirin derd bu dermandan içerü.
Miskin Yûnus gözü tuş oldu sana,
Kapunda bir kuldur senden içerü.
ADI GÜZEL MUHAMMED (aleyhisselâm)
Canım kurbân olsun senin yoluna,
Adı güzel kendi güzel Muhammed.
Gel şefaat eyle kemter kuluna,
Adı güzel kendi güzel Muhammed.
Mü’min olanların çoktur cefâsı,
Âhırette vardır zevk-ü-sefâsı,
Onsekizbin âlemin Mustafası,
Adı güzel kendi güzel Muhammed.
Yûnus neyler iki cihanı sensiz,
Sen hak Peygambersin şeksiz şüphesiz,
Sana uymayanlar gider imansız,
Adı güzel kendi güzel Muhammed.
EDEB
Nazar eyle ilerü,
pazar eyle götürü,
Yaradılanı hoş gör,
Yaradandan ötürü,
İlim meclislerinde
aradım kıldım taleb.
ilim geride kaldı,
ille edeb, ille edeb.
Ana rahminden
geldik pazara,
Bir kefen aldık
döndük mezara.
DEĞİL
Bir kez gönül yıktın ise,
Bu kıldığın namaz değil.
Yetmişiki millet dahî,
Elin yüzün yumaz değil.
Han erenler geldi geçti,
Bunlar yurdu kaldı, göçtü,
Pervaz urup Hakka uçtu,
Huma kuşudur kaz değil.
Yol oldur ki doğru vara,
Göz oldur ki Hakkı göre,
Er oldur ki alçakta dura,
Yüceden bakan göz değil.
Doğru yola gittin ise,
Er eteğin tuttun ise,
Bir hayır da ettin ise,
Birine bindir az değil.
Yûnus bu sözleri çatar,
Sanki balı yağa katar,
Halka mata’ların satar,
Yükü gevherdir tuz değil.
YÂ MUHAMMED (aleyhisselâm)
Arayı arayı bulsam izini,
izinin tozuna sürsem yüzümü,
Hak nasîb eylese görsem yüzünü,
Yâ Muhammed canım arzular seni.
Bir mübârek sefer olsa da gitsem,
Kâ’be yollarında kumlara batsam,
Hûb cemâlin bir kez düşte seyretsem,
Yâ Muhammed canım arzular seni.
Zerrece kalmadı kalbimde hîle,
Sıdk ile girmisem ben hak yola,
Ebû Bekr, Ömer, Osman da bile,
Yâ Muhammed canım arzular seni.
Ali ile Hasen, Hüseyn anda,
Sevgisi gönülde muhabbeti canda,
Yarın mahşer gününde ulu divânda,
Yâ Muhammed canım arzular seni.
Arafat dağıdır bizim dağımız,
Anda kabûl olur bizim duâmız,
Medine’de yatar Peygamberimiz,
Yâ Muhammed canım arzular seni.
Yûnus medh eyledi seni dillerde,
Sevilirsin bütün gönüllerde,
Ağlayı ağlayı gurbet ellerde,
Yâ Muhammed canım arzular seni.
ÖLÜM
Ey yarenler ey kardeşler,
Ecel ere ölem birgün.
işlerime pişman olup,
Kendi özüme gelem birgün.
Yanlanma kona elim,
Söz söylemez ola dilim,
Karşıma gele amelim,
Nittim ise görem birgün.
Oğlan gider danışmana,
Saladır dosta düşmana,
Sol dört tekbîr namaz ile,
Ömrüm tamam kılam birgün.
Beş karış bezdürür donum,
Yılan çıyan yiye tenim,
Yıl geçe ubrula sînim,
Unutulup kalam birgün.
Başıma dikeler hece,
Ne erte bilem ne gece,
Âlemler ümidi, hoca,
Sana ferman olam birgün.
Yûnus Emre sen bu sözü,
Dahî tamam etmemişsin,
Tek yürüyeyim neyleyim,
Üstadıma gelem birgün.
BANA SENi GEREK SENİ
Aşkın aldı benden beni,
Bana seni gerek seni.
Ben yanarım dünü günü,
Bana seni gerek seni.
Ne varlığa sevinirim,
Ne yokluğa yerinirim,
Aşkın ile avunurum,
Bana seni gerek seni.
Aşkın âşıklar öldürür,
Aşk denizine daldırır,
Tecellî ile doldurur,
Bana seni gerek seni.
Aşkın şarâbından içem,
Mecnun olup dağa düşem,
Sensin dün-ü-gün endişem,
Bana seni gerek seni.
Sûfîlere sohbet gerek,
Ahîlere ahret gerek,
Mecnunlara leyli gerek,
Bana seni gerek seni.
Yûnus’dur benim adım,
Gün geldikçe artar odum,
İki cihanda maksudum,
Bana seni gerek seni.
BİLSE GEREK
Müslümanım diyen kişi,
Şartı nedir bilse gerek.
Allahın buyruğun tutup,
Beş vakt namaz kılsa gerek.
Tanla durup başın kaldır,
Ellerini suya daldır,
Tamudan azâdlı oldur,
Kullar azâd olsa gerek.
Öğle namazın kılasın,
Her ne dilersen bulasın,
Tamudan azâdlı oldur,
Kullar azâd olsa gerek.
Ol ikindiyi kılanlar,
Arı dirlik dirilenler,
Oladır Hakka erenler,
Dâim Hakka erse gerek.
Akşam durur üç fariza,
Dağca günâhın arıda,
iyi amellerin sana,
Şemu cerag olsa gerek.
Yatsı namazın o hâzır,
Hâzırları sever Kâdir,
Îmânın eksiğin bitir,
Îmân piş-rev olsa gerek.
Her kim müslüman olmadı,
Beş vakt namazı kılmadı.
Bu ki müslüman olmayan,
Ol tamuya girse gerek.
Görmez misin Mustafâ’yı,
Nice bekledi vefayı,
Ümmet için ol safâyı,
Ümmet ona erse gerek.
Bekler ise din gayretin,
Vermegil nefse muradın,
Yûnus Nebi salevâtın,
Aşk ile değirse gerek.
Bu şiirin açıklaması şöyledir: “Müslümanım diyen bir kişi, müslümanlığın şartının ne olduğunu bilmesi ve Allahın emrini tutarak beş vakit namazı kılması gerekir. Tan ağarırken yatağından kalkıp abdest al. Nefse uyarak yatma, o senin düşmanındır. Onu öldür. Nefsin dâima ölü olması gerekir. Sabah namazını vaktinde kılarsan. Allahü teâlâ duâlarını kabûl eder. Böylece Âhırette şeref bulur, naz makamına ulaşarak, Hakkın yakınlarından olursun, öğle namazını kılarsan, Allahü teâlâdan dilediğin her şeye kavuşursun. Allahü teâlâya gerçekten kul olanların Cehennem ateşinden kurtuldukları gibi, sen de Cehennemden kurtulursun, ikindi namazını kılanlar, temiz bir hayat geçirerek Allahü teâlâya kavuşanlardır. Onlar bunu yaptıkça, dâima Hakka ulaşacaklardır. Üç rek’at farzdan ibâret olan akşam namazı, dağlar gibi günahları eritir, iyi amellerin, mezarını aydınlatacak birer ışık kaynağı olacaklardır. Yatsı namazını kılmadan yatma. Yatsı vaktinde namaza duranları, sonsuz kudret sahibi olan Allahü teâlâ sever, inandığını eksik bırakma, tamamla. Çünkü imânın âhırette rehberin olacaktır. Kim bu sözlerden öğüt alarak beş vakit namazını kılmazsa, bil ki tam ve gerçek müslüman olamaz. Cehenneme girer. Hazreti Peygamberin ( aleyhisselâm ) müslümanların namaz kılmaları husûsunda nasıl titizlik gösterdiğini görmez misin? Ümmetinden namaz kılanlar çeşitli ni’met ve güzelliklere erişecektir. Dindarlıktan bir fayda elde etmek istersen, nefsinin arzularına uyma! Ey Yûnus, sen de aşk ile Peygambere salevât getir.
1) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 78
2) Nefehât-ül-üns sh. 691
3) Rehber Ansiklepedisi cild-18, sh. 224
4) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1085İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
YÛSUF BİN HÜSEYN KIRMASTÎ
Hanefî mezhebi fıkıh âlimi, Osmanlı müderris ve kadılarından. İsmi Yûsuf bin Hüseyn’dir. Kırmastî nisbetiyle meşhûr oldu. Bursa iline bağlı Kırmastî kasabasındandır. Doğum târihi bilinmemektedir. İstanbul’da 900 (m. 1494) senesinde vefât etti. Fâtih Câmii civarında medfûndur.
Yûsuf bin Hüseyn Kırmastî, zamanının âlimlerinden çeşitli ilimleri tahsil etti. Mevlânâ Hocazâde’nin uzun zaman hizmetinde bulundu. Arabî ve dînî ilimleri ondan öğrendi. Bu ilimlerde yüksek bilgilere sahip olup, akranlarından ve emsallerinden çok üstün oldu. Çeşitli medreselerde müderrislik yaptıktan sonra, İstanbul’un fethinden sonra Fâtih Sultan Mehmed’in yaptırdığı Sahn-ı semân Medresesi’ne müderris olarak ta’yin edildi. Daha sonra Bursa kadılığı yapıp, İstanbul kadılığı vazîfesine de ta’yin edildi. Kâdılık yaptığı zaman içinde, adâletle hüküm verdi. Kavga ve hasımlık da’vâlarında keskin kılıç gibi idi. Hakkı ve doğruyu söylemekten çekinmezdi.
Mevlânâ Kırmastî, birgün küçük sarıkla ve gündelik elbiseleriyle mescide girip namaz kıldı. Namazdan sonra Vezir İbrâhim Paşa tarafından ba’zı mühim mes’eleleri görüşmek üzere da’vet edildi. Allahü teâlânın huzûruna bu kıyâfetle vardım da, İbrâhim Paşa’nın huzûruna mı varmıyacağım deyip, alışılmış olanın hilâfına olarak gündelik elbise ile Vezir İbrâhim Paşa’nın huzûruna vardı. Vezir İbrâhim Paşa, alışılmamış olan bu kıyâfetle görünce, sebep ve hikmetini sordu. Mevlânâ Kırmastî cevaben; “Bütün kâinatın sahibi, yeryüzündeki meliklerin ve melâikenin sultânı olan, vezire ve yardımcıya ihtiyâcı olmayan Allahü teâlânın huzûruna bu kıyâfetle vardığım hâlde, dünyâ pâdişâhının vezirinin yanına gelirken bu kıyâfeti ve sarığı değiştirmeme gönlüm râzı olmadı. Onun için bu kıyâfetle geldim” dedi.
Bu güzel ve hikmetli söz, Vezîr İbrâhim Paşa’nın çok hoşuna gitti. Bu durumu, Sultan İkinci Bâyezîd Hân hazretlerine de anlattı. Sultan İkinci Bâyezîd’in de bu sözler hoşuna gidince, Molla Kırmastî hazretlerine hediyeler gönderip, sayısız ihsânlarda bulundu.
Molla Kırmastî, Fâtih Câmii civârında, bugün mevcûd olmayan bir mescid ve bir medrese yaptırmıştı.
Molla Kırmastî’nin birçok kıymetli eserleri vardır. Bunların ba’zıları şunlardır, 1- Şerh-i Mutavvel Haşiyesi, 2-Vikâye şerhi, 3- Zübdet-ül-Vüsûl ilâ İlm-ü-Usûl, 4-Kitâb-ül-Müntehab min el-me’ânî, 5- Hâşiye-i Şerh-i Miftâh, 6-Şerh-i Kitâb-ül-vakf, 7- Risale fî fezâil-i Cihâd, 8- Elmedârik-ül-asliyye ilâ Makâsıd-ül-fer’ıyye, 9- Hidâyet-ül-merâm fî ilm-il-kelâm, 10- El-Beyân fî şerh-ı Tıbyan.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 224
2) Mu’cem-ül-müellifîn cild-13, sh. 294
3) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 365
4) Fevâid-ül-behiyye sh. 228
5) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 563
6) Keşf-üz-zünûn cild-1, sh. 136, 343, 859, 869 cild-2, sh. 1766, 1893, 2001, 2014,
7) Brockelmann Sup-2, sh. 322İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
YÛSUF MAHDÛM
Evliyânın büyüklerinden. İsmi, Yûsuf bin Ali Fâzıl Hüseynî’dir. Künyesi Ebü’l-Füyûzât olup, lakabı Ziyâüddîn’dir. Doğum târihi kesin olarak bilinmemektedir. 890 (m. 1485) senesinde Şirvan’da vefât etti. Evliyânın büyüklerinden Yahyâ Şirvânî’nin talebelerindendir. Hocası Yahyâ Şirvânî, ekseriyetle ona Mahdûm diye hitâb ettiği için, bu isimle tanındı. Talebeye âit bir hizmet durumu olduğu zaman, Yûsuf Mahdûm onu yapmak istediğinde, Yahyâ Şirvânî ona; “Siz oturun, sizinle sohbet edelim. Çünkü mahdûmun (kendisine hizmet edilenin) hizmet etmesi uygun değildir” derdi.
Yûsuf Mahdûm’un babası Ali Fâzıl, Şirvan’ın Kâdı’l-kudâti ve zamanın önde gelen âlimlerinden idi. Yûsuf Mahdûm, muhtelif ilimleri babasından öğrendi. Dokuz yaşında iken kırâat-ı seb’a ile Kur’ân-ı kerîmi ezberledi. Bülûğ çağına geldiğinde, talebelere ders vermeye başladı. Sonra ilim öğrenmek ve hadîs-i şerîf dinlemek için çeşitli beldelere gitti. Dolaştığı bu yerlerde birçok âlimden istifâde etti. Tefsîr, hadîs ve fıkıh ilminde mütehassıs oldu.
Yûsuf Mahdûm, ilmî tahsilini tamamladıktan sonra, Şirvan’a geri döndü. Burada senelerce ilim öğretmekle meşgûl oldu. Sabah namazından öğle namazına kadar kırâat ilmine, öğle namazından akşam namazına kadar da çeşitli konulara dâir dersler verirdi. Geceleri de ibâdet ile geçirirdi. Fakat ilâhî feyz ve ma’rifetlere kavuşamamasından dolayı çok üzülürdü.
Ziyâüddîn Mahdûm, mübârek bir gecede, ibâdet ve tâatler yaparak o geceyi ihyâ etti. Allahü teâlâya çok yalvarıp yakardı. Seher vakti bir ara uykuya daldı. Bu anda kendini, uzak ve büyük bir çölde gördü. Geniş ve kalın bir bulut da, parlayan güneş ışıklarının kendisine gelmesine mâni oluyordu. Yanında ne bineği, ne de arkadaşı vardı. Yolu da bilmiyordu. Bu karanlık çölde, korku ve dehşet ile şaşkın bir hâlde sağa-sola gidiyordu. Böyle sıkıntılı ve yolunu kaybetmiş bir hâlde iken, bir yönden öyle büyük bir nûr peyda oldu ki, güneşin ışığını bastırdı. O sırada Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ), etrâfında Eshâb-ı Kirâm olduğu hâlde, ona doğru geliyorlardı. Bunu gören Yûsuf Mahdûm, sevinç göz yaşları içerisinde yalvarırcasına; “Arz-ı hâlim sana ma’lûm benim sultânım” dedi. Bunun üzerine Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) şöyle buyurdu: “Ey Yûsuf! Maksuduna kavuşman, benim en kâmil vârislerimden ve evlâdımdan olan Seyyid Yahyâ’nın delâlet ve irşâdına bağlıdır.” Yûsuf Mahdûm uykusundan uyanınca, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) nasihati ile müşerref olmanın sevinç ve rahatlığı içerisinde idi. Fakat ne yerinde durmağa ne de bir yere gitmek için mecali vardı. O günü tereddüt içerisinde geçirdi. Akşam olunca, gecenin üçteikisini ibâdetle geçirdikten sonra, uyudu. Rü’yâsında bu sefer Yahyâ Şirvânî hazretlerini gördü. Yahyâ Şirvanî ona; “Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) mübârek emirlerini aldıktan sonra, daha düşünmenin ve tereddüdün ne ma’nâsı var?” dedi. O anda uyanan Yûsuf Mahdûm, şu beyti okudu:
Baş açıp girdim bugün meydânı ışka ey gönül!
Elveda, yârana düştüm nâr-ı sevka ey gönül!
Sonra da medreseyi terk ederek yola çıktı. Çünkü Seyyid Yahyâ’nın dergâhına gitmedikçe rahat olamayacaktı.
Seyyid Yahyâ ise dergâhın avlusunda onu bekliyordu. Yûsuf Mahdûm’u görünce; “Hoş geldin yâ Mahdûm! Sana hizmet ve seni irşâd üzerimize lâzım oldu. Çünkü senin vesilen ile Fahr-i kâinat efendimiz ( aleyhisselâm ), bu fakîre oğlum diye hitabı lâyık görmüşlerdir” diyerek kerâmet buyurdu.
Yûsuf Mahdûm, Seyyid Yahyâ Şirvanî tarafından dergâha kabûl edilince, kırk gün tek başına bir odada kaldı. Birçok riyâzet ve mücâhede ile yüksek mertebelere ve ma’rifetlere kavuştu. Seyyid Yahyâ hazretleri, Yûsuf Mahdûm’a hilâfet verirken, duâ sırasında şöyle buyurdu: “Kâmillerin mecaz olarak söyledikleri sözler pekçoktur. Bu yüksek yolu yaymak için etrâfa halîfelerini gönderirler. Fakat bir tanesi tam yetişmiş olur. Bizim tam olarak yetiştirdiğimiz sizsiniz. Sizin irşâd nûrunuz, bizim âhırete intikâlimizden yüz sene sonra, diyâr-ı Rûm’u (Anadolu’yu) aydınlatacak ve orada isminiz yayılacak. Bize bağlı bütün yollar kaybolacak, fakat sizin yolunuzun mensûpları, kıyâmete kadar devam edecektir.” Sonra Yûsuf Mahdûm’u, Şehnâb şehrine talebe yetiştirmek için gönderdi.
Kâmil olan zâtlar kerâmete kıymet vermezler. Çünkü kuvvetli riyâzet, mücâhede ve çalışma ile, hıristiyan papazlardan da harikulade hâllerin görüldüğü ma’lûmdur. Ancak evliyâdan görülen kerâmetlerin birçok hikmetleri vardır. Yûsuf Mahdûm’un da böyle pekçok kerâmetleri görüldü.
Şöyle anlatılır: Yûsuf Mahdûm’un ekinde, hizmetlerini gören Sucu Muhammed Dede isminde bir zât vardı. Bunun çocuğu olmuyordu. Birgün Yûsuf Mahdûm’un huzûruna giderek; “Otuz senedir sizin hizmetinizde bulunuyorum. Bu müddet zarfında, bize hayırlı bir halef olacak bir oğlumuz olmadı. Sizden, bir çocuğumuz olması için duâ istirhâm ediyoruz” dedi. O sırada yağmur yağıyordu. Yûsuf Mahdûm, ona; “Dede, bize şu yağmur suyudan bir bardak su getir!” dedi. Muhammed Dede, bir bardak yağmur suyu getirince, Yûsuf Mahdûm hazretleri; “Bir Fâtiha-i şerîfe okuyalım. Fâtiha-i şerîfe ile çok kapalı kapılar açılır. Murâdlarına kavuşamamış olanlar, murâdlarına kavuşurlar.
Bu sudan üçer yudum içersiniz, inşâallah muradınıza nail olursunuz” buyurdu. Dede Efendi ile hanımı, Yûsuf Mahdûm’un Fâtiha-i şerîfe okuduğu yağmur suyundan üçer yudum içtiler. Bir süre sonra hanımı hâmile oldu. Ancak çocukları a’mâ olarak dünyâya geldi. Çocuğun gözünün açılması için çok doktora müracaat ettiler ve çok ilâç kullandılar. Fakat bir netice alamadılar. Sonra Dede Efendi, doğruca gidip durumu Yûsuf Mahdûm hazretlerine anlattı. O da; “O çocuk benim oğlumdur. O büyüyünce, inşâallahü teâlâ ilmi ile amel eden kâmil bir insan olacaktır. Onu bana getirin” dedi. Muhammed Dede, oğlunu Yûsuf Mahdûm’a getirdi. Yûsuf Mahdûm, çocuğun sağ kulağına ezân-ı Muhammedî okudu. O ânda çocuğun sağ gözü görmeye başladı. Sol kulağına ikâmet okuyunca, sol gözü de görmeye başladı. Çocuk büyüdüğü zaman, Yûsuf Mahdûm hazretlerinin buyurduğu gibi kâmil bir insan oldu.
Şöyle nakledilir: “Yûsuf Mahdûm’un dergâhında çok talebe bulunduğundan, su yetmiyordu. Bunun için bir yerden su getirilmesi gerekiyordu. Bu durum Yûsuf Mahdûm’a arz edilince; “Dergâhımızda âb-ı hayat gibi su varken, uzaktan su getirmeye ne lüzum var?” buyurup, ellerinde bulunan âsâsı ile dergâhın avlusunda münâsip bir yeri işâret etti. Orası kazıldığında, fazla derine inmeden, çok tatlı ve güzel bir su çıktı. Yûsuf Mahdûm, sonra şöyle buyurdu: “Talebeler belki her zaman su çekecek bir kap bulamazlar, bu sebeple zahmet çekebilirler. Ey su! Kuyunun ağzına yüksel!” buyurdu. Su, Allahü teâlânın izni ile tam kuyunun ağzına kadar geldi. Fakat bir damla bile tasmadı. Hâlen kuyu, ağızıyla su dolu haldedir. Kullanmakla hiç eksilmeyip, Şirvan halkının i’tibâr ettiği ve kıymet verdiği bir sudur.
Yûsuf Mahdûm buyurdu ki: “Tasavvuf büyükleri, Ehl-i sünnet âlimlerinin büyükleridir. Bunlar, Kitâb ve sünnet ile amel ederler. Hak üzere olmanın iki şahidi vardır. Biri sûrî, diğeri ma’nevîdir. Sûrî olan; emir ve yasakları yerine getirmek sûretiyle İslâm dînine uymak, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) ahlâkına uymak sûretiyle ahlâkını güzelleştirmektir. Ma’nevî kısmı ise; hocanın, talebeyi sûrî mertebesine çıkardıktan sonra, Resûl-i ekreme ( aleyhisselâm ) teslim etmektir. Hoca, talebesini ba’zan rûhanî ba’zan cismânî terbiye eder.”
Yûsuf Mahdûm hazretlerinin Âdâb-ül-İrşâd ve Silsilet-ül-ervâh isminde iki eseri vardır. Âdâb-ül-irşâd, yirmidört fasıldan meydana gelmiştir.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Hediyyet-ül-ihvân, Süleymâniye Kütüphânesi Hacı Mahmûd kısmı. No: 4587 Vr. 1
2) Osmanlı Müellifleri cild-1, sh. 197İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ZÂHİD (Ahmed bin Muhammed)
Evliyânın büyüklerinden ve Şafiî mezhebi fıkıh âlimi. İsmi, Ahmed bin Muhammed bin Süleymân olup, künyesi Ebü’l-Abbâs’dır. Lakabı Şihâbüddîn’dir. Zâhid diye meşhûr oldu. Doğum târihi bilinmemektedir. 819 (m. 1416) senesi Rebî’ul-evvel ayının yirmi dördünde, Kâhire’de vefât etti. Yaptırdığı Mikas’daki câminin yanına defnedildi.
Zâhid, tasavvuf bilgilerini Kutbüddîn Dımeşkî el-İsfeheydi’den öğrendi. Şihâbüddîn bin İmâd’dan fıkıh ilmini tahsil etti ve eserleri okuyup çok istifâde etti. Şihâbüddîn Dımeşkî de ilim aldığı âlimlerdendi. Ebû Abdullah Gamrî, Midyen, Abdürrahmân bin Bektemir ve çok kimselere ilim öğretip, ilim ve edeb yoluna kavuşmalarına vesile oldu.
Zâhid, birçok yerlerde hayır ve hasenat olarak ilim yuvaları, câmiler yaptırdı. Elmaksem’deki câmisi en meşhûr olanıdır. Burada va’z edip ders verdi.
Aynî, târihinde ondan bahsetti ve şöyle dedi: “İsmi, Şihâbüddîn Ahmed Mısrî olup, Zâhid’ adıyla meşhûrdur. İnsanlara va’z ederdi. Mikas’da bir câmi yaptırdı. Oraya defnedildi. Kabri, ziyâret mahallidir. Allahü teâlâ onun rûhâniyeti ile bize yardım eylesin. Âhırette de şefaatine kavuştursun. Ahmed bin Ebî Bekr bin Ahmed ez-Zâhid el-Mâdî başkasıdır.”
Zâhid, vefâtına yakın bir kâğıda şunları yazdı: “Ben, fakîr Ahmed Zâhid derim ki Kelime-i şehâdetin ma’nâsına kalbiyle inanıp ve diliyle de söyliyen bir kimseyim, İslâm dîni dışındaki her din ve inanıştan ve Muhammed aleyhisselâmın bildirdiği Ehl-i sünnet ve cemâat fırkası dışındaki her fırkadan uzağım. Allahü teâlâya ve Allahü teâlâdan gelen şeylerin hepsine, O’nun muradına uygun imân ettim. Resûlü Muhammed aleyhisselâma ve Resûlullahdan ( aleyhisselâm ) gelen şeylere O’nun bildirdiği şekilde imân ettim. Aklıma, hatırıma gelen şeylerin hiç birisine Allahü teâlâ benzemez. Bu şehâdetimi Allahü teâlâya emânet bırakıyorum. Allahü teâlâ, kendisine emânet olarak bıraktığım bu güzel inanışım ile, muhtaç olduğum son nefesde yardım eder ve îmân ile gitmemi nasîb eder.
Ey kardeşlerim, size Allahü teâlâdan korkmayı, O’nun emirlerini öğrenmeyi ve öğrendiklerinizle amel etmenizi tavsiye ediyorum. Beni defnettiğinizde, başucumda Fâtiha ve Bekâra sûresini okuyunuz. Yâsîn ve Tebâreke sûrelerini de okuyup, hâsıl olan sevâbı bana hediye ediniz ve üç defa şöyle deyiniz: “Yâ Rabbî! Muhammed aleyhisselâmın ve O’nun Ehl-i beytinin ve Eshâb-ı kirâmının hürmetine bu meyyite azâb yapma.” Arkamdan hayır ve hasenatta bulununuz. Talebelerim ve çocuklarım benim vârisimdir.”
Zâhid, kendi eliyle yazdığı bir mektûbunun başında şöyle demektedir: “Elhamdülillahi alâ külli hâl. Ahmed Zâhid’den Şeyh Muhammed Gabrî’nin oğluna, Allahü teâlâ sana iyilikler versin. Mağfiret ederek, son nefesde hüsn-i hatime nasîb etsin. Allahü teâlânın selâmı, rahmeti ve bereketi üzerinize olsun. Allahü teâlâdan, size dünyâ ve âhırette yardım etmesini dileriz.”
Başka bir mektûbunda da şöyle yazdı; “Allahü teâlâya hamd ve Resûlüne salâttan sonra; Ahmed’den, oradaki gönül ehli olan kardeşlerime. Allahü teâlâ onlara iyilikler versin. Kendisine itaatte yardım eylesin. Allahü teâlâ, fadlı ve rahmeti ile, tasavvuf erbâbını (gönül ehlini) üstün kıldı. O, dilediği şeye muktedirdir. Herkesin size muhabbet göstermesi, Allahü teâlânın fadl ve ihsânıdır. Hamd, Allahü, teâlâ içindir. O’na çok şükr ediniz. Devam üzere de ibâdet ediniz. Allahü teâlâ bizi ve sizleri âhırette sevdikleriyle birlikte bulundursun. İleride İnşâallahü teâlâ yanınıza gelip bir müddet kalacağım...”
Zâhid, birçok eserler tasnif etti. Bunlardan ba’zıları şunlardır: 1-Risâlet-ün-nûr imân, i’tikâd, fıkıh ve tasavvuf bilgilerini ihtivâ etmekte olup, dört cilddir. 2-Hidâyet-ül-müteallim ve umdet-ül-muallim: Fıkıh ve tasavvuf bilgilerini (güzel ahlâkı) ihtivâ etmekte olup, bir cilddir. 3 Bidâyet-ül-müsterşid, 4-Tuhfet-ül-mübtedî, 5-Lem’at-ül-müntehî, 6-Hidâyet-ün-nâsıh, 7-Hızb-ül-felâh en-Nâsıh, 8-El-Meniyyet-ül-vâride ibâdullah-iş-şâride, 9-El-Kevâkıb-üd-dürriyye, 10-Kifâyet-ül-müteabbid fil-ezkâr ved-Deâvât, 11-Manzûmet-üs-sittîn, 12-El-İrşâd li a’mâl-is-sahîha, 13-El-İ’tikâd, 14-Tuhfet-üs-silâk fî edeb-is-sivâk, 15-Hakk-ür-rakîk vel-meşyü fit-tarîk, 16-Nasîhat-ül-ulemâ li ihvânihim-ül-mü’minîn, 17-Hidâyet-ül-ahbâb fis-sıhhati vel-meâb, 18-Taleb-üz-zâd li yevm-il-miâd, 19-El-Uddetü ind-eş-şiddeti, 20-En-Nasîhatü fit-tergîb fiş saff-il-evveli, 21-Âdâbü şürb-il-mâ, 22-El-Kelâm alel-müskirât ve muhaddirha ve müskiruhâ, 23-Mukaddimet-ün-fil-fıkh, 24-El-Beyân-üş-Şâfiî fil-hacc-il-kâfi.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-2, sh. 108
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-2, sh. 111
3) El-A’lâm cild-1, sh. 226
4) Keşf-üz-zünûn cild-1, sh. 896 cild-2, sh. 1669, 2041, 2043
5) Brockelmann Sup-2, sh. 112, 149İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ZEBÎDÎ (Zübeydî)
Hadîs ve Hanefî mezhebi fıkıh âlimi. İsmi, Ahmed bin Ahmed bin Abdüllatîf bin Ebî Bekr el-Yemenî, eş-Şercî, ez-Zebîdî’dir. Künyesi Ebü’l-Abbâs, lakabı Şihâbüddîn’dir. 812 (m. 1409) senesinde Yemen’in Zebîd beldesinde doğdu. 893 (m. 1488)’de Zebîd’de vefât etti.
Babası henüz o doğmadan önce vefât etmiş, ona babasının ismi verilmiştir. Muhaddis, fakîh, edîb ve şâir idi. Babası ve dedesi de âlim idiler. Âlimler yetiştirmiş bir sülâleye mensûbdur. Yemen’in meşhûr hadîs ve Hanefî mezhebi fıkıh âlimi Sirâcüddîn Abdüllatîf bin Ebî Bekr dedesidir. Kardeşi ile birlikte, En-Nefîs Alevî’den ve Takıyyüddîn Fâsî’den, ayrıca kendisi İbn-i Cezerî’den hadîs-i şerîf dinledi. Ondan Sünen-i Nesâî’yi ve Sünen-i İbn-i Mâce’yi, İmâm-ı Şafiî’nin Müsned’ini dinledi. Yine İbn-i Gezerî’nin “Udde” ve “Hısn” kitabını ondan dinledi. “Yesîr” adlı eseri, Ebü’l-Feth el-Merâgî’den dinledi. Zeyneddîn Berşekî’den de; “Şifâ”, “Muvatta”, “Umde”yi ve onun eserlerini dinledi. Kendisinden ise pekçok kimse ilim almıştır. İbn-ül-Esîr’in Kütüb-üs-sitte’yi ihtivâ eden “Câmi-ül-usûl” adlı eserini, “Teysîr-ül-Vüsûl” adıyla ihtisar eden (kısaltan) Hâfız Vecihüddîn İbn-Üd-Deybâ onun talebesidir. Takıyyüddîn Temîmî; “Zebîdî’nin vefâtından sonra, Yemen âlimleri, hadîs rivâyetinde âli isnâd denilen rivâyet şeklinden bir derece kaybetti” demiştir.
Zebîdî’nin yazmış olduğu eserlerinden ba’zıları şunlardır: 1-Tecrîd-i Sarih; hadîs-i şerîf kitablarının en meşhûru Sahîh-i Buhârî’nin muhtasarıdır. 2-Tabakât-ül-havvâs, 3-El-Fevâid ves-salât-ül-avâ’id, 4-Nüzhet-ül-ahbâb. Ayrıca şiirleri de vardır.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-1, sh. 214
2) Mu’cem-ül-müellifîn cild-1, sh. 150
3) Tabakât-üs-seniyye cild-1, sh. 268
4) Keşf-üz-zünûn sh. 1303, 1938
5) El-A’lâm cild-1, sh. 91İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ZERRÛK
Mâlikî mezhebi fıkıh âlimlerinden. Hadîs ve tasavvuf ilimlerinde de âlim olup ismi, Ahmed bin Ahmed bin Muhammed Diri Îsâ el-Bernesî el-Fâsî’dir. Zerrûk ismiyle meşhûrdur. Künyesi Ebü’l-Fadl, lakabı Şihâbüddîn’dir. 846 (m. 1442) senesinde Fas’da doğdu. 899 (m. 1493)’da Batı Trablus’un Tekrîn nahiyesinde vefât etti. Doğmasından iki gün sonra annesi, beş gün sonra da babası vefât etti. Fıkıh ilminde âlim bir kadın olan ninesi, onu himâye edip büyüttü. On yaşında Kur’ân-ı kerîmi ezberledi ve terzilik san’atını öğrendi. Onaltı yaşında kırâat ilmini öğrendi. Bu husûsta Ali Sati’den ve Abdullah Fahhâr’dan ders aldı. Bundan sonra da tasavvuf (ahlâk) ilmini öğrendi. Risâlet-ül-kudsiyye ve Akâid-i Tûsî adlı eserleri Şeyh Abdürrahmân el-Meczûlî’den okudu. Yine bu hocasından Sahîh-i Buhârî’yi, Câmi’ut-Tirmizî’yi okudu ve fıkıh ilmini öğrendi. Ayrıca zamanın meşhûr âlimlerinden pekçok zâtın sohbetinde bulundu. İlim aldığı hocaları şu zâtlardır Şeyh-ül-İmâm Abdürrahmân es-Seâlebî, İbrâhim et-Tâzî, Şeyh Hulûlî, Sirâcüddîn es-Sagîr, Ahmed bin Sa’îd el-Habbâk, Hâfız et-Tensî, İmâm es-Senûsî, İbn-i Zekrâ, Ebû Mehdî Îsâ el-Mevâsî, Şark’da; Nûreddîn es-Senhûrî, Hâfız-ed-Demirî, Hâfız Sehâvî, Kutbüddîn Ebü’l-Abbâs, Ahmed bin Ukbe el-Hadramî, Şihâbüddîn Efişitî ve diğer âlimler, ilim öğrenmek için çok seyahat yaptı. Mısır’a gidip, Kâhire’de bir müddet ikâmet etti. Hacca gidip, bir müddet de Medine’de mücavir olarak ikâmet etti. Defalarca hacca gitti. Çok kerâmeti görülen evliyâ ve âlim bir zât idi. Kendisinden ilim öğrenen zâtlardan ba’zıları şunlardır: Şemseddîn Lekânî, Muhammed bin Abdürrahmân, Zeynedîn Tâhir el-Kasnetinî ve diğerleri.
Pekçok eser yazmış olup, bir kısmı şunlardır: 1-Kavâid-üt-tasavvuf, 2-İ’tinâ-ül-fevâid, 3-Şerhu Muhtasar-ı Halîl; Mâlikî mezhebi fıkıh bilgilerine dâirdir. 4-Te’sîs-ül-kavâid; tasavvuf ile ilgilidir. 5- Şerhu Hızb-ül-Bahr-ül-kebîr; Ebü’l-Hasen Şâzilî’nin Hızb-ül-bahr adlı eserinin şerhidir. 6-Şerh-ül-Hakâik ved-dekâik, 7-Şerhu Esmâ-ül-hüsnâ, 8-Şerhu Merâsıd; tasavvufla ilgilidir. 9-En Nasîhat-ül-kâfiye, 10-İânet-ül-müteveccihil-miskîn alâ tarik-il-feth vet-temkîn, 11-El-kavâid fit-tasavvuf, 12-Mush-ül-enfâ’ 13-El-Cennetü lil-mu’tasım, 14-Uddet-ül-mürîd-üs-sâdık. Ayrıca hadîs ilmine dâir bir eseri, şiirleri de vardır. Buyurdu ki: “Hakka kavuşmak için yeryüzünün doğusunu ve batısını gezip dolaştım. Allahü teâlânın rızâsına ermek için, nefsin terbiyesinde bilinen her sebebe yapıştım. Mümkün olan her yola başvurdum. Allahü teâlânın rızâsına kavuşmak için her neye sarılsam beni Allahü teâlâdan uzaklaştırdı. Nihâyet her husûsta Allahü teâlâya sığındım. Sonunda gördüm ki; sebeblere güvenmemek, mutlak olarak Allahü teâlâya teslim olmak lâzımdır.”
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-1, sh. 155
2) Neyl-ül-ibtihâc (Ed-Dîbâc-ül-müzehheb kenarında) sh. 84
3) El-Bustân fî zikri evliyâ-i ve ulemâ-i Tilmsân sh. 45
4) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-1, sh. 222
5) El-A’lâm cild-1, sh. 9İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ZEYNEL’ÂBİDÎN KAYSERÂNÎ
Anadolu evliyâsının büyüklerinden. 750 (m. 1349) yılında Medîne-i münevverede Rasas mahallesinde doğdu. Babası Seyyid Ahmed Şemsüddîn Efendi olup, annesi ise, Seyyid İzzeddîn Hasen Rıfâî’nin kızı Sâdiye Hanım’dır. Nesebi, yirmidokuzuncu batında Hazreti Ali’ye ulaşmaktadır. Doğum yerine nisbetle Medenî, yerleştiği Kayseri şehrine nisbetle de Kayserânî denildi. 817 (m. 1414) yılında Kayseri’de vefât etti. Kabri, Burhâneddîn Tirmizî hazretlerinin türbesi içinde olup, ziyâret edilmektedir.
Seyyid Zeynel’âbidîn hazretleri, küçük yaşta babasından ve Medîne-i münevverenin meşhûr âlimlerinden ilim öğrendi. Evliyâdan feyz alıp, olgunlaştı. Allahü teâlânın sevgili kullarının sohbetlerinde, Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm ) güzel ahlâkı ile ahlâklanıp ezâlarını Allahü teâlânın emir ve yasaklarına uymakla süsledi. Çok ibâdet eder, haram ve şüphelilerden pek sakınırdı. Mübârek pederinin vefâtından sonra Anadolu’ya doğru yola çıktı. 800 (m. 1397) senesinde Kayseri’ye geldi. O sıralarda Sivas ve Kayseri dolaylarının beyi olan Kâdı Burhâneddîn Ahmed Bey yeni vefât etmiş, Kayseri şehri de Osmanlı Türklerinin âdil idâresi ile şereflenmişti. Kayseri halkı ve idârecileri, şehirlerine yeni gelen, Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm ) bu mübârek torununa izzet ve ikramda bulundular. Zeynel’âbidîn hazretleri için bir dergâh ve ev inşâ ettiler. Yine Basra’dan gelip Kayseri’de yerleşen Seyyid Burhâneddîn Ahmed Efendi’nin mübârek kerîmesi Fâtıma Hanım ile evlendirdiler. Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm ) iki kıymetli torunun ilim ve feyzinden istifâde için ellerinden geleni yaptılar.
Uzun boylu, buğday tenli ve güler yüzlü bir zât olan Seyyid Zeynel’âbidîn ( radıyallahü anh ), vefâtına kadar insanlara Allahü teâlânın emir ve yasaklarını öğretmekten, Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm ) güzel ahlâkını tatbik etmekten ve Selef-i sâlihinin mübârek yolunu yaymaktan bir ân geri durmadı. Allahü teâlânın sevgili kulları ile sohbet etmekten çok hoşlanır, sâlihlerle bulunmaktan zevk alırdı. Söz ve kerâmetleri dilden dile nakledilirdi.
Seyyid Zeynel’âbidîn hazretlerinin Fâtıma Hâtun’dan; Ahmed, Mûsâ ve Eyyûb isminde üç oğlu dünyâya geldi. Onlar da babalarının ilim ve feyzinden istifâde edip, üç günlük dünyâda, Allahü teâlânın rızâsını kazanmaya gayret ettiler. Her üçü de Kayseri’de yerleşip, orada vefât ettiler.
Zeynel’âbidîn hazretlerinin menkıbe ve kerâmetlerinden bir bölümü, sevenlerinden Ahmed Remzi Dede tarafından “Mir’ât-ı Zeynel’âbidin” başlıklı bir manzûmede anlatılmıştır. Sekiz kasideden müteşekkil olan bu manzûmenin ba’zı kıt’aları şöyledir:
Ehlullahın hâline vâkıf olan eshâb-ı dîn,
Feyz alıp fil-hâl elde eder irfan ve yakîn.
Arzulanan en üst menzile kavuşur şüphesiz,
Bende-i dergâh-ı ehlullâh olan merd-i güzin.
Yüksek âlimlere ayak basar iclâl ile,
Âsitân-ı evliyâya eyleyen vaz’ı cebin,
isimlerini yâd iden elbet bulur feyz-ü felah,
Zikreden evsâfını elbet olur gamdan emîn.
Ey muhibbî evliyâ! Ey teşne-i feyz-i Hudâ,
Coşar deryâ-yı rahmet zikredilirse sâlihîn.
Gel ziyâretgâhın olsun kabr-i Zeynel âbidîn,
Hâzihi Cennetü Adnin fedhulûhâ hâlidîn.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Müselsil (Es’ad-ül-medenî) Kayseri Râşid Efendi Kütüphânesi, No: 21377
2) Ravzat-ün-nediyye fî terâcim-i silsilet-it-tâhiret-il-Es’adiyye (Mustafa Rüşdî Efendi), Râşid Efendi Kütüphânesi. No: 21377/2
3) Bergüzâr-ı Ahmed Remzi Dede.İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ZEYNÜDDÎN-İ HÂFÎ
Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinden ve evliyânın büyüklerinden. İsmi, Muhammed bin Muhammed bin Muhammed bin Ali el-Hâfî el-Hirevî’dir. Künyesi Ebû Bekr ve lakabı Zeynüddîn olup, daha çok Zeynüddîn-i Hâfî diye tanınır. Tasavvufda Halvetiyye yolunun kollarından olan Zeyniyye yolunun müessisidir (kurucusudur). 757 (m. 1356) senesi Rebî’ul-evvel ayının onbeşinci günü, Horasan’da bulunan Hâf (veya Havâf) beldesinde doğdu. 838 (m. 1435) senesi Şevval ayının ikinci günü, Pazar gecesi Hirat’ta vefât etti.
Zeynüddîn-i Hâfî, küçük yaşta ilim tahsiline başladı. Bu maksadla çok seyahat yaptı. Memleketi olan Horasan’dan başka Mâverâünnehr, Irak, Azerbaycan, Şam, Mısır, Hicaz ve başka yerlere gitti. Oralarda bulunan büyük âlimlerin sohbetlerinde bulundu. Celâlüddîn Ebû Tâhir Ahmed el-Hocendî el-Medenî, Zeynüddîn-i Irâkî, Ebü’l-Berekât Ahmed Kazvînî, İbn-ül-Cezerî, Seyyid Şerîf Cürcânî ve daha birçok âlimden ilim öğrenip icâzet aldı. Kâhire’ye gelip, Zeynüddîn Abdürrahmân eş-Şebrisî ile buluştu. Sohbet etti. Tasavvuf yolunda, Nûreddîn Abdürrahmân Mısrî’den feyz aldı. Onun halîfesi oldu. Bizzat kendisi icâzet yazıp, bu kıymetli talebesini me’zûn eden Abdürrahmân Mısrî hazretleri, ona çok iltifâtlarda bulundu. Onu takvâ sahiplerine İmâm yapması için Allahü teâlâya duâ ederek, memleketi olan Horasan’a gönderdi.
Zeynüddîn-i Hâfî Şöyle anlatır. “Hocamın verdiği icâzeti alıp memleketime dönerken, icâzetnameyi Bağdad’da unuttum. Bağdad’da unuttuğumu da Horasan’a vardıktan sonra farkettim. Aradan uzun zaman geçtikten sonra, hocamın memleketi olan Mısır’a gittim. Oraya vardığımda, hocamın çoktan vefât etmiş olduğunu öğrendim. Büyük bir hüzün ile hocamın halvethânesine (husûsî odasına) girdim. Baktım, benim icâzetim orada idi. Hayret edip aldım. Okudum. Yazılar aynı idi. Biriki harften başka bir değişiklik yoktu. O zaman halvethâne bakımsız idi. Kapısı bile açık duruyordu. Bu icâzetname bana verdiği icâzetnamenin müsveddesi mi idi? Yoksa benim icâzetnamemi kaybedeceğimi ve uzun zaman sonra tekrar oraya geleceğimi keşf yoluyla bilip, yeni bir icâzetname yazarak oraya mı koymuştu? Bunu bir türlü anlıyamadım. Fakat, bu icâzetnamenin, uzun zaman bakımsız kalmış bir yerde sağlam olarak bulunması ve benim icâzetnameye kavuşmam, hep hocamın kerâmeti idi.”
Zâhirî ve bâtınî ilimlerde çok yüksek, âlim, ârif ve âbid bir zât olan Zeynüddîn-i Hâfî, zühd ve vera’ sahibi, haram ve şüphelilerden çok sakınan, olgun ve kâmil bir velî idi. İlimde derya misâli idi. Sohbetleri hasta rûhların şifâsı idi. İlim taliblerinin sığınağı idi. Her hâli sünnet-i seniyyeye tam uygun idi. Dîn-i İslâmın yayılması için, herkesin bu kıymetli bilgileri öğrenmesi ve bunlarla amel ederek dünyâ ve âhıret saadetine kavuşmalın için çok gayret ederdi. Bid’at, dalâlet ve sapıklıkların karşısında tam bir kal’a gibi dururdu. İlm-i yakîn ile insanları Allahü teâlânın yoluna çağırır idi. Bu hizmetten yaparken, niyeti düzgün, kalbi hâlis, maksadı ihlâslı olduğundan; sözleri, sohbetleri insanlara çok te’sîrli olur, herkes o büyük zâttan istifâde ederdi. Baştan sona kadar, hidâyet ve istikâmet üzere ve sünnet-i seniyyeye tam bağlı idi. Evliyâdan birçok zâtlar ondan hep medh ile bahsedip, onu övmüşlerdir. Bu yolda kerâmetlerin en yükseği olarak bilinen sünnet-i seniyyeye tam bağlı olmakta eşi yoktu, insanlara çok fâideli oldu. Birçok kimsenin hidâyete kavuşmasına, Ehl-i sünnet âlimlerinin gösterdikleri doğru yola girmesine vesile oldu. Evliyânın büyüklerinden olan Hâce Muhammed Pârisâ hazretleri, Zeynüddîn-i Hafi’den medh ve sena ile bahseder, onun için; “Efendimiz, büyüğümüz” derdi.
Zeynüddîn-i Hâfî hazretleri şöyle anlatır: “Derviş-âbâd şehrinde bulunuyordum. Rü’yâmda Resûlullah efendimizi ( aleyhisselâm ) gördüm. Bana Füsûs-ül-hikem kitabını okumamı işâret buyurdu. Bundan sonra Füsûs kitabındaki birçok mes’eleyi sordum, lütfedip izah buyurdular.”
Hayâtının sonlarına doğru, Zeynüddîn-i Hafi hazretlerinde çok cezbe (kendinden geçme) hâlleri görüldü. Bir defasında, üç gün üç gece kendinden geçmiş hâlde kaldı. Bundan sonra sessizliği, susmayı tercih etti. Çok az konuştu.
Birgün talebelerinin yükseklerinden olan Ahmed Semerkandî’ye: “Birbiri ardınca gelip hiç kesilmeyen ve açık olarak görülen cezbelerin bulunduğunu hiçbir kitapta gördün mü veya hiçbir kimsede rastladın mı?” diye sordu. Bu söz, Zeynüddîn-i Hâfi’nin durumunu anlatıyordu. Derviş Ahmed çok kitap okumuş ve dervişlerden çok zâtın sohbelerinde bulunmuştu. Öyle ki, sohbetlerde büyüklerin sözlerini izah ederdi. Buna rağmen hocasının bu suâlini; “Hayır, görmedim efendim” diye cevaplandırdı.
Zeynüddîn-i Hâfî hazretlerinin, menkıbe ve kerâmetleri pekçoktur. Kerâmetler ve faziletler sahibi, çok yüksek bir zât idi. Çok talebe yetiştirdi. Abdüllatîf Kudsî Bursavî, onun yetiştirdiği talebelerinden ve halîfelerindendir.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-9, sh. 260
2) El-A’lâm cild-7, sh. 46
3) Kâmûs-ül-a’lâm cild-4, sh. 2444
4) Nefehât-ül-üns tercümesi (Osmanlıca) sh. 547
5) Şakâyık-ı Nu’mâniyye (Arabî) sh. 76
6) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 91
7) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1089İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ZEYNÜDDÎN-İ IRÂKÎ
Hadîs ve fıkıh âlimi. İsmi, Abdürrahîm bin Hüseyn bin Abdurrahmân bin Ebî Bekr bin İbrâhim el-Kürdî’dir. Künyesi Ebü’l-Fadl olup, lakabı Zeynüddîn Irâkî’dir. Irakî ismiyle tanınmıştır. 725 (m. 1325) senesinde doğdu. 806 (m. 1404)’de vefât etti.
Zeynüddîn Irâkî, küçük yaşta ilim tahsiline başladı. Hâfızası pek kuvvetli idi. Sekiz yaşında iken Kur’ân-ı kerîmi ezberledi. Bundan sonra “Tenbîh” adlı kitabı, “El-Hâvî” kitabının önce büyük’ bir bölümünü, sonra tamâmım ve İbn-i Dakîk-ül-Iyd’in “İlmâm” adlı eserini, günde dörtyüz satır olmak üzere tamâmını ezberledi. İlk öğrendiği ilim kırâat ilmi oldu. Bu ilmi, Nâsırüddîn Muhammed bin Ebi’l Hasen bin Abdülmelik’den öğrendi. Bu sebeble Takıyyüddîn Sübkî onun rivâyetini delîl olarak almıştır. Burhan er-Reşidî, Sirâcüddîn ed-Demenhûrî, Şihâbüddîn Semin’den kırâat dersleri aldı. Fakat kırâat-i seb’ayı Mekke’de mücavir olarak kalan Takıyyüddîn Vâsıtî’den öğrendi. Fıkıh ve usûl-i fıkıh ilmini; İbn-i Adlân Muhammed bin İshak el-Belbisî, Cemâleddîn Esnevî ve Şemseddîn bin el-Lebân’dan öğrendi. Esnevî, onun anlayışını, zekâsını methetti. Onun zihni kuvvetli idi derdi.
Irâkî’nin ilim öğrenmek husûsundaki gayretini gören İzzeddîn bin Cemâ’a ona hadîs ilmini öğrenmesini tavsiye etti. Bu teşvik üzerine, hadîs ilmini de öğrenmeye başladı. Kâhire’de Alâeddîn Türkmânî el-Hanefî’den, Mekke’de Selâhaddîn Alâi’den, Şam’da Takıyyüddîn Sübkî’den hadîs ilmi öğrendi ve bu husûsta ilmini oldukça arttırdı. Zamanının diğer âlimlerinden de ders aldı. Hicaz’da’da hadîs âlimlerinden ilim öğrendi. Hadîs ilminde en başta gelen hocası, Kâhire’de el-Meydûmî idi. Zeynüddîn Irâkî’nin hadîs ilminde diğer hocaları şu zâtlardır Ebü’l-Kâsım bin Seyyid-ün-nâs, Nâsırüddîn Muhammed bin İsmâil el-Eyyûbî bin el-Mülûk, Mısır’da; İbn-i Abdülhâdî, Muhammed bin Ali bin Abdülazîz el-Katrevânî, Mekke’de; Ahmed bin Kâsım el-Harrârî, Medine’de; el-Afîf-ül-Muttarî, Beyt-i Makdîs’de; Alâüddîn Halîl bin Îsâ el-Kaymeri, Dımeşk’da; İbn-ül-Habbâz, Sâlihiyye’de; İbn-i Kayyim ed-Diyâıyye, Şehâbeddîn el-Merdâvî, Haleb’de; Süleymân bin İbrâhim el-Muti’. Cemâleddîn İbrâhim İbni Şihâb. Bu hocalarından başka; İskenderiyye, Ba’lebek, Hama, Hıms, Trablus, Gazze ve Nablus’da da zamanın hadîs âlimlerinden hadîs ilmini öğrenmiştir. Yirmi yaşından i’tibâren, İmâm-ı Gazâlî hazretlerinin kıymetli eseri “İhyâ-i ulûmiddîn”de yazdığı hadîs-i şerîflerin senetlerini tesbit etmeye başladı. Bu kıymetli çalışması kırkbeş sene sürdü. Çalışmasını “Tahricü ehâdîs-il-İhyâ” adlı bir eserde topladı.
Kâmiliyye Medresesi’nde Dâr-ül-hadîs kısmında, Zâhiriyye Medresesi’nde, İbn-i Tûlûn Câmii’nde hadîs dersleri müderrisliği yaptı. Defalarca hacca gitti ve Mekke’de mücavir olarak kaldı. Orada eserler yazdı. Bir müddet Medîne-i münevverede kadılık, hatîblik ve imamlık yaptı. Hicrî 788 (m. 1386) senesinde başladığı bu vazîfesine, üç sene beş ay devam etti. Sonra Kâhire’ye döndü. Ders meclisi kurup, hadîs-i şerîf yazdırdı.
Zeynüddîn Irâkî; nûr yüzlü, güzel sîmâlı, vakûr, az konuşan, tekellüfden, yapmacık hareketlerden uzak idi. Çok müttekî, takvâ ehli olup, ihtiyâçları için az bir şeyle yetinirdi. Bilhassa temizliğe dikkat eder. Bu husûsta çok titiz davranırdı. Haya sahibi ve hoşsohbet idi.
Talebelerinden Hâfız İbn-i Hacer şöyle anlatmıştır: “Bir müddet onunla kaldım. Geceleri kalkıp ibâdet ve tâat yapmayı hiç terk etmedi. Bu, onun devamlı yaptığı bir iş idi. Her ay üç gün oruç tutardı.”
Zeynüddîn Irâkî ile uzun müddet beraber bulunan Burhâneddîn Hâlebî de şöyle demiştir: “Hadîs ilminde ondan daha âlim bir kimse görmedim. Bana Beydâvî tefsîrinde zikredilen hadîs-i şerîflerin tahrîci) senedlerinin tesbitini öğle ile ikindi arasındaki zaman içinde yaptığını söyledi, ilmi, hayası, tevâzu’u, takvâsı çok idi. Celalli, heybetli bir zât idi. Selef-i sâlihînin yolunda idi. Bütün vaktini, ya yazmakla, ya dinlemekle veya ibâdet ve tâatle geçirirdi. Geceleri de ibâdet ve tâatle geçirerek ihyâ ederdi.”
Sahîh-i Buhârî’yi ve Sahîh-i Müslim’i bizzat Irâkî’den dinleyen Muhib İbni Eşkar, onun hakkında şöyle demiştir: “Hiç abdestsiz durmazdı. Abdest alması îcâb ettiği zaman, okumayı durdurur, abdest alır, tekrar okumaya başlardı. Üstün bir ahlâk ve edeb sahibi idi. Yüzü nûr gibi parlar, onu gören, sâlih bir zât olduğunu yüzünden anlardı. Nahiv, lügat, kırâat, hadîs, fıkıh ve usûl-i fıkıh ilimlerinde âlim idi. Bilhassa hadîs ilminde meşhûr olup, bu husûsta zamanının en başta gelen âlimlerinden idi. Zihni kuvvetli, nakilleri çok sağlam idi. Kitapları ve cüzleri çok idi. Kâhire’de ondan daha çok kitabı olan birini görmedim. Güzel kasideleri ve şiirleri vardır.”
İbn-i Cezerî de, “Tabakât-ül-kurrâ” adlı eserinde, onun hakkında; “Mısır diyârının hafızı, muhaddisi, büyük âlimidir” demiştir ve vefâtından sonra şu ma’nâda bir şiir söylemiştir: “Allahü teâlâ Irâkî’ye rahmet eylesin, benzeri az bulunurdu. O, ittifâkla yeryüzünün hafızı ve büyük âlimi idi. Allaha yemîn ederim ki, Irâkî gibi bir âlim bu beldede yoktur.”
Takıyyüddîn Fâsî de, “Zeyl-üt-takyîd” adlı eserinde, onun için şöyle demiştir: “O, hafız, sağlam ve hadîs ilminin her dalında, fıkıh ilminde, Arabî ilimlerde âlim idi. Faziletler, üstünlükler sahibi, mütevâzî ve zarif bir zât idi. İlim aldığı hocaları ve işittiği hadîs-i şerîf pekçoktur. Ondan, Mısır diyarının ve diğer beldelerin âlimleri ilim öğrenmişlerdir. Onun ilimdeki üstünlüğü ve faziletini övmüşlerdir. Medine’den Mısır’a döndükten sonra, tasnifle meşgûl oldu. Dersleri ve ilim meclisleri çok faydalı olduğundan, hep methedildi.” Selâhaddîn Akfehsî ise onun hakkında şöyle demiştir: “Hadîs ilminde metni ve senedi bilme bakımından meşhûr bir âlim idi. Fazilette ve üstünlüğü sebebiyle, Mısır diyarında parmakla gösterilen bir âlim idi. Hadîs-i şerîfleri ezberlemek ve nakletmekde sağlam, ilimde üstün bir âlim idi. Vera’ı, tevâzu’u, mürüvveti, ibâdeti ve diğer üstün hâlleri çok olan bir zât idi.”
Zeynüddîn Irâkî’den pekçok kimse ilim öğrendi. Ondan rivâyet ve dirayet yolu ile ilim alan âlimler şu zâtlardır Başta İbn-i Hacer Askalânî, Şerâfüddîn el-Merâgî, İzzüddîn bin Fırat, Şihâbüddîn el-Hanâvî, Alâüddîn Kalkaşendî ve diğerleri. Oğlu Allâme Veliyyüddîn Ebû Zür’a Ahmed, âlim ve faziletli bir zât idi. Babasından sonra onun yerine geçti. O da Mısır’da benzeri az bulunan bir âlim idi.
Zeynüddîn Irâkî’nin vefâtından önceki sene, Nil nehrinin suyu kesilmiş, büyük bir kıtlık başlamıştı. Zeynüddîn Irâkî, suyun çoğalması ve bereket için duâ etti. Bir mecliste bir şiir söyleyip, yazdırdı. Sonra da halk ile istiskâ namazı kıldı. Gayet beliğ bir hutbe okudu. Duâsı bereketiyle, Nil nehrinin suyu yükselip akmaya başladı. Bu şiirinden iki beytin tercümesi şöyledir: “Nil’imizin suyu durdu diyen kimseye söylüyorum! Allahü teâlâdan ihsân ve yardım etmesini iste. Ey Allahım, sen günahları bağışlayan ayıbları örtensin. Sana yalvarıldığı zaman da sıkıntıları giderirsin.”
Eserleri şunlardır: 1- Nazm-üd-dürer-is-seniyye fî sîret-iz-zekiyye, 2-El-Bâis alel-halâs min havadîs-il-kısâs, 3- Manzûmetü tefsîr-i garîb-il-Kur’ân, 4- Elfiye: Hadîs ilmine dâirdir. 5- Tahrîcü ehâdîs-ül-İhyâ: Bu eseri, İslâm âlimlerinin en meşhûrlarından olan Huccet-ül-İslâm İmâm-ı Gazâlî hazretlerinin kıymetli eseri “İhyâ-i ulûmiddîn” kitabındaki hadîs-i şerîflerin tahrîci, kaynaklarının tesbitidir. İhyâ-i ulûmiddîn’de bulunan bütün hadîs-i şerîfleri tek tek araştırıp, kaynaklarını tesbit etmiştir. Bu eser, ihyâ ile birlikte beş cild hâlinde basılmıştır. Zeynüddîn Irâkî’nin bu çalışması, kırk seneden fazla sürmüştür. Ayrıca Beydâvî tefsîrindeki hadîs-i şerîflerin de tahrîcini yaptığı, kaynaklarını tesbit ettiği, Burhânüddîn Halebî tarafından bildirilmiştir.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-5, sh. 204
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-4, sh. 171
3) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 55
4) Keşf-üz-zünûn sh. 24, 130, 135, 465, 2020
5) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 562
|
| Bugün 571 ziyaretçi (1469 klik) kişi burdaydı! |
|
 |
|
|
