Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

Kristof Kolomb, yalnızca Amerika kıtasını bulmadı; tütünü de dünya ile tanıştırdı. Antil Denizi'ndeki bir ada yerlilerinin tüttürdüğü ve tobako dediği ota, kendisi ve adamları da dadandı. Bu adaya Tobago dediler. Portekizliler, tiryakisi oldukları otu da, yanlarında Avrupa'ya götürdüler. Dünya, bu yeni keyif verici maddenin mahkûmu oldu.

ŞARK TÜTÜNÜ DÜNYAYI GEZİYOR Patlıcangillerden ilmî adı nikotiana olan ve şifalı zannedilen ot, 1550'lerde Osmanlı ülkesine de girdi. Sultan III. Murad'ın, Polonya Kralı'na gönderdiği hediyeler arasında kurutulmuş tütün yaprakları da vardı. İlk defa 1583'te Milas'ta ekildi. Halk arasında süratle yayıldı. Cinsine göre tömbekide veya çubukta yakılır, enfiye gibi burna çekilir yahud ağızda çiğnenirdi. Tarihçi Peçevî, bu modayı uzun anlatır: "Tütünü İstanbul'a 1600 yılında İngilizler getirdi. Şifalı diye sattılar. Önce ehli keyf, sonra herkes kullandı. Ulema ve rical bile mübtelası oldu. Hakkında şiirler yazıldı. Kahvehanelerde göz gözü görmez oldu. Kokusu elbiselere sindi. Ayak takımı sokakta tütün içip dumanını insanların yüzüne üflerdi. Bu sebeple kavgalar çıkardı. Külleri etrafı kirletirdi. Yangınlara sebep olurdu" der. Sultan I. Ahmed, halkın işinden geri kalmasına sebebiyet veren "tabaga"nın ekilmesini, satılmasını ve içilmesini 1609'da yasakladı. Fermanda, içmeye devam edenlerin çubuğunun burnuna sokulup teşhir edileceği de yazılıydı. Yasağın bir sebebi de tütünün ilaçlanmasında kullanıldığı için balmumu fiyatının olabildiğine artmasıydı. Halk yasağı dinlemedi. Fermanlar birbirini izledi. Tâ ki Sultan IV. Murad padişah oluncaya dek. 1633'te Cibâli'deki bir kayıkta uyuyakalan tiryakinin çubuğunun devrilmesi neticesi yangın çıktı. 20 bin ev yandı. 50 bin kişi sokakta kaldı. Bunun üzerine celâlli padişah tütün yasağını sert tatbik etti. Kahvehaneleri yıktırdı. Tebdil gezip, tütün içerken yakaladıklarını bizzat öldürttü. Böylece 20 bin kişinin öldürüldüğü söylenir. Tütmekten gelen tütün adı da bu sırada verildi. Sultan IV. Mehmed tahta çıktıktan sonra, kendisi de tütün tiryakisi olan Şeyhülislâm Bahaî Efendi'nin fetvâsıyla 1649'da tütün yasağı kalktı. Artık 41 kazâda ekiliyor, 10 bin kişi geçimini bundan temin ediyordu. Yenice, İskeçe, Bitlis ve Şemdinan tütünü başta gelmek üzere "Şark Tütünü" dünyada meşhur oldu. 1688'de devlet tütüne vergi koydu. Bunun üzerine kaçakçılık başladı. Devlet de vergiyi düşürdü. Tütünün dinî hükmü mevzusunda münakaşalar da o zaman başladı. Osmanlı âlimlerinden bazısı haram, bazısı mekruh, bazısı mubah dedi. Haskefî, Şernbülâlî, Hâdimî, Kalyubî, Bursevî gibi haram diyenler, "Resulullah, her sarhoş edici ve bedeni gevşeticinin içilmesini yasakladı" hadisine dayanıp, gevşetici, zararlı, kötü kokulu ve israf olduğu için tütüne karşı çıkıyordu. İbni Hacer, İmadî, İsmail Nablüsî ve İbni Âbidin gibi mekruh diyenler de çiğ soğan ve sarımsağa kıyas etti. İbni Nüceym ise, delil olmayınca, hüküm verilmez dedi. Hanefîlerden Abdülgani Nablüsî ve Mâlikîlerden Ali Echûrî, tütünün mubah olduğuna dair birer risale yazdılar. "EMİRİN HANGİ EMRİ TUTULUR?" İbni Abidin, bazı ulemânın tütüne haram demesini, padişahın yasak edişine bağlar. Nitekim emîr, mübahları emreder veya yasaklarsa, uymak vâcib olur. Eğer emîr zâlim ise, kendisini tehlikeye atmamak için; âdil ise, maslahat sebebiyle uyulur. Âdil emîr bir mübahı emreder veya yasaklarsa, umumun menfaati için yapar. Meselâ yangın çıkmasın diye tütün içilmesini, sâri hastalık sebebiyle koyun eti yenilmesini yasaklayabilir. Pahalılık sebebiyle, ihtiyaç maddelerine narh koyabilir; barut gibi kritik maddelerin yurt dışına ihracını yasaklayabilir. Çok kadınla evliliği, kadın sayısı az olduğu zaman yasaklayabilir; çok olduğu zaman emredebilir. Tatarhaniye'de "Vebâ veya benzeri sebeple emîr birkaç gün oruç tutulmasını emrederse, tutmak vâcib olur" der. Ama "Kimse mavi giymeyecek" diye keyfî emir verse veya kötülüğü emrederse, uymak vâcib olmaz; ama bu sebeple zarar verecek olursa, kendisini tehlikeye atmamak için uymak vâcib olur. Abdülgani Nablüsî biraz alaylı olarak der ki: "Keşke bilseydim, padişahın iki emrinden hangisi tutulur? Halka tütünü yasaklayan emri mi, tütünden vergi alma emri mi? Çünkü vergi alması, hakikatte onu kullanmaya dair bir emirdir. Âyet-i kerimede itaati emredilen veliyyülemr, âlimlerdir." Nesefî de der ki: "Bir yerde halife yoksa, beldenin âlimi ve vekilleri halife yerine geçer." Tütün muhaliflerinden biri demiş ki: Tütün diye nesne geldi cihâna/Hak nasib etmesin ehl-i İslâma/Tütsü yakar çıksın diye imâna. Tiryakiler geri durur mu? Alın işte: Tütüne haram demiş birkaç nâdân-u ahmak/Neden haram olsun, o da bir yeşil yaprak/Mısır'da fetvâsın verdi allâme Altıparmak/Haram diyenin başına vurunuz üç-beş tokmak. Neticede tütün ulemâdan padişaha, dervişden şeyhe kadar yayıldı. Sigara ile tütünün hükmü aynı mı değil mi, bir yana, tiryakiler, "Helâlse içiyorum, haramsa yakıyorum" dediler. Tiryakiye demişler: Dağıt bu duhânın bulutun sabır yeliyle/Aklın güneşine hâil oldu, kerem eyle. (Akıl güneşine perde olan şu duman bulutunu, sabır rüzgârıyla dağıt!). O da cevap vermiş: Lezzet ü ta'mı duhânın, şehd ile şekerde yok. (Tütünün tadı bal ile şekerde bile yok!)

Zararı var mı?-Birader tabakan var mı? -Var. -Bir içimlik tütün verir misin? -Veririm. -Kâğıdın var mı? -Var. Al. -Ateşin var mı? -Var. Buyur. -Birader tütün zararlı diyorlar, sen ne dersin? -Tabaka elden, kâğıt elden, ateş elden olduktan sonra ne zararı olacak?

02.01.2013

Ayasofya Câmii neden kapalı?

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

1931'de Amerikan Bizans Enstitüsü adına arkeolog Thomas Whittemore hükümete müracaat edip Ayasofya Câmii'ndeki mozaikleri tamir için izin aldı. 1934'te İnönü'nün Maarif Vekili Abidin Özmen, câmiyi vakıflardan kendi bakanlığına naklettirdi. Müze fikri de o arada çıktı. Atatürk bu iş için 1'i Alman 9 kişilik bir komisyon kurdu. Prof. Eckhard Unger dışındakiler, ibâdete kapatılmasını tavsiye etti. 24 Kasım 1934'de bakanlar kurulu kararıyla, parasızlık ve -her ne demekse- "Bütün Şark âlemini sevindireceği" gerekçesiyle Ayasofya'nın ibâdet dışındaki kısımları müzeye dönüştürüldü. 1 Şubat 1935'te de müze olarak halka açıldı. Kararda ibâdete kapatılma ifadesi geçmiyordu. Ama Özmen'in başvekâlete gönderdiği teklif yazısındaki, "Ayasofya, müzeye çevrildiği takdirde İstanbul'un turistik değeri bir kat daha artacaktır. Ayasofya'da namaz kılanlar pek yakınındaki büyük küçük birçok câmide dinî vazifelerini yapabileceklerdir" ifadesi maksadı ortaya koymaktadır.

MİNARELERİ İNDİRİN! Câmi kapatılınca, halıları kesilerek sağa sola dağıtıldı. Şamdanları eritilmek üzere dökümhaneye götürüldü. Levhalar ise çok büyük olduğu için çıkarılamayıp depoya kaldırıldı. Bunlar DP devrinde tekrar asıldı. Câminin yanında, İstanbul'da Osmanlıların ilk üniversitesi olan Ayasofya Medresesi de yıkıldı. İbrahim Hakkı Konyalı anlatıyor: 1934'te Tan gazetesinde iken Arkeoloji müzesi mimarı Kemal Altan geldi. Ağlayarak, "Hoca, bugün Ankara'dan gelen emir üzerine Küçük Ayasofya'nın iki minaresini temeline kadar indirdik. Bu gece de Ayasofya'nın dört minaresini indireceğiz" dedi. Bunun üzerine kendisine "Minareler kubbenin desteğidir; yıkılırsa, Ayasofya da yıkılır" mealinde bir rapor yazdırttım. Bunun neşri üzerine yıkımdan vazgeçildi.

Gerçekte böyle bir bakanlar kurulu kararı olmadığı; sonraki Maarif Vekili Hasan Âli Yücel tarafından düzüldüğü ve yalnızca 1947'de hazırlanan eski eserler mevzuatı adlı broşürde yer aldığı; Atatürk imzasının sahteliği; kararname tarihinde soyadı olmadığı; Resmî Gazete'de neşredilmediği gibi, sıra numarasının da bulunmadığı söylendi. Hatta dendi ki, anayasa, borçlar ve vakıf hukukuna aykırıymış! Vakıflar kanunu ve mâbedlerin başka maksatlarla kullanılamayacağına dair 6570 sayılı kanuna aykırıymış! Sultan Fatih, câmiyi kapatanlara lânet etmiş! Vakfedenin şartı, âyet ve hadîs gibiymiş! Daha neler! İhtilâlin kendi hukuku vardır. İhtilâl ne söylerse, kanun odur. Bunda adalet, insan hakları vs. aranmaz. Câminin niye kapatıldığını inşallah ileride beyan ederiz. >>> İlk Ayasofya ahşaptı Ayasofya'yı, İmparator Constantinus 360'da ahşaptan yaptırdı. 404'te bir isyan sırasında kısmen yandı. İmparator Theodosius 415'te tamir ettirdi. Nika İsyanı'nda (532) yine yanınca İmparator Iustinianus kârgir yaptırdı. Beş senelik inşaattan sonra 537'de ibadete açıldı. Şimdiki bina, bu üçüncüsüdür. Aya-Sofia, Hristiyanlık inancında yeri olan kudsî hikmet demektir. Kubbesi birkaç defa çöktü; hafif malzemeden yeniden yapıldı. Zamanında dünyanın en büyük kubbesine sahip olmakla şöhret buldu. Fetihten evvel kubbesi çatladığında, imparator, Sultan II. Murad'dan yardım istedi. Edirne'den mimar Ali Neccar gönderildi. Bina kurtarıldı. Dönüşte padişaha rapor veren mimar, "Minarelerin yerlerini de hazırladım" demeyi ihmal etmedi. Sultan Fatih, şehri fethettiğinde, harab haldeki Ayasofya'nın kubbesine çıktı. Şeyh Sadi'nin meşhur beyitini okudu: Bûm nevbet mizened der tâk-ı Efrâsiyab/Perdedârî mikuned der kasr-ı Kayser ankebût (Baykuş, Efrâsiyab'ın kubbesinde nöbet vuruyor/Örümcek, Kayser'in sarayında teşrifatçılık ediyor).

Savaşla alınan yerlerdeki bütün mabedler, hükümdarın malı olduğu halde, Osmanlılar Cuma kılmaları hemen farz olduğu için şehrin en büyük mabedini câmiye çevirip, diğerlerini kendi hâline bırakmayı tercih etmiştir. Ayasofya câmiye çevrildikten sonra Ayasofya Câmi-i Kebîri veya Fetih Câmii diye de anıldı. Sultan Fatih, tamir ettirdi, bir de minare yaptırdı. Sonra bir minare Sultan II. Bayezid, iki tane de Sultan II. Selim yaptırdı. Minarelerinin farklı olmasının sebebi budur. Sultan II. Selim'in câmiye hizmeti çoktur. Bununla beraber beş padişah ve ailesi Ayasofya avlusunda, Osmanlı türbe sanatının en zarif numunelerinde medfundur. Sonraki padişahlardan câmiye hizmeti geçmeyen yok gibidir. Sultan I. Mahmud'un yaptırdığı kütüphane ve şadırvan mühimdir. Son olarak Sultan Abdülmecid, binayı mimar Fossati'ye esaslı tamir ettirmiş; bazı ilaveler yaptırmıştır. Ayasofya, Bizans yapısıdır; ama bugün ayakta olmasını büyük ölçüde Osmanlılara borçludur. Hakkında pek çok dinî menkıbe söylenmiş; Türkler kendisine âdetâ farklı bir kudsiyet atfetmiştir. Bu bakımdan Ayasofya'yı artık Bizans'tan çok, Osmanlı eseri saymak doğrudur. Ama Bizans kültürüne gösterilen alâkanın binde biri, Osmanlı kültürüne lâyık görülmedi. Whittemore, Kariye Câmii'ni de müze yaptırmaya muvaffak oldu.

09.01.2013

Ayasofya Câmii'ni ibadete açmaya kimin gücü yeter?

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

Ayasofya Câmii, 11 asır kilise, 5 asır câmi olarak hizmet verdikten sonra, Bizans mozaikleri uğruna 1934'de sıhhati hâlâ münakaşa mevzuu bir bakanlar kurulu kararnâmesi ile müzeye dönüştürüldü. Ardından da ibâdete kapatıldı. Kararnâme "Etrafındaki vakıflara ait binaların yıkılarak temizlettirilmesi ve diğer binaların istimlâk, yıkma ve binanın tamir ve muhafazası masrafları Maarif vekilliğince verilmek üzere Ayasofya Câmiinin müzeye çevrilmesi tasvip ve kabul olunmuştur" diyor. Sonradan Kültür Bakanlığı kurulunca, müzeler buraya bağlanmıştır. Ayasofya, ibâdete kapatılan tek câmi değildir. Yeni devirde yüzlercesi kapatılmış; başka maksatla kullanılmış; yıktırılmış; arsası satılmıştır. Konya Mevlânâ Câmii bile hâlâ müzedir. "YIKILSA DA KURTULSAK!" Demokrat Parti hükümeti iktidara gedikten sonra Ayasofya'yı ibadete açmayı düşündü. Milliyetçiler Cemiyeti bunu müdafaa edenlerin başında geliyordu. Avukat Bekir Berk, hükümete açık mektubunda, Ayasofya'nın bu hâline yalnızca Yunanlıların sevineceğini söylediği için laikliğe aykırı davranmaktan hakkında dava açıldı; dergisi de kapatıldı. Tam o sırada "Ayasofya'nın câmi olmasını isteyenlerin kafası ezilmelidir" diyen bir gazetenin yazarı Ahmet Emin Yalman, Malatya'da Hüseyin Üzmez adlı bir genç tarafından vuruldu (1952). NATO sebebiyle Yunanistan'ı gücendirmekten çekinen hükümet, bu hâdise üzerine iyice geri adım atmak zorunda kaldı. 1967'deki ziyaretinde Papa VI. Paul, Ayasofya'da diz çöküp dua etmek istediğinde, Dışişleri Bakanı Çağlayangil, "Burası câmi ya da kilise değil, müzedir. Burada dini tören yapılamaz" diyerek inkılâbın onurunu korumuştu. 8 Ağustos 1980'de Sultan Mecid'in yaptırdığı Hünkâr Mahfili, Süleyman Demirel tarafından ibadete açıldı ve Ayasofya'dan tekrar ezanlar okunmaya başladı ise de, 12 Eylül'den sonra eskiye dönüldü. 1992'de Yıldırım Akbulut, Hünkâr Mahfili'ni tekrar ibadete açtı; tamamını açmayı da va'dedince, tepe taklak oldu. Tapusu, bugün bile Sultan Fatih Vakfı üzerine kayıtlı Ayasofya'yı, açmaya, MSP dâhil hiçbir hükümetin gücü yetmedi. Yıllarca Ayasofya kürsüsünde ders veren Abdülhakîm Arvâsî'nin, "Yıkılsa da Müslümanlar bu zilletten kurtulsa!" dediği rivayet edilir.

MOZAİKLER KAZINDI Müze yapılmadan evvel günlerce polis kordonu altında tutulması, içindeki mozaiklerin, müzeye bahane olsun diye sonradan yapıldığı kanaatini hâsıl etti. Bizans'ta resimleri haram kabul eden ikonoklazma (ikona kırıcılık) cereyanı devrinde (726-842), mozaiklerin tamamı kazınmıştı. Sonra yapılanların üstü, fetihten sonra alçı ile kapatıldı. Bir kısmı zaman içinde kazındı. Sağlam kalanların çoğu da 1894 zelzelesinde döküldü. Mozaiklerle zemin arasına ahşap bir asma kat yapılarak câmi muhafaza edilebilirdi. Sultan Ahmed Câmii gibi turistlerce ziyaret edilirdi. Kaldı ki canlı resmi bulunan yerde namaz kılıp kılmamak Müslümanların şahsî meselesidir. >>> 1934'TE?MÜZE YAPILMIŞTI Tapu kayıtlarında "Ebulfetih Sultan?Mehmet Vakfı" adına kayıtlı bulunan Ayasofya, İstanbul'un fethinin ardından camiye çevrilmişti. Yüzyıllar boyunca ezan sesinin eksik olmadığı Ayasofya Camii, 1934 yılında tartışmalı bir kararla müzeye çevrilmişti. Fatih?Sultan?Mehmet'in kıyamete kadar ibadete açık olmasını vasiyet ettiği Ayasofya'yla ilgili tartışmalar yıllardır devam ediyor.

16.01.2013

Makbul İbrahim Paşa nasıl maktul oldu!

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

İbrahim Paşa, o zaman Venedik toprağı olan, bugün Yunanistan'ın Adriyatik sahilindeki Parga kasabasındandır. Aslı İtalyandır. İktidarı zamanında Venedik'le hep sulh siyasetini tercih etmesi, buna bağlanmıştır. Rum, Arnavut, Hırvat olduğu da söylenir. 6 yaşında Maltalı korsanlar tarafından kaçırılıp köle olarak satıldı. Manisa Sancakbeyi Şehzade Süleyman'ın eline geçti. Bir akında esir düştüğü de söylenir. PADİŞAHIN SEVDİĞİ KULU Orta boylu, kumral, beyaz çehreli; çok yakışıklıydı. Zeki, kültürlü, zarif, güzel sesli ve musikişinastı. İtalyanca, Rumca, Sırpça, Arapça, Farsça bilirdi. Becerikli ve cerbezeliydi. Tahsil ve terbiyesiyle göz doldurdu. Şehzade Süleyman, bu çocuğu çok sevdi. Beraber büyüdüler. Ayak ucunda yatar; abdest suyunu içecek kadar da bağlılık gösterirdi. Bu sebeple Makbul diye anıldı. Bu bağlılığın Osmanlı tarihinde bir benzeri yoktur. Öyle ki hasımları, bunu ikisi arasındaki nâmeşru bir münasebete bağlamaktan çekinmemiştir. Süleyman, padişah olunca, İbrahim Ağa'yı en yakınındaki makam olan hasodabaşılığa getirdi. Bir gün padişah, sadrazam Piri Mehmed Paşa'ya, "Padişahın çok sevdiği bir kulu olsa; ona mühim bir makam vermek istese, neyi münasip görürsünüz?" diye sordu. Bu ince sualin manasını sezen Piri Paşa, "Sadrazamlık münasiptir" dedi ve mührü teslim etti. İbrahim Ağa, böylece 28 yaşında Sadrazam Makbul İbrahim Paşa oldu. Bir hasodabaşı, ancak sancakbeyi, beylerbeyi, vezir olduktan sonra o makamı hayal edebilecekken, bu tafra (atlama) herkesin dikkatini çekti. Her tuttuğu işte muvaffak oldu. Usta bir diplomattı. Ecnebi hükümdarlarla yakın dostluk kurmayı becerirdi. Tayinleri, adam tanıma kabiliyeti bulunduğunu gösterir. TÜRKLÜĞE HAKARET Mİ? Kıskanç ve mağrurdu. Baş döndürücü ikbalini hazmedemedi. Padişahın iktidarına ortak olmaya kalkışmakla itham edildi. Avusturya elçisine söylediği şu sözler, aynı zamanda Osmanlı sadrazamının pozisyonunu göstermesi bakımından dikkat çekicidir: "Bu muazzam devleti idare eden benim. Memuriyetleri ben veririm. Eyaletleri, mâlikâneleri ben dağıtırım. Verdiğim verilmiş; vermediğim verilmemiştir. Hatta padişah bile bir şey ihsan etmek ister yahud eder de ben tasvib etmeyecek olursam, onun ihsanı hükümsüz kalır. Harb, sulh, servet, kuvvet ve kudret benim elimdedir!" Şehzade Mustafa'yı tuttu. Hürrem Sultan'ı karşısına aldı. Çok düşman edindi. Macaristan seferinden getirilip sarayının bahçesine attığı iki hayvan heykeli sebebiyle şair Figânî tarafından hicvedildi: Dü İbrahim âmed be-deyr-i cihan/Yeki büt-şiken şüd, yeki büt-nişan (İki İbrahim geldi dünyaya; biri put kıran idi, öteki diken). Halbuki dinine bağlılığı; gece mushafı göğsüne bastırarak yattığı kaynaklarda geçer. Alışılmadık "Serasker Sultan" unvanını kullandığı İran seferindeki bazı tedbirsizlikleri zayiata sebep oldu. Üstelik bundan, padişahın çok sevdiği Defterdar İskender Çelebi'yi mesul tuttu. Defterdarı idam ettirmesi, sonunu hazırladı. Devlet ve millet menfaati olduğunda, padişahların gözü kendi çocuklarını görmezdi. İstanbul'a döndüğünde saraya avdet edildi. Her zaman padişahla geç vakte kadar sohbet ederdi. Bu sebeple sarayda padişahın odasının yanında odası hazırdı. O gece de her şeyden habersiz odasına çekildi. Gece yarısı cellâtlar kendisini ziyaret ederek, ruhunu ebedi hayata gönderdi. Böylece Makbul iken, 41 yaşında Maktul İbrahim Paşa diye anılmaya başlandı. Nişancızade tarihinde, bunlar anlatıldıktan sonra Kurb-i sultan âteş-i sûzân est (Sultana yakınlık, yakıcı ateştir) mısraı yazar. Hataları, kendisini Pargalı! diye aşağılayan kavmiyetçi tarihçiler tarafından şişirilmiştir. Tarihte böyle anılmamıştır. Ölümü için komik bir sebep ileri sürülmüştür: Güya satranç oynarken padişaha "Bre Türk! Yanlış hamle yaptın!" demiş; idamı Türklüğe hakaretten olmuş. Halbuki o devirde Türk, köylü manasına gelirdi. Irkla alakası yoktu. Nitekim Fatih Kanunnamesi'nde "felan suçu işleyen türk de, şehirli de olsa cezası şudur" diye yazar.

2 AYRI YERE DEFNEDİLDİİbrahim Paşa'nın başı, Okmeydanı'nda Nasuh Paşa haziresinde; gövdesi Fındıklı Canfeda Tekkesi sahi-lindedir. Tek işareti başındaki erguvan ağacıydı. Galata, Mekke, Selânik, Razgrad, Kavala'da câmi, mektep, medrese, zâviye, hamam, imaret ve çeşme yaptırmış; Kahire'de Amr bin Âs Câmii'ni tamir ettirmiştir. Galata'da inşa ettirdiği, Sultan II. Mahmud tarafından tamir ettirilen; 1913'te yeniden yapılan câmii. İbrahim Paşa, padişah damadı mıydı? Herkes İbrahim Paşa'yı, padişahın Hadice adındaki kız kardeşinin kocası olarak bilir. Osmanlı tarihlerinde böyle bir vesika ve bilgi yoktur. İlk defa tarihçi Hammer, paşanın, ismini vermediği sultanla evlendiğini yazmış; sonra gelenler de buna dayanarak Hadice Sultan ile evlendiğini iddia etmiştir. Muhtemelen İbrahim Paşa'nın 1524 senesinde padişahın da teşrif ettiği meşhur tantanalı düğününden dolayı yakıştırılmıştır. Padişah, oğlunun bir müddet evvelki sünnet düğününü kasdederek "Senin düğünün mü, benimki mi?" diye sorduğunda; "Benim düğünüm. Zira cihan padişahı teşrif etti" demişti. Gelin sultan olsaydı, padişahın teşrifi şaşırtmazdı. Padişah, sultan düğününe zaten iştirak eder. İbrahim Paşa, Muhsine adında bir saraylı ile evlidir. Bu hanım, Kumkapı'da câmi yaptırmıştır. Oğulları Mehmed çocukken ölmüştür. Damatlar, sultandan başka bir kadınla evlenemez.

23.01.2013

Tarihimizde satılan, saklanan, kaçırılan çocuklar

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

Eski Türkler arasında evlat edinme çok yaygındır. Antik cemiyetlerde, erkek çocuk, ataların ruhuna hizmet edecek yegâne kişi olduğu için, çocuğu olmayan hiç değilse evlat edinmelidir. Kırgızlarda kız çocuklar da evlat edinilir. Evlat edinme, bazen para karşılığı, bazen de karşılıksızdır. Evlatlık verene, süt sevinci ödenir. Çocuk, evlat edinen ailenin -varsa- diğer çocukları ile aynı statüdedir. Miras alır. Evlatlık veren, çocuğu geri almak isterse, ona yapılan masrafları ödemek mecburiyetindedir.

Lohusayı al bastı!Evvelemirde çocuğu olmayan aileler evlat edinir. Altaylar'da, çocuğu ergenlik çağına gelmeden ölenlerin, çocuk kaçırması meşrudur. Fakirlik sebebiyle çocuğun başka bir aileye evlatlık verildiği de olur. Uygurlar'da, borcunu ödeyemeyen kimsenin çocuğunun da bir teminat (rehin) olarak, evlatlık alındığı görülmektedir. Bu çocuk, ailenin diğer çocuklarından daha aşağıdır. Hizmetkâr kabul edilir. Çocukları yaşamayan bazı aileler, bunu kötü ruhlardan (fena cin ve şeytanlardan) bilir. Yeni doğan çocuklarını, kötü ruhların zararından korumak maksadıyla bir aileye evlatlık verir. Böylece kötü ruhlar yanıltılmış olur. Yakın zamana kadar Anadolu'da, çocuğu yaşamayan aileler, böyle yapardı. İslâmiyet, nesebi belli bir çocuğu evlat edinmeyi yasaklamıştır. Ancak kendi çocuğu olarak ilan etmeksizin bir çocuğu alıp beslemek caiz; hatta makbul bir iştir. Eskiler, alkarısı adında bir cinin varlığına inanır. Al, hile demektir. Alkarısı, iki çeşittir. Sarıkız diye de bilinen ilki, şarlatan ve hoppadır. Atların saçlarını örmeyi; ata binip koşturmayı sever. Bazen ahıra girenler, atın yelelerini örülmüş veya terden sırılsıklam bulurlar. Bu alkarısı, görebilene, sarı, uzun ve çözük saçlı, beyaz elbiseli, uzun boylu bir gelin gibi gözükür. Keçi veya kedi sesi çıkarır. Yolcuların yolunu şaşırttırır. Taşkent'te Alkarısı Köprüsü vardır. Alkarısını, ancak ocaktan kişiler görebilir. Bakan baktığı müddetçe kaçamaz; ama gözünü bir kaçırırsa, yok olur. Başkaca zararı yoktur. Ocak, eskiden metafizik dünyayla bağlantısı olan ailelere denir. Nesilden nesile el vermek suretiyle bu kabiliyet aktarılır. Okuyup üflemek, muska yazmak, kırık-çıkık tedavi etmek bile ocak işidir. Ama diğeri çok tehlikelidir. Erlik Han (şeytan) avanesindendir. Tevrat'ta adı geçen Lilith'e benzer. Rivayete göre Lilith, Âdem aleyhisselâma eş olarak onunla aynı anda yaratılmış; ama bu sebeple ona tâbi olmayı reddetmiş ve Havva'ya düşman olmuş bir cindir. Bu alkarısı, pejmürde, saçları dağınık bir kocakarı şeklinde görünür. Süpürge veya oklava üzerinde uçar. Karabasan olur, kötü rüya gösterir. Çocuğu olmadığı için, hıncından hâmile veya lohusa kadına ve yeni doğmuş çocuklara musallat olur. Lohusa humması ve ümmü sübyan hastalığı yapar. Bu cine, ümmü sübyan da denir. [Nitekim hadis-i şerifte, "Çocuğun kulağına ezan ve ikamet okuyun ki, ümmü sübyan zarar vermesin" buyuruldu.] hâmile, çocuğunu düşürür; lohusa veya çocuk uyuyamaz; uykuda korkar; ateşlenir; havale geçirir ve ölür. Yani "al basar". Sonra da kurbanlarının ciğerini yer. Alkarısını kandırmak Alkarısı, tüfek sesinden, kırmızıdan ve demirden, hatta demirci mendilinden korkar. Gelinlik veya gelin kuşağı, lohusa yorganı, lohusa şerbeti, takılan altının kurdelesi bunun için kırmızıdır. Lohusa odasında makas veya çengelli iğne bulundurulur. Bunlar kırk gün yalnız bırakılmaz; dışarı çıkarılmaz. Bazen gözü dönmüş alkarısı hiçbir şey dinlemez. Bunun için sanki bu ailenin çocuğu değilmişcesine, daha doğmadan elbiseleri bir başka aileye teslim edilir. Doğum bu başka evde gerçekleştirilir. Böylece alkarısı, o çocuğu doğduğu evin çocuğu zanneder ve ona zarar veremez. Veya çocuk ebeye satılır; ebe de üç-dört kapı dolaştırıp tekrar bu eve getirerek anasına satar. Bir başka yol da çocuğu kazan altına saklayıp, hamurdan bir bebek yapılır. Üç gün sonra bu hamur bebeğin başı kesilir, yani çocuk ölür. Böylece alkarısı kandırılmış olur. Çocuğu olmayan veya yaşamayan kadın, kutlu su veya ağaçların yanında bir gece geçirir. İslâmiyetten sonra bunun yerini yatırda geceleme almıştır. Çocuğun elbisesi, daha doğmadan buraya bırakılır. Yani çocuk o yatıra satılır. Bu sebeple Satılmış, Satı, Satuk gibi isimler verilir. Veya o evliyanın adı takılır. Anadolu'da bazı yerlerde aynı ismi taşıyan çok sayıda kişi olması bundandır. Böylece o evliyanın, çocuğu alkarısından koruduğuna inanılır. Allah dostu olduğuna inanılan birini vesile yaparak dua etmek, dine aykırı görülmemiştir. İstanbul'da, çocuğu yaşamayanlar, bebek zıbınını çocukları doğana kadar Zindan Baba veya Sümbül Efendi türbesine bırakırdı.

Çanakkale Bayramiç'teki Ünzüle Ebe yatırının üzerine çocuk ve çamaşırlar konuyor. GERÇEK BİR OLAY "Seni ebeye sattık!" Avukat Muhtar Nasuhoğlu anlatıyor: 18 yaşına gelinceye kadar ismimi hep Âsım bildim. Bunun sebebini anneme sordum. Annemin benden evvelki altı çocuğu çeşitli sebeplerle vefat etmiş. Ablam dünyaya geldiğinde, Kasımpaşalı Satı Ana'ya iki kuruşa satmışlar. Beni Gümüşçakılı Ebe doğurtmuş. Annem de beni ebeme bir kuruşa satmış. Satılan çocukları büyüyene kadar adıyla çağırmazlar. Ablamın adı Adeviye iken Râbia, bana da Âsım demişler.

30.01.2013

İnkılâb düşmanlarının vay hâline!

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

Kemalist inkılâplar, müsait bir zamanda, siyasî ve sosyal bir buhranın hemen arkasından; 1923 seçimleriyle teşekkül eden ve Atatürk'ün tabiriyle "Kız gibi bir meclis" tarafından yapıldı. Ama gerçek mimar, "bir askerî kahraman"dır. Atatürk, tarihin yetiştirdiği en büyük inkılâpçılardandır. İnkılâpları sadece bir ideolojinin değil, ihtiyaçların eseri olarak göstermeyi başarmıştır. Böylece memleket birkaç sene evvel hayal edilemeyecek değişikliklere sahne olmuştur. İnkılâpların nüvesini ortaya atan Jön Türkler bile muhtemelen bu kadarını ummamıştır. İnkılâba reaksiyon, daha Ankara hareketinin başladığı yıllara gider. Padişah otoritesine karşı İttihatçıların yeni bir atraksiyonu olarak görülen bu teşebbüs, Urfa, Yozgat, Konya, Bolu, Adapazarı, Gönen başta olmak üzere Anadolu'nun pek çok yerinde isyanlarla karşılanmıştır. İsyanların gerekçesi, Ankara'nın, bitmiş bir memleketin savaştan bezgin ve yorgun halkından yeni vergiler ve asker toplaması olmuştur. Ancak ciddi bir organize ve maddî güçten mahrum olan bu hareketler, kanlı ve zahmetli bir şekilde bastırılmıştır. Zaferin ardından inkılâplara ilk reaksiyon Atatürk'ün yakın çevresinden gelmiştir. Bunlar gerici şahsiyetler değildir. Ancak inkılâpları millî bünyeye aykırı görmekte; rejimin diktatörlüğe kaydığını düşünmektedir. Bu muhalifler siyasî olarak tasfiye edilmiştir. Tâ Yunan Harbi sırasında Ankara'ya dudak büken; şimdi de inkılâplar tenkit eden muhafazakâr İstanbul matbuatı ve entelektüelleri de, İzmir suikastı ve ardından Şeyh Said hâdisesi vesilesiyle hizaya getirilmiş; hatta o zamana kadar İstanbul'a gelmekten çekinen M. Kemal Paşa, bu sükûnet üzerine ilk defa 1927'de İstanbul'a gelebilmiştir. Halkın, inkılâplara karşı reaksiyonu ise cılız kalmıştır. Bunu sosyo-psikolojik bakımdan analiz eden pek yoktur. An'anevî itaat kültürü; yorgun, bitkin bir halkın zaruri suskunluğu; eski düzen aleyhinde ciddi bir propagandanın tesiri ve Avrupa'nın inkılâplara desteği ile izah etmek mümkündür. İttihatçılar, memleket çapında geniş ve güçlü bir teşkilat kurmuştu. Ankara hareketinin içinde yer alınca, bu gücü kullandılar. Muhalifler hiçbir zaman bu kadar güçlü olamadı. Başkaldırıyı teşkilatlandıracak tek güç olan ilmiye sınıfı, daha Meşrutiyet devrinde sindirilmişti. Kemalist inkılâp, bu bakımdan İttihatçılara borçlu sayılır.

İtaat kültürü Saltanatın, ardından halifeliğin kaldırılması ile hanedanın sürgünü, pek bir reaksiyon almamıştır. Halktan bu kadarını beklemeyen Osman Gazi torunları çok şaşırmıştır. Mamafih Silifke, Reşadiye, Bursa, Adapazarı ve Konya'da kıpırdanmalar olmuşsa da, sert tedbirlerle bastırılmıştır. Şeriatın tamamen kaldırıldığı 1926 medenî kanun inkılâbına pek aldıran olmamıştır. Türklerin bin yıllık yazısının kaldırıldığı, an'anevî kültüre ağır bir darbe indirmiş olması lâzım gelen harf inkılâbına da ciddî bir muhalefete rastlanmaz. Sadece eski mebuslardan Seyyid Taha Efendi'nin "Keşke milletin boynuna haç assalardı da, bunu yapmasalardı. Millet dinini kaybedecek" diyerek felç geçirip vefat ettiği anlatılır. Ancak dinî hayata bunlar kadar tesiri olmadığı halde, şapka inkılâbı, şaşırtıcı bir reaksiyona sebebiyet vermiştir. Konya, Rize, Erzurum, Sivas, Kayseri, Maraş, Erbaa, Giresun gibi şehirlerde çıkan isyanlar kanlı bastırılmış; Hamidiye zırhlısı Rize'yi denizden bombardıman etmiştir. İbret-i âlem için 57 sarıklı asılmış; hatta inkılâptan çok önce yazdığı Frenk Mukallitliği ve Şapka adlı kitabından dolayı kanunlar geriye yürütülerek eski müderrislerden İskilipli Atıf Efendi de idam edilmiştir. Rizeliler, "Atma Hamidiye atma din kardeşiyuk/Şapka da giyeceğuk, vergi de vereceğuk" diyerek boyun eğmiştir. Osmanlı tarihinde inkılâp deyince ilk akla Sultan II. Mahmud gelir. Memurların fes, setre ve pantolon giymelerini emretmiş; ilmiye ve halkın kıyafetine karışmamıştı. Avrupa'nın alelâde bir taklidi değil, millî bünyeye uygun bir ıslahat olduğu halde, bazı kesimlerden "Gâvur Padişah" damgası yemekten kurtulamadı. İnsanlar, şekle düşkündür. Serpuşun, o zamanki İslâm kültüründe mühim bir yeri vardı. Şapka giymek, dinden çıkmakla bir tutulurdu. Avrupalılara "gâvurluklarının" şiddetini ifade etmek üzere "Şapkalı Gâvur" demek âdetti. Bunun dışında 1932 tarihli Arapça ezan yasağına karşı, Bursa'da patlak veren ciddi bir isyan, askerlerin müdahalesiyle durdurulabilmiştir. Her inkılâp, muhaliflerini sindirmek üzere çeşitli tedbirler almıştır. Fransa'da, Rusya'da, Çin'de, Almanya'da da böyle olmuştur. Ankara da, 1793 tarihli Fransız İhtilâl Mahkemelerinden ilhamla 1920'de çeşitli şehirlerde İstiklâl Mahkemesi kurdu. Bunlara asker kaçaklarını takip etmek ve Anadolu halkından, Ankara hareketine karşı çıkanların cezalandırılması vazifesi verildi. Hâkimleri hukukçu değil de, mebuslardan seçilen, doğrudan meclis başkanına bağlı bu mahkemeler 7 sene boyunca 83 bin zanlıyı muhakeme etmiş; 4500 idam olmak üzere 50 bin kişiyi cezalandırmıştır. İnkılâplara reaksiyondan başka bir şey olmayan Kürt isyanlarını bastırma harekâtlarında imhâ edilen on binlerce köylü, bu sayıya dâhil değildir. Bursa, Yozgat gibi isyancı şehirler bile ceza almış; yatırımdan mahrum edilmiştir. İnkılâpları halkoyuna sunmaktan kaçınmanın ve demokratik bir meclis kurmamanın ne kadar isabetli olduğu da böylece ortaya çıkmıştır.

06.02.2013

GÖÇEBE MİLLETİZ VESSELÂM

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

Şehirliler, ya askerî sınıftandır, yani memurdur; yahut esnaftır. Şehir, kendine has kâidelerle idare olunan iskân merkezleridir. Mülkî âmiri, büyüklüğüne göre beylerbeyi, sancakbeyi veya kâdıdır. Bunların yardımcısı mesâbesinde belediye ve inzibat işleriyle uğraşan vazifeliler de vardır. Şehirler, ilk zamanlar emniyet için bir hisarla çevrilirdi. Sonra nüfus arttıkça, kalenin dibine de evler yapıldı. Banliyöler meydana geldi. Yahudi'nin köylüsü yoktur Emniyet ve iâşenin istikrarlı biçimde temini için, şehirlerin nüfusu sâbit tutulur. Her isteyenin elini kolunu sallayarak şehre gelip yerleşmesi istenmez. Köylü, ekip biçmeyi taahhüt ettiği toprağı kolay kolay terk edemez. XVI. asır sonlarından itibaren, Celâlî İsyanları ve İran Harbleri sebebiyle köylüler yakın şehirlere yerleşti. Böylece şehirlerde işsiz, fakir ve ümitsiz bir kitle teşekkül etti. Emniyet ve iâşe düzeni bozuldu. Köylerdeki halk, ziraatle meşguldür. Tımarlı sipâhiden devlete ait araziyi kiralayarak çiftçilik yapar. Merkezden Cuma kıldırmak üzere beratla imam-hatip tayin edilmiş köylerde hükûmet temsilcisi bu imam-hatibdir. Mahallelerde de böyledir. Zira halkın en kültürlüsü odur. Resmî emirler halka tebliğ olunmak üzere köy imamlarına gelir. Mahkemede şâhidlik yapanların vasıfları da imamlardan sorulur. Sultan II. Mahmud, köy ve mahallelerde muhtarlık teşkilâtı kurdu. İmamlar, ihtiyar heyetinin içinde yer aldı. Osmanlı Ermenileri sanatkâr olduğu için, yeni kurulan her şehre, ihtiyaç nisbetinde Ermeni gelip yerleşir. Rumlar da ticaretle uğraşır. Ermeni ve Rumların yaşadığı köyler de vardır. Ama Yahudiler hep şehirlidir. Yürük, Türk, Türkmen Osmanlı halkının bir kısmı öteden beri göçebe bir hayat yaşardı. Koyun beslemek; hayatını buna göre tanzim etmek; kısacası kolayca göçmek eski bir Türk geleneğidir. Arap ve Kürtlerde de bu hayat yaygındır. Arap göçebelerine a'rabî dendiği gibi; Türk göçebelerine de yürümek fiilinden yürük adı verilmiştir. Köylülere Türk, yarı göçebe hayat yaşayanlara Türkmen denir. Göçebeler; kışın sıcak yerlerde yaşar; yazın ise serin ve otu bol beldelere göçer. Muayyen köyleri ve evleri bulunmaz; çadırlarda yaşar. Umumiyetle koyun besler; deve ve atlarla konup göçer. Kıl çadır (kara çadır), aleyçik (kamış ve sazdan küçük çadır) veya topak evlerde yaşar. Topak ev, çamdan iskelet üzerine kubbe şeklinde kurulan, üzerine keçe örtülen bir çadır tipidir. Detaylı ve haşmetlidir; ama kurup sökmesi pratiktir. Kışın soğuğa, yazın sıcağa geçit vermez. Suriye, Irak, hatta Filistin'de çok sayıda göçebe Türk yaşar. Bunlar baharın kara çadırlarını, aleyçiklerini, topak evlerini söker; deve veya atlara yükler; önlerinde koyunları, keçileri, yanlarında köpekleri, kuzeye doğru yolculuğa başlar. Yüzlerce kilometreyi yaya aşarak Orta Anadolu'nun serin otlaklarına gelir. Yazı burada geçirir. Güzün tekrar geri dönüşe geçilir. Bu hâdise her sene tekrarlanır. Türklerin göçebe karakteri, bugün bile kendisini göstermektedir. Vergisiz hayat Osmanlı Devleti, yeni fethedilen topraklara göçebe Türkmenleri yerleştirmeyi tercih etmiştir. Hükümetler, göçebeliğe sıcak bakmaz. Binlerce insanın göçü, hâliyle göç yolunda yaşayanlara zarar verir; asayişi bozar. Göçebeler vergi vermez, askerlik yapmaz. Medenî hayattan mahrumdur. Üstelik bilgisizlik sebebiyle dinî yaşantı zayıftır. Göçebeler, XV. asırdan itibaren bir nizama bağlandı. Kendilerine vergi ve bazı mükellefiyetler kondu. Hükûmet, bunlardan okur-yazar birisini kethüdâ (kahyâ) olarak tayin eder; resmî işlerde bunu muhatap alırdı. Hükümet, XVI. asır sonlarından itibaren muntazam asker ve vergi alabilmek; ziraati geliştirmek; boşalan köyleri şenlendirmek; göç yolları üzerinde verdikleri zararın önüne geçebilmek maksadıyla göçebeleri Anadolu'da boş köylere yerleştirmeye teşebbüs etti. Bilhassa Lale Devri'nde Anadolu'da yaygın bir iskân faaliyetine rastlanır. Alışageldikleri hayattan vazgeçmek istemeyen göçebeler, buna sertçe direndi. Ama ellerinden bir şey gelmedi. XVIII. asır sonlarından itibaren büyük ölçüde muvaffakiyetle neticelendi. Bilhassa Orta Anadolu, bu göçebelerle iskân edildi. Bunlar da kışın köy ve kasabalarda oturup; yazın yakın yaylalara çıkmak suretiyle göçebe hayatını sürdürdü...

İzmir Tahtacı Yörükleri

Göçebe Avşar köylüsü

13.02.2013

Papa istifasını kime takdim etti?

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

Seksenaltı yaşındaki Papa'nın kardinalleriyle yaptığı rutin bir toplantıda Latince bir konuşma yaparak sağlık sebebiyle istifa etmesi sürpriz oldu. Zira tarihte papalığın bu şekilde sona ermesi çok nâdirdir. En son 1415'te XII. Gregorius istifa etmişti. Zaten 78 yaşında iken seçilmesi de sürpriz olmuştu. Papa olmayı hiçbir zaman istemediğini söylemişti. 1730'daki Papa XII. Clementus'dan bu yana en yaşlı papa oldu. Üstelik halkının çoğunluğu Katolik olmayan bir ülkeden gelen ilk papadır. Almanca konuşan, o zamanki Alman İmparatorluğu sınırları içinde doğan, ama Holandalı VI. Hadrianus (1523) sayılmazsa, 1058'de ölen IX. Stephanus'dan beri hiç Alman papa olmamıştır. Eskiden umumiyetle İtalyanlar papa seçilirdi. Son iki papa bunun istisnası oldu. "İstifasını kime verdi, Tanrı'ya mı?" diye latife yapanlar oldu. Hükümdarlar istifa değil, tahttan ferâgat eder. Papa, daha evvel bir kitabında papaların istifa edebileceğini yazarak işaret vermişti. Bu, Vatikan'da inkılâp demektir.

Kırmızı elbisenin büyüsü Asıl ismi ile Joseph Alois Ratzinger, Bavyeralıdır. Beş yaşında gördüğü bir piskoposun kırmızı elbisesinin tesirinde kalarak kalbinde kilisenin ilk ışığının yandığını anlatır. 14 yaşında bütün gençlerin katılması gereken Hitler'in gençlik kollarına girdi. İlahiyat talebesi iken orduya alındı, esir düştü. Savaştan sonra dünyanın ikiye bölünmesi, Ratzinger'in muhafazakârlığını perçinledi. Kilisedeki modernleşme teşebbüslerini Marksizm'e prim olarak görüp karşı çıktı. Üniversitede hocalık yaptı. 1977'de Münih Başpiskoposu ve kardinal oldu. Tarihteki engizisyonun yerine kurulmuş Mukaddes İnanç Konseyi'nin reisliği gibi mühim bir vazifede iken, 2005'de, tarihin en popüler papalarından Polonyalı II. Johannes Paulus'un ölümüyle papa seçildi. Böylece Katolik inancına göre İsa Mesih'in dünyadaki krallığının temsilcisi ve Havari Petrus'un 265. vekili oldu. Âdet üzere ismini bırakarak, XVI. Benedictus adını aldı. Bir önceki Benedictus, Katolik hukukunu en son toplayan papadır. Komünizmin yıkılmasındaki rolü sebebiyle asrın en büyük siyasî şahsiyetlerinden biri sayılan önceki papanın aksine, muhafazakâr bir çizgide yürüdü. Başa geçer geçmez, gösterişi seven Bavyeralı mizacına uygun olarak, Ortaçağ'a ait tantanalı kilise başlık ve kıyafetlerini ihya etti. Homoseksüellik, doğum kontrolü, kadınların papazlığı gibi mevzularda kilisenin klasik görüşlerini sürdürdü. Buna mukabil insan hakları, tabiatın korunması ve fakirlikle mücadele hususunda öne çıktı. Ahlâkî çöküşün, Avrupa'nın da çöküşü olacağını vurguladı. Makama geçer geçmez, Katolik inancında vaftiz edilmeden ölen çocukların da cennete gidebileceğine dair esaslı bir değişikliği kabul etti. GAFLARI?İLE?TANINDI Hükümranlığına bazı rahiplerin çocukları taciz krizi damgasını vurdu. Bununla alâkalı tedbirler almaya çalıştı. Taciz mağdurlarıyla bizzat görüştü. Şaibeye karışan papazları vazifeden alınmasına dair hükümler koydu. Yine de Katolik kilisesinin bu yüzden yıpranmasını engelleyemedi. İşi ört-bas etmekle ve tacizci papazları korumakla suçlandı. Kilise, hâdiseyi gazetecilerin komplosu olarak değerlendirdi. Globalleşmenin zirveye çıktığı ve geleneklerin ehemmiyetini kaybetmeye başladığı bir zamanda başa gelmişti. "Gafları" da işin tuzu-biberi oldu. Vaktiyle hocalık yaptığı Regensburg Üniversitesi'nde 2006'da tertiplenen bir konferansta Bizans İmparatoru II. Manuel'in "Muhammed, vaadettiği inancı kılıçla yayma emrinden başka hangi yeniliği getirmiştir, gösterin bana?" sözünü nakletmesi infiale yol açtı. Papa, üzgün olduğunu söylemekle yetindi. İlk ziyaretini Türkiye gibi bir Müslüman ülkeye yaparak gafını örtmeye çalıştı. Sultan Ahmed Câmii'ni ziyaret ederek câmi ziyaret eden ikinci papa oldu. Öte yandan giderayak Osmanlıların Sultan Fatih zamanındaki Otranto seferinde ölen/öldürülen Hıristiyanları aziz ilan etti. Tanıyanlar Papa'nın inatçı, ketum ve çekingen tabiatından bahseder. Vatikan koridorlarında yapayalnız bir insan olduğunu söyler. Papa, iyi piyano çalar. Birçok lisan bilir. Kedi sever. Bir zamandır kalbinde ritim bozukluğu vardı. Yaş sebebiyle fizikî ve zihnî melekelerinin zayıfladığını; bu halde vazifelerini yerine getiremeyeceğini ve "Kilisenin iyiliği için" vazifesinden ayrıldığını duyurdu. Papanın, Vatikan'daki hiyerarşiyi dağıtmak için istifa ettiği; öte yandan kara para aklamasıyla meşhur Vatikan Bankası'nı ele geçirmek isteyen Başbakan Bertone'nin şantajına maruz kaldığı söyleniyor. Meydan şimdi Bertone'ye kaldı. Rakibi Mario Monti'yi destediği için, Papa'nın gidişine bir başka sevinen de Silvio Berlusconi olacak. İşin garibi, Nostradamus'un kehânetine göre, dünyanın sonundan bir önceki papa bu idi. 28 Şubat'ta helikopterle ayrılarak, Roma'ya iki saat mesafede Papalığa ait Castel Gandolfo adlı yazlık saraya geçecek. Hususî papa yüzüğü çekiçle kırılıp imha edilecek. Kardinal unvanını taşıyacak; ama yalnızca kırmızı biyeli siyah cüppe giyecek. Yakın zamanda 117 kişilik kardinaller heyeti, Paskalya'dan evvel Roma'daki meşhur Sistin Şapeli'nde toplanarak enteresan ananevî usulleriyle yeni papayı seçecek. O zamana kadar papalık makamı boş kalacak. 80 yaşını geçtiği için önceki papa seçime katılamıyor. Yeni papa seçilince de eskisi Vatikan'daki Mater Ecclesia Manastırı'na geçip burada adeta bir keşiş hayatı yaşayarak ölümü bekleyecek. Peki yeni papa kim olacak? Katolik nüfusun % 42'sinin yaşadığı Latin Amerika'ya şans verenler var. Ganalı zenci bir kardinalin güçlü olduğu da söyleniyor. Kim ne derse desin, papa seçiminde her zaman olduğu gibi, dünya politikasının gidişatı mühim rol oynayacaktır.

20.02.2013

"Aman tarih anlatma!"

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

*Yıllar evvel radyoda tarih programları yapmamı istediğinde, "Aman tarih anlatma, kimse dinlemez. Lisedeki tarih derslerini hatırla. Hikâye anlat" tavsiyesinde bulunmuştu. Bu tavsiye sayesinde radyo programları çok kişide alâka uyandırdı. Sonraları bir karşılaştığımızda, "Bugün radyoda çok acıklı şeyler anlattın. Neredeyse ağlayacaktım" diye latife etti. İttihatçıların öldürttüğü muhalif gazetecilerden bahsetmiştim. "Haklısınız, insanların derdi başından aşkın. Bundan sonra daha neşeli şeyler anlatayım" dedim. *Kendisine fahri doktora unvanı verildiğinde, aynı zamanda hocam olan Halil Cin şu sözleri söylemişti: "Enver Bey, İslâmiyeti iyi biliyor. Türkiye'nin şartlarını da iyi biliyor. Onun için muvaffak oluyor." *Gazetenin bir yemeğinde idik. "Size muvaffakiyetinizin sırrını sorsalar, ne cevap verirdiniz?" diye sordum. "Güler yüz, tatlı dil, kimseyi kendine düşman edinmemek şiarımdır" diye cevap verdi. *Teknolojiyi anında takip ederdi. Bir defasında beraber bir davete gidiyorduk. Bir ara cep kompüterinden haberleri okudu. Bu makinenin marifetlerini anlattı. "Sizin sosyal olarak emsallerinizin çoğu bunlardan anlamıyor" dedim. Gülerek "Ne kompüteri, cep telefonu bile kullanamayanlar var" diye cevap verdi. *Holdingde çalışan iki kişi arasında bir borç ihtilafı çıkmış. Enver Bey'i hakem yapmışlar. Bir tanesi borcu ödedim diyor; öbürü ödemedin diyor. Enver Bey borç ne kadar diye sormuş. Sonra çıkarıp o kadar parayı alacaklıya vermiş. "Birine haklı desem, öbürü yalancı çıkacaktı" diye anlattı. Ben de "Kadı efendinin menkıbesine benzedi efendim. O da iki taraf arasında karar verememiş. Benim vazifem ihtilâfı çözmektir diyerek borcu cebinden ödemiş" dedim.

24.02.2013

Bizi kendine alıştırdın; Hak revâ mı bu?'

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

Enver Ören, Yanya'nın Grebene şehrinden mübâdil olarak Denizli'ye yerleşen bir ailenin çocuğudur. Bu sebeple Osmanlıları çok hayırla yâd eder, "Onlar olmasaydı, şimdi belki biz olmazdık" derdi. Demiryolcu ve inşaat ustası babası Nazif Efendi (1902-1953), dindar, dürüst ve cömert bir insandı. Elindekini muhtaçlara borç veya sadaka olarak dağıtır; isimlerini kimseye söylemez; ailesine de, "Düşünmeyin; fazlası gelir" derdi. Gerçekten vefatında borçluları ve sevenleri 10 bin lira toplayıp verdiler ki, senelerce kazanacağından fazla bir paraydı. Anne Melike Hanım da Grebene mübâdiliydi. Sıkıntılara asaleti sayesinde göğüs germiş cömert bir Osmanlı hanımıydı. Nazif Efendi, soyadı kanunu çıktığında Ankara Keçiören'de bir mektep inşaatının başında idi. Bu sebeple Ören soyadını aldı. 6 yaşından beri mahalle câmiinin müdâvimi olan Enver Bey'in güzel sesiyle okuduğu ezanlar işitenleri âdeta büyülerdi. Zeynülmecâlis Enver Bey, 15 yaşında iken, babası vefat etti. Ancak baba, oğluna yüksek tahsil yapmasını ve namazını bırakmamasını vasiyet etmişti. Bu sebeple o zamanlar fakir bir Anadolu ailesinin çocuğunun bedava okuyabileceği yegâne mektep olan İstanbul'daki Kuleli Askerî Lisesi'ne gitti. Bunun için yaşını bir yaş küçültmek gerekti. Bu sebeple Eylül 1938 doğumlu olduğu halde, nüfusunda 10 Şubat 1939 tarihi yazılıdır. Sonra Fen Fakültesi'ni bitirdi. Bahriyede yedek subaylık yaptı. Arar gemisi ile hidrobiyolojik araştırmalarda bulundu. 1966'da NATO bursuyla Napoli'ye gitti. İki sene sonra memlekete döndü. Doktorasının bitimine iki ay kala, asistanlığı bırakıp, gazeteciliğe başladı. 1970'de Hakikat (sonraki adıyla Türkiye) gazetesini kurdu. "Hakkı Söylemeyen Hakkın Sillesini Yer" sloganı ile o zamanki siyasî hayatta kendisinden beklenmeyecek kadar mühim rol oynadı. Eve dağıtım sistemini Türkiye'de ilk o tatbik etti. Tiraj rekoru kırdı. Üç ihtilâl geçirdi. Buna rağmen 40 yılı aşkın bir zamandır varlığını ilk sahibiyle sürdürmektedir. Enver Bey, çocuk yaşta Abdülhakim Arvasi'nin talebeleriyle tanıştı. Arvasi'nin, kıraatini çok beğendiği harb malûlü Sâlim Bey'den Kur'an-ı kerim öğrendi. Arvasi'nin oğlu müftü Mekki Efendi'den ders aldı. Mekki Efendi kendisini çok sevdi; zeynülmecâlis (meclislerin ziyneti) adını taktı. 1954'te hocası olan Hilmi Işık'ın sevgi ve itimadını kazandı. Böylece 47 sene sürecek bir beraberlik başladı. 1968'de hocasının kızı ile evlendi. Hilmi Işık'ın çeşitli dillerde neşrettiği kitapların dünyaya yayılmasına çalıştı. Bunun için, tozsuz tebeşirden akupunktura derken, geniş finansman imkânları hâsıl etti. "İnsanlara hizmeti" hayat şiarı edindi. Misyonunu gerçekleştirmek uğruna hep ekonomik sıkıntılar çekti; sağlığını kaybetti; ama asla pes etmedi. Bir defasında da şöyle anlattı: Türkiye gazetesi bir ara Mehmed Ali Türksever'in Güneş matbaasında basıldı. Bana "Bu gazetenin arkasında kim var?" diye sordu. Kulağına eğildim. "Allah var!" dedim. İnanmadı; teminat mektubu istedi; bulup verdik. Seneler sonra birkaç gazete patronu ile toplantı hâlinde iken geldi. Gözleri artık görmüyordu. Bastonunu yere vurarak, "Arkamda şunlar var diyen battı. Arkamda örtülü ödenek var diyen (Yeni Ekspres) battı. Arkamda Allah var diyen batmadı, batmaz!" dedi. KİMSEYİ DÜŞMAN EDİNME! Gazetenin bir yemeğindeydik. "Size muvaffakiyetinizin sırrını sorsalar, ne cevap verirdiniz?" diye sordum. "Güler yüz, tatlı dil, kimseyi kendine düşman edinmemek" diye cevap verdi. Gerçekten her hal ve şartta, yüzü gülerdi. Fikren uyuşmadığı kimselerle bile arası iyiydi. Sosyal pozisyonuna rağmen, aşırılıklardan uzak, sade bir Müslüman yaşantısından hiç vazgeçmedi. İngilizce, Fransızca, İtalyanca, Rumca, Arapça ve Farsça bilirdi. Teknolojiyi anında takip ederdi. Karşısındaki daha sözünü bitirmeden, ne dediğini anlayacak kadar zekiydi. Herkes onu iş adamı, gazeteci olarak tanıdı. Ama çok zengin bir manevî dünyası vardı. An'anevî din anlayışı ve politik tavrı sebebiyle bazı kesimler kendisine soğuk dururdu. Memleket şartlarından haberdar olmadıkları için ince siyasetini anlamakta zorluk çekenler, kendisini ve faaliyetlerini doğru değerlendiremedi. Ama güler yüzü, tatlı dili, mütevazılığı, merhameti, en mühimi cömertliğinden dolayı, seveni her zaman daha fazla oldu. Bilhassa Ehl-i Beyte ve Osmanlılara sevgi ve bağlılığı sonsuzdu. "Evlâda yapılan, babaya yapılmış gibidir" derdi. Napoli'de tesadüfen Sultan Hamid'in sürgündeki zevcesi Behice Sultan ile tanıştığını; her gün yanına gittiğini anlattı. Buna dair hatıralarını bir zaman evvel bir mecmuada neşretmiştim. Mediha Sultan ailesinin zaruret içinde olduğunu işitince, kendilerine maaş bağladı. Bu aileden Fethi Sami Bey, "Enver Bey, gerçek bir Osmanlı evladıdır" derdi. Sultan Hamid'in gelini Andelib Hanım'a çok hizmeti geçti. O da Enver Bey'i manevî evlâdı saydı. Napoli'den dönerken Behice Sultan, "Bizi kendine alıştırdın. Doğurduğum çocukları bile senin kadar sevmedim. Şimdi beni bırakıp gidiyorsun. Hak revâ mı bu?" demişti. Şimdi sevenleri de aynı şeyi söylüyor. Kendisini rahmet ve minnetle anıyoruz. EHL-İ BEYTE VE OSMANLILARA BAĞLIYDI Çeşitli vesilelerle buluşma imkanı bulduğumuz Enver Ören'i herkes gazeteci ve işadamı olarak tanırdı. Ama çok zengin bir manevî dünyası vardı. Bilhassa Ehl-i Beyte ve Osmanlılara sevgi ve bağlılığı sonsuzdu. "Evlâda yapılan, babaya yapılmış gibidir" derdi.

Enver Ören, Harun Osmanoğlu ile...

Hakikat Gazetesi'nin ilk nüshası (22 Nisan 1970)

27.02.2013

Osmanlılarda cezalar ve hapishaneler

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

Birkaç sene evvel bir müzik grubu, bir kabadayının Yedikule zindanındaki hayatını anlatan şarkı yaptı. Halbuki Yedikule, Bizans zindanıydı; Osmanlılar zamanında zindan olarak kullanılmadı. Harbe tutuşulan devletin elçisi burada misafir edilirdi. Osmanlılarda hapis cezası ve hapishane yoktu.

HAPİS TAZYİK İÇİNDİR

İslâm hukukunda esas olan bedenî cezadır. Çünki hapis, suç ve cezanın şahsîliği prensibine aykırıdır. İnsanın ibadetlerini ve himayesi altındakilere karşı mükellefiyetlerini yerine getirmesine engel olur. Suçlunun hapsi, daha ziyade suçlunun masum yakınlarını zarara uğratır. Suçlu, mahbeste, ruh sağlığını kaybeder. Veya yeni birtakım suçlara elverişli hâle gelir. Bu sebeple şer'î hukukta hapis, bir cezadan çok, suçlunun ıslahı için veya bir tedbir olarak meşru kılınmıştır. 1700'lerden evvel Avrupa'da da böyleydi.

Malî ceza zengine dokunmaz. Hapis cezası berduşa dokunmaz. Ama bedenî ceza, zengin-fakir, kadın-erkek, köylü-şehirli, âlim-câhil, herkese aynı tesir eder. Bu sebeple daha adil görülmüştür. Bedenî ceza kırbaç değil, serçe parmak kalınlığında bir değnektir. Yüze, jenital mıntıkaya ve hep aynı yere vurulmaz.

Şer'î hukukta hapis vardır, ama suçun cezası olarak değildir. Cemiyete karışması zararlı olanları tecrid ve bir işe tazyik içindir. Yol kesip, mal ve cana dokunmamış olanlar; mürtedler (dinden çıkanlar); borçlarını yerine getirmeyenler tövbe edinceye ve borcunu ödeyinceye kadar hapsolunurdu. Eminönü'nde şimdi kuyumcular çarşısı olan Babacafer Zindanı bu işe yarardı. Hazret-i Ebû Bekr zamanından itibaren hapishaneler kurulmuştur. Hapis, suçlunun tazyikine elverişli bir mekânda olur. Mahpusa, yatması için basit bir yaygı; ölmeyecek kadar da su ve ekmek verilir. Maksat hapiste kendisine bakmak değil, borç ödemeye tazyiktir. Bu masrafları da kendisi karşılar. Günlük ibadetlerini yapmasına yardımcı olunur. Mahpus, kimseyle görüştürülmez. Ancak hanımının muayyen müddet zarfında kocasının yanında kalması caizdir. Çünkü hapis, kadının evlilikten doğan hakkını düşürmez. Mahpeyker Kösem Sultan gibi hayırseverler arada gelip, borç ödeyerek mahkûmların salınmasını temin ederdi.

Sürgün cezası da vardır. Bazı suçluların yaşadığı cemiyetten uzaklaşması onun için de, cemiyet için de zaruri görülür. Kalesi olan şehirler tercih edilir. Osmanlılarda sürgün, bir kuleye kapatmak (kulebendlik) veya bir kalede ikamete tâbi tutmak (kalebendlik) şeklinde tatbik olunur. Kalebend olan şahıs, gün içinde serbestçe gezip dolaşır. Bir işle meşgul olabilir. Kale dışına çıkamaz. Muayyen zamanlarda kale kumandanlığına gidip isbat-ı vücud eder. Sinop namlı bir sürgün yeriydi.

Bazı suçların cezası küreğe konulmaktır. Tersaneye hem harb esirleri, hem de kan dökme, yol kesme, ev basma, kalpazanlık, hırsızlık gibi ağır suç işlediği için mahkûm olanlar getirilirdi. Bunlar donanma seferde iken kürek çeker; sefer dışında da tersânede çalışırdı. Donanma seferde iken emniyet mülahazasıyla kürekçilerin ancak yarısı kürek mahkûmu veya forsa olur; geri kalanı ücretli Müslüman kürekçilerden seçilirdi. Avrupalılar, Kuzey Afrika zindanlarına İtalyan argosunda hamam manasına gelen banyo derdi. Bu sebeple tersaneye de banyol denmiştir. Kürekli gemiler kalmayınca, devlete ait atölyelerde çalışmaya başladılar. Tersane zindanları Avrupa'da da vardı ve bunların şartları İstanbul'dakinden fevkalâde ağırdı. Banyol, 1863'te kapatıldı. Sultanahmed'de bir devlet hapishanesi tesis edildi. Avrupa tesiriyle hapis cezası verilen suçlar arttırıldı.

Basit bazı suçlara para cezası verilirdi. Kasden adam öldürme dışındaki katl, yaralama ve dövme suçlarında mahkûm, mağdura veya yakınlarına diyet adıyla bir meblağ para öderdi. Kalpazanlık, karaborsacılık gibi suçlarda, suçlunun mal varlığı veya muayyen bir kısmı müsadere edilirdi.

Bazı suçlarda suçluyu mahkemeye çağırıp, "Sen böyle bir suç işlemişsin!" gibi sözlerle azarlamak ceza yerine geçer. Yalancı şâhid, dolandırıcı, kumarbaz gibi şahısların, ibret maksadıyla teşhir edilmesi de cezadır. Teşhir; yüzüne kara çalmak, bir merkebe ters bindirip şehirde dolaştırmak, tellal vasıtasıyla suçunu ilân ettirmek, meydanda tomruğa bağlamak şeklinde olabilir. Osmanlılarda, yüz kızartıcı suç işleyenler, umumî meydanlarda ibret için tomruğa bağlanarak teşhir edilirdi.

3 GÜN SÜRÜYORDU

Suçlulara ibret taşında teşhir!

Telâfisi olmadığı için idam cezası nadirdir. Kasden adam öldürmede ölenin yakınları isterse tatbik olunur. Bir de çocuk kaçırmayı, gaspı, büyücülüğü âdet edenler gibi cemiyet için zararlı olanlara, hâkim veya hükümdar idam cezası verebilir. Yol kesme suçundan dolayı idama mahkûm olanların cezası alenî infaz olunur ve üç gün kadar teşhir edilir. Bunun dışında idam cezası en seri silahla infaz edilir. Osmanlılarda, Tanzimat devrine kadar, idam edilen suçlulardan bazılarının başının, bir müddet (üç gün kadar) Topkapı Sarayı önündeki ibret taşında (seng-i ibret) teşhir edildiği rivâyet olunur.

SICAK YER ARAYANLAR...

Kış uzundur hakim bey!

Eşek çaldığı sabit olan zanlı A.'nın iki ay hapsine karar verildi. Son sözün?

-Hakim bey, siz yenisiniz. Buranın kışı uzun sürer. Ya bana 4 ay verin, ya da müsaade edin bir eşek daha çalayım.

(Kış gelince, eşek çalıp, postu sıcacık hapishaneye seren adamın hikâyesi.)

03.04.2013.

Osmanlı devleti, bir Türk devleti miydi?

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

Osmanlı Devleti, Moğol istilâsı sebebiyle Horasan'dan Anadolu'ya gelmiş bir Türkmen topluluğu tarafından, Anadolu Selçuklu Devleti'nin Bizans sınırında bir uçbeyliği olarak kuruldu. Kısa bir zaman içinde fetihler sebebiyle çok sayıda Hristiyan ve Yahudi, Osmanlı tâbiyetine girdi. Hâkim sınıf Müslümanlar olmakla beraber, gayrımüslimler sayıca fazladır. Yavuz Sultan Selim'in fetihlerinden sonra, Müslüman nüfus, gayrımüslimleri biraz geçti. 1071'den itibaren Anadolu'ya az Türk geldi. XIII. asırdaki Moğol istilası sebebiyle biraz arttı. Ama esas Türk nüfusun artışı XVI. asırdan sonra Osmanlı hükümetinin göçebeleri iskân politikasıyla gerçekleşti. Müslümanlar içinde Türkler, sayıca fazla oldukları gibi, hanedan, ulema ve ordu vesilesiyle hâkim gruptur.

MİLLET-İ HÂKİME

Osmanlı Devleti'nde XV. asırdan itibaren her otuz senede bir muntazaman toprak ve ahali sayımları yapılırdı. Askerlik ve vergiye esas teşkil ettiği için, sadece erkek nüfus sayılırdı. Bu bakımdan XVI. asırda Osmanlı nüfusunun 30 milyon civarında olduğu tahmin edilmektedir. Bunun yarısından biraz fazlası müslümandır. 1844'te 35 milyon nüfusun, 20 milyonu Müslüman; 15 milyonu gayrımüslimdir. Türkler 10, Araplar 7, Kürtler 1 milyondur. İstanbul'un 800 binlik nüfusunun tam yarısı gayrımüslimdir. Toprak kayıpları sebebiyle 1905'te 21 milyona düşen nüfusun, 15,5 milyonu müslümandır. 1914'te 18,5 milyon kişinin 15 milyonu müslümandır. Türkler yine de ekseriyet değildir.

İmparatorluklarda çeşitli milletler yaşar, çok dil konuşulur. Hükümdar, hepsinin babası pozisyonundadır. Bunları patırtısız yaşatmaya bakar. Herkes kendi kompartımanında, diğeriyle karışmadan kendi kültürü ile yaşar. Sultan II. Mahmud'un "Ben teb'amın Müslümanını câmide, Hıristiyanını kilisede, Yahudisini de havrada tefrik etmek (ayırmak) isterim. Aralarında başkaca fark yoktur. Hepsi benim evlatlarımdır" sözü bunu ifade eder. Hükümdar yabancı ırktan bile olabilir. İngiltere, Belçika, Danimarka, Norveç, Rus, Bulgar, Romanya, Yunanistan, Portekiz hanedanı Alman; İspanya ve İsveç hanedanı Fransızdır. Türk Babür Şah'ın kavmi Hindli; Ahmed Tolun'un kavmi Arab idi. Hükümdarın, her bir etnik sınıftan muhafızları vardır. İngiliz kralı bazen İskoç eteği giyer; Avusturya imparatoru, Macar üniformasıyla merasime çıkar. Sultan Hamid, Karakeçililer yanında, Arnavut ve Arablardan da millî muhafız alayları kurmuş; İstanbul'un fethini kutlamak isteyenlere, "Rum vatandaşlarımız rencide olur" diyerek izin vermemişti.

Son asırda Osmanlı Devleti'ni, binlerce yıldır süregelen bir Türk tarihinin parçası sayan farazi bir tarih anlayışı ortaya çıkmıştır. Türklerin öncülük ettiği bir devlet olması itibariyle doğrudur. Ama bu devir, milliyetçiliğin olmadığı, ırk ve etnik kimliğin hiç mânâ ifade etmediği bir zamandır. Hanedan Türktür. Resmî ve askerî muhitte Türkçe konuşulur. Ama bir Türklük şuurundan; Türklük ile hâkimiyet arasında irtibattan söz edilemez. Türk tarihi, Türk topluluklarının mücadele ve savaşlarıyla doludur. Bir Osmanlı vatandaşı için gerçek kimlik dindir. XIX. asırdan itibaren Osmanlılık gerçekçi bir üst kimlik olmuştur. Osmanlı, hanedanın kurucusu olan padişaha izafeten ülke vatandaşlarına verilen isimdir. Ayırıcı değil, birleştiricidir. Müslümanlar, hâkim sınıftır. Eşitler arasında birincidir. Sırplar, Ortodoks milletinden sayılırken; aynı dili konuşan Boşnaklar, Müslüman millet-i hâkimesine dâhildir. Avrupa, Osmanlılara Türk derken, Müslümanlığı kasteder. "Türk oldu", "Müslüman oldu" demektir.

ÜMİTSİZ TÜRKİFİKASYON POLİTİKASI

Sarsılan imparatorluğu ayakta tutabilmek için İttihatçılar önce Osmanlılık siyasetine sarıldı. Ama kavmiyet afyonuyla sarhoş olmuş gayrımüslimleri elde tutamadı. Bunun üzerine girişilen ümitsiz Türkifikasyon (Türkleştirme) politikası, Arapları ve Arnavutları kopardı. İttihatçıların sızdığı cumhuriyet hükümetleri de bu politikayı sürdürdü. Anadolu'ya hicret eden Rumeli ve Kafkas halkları çaresiz seslerini kıstı. Ama Türklerden de evvel bu mıntıkada yaşayan Kürtler direndi. Üstelik Türkleştirme politikası, en büyük zararı Türk milletine verdi. Türklerle tarihî kültürleri arasında uçurum meydana getirdi. Türk dili, dini, kültürü dejenere edildi. Geçmiş, bir yandan külliyen reddedilirken; bir yandan da zengin bir mirasın parçası olarak görüldü. Mısır'da da firavunların isimleri caddelere verilmiş; heykelleri meydanlara dikilmiştir. Şah Rıza Pehlevî, İran devletinin kuruluşunun 5000. yılını Persepolis'te kutladı.

Ulus-devlet, imparatorluğa alternatif olarak ortaya çıkmıştır. Hâkim ulus ve karşısında onunla çatışan azınlık vardır. Ankara da bu modaya uydu. Ancak dinî mazisi sebebiyle, sadece gayrımüslimleri azınlık saydı. Kürt ve diğer Müslüman halklar, bu kimlikleriyle ne azınlıklara, ne de hâkim millete dâhil edildi. Halbuki Osmanlılar zamanında bunlar millet-i hâkimedendi. Gayrımüslimler, dinî değil, aşırı milliyetçi vesilelerle eritildi. Bugün yaşanan problemlerin aslı budur. Modern demokrasilerde etnik kimliğe vurgu yapılmaz. İngiltere, Amerika ırka değil, ülkeye göre isim almıştır. Herkes mensup olduğu millete karşı hissen bağlılık duyabilir; kültürünü, dilini yaşatabilir. Ama bunu bir hâkimiyet ve baskı vasıtası yapamaz. İslâm-Türk siyaset geleneğinde de bunun örneği yoktur.

Sultan Hamid'in kurduğu Arab Zuav Alayı

Ermeni kadın, Yahudi gelin ve Rum kız (1873).

10.04.2013.

İngiltere'nin Demir Leydi'si artık yok!

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

Margaret Hilda Thatcher, 13 Ekim 1925'te Lincolnshire'ın Grantham şehrinde bakkal Alfred Roberts'ın kızı olarak dünyaya geldi. Belediye meclisi azası ve Metodist vaizi olan babası için "Sahip olduğum her şeyi ona borçluyum. Beni inandığım şeylere inanmamı sağlayacak şekilde büyüten kendisidir" derdi. Oxford'da tabiat ilimleri, sonra hukuk okudu. 1953'te dul iş adamı Denis Thatcher ile evlendi. İkizleri oldu. Başarısız birkaç teşebbüsten sonra, 1959'da Muhafazakâr Parti'den parlamentoya girdi. Maarif Bakanı iken mekteplerde ücretsiz süt dağıtımına son verdiği için "süt hırsızı" diye anıldı. 1975'te parti reisi seçilmesi herkesi şaşırttı. 1976'da Sovyetler'in baskıcılığını tenkit eden konuşması sebebiyle bir Sovyet gazetesi tarafından "Demir Leydi" olarak adlandırıldı. Thatcher bundan büyük keyif aldı. 1979 seçimlerini kazanarak, tarihe İngiltere'nin ilk ve son kadın başbakanı olarak geçti. Halbuki yıllar evvel katıldığı bir televizyon programında, hayatı müddetince İngiltere'de bir kadın başbakandan ümitli olmadığını söylemişti. Gandi, Butto gibi ailesinde siyaset geleneği bulunan kadın meslektaşlarıyla kıyaslanamayacak bir zaferdi bu.

THATCHERİST Mİ, ÖZALCI MI?

Thatcher, büyük bir sosyal ve ekonomik değişikliğin mimarıdır. Malî politikayı tümüyle değiştirdi. Serbest piyasayı müdafaa etti. Devleti küçültmeye; sosyal meskenlerden demiryollarına kadar her şeyi özelleştirmeye girişti. Orta sınıfı güçlendirmeye çalıştı. Bu sayede Londra dünyanın en canlı ekonomik merkezlerinden biri oldu. İşsizlik arttı. Fakat Thatcher geri adım atmadı. "Benden U dönüşü yapmamı isteyenlere derim ki, leydi dönmeyecektir" sözü çok meşhur oldu. O zaman güçlü olan sendikaları hasım edindi. Madenci grevine karşı tedbir alıp kömür depoladı. Grev çöktü. Muhaliflerince, gelir dağılımı ve sosyal adaleti bozup fakirliği arttırdığı gerekçesiyle tenkit edildi. Ama Thatcherism denilen bu politika başta Turgut Özal olmak üzere dünyaya tesir etti. Politikasının Özalcı olduğunu söyleyenlere, "Bu bir iltifattır. İster Thatcherist, ister Özalcı desinler, maksat halklarımızın iyi bir hayat yaşamasıdır" dedi. [Özal ile doğum günleri aynıdır. Ölümü de Türkiye'yi ziyaret ettiği günün 25. yıl dönümüdür.]

Birkaç yüz insan ve koyunun yaşadığı Atlas Okyanusu'nun en güneyindeki İngiliz kolonisi Falkland Adaları'nı 1982'de Arjantin işgal etti. Thatcher aksine tavsiyelere rağmen direndi. Zafer kazandı. 1984'de bir parti kongresi sırasında, otelinde IRA bomba patlattı. Thatcher kurtuldu. Reagan ve Papa ile iş birliği yaparak, Demir Perde'yi devirdi. Her şey bir yana, bu hizmetiyle 20. asrın en büyük siyasetçilerinden biri sayıldı. "Kelle vergisi" denen ve gelirine bakılmaksızın alınan belediye vergisi, partili isyanına sebep oldu. AB aleyhtarı tavırları da eklenince, Thatcher koltuğunu kaybetti; ama lord unvanı aldı.

Herkesi dinler; ama doğru bulduğunu yapardı. Kararlılık, hele bir siyasetçi için, en büyük meziyet olsa gerek. Lâ teşbih, Yavuz Sultan Selim'i büyük yapan, bu vasfıdır. Çin lideri Deng Şiaoping, "Thatcher gerçekten kadın mı?" demişti. Ama o, kadınlığını politikada bir avantaj olarak öne çıkardı. Fransız gazetelerinde kendisinden ev kadını diye bahsedildiği söylenince, gurur duyduğunu ifade etti. Bir konuşmasında sözünü "Her kadın bilir ki sufle iki kere kabarmaz" diye vurguladı. Ancak kadın meselelerine alaka duymazdı. Uzun iktidar devresinde kabinesine sadece bir kadın aldı. Buna rağmen kadın seçmenleri çektiği biliniyor.

Komedyenlere en fazla malzeme veren siyasetçilerdendi. Başrolü Meryl Streep'in oynadığı ve Oscar alan bir filme mevzu oldu. Thatcher'ın liderliğine karşı olan, ama hükümetlerinde bakanlık yapan Kenneth Clarke, "Dayatmacı tavrı Thatcher'in sonunu getirdi. 'Niye bu hükümette her işi ben yapmak zorunda kalıyorum' diye çıkışırdı. Diyemezdik ki, öyle yapmasan, hepimiz işimizi daha iyi yapacaktık."

Çantası bakanların korkulu rüyası oldu

Thatcher, evraklarını dosya yerine, meşhur çantasında taşırdı. Bir şey söyleyeceği zaman, mutlaka çantadan çıkardığı bir evrakı vardı. Evrak çıktı mı, muhatap sus-pus olurdu. Çanta, bakanların korkulu rüyasıydı. Hatta bir ara salondan çıktığında, "Nasıl olsa çanta burada, toplantıya başlayabiliriz" bile dediler. Çanta koymak, Oxford lügatine posta koymak manasına tabir olarak girdi (handbagging). Reagan'ın Dışişleri Bakanı Schultz, Thatcher'a bir çanta hediye ederek, "Gereksiz tartışmalara uygun bir şekilde son vermeniz için tarihin ilk Büyük Çanta Nişanı'nı takdimimdir" demişti.

SÖZÜNÜ SAKINMAZDI

Thatcher'dan inciler

> Şanslı değildim, hak ettim. (9 yaşında okulda mükâfat aldığında)

> Halkın önünde uyumayacağım hususunda kocama güvenirim. Alkışlaması gereken yerde alkışlar. (1978)

> Oylar, olgun erik gibi ağaçtan düşmez; mücadele gerekir. (1979)

> Eva Peron gibi hiçbir ideali olmayan bir kadın o kadar yol almışsa, sahip olduğum ideallerle benim ne kadar yol alacağımı düşünün." (1980)

> Bakanlarımın ne kadar konuştuğu mühim değil, yeter ki dediğimi yapsınlar. (1980)

> İnsana has çok zayıf yanlarım var. Kimin yok ki? (1983)

> Hâdiselerin merkezinde olmayı seviyorum. (1984)

> Eviniz, yapacak daha iyi bir şeyiniz olmadığında gittiğiniz yerdir. (1991)

17.04.2013

Osmanlılar okuryazar değil miydi

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

Cumhuriyet istatistikleri 1927'de Türkiye'deki okuryazar nisbetini % 8,1 verir. Fakat bu sayı hayli problemlidir. Acaba kasıt Latin harflerini bilenler midir? Zira 1903 Maarif Salnamesi'ne (yıllığına) göre, 19.929.168 nüfusun, 1.375.511'i talebedir. Bu sayının 868.879'u da ilkmekteptedir. Şu hâlde nüfusun % 5'i ilkmektebe devam etmektedir. Orta, lise ve yüksek tahsilde veya gayrı resmî mekteplerde okuyan, hususi ders alan talebeler de vardır. Memur sayısı yüzbinleri bulur. 5-10 yaş arası çocuklar, nüfusun %10'u olduğuna göre, her 2 çocuktan biri talebedir. 1903'deki topraklardan 1923'te TC elinde kalanlar üzerinden hesap yapılırsa nispet artar. Zira burada yaşayan 12.516.308 nüfusun, 981.442'si ilkmektep talebesidir. Bu da nüfusun %8'i eder. Yeni rejimin verdiği okuryazar nisbeti, sadece ilkmektebe devam edenler kadardır. İstatistik mantığına göre geriye kalan nüfusun yarısının daha evvel mektebe gittiği düşünülecek olursa, okuryazar nisbeti %50'den aşağı olamaz. Çeyreği gitmişse, bu nisbet %30'lardadır. Şu halde iki istatistikten biri yalan söylüyor.

1908-1914 arası sadece İstanbul gazetelerinin günlük tirajı 100 binin epeyce üzerindedir. Taşra gazeteleri de canlıdır. 1928'de İstanbul ve Ankara gazetelerinin (zaten yeni rejim, yüzlerce gazeteden sadece üçüne izin vermiştir) tirajı 19.700'dür. Bu, Osmanlı devrinden daha düşük bir seviye demektir. Cihan Harbi'nde okumuş kitlenin cephelerde eritilmesi bir yana; harf inkılâbı sayesinde "okuryazar" kesim, bir günde "okumaz-yazmaz" hâle gelmiştir.

Cemiyette okur-yazarlığın çok şey ifade etmediği; soyluların, papazların, hatta kralların bile okuma-yazma bilmediği, buna ihtiyaç duymadığı, okuma ve yazmanın bir zanaat olarak görüldüğü ve gerekirse ücret mukabilinde yaptırıldığı bir devirdir bu. Üstelik Şark kültüründe yazı değil, söz kıymet ifade eder. Sözlü kültür, yazılı kültürün önündedir. Her ne kadar "Hatırdan çıkar, satırdan çıkmaz" dense de, "İlim sudûrdan sutûra (kalbden yazıya) intikal edince zâyi olur" sözü tercih edilmiştir.

1927'de 13.650.000 nüfusun, okuryazar olmayan 1.347.007'si on yıl içinde yeni harflerle okuma yazma öğrenmiştir. Okur-yazarların nüfusa nisbeti, 1935'de %15; 1960'ta %32; 1970'te %46'dır. Bu da yeni harflerin okur-yazar nisbetini arttırmakta yetersiz kaldığını gösterir. Bu nisbetin düşük olmasının sebebi, Arab alfabesinin zorluğu ve imkânsızlıklar değil; okuma-yazma istek ve ihtiyacının bulunmamasıdır. Zira normal zekâlı bir insan 3 ayda okuma ve yazmayı öğrenir. Arab alfabesinde bu müddet, Latin alfabesindekinden daha uzun değildir. Bu satırların yazarı Latin alfabesini 3 ayda sökmüş, üstelik sınıfın ilklerinden olduğu için kırmızı kurdele almış; Kur'an-ı kerim okumayı ise 15 günde öğrenmiştir.

Bir meselede hüküm verirken, hem zamanın şartlarını nazara almalı; hem de mukayese yapmalıdır. Acaba aynı yıllarda Avrupa'daki vaziyet nedir? 1890'da bu nisbet Rusya'da % 17'dir. İspanya, %39; İtalya, %45; Belçika, %74; Fransa, %78; Amerika'da %89,3; İngiltere, %92 okuryazara sahiptir. Osmanlı Devleti, şarklı bir imparatorluk olmasına rağmen, kendisine en çok benzeyen Rusya'dan çok ileride, İspanya ve İtalya ile aynı seviyededir.

Fuyuzati Hamidiyye Kız İlkmektebi

İstanbul'da bir ilkmektebin hoca ve talebeleri toplu hâlde.

Kuzey Afrika'da bir Sıbyan Mektebi.

Osmanlıcanın şifreli harfleri!

Osmanlıcanın, Latin harflerine göre zorlukları vardır, avantajları da vardır. Bazı harfler yazılır, ama okunmaz; bazıları yazılmaz, ama okunur. Fakat alışan bir kimse için matematik gibidir. Bazı formüller kafaya yerleştirildiği zaman iş kolaylaşır. Harfler birbirine bağlıdır. Bu sebeple stenografiktir, acele not tutmaya uygundur. Aziz Nesin'den Kenan Evren'e kadar çok enteresan kimseleri bu harflerle not tutarken görmüşüzdür. Harfler yuvarlaktır, gözleri yormaz. Eskilerde gözlük takan sayısı azdır. Üstelik çeşitli yazı türleri çıkarılabilir, sanata elverişlidir. Şifreli yazı yapılabilir. Üstelik Yemen'de, okuma ve yazmanın beraber öğretildiği bir usul sayesinde, okur-yazar olmayan yok gibiydi. 1862'den sonra kurulan ibtidaiyelerde bu usul tatbik olundu. Sağdan sola yazıldığı için insanın dengesine uygundur. İbrani, Süryani, Hind, Göktürk, Uygur, Japon ve Çin alfabeleri de sağdan sola yazılır. Bir tek Latin alfabesi soldan sağadır.

Câmi olan her köy ve mahallede bir hoca, dolayısıyla bir ilkmektep vardır. Erkek ve kız çocukların buraya gönderilmesi mecburidir. Sultan II. Mahmud'un bu yolda bir fermanı vardır. Câmi olmayan köyler, kışın veya Ramazan'da bir hoca tutar; bu, çocuklara okuma-yazma öğretir. 2-3 sene süren bu mekteplerde Kur'an-ı kerim ve tecvid, imlâ ve inşâ (yazı), ahlâk ve ilmihâl (din dersi), hesap ve biraz da tarih okutulur. Eski yazıda okumak başka, yazmak başkadır. Bazısı okur ama yazamaz. Çin'de böyledir. Osmanlı coğrafyasında okur-yazarlık nisbetinin düşük olduğu iddiası, inkılâbı haklı göstermek için yapılmış normal karşılanacak bir propagandadır. Ama bunu söyleyen tarihçinin, devletçe neşredilen ve kendisinin de editörlerinden olduğu Osmanlı istatistiklerini okumaması şaşılacak bir husustur.

24.04.2013.

Hollanda tahtı'nda 123 sene sonra ilk erkek!

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

Kraliçe Beatrix, oğlu Willem ve Arjantinli eşi Maxima

Hollanda'ya Osmanlılar Felemenk, yani Flaman ülkesi derdi. Flamanlar, bir Cermen kavmidir. Memleketin resmî adı Netherland (=Alçak Ülkeler). Zira ülkenin büyük kısım deniz seviyesinden aşağıdır. Hollanda, memleketi meydana getiren eyaletlerden yalnızca birisidir. Ancak uzun zamandır ülkenin kalbi mesabesinde olduğu için İngiliz ve Almanlar, bu ismi kullanmıştır. Ne var ki, Hollandalılar, ülkenin diğer eyaletlerinde pek sevilmez. Peyniri, yel değirmenleri, bisikletleri, laleleri ve Holştayn inekleri ile meşhurdur. Kanallar ülkesidir. Sel çok olur. Fransız işgalinde kanal kapaklarını açarak, işgalcileri suya boğmuş ve vatanlarını kurtarmışlardır. Deniz kıyısına yapılan setler sayesinde çok toprak kazanılmıştır. Amsterdam, bugün bile Kuzey'in Venedik'i olarak bilinir.

Seçilmiş krallar

Felemenk eyaletleri, uzun zaman Alman İmparatorluğu'na bağlı yaşadı. Sonra İspanya'ya geçti. Protestanlık yayıldı. 1581'de Birleşik Eyaletler adıyla müstakil oldu. Kısa zamanda büyük devletler arasına girdi. 1713'e kadar da böyle tanındı. Zaten her zaman nüfusun yoğun olduğu bir yerdi. Deniz ticareti, bankacılık, mücevhercilikle zenginleşti. Doğu Hind Kumpanyası'nı kurdu. Asya'da Portekiz'in yerini aldı. Endonezya, Seylan, Hindistan, Amerika ve Antiller'de koloniler kurdu. Hollandalılar, Amerika'ya ilk gidenlerdendir. New York'un adı, eskiden New Amsterdam idi. Endonezya, 1950'lerde istiklalini elde etti. Sömürgelerinin çoğunu İngilizlere vermek zorunda kaldı. Ama hâlâ sömürgeleri vardır. 1612'de Sultan I. Ahmed'e gönderilen elçi ve Felemenk'e tanınan imtiyazlar ile başlayan Osmanlı-Hollanda münasebetlerinin 400. yılı geçenlerde kutlandı.

Eyaletler, devlet başkanını (sthathouder) seçerdi. Umumiyetle bu kişi Orange hanedanından olurdu. Norman asıllı hanedanın ilk atası IX. asırda yaşamıştır. 1124'de Nassau şatosunu yaptırınca bu isimle anılmıştır. Bu hanedandan 1711'de ölen sthathouder Jan Willem Friso, birçok Avrupa hanedanının müşterek atasıdır. Hollanda'yı 1797'de Fransızlar işgal etti. İmparator Napolyon Bonaparte, kardeşi Louis'yi Hollanda kralı yaptı. Napolyon düşünce, 1815'de Hollanda-Belçika Krallığı kuruldu. 1830'da Katolik Belçika ayrıldı.

"SENİ TAHTIN VÂRİSİ YAPARIM!"

Kral III. Willem, ilk karısı öldüğünde 60'ını aşmıştı. Vârisi olmadığı için, taht akraba bir Alman hanedanına geçecekti. Kral tekrar evlendi. 10 Ağustos 1880 günü halk, tahtın vârisinin doğumunu beklemek üzere sarayın önüne yığıldı. Bebek kızdı. Ama halkın sevinci azalmadı. Taht kurtulmuştu. Kıza Wilhelmina adı verildi. Babası 1890'da ölünce, Wilhelmina, 10 yaşında tahta çıktı. Annesi Adelheid Emma (1858-1934), kendisine 8 sene naiblik yaptı. Kızını çok sıkı bir terbiye ile yetiştirdi. Öyle ki bir gün bebeği ile oynarken Kraliçe Wilhelmina'nın, "Uslu dur, yoksa seni tahtın vârisi yaparım!" dediği meşhurdur. Dünyanın en buhranlı zamanlarında dirayetle hüküm sürdü. Memleketini I. Cihan Harbi'ne sokmadı. Naziler Hollanda'yı işgal edince, kraliçe İngiltere'ye, oradan da Kanada'ya giderek, mukavemet hareketini yönlendirdi. İngiltere başbakanı Churchill onun için, "Savaşta sürgüne giden hükümdarların en cesuru idi" demiştir. Kraliyet ailesi 1945'te ülkesine döndü. Kraliçe Wilhelmina, dindarlığı ve gelenekçiliği ile tanındı. Yaptığı yatırımlarla çok zengin oldu. Buna rağmen sade bir hayat yaşar; parklarda bisikletle dolaşırdı. Devlet işlerinde en ince teferruata dair bilgisiyle herkesi şaşırtırdı. İşçi isyanını muhafızları olmadan halkın arasına karışarak bastırmayı ve sonra da çalışma saatlerini ayarlayarak işçileri teskin etmeyi becermiştir. Mecklenburg-Schwerin dükü Heinrich ile evliydi. 1934'de kocasını kaybetti. 1948'de yegâne kızı Juliana lehine tahttan feragat etti. 1962'de 82 yaşında öldü. Feragat etmese idi, 72 yıl ile Fransa Kralı XIV. Louis'den sonra en uzun tahtta kalan hükümdar olacaktı. Kısa boylu, toplu, güzel yüzlüydü.

Kraliçe Juliana (1909-2004), Leiden Üniversitesi'nde tahsil gördü. 1936 kış olimpiyatlarında tanıştığı Alman Lippe Prensi Bernard (1911-2004) ile evlendi. Dört kızları oldu. Prens, savaş sırasında Hür Hollanda Ordusu'nun kumandanı idi. Kraliçe Juliana'nın hükümdarlığı sırasında kraliyet iki sarsıntı yaşandı. Greet Hofmans adında bir şifacı kadın, geçirdiği kızamıkçık sebebiyle gözleri görmeyen Prenses Margriet'i iyileştirmek bahanesiyle saraya nüfuz etti. Kendisine Dişi Rasputin adı takıldı. Bu hâdise, hanedanın itibarını sarstı. Derken iş adamı Prens Bernard, Lockheed skandalında rüşvet almakla suçlandı. İtham ispatlanamadı, ama prens bütün vazifelerinden istifa etti. Almanya ile münasebetleri düzelten ve tahta tekrar itibar kazandıran Kraliçe Juliana, 1980'de kızı Beatrix lehine feragat etti. Kraliçe Beatrix, Alman diplomat Claus von Amsberg ile evlidir. Prens, vaktiyle Nazi yanlısı olmakla suçlandı. Almanya'da o zaman kim Nazi değildi ki... Şimdi o da tahttan feragat ediyor. Üç oğlundan 1967 doğumlu Prens Willem dün resmen kral oldu. Leiden'de tarih okuyan prensin üç kızı vardır.

Hollanda'nın dört kadın hükümdarı bir posta pulu üzerinde

01.05.2013

Yeniden Hamidiye Alayları projesi...

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

Osmanlı ordusunun Ruslara mağlup olduğu 93 Harbi akabinde imzalanan 1878 Berlin Anlaşması, Şark'ta Ermenilere muhtariyet va'dediyordu. Sultan Hamid, otonominin istiklâle gideceğini; bunun da yalnızca Rusların Akdeniz'e inmesine yarayacağını bildiği için, bu maddeyi tatbik etmedi. Muhtemel Rus işgalinde ilk mukavemet için, mahallî halkı teşkilatlandırmayı düşündü. Ayrıca Sultan II. Mahmud'un muhtariyetini kaldırdığı Kürd beyleri de, merkezî idare için tehdit teşkil ediyor; aşiret kavgaları da eksik olmuyordu. Bunlar, İngilizlerin işine gelirdi. Mir Bedirhan isyanı gibi hâdiseler, Kürdler üzerinde zorla otorite kurmanın imkânsızlığını göstermişti. Bunun için İslâm kardeşliği ve hilâfet nüfuzuna müracaat edildi. Kürdler, henüz milliyetçilik çağına girmemişti. Dindar tanıdığı padişahı seviyor; kendisine Bavê Kurdan (Kürdlerin Babası) diyordu.

Rusların, hâkimiyeti altındaki çeşitli halkları patırtısız idare edebilmek için kurduğu meşhur Kazak Alayları, padişaha ilham verdi. Fikir Moskova Sefiri Şakir Paşa'dan gelmişti. Kürdlerden askerî birlikler teşkiline karar verildi. Kürdler, İran'ın Şiî nüfuzuna karşı da korunmuş olacaktı. 1891'de padişahın kayınbiraderi Müşir Zeki Paşa vazifelendirildi. Aşiret reisleri ile anlaşıldı. Bazılarına paşa ünvanı verildi. Patnos'ta Kör Hüseyin Paşa (Haydaran), Urfa'da İbrahim Paşa (Milan), Cizre'de Mustafa Paşa (Mîrân) ve Başkale'de Hamid Paşa (Arvasi) bunların en meşhurlarıdır.

Merkezden Şark'a emekli subaylar gönderildi. Alay zâbitleri İstanbul'da Harbiye Mektebi'nde iki sene tahsil görecekti. Kurulan alaylar Erzincan'daki ordu merkezine bağlandı. İlk olarak 8 alay kuruldu. Sonra rağbet üzerine sayı 65'e çıktı. Bir kısmı Ruslara karşı Erzurum-Van tarafında; bir kısmı da İngilizlere karşı Mardin-Urfa mıntıkasında mevzilendi. Alaya girenler mushafa yemin ediyor; birliklere üzerinde âyet ve tuğra bulunan kırmızı sancak veriliyordu. Askerler kendi aşiretlerine mahsus, fakat tek tip elbise giyecek; herkes atını kendi getirecekti. Reisler İstanbul'a gelip padişaha sadakat yemini ettiler. Ancak asırlarca azade yaşamaya alışmış insanlar üzerinde nizam kurmak hayli zordu. Padişah bunlara sabır ve tolerans ile muameleyi emretti. Alaya mensup aşiretlere vergi muafiyeti getirildi. Alaylara umumiyetle Sünnî Kürdler alındı. Zamanla Arablardan da alaylar kuruldu. Hatta Libya'dakiler 1930'a kadar İtalyanlarla savaştı.

Bu sayede Şark'ta imar faaliyetlerine girişildi. Kürd muhtariyetinin ortadan kalkmasından sonra, Ermeniler, ticaret ve vergi tahsil ihaleleri sebebiyle daha da zenginleşti. Bu sebeple iki taraf arasında sonu felâkete varacak bir gerginlik doğdu. Alayların kurulmasından sonra bu gerginlik arttı. 1894'te Sason hâdiselerinde bazı alaylar kendi inisiyatifleriyle binlerce Ermeni öldürüp, mallarına el koydular. Kabahat, Sultan Hamid'in üzerinde kaldı. 1908 Dersim harekâtında bu alayların kullanılması, Sünnî ve Alevî Kürdlerin arasını iyice açtı. Öte yandan alayların varlığı menfaatlerine dokunan kesimler, bilhassa ecnebiler, aleyhte abartılı bir propaganda yapmış; bu sebeple alaylara dair menfi bir kanaat teşekkül etmiştir. Sason hâdisesinde Ermenileri himaye eden; tehcirde de evlerine alan ve kaçıp kurtulmalarını temin eden alaylılar da az değildir.

Kürt aşiret reisleri bir arada (1905)

Sultan Hamid metodları

İttihatçılar başa gelince Hamidiye ismini kaldırıp, alay sayısını azalttı. Başlarına da Türk kumandanlar getirdi. Hükümetin icraatları, Kürdler arasında hoşnudsuzluğa sebep oldu. Sadık aşiretleri devletten uzaklaştırdı. Kürd milliyetçiliğini ateşledi. Aşiretler birer birer isyan ettiler. Hükümet tam Aşiret Hafif Süvari Alayları'nı dağıtacaktı ki, Cihan Harbi çıktı ve alaylara ihtiyaç doğdu. Bu harbde alayların mühim hizmeti oldu. 1915 senesinde sürgün Ermeniler, İttihatçı hükümet kuvvetlerinden cesaret alan bazı köylülerin, hatta alay mensuplarının tecavüzüne uğradı.

Kürdler, Ankara hareketine şüpheyle baktı. İsyanlar, senelerce sürdü. Ankara, hiç sevmediği Sultan Hamid'in metodlarına müracaat etmek zorunda kaldı. 1923'te eski alaylılardan birlikler kurularak köyleri korumakla vazifelendirildi. 1984'ten sonra PKK'ya karşı, devlet taraftarı görülen aşiretlerden korucu adıyla silahlı birlikler kuruldu. Eski alay mensubu aşiretlerle temasa geçildi. İlk birlikler, ordu karargâhında, Sultan Hamid devrindeki gibi mushafa yemin ettirilerek vazifeye başladı. Koruculuğa önceleri sıcak bakmayan aşiretler ikna edildi. İkna olmadığı için köylerinden tahliye edilenler, Kuzey Irak'taki Mahmur Kampı'na yerleşti. Böylece 90 bin kadar maaşlı korucu bugüne kadar vazifesini sürdürdü.

08.05.2013

Endülüs Mersiyesi

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

İspanyolların, Arapları yenip Endülüs'ü ele geçirmesi, parlak bir medeniyetin de sonu demekti. Bu hâdise üzerine şair Ebu'l-Bekâ, meşhur Endülüs Mersiyesi'ni yazmıştır.

Geçenlerde İspanya'da idim. İspanya kendine has kültürüyle öne çıktığı kadar, Müslümanlar için ayrı bir ehemmiyeti var. Önce bir Roma eyaleti idi. Sonra Gotlar işgal etti. Hicrî 92. senede Emevî kumandanı Tarık bin Ziyad tarafından fethedildi. 800 sene İslâm yurdu oldu. Tarihin en parlak medeniyetlerinden birine ev sahipliği yaptı. Birçok fennî buluşu, bu arada kâğıdı Avrupa'ya tanıttı. Zamanın papasının bile okuduğu Avrupa'nın ilk üniversitesi Kurtuba'da kuruldu. Sadece Gırnata etrafında hüküm süren son Müslüman devleti, 1492'de güçlenen ve birleşen İspanyollar tarafından ortadan kaldırıldı. Müslümanlar Afrika'ya kaçtı. Kalanlar 10 sene sonra vaftiz ile kılıç arasında bir seçim yapmak zorunda kaldı. Göstermelik vaftiz olanlar, bir daha asla eski dinlerine dönemedi. Bugün bile İspanya'da bu soydan geldiğini bilen çok kimse var. Müslüman asırlarına ait çok izler yok edilse de, şimdi İspanyollar kalanlara sahip çıkıyor. Ülkenin her köşesinde bu devre ait hatıralar var. Arap mimarisi, mudejar adıyla İspanyol eserlerine de tesirini sürdürüyor. Ülkenin güneyi Andalusia (Endülüs) diye anılıyor. Arapça kelimeler bile mekânlarda yaşıyor: Alkazar (el-Kasr=Saray), Alcala (el-Kal'a), Alkantara (el-Kantara=Köprü), Alcazaba (el-Kasaba), Guadalkuivir (Vadi-el-Kebir) gibi.

1085'e kadar Arab payitahtı olan Toledo (Tuleytule), Yahudilerin de kalabalık olduğu bir şehirdi. Dünyanın en iyi kılıçları burada yapılırdı. Şehrin en meşhur mamulatı, Arablardan kalma mazapan (=marzipan) şekerlemesi. Şehrin ortasındaki Alkazar'dan başka, İspanya'daki en eski câmilerden biri hâlâ müze olarak ayakta: Bâbü'l-Merdüm.

Madrid'in göbeğinde kraliyet sarayının yanında Jardines del Moro (Arab Bahçeleri). Müslüman ordugâhının bulunduğu yer. Moro, İspanya'da Müslümanlara verilen isim.

Ebu'l Bekâ'nın mersiyesinden ilk beyitler

Çıkan iner, kalkan düşer, her yükselişin var bir sonu

Niçin bunca gurur maldan, mülkten, adtan sandan insanoğlu.

Oluşta ne var ki olduğu gibi dursun, hiç değişmesin.

Sen de gök gibisin, bir gün masmavi güneşlik, bir gün bulutlu.

İslam işleme sanatları asırlara direniyor.

YARIN: ENDÜLÜS'ÜN MÜHİM ŞEHİRLERİ

11.05.2013.

Avrupa'nın ilk üniversitesi Kurtuba'da kuruldu

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

Bir ara payitahtlık yapmış olan Cordoba (Kurtuba), Avrupa'da kurulan ilk üniversitesi, katarakt ameliyatları yapılan hastaneleri ve 600 bin kitaplık kütüphanesiyle meşhurdu. İspanyollar, bunların eserini bırakmadı. Şimdi La Mezquita diye anılan 785 tarihli Ulu Câmi ile tanınıyor. 24.000 m2'lik bir sahada 856 sütun var. Uçsuz bucaksızlığı ile insana tesir ediyor. 1236'da İspanyollar şehri alınca, câmi içine bir kilise yapmışlar. O kadar çirkin düşmüş ki, Kral V. Carlos bile görünce hayıflanmış. Câminin altın varaklı mihrabı, kanatlı giriş kapıları, işlemeli tahta tavanları, şadırvanları, minaresi bile ayakta. Şehir dışındaki halifenin sarayı Medinetü'z-Zehra ise harabe halde.

DİLLERE DESTAN ELHAMRA SARAYI

Granada (Gırnata), dillere destan Elhamra Sarayı'na ev sahipliği yapıyor. Fıskiyeli havuzları ile bahçesi emsalsiz güzellikte. Dantel gibi işli taş duvarların her yerinde hükümdara ikaz olarak yazılmış yüzlerce Lâ gâlibe illallah (Allah'dan başak gâlib yoktur) ifadesi hâlâ göze çarpıyor. Şehrin hemen yanında, mağlup son Arap sultanının kaçarken şehri seyredip ağladığı, annesinin ise "Erkek gibi savaşmazsan böyle kadın gibi ağlarsın" dediği tepe Suspiro del Moro (Arab'ın Ağladığı Yer) adıyla biliniyor.

SEVİLLA SARAYI DA ÇOK İHTİŞAMLI

Sevilla (İşbiliyye) Ulu Câmii yıkılıp yerine katedral yapılsa da, atla da çıkılabilen upuzun minaresi (Alminar) hâlâ ayakta. Şimdiki kraliyet ailesinin de zaman zaman kaldığı Alkazar (Saray), Elhamra kadar ihtişamlı olmasa da çok güzel. Kraliçe, Kristof Kolomb'u, Amerika seyahatine buradan uğurlamış. Kolomb'un mezarı da bu dünyanın 4. büyük katedralinde. Nehir kenarındaki Altın Kule de Müslümanlardan yadigâr.

ULU CÂMİ VE ELHAMRA HÂLÂ DİMDİK AYAKTA

Sevilla'daki Saray Elhamra kadar ihtişamlı olmasa da yine de çok güzel. Kraliçe, Kristof Kolomb'u, Amerika seyahatine buradan uğurlamış. Gırnata'daki Elhamra Sarayı ise her şeyiyle dillere destan. Bahçeleri, havuzları ile doyumsuz bir tabii güzelliğe sahip... Ulu Câmi 785 yılında 24 bin metrekarelik bir sahaya inşa edilmiş. 856 sütuna sahip cami uçsuz bucaksızlığı ile insanı hayrette bırakıyor.

12.05.2013

Matbaayı bulan Gutenberg değildir!

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

Francis Bacon, 1620 yılında, dünyadaki en mühim üç buluşun matbaa, barut ve pusula olduğunu söyler. Şöyle ki, kâğıt gibi, bu üçünün de vatanı Asya'dır. Müslüman Araplar ve Türkler vasıtasıyla Avrupa'ya gelmiştir. Matbaa olmasaydı, Rönesans'ın tesiri çok daha zayıf olurdu. Buluşların ve fikirlerin yayılmasını kolaylaştırarak ilmin inkişafına hizmet etti. Öte yandan milliyetçiliğin artmasına ve Avrupa ekonomisinin ilerlemesine de yardımcı oldu. Kısacası matbaa, Batı medeniyetinin karakterini değiştirdi. Ama matbaayı Johann Gutenberg'in bulduğunu söylemek haksızlık olur. Gutenberg, matbaayı Avrupa'da bulan kişidir. Asyalılar, asırlardır bunu bilir ve kullanırdı.

TÜRK BULUŞU MU?

Bir yazıyı veya şekli, bir tahta, metal veya taş bloka ters olarak kazıyıp, sonra bunu düz olarak bir başka yere basma sanatı çok eskidir. Hakiki manada matbaa, bir yazıyı hareketli harflerle çoğaltarak basmaktır. Basma sanatına dair elde mevcut en eski eser ME 2000 yıllarına ait Girit'te bulunmuş bir toprak disktir. Bunu Hititlerden öğrenmişlerdi. Sonra sahneye Çinliler çıkmıştır. Ağaç matbaa Çin ve Kore'de ME VI. asırda kullanılıyordu. Yazıların tek parça blok üzerine kazınıp basılması esasına dayanan blok matbaa IX. asrın başında keşfedildi. Eldeki en eski matbu kitap 868 tarihlidir ve Sutra Elması adında bir Budist dua kitabıdır. O devirde matbaacılık umumiyetle Budist rahiplerin elindeydi ve bu dinin yayılması için bir vasıta olarak görülürdü.

HARFLERİ HAREKETLİ İLK MATBAA

Uygurlar tarafından geliştirilmiştir. Nitekim yüz yıl kadar evvel keşfedilen Tun-Huang mağarasında hareketli tahta Uygur harfleri ve V-XI. asır arasına ait vesikalar bulundu. 1041'de Bi-Şeng adında Çinli bir demirci bu harfleri metalden yaptı. Hareketli metal matbaanın Gutenberg'den yıllar evvel 1403'de Kore'de de kullanıldığı biliniyor. Mamafih hareketli matbaada basılan Çince kitaplar bile, Çin'de değil, Türkistan'da bulunmuştur. Arkeolog Helmuth Bossert, hareketli matbaanın bir Türk buluşu olduğunu ortaya koymuştur. Uygurlar deri, Çin kâğıdı ve ipek üzerine, iki renkli (siyah ve kırmızı) basardı.

XIV. asırda Mısır'da Memlûkler, harfleri hareketli matbaa ile kitap basardı. Hem blok, hem hareketli matbaa, güneyden Müslüman istilâsı, kuzeyden Türk akınları vesilesiyle Avrupa'da tanındı. Avrupa'da ilk matbu kitaplar 1423'te basıldı. Bunlar Latince gramer ve halk için yazılmış dinî metinlerdir. Hepsi blok matbaada, tahta kabartma kalıp usulüyle basılmıştır.

Harfleri hareketli metal matbaa ilk defa Alman Johann Gutenberg tarafından kullanılmış; yanlış olarak herkes kendisini "matbaayı bulan kahraman" olarak tanımıştır. Gutenberg'in usulü ile baskı, yavaş ve pahalı olduğu için, 1796'da Çek asıllı Alois Senefelder, levhalar biçiminde kesilmiş taş kalıplar üzerine elle yazılmış yazıların presler altında kâğıda basılması usulünü buldu: Taşbaskı (litografya). 1831'de Osmanlı ülkesine de geldi ve çok tutuldu.

İFLAS EDEN GUTENBERG 1468 YILINDA ÜMİTSİZLİK İÇİNDE ÖLDÜ

Peynir presiyle kitap bastı!

Gutenberg, Mainzlidir. Asil bir aileden olan annesinin soyadıyla anılır. 1434'te Strasbourg'a göçerek burada görünüşte ayna ve cam imalatı yapan; aslında matbaacılıkla uğraşan bir şirket kurdu. Şirket batınca, 1444'te Mainz'e döndü. 1448'de kurşun-kalay karışımı metal harf döküp, şaraphanelerde üzüm ezmek veya mandıralarda peynir sıkıştırmak için kullanılan mengene yardımıyla yazıları kâğıda basmaya muvaffak oldu. 1450'de Johann Fust adlı bir bankerle ortaklık kurdu. Hilekâr Fust, 1455'te şirketi feshedip, Gutenberg'in elinden makineleri aldı. Gutenberg'in ilk bastığı kitap "42 Satırlık İncil" idi. 1873'te 3400 sterline satılmıştır. Gutenberg, sonra Pfister adlı bir ortak buldu. Günde 300 sayfa basacak kapasitede bir matbaa kurdu. Burada da ilk basılan "30 satırlık İncil" adlı eserdir. Baskı pahalıya mal olduğu için, Gutenberg iflas edip sefalete düşünce, Nassau Dükü kendisine asalet unvanı ve maaş tahsis etti. Gutenberg, 1468'de ümitsizlik içinde öldü.

Matbaayı geliştirip tanıtan ise Fust oldu. Kitapları ucuza mal etti. Mainz ve Strasbourg'dan sonra, 1461-1471 arasında Bamberg, Köln, Augsburg, Basel ve Nürnberg'de, sonra da Speier, Ulm, Lübeck ve Leipzig'de matbaalar açıldı. Kitap kapağına kimin bastığına dair yazı koymak Köln'de âdet olduğundan, Gutenberg'in hangi kitapları bastığı bilinmemektedir. Matbaayı Almanlar 1465'te İtalya'ya, 1470'de de Fransa'ya götürdü. Bunu Budapeşte (1473), Londra (1477), Viyana ve Prag (1479), Edinburgh (1504), Dublin (1550) ve Amerika (1639) takip etti.

15.05.2013

Kim demiş Osmanlılara matbaa geç geldi diye?

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

Osmanlılar matbaayı evvelden beri biliyordu. Nitekim Evliya Çelebi, Viyana'da gördüğü "basmahane"den bildik bir şey gibi bahseder. Arab harfleriyle ilk kitap 1514'de İtalya'da basıldı. Avrupa'da Arapça ve Farsça kitaplar basılırdı. Bunlar daha çok tüccar ve misyonerlerin işine yarayacak cinstendi. XV. asırda İstanbul ve taşrasında "basmahane" adıyla matbaalar vardı. Fakat bunları Rum, Ermeni ve Yahudiler işletir; kendi dillerinde kitaplar basardı. Sultan III. Murad'ın, Avrupa'da basılan Arapça, Farsça ve Türkçe kitapların, Osmanlı ülkesinde serbestçe satılmasına izin veren 1587 tarihli bir fermanı vardır.

GÂVUR İCADI MI?

Türkler matbaada basılmış kitaba rağbet etmez; el yazısını yeğlerdi. Estetiğe düşkün Osmanlı münevverleri, zarif el yazısıyla yazılmış, mürekkebi parlayan, kenarı tezhib edilmiş, cildine özenilmiş kitaplardan zevk alırdı. Kitap okumak yalnız bir ihtiyaç değil, bir keyifti. Zaten bol mikdarda ve gayet seri şekilde kitap çoğaltan hayli hattat vardı. Bunlar işsiz kalabilirdi. Üstelik kitaba düşkün belli bir zümre idi. Bugün de öyledir.

Müslümanlara ait ilk matbaa, Osmanlı sanayi inkılâbının başladığı Lale Devri'nde 1727'de İbrahim Müteferrika tarafından açıldı. New York'taki ile arasında 36 sene vardır. Paris elçiliğinden dönen Yirmisekiz Çelebi Mehmed Efendi'nin yanında kâtib olarak götürdüğü oğlu Said Efendi, Paris'teki matbaaya hayran olmuştu. Dönüşte bunun benzerini kurmak üzere Müteferrika İbrahim Ağa'yı seçti. İbrahim Ağa, sadrazama bir layiha vererek, Endülüs ve sair facialarda nice İslâm eserinin zâyi olduğunu; büyük kitapları hatasız kopya edecek hattat kalmadığını beyan etti ve matbaanın faydalarını anlattı: Mühim kitapların çoğaltılması, içindeki bilgilerin yayılmasına sebep olur. Yazıları okunaklıdır, sudan tesir görmez. Basmacılık kârlı bir sanattır. Bir cild yazana kadar, binlerce kitap elde edilir ve kitap ucuzlar. Kitabın başına ve sonuna fihrist konup aranan şeyin kolayca bulunması mümkün olur. Taşralarda da kitaba ulaşmak mümkün olur. Kütüphaneler kurularak, medreselere destek temin edilir; böylece ilim tahsil edenlerin sayısı artar. İslâmiyetin yayılmasına hizmet eder. Avrupalıların, kıymetini anlayıp bastırdığı Arapça ve Farsça kitaplar hatalarla doludur, bu engellenmiş olur. Matbaa, devletin şerefini arttırır.

Zamanın şeyhülislâmı Yenişehirli Abdullah Rumî Efendi'ye matbaa kurmanın dinî yönü soruldu. Şeyhülislâm şöyle fetvâ verdi: "Matbaa yardımıyla bir kitaptan az zamanda kolayca, çok sayıda elde edildiğinden, kitapların ucuzlamasına sebep olur. Faydalı bir iş olduğundan, şeriat bu işe izin verir. Kitapta yazılı ilmi bilen birkaç kişi, kitabı tashih ettikten sonra basılırsa, güzel bir iş olur." Öteden beri söylenen "Avrupa'da matbaa bulunup, kitaplar basılırken, bizdeki din adamları matbaa günâhtır, gâvur icadıdır diyerek engellediler. Yıllarca geri kalmamıza sebep oldular" sloganındaki doğruluk artık takdire kalmıştır.

Köle pazarından saraya uzanan hayat hikÂyesi

İbrahim Müteferrika (1674-1745), Macaristan'da Koloşvarlıdır. Kalvenist papaz mektebinde okurken, esir edildi. 18 yaşında İstanbul'da köle pazarında satıldı. Müslüman olup hürriyetini kazandı. Yazdığı Risâle-i İslâmiyye adında Müslümanlığın üstünlüklerini anlatan kitabını Sadrazam Nevşehirli Damat İbrahim Paşa'ya takdim ederek takdirini kazandı. Padişahın hususi hizmetine bakan müteferrikalardan biri oldu. Diplomatik tercümanlık yaptı. Zeki, bilgili ve müteşebbis idi. Kabri Okmeydanı'nda iken, cumhuriyet devrinde Tünel başındaki Mevlevihane'ye nakledilmiştir.

HATTATLARDAN BÂBIâLİ'YE YÜRÜYÜŞ?

Hokka-kalem tabutta

Sadrazam projeyi beğendi. Temmuz 1727'de Sultan III. Ahmed'den din dışı kitapların basılmasına müsaade eden bir ferman aldı. Said Efendi ile İbrahim Müteferrika bir müdârebe (emek-sermaye) şirketi kurup, ilk matbaayı İbrahim Ağa'nın Harem iskelesindeki konağında açtılar. Dört tane de ilim sahibi musahhihleri vardı. Aralık 1727'de basılan ilk kitap Vankulu adlı 2 cild 1422 büyük sayfalık Arapça-Türkçe lügat kitabıdır. 18 puntoluk harflerle 1000 nüsha basılmıştır. Aynı zamanda ilk yayıncı olan İbrahim Ağa, vefatına kadar 2 harita ve 21 cild kitap bastı. O devirdeki toplam fiyatı 1200 kuruş olan bu kitaplar, İstanbul Üniversitesi Umumi Kütüphanesi'ndedir. Matbaanın birkaç klişesi ise Maarif Matbaası'ndadır.

Hattatların hokka-kalemlerini bir tabuta koyup Bâbıâli'ye protesto yürüyüşü yaptığı; bu sebeple dinî kitapların yazılma işinin yine hattatlara tahsis edildiği anlatılır. O yıllarda İstanbul'da bulunan Baron dö Tott, matbaanın alâkasızlıktan kapandığını söyler. Bu rivayete dört elle sarılan oryantalistler de Osmanlılara veryansın eder. Halbuki harb sebebiyle bir müddet kapalı kalmış; sonra ilk fırsatta tekrar faaliyete geçmiştir.

Said Efendi, birkaç sene sonra sadrazam olup, meşguliyeti artınca, matbaayı ortağına bıraktı. Basmacı İbrahim Ağa 1742'de vefat ettikten sonra, matbaayı, damadı ve kalfası Kadı İbrahim Efendi idare etti. 1783'te tarihçi Râşid ve Vâsıf efendiler, Fransız sefaretinin yüksek bir fiyatla almak istediğini duyunca, matbaayı satın aldılar. Fransızca kitap bile bastılar. Giderek köhneleşen ve harfleri kullanılamaz hâle gelen Müteferrika Matbaası, 1798'de faaliyetini tatil etti. Bunun üzerine hükümet, matbaalar kurdu. Sultan II. Mahmud devrinde dinî kitapların basılmasına da izin verildi.

22.05.2013

İstanbul'un fethi tarihte neyi değiştirdi?

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

İslâmiyetin zuhurunda dünyada iki büyük devlet vardı: İran Sasanî İmparatorluğu ve Doğu Roma (Bizans). Birincisi daha Hazreti Ömer devrinde yıkıldı. Toprakları fethedildi. Bizanslılardan ilk olarak Suriye fethedildi. Doğu Roma'nın başşehri, Arapların tabiriyle Kostantiniyye, Müslümanların bir ideali oldu. Hazret-i Peygamber'in Ahmed bin Hanbel'in Müsned'inde geçen "Kostantiniyye elbet bir gün fethedilecektir. Onu fetheden kumandan ne iyi kumandandır. Onun askeri ne iyi askerdir" ve Buharî'de geçen "Kostantiniyye'ye ilk sefer eden ordu mağfiret olunmuştur" hadis-i şerifleri bu ideali sembolize eder.

Dünyanın başşehri

Daha Halife Hazreti Muaviye devrinden itibaren Müslümanlar bu şehri almak için uğraşmıştır. İlk ordu sonraları halife olan Şehzade Yezid'in kumandanlığında gelmiş, bu orduya hayli sahâbî de iştirak etmişti. Bunlardan biri de Eyyüp Sultan hazretleri idi. 80'i aşkın yaşıyla hadis-i şerifin müjde ve bereketine kavuşabilmek için kuşatmaya katılmıştı. Fetih mümkün olmadı. İslâm ordusu kolera salgınına yakalandı. Emevi halifesi Abdülmelik, oğulları Süleyman ve Mesleme'yi tekrar kuşatmaya gönderdi. Şehrin tamamı fethedilemedi, ama Mesleme Galata'yı alıp yedi sene oturdu. Arab Câmii o günlerin hatırasıdır. Asırlar sonra Osmanlılar bu ideali canlandırdı. Yıldırım Sultan Bayezid ve Sultan II. Murad zamanında defalarca şehir kuşatıldı ama bir sebeple alınamadı. Şehir, hem çok stratejik mevkidedir, hem de tabiat itibariyle çok güzeldir. Fransa imparatoru Napoléon demiş ki "Dünya tek bir devlet olsaydı, başşehri İstanbul olurdu." Bugün bile öyledir.

Kostantiniyye'nin fethiyle Müslümanların önü açıldı. Osmanlılar arkalarını emniyet altına alabildi. Böylece İslâm orduları Viyana'ya kadar gitti. Avrupa İslâmiyet ile tanıştı. Balkanlar'da hayli ihtidâ cereyan etti. İnsanlar, kitle hâlinde Müslüman oldu. Çok kimselerin teşebbüs ettiği İstanbul'un fethine daha 21 yaşında çiçeği burnunda bir hükümdar iken muvaffak olması, Sultan Fatih'e, bütün İslâm dünyasında fevkalade bir itibar kazandırdı. Bugün bile Müslümanlar arasında kendisini tanımayan ve minnetle anmayan yoktur. İstanbul'un fethiyle, torunu Yavuz Sultan Selim'in alacağı halifelik unvanına da elverişli bir zemin hazırladı. Bütün Müslüman dünyası, Kostantiniyye'yi fethedip Hazret-i Peygamber'in müjdesine nâil olan sultanların halifeliğini tereddütsüz kabul etti. Sultan Fatih ve Osmanlılar, böylece İslâm ve Türk tarihinin bir iftihar vesilesi oldu. Bu sebeple Osmanlılar Kostantiniyye ismini muhafaza etti. Paralar bu isimle basılırdı. Çünki hadis-i şerifte geçmektedir. Şimdi Konstantinopolis kelimesinden rahatsızlık duyuluyor. Osmanlılar bundan kompleks duymadı. Konstantin gibi büyük bir hükümdarın kurduğu dünyanın bu en güzel ve mühim şehrini fethettiklerini göstermek için bu ismi iftiharla kullandı.

Dönüm noktası

İstanbul'un fethi, dünya tarihi bakımından da dönüm noktasıdır. Latinler, bunu bir haysiyet meselesi olarak gördü. Mezhep farkına bakmayarak Hıristiyan tarihinin bu mühim şehrini korumak üzere İstanbul'a geldiler. Şehri kahramanca müdafaa ettiler. Ama mağlup oldular. Fatih, bu şövalyelere, şövalyece muamele etti. Kahramanlıklarının karşılığı olarak memleketlerine dönmelerine izin verdi. Artık Avrupa'da Türk tehlikesinin bertaraf edilemeyeceği fikri doğdu. İnsanlar, külahlarını önüne koyup düşündüler. Batıda yer aramaya başladılar. Bu da yeni keşiflere yol açtı. Yeni Dünya'nın serveti Avrupa'ya aktı. Bir yandan da Rönesans doğdu.

İstanbul'un fethi ideali, Türklerin Anadolu ve Rumeli'ye kök salmasını kolaylaştırdı. Kendilerine bir itimat geldi: "İstanbul'u fethettik; artık bu coğrafyadan kolay kolay atılamayız" dediler. Bu onların fetihlerinin önünü açtı. Mısır'ın da, Macaristan'ın da fethinin anahtarı İstanbul oldu. Cihan Harbi'nde İttihatçı reisleri İstanbul'u boşaltıp Sultan Reşad'ı Konya'ya taşımayı düşündü. Hasbelkader Beylerbeyi'nde mahpus bulunan Sultan Hamid'e danışıldığında, "İstanbul'u terk edersek, bir daha dönemeyiz. Elinde kılıç savaşarak ölen son Bizans imparatoru kadar da mı olmayalım?" demişti. Sultan Vahideddin, bunun için tahtını kaybetmek pahasına İstanbul'dan ayrılmadı.

1402'de Timur ordusu tarafından perişan edilmiş iken, 50 sene içinde toparlanıp İstanbul'u fethetmek az iş değildir. Bu fetih, Osmanlı Devleti'ni bir imparatorluk yapmıştır. İmparatorluk, çeşitli taçların kendisine bağlı olduğu büyük devlet demektir. Osmanlı Devleti, an'aneleri basit bir beylik idi. Fetih, bu beyliği, imparatorluğa taşıdı. Kırım, Bosna, Eflak, Boğdan, Arnavutluk gibi nice taçları elinde tutan Sultan Fatih'i, Avrupalılar, Roma İmparatoru kabul etti. İtalyanlar, kendisini parçalanmış ülkelerini birleştirecek kahraman olarak gördüler. Floransa Dükü, Fatih'in resmini üç taçlı madalyonlara bastırdı. Padişah, boş bulunan patriklik makamına tayin yaptı. Ülkesindeki Ortodoksların da hâmisi oldu. Böylece Katoliklere karşı bir güç elde etmiş oldu. Osmanlılar, harab şehri imar ettiler. Şehre, kendi mühürlerini bastılar...

29.05.2013

Osmanlı padişahlarının vefat sebepleri

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

Tarihçiler, ölüm sebebini ya saklamış, ya abartmış veya umumi kültür zaafı sebebiyle tam anlatamamıştır. Protein ağırlıklı beslenmenin neticesi olan nikris (gut, damla) hastalığı ailede irsîdir. Nikris, dolaylı olarak ölümü hazırlayabilir. Dünya ölüm sebepleri listesinde 60.'dır. Bün-yevîdir; rutubet ve sair dış tesirlerle alâkası yoktur. Halbuki Zigetvar'da ordugâhın bataklık yerde oluşu sebebiyle rutubetin Sultan Kanuni'nin hastalığını tahrik ettiği söylenir. Sultan Fatih, 45 yaşından sonra ata binip inemezdi. Anlaşılıyor ki, nikristen, ilâveten romatizma, diyabete bağlı damar tıkanıklığı ile damar sertliği gibi hastalıklar da kastedilmektedir. Gut, böbrek kifayetsizliğine yol açarak öldürür.

İstanbul, hele Topkapı Sarayı rutubetlidir. Kışın ısınmak, yazın ferahlamak bir meseledir. Her ne kadar sahil köşkleri varsa da, oturulabilecek konforda değildir. Şerefine aşırı düşkün padişahların, tahttan indirme veya millî bir felaket sebebiyle melankoliye düşmeleri kolay olmuş; bu da hastalığı tetiklemiştir. Padişahların yaş ortalaması 52,3'dür. En genç vefat eden Sultan II. Osman (18), en yaşlı ise Orhan Gazi'dir (81).

Dert bir değil ki...

Osman Gazi (66): Gut.

Orhan Gazi (81): Evlat acısından doğan teessür ve ihtiyarlık çöküntüsü.

Sultan I. Murad (64): Kosova'da şehid.

Yıldırım Sultan Bayezid (43): Esaretinin 8. ayında geçirdiği astım krizinden vefat etti. Hastalığı için ateşli humma da denir. Rivayete göre "Sizi serbest bıraksam, kargaşayı önleyip iktidarı ele alabilir misiniz?" sözüne müsbet cevap vermesi üzerine telaşlanan Timur tarafından zehirlenmiştir. Bir başka rivayete göre Timur'un kendisini Semerkant'a götürmek istemesinden doğan teessür sebebiyle yüzüğünün kaşındaki zehri içerek intihar etmiştir.

Çelebi Sultan Mehmed (39): Edirne civarında atla gezerken nüzul (inme) isabet edip attan düşmüş veya yaban domuzu avında iken kalb krizi geçirmiş; saraya kaldırıldıktan bir gün veya bir müddet sonra vefat etmiştir. Şiddetli baş ağrısı veya dizanteri rivayetleri de vardır.

Sultan II. Murad (47): İnme geçirip üç gün hasta yattıktan sonra vefat etmiştir. Meriç üzerindeki Kirişçi adasına yaptığı seyahatte soğuk alıp hastalanarak vefat ettiği de söylenir.

Fatih Sultan Mehmed (49): Gut ve diyabete bağlı rahatsızlıklardan dolayı seferde Gebze'de vefat etmiştir. Venedik tarafından zehirlendiği de söylenir.

Sultan II. Bayezid (62): İhtiyarlık hastalığı sebebiyle Dimetoka yolunda vefat etti. Kendisini tahttan indiren oğlu Sultan Selim tarafından zehirlendiği de söylenir.

Yavuz Sultan Selim (50): Diyabet hastası olan padişahın iki omuzu arasındaki şirpençe (şarbon, antraks) çıbanının, kan zehirlenmesine (septisemi) yol açması sebebiyle seferde Çorlu'da vefat etti.

Kanuni Sultan Süleyman (72): İhtiyarlık çöküntüsüne; yorgunluk, gut, dizanteri, anjin ve inme eklendi. Bir haftalık bir hastalıktan sonra Zigetvar'da vefat etti.

Sultan II. Selim (50): İki aylık bir hastalık sırasında, yangından sonra yeni yapılan saray hamamını teftiş ederken ayağı kayıp yan üstü düştü. O yer göğerip karardı. Yatağına nakledilince de kuvvetli bir humma başlayıp, mide rahatsızlığı da eklenerek vefat etti.

Sultan III. Murad (49): Dört gün süren bir hastalıktan sonra mesâne (prostat) illetinden vefat etti.

Sultan III. Mehmed (37): Kalp krizi.

Sultan I. Ahmed (28): 20 gün süren ateşli hummadan vefat etti.

Sultan I. Mustafa (47): Hal'inden 15 yıl sonra, muhtemelen geçirdiği bir sara nöbeti neticesinde vefat etti. Bir rivayette yeğeni Sultan IV. Murad tarafından idam edildi.

Sultan II. Genç Osman (18): Hal'inden 1 gün sonra isyancı yeniçerilerce boğduruldu.

Sultan IV. Murad (28): Beş senedir muztarip olduğu gut artarak, 14 gün yattıktan sonra vefat etti.

Sultan İbrahim (33): Hal'inden 10 gün sonra isyancılarca boğduruldu.

Sultan IV. Mehmed (51): Hal'inden 5 sene sonra zâtürreeden vefat ettiği zannedilmektedir.

Sultan II. Süleyman (50): İki senedir muztarip olduğu istiska (hydropisie, vücutta su toplanması) sebebiyle 14 gün ağır yattıktan sonra Edirne'de vefat etti.

Sultan II. Ahmed (52): İstiska hastalığından Edirne'de vefat etti.

Sultan II. Mustafa (39): Hal'inden 2 ay sonra mesâne tıkanması ve melankoli sebebiyle vefat etti.

Sultan III. Ahmed (63): Hal'inden 6 yıl sonra diyabetten vefat ettiği zannedilmektedir.

Sultan I. Mahmud (58): Ata binemeyecek vaziyette hasta olduğu halde Cuma selâmlığına çıktı. Namazdan sonra silahtar ağanın kolunda güçlükle yürüyerek ata bindirildi. Saray kapısından girişte maiyetinin kolları arasında basur kanaması veya kalb krizinden vefat etti.

Sultan III. Osman (58): Uyluğundaki lupus (kurt uru, deri veremi) çıkarıldıktan sonra rahatsızlandı. Donanmanın seferden dönüşünü seyretmek üzere Sarayburnu Kasrı'na çıktıktan sonra fenalaştı. Saraya dönüşte kan zehirlenmesinden (septisemi) vefat etti.

Sultan III. Mustafa (57): Rus Harbi sırasında Karasu faciası haberi üzerine sefere kalkıştı; ancak teessüründen inme indirerek vefat etti. Hastalığını, istiska, astım veya kalpte polip olarak verenler de vardır.

Sultan I. Abdülhamid (64): Rusların Özi kalesini alıp, halkını kılıçtan geçirdiği haberi üzerine teessüründen inme indirdi; sabaha karşı vefat etti.

Sultan III. Selim (47): Hal'inden 1 ay sonra isyancılarca hançerlendi.

Sultan IV. Mustafa (29): Hal'inden 2 ay sonra idam edildi.

Sultan II. Mahmud (53): Verem.

Sultan Abdülmecid (38): Verem.

Sultan Abdülaziz (46): Hal'inden 5 gün sonra isyancılarca intihar süsü verilerek bilekleri kesilmek suretiyle katledildi.

Sultan V. Murad (64): Hal'inden 18 sene sonra ailevî bir mesele yüzünden diyabet komasına girerek vefat etti.

Sultan II. Abdülhamid (76): Zâtürree.

Sultan V. Mehmed Reşad (74): Diabet.

Sultan VI. Mehmed Vahîdeddin (65): Kalp krizi.

05.06.2013

Bir zamanlar Medine'de Yahudiler yaşardı!..

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

Hazret-i Muhammed, Medinelilerin daveti üzerine bu şehre gelip, bir İslâm site devleti kurulduğunda, burada Müslüman ve Müşrik Araplar, Yahudiler ve Hıristiyanlar yaşıyordu. Bunlarla bir anlaşma yapıldı. Buna göre adı geçen topluluklar bir arada müttefik olarak yaşayacak, can, mal ve din hürriyeti teminat altına alınacak, aradaki ihtilaflarda Hazret-i Peygamber hâkim sıfatıyla hükmedecekti. Medine Sözleşmesi'ni, hukukçular, tarihte bilinen en eski yazılı anayasa kabul ederler. Ancak bu sözleşmenin ömrü uzun olmadı. Birinci sebebi Medine'deki Müşrik Arapların Müslüman olmasıydı. İkincisi ise Yahudilerin ahdi bozması oldu.

DEVLET REİSİNE SUİKAST

Roma istilâsı üzerine Filistin'den gelmiş olan Yahudiler, nüfusun yarıya yakınıydı. Arapça konuşur; çocuklarına Arab ismi verirlerdi. Zekâ ve çalışkanlıkları sayesinde, çok büyük servet sahibi olmuşlardı. Tevhid inancı ve peygamber geleneğine sahip oldukları için hemen iman etmeleri umulurdu. Ancak böyle olmadı. Yahudiler, bu yeni davete karşı önce çekingen; sonra düşmanca bir tavır içine girdi. İslâmiyet, Yahudi ve Hıristiyanlara dikkate değer bir yakınlık gösterir. Ehl-i kitab adı verilen bu topluluk, hukuken Müslümanlarla eşittir. Can ve mal emniyeti, din ve vicdan hürriyeti teminat altındadır. Kestikleri yenebilir, kadınları ile evlenilebilir.

Medine'de Beni Kaynuka, Beni Nadîr ve Beni Kurayza adlı üç mühim Yahudi topluluğu vardı. Medine'nin kuzeyindeki Hayber'de de Yahudiler yaşardı. Kaynuka, kuyumcu demektir. Bunlar Medine çarşısında ticaretle meşguldü. Nadîr, yeşil çiçekli bitki demek olup, bunların hurmalıkları vardı. Kurayza, deri tabaklamaya yarayan bitkiye verilen isimdir. Bunlar dericiydi.

Bedir galibiyetinin hemen ardından Medine çarşısında Müslüman bir kadına bir Kaynukalı'nın tecavüz etmesi üzerine çıkan hâdiseler büyüdü. Mahalleleri kuşatıldı. 15 gün sonra teslim oldular. Hiç ölen olmadı. Hepsi Şam'a yakın Ezriat'a göçtüler. Hazret-i Peygamber bir iş için üç günden fazla kalmamak üzere Medine'ye gelmelerine müsaade etti. Hendek ve Hayber'de Müslümanlara yardıma geldiler.

Kaynukalıların başına gelenler, Nadîrlileri endişeye sevketti. Mekke müşrikleriyle ittifak yaptı. Hazret-i Peygamber'i görüşmeye çağırıp kendisine suikast tertipledi. Nadîrli bir kadının Ensar arasında ağzından kaçırması üzerine suikast ortaya çıktı. Müslümanlar Nadîr yurdunu kuşattı. Hazret-i Peygamber kendilerini imana davet etti. Kabul edenler bağışlandı. Geri kalanları silahları dışındaki bütün mallarını alıp şehri terk ederek Ezrîat veya Hayber'e gitti. Hiç biri öldürülmedi. Halbuki yakın tarihte devlet reisine suikast teşebbüsünün bile idamla cezalandırıldığı malumdur.

EŞEK GİBİ ANIRMAK...

Medine'nin 184 km kuzeyindeki bereketli Hayber'de ziraatla uğraşan kalabalık ve zengin bir Yahudi nüfusu yaşardı. Nem sebebiyle sıtma yaygındı. Cahiliye Arabları, burada nasıl sağlıklı yaşadıklarını sorunca, Yahudiler, şehre girince 10 defa eşek gibi anırmak gerektiğini söyler; onlar inanırlar; Yahudiler de böyle yapanları zevkle seyrederlerdi. Hatta bir Arab şairi, "Eşek gibi anıracağıma, sıtmadan ölürüm daha iyi!" demiştir. Hayberliler, Mekke müşrikleriyle müttefikti. Hazret-i Peygamber, bu devamlı tehlikeden kurtulmak için 7. Hicrî senede Hudeybiye Anlaşması ile arka cepheyi emniyet altına alıp Hayber'e yürüdü. Hayber'de 20 bin muharib, 8 müstahkem kale ve mancınıklar vardı. Ama Müslümanlar karşısında tutunamayıp çözüldü. Kaleler sırayla düştü. Halk yük hayvanlarına yükleyebildikleri kadarını alıp gitmekte veya kalmakta serbest bırakıldı. Hayber'in bir kısmına muhtariyet tanındı. Reislerinin kızı Safiyye ile Hazret-i Peygamber evlendi. Hayber'den sonra Yahudilerin yaşadığı Vâdi'l-Kurâ ve Fedek de teslim oldu. Bilahare Yemen ve Umman'da yaşayan Yahudiler bir mukavemet göstermeksizin İslâm hâkimiyetine girdi.

Beni Kurayza Yahudileri, Medine'ye takriben 15 km mevkide müstahkem bir kalede yaşardı. Nadîroğulları, kendilerini üstün tutardı. Bir Kurayzalı, bir Nadîrliyi öldürse, kısas edilir; aksi halde diyetle yetinilirdi. Hazret-i Peygamber, bu eşitsizliği kaldırdı. Ama Kurayzalılar nankörlük ettiler. Nadîrliler anlaşmayı bozduğunda, Kurayzalılar yardım etmiş; Nadîrliler sürüldüğü halde, Kurayzalılar affedilmişti. Buna rağmen Hendek Savaşı'ndan önce sözleşmeyi bozarak Mekkelilere yardım ettiler. Medine'ye baskın düzenlemek üzere hazırlandılar. Hendek Savaşı kazanıldıktan sonra Beni Kurayza üzerine sefer yapıldı. Kale düştü. Beni Kurayza erkek ve kadınları esir oldu. Kendilerine bir hakem seçmeleri teklif edildi. Onlar, eskiden beri dostları olan Medineli Sa'd bin Muaz'ı hakem seçti. Sa'd, Tevrat'ı da iyi bilirdi. Bunlara Tevrat'a göre hükmetti (Tesniye, 20/10-16). Kurayzalıların itiraz edemediği bu hüküm gereği erkekler idam edildi. Çocuk ve kadınlar esir yapıldı. Müslümanlar, Beni Nadir'deki hataya düşmediler. Bu hâdise, bilhassa Avrupalılar tarafından ballandıra ballandıra Müslümanların zâlimliği şeklinde lanse edilmiştir. Tarihte bütün harblerde yenilenler esir edilir. Ortaçağ, esirlerin tamamen öldürüldüğü bir devirdir. İslâm hukuku bu hususta devlet başkanına esirler hakkında üçlü bir salâhiyet tanımıştır: Öldürmek, köleleştirmek, fidye karşılığı bırakmak. Esirleri öldürmek, tarih boyunca Müslümanlarca tercih edilen ilk yol olmamıştır. Olsaydı Kaynuka, Nadîr ve Hayber Yahudilerine de tatbik edilirdi.

Medine'de Nadîrlilerin reisi Kab bin Eşref'in evinin kalıntıları

Kurayza esirlerinin idamını tasvir eden minyatür

12.06.2013

Saraydan seyyar sabun satıcılığına

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

Mehmed Âbid Efendi, Sultan Hamid'in en küçük oğludur. 1904 senesinde Yıldız Sarayı'nda Saliha Nâciye Hanım'dan dünyaya geldi. Sultan Hamid, oğluna küçükken vefat eden bir kardeşinin ismini verdi. Âbid Efendi 4.5 yaşında iken babası tahttan indirildi ve Selânik'e sürgüne gönderildi. Yanında oğullarından Abdürrahim ve Âbid Efendiler, kızlarından da Şâdiye, Ayşe ve Refia Sultan ile zevceleri Müşfika ve Saliha Nâciye Hanım vardı. Alâtini Köşkü'nde beraberce hapis hayatı yaşadılar. Abdürrahim Efendi tahsil; kızlar ise evlilik vesilesiyle İstanbul'a döndü. Ama Âbid Efendi yaşça küçük olduğu için hep babasıyla beraber kaldı. Hükümetçe tayin olunan İttihatçı muallimler, kendisine ders okuttular. Balkan Harbi'nde Selânik tek kurşun atmadan düşünce; padişah ve ailesi bir Alman vapuru ile İstanbul'a getirildi. Beylerbeyi Sarayı'na hapsedildi. Âbid Efendi burada da babası ile beraberdi.

ARNAVUTLUK TAHTINA BİR ADIM

Âbid Efendi, 13 yaşında babasını kaybetti. Galatasaray Lisesi ve Harbiye'de okudu. Bu arada annesi de vefat etti. 1924 sürgününde mülâzım-ı evvel (üsteğmen) rütbesinde idi. Hanedan mensuplarının çoğu gibi Beyrut'a gitti. Sonra Nice'e geldi. Halife Abdülmecid Efendi'nin kızı Dürrüşehvar Sultan ile evlenmeye tâlib oldu ise de, Halife kızının küçüklüğünü sebep göstererek reddetti. Âbid Efendi sonra Paris'e giderek 1936'da Sorbonne Hukuk Fakültesi ve 1937'de Siyasî İlimler Fakültesi'nden mezun oldu. Sorbonne'dan hukuk doktorası aldı. Ayrıca Ecole Nationale des Langues Oriantales Vivantes Fars Dili ve Edebiyatı kısmını bitirdi.

Sürgünde Mısır'a yerleşmek istedi. Ancak vaktiyle kendisine vezir rütbesi verilmediği için hanedana soğuk duran Melik Fuad, hanedan mensuplarının Mısır'a girmesine müsaade etmezdi. Âbid Efendi de tekrar Beyrut'a yerleşti. Ağabeyi Selim Efendi gibi Cünye'de ve yazları Âliye'de oturdu. Sonra Paris'e gitti. Ablası Ayşe Sultan ile kaldı. Seyyar sabun satıcılığı ile hayatını kazandı. 1940-1948 arası kısa aralıklarla Toulouse, Nice, Madrid, Lizbon, Kahire, İskenderiye ve Tiran'da yaşadı.

1936'da Sultan Hamid'in tüfekçibaşısı Matlı Cemal Paşa'nın oğlu ve Arnavutluk hükümdarı Ahmed Zogu'nun kızkardeşi Seniye Hanım (1908-1969) ile evlendi. Bu evlilik Ankara'yı çok tedirgin etti ve birtakım diplomatik manevralara girişmesine yol açtı. Zira Zogu'nun oğlu yoktu ve Âbid Efendi'nin tahta çıkma tehlikesi vardı. 1939'da İtalyan işgaline kadar 3 sene Arnavutluk'un Paris sefiri oldu.

İtalyan işgali üzerine Zogu ve ailesi de sürgüne çıktı. Âbid Efendi'nin düzeni yine bozulmuştu. 1948'de boşanmak zorunda kaldı. Bir yandan da büyük bir maddî sıkıntıya düştü. Şerefine düşkündü. Paris'te yaşayan eski Osmanlı vatandaşı gayrımüslimlerin ve Fransız hükûmetinin yardım tekliflerini geri çevirdi. Sevdiği, ancak hayatın pahalı olduğu Paris'i terk etmek zorunda kaldı. 1966'da gittiği Beyrut'ta bir talebe pansiyonuna yerleşti.

HEP VATANSIZ YAŞADI

Ömrü boyunca haymatlos (vatansız) yaşadı. Hiçbir devlet tâbiyetine girmedi. Bu sebeple düzenli bir işi de olamadı. Suudi Arabistan Kralı Faysal, kendisine maaş bağlayıp diplomatik pasaport verdi. En çok desteği kendisinden gördüğü ablası Ayşe Sultan'ın oğlu Ömer Nami Bey'in misafiri iken Beyrut'ta sokakta geçirdiği bir kalb krizi üzerine vefat etti. Şam'da Süleymaniye Câmii hazîresinde sürgünde vefat eden diğer hanedan mensuplarının yanına defnedildi. Çocuğu yoktu.

Âbid Efendi çok zeki, kültürlü ve tarihe meraklıydı. Son zamanlarında vakti kütüphanelerde, kitapçılarda geçerdi. Pürüzsüz İstanbul Türkçesi ve Fransızca'dan başka, Arapça ve Farsça bilirdi. Babası ile alâkalı hatıralarını yazması hususunda çok teklif aldı. Ancak her şeyi şüpheyle karşılayan bir tabiatı vardı. Gazetecilerin kendisiyle görüşme taleplerini umumiyetle geri çevirirdi. Babası hakkında sorulan suallere "Onun gibi bir padişah, küçük bir çocuğa ne anlatabilir! Hele benim gibi İttihatçıların elinde büyüyen bir çocuğa!" diyerek latifeyle karşılık verirdi.

Yakışıklı idi. Güzel ve temiz giyinirdi. Sürgünde hep yazın başı açık; kışın kalpaklı gezer; şapka giymezdi. Ancak kalpağı Kemalistler gibi değil, Hindliler gibi sivri yerleri öne ve arkaya gelecek şekilde takardı. Az konuşur; topluluklara girmekten, fotoğraf çektirmekten hoşlanmazdı. Haddinden fazla mütevazı idi. Bir meclise girse, Sorbonne mezunu olduğu halde, şehzâde olduğunu kimse anlamazdı. İşte inkılâbın, vatanında yaşamaya bile müsaade etmediği insanlardan birinin portresi...

KİN ŞİİRİ

İttihatçılar, Rumeli'yi 4 sene içinde kaybeden kendileri değilmiş gibi, Âbid Efendi'ye milliyetçilik dersi veriyor. Tahtada meşhur Kin şiiri yazıyor. Unutma gördüğün hakareti bil/Kinini kalbinde sakla, uyutma/Ağlama, gözünün yaşını sil/Bekle zamanını, fakat unutma/Unutma Sırbı, Bulgarı, Yunanı/Kinini kalbine ateşle yazdır/Unutma sel gibi çağlayan kanı/Ölürsen bunları taşına yazdır...

'Yılanın oğlu'
Selânik'te sürgünde iken, İttihatçıların önde gelenlerinden ve Cumhuriyet'i kuran kadrodan Fethi (Okyar) muhafız reisi idi. İstanbul'a gideceği bir gün takılmak için bahçede oynayan Şehzâde Âbid Efendi'ye, "İstanbul'a gidiyorum, sana ne alayım?" diye sordu. Zavallı kalfalar da etrafta, çocuk yanlış bir şey söylerse, böyle öğretiyorlar demesin diye, siyah renkleri neredeyse beyaza dönüyordu. Çocuk, hiç düşünmeden, "Kılıç isterim" dedi. "Peki, ne yapacaksın onu?" sualine, Âbid Efendi, "Babamın düşmanlarını keseceğim" diye cevap verince, çok bozulan Fethi Bey "Yılanın oğlu yılan olur!" dedi. (Behice Sultan'ın Hatıralarından...)

19.06.2013

Fatih Sultan Mehmed zehirlendi mi?

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

Büyük kartal öldü!"

Fatih Sultan Mehmed'in vefatını, İstanbul'daki Venedik elçisi ülkesine böyle haber vermişti. İtalya'nın topuğunu fetheden hükümdarın, Roma üzerine yürümesi an meselesiydi. Yeni çıkılan seferin de bu fethi kolaylaştırmak maksadını taşıdığı belliydi.

Dünya tarihinin en büyük hükümdarlarından Fatih Sultan Mehmed, hayatının en olgun çağında, Mısır üzerine, belki Rodos'a sefere çıkışının haftasında 3 Mayıs 1481 günü Gebze'de Tekfurçayırı mevkiinde kısa süren bir hastalık neticesi vefat etti. Hususî tabibleri Acem Lârî Çelebi ve Yakub Paşa başındaydı. Lârî, Yakub'un tedavisini hatalı bulmuş; fakat kendisi de muvaffak olamayınca tekrar Yakub'u çağırmışlardır. Padişahın vefatından bir sene evvel kaleme alınan Tâli-i Mevlûd-i Sultan Mehemmed Han adlı eserinde müneccimbaşı Geylânî, padişahın bir sefer sırasında vefat edeceğine dair keşfini yazmıştır. Sultan, bunu okudu mu bilinmez. Ama keşif doğru çıkmıştır.

AH ŞU DOKTORLAR!

Osmanlı tarihçileri vefat sebebinin hastalık olduğunda müttefiktir. Padişah bir zamandır hastaydı. Ayaklarında ağrılar vardı. Atalarından geçme nikris hastalığına müptelaydı. O halde sefere çıktı. Seferde hastalığı arttı. Anonim Mecmua-i Resâil'e göre padişah öleceğini hissetti. Bu da hastalığını arttırdı. Karamanî Mehmed Paşa, "İnşallah Mısır'a sultan olursunuz. Sıcaktır; orası tercih edip kalırsınız. Anadolu ve Rumeli'yi şehzâdelerinize bırakırsınız" diye teselliye kalkıştıysa da muvaffak olamadı.

Hâdise hakkındaki en enteresan tasvir, o devirde yaşamış Âşıkpaşazâde'ye attir. "Vefatına sebep, ayağında zahmet vardı. Tabibler ilacından âciz oldular; sonra toplanıp ayağından kan aldılar. Zahmeti arttı. Şerâb-ı fâriğ verdiler. Allah rahmetine vardı" der; sonra manzum olarak tabiblere acı serzenişte bulunur.

Tabibler şerbeti kim verdi bana/O hân içdi şerâbı kana kana

Ciğerin doğradı şerbet o hânın/Hemîn dem-i zârı etti yana yana

Dedi niçün bana kıydı tabibler/Boyadılar ciğer-i canı kana

İsâbet etmedi tabib şerâbı/Timarları kamu vardı ziyâna

Tabibler hâna çok taksirlik etti/Budur doğru kavil düşme gümâna

BU HÂLE NASIL GELDİ?

Sultan Fatih'in heyeti yakışıklı idi. Fakat 40 yaşlarında çok şişmanlamıştı. Vefatına bir sene kala çok zayıf düştü. Ölümünde içinden omuzlar kesilerek çıkarılan elbisesi bunu gösterir. Ressam Bellini'nin yaptığı son resminde zayıf, benzi uçuk, yüzü ince ve alt çenesi biraz yukarı kalkmış haldedir. Demek ki dişleri dökülmüştür. Padişahı bu hâle getiren nedir? Tıp tarihçisi Süheyl Ünver'e göre, polidipsi (böbrek rahatsızlığı sebebiyle aşırı su ihtiyacı) ve diyabet (şeker) olabilir. Padişahın yalnız yemek yeme âdetini getirmesi belki bunun delilidir. Öte yandan zayıflamakta; saray mutfak kayıtlarından da anladığımıza göre, zayıflık ve takatsizliğin önüne geçmek için çeşitli ve gıdalı yemeklere itibar etmektedir. Vefat sebebi ise, muhtemelen nikris krizi de denilen asidoza, yani böbrek ifrazatının atılamaması neticesi girilen komadır. Nikris, tek başına değilse bile, böbrek tahribatı yoluyla öldürücü olabilmektedir.

"GÜNAH KEÇİSİ!"

Fatih'in etraflı bir biyografisini kaleme almış Alman tarihçi Franz Babinger der ki: "Padişahın İtalya'yı fethinden korkan Venedik, 15 suikast tertipledi. Sonuncusu muvaffak oldu. Venedik Yahudisi Iacobo, Müslüman görünüp Yakub adını aldı. Yüksek meblağda para, Venedik vatandaşlığı ve vergi muafiyeti karşılığında bu cinayeti işledi. Üsküdar'a geçtiği 25 Nisanda zehirlemeye başladı. Tedavi iddiasıyla doz arttırıldı. 3 Mayıs Perşembe günü vefat vuku buldu. Padişah ölünce, asker suçluyu, yani Yakub Paşa'yı linç etti." Babinger'e göre zehirlenme kat'îdir; esas fail meçhuldür. Babinger, en az Venedik kadar, Şehzade Bayezid'e işaret eder. Sefer Mısır'a olduğuna göre, Memlûk Sultanı Kayıtbay da zanlılar arasındadır. 1471 tarihli bir Venedik vesikasında, Yakub Paşa'ya bu yolda yapılacak bir tekliften bahis vardır. Osmanlı tarihçilerinde buna dair en ufak bir ima dahi yoktur. Âşıkpaşazâde'nin yazdığı ve zamanenin delil gösterdiği şiirde, tabibin şüpheli ilacına bir ima sezilirse de, padişahın çektiği ölüm acısının kastedilmesi daha mantıklıdır. Hatırlı bir hasta iyileşmez de ölürse, bugün bile tabibleri suçlamak âdettir. Üstelik Yakub Paşa, padişahı öldürdüğü için değil, ölümü gizlediği gerekçesiyle sadrazam Karamani Mehmed Paşa ile beraber askerlerce katledilmiştir.

Bu işin arkasında suikast aramak yersizdir. 49, bugün için genç; ama o zaman için normal bir yaştır. Padişahın babası 47, dedesi 39, büyük dedesi 43 yaşında vefat etmiştir. Genetik mirası kötü, üstelik seferlerde yıpranmış ve hastalıkla tükenmiş bir vücuda, o zamanın fenniyle tabibler ne yapsın? Ta Sultan II. Murad'dan beri Osmanlı hizmetindeki Yakub Paşa'ya padişahın itimadı çoktu. Hatta bir ara defterdarlık bile yapmıştır. Padişahın hususî tabibliğine kadar yükselmiş bir zâtın, basit bir menfaat için böyle cinayet işlemesi akıl kârı değildir. Bu niyette birinin saraya kadar sokulması büyük bir emniyet zaafına işaret eder ki, bu, Fatih ve sarayı için pek makul gelmiyor. Her ne kadar o devir "zehrin altın çağı", İtalya da bunun kompetanı olsa da, komplo teorisinden öte bir kıymeti yoktur. Cinayet faraziyesinin kabul görmesinin sebebi, son asırda milletin sürüklendiği eziklik ve herkesi düşman görme sendromudur. Babinger'i anlamak daha da kolaydır: Yakub Paşa bir Yahudidir. Bir Alman için, Yahudiler, dünyadaki bütün kötülüklerin sebebidir.

26.06.2013

Fotoğraf vardı da çektirmedik mi?

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

Hele köylük yerlerde yaşayanlar daha 1950'lerde ölen dedelerinin resimlerini boşuna ararlar. Yine de fotoğraf, tarihî şahsiyetleri, mekânları, hâdiseleri anlamaya yardım eden çok değerli bir buluş olmuştur.

Fotoğrafçılığın esasını teşkil eden karanlık oda tecrübeleri çok eskidir. Daha XI. asırda Arap âlimleri bununla meşgul oldu. XV. asırda Leonardo da Vinci kezâ. Rönesans geometri ve perspektifi, XVIII. asır kimya ve fiziği ortaya fotoğrafı çıkarttı. Araştırmaya meraklı eski bir Fransız rahibi Joseph Nicephore Niepce 1826'da sekiz saat ışık altında ilk fotoğrafı aldı. Bu, bir levha üzerine düşürdüğü güneşli bir duvar idi. Ancak negatifti ve biraz sonra da kaybolmuştu. Görüntünün kalıcılığı için çok uğraştı. Sonradan ortak olduğu Louis-Jacques Daguerre, yıllarca çalışarak 1835'te resmi sabitleştirmeyi ve resim çekme müddetini üç dakikaya indirmeyi başardı. Ama 1833'te sefalet içinde ölen Niepce bunu göremedi. Büyük buluş 1839'da Fransız ilimler akademisi tarafından ve ilk defa fotoğraf tabiri kullanılarak açıklandı. Fotoğraf çekme müddeti giderek saniyelere indi.

Semeresini başkası yedi!

George Eastman, 1883'te New York'ta ilk sarmalı film Kodak'ı imal etti. O zamana kadar levhalara çekiliyordu. 1940'da yanmayan asetatlı film bulununcaya kadar kullanıldı. Hiç manası olmayan Kodak ismini de çok sevdiği annesi ile oynadığı bir kelime oyunu sayesinde bulmuştu. 1889'da kutu makineyi yaptı. Böylece fotoğraf çekmek kolaylaştı. O günlerde büyük bir tren kazasında yolculardan birisi yanındaki Kodak makine ile hurdahaş vagonların resmini çekince, Kodak ismini herkes işitti. Sonra dünyaca meşhur bir marka oldu. Gazetelerdeki reklamlarında şu slogan kullanılıyordu: "Sadâkatsiz kocalar! Okul kaçağı çocuklar! Kodak sizi görüyor!" Bu sayede Eastman'ın serveti o zamanın parasıyla 1 milyon doları buldu. Eastman'ın sloganı şuydu: "Siz sadece düğmeye basın. Gerisi bize ait!"

1900'de ürettiği makine 80 sene sonra bile demode olmadan kullanılmaktadır. I. Cihan Harbi sırasında bir yelek cebine sığacak kadar küçük bir makine üreterek çok sükse yaptı. Dünyanın her yerinde fabrikalar kurarak sıkı Amerikan kanunlarından kurtulmayı başardı. 1912'de 11.500.000 dolar kârın 500 binini çalışanlarına dağıttı. Massachusetts teknoloji enstitüsünü finanse etti. Tiyatro ve müzik mektepleri yaptırdı. Diş sağlığı enstitüleri kurdu. 1924'te bir milyon dolardan fazla vergi ödedi. Malikânesinin yıllık masrafı 100 bin dolardı. Çok sevdiği annesiyle yaşadı. Hiç evlenmedi. İmzasını tasdik eden her şahide on dolar vermek âdetiydi. 1930'da sinir hastalığına yakalandı ve yürümesi zorlaştı. 1932'de vasiyetini hazırladı. Yatağına uzanıp tabancasının namlusunu şakağına dayayıp intihar etti. Bıraktığı son notta "Daha fazla neden bekleyeyim?" yazıyordu.

1846'da Paris'te yılda 2000 fotoğraf makinesi satılıyordu. 1852'de İngiltere'de ilk fotoğraf cemiyeti kuruldu. Fotoğrafçılık çok sükse yaptı. Her yerde sergiler açılıp müsabakalar tertiplendi. 1885'ten sonra gazete ve mecmualarda da fotoğraf kullanılmaya başlandı. 1925'te Leica tarafından 36 pozluk film üretildi.

Fotoğrafın iyisi İstanbul'da!

Memleketimize fotoğraf makinesinin gelişi 1842 tarihidir. Bu yeni buluş gazetelerde duyurulmuştur. İlk fotoğraf stüdyosu 1842'de Beyoğlu'nda Daguerre'in çırağı Compa tarafından açılmıştır. Gazete malumatına nazaran "Güneşte 6 saniyede, güneşsiz havada yarım dakikada işini bitirmektedir". 1845'te İtalyan Carlo Naya, 1850'de de Rum Basil Kargopulo Pera'da (Beyoğlu) stüdyo açtı. 1858'de Bayezid'de stüdyo işleten Abdullah Biraderler, 1867'de Beyoğlu'na geldi. Pascal Sebah 1857'de Beyoğlu Postacılar Caddesi'nde stüdyo açtı. 1860'ta Beyrut'ta ilk stüdyosunu açan Tancrede Dumas, 1866'da İstanbul'a gelip Cadde-i Kebir'de (İstiklâl Caddesi'nde) stüdyo açtı. 1870'lerde Bayezid'den nakleden Nikola Andreomenos, İsveçli Berggren, Ermeni Gülmez Biraderler Beyoğlu'nu şenlendirdiler. Kumkapılı bir balıkçının oğlu Bogos Tarkulyan, 1890'da Phèbus adlı meşhur stüdyoyu açtı. 1937'ye kadar çalışan bu stüdyo bilhassa portrede usta idi. Sebah, 1885'te İstanbul'da çalışan Policarpe Joaillier ile ortak olarak adını Sebah-Joaillier olarak değiştirdi ve çok tanındı. Abdullah Biraderlerden sanatı öğrenen Aşil Samancı'nın Apollon stüdyosu pek meşhurdu ve 1925'e kadar çalıştı. Görüldüğü üzere her sanatta olduğu gibi, fotoğrafçılıkta da Ermeni ve Rumlar önde gelmektedir. İşe sonra Levantenler, yani Osmanlı ülkesinde yerleşmiş Avrupalılar girdi.

Bu fotoğrafçıların müşterek hususiyeti iyi malzeme kullanmaları idi. Fotoğraflar senelerce canlılığından bir şey kaybetmemektedir. Bunun için masraftan kaçınılmamaktadır. Kartlar Viyana ve Paris'ten gelmektedir. Bu sebeple İstanbul fotoğrafçıları çok meşhur oldu. İstanbul'daki ecnebi memurlar, tüccarlar ve turistler resim çektirmeden gitmez oldu. Bu vesileyle fotoğrafçılar en çok kazanan esnaf arasına girdi. İzmir, Selânik, Bursa, Edirne, Yanya, Konya, İzmit, Trabzon, Haleb, Beyrut ve Bağdad'da fotoğrafhaneler açıldı. Stüdyo olmayan şehir ve kasabalara seyyar fotoğrafçılar giderek icra-i sanat ederek çok para kazandılar. Resimler tekrar tekrar cam levhalara çekildiği için negatifler silinmektedir. Ama çekilen fotoğraflar canlılığını kaybetmeden günümüze intikal etmiş; tarihî şahsiyetler, eski kıyafetler, tarihî mekânlar bu sayede günümüze kadar hiç değilse suretlerde yaşatılarak intikal edebilmiştir.

03.07.2013

Hazret-i Peygamber neden çok evlendi?

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

RESULULLAH, KADINLARA TEBLİĞ VAZİFESİNİ, ZEVCELERİ VASITASIYLA YERİNE GETİRİYORDU

Garb, öteden beri Şark'ın harem hayatına alâka duymuş; bazen gıpta, bazen tenkit etmiştir. Hazret-i Peygamber'in çok evliliği de dillerinden düşmemiştir. Filozof Voltaire'in Zenobia piyesi, bu yolda yazılmıştır. Sultan Hamid bu gibi piyeslerin oynanmasını diplomatik yollarla önlerdi. Tevrat ve İncil'de anlatıldığı üzere, önceki peygamberlerin çok zevceleri vardı. Hazret-i Davud'un 100 zevcesi, 300 câriyesi; Hazret-i Süleyman'ın 300 zevcesi, 700 câriyesi bulunuyordu.

MÜMİNLERİN ANNELERİ

Hazret-i Peygamber, yakışıklı ve herkesçe sevilen bir genç olmasına rağmen, bir erkeğin en güçlü ve en çok kadına ihtiyaç duyduğu bir zamanda, Hazret-i Hadîce'den başka hanımla evlenmemiştir. Onunla çok da mutlu olmuştur. İbrahim hariç, çocuklarının hepsi de bu hanımdan doğmuştur. İsimleri Kâsım, Abdullah, Zeyneb, Rukiyye, Ümmü Gülsüm ve Fâtıma'dır. Erkekler küçük yaşta vefat etmiş; kızlar evlenmiş, yalnızca Fâtıma babasından sonra 6 ay daha yaşamıştır. İbrahim, Mısır Hâkimi Mukavkıs'ın gönderdiği Mariyye isimli câriyeden dünyaya gelmiştir. Böylece efendi ile câriyenin karı-koca hayatı yaşamasının meşruluğu; doğan çocuğun da hür oluşu gibi hususlar anlaşılmıştır.

Evliliklerinin hemen hepsi hicretten sonra ve bir maslahat sebebiyledir. Bu hanımların çoğu yaşlı, dul ve ihtiyaçlı hanımlardı. İlk nikâhladığı Sevde binti Zem'a, yaşlı ve duldu. Evlendiği tek kız Âişe idi. Hepsi de ilk Müslümanlardandır ve bu sebeple çok sıkıntı çekmişlerdir. Evlilikleri, bir nevi mükâfat yerine geçmiştir. Çok kadınla evlenmek, hele Peygamber gibi büyük misyonu olan zâtlar için zevkten ziyade, bir yüktür. Bunu taşımak, ancak ulvî maksatlarla olur. İslâm inancına göre eşler âhirette beraber olacağı için, bu hanımlar öldükten sonra Resulullah ile beraber olmayı bir devlet sayardı.

Hicretin VI. yılında hicâb âyeti (Ahzâb: 53) gelip, kadınlarla yabancı erkeklerin bir arada bulunmaları ve görüşmeleri yasaklanınca, Resulullah, hanımlara tebliğ vazifesini, zevceleri vasıtasıyla yerine getirmeye başlamıştır. Böylece Peygamber'in çok evlenmesinin bir hikmeti daha ortaya çıkmıştır. Hanımlar, bu muhterem zevcelere gelerek sual sorarlar; onlar da Resulullah'dan aldıkları cevabı, bunlara bildirirlerdi.

Evlenilecek kadınların sayısının dörtle tahdid edildiğinde, Hazret-i Peygamber'in dokuz hanımı vardı. Âyet-i kerime "Bunları boşama, bunlardan başka da evlenme!" buyurdu (Ahzâb, 52). Kur'an-ı kerim bu hanımların "müminlerin anneleri" olduğunu söyler (Ahzâb, 6). Resulullah, bunları boşasa, başkasıyla evlenemezler; mağdur olurlardı. Halbuki evliliklerinin bir sebebi de mağduriyetlerinin önlenmesiydi.

Bu hanımlar, keskin zekâları, derin ferâsetleri ile Peygamber'in ibâdetleri ve ev içindeki hareketlerini haber vermenin yanında; fıkhın teşekkülünde de çok mühim rol oynamışlardır. Âişe, en çok hadîs rivayet eden 7 kişinin ikincisidir. Binden fazladır. Hafsa, okuma-yazma bilen nâdir zâtlardandı. Bazı âyetler, Hazret-i Peygamber'in ev yaşantısı ve hanımları ile alâkalı olarak inmiştir. Resulullah'ın müteaddid hanımlarla evlenmesinin bir hikmeti budur. Nitekim henüz amelî hükümlerin mevzubahis olmadığı Mekke devrinde tek hanımla evlidir.

BEREKETLİ KADIN

Bu evliliklerden bir kısmı, Hazret-i Ebû Bekr ve Ömer gibi İslâmiyete çok hizmet etmiş zâtların taltifini temin etmiştir. Âişe, Hazret-i Ebu Bekr'in; Hafsa, Hazret-i Ömer'in kızıdır. Bir kısmı da mühim şahısların veya kabîlelerin Müslüman olmasına sebebiyet vermiştir. Ümmü Habîbe (Remle), Ebû Süfyan'ın kızı, Hazret-i Muâviye'nin kızkardeşidir. Ümmü Habîbe, kendisini ziyarete gelen babasını, Resulullah'ın minderine oturtmamış, bu da Ebu Süfyan'ın kalbinde ilk iman ışığını yakmıştır. Muâviye, daha evvel ablasını ziyarete gele gide iltifata kavuşmuş ve Müslüman olmuştu.

Benî Mustalık kabilesi yenildiğinde, reisin kızı Cüveyriyye, Hazret-i Peygamber'in hissesine düşmüştü. Müslüman olunca, kendisini azatlayıp evlendi. Bunun üzerine Eshab, "Biz Resûlullah'ın akrabalarını köle yapamayız" dediler ve esirlerin hepsini serbest bıraktılar. Âişe, "Cüveyriyye'den bereketli kadın görmedim" derdi. Bu isim, Anadolu'da Cevriye'ye dönüşmüştür.

Hazret-i Peygamber, halasının kızı Zeyneb binti Cahş ile azatlısı ve evlatlığı Zeyd'i evlendirmişti. Ama mutlu olamayıp ayrıldılar. Hazret-i Peygamber, sebep olduğu evliliğin bozulmasına çok üzüldü. Güzel ve soylu Zeyneb'i teselli edecek tek şey Peygamber ile evlenmekti. Öyle oldu. Böylece evlatlığın öz oğul gibi olmadığı, zevcesinin de mahrem bulunmadığı hükmü anlaşıldı.

Resulullahın halasının oğlu Ebû Seleme, Uhud'da şehid düşünce, mağdur olan zevcesi Ümmü Seleme (Hind) ile evlendi ve küçük çocuklarına babalık yaptı. Bir başka halazâdesi Abdullah bin Cahş da aynı harbde şehid düştü; dul zevcesi Zeyneb binti Huzeyme, Resulullah ile evlendiyse de 8 ay sonra vefat etti. Cömertliği sebebiyle "Fakirlerin Annesi" diye anılırdı. Hafsa'nın zevci de Uhud şehididir.

İlk yıllarda Habeşistan'a göçen kafileden Ubeydullah bin Cahş, henüz kalbine tam yerleşmemiş imanından dönerek Hıristiyan oldu. Dinini değiştirmemekte direnen zevcesi Ümmü Habîbe'yi boşadı. Az sonra da öldü. Ümmü Habîbe, çok sıkıntıya düştü. Bunu işiten Resulullah, Habeş hükümdarına mektup yazarak kendisini nikâhlamak istediğini bildirdi. Necâşi, nikâhı yapıp, Ümmü Habîbe'yi Medine'ye gönderdi.

Safiyye bin Huyeyy, Hayber Yahudilerinin reisinin kızı ve dul idi. Resulullah kendisi ile evlendikten sonra Müslüman olmuştu. Hazret-i Peygamber, Hayber'in fethinden sonra Mekke'ye ömre için gittiğinde, Meymûne binti Hâris'in zevcinin vefat edip muhtaç kaldığını görünce, nikâhladı. Bu hâdise, Resulullah'a yapılanlardan dolayı eziklik duyan Mekkelilerin gönlünde bir ferahlık meydan getirdi ve Müslüman oluşlarını kolaylaştırdı. Meymûne, ilk Müslümanlardan ve Resulullah'ın amcaları Hamza ile Abbas'ın da baldızı idi.

10.07.2013

Ölümsüzlük Suyu Karanlıklar Ülkesi'nde

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

Ab-ı Hayat, Farsça hayat suyu; içenin ölümsüzlük kazanacağına inanılan sudur. Saf ve berrak su için de kullanılır. İnce ve derin mânâlı söz için de kullanılır. Bir şeyin kıymetini ifâde etmek için de kullanılır. Ama ölümsüzlük insana uygun bir vasıf değildir. Hayat suyundan içen birinin, sevdiklerini hep kaybedince, büyük bir bedbahtlığa düştüğü hikâye edilir.

Suların birleştiği yer

Kur'an-ı Kerîm'de Musa ile Hızır aleyhimesselâm kıssası anlatılırken âb-ı hayata bir ima vardır. Hazret-i Musa ve genç arkadaşı Yûşâ, çalışarak elde edilemeyen, ancak Allah tarafından ihsan edilen ledünnî ilim sahibi Hızır'ı aramak üzere iki denizin birleştiği yere doğru yola çıkarlar. Yanlarına azık olarak aldıkları tuzlu balığın canlanıp denize atlaması üzerine buluşma yerine geldiklerini anlarlar. Su, hadis-i şerifte bildirildiğine göre, balığa değip canlandırmıştır. Hazret-i Musa, bu hâdisenin olduğu yerde Hızır ile buluşup fevkalâde şeylere şahit olacağı gezintiye çıkar. Buhârî, "İki denizden maksat hayat pınarıdır" der. Burasının İstanbul olduğunu söyleyen, Boğaz'daki Yuşa Tepesi'ni delil gösteren rivayetler de vardır.

Bu sudan içen kimsenin uzun yaşayacağı veya ölümsüzlüğü elde edeceğine inanılır. Rivayete göre, İskender-i Zülkarneyn, "Karanlıklar Ülkesi"nde bulunan hayat suyunu işitip aramaya karar verir. Hızır diye anılan halazadesi Elyesa'nın refakatinde ordusu ile yola çıkar. Yolda fırtına yüzünden ordudan ayrı düşerler. Karanlıklar Ülkesine gelince Zülkarneyn sağa, Hızır sola giderek yollarını tayine çalışırlar. Günlerce yol aldıktan sonra, Hızır ilâhî bir ses duyar ve bir nur görür. Orada âb-ı hayâtı bulur. Bu sudan içer ve yıkanır. Böylece hem sonsuz bir hayata kavuşur ve hem de fevkalâde güçler kazanır. Sonra Zülkarneyn'le karşılaşır. O da, âb-ı hayâtı ararsa da bulamaz ve bir müddet sonra vefat eder. Halk edebiyatındaki İskendernâmeler bu mevzuya dair tafsilatla doludur.

Bir başka rivayette, İskender, âlimlerden âb-ı hayatı öğrenir. Onu aramak üzere ordusuyla yola çıkar. Askerlerini kaybeder. Yalnızca aşçısı kalır. Aşçı elindeki tuzlu balığı yıkamak üzere bir çeşmenin yanına gider; balığı yıkayınca canlanır. Aşçı da vaziyeti anlayıp sudan içer. Başına gelenleri İskender'e anlatır. iskender, tarif edilen çeşmeyi bulamaz. Aşçıya kızıp, öldürmeye çalışır. Öldüremeyince de boynuna taş bağlayıp suya atar. Aşçı bir deniz cinine dönüşür. Kur'an-ı kerimde Zülkarneyn'in bir sudan geçerken askerlerine "Kim bu sudan içerse benden değildir" dediği anlatılır. Burada acaba âb-ı hayata işaret mi vardır?

Ölümsüz insan olur mu?

Halk arasında Hızır ile İlyas adında iki aziz zâtın, âb-ı hayat içerek ölümsüzlük kazandığına inanılır. Bununla beraber Kur'an-ı kerîm, Hazret-i Peygamber'den önce kimsenin ölümsüz kılınmadığını söyler. Hazret-i Peygamber de vefatlarına yakın, "Şu anda yeryüzünde bulunanların hiçbiri yüz sene sonra hayatta kalmaz" buyurmuştur. Bu sebeple bazı âlimler, Hızır ile İlyas'ın vefat ettiğini; ancak ruhlarının bedene girerek insanlara yardım ettiğini söyler.

Âb-ı hayatın tasavvufî manaları da vardır. Allah'ın Hayy (hayat verme) isminin tecellisine delâlet eder. Bu ismin sırrına erenler, âb-ı hayât içmiş olurlar. İmam Rabbânî der ki: Evliyânın bâtınları, kalbleri âb-ı hayâttır. Bir katre (bir damla) tadan, ölümsüz hayâtı bulmuş ve sonsuz saâdete, mutluluğa kavuşmuş olur. Mevlânâ, Divan'ında üstadı Şems'i âb-ı hayata benzetir. "Yunus Emre bu dünyada iki kişi kalır derler/Meğer Hızır, İlyas ola âb-ı hayât içmiş gibi" mısraları bu hakikate işaret eder. Son devir âşıkları, "Zemin, ne kadar zulmet (karanlık) içinde oldu" diye şikâyet etmiş; sonra da "Lâkin âb-ı hayât zulûmâtta (karanlıklarda) bulunur" diye teselli bulmuşlardır. Zeyneb Hanım adında bir hanım Osmanlı şairi de der ki: Âb-ı hayât olmayıcak kısmet ey gönül/Bin yıl gerekse Hızır ile Seyr-i Skender et. [Ey gönül, nasib değilse eğer, kavuşamazsın sen âb-ı hayata/Hızır ile İskender'in dolaştığı yerleri bin yıl dolaşsan da]

EVLİYA ÇELEBİ'YE GÖRE ÂB-I HAYAT ANADOLU'DA

Evliya Çelebi'ye bakarsanız, âb-ı hayat Anadolu'dadır. İskender, bu suyu bulduğu yere cennet suyu manasına Çabakçur demiş ve buraya bir kale inşa ettirmiştir. Bir avcı, vurduğu kekliğin bu suya düşünce canlandığını görür; ama sırrı ifşa edince, su bin parçaya bölünür. İşte Bingöl hikâyesi.

Âb-ı Hayat Gılgamış?Destanı'na mevzu oldu

Sümerler'in Gılgamış Destanı, âb-ı hayat üzerinedir. Kral Gılgamış, Tufan'dan kurtulan ve hikâyesi Hazret-i Nuh'a benzeyen ölümsüz tek insan Utnapişim'i bulmak için yola düşer. Çok zahmetler çektikten sonra bulur. Utnapişim, uzakta, nehirler ağzında, denizin dibindeki bir bitkinin adını verir. Gılgamış o yeri bulur; buz gibi suya dalar; bitkiyi koparır; ama bitkinin güzel kokusunu alan bir yılan otu kapıp kaçar. Gılgamış "Ben onu memleketimin yaşlılarına götürecektim" diyerek ağlar. Memleketine eli boş döner.

17.07.2013

Bir taht sessiz sedasız el değiştirdi

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

Belçika, Avrupa'nın nisbeten yeni devletlerindendir. Hollanda ve Fransa arasında el değiştirdikten sonra, 1830 yılındaki halk hareketleri neticesinde kuruldu. Belçika Milli Komitesi (aslında süper güçler), bu tarafsız, ama Fransız görüntüsü veren Katolik devletin başına bir Alman soylusunu, Saksonya Prensi Leopold'ü geçirdi. "Belçikalılar Kralı" I. Leopold (1790-1861), daha evvel kendisine sunulan Yunan tacını reddetmişti. O yıllarda Osmanlılardan istiklâlini elde etmiş Yunanistan, Bulgaristan ve Romanya'da da birer Alman prensi kral yapılmıştır. Leopold, İngiltere Kralı IV.George'un yegâne çocuğu ve vârisi Charlotte ile evliydi. Ancak kız, babasından evvel vefat etti. İngiltere Kraliçesi Victoria'nın kocası Albert de, Leopold'ün yeğenidir. Amcasının nâil olamadığı "İngiltere kraliçesinin kocası" rolü, bunun oldu. İngiliz ve Belçika kraliyet ailesi yakın akrabadır.

HEMEN BİR SÖMÜRGE!

II.Leopold (1835-1909), uzun sakalıyla enteresan bir hükümdardı. Kadınlar tarafından çok beğenildiği için "Belçika Boğası" diye tanınırdı. 1860'da İstanbul'u ziyaret etti. Sultan Aziz de kendisine Brüksel'de iadede bulundu. Kongo ve ardından Ruanda gibi sömürgeler kazandırarak Genç Belçika'yı zenginleştirdi; ancak buralardaki zulümler, kralın adını lekeledi. 1908'de Belçika Parlamentosu, Kongo'nun idaresini kralın elinden aldı. Cenazesinde halk tarafından yuhalandı. Çocukları yaşamadığı için, yeğeni tahta geçti.

I.Albert (1875-1934) ve eşi Bavyera Prensesi Elisabeth, halk tarafından çok sevilirdi. Hem Fransızca, hem Felemenkçe yemin eden ilk kraldır. I.Cihan harbinde hükümet Le Havre'a kaçtığı halde, Albert ordusunun başında Almanlara karşı savaştı. Cesareti sebebiyle "Asker Kral" diye anıldı. İşçi sınıfının vaziyetini düzeltmeye çalıştı. Böylece sosyalizmin de önünü kesmiş oldu. Dindar ve sade yaşadı. Aynı zamanda fen ilimlerine meraklıydı. Zamanında Leaken Sarayı bir ilim ve sanat meclisiydi. Felemenkçe tedrisat yapan bir üniversite kurdu. Hobisi dağcılıktı. Ölümü de bu yolda oldu. Kayalıklardan düşerek parçalandı. Usta bir dağcı olduğu için, suikasttan şüphelenildi.

TALİHSİZ KRALİÇE

Eton Koleji'nde okuyan yakışıklı III. Leopold (1901-1983) ve güzelliği ve sevimliliği ile meşhur zevcesi İsveç Prensesi Astrid birbirine çok yakışırdı. Ancak Astrid, genç yaşta, 1935'te İsviçre'de geçirdiği otomobil kazasında öldü. Geride bıraktığı iki oğlu Baudouin ve Albert, kral; kızı Charlotte da Lüksemburg Grandüşesi oldu. II. Cihan Harbi'nde halkın iyiliğini düşünerek Almanlara teslim olması, kralın itibarını zedeledi. Almanlar kendisine esir muamelesi yaptı. Sonra Cenevre'de sürgün hayatı yaşadı. Ancak 1950'de yapılan referandumla ülkesine dönebildi. Ülke, taraftar ve aleyhtarları arasında bölünüp, iç savaşın eşiğine gelince, oğlu Baudouin (1930-1993) lehine tahttan feragat etti. Kendisini ilmî çalışmalara verdi. Antropolog ve böcekbilimci idi. Afrika ve Amerika'da keşif seyahatleri yaptı. Bu esnada oğluna siyasî tesirde bulunmakla itham edildi. Belçikalı bir politikacının kızı Lilian ile yaptığı ikinci evliliği pek hoş karşılanmadı.

Baudouin, salahiyetleri budanmış olmasına rağmen, kriz devirlerinde çok mühim rol oynadı. Ancak 1990'da kürtaj kanununu dinî inanç ve vicdanına aykırı olduğu için tasdik etmeyince, şaşılacak bir şekilde hükümet kralın salahiyetlerini üç günlüğüne askıya aldı. Bu arada kanun çıkarıldı. Kongo'ya istiklâl verildi. Bu devirde Belçika, korporatif federasyon oldu. Belçika'da, Protestan Flamanlar ile Fransızca konuşan Katolik Valonlar ve Almanlar yaşar. XX. asır başlarında Flamanlar ayrılıkçı bir yola girdiler. Ülke sık sık krizin, hatta bölünmenin eşiğine geldi. Her seferinde de kralın birleştirici gücü sayesinde kurtuldu. Flamanlara politik ve kültürel otonomi tanındı. Bu sistem, Kıbrıs ve Lübnan'a da model oldu; ama orada Belçika kadar iyi tatbik edilemedi. Türkiye için de model olarak teklif edilmektedir. Kral olmasa, Belçika çoktan bölünürdü. Bu bakımdan şimdi iki dilli Belçika, monarşiye en çok ihtiyaç duyan devletlerdendir.

42 sene tahtta kalan Baudouin'in cenazesine dünya hükümdarlarından başka, 500 bin kişi katıldı. Halk, 14 saat sıcağın altında bekledi. İspanyol soylusu Fabiola ile evlenen kralın çocuğu olmadı. Yerine şimdi tahta geçen Philippe'i düşünüyordu. Ama ölümü üzerine yerine kardeşi Liege Prensi Albert geçti. 1958'de papanın taç giyme merasimine katılmak üzere gittiği Roma'da İtalyan Prenses Paola ile evlendi. II.Albert iyi bir kral oldu. 20 sene hüküm sürdükten sonra, ülkenin millî günü 20 Temmuz'da tahtı oğluna devretti. Yeni kral, Belçika Kraliyet Askerî Akademi'si mezunu ve pilottur. Ayrıca Oxford ve Stanford Üniversitesi'nde siyaset tahsili görmüştür. Güzelliğiyle göz dolduran Belçikalı Kontes Mathilde ile evlidir. Belçika doğumlu ilk kraliçedir. İki erkek, iki kız doğurdu. Büyük çocuğu 12 yaşındaki Prenses Elisabeth, ileride ilk kadın Belçika hükümdarı olacaktır.

24.07.2013

İstanbul'daki fotoğrafçıların eşi benzeri yoktu

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

Memleketimize fotoğraf makinesinin gelişi 1842 tarihidir. Bu yeni buluş gazetelerde duyurulmuştur. İlk fotoğraf stüdyosu 1842'de Beyoğlu'nda fotoğrafın kâşifi Daguerre'in çırağı Compa tarafından açılmıştır. Gazete malumatına nazaran "Güneşte 6 saniyede, güneşsiz havada yarım dakikada işini bitirmektedir". 1845'te İtalyan Carlo Naya, 1850'de de Rum Basil Kargopulo Pera'da (Beyoğlu) stüdyo açtı. 1858'te Bayezid'de stüdyo işleten Abdullah Biraderler, 1867'de Beyoğlu'na geldi. Pascal Sebah 1857'de Beyoğlu Postacılar Caddesi'nde stüdyo açtı. 1860'ta Beyrut'ta ilk stüdyosunu açan Tancrede Dumas, 1866'da İstanbul'a gelip Cadde-i Kebir'de (İstiklâl Caddesi'nde) stüdyo açtı. 1870'lerde Bayezid'den nakleden Nikola Andreomenos, İsveçli Berggren, Ermeni Gülmez Biraderler Beyoğlu'nu şenlendirdiler. Kumkapılı bir balıkçının oğlu Bogos Tarkulyan, 1890'da Phèbus adlı meşhur stüdyoyu açtı. 1937'ye kadar çalışan bu stüdyo bilhassa portrede usta idi. Sebah, 1885'te İstanbul'da çalışan Policarpe Joaillier ile ortak olarak adını Sebah-Joaillier olarak değiştirdi ve çok tanındı. Abdullah Biraderlerden sanatı öğrenen Aşil Samancı'nın Apollon stüdyosu pek meşhurdu ve 1925'e kadar çalıştı. Görüldüğü üzere her sanatta olduğu gibi, fotoğrafçılıkta da Ermeni ve Rumlar önde gelmektedir. İşe sonra Levantenler, yani Osmanlı ülkesinde yerleşmiş Avrupalılar girdi.

EN ÇOK KAZANAN ESNAF

Resimler tekrar tekrar cam levhalara çekildiği için negatifler silinmektedir. Ama İstanbul'da çekilen fotoğraflar canlılığını kaybetmeden günümüze intikal etmiş; tarihî şahsiyetler, eski kıyafetler, tarihî mekânlar bu sayede günümüze kadar hiç değilse suretlerde yaşatılarak intikal edebilmiştir.

ÜST

TABAKANIN MERAKI

1842'de memleketimize gelen fotoğraf, zamanla bir merak olarak üst tabaka arasında yayıldı. Fotoğrafçılığa dair kitaplar yazıldı. Bilhassa askerler fotoğraf çektirmeye çok meraklıydı. İlk amatör fotoğrafçı da yine onlar arasından çıkmıştır. Sonraları Medine Müdâfii olarak tanınacak olan Fahreddin Paşa 1885'te bir makine alarak dolaştığı cephelerde fotoğraflar çekmiştir. Resmî vesikalarda pasaporttan sonra ilk olarak vekâletnamelere fotoğraf yapıştırılma mecburiyeti getirilince, fotoğraf Anadolu'ya da yayılmıştır.

FOTOĞRAFLARDAN KARAKTER TAHLİLİ YAPARDI!

Sultan Hamid ehemmiyet verirdi
Sultan Hamid, fotoğrafa çok ehemmiyet verirdi. Fotoğrafçılığın bizde rağbet görmesi, dünyaca meşhur fotoğrafçıların yetişmesi biraz da bu sayededir. İnsan fizyonomisi ve psikolojisini de iyi bilirdi. Zeki, kuşkucu tabiatının da yardımıyla fotoğraflara bakarak karakter tahlilleri yapar; bunda da ekseriya isabet ederdi. Hatta Harbiye'ye girecek talebeyi fotoğraflarına bakarak seçtiği rivayet olunur. "Sayfalarca raporun hâsıl ettiği tesiri, bir fotoğraf anında hâsıl eder" derdi. Kendisi de fotoğraf çekmeye meraklıydı. Tarihî mekânları, hadiseleri, ziyaretleri, misafirleri hep fotoğraflarla vesikalandırmıştır. Memleketin her tarafından hazırlattığı albümleri saraya getirterek her şeyden haberdar olmak istemiştir. Yıldız Sarayı'nda bir fotoğrafhane kurdurmuş; kaç-göç ile mükellef olmayan câriyelerden istidadı bulunanların fotoğrafçılardan sanat öğrenmelerini temin ederek saray hanımlarının fotoğraflarını çektirmiştir. Saraylıların o zamanın tesettür âdetine uymaz göründüğü için bugün insanları şaşırtan fotoğrafları, saray içinde bu câriyeler tarafından çekilmiştir. Sultan Hamid'in biraderi son padişah Sultan Vahideddin de, şehzadeliğinde fotoğrafçılığa meraklıydı. Kodak makinasıyla saray halkının ve İstanbul manzaralarının fotoğraflarını çekerdi.

Fotoğraf resim gibi değil

İslâmiyet canlı resmi yapmayı ve asmayı yasakladığı için, fotoğrafın dinî hükmü merakı mucip oldu. Bazıları resme kıyasen fotoğraf çektirmeye yanaşmamıştır. Bu sebeple resmî vazifelerde bulunduğu halde hiç fotoğraf çektirmeden vefat eden az değildir. Hind âlimlerinden Ahmed Han Berilevî, fotoğrafı resme kıyas etmiş ve çektirilmesine cevaz vermemişti. Mısır başmüftüsü Hanefi âlimi Şeyh Bahît el-Mutî ise, fotoğrafı resimden ayırarak ihtiyaç için fotoğraf çektirmenin caiz olduğunu söyleyen bir fetva neşretti. Burada diyor ki: "Fotoğraf çekme işi, Allah'ın yaratmasını takliden canlı resmi yapmaya benzetilemez. Çünkü fotoğraf gölgeleri hapsetmekten ibarettir. Zaten ismini koyan ve ne güzel koymuş, akis (yansıma), kameramana da yansıtan diyorlar. Böyle denmesinin nedeni, ayna gibi gölgeyi yansıtıyor olmasından dolayıdır. Heykeltıraş ve ressamların yaptığı gibi değildir. Bu yüzden de, haram dairesine girmez, mübahtır."

31.07.2013

Yeni bayramlarda eski tat!..

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

nsanda muhafazakâr bir taraf var. Zaman geçtikçe eskiyi hep iyi hatırlar; her şeyin eskisini özler. Bu yüzden hep 'Nerede o eski bayramlar' der. Eskiden beşerî münasebetler daha iyiydi. Şimdi şartlar değişti, modernleşme hayatımızı değiştirdi. Bir sokakta herkes herkesi tanır, birbirine gider, gelirdi. Şimdi sitelerde, yüzlerce dairelik bloklarda kim kimi tanır? Küçük yerde insanın kıymeti vardır. Biri öldüğü zaman, günlerce evin kapısı açıktır. Yemek getirir, acınızı paylaşırlar. Bayramlar daha canlı geçer. Mamafih son yıllarda köy ve kasabaların da şehirlerden farkı kalmadı. Her inkılâp, kendi millî günlerini, dinî bayramların yerine koymaya çalışmıştır. Hatta Ankara'da mesela 29 Ekim'de takım elbisesini giyip, şapkasını başına koyarak komşu ziyaretine giden yüksek bürokratlar vardı. Ama pek tutmadı.

Geçmiş zaman olur ki...

Bayramlar sevinç günleridir. Dinin 'Eğlenin, neşelenin' dediği günlerdir. Biz beraber sevinir, beraber üzülürüz. Tek başına eğlenip üzülmek, "beni yalnız bırakın" demek, ancak Amerikan filmlerinde olur. Bayramlar bir araya gelme vesilesidir. Hayatın monotonluktan çıktığı renkli günlerdir. Sevdiği kişiyi gördüğü zaman insan neşelenir. Bu psikolojik bir haldir. Akrabalarla görüşmek bir terapidir. Aynı sosyal seviyede olmasalar bile bir kişi onları görünce sevinir, morali düzelir. Toleransı artar, olup bitenleri daha geniş karşılar.

İnsanlar artık bayramı tatile çıkarak değerlendirmek istiyor. Aile bağları eskisi gibi değil. Vaktiyle amca çocuğu çok kıymetliyken, artık pek bir şey ifade etmiyor. Biri zengin, diğeri fakir; belki biri şehirde yaşıyor, öteki kasabada. Sosyal şartlar değişince, hele dışarıdan evlenince; müşterek hisse azalıyor, birbirine karşı bir yakınlık hissedilmiyor. Eskiden insanın işi evine yakındı; bu kadar çok çalışılmazdı. Bugün zorlu bir iş hayatı var. Kişinin kendisine ve ailesine ayıracağı zaman azalıyor. Yoğun hayat meşgalesine ancak bayram tatilleri ile mola veriliyor. Onun için tatile gideni mazur görmek lâzım.

Globalleşme, dünyayı küçük bir köy haline getirdi. İnsanlar da ister istemez değerlerini, en azından ruh sağlığını koruyabilmek için direniyor. Akrabalarıyla ilgileniyor, soyağacını araştırıyor, memleketine gidiyor, dededen kalma evini tamir ettiriyor. Ümitsizce de olsa bir geriye dönüş var. Geçmiş bir daha ele geçmez. Ama bayramları bayram yapan bir araya gelme, eğlenme, neşelenme, dünya meşgalesini unutma arzusu devam edecektir. Çünkü bunlar, cemiyetleri ayakta tutar. Yapmadığınızda dünyadaki yedi milyar insandan biri olursunuz.

CEVİZLİ BAKLAVA

Her hususi günün bir tatlısı vardır. Ramazan tatlısı güllaç ise, bayramınki cevizli baklavadır. Araplar fıstıklı yapar, üzerine kaymak koyar. Akide şekeri, lokum, badem ezmesi gibi şekerlemeler önceden alınır. Evvelce tepside küçük kaşıklarla envai reçel ikram edilirmiş. Sonra nedense, şekerlemeler arttığı için olsa gerek, bu âdet terk edildi. Kahve ve su; ardından da tatlı servisi yapılır. Tatlı yanında ayran verilir. Zira tatlı keser; ayran iştahı açar. Bayramda ilk gün yaşlılar ziyaret edilir. Ailenin bir büyüğünde akşam yemeği veya sabah kahvaltısında buluşulur. Çocuklar için de eğlenceler düzenlenir. Tabii ki kabristan ziyaretleri unutulmaz. Her mahallenin bağlı olduğu bir evliya vardır. Mesela Vefalılar Şeyh Vefa'yı, Topkapılılar Merkez Efendi'yi, Kocamustafapaşa'dakiler Sümbül Efendi'yi koruyucu olarak görür. Bir sıkıntısı oldu mu oraya gider, rahatlar. Bayramlarda da bu türbeler ziyaret edilir. Eyüp Sultan'a da gidilir. Bugün bile bu âdet devam ediyor.

Bayramların, -bayram namazına gitmeden evvel tatlı yemek sünnet olduğu için- eskilerin Şeker Bayramı dediği, asıl ismi oruç açıldığı için Fıtra Bayramı da denilen ilki, büyük bir oruç ayından hemen sonra gelir. Daha eğlenceli geçer. Kurban Bayramı'nın ritüeli kurban kesimi ve et dağıtılmasıdır. Bayramda hediyeleşmek de gelenektir. Ziyaretlerde çikolata götürmek yeni çıkmıştır. Eskiden fakirlere arife günü kumanya ya da bir tepsi baklava gönderilirdi. Nişanın önü Kurban Bayramı ise, kızın ailesine kınalı, süslü ve boynuzuna altın bağlanmış bir koç göndermek de şarttır. Gelenlerden bilhassa çocuklara mutlaka hediye verilirdi. Benim çocukluğumda mendil ve çorap vermek âdetti. Daha evvel elden vermek hoş görülmediği için, mendilin kenarına veya çorabın içine para bağlanırmış. Çocuklar daha bir hoş görülür; bayram yeri denilen lunaparka götürülür.

Bu vesileyle okuyucularımızın ve bütün İslâm âleminin bayramını tebrik ederiz.

YAŞLI ZİYARETİ

Bayramlarda ilk gün yaşlılar ziyaret edilir, büyüklerin elleri öpülür. Akrabalar, ailenin bir büyüğünde kah-valtı veya akşam yemeğinde buluşurlar.

Bayramda oruç tutmak yasaklandı

Hicret sırasında Medinelilerin oynayıp eğlendiği iki bayramı vardı. Hazret-i Peygamber: "Allah, bu iki bayramınızı, onlardan daha hayırlı diğer iki günle değiştirdi: Bunlar Kurban ve Fıtra bayramıdır" dedi. Ensar eğlenceyi sever; Medine'de bayramlar, neşe içinde kutlanırdı. Buharî ve Müslim, Hazret-i Aişe'nin küçükken yaşadığı bir hâdiseyi nakleder: "Bir bayram günü, Habeşliler mescidin avlusuna gelip mızrak oyunu oynadılar. Resulullah beni çağırdı. Doyasıya seyrettim." Yine aynı yerde geçer: Bir bayram günü Hazret-i Ebu Bekr kızı Âişe'nin yanına girdiğinde, iki küçük cariyeyi def çalıp şarkı söylerken gördü. Onlara serzenişte bulununca, Resulullah: "Bırak ey Ebu Bekr, bayram günleridir!" buyurdu. Bayram günleri oruç tutmak bile yasaklanmıştır.

07.08.2013

Türkler Viyana kapılarında...

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

Viyana, iki asır boyunca Osmanlıların hayallerini süsledi. Burayı alarak Roma'ya inmeyi düşlediler. İki Kayser (imparator) şehri, yani İstanbul ve Roma, Hazret-i Peygamber tarafından Müslümanlara va'dedilmişti. İstanbul'un fethi ile birincisi gerçekleşmişti. Sıra şimdi ikincideydi. Ancak Roma ümidiyle yaşayan Osmanlıların talihi, Viyana surları önünde döndü. Buna rağmen Viyana'da, Osmanlıların hatırası bugüne kadar canlı bir şekilde devam etmiştir.

YAĞMA YOK!

Osmanlılar ilk defa 1529'da Viyana önlerine geldi. Kanuni Sultan Süleyman, kışın bastırması üzerine kuşatmayı kaldırdı. 1683'de Osmanlı ordusu ikinci defa Viyana surları önüne geldi. Slovakya'da yaşayan Macarlar, Alman zulmüne karşı Osmanlılardan yardım istedi. Bunu vesile bilen, Veziriazam Merzifonlu Kara Mustafa Paşa, Almanya etrafında birleşen Katolik ittifakını daha başında bertaraf etmek istiyordu. Ancak bu kendilerine karşı birleşmiş bir Avrupa'yı yenebilir miydi? Ortodoks Balkanların istilâsına ses çıkarmayan, kendileriyle aynı ırktan olmayan Macarlara arka çıkmakta isteksiz davranan Katolikler, o zaman Avrupa'nın merkezi sayılan Viyana'yı hiç Türklere kaptırır mıydı? 1648 tarihli Vestfalya Anlaşması ile mezhep savaşlarını bitiren Avrupa devletleri, Viyana önlerine gelen ve ikinci defa kıtanın kalbini tehdit eden Osmanlılara karşı birleştiler. Bu ittifak, tarihin dönüm noktalarından birini teşkil edecektir.

Merzifonlu Kara Mustafa Paşa, gururlu ve pek kendine güvenen bir vezirdi. İzin vermeyeceğini düşündüğünden dolayı, Sofya'da bulunan padişah Sultan IV. Mehmed'e haber vermeden sefere çıkmıştı. Şimdiki Avrupa hükümdarları gibi, hükûmete müdahaleden çekinen padişah, "Haberim olsa, izin vermezdim" demiştir. Merzifonlu, şehrin hemen fethedileceğinden emin olduğu için, kuşatmaya tam hazırlıklı değildi. Meselâ yanında kuşatma topları yerine sahra topları vardı.

Ordu Tuna kenarında Alamandağı da denen Kahlenberg tepesinde mevzilendi. O zaman Viyana, şimdiki 1. Bölgeden ibaretti. İmparator ve ailesinin terk ettiği şehri, ihtiyar, tecrübeli ve korkusuz Kont von Strahlemberg müdafaa ediyordu. Teslim teklifi reddedilince banliyöler ateşe verildi. Şehrin düşmesi an meselesiydi. Merzifonlu, şevklendirmek için askere yağma hakkı verilmesi teklifini reddetti. Şehri, bütün zenginlikleriyle ele geçirmek arzusundaydı. Kuşatma sırasında, gece çalıştığı için, şehre tünel kazan Osmanlı lağımcılarının seslerini duyan fırıncılar, bodrumları doldurarak teşebbüsü engellediler.

"ANLASIN TATAR'IN KIYMETİNİ!"

Bu şartlar altında Viyana kuşatmasına karşı çıkan Kırım Hanı Murad Giray, Merzifonlu tarafından divandan hakaret edilerek kovulmuştu. Halbuki eski bir hanedandan geldiği için Osmanlı padişahı bile Kırım Hanı'na ayağa kalkardı. Buna içerleyen gururlu Han, Kral Jan Sobieski kumandasındaki Leh destek kuvvetlerinin, kollaması gereken Tuna'dan geçmesine "Osmanlı, anlasın Tatar'ın kıymetini!" diyerek seyirci kaldı. Kırım askerleri, Osmanlı akıncı kuvvetlerini teşkil ediyordu. Sobieski, yetişip ordunun sağ kanadını vurdu. Merzifonlu ile arası iyi olmayan kumandanlar, daha bozgun emaresi yokken geri çekildi. Ordugâh düşman eline düştü. Viyana bir kez daha kurtulmuştu. Yanıkkale'ye çekilen Merzifonlu, cepheden firar eden ihtiyar vezir Budin Vâlisi İbrahim Paşa'yı idam ettirdi. Kırım Hanı'nı da azletti. Jan Sobieski'nin popülerliğinden çekinen Avusturyalılar, ordusunu aç bırakarak minnetlerini gösterdi. Sobieski, kırgın bir şekilde yurduna döndü.

Viyana Kuşatması, Türklerin yenilmez olduğu inancını yıktı. Avrupa'nın en güçlü askerlerinden Prens Eugene, Osmanlı ordusunu birbiri ardına bozguna uğrattı. 1071'den beri süregelen Osmanlı ilerlemesi böylece durmuş oldu. Merzifonlu Belgrad'da idam olundu; hasımları da ellerine mendil alıp oynadı. Ordu, Alman-Leh ve Venedikliler karşısında kâh yenerek kâh yenilerek geri çekildi. Muharebeler sürerken, padişah, tahtını kaybetti. Nihayet harb 1699 Karlofça Anlaşması ile bitti. Macaristan, Erdel, Dalmaçya ve Mora (356 bin km2 toprak) elden çıktı. Bu tarih, Osmanlı Devleti'nin gerileme devrinin başlangıcı sayılır. Asya'nın üstünlüğü, artık Avrupa'ya geçmişti.

Osmanlılardan kalma eşya ve silahlar ile veziriazama ait olduğu sanılan otağ Viyana'da müzeye kondu. 200 kadar top ve diğer metal silahlar eritilerek yapılan büyük bronz çan Stefan Katedrali'ne asıldı. Viyana, kahve ve hilâl şeklindeki kruvasan çöreği ile bu sayede tanıştı. Viyanalılar, her sene şehrin Türklerden kurtuluşunu kutlar...

14.08.2013

Avrupalıları kağıt ile Müslümanlar tanıştırdı

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

Eskiler, yerde gördükleri bir kâğıt parçasını hürmetle kaldırır, bir duvar sövesine koyardı. Bunun sebebi, kâğıdın mushaf yazmak gibi mukaddes bir işte kullanılmasıdır. Kâğıt, aynı zamanda hakkın da güçlü destekçisidir.
PARA YERİNE KÂĞIT

Üzerine yazı yazılabilecek malzeme, insanlar için her zaman yazıdan bile mühim olmuştur. Mısırlılar, papirüs bitkisinden elde ettikleri adlı kâğıt benzeri tabakalara yazardı. Bugün Avrupa dillerinde kâğıt için kullanılan paper kelimesinin menşei de budur. Papirüsün pahalıya mâl olması, ME II. asırda Bergamalıları bunun yerini tutacak bir şey bulmaya sevketti. Böylece inceltilmiş sığır ve koyun derisinden yapılan ve adını şehrin o zamanki ismi Pergamon'dan alan parşömen doğdu. Çinliler ottan yaptıkları kâğıda yazıyorlardı. Ts'ai Lun adında bir memur, 105 yılında bugünkü kullanılan hâli ile kâğıdı imâl etti. Dut ağacı kabuğu, kendir ve kumaş parçalarını suyla karıştırarak ezip lapa hâline getirdi. Presleyerek suyunu çıkardı ve bu ince tabakayı kuruması için güneşin altında ipe astı.

Hindliler beyaz ipek parçalarına; İranlılar ise işlenmiş derilere, beyaz ince taşlara, bakır, demir ve benzerlerine, hurma dalına, kürek kemiklerine yazardı. Komşu olmaları sebebiyle Arapların yazı malzemesi de buydu. Hazret-i Peygamber, günlük yazıları hurma lifi veya kürek kemiklerine; ama bazı mektupları ve ahidnâmeleri deriye yazdırırdı. Sahabe, uzun süre dayanması veya o zaman ellerinde mevcut olması sebebiyle, Kur'ân-ı kerimin ince deriye yazılmasında ittifaka varmıştı. Hazret-i Osman devrine ait mushaflar ceylan derisine yazılmıştır. Kâğıt vardı; ama az ve pahalıydı. Halife Ömer bin Abdilaziz, Medine Vâlisine yazdığı mektupta şöyle nasihat eder: Kalemi incelt, sözü kısa tut, yazıyı tek sahifeye topla! Yoksa Müslümanların hazinesine zarar vermiş olursun. İmam Şâfiî, çok yazılarını kürek kemiğine yazardı. Çadırı, bunlarla doluydu. Hazret-i Ömer, bazen para yerine kâğıt vererek alışveriş yapardı. (İlk kâğıt parayı, Çin İmparatoru Kubilay basmıştır.) Harun Reşid zamanında kâğıt imâli yaygınlaşınca, kâğıttan başka şeye yazı yazılmamasını emretti.

HÜRMET MEVKİİNDE

Her ne kadar kâğıt sanatını Çinliler buldu ise de, bunu inkişaf ettirip mükemmelliğe ulaştıran Müslümanlar oldu. 650'de Semerkand'da ipekten kâğıt yapılıyordu. Müslümanlar tarafından 706'da Hicaz'da ilk pamuk kâğıt imâl edildi. Birkaç sene sonra Mağrib'de keten ve kendirden kâğıt yapıldı. Müslümanlar 751'de Türkistan'ı fethettiklerinde, Türklerden Çin usulü kâğıdı öğrendiler. Kâğıt kelimesi, Uygurca ağaç kabuğu manasına gelir. Abbasîlerle beraber kâğıt imâli arttı. 794'de Bağdad, ardından Şam, Trablus, Hama, Yemen ve Mısır'da kâğıt fabrikaları kuruldu. İmam Ebu Hanîfe'nin, mushaf yazılan kâğıda hürmetinden, yatarken ayaklarını fabrikanın bulunduğu tarafa uzatmadığı rivâyet olunur.

Kâğıt, Endülüs vâsıtasıyla XIII. asırda Avrupa'ya geçti. Avrupa'nın ilk kâğıt fabrikası Şâtıbe (Jativa) şehrindedir. 1276'da İtalya'da ilk kâğıt imâl edilene kadar, Avrupa ihtiyacını buradan karşılıyordu. 1348'de Fransa, 1390'da Almanya, 1495'de İngiltere ve 1690'da Amerika'da kâğıt imâline başlandı. Fransız tarihçi Sedillot der ki, Avrupa, pusula, kâğıt, barut ve ateşli silahlar gibi buluşlarla, Müslümanlar sayesinde tanıştı. Garb aydınlanmasının bir sebebi de budur. Derinin az bulunması ve pahalı olması sebebiyle, herkes kolay bulamazdı. Kâğıt bunu ortadan kaldırdı. Böylece ilme ve insanlığa büyük bir hizmet edilmiş oldu. Bunun şerefi Müslümanlara aittir.

Kalitesi, bakanın şekli kâğıt üzerinde görülecek seviyededir. Yapraklar, çeşitli renklerde, güzel nakışlarla süslü veya filigranlıdır. (Filigran, kâğıdın kendisindeki şeffaf desenlerdir.) En güzel ve kaliteli kâğıt, eskiden beri Semerkand'da imâl olunur. Kalın, koyu renkli ve sağlamlığı ile hattatlarca tercih edilirdi. Şam kâğıdı, ince, ucuz ve günlük işlerde yaygındı. Osmanlılar, her iş için başka çeşit ve kalitede kâğıt kullanır. Semerkand, Şam ve Venedik'ten gelirdi. Yazı dağılmasın diye kâğıt nişasta, yumurta akı gibi maddelerden müteşekkil bir mayi ile aharlanırdı. Silintiyi örttüğünden dolayı, resmî yazılarda aharlı kâğıt kullanılması yasaktı. XV. asırda Bursa'da ve XVI. Asırda İstanbul'da Kâğıthane'de o zamanki adıyla kâğıt değirmeni vardı. 1741'de Yalova'da ilk modern kâğıt fabrikası kuruldu. Bunu Kâğıthane, Beykoz ve İzmir takib etti.

Avrupa, geriden geliyor

Matbaanın bulunması, kâğıda olan ihtiyacı artırdı. Ancak hammadde azdı. Kâğıt imâli de uzun işti. 1719'da Fransız bilgin Rene Antoine Ferchault de Reaumur, ormanda ağaçların arasında yürürken kâğıttan yapılmış boş bir yaban arısı kovanı gördü. Kovanı gözlemeye başladı. Yaban arıları ince dalları veya çürümüş kütükleri kemirir gibi ağızlarına alıyorlar; burada mide sıvıları ve salyaları ile karıştırıyorlar ve kovanlarını yapmada kullanıyorlardı. Reaumur, bundan yola çıkarak modern kâğıt imâlini buldu. 1798'de ilk kâğıt makinesi yapıldı. Bu, geniş bir kayışın dönerek fıçıdaki lapayı aldığı ve ince kâğıt haline getirdiği, her dönüşte tek bir kâğıt yapabilen basit bir makineydi. Silindirli makine çok geçmeden 1809'da John Dickinson tarafından bulundu. Kâğıdın ucuz ve bol olması, Avrupa'nın entelektüel seviyesini artırdı. Artık odun lifleri yanında, sun'î (sentetik) liflerden de kâğıt yapılmaktadır.

21.08.2013

XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX

Girit bizim canımız feda olsun kanımız!

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

Yurt dışında yaşayan insanların millî hassasiyetlerinin daha fazla olduğu malumdur. Geçenlerde okuduğum bir kitapta bunu teyid eden bir hatıraya tesadüf ettim. Andreas Nenedakis, Büyükbaşlar 1922 adlı eserinde çocukluğunun Girit'ini anlatıyor. Bu kitapta belki basit ama hisli bir pasaj var. Okuyucularla paylaşmak istedim:

Başlar eğik, gözler nemli

"Babam 1912 tarihinde Osmanlıların mağlubiyetiyle biten Balkan Harbi'nde bulunmuştu. Memleketine dönerken, eline geçirdiği bir Osmanlı bayrağını da getirip dükkânına asmıştı. Türkler, dükkânın önünden başları eğik, temennâ ederek sessizce geçerlerdi. Bayrağın bir zayıflık emâresi olarak bir ganimet gibi çarşıda asılışı onları utanca boğdu. Her yerde bu konuşuluyordu. İmamlar şikâyet etti, müftü vâliye çıktı. Sonunda bir Türk dostunun ricâsı üzerine babam bayrağı indirmeye râzı oldu.

Küçük Asya macerası yılları idi (1921). Ali adında bir mektep arkadaşım bayrağı görmek istedi. Annemden izin aldım. İki ablası ile geldiler. Annem bir bohça açıp bayrağı gösterdi. Ali ile kızlar diz çöktüler, ellerini bağırlarına koyarak gözlerini hürmetle bayrağa diktiler. Şaşırmıştım, niye böyle davrandıklarını anlayamıyordum. Kızlar kırmızı kumaşı okşuyor, ay yıldızı öpüyorlardı. Çok duygulanmış olduklarını görüyordum. Gözlerinden yaşlar akıyordu. Annem sonra bayrağı kaldırdı.

Bir gün Ali, arkadaşlarının da bayrağı görmek istediklerini söyledi. Davet ettim. O gün gördüklerimi hiç unutmadım. Bütün çocuklar diz çöktüler. Sonra yüzlerini yere sürerek bayrağın ay yıldızını öpüyorlardı. Bunu birkaç defa tekrarladıktan sonra sessizce evden ayrıldılar. Türk çocukları o günden sonra bana karşı çok değiştiler. Bana onlardan biriymiş gibi davranmaya başladılar."

Son fethedilen toprak

Girit, en son fethedilen Osmanlı toprağıdır. Üstelik Rumlardan değil, Venediklilerden alınmıştır. Osmanlıların Akdeniz'deki emniyet ve asayişini tehdit eden ada, Sultan İbrahim zamanında kuşatıldı. Ada fethi zordur. Kuşatma senelerce sürdü. Çok zâyiat verildi. Ama neticede ada tamamen fethedildi. Girit, hep imtiyazlı şekilde idare olundu. Ada halkı pek çok vergiden muaftı. Geri kalan vergiler adanın ihtiyaçlarına harcanır; merkeze fazla bir şey alınmazdı.

Yunanistan istiklâlini elde edince, Girit'i ilhak etmek için çok uğraştı. Adaya ajanlar gönderdi. Gençleri artık çökmeye yüz tutmuş olan Osmanlı hâkimiyetine karşı çete faaliyeti göstermek üzere yetiştirdi. 1867'de nüfusunun dörtte üçü Hıristiyan olan Girit'te Rusya tahrikli bir isyan çıktı. İsyan bastırıldı. Bâbıâli kalıcı bir çözüm için Sadrazam Âli Paşa'yı fevkalâde memuriyetle adaya gönderdi. 1868 fermanı Girit'e imtiyaz tanıyan bir nevi anayasa hüviyetindeydi. Böylece Girit, neredeyse yarı müstakil oldu. Âli Paşa, bu reformlarıyla Girit'in bir mânâda Osmanlı ülkesinden ayrılmasına sebep olmakla suçlandı. Hatta amansız muhaliflerinden meşhur şair Ziya Paşa buna dair şu meşhur beyti söyledi:

"Kapıcızâde ile Köprülü'nün farkı budur:

Birisi aldı Girit'i, birisi verdi bugün!".

Burada Girit Fâtihi sayılan Köprülüzâde Fâzıl Ahmed Paşa'ya ve Âli Paşa'nın babasının Mısır Çarşısı'nda kapıcılık yapmasına işaret vardır.

Eriyen nüfus

Bu sıkıntılar sebebiyle adanın Müslüman nüfusu her geçen yıl eridi. 1889'da nüfus sayımının âdil yapılmadığı gerekçesiyle Girit Buhranı ortaya çıktı. 1896'da adalı Rumların başlattığı isyan ve kargaşa bahanesiyle Yunanistan adayı işgale kalkıştı. Ertesi sene Yunanistan ile harbe tutuşuldu. Harb kazanıldı; fakat adayı elde tutmaya yaramadı. Düvel-i Muazzama'nın müdahalesi sebebiyle Girit meselesi, Osmanlı Devleti aleyhine ve tuhaf bir şekilde mağlup Yunanistan lehine çözülmüş oldu.

Adaya Yunan Prensi Yorgi komiser tayin edildi. İstanbul'dan gönderilen vâli, bir nevi vâli vekili derekesine düştü. Prens'in milliyetçiliğinden şüphe duyan adalı bazı Rumlar, 1905'de meşhur politikacı Venizelos'un liderliğinde ayaklandı. Balkan Bozgunu ardından 1913'te Girit Yunanistan tarafından ilhak edildi. 1923 tarihli Lozan Muahedesi akabinde Yunanistan Müslümanları ile Türkiye Ortodoksları (İstanbul ve Garbî Trakya müstesna olmak üzere) mübadele edildi. Anavatanın "Girit bizim canımız, feda olsun kanımız" marşını söylemekten başka elinden bir şey gelmedi.

Bostana giren Giritli...
Girit, çok eski bir medeniyet merkezidir. Ada halkının antik çağda Mısır'dan geldiği zannedilmektedir. Ahali zaman içinde Ortodoks dini ve coğrafi yakınlık sebebiyle Rumca konuşmaya başlamıştır. Ancak şive, diğer Rumların anlayamayacağı kadar farklıdır. Osmanlı fethinden sonra ada halkının bir kısmı ihtida etmiştir. Mübâdele ile Anadolu'ya göçen ve Rumcadan başka lisan bilmeyip âdetleri de çok farklı olan Girit muhacirleri çok sıkıntı çekti. Çalışkan Giritliler, ot yemeklerine düşkünlüğü ile tanınır. Hatta "Baba, bostana bir inek ile bir Giritli girdi" diyen çocuğa babasının, "Giritliyi çıkar, inek doyunca zaten çıkar" dediği meşhur fıkradır.

28.08.2013

Dârülfunûn'un üzerinden geçen buldozer: 1933 Üniversite Reformu

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

İstanbul Üniversitesi'nin eskiden Harbiye Nezâreti'ne ait olan ve tuğrası hoyratça sökülmüş tarihî kapısı üzerinde 1453 tarihi yazıyor. Ama bu doğru değil. 1933 olacaktır. 1453, Sultan Fatih'in Ayasofya Medresesi'ni kurduğu tarihtir. Bu medrese 1924'te diğerleriyle beraber kapatıldı; 1934'de çirkin görünüyor gerekçesiyle yıkıldı. Avrupa'da Bologna gibi 1088'den beri faaliyette olan köklü üniversiteler varken; üstelik bunlar akademik derecelendirmede, kıyafet, isim ve mimarîde Endülüs'ü numune almışken; memleketimizdeki emsallerinin inkılâp uğruna yok edilmiş olması üzücüdür. Binaların kapısına bazı uyanık esnafın yaptığı gibi eski bir tarih yazmakla olmuyor. Adama hangi geleneğinizi muhafaza ettiniz diye sorarlar. Orta ve Yeniçağ'da Avrupa'daki üniversitelere, krallar bile doğrudan müdahale etmeyi göze alamazdı.

Mimlenen üniversite

İlk modern üniversite, cumhuriyet idaresi tarafından kurulmuş değildir. İstanbul Üniversitesi'nin kökü, Sultan II. Mahmud zamanına kadar ulaşır. Osmanlılarda önceleri yüksek tahsil medreselerde yapılırken, Tanzimat'tan sonra Avrupa'dakine benzer bir maarif sistemi kabul edildi. Islahatın icap ettirdiği elemanları yetiştirmek üzere tıbbiye, baytar, mühendislik, hukuk, mülkiye gibi yüksek mektepler kuruldu. Bunların bağlandığı Dârülfünûn, yani "fenler evi", Avrupa'daki benzerleri gibi bir üniversite idi. 1900'de son hâlini almıştır. Bünyesindeki Tıp Fakültesi'nin dünyada bir eşi Viyana'da idi. Dârülfünûn mezunları, beynelmilel itibara sahipti.

Dârülfünûn, muhtariyeti (otonomiyi) haizdi. Bu ise, Cumhuriyetten sonra idareyi ele alan Tek Parti hükümetini rahatsız ediyordu. Cumhuriyet ilan edildiğinde, "siyasî cereyanlardan uzak durmak gerekçesiyle" tebrik telgrafı çekmemesi ve 1928 Harf İnkılâbı'na sıcak bakmaması sebebiyle Dârülfünûn mimlenmişti. 1932 tarihli Tarih Kongresi'nde, Gazi'nin ortaya attığı ve dünya dillerinin tümünün Türkçe'den geldiğine dair Güneş-Dil Teorisi'ne, Dârülfünûn'dan dünya çapında iki tanınmış edebiyat ve tarih profesörü Mehmed Ali Ayni ile Zeki Velidi Togan açıkça karşı çıkmak gafletinde bulundu. Diğer hocalar da ima yoluyla muhalefet ettiler. Bu, bardağı taşıran son damla oldu. Dârülfünûn'un ölüm fermanı o gün imzalandı.

İmdada yetişen Hitler

Maarif Vekili ve eski İstiklâl Mahkemesi hâkimi Reşit Galip, "objektif ve isabetli karar" vereceğini düşünerek, İsviçre'den Türkçe bilmeyen ve Türkiye'de hiç bulunmamış maarifçi Alfred Malche'yi getirtti. Onun hazırladığı rapor istikametinde, "İnkılâplar karşısında tarafsız kalmakla" suçlanan Dârülfünun, Temmuz 1933 tarih ve 2252 sayılı kanun ile kapatıldı. Yerine İstanbul'da Maarif Vekâleti'ne bağlı, otonomisi olmayan yeni bir üniversite kuruldu. İlahiyat Fakültesi kapatıldı. Dârülfünun'un 155 hocasından 96'sı atıldı. İmdada ülkesindeki Yahudileri tazyik edip kaçırtan Hitler yetişti. Bu hocalardan 34 tanesi İstanbul'a geldi. Yetmeyince, inkılâba sadakati ile tanınan lise mezunları bir gecede profesör yapılarak kadroya alındı. Hocaları tayin ve azil salahiyeti, hükümete verildi. Alman hocalar, Türkiye'de küçük bir Almanya kurdular. Hepsine yeni bir hayat kuracakları için Türk hocalara verilenlerden üç ile on misli arasında maaş verildi. Bu profesörlerin de kıymeti bilinmedi; İkinci Cihan Harbi'nden sonra birer ikişer ilme ve ilim adamına kıymet veren Amerika gibi memleketlere göçtüler.

Tıp fakültesinde vazifeye başlayan Philipp Schwartz, "Benden evvel bu kürsüde kim vardı?" diye sorduğunda, "Hamdi Suad" cevabını alınca, "Eyvah, ben Hamdi Suad'ın yerine mi geldim? Onun yeri doldurulamaz" demiştir. Hamid Suad, dünya çapında buluşları olan bir patolog idi. Aslen İttihatçı olduğu halde, Osmanlı tarihini sevdirmekle suçlanan Ahmed Refik de atılanlar arasında idi. İsmayıl Hakkı Baltacıoğlu, Babanzade Ahmet Naim, Şekip Tunç gibi büyük felsefeciler, gelenekçi bulunarak tasfiye edilirken; yerlerine pozitivist Reichenbach getirildi. Her devrin adamı olmakla tanınan, 1928'den önce harf inkılâbı aleyhine, hemen ardından da lehine yazı yazan Köprülü Fuad Bey, sadakatinin karşılığını aldı; tasfiyeden kurtuldu. Atılan hocalar, rejim aleyhtarı sayıldığı için çok büyük sıkıntıya düştü. Ortamektep muallimliği bulabilenler şanslı idi. Hamdi Suad, üzüntüden verem olup vefat etti. Üniversitede hatırası için merasim yapılması istenince, telaşlanan rektör kapıları bile kapattırdı. Kimyacı Cemil Mazhar intihar etti. İstanbul Üniversitesi ise sıradan bir üçüncü dünya mektebi seviyesine düştü. Yıllarda doktora yaptıracak hoca bulunamadı. Hükümet, "ilim yerine idealistliği ön planda tuttuk" diye kendini müdafaa etti. Türkiye'de üniversitenin misyonunu bu söz izaha kâfidir. En kötüsü, imparatorluk zamanında bile benzeri görülmemiş şekilde, iktidara el-pençe divan duran/durmaya mecbur olan hoca prototipi meydana getirdi. Bu bakımdan 1933 reformu, kendisinden bekleneni yerine getirmeye muvaffak oldu.

04.09.2013.

İstanbul hatırası

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

iyah örtülü ayaklı fotoğraf makineleri sadece vesikalar fotoğraflar çekmekle kalmaz; arkası manzaralı, desenli veya "İstanbul Hatırası" yazan hususi resimler de çekerdi. Muayyen vesilelerle giyinip süslenip fotoğraf stüdyolarına giderek "resim çıkartmak" âdet olmuştu. Yeni evliler, çocukları ile beraber aileler, birbirini çok seven arkadaşlar resim çektirirdi. İşi bilenler kameraya bakmaz, gözlerini ufka dikerek hem artistik bir fotoğraf verir, hem de bu işin ehli olduğunu anlatmak isterdi.

Ciddiyete davet

Fotoğraf çektirirken gülmek asla caiz değildir. Hatta Sultan Hamid'in fotoğrafını çeken Bogos Tarkulyan cesaret edip "Padişahım, biraz tebessüm buyurmaz mısınız?" dediğinde, "Hayır, bilakis ciddi bulunmak elzemdir" cevabını almıştı. Demek ki şimdi bazı devletlerin pasaport ve vizede gülmeyen fotoğraf istemeleri boşuna değildir. İnsan güldüğü zaman, karakterini gizliyor olsa gerek. Rahmetli dedem bir kitapta Bağdadlı İsmail Paşa'nın namazda gibi ellerini bağlayıp, başını da hafifçe öne eğdiği resmini pek beğenerek, "İşte eskiler böyle edepliydi" demişti.

Birinci Cihan Harbi'ni müteakip sokak fotoğrafçıları ortaya çıktı. Bunlara alaminut, dakikalık, şipşak gibi isimler verilirdi. Ekseriya resmi dairelerin yakınında bulunurdu. Makinenin körüklü denen kısmı Avrupa'dan gelir; kutu kısmı İstanbul'da yapılırdı. Kutuların içindeki iki küvet, karanlık oda yerini tutar, burada resmin banyosu yapılırdı. Negatif antigraf üzerine konur, tekrar fotoğraf çekilir, kâğıda aksettirilirdi. Halk fotoğrafta yüzünün kabak gibi aydınlık olmasını isterdi. Yüzün gölgeli olması fotoğrafçının hatası sayılır, resim geri verilirdi. Sokak fotoğrafçılarının, büyük boyda siyah zemin üzerine işlenmiş hayali resimlerden dekoru vardı. Sütunlar, üzerinde saksılar, çiçekler, çardaklar, sütunlar, fıskiyeli havuzlar, kuşlar, manzaralar, köşkler, ayyıldızlar, bayraklar bulunurdu. İstanbul Hatırası yazan siyah perdelerde Galata Köprüsü, Kız Kulesi, câmiler, köşkler, saraylar yer alır; bunlar nakış ile süslenirdi. İstanbul'a gelip de bundan çektirmeyen yok gibiydi. Başka bir fon bezi üzerinde Askerlik Hatırası yazar; askerlerin elinde tüfek, omuzda fişeklik olurdu. Bunlar memlekete hatıra olarak gönderilirdi.

Bohçacının tavsiyesi

Fotoğrafhaneler ise atölye şeklindeydi. Tablolardan alınma fon resimleri vardı. Gardırop bile bulunur; boyunbağsız gelenlere boyunbağı takılır; kalıplı fes uydurulurdu. Taraksız ve aynasız fotoğrafhane olmazdı. Cilt cilt kitaplar, hokkalar, kalemler, hatta bazen zeybek elbiseleri demirbaş hükmündeydi. Fotoğrafçı her şeye karışırdı. Çatık kaşları düzeltir; gülmesi gerekeni güldürür; dağınık bıyıkları burdururdu. Elini, kolunu, ayağını düzeltir; her şeyi çeki düzen verirdi. Böylece insandan çok robota benzeyen bir fotoğraf elde edilirdi. Gerçi Şair Eşref ne demiş? "Aslına uymazsa tasvirin n'ola/Giydiğin gömlek emanet, fes elin!"

Masa başında eli şakağında ise, sevdiğini düşünüyor demektir. Bu resim sevgiliye mesaj olarak gönderilir. Kendisini okumuş göstermek isterse, masa önünde kitap okur gibi poz verir. Bâbıâli kâtipleri, hokka-kalem önünde durur, yazı yazar gibi yapar. Okumuşluk o zaman meziyet olduğundan, bu resme bakan kızlar mest olur. Hatta arabulucu bohçacı kadınlar, damatlara böyle resim çektirmesini hatırlatır. Damadın bilmem hangi meşhur stüdyoda alınmış fotoğrafisi kıza gösterilir. Kız daha ağzını açmadan evdeki hanımların hepsi bir fikir beyan eder. Kimi ellerini beğenmez, kimi içten pazarlıklı bulur, kimi buğulu gözlerine, kaytan bıyıklarına bayılır. Fotoğraf günlerce elden ele dolaşır. Bu zaman zarfında "hâsıl olan kanaat muvacehesinde" damat ya davet, ya reddolunur.

Kerem misâli...

Çok fazla resim aldırmak da hafiflik olarak değerlendirilir. Çektirilen fotoğraflardan lüzumu kadar yaptırılır; eşe dosta imzalanarak ithaf edilirdi. Mektup içinde gönderilen bu portre fotoğrafları, haberleşmenin zayıf olduğu zamanlarda muhabbeti temine yarardı. Fotoğraflara imza ve tarih koymadan evvel dokunaklı bir beyit yazmak âdetti: "Gûşe-i nisyâna atma sakla solgun resmimi/Buna baktıkça hatırla nâçizâne ismimi" veya "Hâk-i firkat ferâmuş ettirirse cismimi/Hâtıra olmak üzre takdim ettim resmimi" yahud "Âtide yâda vesile olur ümidiyle bu gölgemi sevgili felancaya takdim ediyorum." Eğer âşıkâne bir vaziyet varsa, yazılar da değişirdi: "Şu zavallı hayalim iltifatınıza nâil olursa, hayatımın en unutulmaz saadeti olacaktır. Kerem misali yanan zavallı Mecdi." Taraflar birbirini tanıyorsa imzasız resim gönderilir, altına da "Gönülde var iken muhabbet/İmza koymaya ne hâcet!" yazılırdı.

Bu devirde kadınların fotoğrafını çeken kadın fotoğrafçılar da vardır. Bunlara gidenler kendilerine diledikleri biçimi verirler. Kimisi saçlarını dağıtır, peri kızı olur. Kimi bahriyeli, kimi kantocu kostümü giyer. Çiçekler tüller arasında resim çektirir. Buraya giden kızların hepsi de hafifmeşrep değildir. İyi aile kızları da vardır. Fakat bu resimler hiçbir zaman fotoğrafhane camekânında ve albümlerinde teşhir edilmez.

Bazı resimlerde fotoğraf oyunu ile dumanlar arasında sevgilinin hayali, altta da âşıkın resmi konur. Bazısının sigara dumanının içinde arkadaşının resmi yer alır. Bazısında birbirine bağlı iki halka içinde sevenler resmedilir. Resim mektuba konmadan evvel bir köşesine "Ah minelaşk!" (yani Aşkın elinden çektiğim nedir?) veya "elamân", "elfirâk" gibi ahlar, oflar yazılır; bir de kalbe saplanmış ok çizilirdi. Tabii âşıklığın ayıp sayıldığı o devirde bunlar gizli kapaklı yapılır.

11.09.2013

Felsefe mi, hikmet mi?

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

insanoğlu her zaman yaradılışın sırrını merak etmiş; kâinatı anlamaya çalışmıştır. Peygamberler ve semavî dinler, buna ilahî bir izah getirmiş; bunlardan haberi olmayanlar ise bu işi akıllarıyla çözmeye çalışmıştır. Bundan da felsefe doğmuştur. Yunanca filo+sofya, bilgiye duyulan aşk demektir. Felsefe, bunun Arapçasıdır. İsa aleyhisselâm dünyada az kaldığı için Hristiyanlığın mukaddes metinlerinde bu işi çözecek ipucu azdı. Bu sebeple coğrafî yakınlık itibariyle Yunan felsefesinden medet umuldu. Eflatun'un her şeyi üçlü bir tarzda izah eden felsefesi de, teslis olarak Hristiyanlığa girdi. Şu halde felsefeyle bu temas, Hristiyanlığa pek de hayır getirmedi. Asırlarca sürecek inanç ihtilaflarına zemin hazırladı.

Felsefeye kim muhtaç?

Müslümanlar bu bakımdan daha şanslıydı. Gerek Kur'an-ı kerimde, gerekse Hazret-i Peygamber'in sözlerinde, varlığının sırrını aydınlatmaya matuf ipuçları fazlaydı. İslâm bilginleri, hikmet adı verilen bu naklî delilleri esas alarak, aklî delilleri de kullanıp bir manevî tabiat anlayışı meydana getirdiler. Gazalî gibi İslâm bilginleri, felsefeyi reddetmediler; ama semavî dinden haberi olanların, kâinatın sırrını akıl ile değil, öncelikle nakil ile anlamaya çalışması gerektiğini bildirdiler. Yaratılmış olan aklın, yaratıcıyı hakkıyla kavramasının mümkün olmadığını söylediler. Felsefe ile kâinatın sırları anlaşılır; dinin emirlerinin hikmetleri anlaşılır; ama inanç esasları ve dinin hükümleri anlaşılamaz dediler.

İslâm medreselerinde, hikmet-i tabiiyye (tabiat felsefesi) adıyla fizik, kimya, biyoloji, matematik ve astronomi okutulduğu gibi; kelâm ve fıkıh ilmi çerçevesinde hikmet-i şer'iyye adıyla da dinî emir ve yasakların sebepleri üzerinde durulurdu. Buna Batı'da "İslâm felsefesi" deniyorsa da, doğru bir tabir değildir. Zira Müslümanlıkta hikmet, sebebin üzerinde tutulamaz. Yani bir hüküm, öncelikle ilahi emir olduğu için yapılır; güzel veya çirkin olduğu için değil. Felsefe, ilahi hükümlerin konuluş sebeplerini anlamada insana yardımcı olur. Şarklılar buna tefekkür demeyi tercih etmişlerdir. Avrupa'nın aksine, İslâm dünyasında felsefeye ihtiyaç hissedilmemiştir.

teoloji FAKÜLTESİ

Medrese yanında modern tarzda İlâhiyat Fakültesi, 1900'de Dârülfünûn'a (İstanbul Üniversitesi) bağlı olarak kuruldu. 4 yıllık bu fakültede tefsir, hadîs, hadîs usulü, fıkıh, fıkıh usulü, kelâm, İslâm tarihi, ahlâk, tasavvuf, dinler tarihi, Arap edebiyatı ve felsefe okutulurdu. 1924'te medreseler, 9 sene sonra da İlahiyat Fakültesi kapatıldı. Böylece ahalisinin % 95'i Müslüman olan bir ülkede, İslâm dini tedrisatı ortadan kaldırılmış oluyordu.

Demokrasiye geçildikten sonra İnönü, dindarların Demokrat Parti'ye rağbetini önlemek maksadıyla, devlet eliyle dinî tedrisata izin verdi. İmam-Hatib Mektebi yanında, 1949'da Ankara'da bir İlâhiyat Fakültesi kuruldu. Hoca kadrosuna, eski ulemadan ziyade, umumiyetle dinî ve ilmî ciheti zayıf, fakat inkılâba sadakati müseccel kimseler getirildi. Dinî ilimler yanında, felsefe, psikoloji, sosyoloji, sanat tarihi gibi ilahiyat fakültesi için elzem dersler konuldu. Buna rağmen dindarlar tarafından -istisnalar bir yana- insanların görmeye alıştığı ihtiram telkin eden İslâm bilginleri yerine, (Rusya'daki gibi) resmî ideolojiye bağlı okumuşlar yetiştireceği endişesiyle pek hüsnü kabul görmedi. Tek Parti Hükümeti'nin arzusu da muhtemelen felsefe yardımıyla, dinî gelenek ve prensiplerin, yeniden dizayn edilmesiydi.

Demokrat Parti zamanında (1959), daha gelenekçi bir görüntü veren İstanbul Yüksek İslâm Enstitüsü kuruldu. Zamanla bunların sayısı arttı. 1980 ihtilâlinden sonra hepsi ilâhiyat fakültesine dönüştürüldü; 1971'de kurulan ve istikbal va'deden Erzurum İslâmî İlimler

Fakültesi de kapatıldı. Şu anda bile Türkiye'de münhasıran İslâm dininin öğretildiği müstakil maarif müesseseleri bulunmamaktadır. Felsefeden evvel, temel dinî derslerin daha ciddi okutulması gereken ilahiyatlar, teoloji fakültesi hüviyetiyle var olmalı; bunun yanında Avrupa'nın ileri demokrasilerinde olduğu gibi, tamamen devletten müstakil dinî tahsil müesseseleri bulunmalıdır.

18.09.2013

Eskiden devletin Hakimiyet alâmetiydi Mehter'in Hikayesi

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

Selçuklu Sultanı III. Alâeddin Keykubad, Osman Gâzi'ye 1289'da beylik alâmeti olarak sancak ile beraber davul ve tuğ göndermişti. Bando, hükümdarlık alâmetlerindendir. Sulh zamanında halkın maneviyatını ayakta tutmak; seferde ise askeri yüreklendirmek ve düşmanın moralini bozmak fonksiyonunu yerine getirir. Kaşgarlı Mahmud'a bakılırsa, Türkistan hükümdarları nezdinde kös, davul, zurna ve zil bulunan bir mızıka vardı. Osmanlılar zamanında mehter adı verilen mızıka takımı, sulhta saray, seferde otağ-ı hümayun (padişah çadırı) önünde nevbet vurur (konser verir); padişah da Selçuklu Sultanı'na hürmeten ayakta dinlerdi. Sultan Fatih, "İki yüz sene evvel vefat etmiş bir padişah için ayağa kalkmak lüzumsuzdur" diyerek bu âdeti kaldırdı.
İKİ SADRAZAM ÇIKARDI

Mehterhâne, saraya bağlı bir ocak ve koğuşları da Topkapı Sarayı yanında meşkhâne denilen yerde idi. Sultan I. Ahmed, Sultanahmed'de şimdi tapu dairesi olan yeri mehtere tahsis etti. Mevcutları 150-200 efradı bulurdu. Türkler rağbet etmediği için, ekserisi yeni devşirilmiş acemî oğlanlarından veya muhtedi Rum ya da Ermenilerden olurdu. Sultan IV. Murad'ın meşhur nedimi Melek Musa Çelebi, mehter mensubu ve Ermeni muhtedisi idi. Saray müezzinleri de umumiyetle mehter içinden gelirdi.

Bir kat mehter takımı 1 tabl (davul), 1 zurna, 1 nekkâre (çiftenâre), 1 boru ve 1 zil olmak üzere beş sazdan müteşekkildir. Nekkâre, birbirine bağlı tek yüzlü küçük davullardır, kendilerine mahsus çubuklarla çalınır. Süvari sınıfında, emirleri boru yerine bununla vermek âdettir. Zil, birbirine vurularak çalınan iki büyük zilden ibarettir. Çevgân, ucuna küçük zil, çıngırak ve zincirler bağlanmış sopa şeklinde bir çalgıdır; nevbet vurulurken çevgânîler ellerinde dik tuttukları çevgânları sağa sola ve yukarı aşağı sallar ve "ala hey, ala hey" diye tempo tutarlar. Bu sazları çalanlara da Farsça çalan manasına 'zen' eki kullanılarak tablzen, zurnazen, nakkârezen, boruzen ve zilzen adı verilir. XVIII. asır sonunda çevgân eklenmiştir.

Mehter, 3, 7, 9 ve 12 kat olmak üzere tertiplenmiştir. Mehter-i Hakanî (Padişah mehteri) 12 katlıdır, yani her âletten 12 tane çalınır ki takriben 90 kişiliktir. Seferde iki misline çıkar. Sadrazamın 9, diğer devlet ricalininki 7 veya 3 katlıdır. Şeyhülislâmın mehteri yoktur; ancak gülbank okuyan çevgenleri vardır. Sultan Selim, Çaldıran Seferi'nde düşman ordusundaki filleri ürkütmek üzere mehtere kös ilâve etmiştir. Kös yalnız padişah mehterinde vardır. Kös vururken, efrad "Yektir Allah!" diye bağırır. Sefere giderken atlara, fillere veya develere yüklenir. Her çalgı sınıf bir bölük teşkil eder. Alemdarlar ve talebeler de ayrı birer bölüktür. Talebeler, saray akademisi olan Enderun mektebinden yetişir. Bunlar çalıcı mehter (tablü âlem mehteri, yeniçeri mehteri) diye de bilinen resmî mehter takımıdır. Esnaf mehteri denilen, sivil mehterler de vardır. Ekseri para ile tutulmuş Çingene müzisyenlerden teşekkül eder. Bunlar halk cemiyetlerinde eğlence için çalgı çalar; ama harb zamanında mehterbaşının riyasetinde sefere iştirak eder.

Nevbet vurulacağı zaman mehter yarım ay şeklini alırdı. İsmi de buradan gelir. Meh-ter, yeni ay demektir. Mehterân, bu kelimenin çokluk hâlidir. Mehterhâne ve Tablhâne tabirleri de kullanılır. Mehter takımı ayakta durur; yalnız nakkâreciler bağdaş kurup yere oturur. Peşrevler, besteler, yürük semailer çalınır, şarkı çalınmaz. Elçi Peşrevi, Hünkâr Peşrevi, At Peşrevi, Sancak Peşrevi, Kadırga Peşrevi, Ceng-i Harbî gibi havalar meşhurdur. Marş şeklinde eser o devirde yoktur. Meydana evvelâ nekkâreci gelir ve içoğlan çavuşu mehterbaşını davet eder. Nekkâre sedaları esnasında mehterbaşı gelip takımı selamladıktan sonra, önce peşrev, sonra bu makamda ağır ve hareketli havalar çalınır. Arada taksim ile başka makama geçilip bu makamda hareketli eserler seslendirildikten sonra dua edilir ve mehter çekilir.

Mehter takımının kıyafeti de göz alıcıdır. Saz başları kırmızı çuha kaput ve çakşır ile sarı sahtiyan (keçi derisi) papuç, başında da beyaz tülbend sarılmış al kavuk giyer; efrad ise lacivert kaput, al çakşır, beyaz sarık sarılı yeşil kavuk ve kırmızı papuç giyerdi.

Mehter'in hikâyesine sonra da devam ederiz inşallah...

25.09.2013

Yeniçeri Avrupa'yı yeniden fethetti!

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

Mehter-i Hâkânî veya hassa mehterleri denilen padişah mehterleri her ikindi namazını müteakip Bâbüsselâm, (sarayın orta kapısı) önünde nevbet vururdu, yani konser verirdi. Cuma gecesi hariç her gece yatsıdan sonra üç fasıl ve sabah vakti saraylıları namaza kaldırmak üzere üç fasıl nevbet vurmak, Sultan Fatih kanunu idi. Ayrıca bayram ve Cuma namazından sonra nevbet vurulurdu. Saray düğünleri ve doğumlarında, arefe divanlarında, elçi kabulünde, vezir ve vâli tayin merasimlerinde, kılıç alaylarında ve zafer haberi ulaştığında da nevbet vurulurdu. İstanbul'un muhtelif semtlerinde, ayrıca başka şehir kalelerinde mehter vururdu. Mehterin esas işi, seferdedir. Cenk meydanında, askeri yüreklendirmek için muazzam ordu mehteri çalınıp gülbank çekilirdi (dua edilirdi). Mehterin sedası, top ve tüfek velvelesiyle birleşince yer ve gök inlerdi.

"İşte musiki buna derler!"

Mehter takımının kendine mahsus yürüyüşü vardır. Şimdiki "Bir, ki, üç, sol!" temposu yerine, "Kerim Allah, Rahim Allah" diye ağır adımlarla yürür; üç adımda bir durup, yarım sağa ve sola döner. Osmanlı temkin ve vakarının bir ifadesidir. Hâkimiyet alâmeti olduğundan mehtere ve mehterbaşına ehemmiyet verilirdi. Sultan IV. Murad zamanındaki bir ordu geçit merasiminde, mimarbaşı ile mehterbaşı arasında protokol ihtilafı olmuş, padişah ehemmiyetine binaen mehterin mimarlardan önce geçmesine karar vermişti. Mehterhâne iki de sadrazam çıkarmıştır: Zurnazen Mustafa Paşa ve Daltaban Mustafa Paşa, mehterden yetişmiştir. Ekmeğin okkası 9, etinki 10 paraya satıldığı bir zamanda (XVIII. asır sonları), mehterbaşına 140, saz başlarına 60, sazcılara da 15 kuruş maaş verilirdi. (Bir kuruş, kırk paradır.)

Budapeşte ve Viyana vasıtasıyla mehtere âşinâ olan Avrupalı bestecilerdan Mozart, Haydn, Gluck ve Beethowen, bu ilhamla Türk Marşları bestelemişlerdir. Wagner, mehter konserini dinledikten sonra heyecandan kendisini tutamayarak "İşte musiki buna derler" demiştir. Cumhuriyet devrinde dünyanın pek çok şehrinde verilen konserler fevkalade alaka çekmiş; gazeteler "Osmanlı Avrupa'yı fethetti" diye başlık atmışlardır.

1826'da Yeniçeri Ocağı'nın kaldırılması üzerine, bu ocağa duyulan nefret sebebiyle mehter de kaldırılarak yerine Avrupaî usulde Mızıka-i Hümâyun (askerî bando) kuruldu. 1911'de Ahmed Muhtar Paşa ve Celal Esad (Arseven) himmetiyle mehter Askerî Müze bünyesinde ihya edildi. Hatta Muhtar Paşa, "Gafil ne bilir" diye başlayan marşı besteledi. Takımın elbiseleri, Ârif Paşa'nın Osmanlı resmî kıyafetlerini anlatan kitabındaki resimlere göre tertiplendi ki bu kıyafetler XVIII. asra aittir. Yunan Harbi sırasında Bozüyük ve Maraş'ta mahallî mehter takımları kuruldu ise de, ömrü kısa oldu.

Mehter, Cumhuriyetin ilanını müteakip, Milli Müdafaa Vekili Bakanı Zekai Bey tarafından Osmanlı'yı hatırlattığı için tekrar lağvedildi. 1952'de Reisicumhur Celal Bayar, kralın cenazesine iştirak için gittiği Londra'da İskoç tarihî bandosuna hayran kaldı. Genelkurmay Başkanı Nuri Yamut'a "Bizde de böyle bir şey kurulamaz mı?" dedi. Bunun üzerine dönüşte Nuri Yamut'un vazifelendirdiği tarihçi İbrahim Hakkı Konyalı mehterin ihyasını teklif etti. Bu teklif kabul gördü. İstanbul Harbiye'deki Askerî Müze'de orduya bağlı olarak yeniden kuruldu. Mehterbaşılığa getirilen Cemal Cümbüş, "Tarihi çevir nal sesi kısrak sesi bunlar" marşını bestelemekle işe başladı. Mehter, Pazartesi, Salı hariç haftanın her günü nevbet vurmakta; merasimlere iştirak etmektedir. Son zamanlarda başka resmî ve sivil mehter takımları kurulmuştur.

Aman Osmanlı geçmesin!
Mehter tekrar kurulduğu zaman, 1826'dan önceki parçaların çoğunun notası bulunamadı. Zamanın icabınca yeni marşlar bestelendi. Bugün çalınanların ekserisi bunlardır. Hücum Marşı, Amed Nesim-i Subh-Dem gibi parçalar eskidir. Sonradan eski bazı eserlere ulaşıldı. Ayrıca Mızıka-ı Hümayun için bestelenen marşlar da şimdi mehter repertuarındadır. Cumhuriyetten sonra eski marşlardaki bazı ifadeler değiştirildi. Askerlerin Hazır Silah diye başlayan Devlet Marşı'ndaki "Sultan Aziz" kelimesi, "Türk milleti"; Ordumuz Etti Yemin diye başlayan Ordu Marşı'ndaki "Osmanlı" kelimesi, "Şanlı Türk"; Sivastopol Önünde'deki "Arab Binbaşı" terkibi, "Yaman Binbaşı"; Artar Cihadla Şanımız marşındaki "Osmanlıyız" kelimesi, "Pek Şanlıyız"; İzzeddin Hümâî Bey'in meşhur "Kafkasya Dağlarında Çiçekler Açar" mısraı; "İzmir'in Dağlarında Çiçekler Açar"; "Yaşa Ey Şanlı Ordu Binler Yaşa" mısraı da "Yaşa Mustafa Kemal Paşa Yaşa" şeklinde değiştirildi. Umarız artık bütün bu mehter marşları, orijinal güftesine uygun olarak icra edilir.
twitter.com/EkremBEkinci

02.10.2013

1914'ün kayıp nesli

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

Esâret hatıraları beni her zaman cezbeder. Hikâyesi acıklı olsa bile, gerçekçi ve ibretlidir. Bunda belki de 40 günlük bebeğini bırakıp cepheye giden dedemin, Kafkas cephesinde esir düşerek 7 sene Sibirya'da esaret hayatı yaşamasının da rolü vardır. O, hatıralarını yazmadı; ama anlattıkları hâlâ canlıdır. Bizden önceki nesil, dedelerine pek yetişemedi. Bütün dünyada, güle oynaya harbe giden 1914'ün bu kayıp nesli, cephede veya esaret kamplarında hayatını kaybetti. Hayatta kalanlar da uğradıkları travma sebebiyle yaşayan birer ölü olarak ömrünü tamamladı.

OSMANLI ESİRLERİ BİR BAŞKA

Cihan Harbi'nde Osmanlı ordusu Kafkas, Çanakkale, Irak, Mısır, Galiçya, Yemen, İran, Libya ve Suriye cephelerinde savaştı. Geniş bir sahada, sıkıntılı tabiat şartları altında mevcudu, teçhizatı, erzağı noksandı. Zâyiat da fazla oldu. Silâh altına alınan 2,6 milyon kişidir. Takriben ve tahminen, cephede veya yaralanıp hastanede yahut sâri hastalıktan ölenlerin sayısı 325 bin, yaralılar 400 bin, esir, firarî ve kayıplar ise 1.560.000 olmak üzere zâyiat 2.285.000 kişidir. Esir düşenlerin sayısı 202 bin kadardır. En çok esir 75 bin kişiyle Mustafa Kemal Paşa'nın kumanda ettiği Filistin, ardından 55 bin kişiyle Enver Paşa'nın kumanda ettiği Şark cephesinde verildi. İngilizlere 135 bin, Ruslara 65 bin, Fransızlara 2000, Romenlere 600, İtalyanlara 100 esir düştü. Bunlar seneleri esir kamplarında geçirdi. Sağ kalanlar hasret, acı ve hastalıklarla memleketlerine dönebildi. Harbin dünyaya maliyeti 8 milyondan fazla insan kaybıdır. Fransa, Almanya ve Avusturya aktif erkek nüfuslarının %10'unu; İngiltere, Rusya, Türkiye ve İtalya %5'ini kaybetti. Seferber edilen 42 milyon kişidir.

Kızılhaç ve Kızılay, iş birliği hâlinde kampları ziyaret edip, raporlar hazırlamış; kamp şartlarının iyileştirilmesi için çalışmıştır. Askerler, bu sayede şikâyetlerini dile getirme fırsatı bulmuş; çoğu yerine getirilmiştir. Muamele, mütekabiliyet üzeredir. Yani Osmanlı hükümeti kendi esirlerine nasıl davranıyorsa, prensip itibariyle bunlar da Osmanlı esirlerine öyle davranmıştır. Kamp idarecileri ve Kızılhaç raporları, Osmanlı esirlerinin disiplinli, temiz, ağırbaşlı ve tahammüllü olduğunda hemfikirdir.

İngilizler, Hindistan, Burma, Mısır, Yunanistan, Basra, Bağdad, Kıbrıs, Malta ve Man Adasında; Fransızlar, Korsika ve Güney Fransa'da; Ruslar ise, Hazar'dan Sibirya'ya kadar geniş bir mıntıkada kamplar kurdu. Osmanlı esirleri arasında Rum, Ermeni ve Yahudi askerler de vardır. Müttefik ülkelerdeki Osmanlı vatandaşı siviller ve esirlerin aileleri için de ayrı kamplar kurulmuştur. Irak'ta esir alınan Osmanlı askerlerinin Hindistan'a sevki, Hind Müslümanlarında İngilizlere karşı infiali arttırmıştır.

YÜK VAGONUNDA NAKLİYE

Kamplara nakliye gemi iledir. Gemiye alışık olmayan askerleri yolda deniz tutmuş, kampa hasta düşmüşlerdir. Rus ve Romen kamplarına ise, askerler, pencere ve kapılarına tahta çakılmış, iki kat tahta oturaklı ve köşesinde helâ ihtiyacı için bir kova bulunan yük vagonlarında istif hâlinde götürülürdü. Bunların yarıya yakını yolda ölmüştür. Mamafih, Rus ve Romen askerlerinin cepheye nakli de farklı değildir.

Yerli halktan, esirlere yardımcı olanlar vardır. Hatta Kıbrıs'ta bir imam bu sebeple tevkif edilmiştir. İmkânsızlık, rahatlık veya anavatandaki istikrarsızlık sebebiyle kaçma teşebbüsü azdır. Yerli Müslümanlar, mesela Kıbrıs'ta balıkçılar kaçanlara yardım etmiştir. Dedem, kamptan kaçarken, bir Tatar hocanın emsalsiz yardımlarını anlatırdı. Bazısını döndüğünde başka sıkıntılar beklemektedir: Kimi geride ailesini veya evini yerinde bulamamış; kimi zevcesinin kendisini öldü sanıp başkasıyla evlendiğine şahit olmuş; kimisi asker kaçağı diye tevkif edilmiştir.

Esirler, Mondros Mütârekesini takiben (1918) deniz yoluyla dönmeye başladı. Müttefikler, Ankara hareketi tarafından kullanılırlar endişesiyle, bir kısım esirleri göndermedi. Ankara da, İngilizlerin, Rusya'daki esirlerin Hindistan'a geçip ayaklanma başlatacağından endişelendiğini düşünerek, bunların geri dönmesi için pek teşebbüste bulunmadı. Son esirler 1922'de dönebildi. Geride birer şehitlik kaldı. Bazı esirler evlenip yerli halka karıştı. Yunanlılara zafer kazanıldıktan sonra Rusya esirleri dönmeye başladı. Yol, iç savaş sebebiyle kapalı olduğundan, kiralanan Japon gemileri ile yolculuk aylarca sürdü. Gemilerden biri Ege'de Yunanlıların eline düştü; içindeki bin kadar asker, 8,5 ay daha İtalya'da esir kampında tutuldu.

Hatıra yazma geleneği zaten bizde güçlü olmadığı için, esâret hatıraları azdır. Bazıları o acı günleri hatırlamak istememiş; bazısının çektiği sıkıntı ve yakalandığı hastalıklar sebebiyle ömrü vefa etmemiştir. Cemalettin Taşkıran'ın esir kampları hakkında derli toplu malumat veren bir eseri vardır.

@EkremBEkinci
ekrem.ekinci@tg.com.tr

www.ekrembugraekinci.com

09.10.2013

Her tatlının bir zamanı var

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

Tatlı sofranın sultanıdır. Doyduktan sonra bile yenir. Nitekim hatırlı bir kimse geldiğinde, meclis ne kadar kalabalık olursa olsun, mutlaka ona bir yer açılır. Tatlının, sultan gibi olduğu, zaman bakımından teşrifata tâbi oluşundan bellidir. Tatlıların hazırlanışında, ikramında ve yenilişinde ayrı bir merasim olduğu gibi, her tatlının bir zamanı vardır. Eskilerin her işi hesaplı-kitaplı idi.

Bayram lezzetleri

Bayramın tatlısı baklavadır. Milliyeti Arab mı, Türk mü belli değildir. Baklava, Şam'da fıstıklı pişirilmekle beraber, belki fıstık az bulunduğu için, Anadolu'da daha ziyade cevizlisi yapılır ve tercih edilir.

Bayram denince akla şeker gelir. Akide şekeri, Osmanlılar zamanında hassa askeri olan yeniçeriler tarafından hususî günlerde padişaha ve vezirlere ikram edilmek üzere hazırlanmış; askerin hükümdara sadakatini göstermek üzere akide adını almıştır. Akîde, inanç demektir. Yeni evlenenlere, ev alanlara, yeni dükkân açanlara hediye götürülürdü. Sadesi, fındıklısı, güllüsü, tarçınlısı, susamlısı, menekşelisi, karanfillisi vardı. Renk renk, cam kavanozlarda şekerci vitrinlerini süslerdi. Akidenin en iyisini İstanbul'da Bahçekapı'da Kastamonulu Hacı Bekir ve Şehzadebaşı'nda Hafız Cemil yapardı. Namları dünyayı tutmuştur.

Akideye benzer naneli küçük bir şeker vardır ki mevlid şekeri denir. Mevlid cemiyetlerinde dağıtmak üzere kâğıt külahlara muayyen mikdarda konur. Hemen alınıp yenmez, cebe de konmaz. Mevlid boyu dinleyenin önünde durur. Mevlidden bereketlenmesi umulur.

Akide, çikolatanın yaygın olmadığı devirlerde, halkın en rağbet ettiği iki şekerlemeden biridir. Diğeri lokumdur. İsmi boğaz rahatı manasına Arabça râhatu'l-hulkum'dan gelmekle beraber, lokumda maharet kazanan Türklerdir. Şeker şurubunun nişasta ile kaynatılmasından elde edilen küp şeklinde yumuşak bir şekerlemedir. Sadesi, güllüsü, fındıklısı gibi envai çeşidi vardır. Anadolu'ya gidip gelen sefirler vasıtasıyla XVIII. asırda Avrupa'da da tanındı ve sevildi. Türk lokumu bugün marka olmuş bir yiyecektir.

"Hayırdır, bugün kandil mi?"

Helva Arapça tatlı demektir. Bizde hususi bir tatlının adıdır. Umumiyetle ölü evine yapılıp, taziyeye giderken götürülür ve sevabı ölünün ruhuna bağışlanır. Bir un helvası, bir de irmik helvası vardır. Un helvasında, tereyağı ile un kavrulur, içine su ve şeker katılır. Bazı yerlerde süt de ilâve edilir. Bu takdirde açık renk olur. Kıvamında kavrulması mühim olduğundan, eli yatkın olana pişirtilmelidir. İrmik helvasında unun yerini irmik almıştır ve fıstık konur.

Kadayıf, düğün tatlısıdır. Hususi hazırlanan yufkanın kendisine mahsus bıçaklarla lif lif hâle getirilmesiyle hazırlanır. Cevizli olur; üzerine kaymak dökülür. Kadayıf, Arapça "lifler" mânâsına katâif kelimesinden gelir. Bazı evlerde kadayıf kesmeye mahsus makaslar vardır. Olmayan, ödünç alır.

Umumiyetle Müslümanlığın mukaddes geceleri olan kandillerde lokma dökülür. Başka gün birine lokma verseniz, "Hayırdır, bugün kandil mi?" diye şaşırabilir. Mayalı hamurun yuvarlak topaklar halinde zeytinyağında kızartılıp soğuk şerbete atılmasıyla hazırlanır. Yumurta akı katılan saray lokması pek meşhurdur. Hanımgöbeği, dilberdudağı, vezirparmağı gibi lokma kıvamında, ama farklı şekilde çok tatlı çeşidi vardır.

Güllaç sevilen bir Ramazan tatlısıdır. Nişasta yufkasıyla cevizli hazırlanan, üzerine süt ve gülsuyu dökülerek hazırlanır. Şimdilerde şeftali, muz gibi meyveli de yapılıyor. Ama gül olmadan olmaz. Adı bile "güllü aş"dan gelir.

Zerde, pirinç ve nişasta ile pelte kıvamında yapılır. Düğünlerde ve hususî ziyafetlerde verilir. Hafif tatlılardandır. İçine katılan safran sebebiyle bu ismi almıştır. Zerd, Farsça sarı demektir.

Kaymaklı sütten sahlep katılıp dibekte dövülerek hazırlanan sakız kıvamındaki Maraş dondurması da bir Türk markası hâline gelmiştir. Yaz tatlısı zannedilir ama kışın daha çok yenir.

Aşure, İslâm tarihinde pek çok mühim hâdisenin cereyan ettiğine inanılan Muharrem ayının tatlısıdır. Rivayete göre Hazreti Nuh'un gemisindekiler tufandan kurtuldukları gün ambarda kalan az sayıda zahire ve yemişi çıkarıp birbirine katarak bu tatlıyı yapmışlar. Bu sebeple hemen her cemiyette birbirine benzer şekilde aşure yapılır. Yarma, nohut, fasulye, pirinç, kayısı, üzüm, dut, erik, incir, fıstık, portakal kabuğu ve elma (veya armut) konur. Nar, ceviz, badem, kuşüzümü, fındık ve tarçın ile süslenir. Lokma, helva gibi konu komşuya dağıtılır.

Bu vesile ile okuyucularımızın ve cümle âlemin Kurban Bayramı'nı tebrik ederiz.

AKİDE, SADAKATİN SEMBOLÜ

Akide şekeri, yeniçeriler tarafından hususî günlerde padişaha ve vezirlere ikram ediliyordu. Askerin hükümdara sadakatini göstermek üzere akide adını almıştır.

16.10.2013.

Esir kamplarında Osmanlı esirleri

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

"YAŞASAM NE OLACAK?"

Cihan Harbi'nde esaret kamplarındaki binlerce Osmanlı esiri, şartları iyi olsa bile, vatan hasreti sebebiyle büyük sıkıntılara düşmüş; ruh ve beden sağlığını kaybetmiştir. Cihan Harbi'nde, 202 bin Osmanlı esiri, İngiliz, Fransız, Rus ve Romen kamplarında birkaç sene tutulmuştur. Rus ve Romen kampları dışında vaziyet fena değildir. Hepsinde en büyük mesele, memleketle irtibat eksikliğidir. Mektup gelmemekte, ya da gecikmektedir. Bazı askerlerin mektup alacak veya yazacak kimsesi yoktur. Gelen ve giden mektuplar okunup sansürlenmektedir. Türkçe kitap bulunmaması ve koyun yerine sığır eti verilmesi müşterek problemdir. Bazısında (Korsika) tütün ve çorap yokluğu, bazısında (Mısır) verilen topuksuz deri ayakkabı yerine potin giymek istemeleri, bazısında (Kıbrıs) ekmeğin kılçıklı arpadan oluşu şikâyet mevzuudur. Sıcak veya soğuk, devamlı yağmur, haşerat bazı kamplardaki umumi şikâyetlerdir. Dedem, Sibirya'daki esir kampından at etiyemekten bezdiği için kaçtığını anlatırdı.

Kampın kümesi

Osmanlı subayların çoğu Fransızca bilmekle beraber; esir kamplarındaki esirlerden veya sivillerden tercüman bulunmaktadır. Subaylara, bazen de askerlere maaş verilmektedir. Hayır cemiyetleri, askerler için para toplayıp dağıtmaktadır. Memleketten para gelmesine de izin vardır. Fes dâhil, elbise ve çamaşır verilmektedir. Elbiseler her hafta tütsülendiği için, bit, pire fazla değildir. Kamplarda mescid ve imam vardır. Dinî günler kutlanmaktadır.

Doktor ve sıhhiye memurları, revirde ücretli çalışmakta olduğundan vaziyetleri daha iyidir. Berber, marangoz, ayakkabıcı, terzi gibi sanat sahibi esirler de sanatlarını icra edip, para kazanabilmektedir. Bunun dışındakilerden amele taburları kurulup, mıntıka temizliği, ağaç kesme gibi işlerde istihdam edilmiştir. Bahçe kazılması, kamp civarının temizliği gibi bazı işler için ücret ödenmektedir. Kimi kamplarda çalışma hiç yoktur. Her gün dezenfekte edilen alaturka helâlar; ayrıca duşlar vardır. Sabun ve su boldur; su arıtılmaktadır. Yemeklerde dinî hassasiyet gözetilmektedir. Parası olan, kantinden bulabildiğini alabilmektedir. Kampta meyve ve sebze yetiştiren, tavuk besleyen esirler vardır. Dedem, aşçılıktan anladığı için kampta eziyet çekmediğini söylerdi.

Can sıkıntısı büyük derttir. Esirler bunu, lisan öğrenerek, kitap okuyarak, el yazısı gazete çıkararak, mızıka heyeti kurarak aşmaya çalışmaktadır. Bazı kamplarda subaylara şehre gitme izni verilir. Kimi esirler, boncuk kolyeden çantaya, ağızlıktan tesbihe kadar çeşitli el işi eşya yapıp satmaktadır. Spor, bilhassa güreş en sevilen meşguliyettir. Lisan bilen subaylar, ecnebice kitapları Türkçe'ye tercüme edip istifadeye arzetmektedir. Mısır'da bir ara esirlerin, diğer esir kampındaki yakınlarıyla buluşmalarına izin verilmiştir. İttihatçı esirlerle, muhalifler; Türklerle Arablar arasında bazen zıtlaşma yaşanmaktadır.

Kör olan esirler

Hastalar kamp revirinde tedavi edilmekte; gerekirse hastaneye gönderilmektedir. Dişçi, icabında şehirden getirtilmektedir. Ölenler, kamp subaylarının da katıldığı dinî ve askerî merasimle hususî şehitliklere gömülmektedir. Esaret, bizatihi teessür kaynağıdır. Bilhassa Hindistan'daki esirlerde, tel örgü hastalığı denilen, kolay heyecanlanma, çabuk kızma, alınganlık, içe dönüklük gibi semptomlar gösteren, intihara veya cinayete kadar varabilen psikolojik bir rahatsızlık görülmektedir. Bunlar doktorlara, "Tel örgü seyretmekten bıktım. Yaşasam ne olacak?" demişlerdir. Bunun dışında esir kamplarında normalin dışında fazla bir hastalığa rastlanmamaktadır. Mısır cephesinde esir edilen askerlerin çoğunda, Kanal Seferi sırasında çöl gözlüğü verilmediği için kum fırtınalarının yol açtığıkonjüktivit (göz iltihabı) vardır. Kampa gelişte dezenfekte için askerlerin sokulduğu krizol havuzlarında da göze ilaçlı sıvı kaçabilmektedir. Revirde vazifeli bazı Ermeni doktorların, tehcirin intikamını alma sâikiyle, askerlere yanlış tedavi tatbik ederek, 15 bin askerin gözünü kaybetmesine sebep olduğu söylenir. Bu hâdise Ankara'nın talebiyle tahkik edilmişse de, aslı çıkmamıştır. Türk resmî kaynaklarına göre dönen esirler arasındaki kör asker sayısı ancak 310 kadardır.

Romanya'daki esirlerin şartları, kaldıkları yerler, yiyecekler kötüdür. Ağır işlerde çalışmaktadır. Ancak harb zamanında Romen halkı ve ordusunun da vaziyeti farklı değildi. Esirler, saat ve paralarının alındığından şikâyetçidir. Rusya'daki esirlerin sayısı çok; şartları ise çok ağırdır. Hava soğuk, mesafe uzak, nakliye zahmetli, imkânlar kıttır; ihtilâlden dolayı cemiyette kargaşa vardır. Haşerat fazla, hava soğuk, yataklar kifayetsiz, kamplar meskûn mahallerden uzaktır. Sâri hastalık çoktur. Esirlerin % 20'si ölmüştür. Anlatacak çok şey olduğu için, matbu esaret hatıralarının ekserisi Rusya'daki esirlere aittir. Esir subayların neredeyse hepsi günlük tutmuştur. Vaziyetin her an tersine dönebileceğini düşünen Ruslar, esirlere kötü davranmamışlardır. Hatta Bolşevikler, bu askerler arasında propagandadan geri durmamıştır.

23.10.2013

Ressam-ı Hazret-i Padişahî Abdullah Birâderler

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

Fotoğraf Osmanlı memleketine bulunduktan hemen sonra, 1842 senesinde geldi. İlk fotoğrafçılar İstanbul'da faaliyete başladı. Abdullah Biraderler bunların en meşhurlarındandır. O devir meşhurlarından, bunlara resim çektirmeyen yok gibidir. Üzerinde eski harflerle Abdullah Birâderler, Latin harfleri ile de Abdullah Frères yazan bu fotoğraflar, kalitesiyle bugün bile görenleri büyülemektedir.

Solmayan fotoğraflar

Abdullah Biraderler'in soyu 1610'da Samatya'ya yerleşen Kayserili Aleksan'a dayanır. Dedeleri Asadur Hürmüzyan, Sultan I. Abdülhamid'in vekilharcı idi. 1854'te Kırım harbi esnasında Alman General Moltke, yanında getirdiği kimyager Rabach'a Bayezid'de bir fotoğraf atölyesi kurdurmuştu. Üç biraderden Viçen, burada rötuş ustası olarak çalıştı. Bu arada ihtidâ ederek, yani Müslüman olarak Abdullah adını aldı. Kardeşi Kevork, Venedik'te sanat tahsil etmişti. 1858'te diğer kardeş Hosep ile beraber bu stüdyoyu devraldılar. 1867'de bunu Nikola Andreomenos'a devredip Beyoğlu'nda bugünki Hachette Kitabevi karşısında Abdullah Birâderler veya Abdullah Frères adıyla meşhur dükkânlarını açtılar. Çektikleri fotoğraflar solmazlık ve dayanıklılıkları ile tanındı. Sultan Aziz zamanında Ressam-ı Hazret-i Padişahî, yani padişahın hususi fotoğrafçısı tayin edildiler. Saray halkının ve bendegânın resimlerini çektiler. Fotoğraf arkalarına Osmanlıca, Fransızca, Rumca ve Ermenice yazıları çok süslü idi. Padişahın çektirdiği fotoğraflar altın yaldız ile süslenirdi. Stüdyolarına astıkları tuğra ve nişan sayesinde çok tutuldular. Şöhretleri Avrupa'yı sardı. Ecnebi misafirler, krallar, prensler, zenginler, sanatkârlar burada resim çektirmeyi ihmal etmediler. Abdullah Kardeşler, sonraki nesillere yâdigâr kalmak üzere İstanbul ve çevresindeki tarihî eser ve manzaraların resimlerini çektiler. Halkın mahallî kıyafetlerini ihtiva eden albümler hazırladılar. 1867Paris Sanat Sergisi'ne albümlerini gönderdiler. "İstanbul Manzaraları" ve "Tarihî Türk silahları" adlı albümler çok beğenildi. Times gazetesi bunlar övgüler yağdırdı. 1868'de İstanbul'a gelen istikbalin İngiltere Kralı Galler Prensi Edward bunların dükkânını ziyaret ettikten sonra kaldığı saraya çağırarak kendisi ve ailesi ile bendegânının fotoğraflarını çektirtti. Aynı tarihlerde İstanbul'a gelen Rus Prensi Grandük Nikola da atölyeyi ziyaret edip resim çektirmeyi ihmal etmedi.

Yıllar sonra 1877 Osmanlı-Rus Harbi'nin galibi olarak geldiği zaman yine Abdullah Efendi'yi aratıp 107 kişilik subay kadrosunun resimlerini çektirtti. Bunun ardından Abdullah Efendi Rus grandük ve generallerine Beyoğlu'ndaki konağında ziyafet verdi. Bunu fırsat bilen rakibi Rum fotoğrafçı Kargopulo Abdullah Efendi'yi padişaha şikâyet etti. Vaziyete içerleyen Sultan Hamid, fotoğrafhanedeki tuğrasını geri çekti. Sadrazam Ahmed Vefik Paşa'nın aracı olmasıyla 1890'da kendilerini affetti. Hatta bunlara çektirttiği fotoğraflarla, memleketi dünyanın dört bir yanında tanıtma ve propaganda yapma imkânı buldu. Mısır Hıdivi Tevfik Paşa'nın daveti üzerine Kevork ve Hosep 1886'ta Kahire'ye giderek burada bir şube açtılar. Kevork 9 sene sonra döndüğünde İstanbul'daki şubenin zor duruma düştüğünü ve kardeşlerinin hisselerini Foto Sabah'a sattığını öğrendi. Bunun üzerine sefalete düştü ve üzüntüsünden öldü. Maçka'daki mezarı sonradan kaybolmuştur.

Kimler yok ki...

Sultan Abdülmecid, fotoğraf çektiren ilk Osmanlı padişahı olarak bilinir. Resmi Abdullah Biraderler çekmiştir. Buraya resim çektiren meşhurlar arasında Fransa İmparatoriçesi Eugenie, Hıdiv İsmail Paşa, İtalya Kralı Vittorio Emanuele, Avusturya İmparatoru Franz Joseph, İngiltere Kralı Edward, İran Şahı Nâsıreddin, Sırbistan Kralı Milan, Bulgar Prensi Ferdinand da vardır. Abdullah Biraderler, ecnebi hükümdarlardan 8 nişan ve 3 madalyadan başka çok sayıda tebrik ve takdir almışlardır.

Madalyadaki profil

Prusya İmparatoriçesi Augusta, 1863'te Sultan Aziz'den bir resmini istedi. Sarayda tavan müzehhibi olan Masson, bunun için Beyoğlu'nda Dèrain adlı bir Fransız'ı tavsiye etti. Fakat padişah bunun çektiği resmi zevksiz bularak beğenmedi. Onun üzerine Sadrazam Fuad Paşa padişaha Abdullah Biraderler'in ismini verdi. Padişah kendilerini İzmit'teki av köşküne çağırttı. Onlara çeşitli pozlar verdi ve Berlin Sefiri vasıtasıyla gönderdi. Bu pozlardan en beğendiği profil üzerinden İmparatoriçe Augusta bir madalya yaptırdı. Bu madalya bugün Viyana Müzesi'ndedir.

30.10.2013

İSTANBUL'UN AVRUPA'DAKİ İKİZİ: LİZBON

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

Portekiz'in başşehri Lizbon, Tejo nehrinin Atlas Okyanusu'na döküldüğü yerde 7 tepe üzerine kurulmuş bir şehir. İstanbul'a çok benzer. Nehir, Boğaz gibi şehri ikiye böler. Boğaz Köprüsü'ne benzeyen kırmızı köprü ile Avrupa'nın en uzun köprüsü Vasco de Gama iki yakayı birbirine bağlar. Milattan önce kurulan, 450 sene Müslümanların elinde kalan sâkin, sıcak, sevimli bir şehir. 2 milyon nüfusu var.

Eyfel kulesi mimarının talebesi tarafından 1902'de yapılan 40 m uzunluğundaki Santa Justa Asansörü ile yukarı mahallelere çıkılır. Terası da, turistlere güzel bir Lizbon manzarası ikram eder.

Üsküdar doğumlu petrolcü Kalust Gülbenkyan (1869-1955), ömrü boyu topladığı sanat eserlerini 1940'da İstanbul'da kendi adıyla kurulacak bir müzeye bağışlamak istedi. Bizim hükümet kabul etmeyince, yaşadığı Lizbon'da kurulan bir müzede teşhir ediliyor. 6 bin civarında el yazması kitap, halı, kumaş, işleme, tablo, porselen, antika ile bedava gezilen zengin bir müze. Bugün ilmî çalışmalara finans sağlayan Kalutsyan Vakfı, çok zengin; reisi de ülkede reisicumhur muamelesi görüyor.

Lizbon'un 20 km batısındaki Belem, Avrupa'nın en uç noktası. Dünyayı keşfe çıkan denizciler için dikilmiş 1960'da yapılan 50 metrelik Keşifler Âbidesi ile meşhur. Yerde dünya keşifler haritası... Arkada Yeronimos Manastırı, Vasco de Gama'nın Hindistan'dan getirdiği servet ve beyaz kum taşları ile yapılmış.

Şehirde bizdeki eskilere benzer tramvaylar çalışır. Bunlardan biri kaleyi tırmanırken..

Eskiden boğa güreşlerinin yapıldığı, idam cezalarının infaz edildiği Rossio meydanı (üstte) ile trafiğe kapalı, şık mağazaların bulunduğu bir sokağa açılan Figueria meydanı şehrin iki mühim mevkiidir.

Alfama tepesinde Keltler'de kalma Sao Jorgo Kalesi, 1255'te Lizbon Hristiyanlar tarafından fethedilince kraliyet sarayı olarak kullanılmış. Kale mahallesi, daracık sokaklarda, pencereleri çiçekli, balkonları çamaşır asılı eski evlerden müteşekkil. Sokaklar, her biri farklı desenlerde siyah ve beyaz taşlarla döşelidir.

XVI. asırdan kalma Belem Kulesi. Kaptanlara bu kulede mühürlü bir ferman verilir; ancak denize açıldıktan sonra mührü açıp gideceği yeri öğrenirmiş. 1755 zelzelesinde kayıp, denizin içine oturmuş. Arkada Atlas Okyanusu...

Manastırın yanında her zaman hıncahınç dolu Belem Pastanesi (Antiga Confeitaria de Belem) bulunur. Meşhur Belem pastasını (pasteis de nata) uzun kuyrukta bekleyerek alabilirsiniz. Rivayete göre manastır yapılırken veya şarap tortusunu ayıklamak için yumurta akı kullanan keşişler, artan yumurta sarılarından böyle bir pasta yapmayı keşfetmiş. Pastayı bilen üç kişi, gizlice yoğurur; bayilik de vermez. Haftada 100 bin parça satılmaktadır. Resmin arkasında görüldüğü gibi, evlerin çoğu buraya mahsus Azuyelos denilen desenli seramiklerle kaplı.

Resimde şal satan siyahlı kadın... Portekiz'de eşini kaybeden kadınlar ölene kadar, babasını kaybedenler iki yıl siyahlarla gezer. Kocası denize açılıp dönmeyen kadınların deniz kenarında oturup okyanusu seyrederek söyledikleri fado denilen ağıtlar, bugün Lizbon kültürünün bir parçasını teşkil ediyor. Meraklısını ağırlayan fado kulüpleri var.

Eski Lizbon Câmii, şimdi katedral. Önünde Balkan Çingenesi dilenci.

06.11.2013.

Maliyeciler eskiden de kimsenin gözünün yaşına bakmazdı

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

Osmanlılarda devlet hazinesine Hazine-i Âmire veya Bîrûn Hazinesi denir. Topkapı Sarayı'nın orta avlusundadır. Başında defterdar bulunur. Padişahın hususî hazinesi, Hazine-i Hâssa başkadır.

Paranın ateşle imtihanı

Zekâtlar, ganimetler, arazi ve hayvan vergileri, arazi ve maden kiraları, sahipsiz mallar ve miraslar, para cezaları hazinenin başlıca geliridir. Buraya girecek meblâğ, bir heyet huzurunda makbuz karşılığı teslim alınır. Akşam günlük muhasebe yapılır. Câri harcamalar için birkaç kese tutulur. Geri kalanı hazineye konup mühürlenir. Hazineden ödeme yapılabilmesi için mutlaka sadrazamın yazılı emri ile defterdarın imzası lâzımdır. Defterdar huzurunda yere serili bir kırmızı halı üzerinde giren çıkanı kaydeden kâtipler bir sırada oturur. Yanlarına da hazineye giren paranın kalp olup olmadığını tedkik eden memurlar vardır. Bunun için divanda parayı sınamak için daima kızgın bir mangal bulunur.

Hazine defterleri Selçuklulardan gelen âdete geleneğe uygun olarak Farsçadır. Herkesin okuyamayacağı siyakat yazısıyla tutulur. Padişah veya sadrazam sefere giderken, hazine ve maliye defterleri de beraber gider. Defterdar da. Ordunun paraları, sandıklar içinde bir deve kolu tarafından naklolunur. Konak yerlerinde hazine çadırı kurulur. Yeniçeriler muhafızlığını yapar. Ordu bozulursa, vay hazinenin hâline! Ben Ürdün'deyken herkeste bir hazine merakı vardı. Elde harita, 1918'de Osmanlı ordusunun ricat ederken buralarda gömdüğü sandıklar dolusu altını arıyorlardı.

Defterdar

Mâliye bakanıdır. Divan-ı Hümâyun âzâlarındandır. Divan toplantısından sonra en son sadrazam ile beraber padişah huzuruna çıkar. Malî mevzularda padişahın itirazı veya suali olursa, defterdar cevaplandırır. Akçeli işlerde sadrazamın defterdara danışması mecburîdir. Defterdar, devletin bütçesini hazırlar; padişaha okur; gelirleri toplar; masrafları kontrol eder; mâlî hususlardaki şikâyetlere bakar; gerekirse tahsildar ve mültezimlere ceza verir. Kalpazanlıkla mücadele eder. En ehemmiyet verdiği iş, üç ayda bir yeniçerilere verilecek maaşı tedarik etmektir. Edemez veya paranın ayarı düşük olursa, makamına, hatta hayatına mâl olabilir. Sultan Fatih zamanında Rumeli ve Anadolu defterdarı olmak üzere iki taneydi. Rumeli defterdarına başdefterdar denirdi. İşler artınca, Sultan II. Bayezid zamanından itibaren bazı eyâletlerde de defterdarlıklar kuruldu. Bunlara kenar defterdarlığı, merkezdekilere kapı defterdarlığı dendi. Defter eminine bağlı tımar defterdarları başkadır.

Osmanlı Vergi Mahkemesi

Defterdar, konağında ayrıca divan toplar. Malî işleri görüşür. Malî dâvâlara bakar. Defterdarın kalabalık bir maiyeti, güçlü sekreteryası ve bugünkü maliye müfettişlerinin işini gören bâkıkulları vardır. Defterdar divanındaki dâvâlara kazaskerlikten gönderilen mirî kâtibi bakar; başbâkıkulu dâvâlı sıfatıyla hazır bulunur. Bu çok ileri bir sistemdir. Bakı, bakmaktan gelir. Kulu da, karakolda olduğu gibi kolu demektir. Vergi borçlarını takip eder.

Önceleri yoklama kâtibi, Sultan II. Mahmud'dan itibaren curnal kâtibi denilen ve fermânla tayin edilen bir memur, vergilerin âdilâne ve yolunda dağıtılıp dağıtılmadığını kontrol eder; vaziyeti raporla padişaha bildirir.

1838 senesinde Mâliye Nezâreti kuruldu. Başdefterdar, mâliye nâzırı adını aldı. Sancak ve kazâlarda sandık emini ve mal müdürü vazife yapmaya başladı.

Maliyeciler, sultanın yakasına yapıştı

1481'de Sultan II. Bayezid tahta geçince, küçük kardeşi Cem Sultan ayaklandı. Kütahya'yı ele geçirmek üzere şehre yürüdü. Anadolu Beylerbeyi Damat Sinan Paşa İstanbul'a kaçtı. Zevcesi Sultan Bayezid'in kızı Ayşe Sultan şehri müdafaaya karar verdi. Kale kumandanını çağırdı. Kalenin hazinesinde bulunan 25 bin akçeyi cesaretlendirmek üzere askere dağıttırdı. Cem Sultan'ın gözü korktu. Bursa'ya döndü. İşler yatıştı. Bâkıkulunun raporu üzerine maliye Ayşe Sultan'ın yakasına yapıştı. Kanunsuz harcadığı 25 bin akçeyi istedi. Kocası kaptan-ı deryalığa tayin olunduğu için, Ayşe Sultan Gelibolu'daydı. Nakit parası olmadığından, dedesi Sultan Fatih'in kendisine evlenirken hediye ettiği mücevherli tacı satışa çıkardı. Bu kadar kıymetli tacı alacak kimse çıkmadı. Bunun üzerine padişah babasına mektup yazıp, tacın satışına aracılık etmesini istedi.

13.11.2013

Sultan Abdülhamid'in hâtıraları nerede?

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

Geçenlerde bir bilgi yarışmasında, Sultan Hamid'in Latin harflerini düşünen ilk padişah olduğu iddia edildi. Bir hâtırata dayanan bu iddianın aslı yoktur. Bizde hâtırat yazma âdeti yoktur. Padişahlardan hiçbiri hâtıralarını yazmamıştır. Bu elbette tarih için büyük bir kayıptır. Sultan Hamid'in Hâtıraları adıyla neşredilen kitapların içyüzü başkadır. Sultan Hamid'in hâtıraları olduğu iddia edilen ilk eser, İbnülemin Mahmud Kemal tarafından, 1926'da Türk Tarihi Encümeni Mecmuası'nda Abdülhamid-i Sâni'nin Notları adıyla peş peşe üç yazı hâlinde neşredilmiştir. Padişahın bunları kurenâdan (yakınlarından) Besim Bey'e dikte ettirdiği ve Yıldız Sarayı'nda ele geçtiği kanaati hâkimdir. Muayyen bir devreyi anlatır. 1960'da Selek Yayınları tarafından Abdülhamid'in Hâtıra Defteri adıyla neşredildi. Bunlara, sonradan keşfedildiği iddia olunan isimsiz bir günlük daha eklenmişti. Bu ikinci defter, Sultan Hamid'in Beylerbeyi Sarayı'nda mahpus bulunduğu 1917 senesinin Mart ve Nisan aylarına aittir. Abdülhamid Anlatıyor adıyla da basılmıştır (Serdengeçti, 1964).

Sultan Hamid'in Selanik'te sürgünde kaldığı Alâtini Köşkü'ne ait kartpostal.

Sultan Hamid'in cenaze merasimi (1918).

Pişmanlık notları

Sadrazam Halil Rıfat Paşa'nın torunu Vedad Örfî, 1924'de Hâtırât-ı Sultan Abdülhamid-i Sâni adında bir kitap neşretti. Burada hâtıraların sultanın isteğiyle tutulan yazılı ve sözlü notlardan çıkarıldığı söylenir. Müellifi gizli tutulmuşsa da, vaktiyle padişahın muhaliflerinden Süleyman Nazif'in pişmanlık notları olduğu bilinmektedir. Daha sonra Ali Vehbi adlı meçhul bir kişi tarafından Fransızca'ya çevrilip basıldı. Türkçesi Sultan Abdülhamid-Siyasî Hâtıratım başlığı altında neşredildi (Dergâh, 1974). Satırlar arasında, padişahı, muhalifleri nezdinde temize çıkarmak gayesi sezilir. İsmail Hâmi Danişmend'in Çakmak mecmuasında neşrettiği hâtıralar da böyledir. Ayşe Sultan'a göre, Sultan Hamid, Alâtini Köşkü'nde iken hâtıratını hususî kâtiplerden Ali Muhsin Bey'e yazdırıyormuş. İttihatçılar bunu fark edince Muhsin Bey'i bodruma hapsetmiş; sonra da İstanbul'a göndermişler. Enver Paşa, 12 Şubat 1918'de Beylerbeyi Sarayı'na geldiğinde, padişaha ait mücevherlerin bulunduğu bir çanta ile beraber bu hâtıraları da alıp götürmüş.

Ağza geleni yazmak hüner değildir!

Sultan Hamid'in tahtta iken hâtıralarını yazmadığı ve yazdırmadığı, bugün için bilinen bir gerçektir. Tahttan indirildikten sonra da elinde evrakı olmadığı için bu işe girişmemiş, belki de engellenmiştir. Padişahın Selânik ve Beylerbeyi'nde hususî doktorluğunu yapan Âtıf Hüseyn yeni harflerle de basılan günlüğünde naklediyor: "Rasim Beye de söyledim; ben yalnız başımdan geçen felâketleri yazsam, büyük bir cilt tutar, dedim. Ben de yazsanız bari dedim. Omuz silkti. Başımdan geçenleri yazabilirim. Lakin resmî şeyleri, vukuatı yazabilmek için evrakım, vesâikim yanımda yok. Hepsini hatırımda tutamam, dedi. (11 Şubat 1911). Bir başka sefer de: "(Said Paşa'nın hâtıratından bahisle) O kadar hurâfât, o kadar iftirâ ki şaşıyorum. Teessüf ettiğim bir nokta var: O da müdafaa-i nefse muktedir olmayan birine tecâvüz doğru olmasa gerek. Hatta müdafaası olmayan şehirlere top bile atmazlar. Mademki ben müdafaa-i nefs edemiyorum, ağza gelen şeyi yazmak hüner değildir. Benim evrakımın içinde, jurnallerimde her gün kiminle görüştüm, kime ne söyledim, hepsi muntazaman mevcuttur. Onlar yanımda olsa hepsini serde muktedirim." (5 Kânunevvel 1913)

Mamafih bu devre ait notlar tutan çoktur. Ziya Şâkir, bunlardan istifade ile Sultan Hamid'in Son Günleri adında bir kitap meydana getirmiştir. Cevat Bey, Tahsin Paşa, Said Paşa, Kâmil Paşa, Tevfik Bey gibi ricâlin de hâtıratı vardır. Said Bey'in, yeni yazıyla da neşredilen Saray Hâtıraları bu kabildendir. Ancak Said Bey meçhul bir kişidir. Müstear isim olması kuvvetli ihtimaldir. Bu hâtıraların hemen hepsinde padişahı güya temize çıkarmak ve rejime hoş göstermek kaygısı sezilir.

Sultan Abdülhamid'i at üzerinde tasvir eden kartpostal.

Bozdağ'ın hayal dünyası

Gazeteci İsmet Bozdağ'ın, Abdülhamid'in Hâtıraları adıyla 1946'da, ardından genişletilmiş hâliyle 1975'de neşrettiği kitaptaki ciddi hatalar kendisini ele vermektedir. Rivayete göre padişahın el yazısına benzetilerek eski bir subaya yazdırılmış ve Tercüman Gazetesi'nde, "Abdülhamid'in el yazısı hâtıraları bulunmuştur" başlığı ile Aralık 1974 ve Ocak 1975 tarihlerinde tefrika edilmiştir. Kitap, Osmanlıları 1877'de İngiltere, Fransa, Almanya, Avusturya-Macaristan ve İtalya ile savaşa sokar. Sultan Aziz zamanında Magosa'ya sürülen Namık Kemal'i, Sultan Hamid'e göndertir. 1877'de İstanbul'dan ayrılan Rus sefiri İgnatief ile 1901'de padişahı görüştürür. 1897'de ölen Efganî, 1915'te Hicaz Emiri olan Hüseyn'i 1901'de hilâfete teşvik eder. Padişah, pencereden gördüğü M. Kemal'i över. Böylece padişah, resmî ideolojiye hoş gösterilir. Bozdağ daha sonra, karısı Hanzade Ulusoy'un Sultan Hamid'in torunu olduğu iddiasıyla, Saray Penceresinden Abdülhamid (1992) ve Osmanlı Hanedanı Saray Notları (2003) adında iki roman neşretti.

[Tafsilat için bkz. www.ekrembugraekinci.com]

20.11.2013.

Etsiz sofra olur mu?

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

Et, sofranın efendisi olarak görülmüş; etsiz sofraya itibar edilmemiştir. Böylece soframızda çok çeşitli et yemeği arz-ı endam eder.

Etobur bir milletiz vesselâm. Ecdadımız yarı göçebe hayattan alışmış, etsiz duramaz. Yemek demek, et demektir. Bugün bile Türkistanlılar, hangi saatte gelirse gelsin, misafire haşlama et ikram eder. Etsiz sofra, sofra sayılmaz. Yeşilliksiz sofra, akılsız ihtiyara benzer. İyi ama sebze ile de ömür geçmez. Molla Şükür adında güngörmüş bir Kazak, yeşillikle dolu sofraya bakıp "Yanlış yapıyorsunuz. Bunları koyunlara yedireceksiniz; siz onları yiyeceksiniz" demişti. Mamafih "Kırkına kadar koyunu, kırkından sonra koyunun yediğini yemelidir."

Koyun etinden ne haber?

Etli soğanlı yahni, bir geçiş yemeğidir. Farsça tencere yemeği manasına gelir. Sofranın efendisi etli pilavdır. Pilav, Farsça pirinç yemeği demektir. Etin, ateşte pişirilmesiyle elde edilen kebab, Arabca kızartma demektir. Bu isimle Avrupa'ya tanıtan Türkler olmuştur. Tandır kebabından çömlek kebabına, orman kebabından desti kebabına, elbasan tavadan, hünkâr beğendiye kadar muhtelif şekil ve lezzette pişirilen sayılamayacak kadar çok çeşidi vardır. Döner kebab, bugün bütün dünyada bir marka olmuştur.

Eti hususi tahta üzerinde satırla ince ince kıyarak kıyma elde edilir. Kıymanın baharat, ekmek vs. katıp ayrı bir lezzetle pişirilmesi ile köfte elde edilir. İçli (dolgulu) köfteden, İnegöl köftesine; kasap köftesinden Akçaabat köftesine kadar çok çeşidi vardır. Köfte, Farsça, havanda dövülmüş demektir.

Et ile sebze ve bakliyat da çok yakıştırılır. Farklı zamanda piştiği için eti sebze ile beraber pişirmek maharet sayılır. Görgüsüzler, "Karnıyarık bilmedikler" diye ayıplanır. Yeşil fasulye ile bamya olsun, kuru fasulye ile nohut olsun, kuzu kuşbaşına yakışır.

Kızartma sevilir; haşlamaya burun kıvrılır. Koyun eti makbuldür. Sığır eti sevilmez, yenmez, bulunmaz. Ancak hafifliği ve hazım kolaylığı sebebiyle hastalara verilir. Esir kampındaki Osmanlı askerlerinin, kampı teftişe gelen Kızılay ve Kızılhaç temsilcilerine yaptığı şikâyetlerin başında kendilerine koyun eti yerine, hep sığır eti verilmesi gelir. Koyunun da belli cinsleri tutulur. Kıvırcık koyunun eti aranır. Kurbanlık olarak da mesela İstanbul'da Sakız Koçu tercih edilir. Karaman koyunu pek tutulmaz. "Karaman'ın koyunu, sonra çıkar oyunu" tabiri meşhurdur.

Şimdiki gibi üç günde civcivi tavuk hâline getiren çiftlikler olmadığı için, tavuk kıymetlidir; mühim misafirlere ikram edilir. Av, bazısının hobisidir; geyik, keklik ve bıldırcın sevilir. Yağlı olduğu için kaz,esmer olduğu için hindi pek tutulmaz. Köylük yerde, kasap dükkânı olmadığı ve her zaman hayvan kesilmediği için et kolay bulunmaz. Bu sebeple kurban veya başka sebeplerle hayvan kesildiği zaman, etinden küplere kavurma basılır. İhtiyaç oldukça kullanılır. "Hak için kurban, küp için kavurma" tabir olmuştur.

Haniya benim elli dirhem pastırmam?

Bize mahsus etten mamul gıdalar da vardır. Bunun başında pastırma gelir. Pastırma, bir nevi güneşte veya iste kurutulup çemene bulanmış ettir. Oğuzlar, sefere çıkarken, yolda gıdasız kalmamak için yanlarına tuzlanmış et alır; bunu dağarcık içinde ve açıkta atın eğeri altına koyardı. Haftalar süren seferlerde bu etler basıla basıla "bastırma" hâline dönüşür; sürücü bundan bir parça kesip ekmekle beraber yerdi. Selçuklular Anadolu'ya, Osmanlılar Rumeli'ye götürdü. Kayseri'ninki meşhurdur. Evde de yapılır. Sığırın yağsız sırt eti, parçalanıp tuzlandıktan sonra tahta üzerinde dövülmekte; sonra bastırılıp üzerine çemen tohumu, kırmızı biber ve tuz karışımından meydana gelen bulamaca yatırılmaktadır. Kibar sofralarda da rağbet gören, hazmı kolay, enerjisi bol bir gıdadır. Türküde, "Haniya da benim elli dirhem pastırmam?" diye feryad edilir.

Kıyılmış manda veya sığır etinin baharat ve kuyruk yağıyla yoğrularak, kurutulmuş hayvan bağırsağına konulması ile sucuk elde edilir. Evde yapılır. Bir nevi kuru sosis denebilir. Bilhassa kahvaltılık ve alaminüt yemek olarak tercih edilir. Karakteristik tadını veren kimyondur.

Kıyılmış etin bulgur ve baharatla yoğrulmak suretiyle piştiği çiğ köfte de Güney vilâyetlerine has orijinal bir yiyecektir. Odun bulamadığı için ateş yakamayan bir kadıncağızın veya bütün odunların İbrahim aleyhisselâmı yakmak üzere toplandığı Urfa'da halkın çaresizlikten bulduğu söylenir. Çiğ köfte sevgisini terennüm eden hususi türküler vardır: "Çiğ köfte de ne acı/Ayran bunun ilacı/Çok yoğur hanım bacı/İlle canım çiğ köfte.." Yalancı dolma gibi, şimdi çiğ köftenin de yalancısı var.

Herîse veya üç aşağı beş yukarı benzeri keşkek, dövülmüş kuzu eti ve yarma ile yapılır. Zahmetli, bir o kadar da lezzetlidir. Arap, Kürd ve Türkler arasında yaygındır. Düğünlerde ve bayramlarda yapılıp ikram edilir. Bir düğünde keşkek bitmiş, damada kalmamış. Zavallı damat kızmış, "Keşkeği kim yediyse, gerdeğe de o girsin!" demiş. Şimdilerde tavuk etiyle yapılıyor ama eski lezzeti yok.

27.11.2013

Nazlı Budin!

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

TUNA NEHRİ, ŞEHRİ İKİYE BÖLÜYOR. Macaristan'ın 1.7 milyonluk başşehrini, Tuna nehri Buda ve Peşte diye iki kısma ayırır. "Buda" eski, "Peşte" yenidir. Buda, buralarda hüküm süren Hun İmparatoru Attila'nın kardeşi idi. Burası bizim Budin dediğimiz, eski ailelerin yaşadığı tarihî muhittir.

Birkaç defa gittiğim, her seferinde doyamadan ayrıldığım Budapeşte'ye son seyahatimden kareler...

Budapeşte, Avrupa'nın da en güzel şehirlerinden biridir. Her köşesinde Osmanlı izlerine rastlamak da mümkündür. Macaristan, 1526-1699 arası 173 sene Osmanlı hâkimiyetinde yaşadı. Daha sonra Almanların eline geçti. 1918'de müstakil oldu. 1945'te Kızıl Ordu işgaline uğradı. Hürriyetine düşkün Macarlar 1956'da ayaklandı ise de, Macar İhtilâli kanlı bir şekilde bastırıldı. Başbakan dâhil binlerce kişi öldürüldü. Macarlar, Mohaç'ta bile bu kadar kayıp vermemişti. Ruslar, Macaristan'da ancak 35 sene kalabildi. Avrupa'da hiçbir yerde Macaristan kadar Türklere sempati ile bakılan bir yer yoktur. Osmanlı eserleri de hiçbir yerde burası kadar bakımlı değildir...

EN BÜYÜK HAVRA

Avrupa'nın en büyük havrası Budapeşte'dedir. Bir Macar Yahudisi olan Amerikalı aktör Tony Curtis tarafından yenilenmiştir. Budapeşte, vaktiyle Yahudilerin en çok yaşadığı şehirlerdendi. Soykırıma dair havrada müze ve Tuna kenarında âbide vardır.

YENİÇERİ YEMEĞİ
Macar millî yemeği gulaş (kul-aşı) da yeniçerilerden yadigârdır.

Avrupa'da hiçbir yerde Macaristan kadar Türklere sempati ile bakılan bir yer yoktur

AÇIK HAVA MÜZESİ GİBİ

Budin Kalesi'ndeki Ulucâmi'nin yerinde şimdi Mathias Katedrali var. Budin Paşası'nın konağının yerinde kraliyet sarayı yükseliyor. Şimdi müze ve sanat galerisi. Budin'i Almanlara karşı müdafaa ederken şehid düşen son Osmanlı vâlisi Abdurrahman Abdi Paşa'nın kabrini Macarlar yaptırmış; başına da Türkçe bir kitâbe koyarak "Kahraman düşmandı. Rahat uyusun" yazmıştır. Kaledeki reisicumhur sarayı ise gayet mütevazı.

GÜL BABA TÜRBESİ

Gül Baba, fetihle gelen Osmanlı dervişlerindendi. Budin'de vefat etti. Namazını Şeyhülislâm Ebussuud Efendi kıldırdı. Padişah cenazesinde bulundu. Bugün Macarların da kıymet verip ziyaret ettiği bir yerdir. Etrafı da Budapeşte'nin en zengin mahallesidir.

KRAL TÖKELİ İMRE

Kahramanlar Meydanı'nda Macaristan'ı kuran 7 kabilenin reisleri ve Macar büyüklerinin heykelleri var. Osmanlılara sadakatiyle tanınan Kral Tökeli İmre'nin heykeli. Macarlar, Türklere akrabadır. Batı Sibirya'da yaşayan On Ugr kabilesinin en kalabalığı idiler. Macaristan'ın Avrupa lisanlarındaki ismi olan Hungary buradan gelir. Hun ile alâkası yoktur.

04.12.2013.

Avrupa Birliği'nde Şeriat Hukuku

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

Geçenlerde Yunanistan Maarif Bakanı Yorgo Kalancis, "Avrupa Birliği'nde İslâm hukukunu tatbik eden tek ülkeyiz" dedi. Gerçekten buradaki Müslümanların, Türkiye'de bile olmayan bazı dinî haklara sahip oluşu şaşırtıcıdır.

1913 tarihli Atina Anlaşması ile Yunanistan'a bağlanan Osmanlı topraklarındaki müslümanların her çeşit işlerinde kendilerinin kuracağı ve hükmî şahsiyeti hâiz Cemaat-i İslâmiye'nin söz sahibi olacağı kabul edilmişti. Lozan ile de bu statü aynen tanındı. Yunanistan, 1920 tarihli müftü seçimi ve vakıfların idaresine dair kanun ile Atina Anlaşması'nın hükümleriniiç hukuk mevzuatı hâline getirdi. Cemaat heyetleri, müftü ve nâibini seçiyor; bu seçim İstanbul'daki Yunan elçisi tarafından şeyhülislâmlığa arzedilerek tasvibi alınıyordu. Şeyhülislâmlık kaldırılınca, bu prosedürden vazgeçildi.

Kim seçecek?

1967 darbesiyle başa gelen Albaylar Cuntası, bu salahiyeti hükûmete verdi. Cunta düştükten sonra Atina, son müftünün konsoloslukla irtibatını bahane ederek eski hâle dönmedi. Zamanla yeni âzâ seçilemediği için cemaat heyetleri de fonksiyonsuz kaldı. Bunun üzerine 1990 tarihli cumhurbaşkanlığı kararnamesi ile 1920 tarihli kanun yürürlükten kaldırılarak, müftüler, on yıllık imamlar arasından vâliler tarafından tayin edilmeye başlandı. Ankara'nın bunu kabul etmemesi, diplomatik bir mesele teşkil eder.

İki taraf nüfus mübadelesi yaptığı için, bugün sadece Batı Trakya'da 150 bin Müslüman yaşar. Lozan Anlaşması, Yunanistan'daki Türklerden değil, Müslümanlardan bahseder. Zira o zaman Ankara hükümeti, bir İslâm hükümeti idi; henüz milliyetçi bir politika benimsemiş değildi. Bu sebeple Atina, Türk yerine, Müslüman tabirinin kullanılmasında ısrarcıdır. Bunlar arasında Pomak, Arnavut, Torbeş ve Çingene az değildir. İskeçe'nin seçilmiş müftüsü sıfatıyla Ankara'nın desteklediği rahmetli Mehmed Emin Aga da Pomaktı.

Yunanistan Müslümanları, aile ve mirasa dair davalarını bulundukları şehrin müftülerine arzeder. Burada şeriata göre hüküm verilir. Bu işlere dair vesikalar Osmanlı alfabesi ile tutulup, tasdikli Yunanca tercüme nüshası resmî makamlara bildirilir. İslâmiyetin sadece namaz, oruçtan ibaret bir din olmadığı; mensuplarının bütün dünyasını tanzim etme iddiasında bulunduğu malumdur. Müslümanların, evlenme, boşanma, miras, alışveriş gibi hususlarda, şer'î prensiplere uyması, dinin icabıdır.

1984'te solcu Papandreu hükûmeti, evlilik hususunda, isteyenlere Yunan makamlarına gidip, Yunan hukukunun tatbikini isteme imkânı getirdi. O zamana kadar Müslümanlar müftülükte, Hristiyanlar kilisede evlenebiliyordu. İnançsızlar için belediyede evlenme imkânı, bir bakıma Ankara sayesinde getirilmiştir. Yine de bu sayı çok değildir.

Kara Defter

Şimdi Gümülcine, İskeçe ve Dimetoka'da 3 resmî müftü bulunur. Ayrıca Gümülcine ve İskeçe'de Ankara'nın "maddî/manevî desteklediği" 2 "seçilmiş müftü" vardır. Atina, bu müftüler hakkında "sahte müftülük" gerekçesiyle adlî takibat yapmışsa da, Ankara'yla münasebetlerin düzelmesi üzerine vazgeçmiştir. Câmilerin çoğunda her iki müftünün tayin edip maaşını verdiği iki imam vazife yapar. Resmî imamın vakıflardan aldığı maaş, diğerinin yarısı kadardır. Mamafih bu imamlar arasında bir geçimsizlik yaşanmamaktadır. Resmî müftü de, kargaşaya sebebiyet vermemek için bu hâle müdahale etmez. Bu otonomi muhafaza edildikten sonra, müftünün tayin edilmiş veya seçilmiş olması doğrusu çok da ehemmiyet taşımıyor.

Buradaki Müslümanlara resmî bir ideoloji empoze edilmez. Yunan okullarında başını örtmek serbest; Türk okullarında yasaktır. İsteyenler Cuma günü tatil yapabilir; fes giyip sarık sarabilir; Arab alfabesi ile yazabilir. Cuma tatilinin en yaygın olduğu yer, Mehmed Emin Aga'nın memleketi Şahin'dir. Bayram ve kandiller tatildir. Batı Trakya'da, bugün sadece iki medrese aktiftir. Atina, bunlara lise statüsü tanıyarak mezunlarını Selânik Pedagoji Enstitüsü'ne alıp Türk okullarına öğretmen yapardı. Buraya kendi ideolojisini yayabilecek evsafta öğretmenler göndermek isteyen Ankara'nın muhalefetiyle enstitü kapanmıştır.

Böylece Yunanistan'daki Müslümanlar, bizzat Ankara eliyle Cumacı ve Pazarcı diye ikiye bölünmüş ve Atina karşısında elleri bir kat daha güçsüz düşmüştür. Konsolosluk, Cumacı diye fişleyip "Kara Defter"e geçirdiği isimlere vize zorluğu çıkarırdı. Turgut Özal'ın vizeyi kaldırması ile bu muamele de tarihe karışmıştır. Zaten Ankara'nın Dış Türkler politikası her zaman problemli olmuştur. Zira bunlara yalnızca resmî ideoloji ihracı derdine düşmüş; bu da onların vaziyetini güçleştirmiştir. Atina, din hürriyeti bakımından Ankara'dan geride değildir. Seçimle gelmesi şöyle dursun, imamların eline okuyacakları hutbeyi bile yazıp veren Ankara'nın, Atina'ya bu yolda baskı yapması ciddiye alınmamaktadır.

(Tafsilat için bkz. www.ekrembugraekinci.com)

Resim altı:

İskeçe "seçilmiş müftüsü" Mehmed Emin Aga. "Sahte müftülük yapıp vakıf mallarını sattığı" ithamıyla mahkûm olmuş; cezası paraya çevrildiği halde, davasına hizmet edeceğini düşünerek hapis yatmayı tercih etmişti.

Resim altı:

Gümülcine Müftüsü Hâfız Cemâli Meço. Ezher mezunudur. Yakın zamanda 240 imamın tamamı Yunanlı 7 kişilik bir jüri tarafından tayin edilmesine dair hükümet kararını büyük bir cesaretle tatbik etmeyerek, Atina'nın geri adım atmasını sağlamıştır.

11.12.2013

Esed'in intikam korkusu

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

Suriye hâdiseleri koptuğunda, çokları kolaycılığa kaçarak, bunu birdemokrasi hareketi olarak gördü. Halbuki biraz kurcalandığında, Suriye'de azınlığı teşkil eden, ama 43 yıldır iktidarı elinde tutan Nusayrîler ile Sünnîler arasındaki ciddi mücadele ortaya çıkar. İran'ın iktidara desteği de bunun bir göstergesidir. Burası Tunus, Mısır, Libya gibi homojen yapıda değildir. Rejimin yapı taşı dinî bir grup olan Nusayrîlerdir. Rejim devrilirse, sadece Esed ailesinin değil, kalabalık bir etnik grubun da felâketi olacaktır.

Fransız öpücüğü

Arap Alevîleri denilebilecek olan ve nüfusun % 10'unu teşkil eden Nusayrîler, Milel ve Nihal'e göre, Allah'ın Hazret-i Ali ve soyuna hulûl ettiğine (onların şeklinde göründüğüne), 883'te ölen liderleri Kûfeli İbnü'n-Nusayr'ın da İmam Ali Nakî'nin peygamberi olduğuna inanan aşırı bir Şiî fırkasıdır. Anadolu'da Arap uşağı veya fellah diye bilinir.

Nusayrîlik, Basra'da doğmuş olmasına rağmen, Batı Suriye'de tutundu. Nusayrîler, Sünnî komşularından uzak, yıllar boyu göze batmaktan sakınarak yaşadılar. Kendilerinin reddettiği bir rivayete göre, Sünnîlere karşı, Kudüs'e ilerleyen Haçlılara yardım ettiler. Bu sebeple komşuları tarafından kendilerine pek de hoş gözle bakılmamıştır.

Osmanlı orduları çekilince, Suriye yeni bir sömürgeci gücün, Fransızların eline geçti. Fransızlar burada 1920'de manda idaresi kurdu ve etnik/dinî esasa dayalı beş farklı devlete böldü: Haleb, Şam, Lübnan, Dürzî ve Alevî Devletleri. İngiltere ve Fransa, her zaman azınlıkları ekseriyete karşı güçlendirmiştir. AmaAlevî Devleti'nin ömrü uzun sürmedi. 1946'da müstakil Suriye kurulunca, Alevî Devleti de buraya bağlandı.

İstiklâlini kaybetmek Alevîler için bir hüsran gibi görünse de, aslında yeni düzende Suriye'de iktidara giden kapılar kendilerine bir bir açılmaya başladı. Şehir merkezlerinden uzak, köylerde ve dağlık mıntıkalarda yaşayan Nusayrîler, fakirlik ve dışlanmışlık duygusundan sıyrılmak için, memleketin en güçlü müessesesi olan orduda yer tutmak yolunu seçti. Düzenli maaş ve cemiyette belli bir saygı görmek, onları orduya çekti. Nusayrîler orduya resmen akın etti. Günde üç öğün yemek, kıyafet ve silah taşımak; eskiden elde edemedikleri, istikbalde de elde etmeleri zor şeylerdi.

1946'da Fransızlar çekildiğinde, Nusayrîler düşük rütbelerdeydi. 1956'da ise, ordudaki subayların yaklaşık yüzde 65'i Nusayrî idi. Orduda giderek güçleri artan Nusayrîler, kısa zamanda devlet kademelerini de aştılar. Gizli polis, Nusayrîlerin elindedir. Her Sünnî memurun, salahiyeti elinde tutan Nusayrî bir yardımcısı vardır.

İntikam!

Samandağlı bir Nusayrî çocuğu pilot Hâfız el-Esed, Nasyonal Sosyalist Baas (Diriliş) Partisinin sol kanadına mensup bir pilottu. 1970'de darbeyle iktidara gelişi, Nusayrîleri de siyasete taşıdı. Hristiyan ve Dürzîlere, kendisiyle bir olurlarsa, onları Sünnî hâkimiyetinden koruma vaadinde bulundu. En zengin Sünnî tüccarlara da iş birliği para kazanma yolu açarak Sünnîleri böldü. Oğlu Beşşâr'ı, Sünnî bir ailenin kızı ile evlendirdi. Esed ailesi, hükümet içinde, istihbarat ve emniyet gibi üst kritik vazifelerde Nusayrîlere öncelik verdi. Bu strateji, aileyi 50 yıla yakın iktidarda tutmaya yetti.

İktidarlarını sarsan ilk hareket Müslüman Kardeşler'in 1982'de Hama'da ayaklanması ve ardından gelen katliâm oldu. Şehir bombardıman edildi. Onbinlerce Sünnî öldü; çok kimse yurt dışına kaçtı. Hâfız'ın yerine geçen ve İngiltere'de göz doktoru olan oğlu Beşşâr, önceleri liberal bir politika takip ederek etrafa ümit verdi. Ama yarım asır ağır bir baskı yaşayan Sünnîler, bunu pek görecek halde değildi.

Beşşâr, Suriye'yi iki senedir ateş yumağına çeviren isyanın dinî esaslı olduğu ve arkasında Nusayrîleri Suriye'den atmak isteyen el-Kâide'nin bulunduğu; eğer iktidarı kaybederlerse katliâma uğracakları hususunda kendi halkını iknâya çalışmaktadır. Gerçekten Esed düşerse, Nusayrîleri korkunç bir akıbetin beklediği, senelerce ezilen Sünnîlerin intikama kalkışacağı kuvvetle muhtemeldir. Bundan, nüfusun % 10'unu teşkil eden ve tabiî olarak iktidarı destekleyen Hristiyanların da kurtulamayacağından korkuluyor. Bu sebeple Nusayrîlerin çoğu Lazkiye'ye kaçmış ve şehirde silah depolamış vaziyettedir. Yenilirlerse, hiç değilse burada müstakil bir devlet kurmak isteyecekleri düşünülebilir. Suriye'de savaşın yıllarca sürmesi, ülkenin etnik/dinî esaslı bölünmesi; kazananların da (Afganistan'da olduğu gibi) ganimeti paylaşmak uğruna birbirine düşeceğini söylemek zor değil. Şu halde -Allah saklasın- Suriye on yıllarca bu felâketten kurtulamayacak demektir.

(Tafsilat için bkz. www.ekrembugraekinci.com)

17.12.2013

Ekmek bulamayan, pasta yesin!

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

Tayyarede yemek yiyorum. Hostesten ekmek istedim. "Türk müsünüz?" diye sordu. "Nereden anladınız?" dedim. "İkinci ekmeği istemenizden... Seversiniz siz ekmeği" demez mi? Ne yapalım, biz ekmeksiz doymayız.

Biraz da ekmek buyurun!

Ekmek Türk sofrasının esasıdır. Pilavla, mantıyla, hatta neredeyse börekle bile yenir. Yemek azsa, "Biraz da ekmek buyurun!" diye hatırlatılır. Ekmeğini evde yapmak bir üstünlüktür. Damadın "harmanından ekmekli, davarından kurbanlı" olması makbuldür. Bunun da somun, yufka, fodla, pide, fırın, lavaş, tandır ekmeği gibi şekil veya pişirme tarzı değişik olmak üzere çeşitleri vardır.

Ekmek, mukaddes bir gıdadır. Yerde ekmek parçası gören; alıp öper, yüksek bir yere koyar. Yahudiler, Mısır'ı terk ederken, yanlarında maya olmadığı için, ekmeği mayasız yapışlarını bugün hamursuz bayramındaanarlar. Hristiyanlar, İsa aleyhisselâmın ekmeği takdis ettiğine inanarakkomünyon âyinlerinde yer verirler. Yeni Gine'de ekmek ağacı vardır. Ekmek ile patates arasında bir meyve verir. Adanın İngiliz valisi, ağacın tohumunun bile dışarı çıkarılmasına izin vermezdi. Savaştan sonra tek Türkiye'ye izin verdi. Bir şey çıkmadı.

Tabirlere bile girmiştir: Ekmek çarpsın ki!; Ekmek hakkı; Ekmek, aslanın ağzında; Ekmek parası; Ekmeğim haram olsun; Ekmek kavgası; Ekmeğini taştan çıkarmak; Ekmeğini yemek; Eli ekmek tutmak; Ekmek elden, su gölden; Oradan bize ekmek çıkmaz.

Dünyanın en usta fırıncıları Holandalılar ile Türklerdir. Eskiden fırıncıların çoğu Karadenizli idi. Rusya'da bile fırın açarlardı. Vaktiyle su meraklıları gibi, ekmek meraklıları vardı. Ekmeğin pişkinini, odun ateşinde pişmişini alabilmek için Beşiktaş'ta Aynalı Fırın, Aksaray'da Hasanpaşa Fırını;Süleymaniye'de İnce Fırın gibi uzaklara gitmeyi; hatta Bursa'dan Kocabıçak'tan getirtmeyi göze alırlardı. Vaktiyle buğday ekmeği zenginin, arpa ekmeği fakirin harcıydı. Şimdi zenginler, sıhhî sebeplerle arpa ve çavdar ekmeğine rağbet ediyor.

Son söz ekmeğin!

Fransa'nın zavallı kraliçesi Marie Antoinette'e atfedilen, ama aslında La Bruyere'in bir romanında geçen "Ekmek bulamıyorlarsa, pasta yesinler!" sözü meşhur olmuştur. İnsanlar bol olan nimetten gafildir. Ekmeğin kıymetini de harb çıkınca anlar. Amerikan başkanı Hoover, "Harbde ilk söz topların; son söz ekmeğin" demişti.

XVII. asırda Boğaz'ı donduran şiddetli kışlarda, ekmek pahalılanır; hatta bulunmaz olurdu. 1828'de Rusya ile harbden dolayı zahire kıtlığı oldu. Hükümet, Anadolu'dan getirtmeye teşebbüs etti. Ancak nakliye vasıtası kifayetsizdi. İstanbul nüfusunun tamamının sayılması da, ilk defa ekmek ihtiyacını anlamak için bu tarihte yapıldı. 360 bin kişi sayıldı. Evvelce fırınlara günde 900 ton buğday veriliyordu. Bu sefer ordunun ihtiyacı da fazlaydı. Çukurbostan'daki yedek zahireye başvuruldu. Her sene yenilenmesi gerekirken yenilenmediği için, bu da çürümüş veya külçeye dönüşmüştü. Bulunan zahire, değirmenlere gönderilip un hâline getirildi. Asker nezaretinde câmi, kilise ve havra önlerinde halka dağıtıldı. Yiyenin hastalandığı bu ekmeği Tarihçi Lûtfi, "Her biri yumruk kalınlığında simsiyah bir somun ki, Rabbim göstermesin, yenilir yutulur şey değil!" diye tasvir ediyor. Öyle ki beyaz ekmek, en kıymetli metâ hâline geldi.

I. Cihan Harbi'nde ekmek vesikaya bağlandı ve kalitesi de iyice düştü. Süpürge tohumları, mısır koçanları, biraz darı veya arpa, pek az da mısırla karıştırılıp öğütülerek ekmek yapıldı. Fırında tamamen dağıldığı için, tavalar içinde pişirildi; bu da yetmeyince, içine kimseye ne olduğu söylenmeyen bir şey karıştırıldı. Çok sonra bu "mahud madde"nin tuğla ve kiremit imalinde kullanılan Kâğıthane çamuruolduğu anlaşıldı. Bu devirde Sadrazam Talat Paşa'nın bu ekmekten yediği; Enver Paşa'nın ise çok sevdiği atını francala ile beslemeye devam ettiği söylenir.

Türkiye, II. Cihan Harbi'ne katılmadığı halde, ordu devamlı sefer hâlindeydi. Üstelik o senelerde esaslı bir kıtlık oldu. Bu sebeple mahsulün çoğunu hükümet elinde tuttu. Şehirlerde ekmek vesikaya bağlandı; kalitesi de düşürüldü. 9 Mayıs 1942'ye kadar şahıs başına 300 gram verilirken; bu tarihte yarıya düşürüldü. Millet, doymak için nohuta hücum etti. Hitler, savaşın başlarında Türkiye'den iyi fiyat verip epey zahire ve yemiş almış; Allahtan nohuta dokunmamıştı.

Ekmek karnesi 1946 sonlarına kadar devam etti. Köyde akrabası olan şehirliler buraya misafir giderek doya doya ekmek yiyebildiler. Sadece ekmek değil; un, şeker, gazyağı, kaput bezi, lastik ayakkabı karne ile idi. Karnesi olmayan karaborsadan 18 kuruşluk ekmeği 100 kuruşa alırdı.

25.12.2013

Tütün diye nesne geldi cihâna...

Ayasofya Câmii neden kapalı?

Ayasofya Câmii'ni ibadete açmaya kimin gücü yeter?

Makbul İbrahim Paşa nasıl maktul oldu!

Tarihimizde satılan, saklanan, kaçırılan çocuklar

İnkılâb düşmanlarının vay hâline!

GÖÇEBE MİLLETİZ VESSELÂM

Papa istifasını kime takdim etti?

"Aman tarih anlatma!"

Bizi kendine alıştırdın; Hak revâ mı bu?'

Osmanlılarda cezalar ve hapishaneler

Osmanlı devleti, bir Türk devleti miydi?

İngiltere'nin Demir Leydi'si artık yok!

Osmanlılar okuryazar değil miydi

Hollanda tahtı'nda 123 sene sonra ilk erkek!

Yeniden Hamidiye Alayları projesi...

Endülüs Mersiyesi

Avrupa'nın ilk üniversitesi Kurtuba'da kuruldu

Matbaayı bulan Gutenberg değildir!

Kim demiş Osmanlılara matbaa geç geldi diye?

İstanbul'un fethi tarihte neyi değiştirdi?

Osmanlı padişahlarının vefat sebepleri

Bir zamanlar Medine'de Yahudiler yaşardı!..

Saraydan seyyar sabun satıcılığına

Fatih Sultan Mehmed zehirlendi mi?

Fotoğraf vardı da çektirmedik mi?

Hazret-i Peygamber neden çok evlendi?

Ölümsüzlük Suyu Karanlıklar Ülkesi'nde

Bir taht sessiz sedasız el değiştirdi

İstanbul'daki fotoğrafçıların eşi benzeri yoktu

Yeni bayramlarda eski tat!..

Türkler Viyana kapılarında...

Avrupalıları kağıt ile Müslümanlar tanıştırdı

Girit bizim canımız feda olsun kanımız!

Dârülfunûn'un üzerinden geçen buldozer: 1933 Üniversite Reformu

İstanbul hatırası

Felsefe mi, hikmet mi?

Eskiden devletin Hakimiyet alâmetiydi Mehter'in Hikayesi

Yeniçeri Avrupa'yı yeniden fethetti!

1914'ün kayıp nesli

Her tatlının bir zamanı var

Esir kamplarında Osmanlı esirleri

Ressam-ı Hazret-i Padişahî Abdullah Birâderler

İSTANBUL'UN AVRUPA'DAKİ İKİZİ: LİZBON

Maliyeciler eskiden de kimsenin gözünün yaşına bakmazdı

Sultan Abdülhamid'in hâtıraları nerede?

Etsiz sofra olur mu?

Nazlı Budin!

Avrupa Birliği'nde Şeriat Hukuku

Esed'in intikam korkusu

Ekmek bulamayan, pasta yesin!

Ölümsüzlük Suyu Karanlıklar Ülkesi'nde