Meşrutiyet Dönemi Tartışmaları Cumhuriyet döneminde tasavvufi hayatın yürüyüş çizgisini doğru takip edebilmek için biraz gerilere gitmek gerekir. 1908 tarihinde Meşrutiyet’in ikinci kez ilanıyla dönem, tasavvuf tarihi açısından bazı “ilk”leri ve yenilikleri barındırmaktadır. Bu dönemin temel özelliği bütün Osmanlı müesseselerinin gözden geçirilmesidir. Saltanat başta olmak üzere, hukuki yapı, tekke ve medreselerle birlikte ilim ve irfan dünyası, harf inkılabından milliyetçiliğe kadar her şey tartışılmıştır. Konumuzu ilgilendiren ana soru şudur: Osmanlı Devleti bu tekkelerle yürüyüşüne devam edebilir mi? Bu dervişler topluma bir şey verebilir mi? 1909-1919 yılları arasında İstanbul’da çıkan pek çok dergi ve gazetede bu soruyu ve bu soruya verilen farklı cevapları bulmak mümkündür. Söz konusu dergi ve gazeteyi ister Batıcılar, Doğucular, ister Türkçüler, İslamcılar çıkarsın mesele değişmemektedir. Aynı soru ısrarla sorulmaktadır. Yıllarca süren bu tartışmanın özeti ise şudur: Abdullah Cevdet ve arkadaşları tarafından yayınlanan İçtihad dergisi dışarıda tutulursa hemen hepsi “Tekke olmadan olmaz. Ama mutlaka ıslah edilmelidir.” tezini savunmuşlardır. İçtihad’la birlikte küçük bir grup ise bu defterin kapatılması fikrini seslendirmiştir. Ana sorunun esas muhatabı olan sufîler ne dedi? Verdikleri cevap için bizzat tekke mensupları tarafından İstanbul’da yayınlanan dergilere bakmak gerekir. II. Meşrutiyet Dönemi’nin sıkıntı ve savaşlarla geçen yıllarında tasavvuf erbabı, tarihte ilk defa dergi çıkarmış, dernek kurmuştur. Bu dergiler vasıtasıyla konu ile ilgili düşüncelerini takip etmek mümkün olmaktadır. İstanbul’da neşredilen dergiler şunlardır: Tasavvuf, Urfa mebusu Şeyh Safvet’in (ö. 1950) yönetiminde haftalık olarak yayım hayatına başlatılmış ve 23 Mart 1911-21 Aralık 1911 (20 Rebiulahir 1329-29 Zilhicce 1329) arasında 36 sayı çıkarılmıştır. Cerîde-i Sûfiyye. İlk sayısının yayınlandığı 19 Mart 1909’dan (26 Safer 1327) itibaren cuma günleri haftalık olarak basılmıştır. Bazı sayılarında çıkış periyodu değişse de 31 Ağustos 1919’a (4 Zilhicce 1337) kadar 161 sayı çıkarılmıştır. Sorumlu müdürlüğünü Hasan Kâzım’ın yaptığı derginin editörlüğünü ilk başlarda Ali Fuad ve daha sonra Mustafa Fevzi gerçekleştirmiştir. Muhibbân, Hacıbeyzade Ahmed Muhtar’ın (d. 1871-ö. 1955) editörlüğünde aylık olarak yayınlanmıştır. Derginin ilk sayısı 14 Eylül 1909 (8 Şaban 1327), son sayısı 1 Nisan 1919’da (29 Cemaziyelahir 1337) basılmış ve 3 yılda toplam 26 sayı yayımlanmıştır. Aralarında var olan meşrep farkı sebebiyle zaman zaman değişik bakış açıları sergileseler de bu dergilerin konu ile ilgili olarak söyledikleri son cümle şudur: “Tasavvufi hayatta çöküş vardır, tekkelerde seviye kaybı söz konusudur. Islah için acilen tedbir alınmalıdır.” Yani tekke ve tarikat dünyasının ciddi problemleri olduğunda herkes mutabık, çareler konusunda ise farklı görüşlere sahipti.1 Problemin varlığını kabul edenlere düşen görev bellidir: Çözüm yollarını göstermek. Dervişlerin gösterdiği çözüm yollarının başında tekkelerin müstakbel şeyhi olacak olan şeyhzadelerin yetişmesi gelmektedir. Onlara göre bu kötü gidişi önce durdurmak, sonra da müspete doğru evrimleştirebilmek için şeyh adaylarını gereği gibi eğitmek gerekir. Bunun için kurulacak özel okulun adı bile verilmişti: Medresetü’l-meşayih. Bu medreseye şeyh çocukları alınacak, onlara dinî-tasavvufi kültür, yetkili kişilerce aktarılacak, çocuklar daha sonra omuzlarına binecek olan mühim görev için hazırlanacaklardır. Ne yazık ki dönemin sıkıntıları arasında bu proje hayata geçirilememiştir. Ancak problemin çözümü için ele alınan ikinci konu, Tanzimat Dönemi’nde kurulmuş olan ve bir nevi Tarikatlar Genel Müdürlüğü olan Meclis-i Meşayih, yöneticiler tarafından yeniden ele alınmış, yeni 1 Geniş bilgi için bk. Mustafa Kara, Metinlerle Günümüz Tasavvuf Hareketleri, İstanbul 2002. MUSTAFA KARA* CUMHURİYET DÖNEMİNDE İSTANBUL'DA TASAVVUFÎ HAYAT * Uludağ Üniversitesi BÜYÜK İSTANBUL TARİHİ 343 İSLAM nizamname ve talimatnamelerle tekke hayatına çekidüzen verilmek istenmiştir. 1917’de gerçekleşen bu çalışmaların detayları elimizdedir. İstiklal Harbi ve İstanbul Tekkeleri Mustafa Kemal’in İstanbul’dan Samsun’a doğru yola çıktıktan sonra yaptığı ilk işlerden biri bazı tekke şeyhlerine, tasavvuf büyüklerine mektup yazmaktır. Bu mektupların özeti “Siz olmadan olmaz”dır. Yani sizin desteğiniz, dua ve himmetiniz olmazsa bu hareketin başarıya ulaşması mümkün değildir. Hakikaten Anadolu’daki tarikat müntesipleri olduğu kadar İstanbul’daki tekkeler de İstanbul’un işgali esnasında silahlı mücadeleye destek vermişlerdir. Bunlar içerisinde özellikle Eyüp Hatuniye Nakşibendî Tekkesi, silah ve cephane depolarına yakın bir mıntıkada bulunmasından ötürü, kaçakçılık işinde aktif faaliyet göstermiştir. Tekke şeyhi Saadeddin Ceylan, bu faaliyetlerinden dolayı daha sonraları tutuklanmış olsa da tekke müntesipleri, yabancı askerlerin kontrolündeki silah depolarını boşaltarak İnebolu’ya nakle muvaffak olmuşlardır. Yine Üsküdar Özbekler Tekkesi, İstiklal Harbi esnasında âdeta bir posta merkezi gibi çalışmıştır. İtilaf Devletleri temsilcilerinden edinilen çok önemli istihbarat bilgileri, tekke kanalıyla Anadolu’ya ulaştırılmıştır. Tekke, İstanbul’un işgali esnasında Anadolu’ya geçip Millî Mücadele’ye destek olmak isteyenlerin saklandığı ve gizlice Anadolu’ya intikalini sağlayan bir karakol vazifesi yaptığı gibi, düşman işgali altındaki cephane depolarını basarken yaralanan mücahitlerin tedavisi için hastane olarak da kullanılmıştır. Meşhur yazar Halide Edip Adıvar, Mor Salkımlı Ev ve Türkün Ateşle İmtihanı isimli eserlerinde, Millî Mücadele yıllarında İstanbul’dan Anadolu’ya asker, silah, mühimmat sevkinde ve bilgi sızdırılmasında merkezlik yapan Özbekler Tekkesi ile onun son şeyhi Atâ Efendi hakkındaki hatıralarını anlatır. Anadolu Mevlevîleri, İstiklal Harbi’ne destek amacıyla kendi aralarında “Mücâhidîn-i Mevleviye Alayı” oluşturdukları vakit İstanbul Mevlevî tekkelerinden çok sayıda derviş savaşmak için yola çıkmıştır. Sıkıntılı yıllarda başta Kocamustafapaşa Sünbül Sinan Dergâhı’nda olmak üzere birçok tekkede kelime-i tevhid hatimleri yapılmış, ordunun muzafferiyeti için sabahlara kadar Fetih sureleri okunmuştur. İstiklal mücadelesi devam ederken açılan TBMM’nin üyelerinin mühim bir kısmı ehl-i tarik olduğu gibi üyeler arasında 10’a yakın da tekke şeyhi vardı. Anadolu insanına göre tabii olan bu durum meclis başkan vekillerinin iki tanesinin tekke şeyhi olmasını gerekli kılmıştır: Kırşehir Hacı Bektaş Veli Dergâhı postnişini Cemaleddin Efendi, Konya Mevlana Dergâhı postnişini Abdülhalim Efendi.2 Hacı Bektaş-ı Veli Dergâhı postnişini Veliyyüddin Efendi’nin “Tarikat-ı Aleviyye” başlığıyla 5 Mayıs 1922 tarihli Ankara’yı destekleyen beyannamesi de elimizdedir. Tekkelerin Kapatılması ve Tekkesiz Tasavvuf Dönemi 1920-1925 yıllarında tekke ve tarikatların aleyhinde mecliste kayda değer hiçbir tartışma yoktur. Hatta 1924’te Diyanet İşleri Başkanlığı kurulurken cami ve mescitler gibi tekke ve zaviyelerin yönetimi de Diyanet İşleri Başkanlığı’na görev olarak verilmiştir. Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgesinde Ocak ayında başlayan Şeyh Said hareketiyle (Şubat 1925) çok zor durumda kalan hükûmet, faturayı iki kuruma kesti: Çok kısa bir süre önce kurulan ilk muhalefet partisi Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası ve tekkeler. Biri çok yeni, diğeri çok köklü bir kurum. Parti kısa sürede kapatıldı. Tekkeleri kapatmak o kadar kolay değildi, ama bu fazla vakit almayacaktı. Tasavvufi kurumlar açısından Aralık 1925 tarihi bir dönüm noktasıdır. Artık 1453’ten beri İstanbul’da var olan tekkeler yoktur. İstiklal Harbi’nin lojistik kaynaklarından biri olan dergâhlar “sırlanmıştır”. İlk meclisin açılışında ziyaret edilen (Ankara’daki) Hacı Bayram Veli’nin türbesiyle birlikte İstanbul’daki bütün padişah ve devlet erkânına ait türbelere kilit vurulmuş, türbeler, içindeki paha biçilmez eşyalarla birlikte çürümeye terk edilmiştir. Şeyh, derviş, mürit, halife, çelebi, dede, baba gibi terimlerin kullanılması da yasaklanmıştır. Yüzyıllardan beri akıp gelen bu nehrin önüne konan set ne kadar dayanabilecekti? Yoksa zaman zaman kapaklar açılıp toplumsal facialar önlenecek miydi? Bir başka ifadeyle tekkeler geçici olarak mı yoksa sürekli olarak mı kapatıldı? Devletin çok sert tedbirlerle bastırdığı bir hareketin müsebbibi olarak görülen bir kurumla ilgili bu ve benzeri soruları sormak mümkün değildi. Hıyanet-i Vataniye Kanunu, Takrir-i Sükûn Kanunu, İstiklal Mahkemelerinin hâkim olduğu olağanüstü bir dönemde benzeri soruları kim sorabilirdi? Tekke ve zaviyeleri kapatan 13 Aralık 1925 tarih ve 677 sayılı kanunun ilk muhatapları olması sebebiyle tekke mensuplarının tepkileri önemlidir. Bunları birkaç grupta toplamak mümkündür. Tasavvuf ehlinin büyük kısmı söz konusu karardan rahatsız olmuş ve kararın yanlış olduğunu düşünmüştür. Geriye kalan küçük kısmı ise farklı değerlendirmelerde bulunmuşlardır: 2 Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, Ankara 1982, III. BÜYÜK İSTANBUL TARİHİ 344 İSLAM 1. Tekkeleri kapatmak mümkün değildir. Kâinat dergâhtır. Zikir için özel bir mekâna ihtiyaç yoktur. 2. Tekkelerdeki çöküşü tedavi etmek mümkün değildi. Onları hükûmet değil kendileri kapattılar. 3. “Hikmet-i hükûmet” prensibine uymak gerekir. Onlar ne yaparlarsa doğrudur. Bize itaat etmek düşer. 4. İlgili kanunla sadece tekkeler kapatıldı, tasavvuf yasaklanmadı. Dolayısıyla bu damar hayatiyetini sürdürecektir. Düşüncelerini manzum olarak ifade edenler de vardı: Açarlar bab-ı Hakkı kar’ eden talibler ey Hakkı Hüda fettahtır elbette kalmaz bu kapı muğlak Söz konusu kanun sebebiyle duyduğu derin hüznü manzumelerle terennüm eden fakat yayınla(ya)mayan şeyh efendilerden biri de 1936’da İstanbul’da vefat eden Mısrî Şeyhi Mehmed Şemseddin Ulusoy’dur.3 Tarihte veya günümüzde tasavvuf kültürünü takip edip inceleyebilmek için en az üç konu üzerine eğilmek gerekir: Tasavvufi şahsiyetler, tasavvufi eserler, tasavvufi kurumlar. Cumhuriyet döneminde son madde tamamen ortadan kalkmış, birinci ve ikinci unsurlar da birbirine bağlı olarak en alt seviyeye inmiştir. Tasavvufi şahsiyetleri yetiştiren kurum olmadığı için eserleri kaleme alacak olan gönül erleri de yetişmemiştir. Bu noktada meşhur beyit hatırlanabilir: Marifet iltifata tabidir Müşterisiz meta zayidir Dolayısıyla tekkesiz tasavvufi hayat, ürkek ve endişeli dervişlerin “çıkış yolu” arayan çabalarıyla ve “suya sabuna dokunma”dan derdini anlatma gayretleriyle iç içedir. Bu atmosferi daha iyi hayal edebilmek için Tâhir’ül Mevlevî’den (ö. 1952) bir örnek verilebilir. Eylül 1925’te Fatih Camii mesnevîhanı olan bu Mevlevî dervişi, İskilipli Atıf Efendi’nin Frenk Mukallitliği ve Şapka isimli eserinden beş tane sattığı için İstiklal Mahkemesi’nde yargılanmış, 7.12.1925’ten 3.2.1926 tarihine kadar hapis yatmış, sonra beraat etmiştir. Tekkelerin sırlanmasından sonra ortaya çıkan boşluğu tam görebilmek için bu kurumların fonksiyonlarını tekrar hatırlamak gerekir. Dergâhlar sadece bazı kimselerin toplanıp sohbet dinlediği ve zikir ettiği mekânlar değildi. Tasavvufi eğitimin merkezi olan bu kurumlar sosyal yardımlaşmanın her çeşidinden müzik 3 Bu şiirler için bk. Mustafa Kara, Buhara-Bursa-Bosna, İstanbul 2012, s. 485. ve spora kadar uzanan geniş bir alanda topluma hizmet vermişlerdi. Özellikle şiir ve musiki başta olmak üzere güzel sanatlar alanında verdiği hizmette herhangi bir rakibi yoktu. Toplumun kılcal damarlarına nüfuz etmiş olan tekkelerin ıslahı yoluna gitmek varken ilga edilmesi toplumda hayal kırıklığı yaratmıştır. Bazı milletvekilleri başta olmak üzere küçük bir azınlığın bu karara alkış tutması yukarıdaki gerçeği değiştirmemektedir. İstanbul’un en saygın kişilerinin başında yer alan şeyh efendilerin bir gecede “menfur” kimseler grubuna dâhil olmaları da iç dünyalarında kırılmalara sebep olmuş, siyasi ortamın müsait olmaması sebebiyle düşüncelerini de seslendirememişlerdir. Sesli zikir meclisleriyle dinîhissî hayatı en üst noktada yaşayan dervişler âdeta çok hızlı giden bir aracın aniden durmasıyla meydana gelen çarpmanın bir benzerini yaşadılar. Kurulu düzeni kaybeden şeyh efendilerin bir kısmı maişet derdine düştü ve bir parça ekmeğe muhtaç oldu. Yıllar bu minval üzere sürüp giderken 1930’da patlak veren Menemen Olayı tarikat erbabına bir darbe daha vurmak için bahane edildi. Gözdağı vermek için İstanbul’un en meşhur şeyhlerinden biri olan ve beş yıldır Erenköy’deki evinde göz hapsinde tutulan Esad Erbilî Menemen’e götürülerek idam talebiyle yargılandı. Oğlu Mehmed Ali Efendi 27 kişi ile birlikte olaydan kırk gün sonra idam edildi, kendisinin cezası yaşlılığı sebebiyle müebbet hapse çevrildi. Vefatında naaşı ailesine verilmedi. Şeyh Said Olayı’nın müsebbibi olarak tekke ve tekkelileri gören devlet yöneticileri Menemen Olayı’nı (23 Aralık 1930) da aynı gruba mal etmiş, onları sorumlu tutmuştur. O günkü siyasi atmosfere göre bütün muhalif hareketler ya Nakşibendîlerin oyunu veya Çerkez Edhem taraftarlarının kıyamı idi. Sıkıyönetim mahkemesinin başkanına göre olay basit bir başkaldırı olmayıp Derviş Mehmed’in mehdi olduğuna inanan gizli bir örgütün yani Nakşibendîliğin işidir. Mete Tunçay, bu bilgiyi aktardıktan sonra cümlesini şöyle tamamlıyor: “Oysa Nakşibendîlik gibi ciddi bir tarikatın cahil bir dervişin ‘mehdilik’ iddiasını benimsemeyeceği açık olmak gerekir.”4 Mahkeme safhasında birçok masum vatandaşın mahkûm edildiğini tahmin etmek zor değildir. Üst yöneticilerin hissî bakışına bir örnek sıkıyönetim komutanı Fahreddin Paşa’nın hatıratında vardır: Başbakan, meclis başkanı, Millî Savunma ve İçişleri bakanlarının Çankaya’da yaptığı toplantıda Cumhurbaşkanı Menemen halkının sürgün edilmesini istemiş, bakanlar da Nakşibendîliğin yok edilmesi gereken 4 Mete Tunçay, Türkiye Cumhuriyetinde Tek Parti Yönetiminin Kurulması, İstanbul 2010, s. 294. BÜYÜK İSTANBUL TARİHİ 345 İSLAM bir “yılan” olduğunu ifade etmiştir. Şeyh Said ve Menemen olaylarından sonra göz hapsinde tutulan, mahkûm olan, sürülen, idam edilen insanların macerası bilinmeden ülkemizdeki dindarların, dervişlerin sessizliği, kırgınlığı ve suskunluğu tam olarak anlaşılamaz. Tekkelerin bıraktığı boşluğu ilk zamanlar yok sayan yöneticiler zamanla hakkı teslim ettiler. Fakat tekkeleri yeniden açmak mümkün olmadığına göre başka bir alternatif geliştirmek gerekiyordu. 1930’dan sonra gündeme oturan Türkçe ezan tartışmalarıyla birlikte tekkenin alternatifi de bulunmuştu: Halk evleri. 1932’de açılan bu kurumlar bazı faydalı çalışmalar yaptıysa da bunların dergâhların üstlendiği vazifeleri yerine getirmesi mümkün değildi. 1930’lu yıllarda -fincancı katırlarını ürkütmeden- tekkelerin iyi taraflarından uzun uzun bahseden tek kişi, Ahmed Amiş Efendi’nin sohbetlerinde bulunmuş olan Osman Nuri Ergin’dir (ö. 1961). 1936’da basılan Türkiye’de Şehirciliğin Tarihî İnkişafı ve beş ciltlik Türkiye Maarif Tarihi’ne bakanlar bu cesur şahsın konuyla ilgili ifadeleriyle karşılaşırlar. Dervişler tarihî olayları değerlendirirken cemâlî ve celâlî tecelli terimlerini sık sık kullanırlar. Yani dikenin olduğu yerde gül, gülün olduğu yerde diken vardır. Bu açıdan 1930’lu yıllara bakıldığında dikenler önde görünüyorsa da güller de vardır. Üzgün ve kırgın da olsalar Osmanlı döneminde yetişen kâmil insanlar hayattadır ve yakın çevreleriyle gönül alışverişleri devam etmektedir. Dar bir çevre ile de olsa sohbet kanalı açıktır. Tasavvufi eğitimin ikinci kanalı olan kitap da -Harf İnkılabı’nın getirdiği sıkıntılara rağmen- gündemdedir. Tasavvufi eserlerle dostluğu olanlar bu yolla susuzluklarını giderebilmiştir. Tekkeler kapatıldığında İstanbul’da tekke şeyhi olan kalem erbabı şeyh efendilerin daha önce yayınlanmış eserleri de mühim hizmetler görmüşlerdir. Şu anda bu eserlerin pek çoğu yeni harflere aktarılmıştır. Hemen akla gelen ilk on iki eser şunlardır: Abdülhakim Arvasî: er-Riyâzü’t-tasavvufiyye, İstanbul 1341; Rabıta-i Şerîfe, İstanbul 1341. Kenan Rifaî: İlâhiyat-ı Ken’an, İstanbul 1341; Ahmed er-Rifaî, İstanbul 1340. Sadeddin Nüzhet: İlm-i Tasavvuf, İstanbul 1341; Şeyh Galib, İstanbul 1935. Ahmed Remzî Akyürek: Gülizâr-ı Aşk, İstanbul 1337; Tuhfe-i Remzî, İstanbul 1344. Hüseyin Vassâf: Vesîletü’n-necât, İstanbul 1329; Sefine-i Evliyâ. Veled Çelebi İzbudak: Dîvân-ı Türkî-i Sultan Veled, İstanbul 1341. Fahreddin Efendi: Sualnâme, İstanbul 1339; Ta‘rifnâme İstanbul, ts. Abdülbaki Baykara: Enfâs-ı Bâkî. Mustafa Feyzi Efendi: Menâkıb-ı Zıyâiyye, İstanbul 1313; Risâle-i Mir’âtü’ş-şühûd, İstanbul 1320. Hasan Hüsnü Efendi: Nesamât-ı Rûhaniye; Risâle-i Mir’âtü’l-ebrâr. Abdülhay Efendi: Mektûbât. Taceddin Efendi: Güldeste-i Dervişan, İstanbul 1341. Bu yıllarda İstanbul’un meşhur dervişlerinden biri de Küçük Hüseyin Efendi’dir (ö. 1930). Bu dervişin ifade edilmesi gereken özelliği ise Genelkurmay Başkanı Fevzi Çakmak’ın şeyhi olmasıdır. Onun için ikisinin kabirleri Eyüp’te yan yanadır. Küçük Hüseyin Efendi, büyük bestekâr Abdülkadir Töre’nin de mürşididir. Şu mısraların bestekârı da odur: Pertev-i nûr-ı Hüdasın yâ Hüseyn-i Nakşıbend Mebde-i feyz-i ûlâsın yâ Hüseyn-i Nakşıbend İlk meclisin Ankara’da toplanmasından birkaç gün sonra Fatih türbedarı diye meşhur olan Ahmed Amiş Efendi,5 Cumhuriyet’in ilanından birkaç ay önce ise NakşîMelamî dünyasının büyüklerinden Eyüp Şeyh Murad Tekkesi Şeyhi Abdülkadir-i Belhî âlem-i cemale intikal etti. Oğlu Ahmed Muhtar 1933’te vefat etti. Amiş Efendi’nin sohbetlerinde Hüseyin Avni Konukman, Hasan Basri Çantay, İsmail Fennî Ertuğrul, Süheyl Ünver’in babası postacı Mustafa Enver Bey, hattat Hasan Rıza Efendi gibi kimseler yetişmiştir. Abdülbaki Gölpınarlı ise Amiş Efendi’nin sohbetlerinde tuttuğu notları neşretmiştir. Amiş Efendi’den sonra Mehmet Tevfik Efendi (ö. 1927), Ahmed Tahir Mar’aşî (ö. 1954), Mustafa Özeren (ö. 1982) sohbetleriyle bu geleneği aktarmışlardır. Cumhuriyet döneminde materyalist fikirlerle mücadele eden İsmail Fennî’nin (ö. 1946) Harf İnkılabı’nın yapıldığı sene neşredilen Vahdet-i Vücud ve Muhiddin Arabî isimli eseri önemlidir. Ahmed Amiş’ten feyz alan İsmail Fennî’nin Maddiyun Mezhebinin İzmihlali adlı eseri de aynı yıl yayınlanmıştır. Tekkelerin kapatıldığı sene Darülfünun İlahiyat Fakültesi müderrisi Mehmet Ali Aynî Tasavvuf Tarihi isimli eserini neşrederken bu alanın önemli yazarlarından üç derviş de vefat etmişti: Bursalı Mehmet Tahir, Ahmed Hüsameddin Dağıstanî, Ahmed Mahir Efendi. Tasavvuf dünyası 1926’da Mustafa Feyzî’yi, 1927’de Elif Efendi’yi, 1929’da ise tabakat yazma geleneğinin son yıldızı Hüseyin Vassaf ’ı kaybetti. 5 Bk. Mustafa Özdamar, Ahmed Amiş Efendi, İstanbul 1997. BÜYÜK İSTANBUL TARİHİ 346 İSLAM Ahmed Amiş Efendi’nin dinî-tasavvufi anlayışını daha sonraki kuşaklara aktaranlardan biri de Abdülaziz Mecdi Tolun’dur (ö. 1942). Cumhuriyet’in kuruluşundan sonra Şer’iye ve Evkaf Bakanlığı müsteşarlığı yapan Mecdi Efendi’nin kendi Divan’ından (İstanbul, 1945) başka önemli bir çalışması, Abdülkerim Cîlî’nin İnsan-ı Kâmil adlı eserini tercüme etmesidir. Osman Nuri Ergin’in onunla ilgili olarak 1942’de neşrettiği eser önemlidir. 1925-1950 yılları arasında eserleriyle insanlara din, tarih ve tasavvuf konularında bilgi veren derviş-meşrep insanlar arasında şunlar da vardır: Sadık Vicdanî (ö. 1934), Tomar-ı Turuk-ı Aliyye. Tâhir’ül Mevlevî (ö. 1951), Mesnevî Dersleri. Ferit Kam (ö. 1944), Vahdet-i Vücud. Rıza Tevfik (ö. 1949), Serab-ı Ömrüm. M. Zeki Pakalın (ö. 1972), Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. Elmalılı Hamdi Yazır (ö. 1942), Tefsir. Ahmed Naîm Efendi (ö. 1934), Tecrid Tercümesi. 1930 yılının son günlerinde Menemen kasırgası esmeye başlarken 1931’de İstanbul’da yaşayanlar Abdülbaki Gölpınarlı’nın eseriyle biraz nefes aldı: Melâmîlik ve Melâmîler. İstanbul Üniversitesi’nde Fuat Köprülü’nün yönetiminde hazırlanan bu mezuniyet tezi, konusunda kaynak olma özelliğini hâlâ korumaktadır. Daha sonraki yıllarda kaleme aldığı eserler tasavvuf ve tarikatlar dünyasını aydınlatan kitaplar arasında yer alacaktır. Halvethanesinde kozasını ören bir başka İstanbulludan daha bahsetmek gerekir: Ahmet Avni Konuk (ö. 1938). Konuk dergâhların kapısına kilit vurulduğu yıllarda tasavvufi düşüncenin temel klasiklerinden olan İbnü’l-Arabî’nin Fusûsü’l-hikem isimli eserini dört cilt hâlinde şerh ediyordu. 1930’lu yıllarda kozasını örmeye devam eden bu postacı sufî, Celaleddin Rumî’nin Mesnevî’sini büyük boy otuz dört defter hâlinde şerh etmiştir. Söz konusu eserlerin yeni harflere aktarılarak basılması için yarım asır beklemek gerekecekti. Konuk’un vahdet-i vücud, vahdet-i şuhud meselesini karşılıklı yazılarla tartıştığı Muhammed İhsan Oğuz da (ö. 1991) Cumhuriyet döneminde eser ve sohbetleriyle bir gönül halkası kuranlardandır. Tasavvuf, tarikat ve sufîlerle ilgili kitapların “dibe vurması”nın bir sebebi 677 sayılı kanunun getirdiği endişe ise diğer sebebi de Harf İnkılabı’dır. Ancak aynı dönemlerde tasavvufi eser okumak isteyenler için başka bir “pencere” açıldı. Bu da “Türk” vurgusudur. 1930’lu yıllarla birlikte açılıveren bu “şemsiye”nin gölgesinde tasavvuf kültürü dolaylı olarak tekrar zuhur etti. Meşhur yazarların eserlerinden örnek verilebilir: Son Asır Türk Şairleri, İbnülemin Mahmut Kemal. Türk Tefekkür Tarihi, Hilmi Ziya Ülken. Türk Şairleri, Sadeddin Nüzhet Ergun. Türk Ahlâkçıları, Mehmet Ali Ayni. Türk Maarif Tarihi, Osman Nuri Ergin. Türk Vakıfları ve Vakfiyeleri, Halim Baki Kunter. Türk Halk Edebiyatı Ansiklopedisi, Fuat Köprülü. Bir Türk Dâhisi, Ekber, Ömer Rıza Doğrul. Türk Mistisizmini Tetkike Giriş, Hilmi Ziya Ülken. Aynı durum makalelerde de görülmektedir. İşte kitap genişliğinde iki uzun makale: Ömer Lütfi Barkan, “Kolonizatör Türk Dervişleri”; A. Gölpınarlı, “İslâm-Türk İllerinde Fütüvvet Teşkilatı”. Şeyh Vefa hakkında yazdığı kitabın ilk sayfasında CHP İstanbul il örgütüne teşekkür eden Abdülkadir Erdoğan, eserine şu ismi verecektir: Fatih Mehmed Devrinde İstanbul’da Bir Türk Mütefekkiri Şeyh Vefa (1941). 1930’lu yıllarda başlayan “dinî hayata çekidüzen verme”, “Türkçe Kur’an”, “Türkçe Hutbe”, “Türkçe Ezan” hamleleri 1940’lı yıllarda da devam etti. Ancak II. Dünya Savaşı’ndan sonra bütün dünyada dengelerin yeniden ayarlanmasıyla birlikte bazı değişiklikler olmaya başladı. 1940’lı yılların başında bizi ilgilendiren en önemli cemâlî tecelli Millî Eğitim Bakanı Hasan Âli Yücel’in teşvikiyle başlayan “Dünya Klasiklerinden Seçmeler” projesinin şemsiyesi altında bazı tasavvufi eserlerin tercüme edilerek kamuoyuna sunulmasıdır. Böylece Mevlana, İbn Arabî, Fahreddin Irakî, İbn Ataullah İskenderî, Feridüddin Attar, Hafız, Sa‘dî, Şebüsterî, Kuşeyrî, Eflâkî, Gazzalî gibi şahsiyetlerin eserleriyle İstanbullular yeniden buluşmuş oldu. Ama Başbakanlık Basın Yayın Genel Müdürlüğü’nün 27.4.1942 tarihli İstanbul bürosunun “Gayet Mahrem” başlıklı yazısını da okumak gerekir: Gazetelerimizin son günlerdeki neşriyatı arasında dinden bâhis bazı yazı mütalaa, ima ve temennilere rastlanmaktadır. Bundan sonra din mevzuu üzerinde gerek tarihî gerek mütalaa kabilinden olan her türlü makale, bend, fıkra ve tefrikaların neşrinden tevakki edilmesi ve başlanmış bu kabil tefrikaların en çok on gün zarfında nihayetlendirilmesi rica olunur. Matbuat Umum Müdür Vekili, İzzettin Tuğrul Nişbay. Yaratılış itibarıyla mistik konulara meyilli olan insanların tekke atmosferinden daha çok istifade ettikleri BÜYÜK İSTANBUL TARİHİ 347 İSLAM bilinmektedir. Tekkeler kapalı olunca söz konusu meşrepte olanlar, yani ihtiyaçlarını karşılamak için tabii yolu bulamayanlar “benzer” yollara başvuracaklardır. Yasak olmayan yollar, tabiri caizse laiklikle çatışmayan “çatı”lar altında faaliyetlerini sürdüreceklerdir. Bu Uzak Doğu’dan gelen “yoga” seansları da olabilir, Uzak Batı’dan gelen parapsikoloji celseleri de olabilir. Zorlama kurallar atalarımızın ürettiği geleneği kötü ve zararlı gösterirken yabancıların öğrettiğini iyi ve yararlı gösterebilmektedir. Bu çatılarda Hallac’ın, Mevlana’nın, İbn Arabî’nin, Yunus Emre’nin mistik tespitlerini kullanmanızda bir mahzur olmadığı gibi Sevgi Dünyası, Ruh Dünyası gibi isimlerle dergi çıkarmanızda da mahzur yoktur. 7 Ocak 1946’da kurulan Demokrat Parti ile girdiğimiz çok partili hayat tekkelerin açılmasını temin etmediyse de din ve vicdan hürriyetinin, dinî neşriyatın önünü açtı. 1947 yılında aşağıda isim ve yöneticileri verilen dergilerin hemen hepsi dinî muhtevalı yazılarla topluma ulaşıyordu: İrşad, F. Kavukçuoğlu. Ehl-i Sünnet, Abdurrahman Zapsu. İslâmiyet, Şemsettin Yeşil. Selamet, Ömer Rıza Doğrul. Sebîlürreşâd, Eşref Edib. Doğruyol, Faruk Rıza Güloğul. İslâm Dünyası, Taceddin Öney. Doğan Güneş, Mustafa Ilık. Hakikat Yolu, Esat Ekicigil. Altınışık, İhsan Koloğlu. 1948 yılında İslamiyet’in Geliştirdiği Tasavvuf isimli eserini neşreden Ömer Rıza Doğrul (ö. 1952) tasavvufun irfani tarafına ağırlık verir, amelî tarafına değinmez. Tarikatlar hakkında bilgi verirken Mevlevîliği, İslam tasavvufunda yepyeni bir şahika diye överken Halvetîlik, Bektaşîlik ve Nakşibendîliğe hiç yer vermemiştir. Son satırları ise başka bir gerçeğe, başka bir endişeye işaret ediyor: Diğer taraftan tasavvuf namı ile maskelenen kimselerin kendilerini siyasete vermeleri ve ileri inkılaplara karşı gelmeleri Türkiye Cumhuriyeti’nin 1925’de bütün tarikatları ilga eden bir kanun çıkarmasına sebep olmuş ve böylece çığırından çıkan mütereddi tasavvuf hak ettiği darbeyi yemiştir. Fakat darbeyi yiyen ve yere serilen tasavvuf mütereddi tasavvuftur. Yoksa tasavvufun yüksek idealleri ve tasavvufun ölmez ruhu değildir. Çünkü bunlar ebedi hayata namzettir. Saf gönüller, pak yürekler, aydın basiretler tasavvufun yüksek ruhunu daima yaşayacaklar ve daima yaşatacaklar. Dervişlerin dergi çıkarma faaliyetinin II. Meşrutiyet’le başladığına daha önce temas edilmişti. 1911 yılında çıkan Tasavvuf dergisinden yaklaşık kırk yıl sonra aynı isimle bir dergi çıkmaya başladı. İsimler aynı olmakla birlikte muhtevalar farklı idi. Yeni Tasavvuf dergisini çıkartan, Cumhuriyet döneminde birçok vilayette valilik yapmış olan Cemal Bardakçı (ö. 1982) idi. Bardakçı, Alevilik Ahilik Bektaşilik adlı eserin yazarı olduğu gibi İbnü’l-Arabî’nin Risâletü’l-ehadiye’sinin de mütercimidir. Tasavvuf yâr olup, bâr olmamaktadır Gül-i gülzar olup hâr olmamaktadır beytini koyan derginin ilk sayısında yer alan “Niçin Çıkıyoruz” başlıklı yazının son kısmı şöyledir: İşte biz bu mecmuada bu sonuncuların, bu yüce velilerin bazı eserlerini bugünkü dilimize ve şivemize çevirerek yaymayı hedef tuttuk. Onların yüzyıllarca evvel ortaya attıkları fikirlerin, düşüncelerin, ilmin fennin bugünkü buluşlarına da tamamıyla tevafuk etmekte olduklarını göstermeye çalışacağız. Bunu yapmakla bugün iman buhranlarının içinde çırpınmakta olan birçok yurttaşlarımıza hususiyle aydın gençlerimize hizmet etmiş olacağımıza inanıyoruz. Daha çok İbnü’l-Arabî’nin Fusûsü’l-hikem, İmam Rabbanî’nin Mektûbât, Bedreddin Simavî’nin Varidat, Mevlana’nın Mesnevî, Şebüsterî’nin Gülşen-i Râz gibi eserlerinin tercümelerini aktararak vahdet-i vücud merkezli bir tasavvufi kültürü öne çıkaran derginin 10. sayısının ilk yazısı şu başlığı taşımaktadır: “Tasavvuf ve İrtica”. Adı Tasavvuf olan üçüncü dergimiz ise yayın hayatına 1999’da girdi, hakemli dergi olarak hayatiyetini sürdürüyor. Yayın hayatına 1.4.1956’da başlayan İslâm dergisi, laiklik tartışmaları başta olmak üzere, İmam Hatip okulları, Diyanet İşleri Başkanlığı, Ankara İlahiyat Fakültesi ile ilgili problemleri tartışma gündemine taşımıştır. Yine İslam dünyasının problemleriyle yakından ilgilenmiştir. Doğrudan tasavvufi bir dergi olmamakla birlikte zaman zaman bu konu ile ilgili araştırma ve incelemelere de yer vermiştir. İlk sayılarda Nurettin Topçu’nun Din Psikolojisi başlığıyla devam eden seri yazılarını dinî-tasavvufi edebiyatla ilgili metinler izlemiştir. Tasavvufi düşünce ve yorumları insanlara aktarmanın yazı ve söz olmak üzere iki ana yolunun olduğu bilinmektedir. 1940’lı yıllarda her iki yolu birlikte BÜYÜK İSTANBUL TARİHİ 348 İSLAM kullanarak taliplere faydalı olmak isteyen şahıslardan biri de Şemseddin Yeşil’dir. Abdülkadir Geylanî Hazretlerinin torunlarından Samatya Hatuniye Camii imamı Hüseyin Efendi’nin oğlu olarak 1905’te İstanbul’da doğan Yeşil, 1968’de aynı şehirde vefat etmiştir. Kalem ve kelam gücüne en üst seviyede sahip olan Şemseddin Efendi hak ve hakikati insanlara sunabilmek için bütün fırsatları değerlendirmiş, bütün vesilelere sarılmıştır. Şubat 1947’de çıkarmaya başladığı Hakikat Yolu, bir yıl sonra neşretmeye muvaffak olduğu İslâmiyet isimli dergi ile yoluna devam ederken 1946’da Nuri Demirağ tarafından kurulan Millî Kalkınma Partisi’nden, 1950’de de Demokrat Parti’den milletvekili adayı oldu. Vaazlarında tasavvufi neşveyi terennüm etmesi bazı kimseleri rahatsız ettiği gibi Ehl-i beyt muhabbetini esas alması da farklı bir zümreyi tedirgin etti. Nihayet şikâyetler üzerine imamlık-vaizlik belgesi elinden alındı. Ömrünün son on yedi senesinde Yüksek Ahlâk Derneği’nde verdiği konferansların ses kayıtları elimizdedir. Pek çok eserinin yanında 7 ciltlik tasavvufi bir tefsiri vardır: Füyüzât (İstanbul, 2004). 1943- 1966 yılları arasında kaleme alınan tefsirin büyük bölümü İslâmiyet dergisinde neşredilmiştir. Tasavvufi hayatta farklı bir yol izleyen Melamîlerin, Cumhuriyet döneminin kararlarından en az etkilenen dervişlerden oldukları söylenebilir. Çünkü onların temel özelliklerinden biri, özel mekânlarının yani tekkelerinin olmayışı, ikincisi de özel bir kıyafet taşımamalarıdır. Bunları bir gösteriş vesilesi kabul ettikleri için “halk içinde Hakk’la beraber” olmayı esas almışlardır. Dolayısıyla 1925 kararları onları fazla ilgilendirmediği için daha serbest hareket etmiş, buluştukları her zeminde sohbet meclislerini kurmuş ve gönül ziyafetinden istifade etmişlerdir. Ahmet Yüksel Özemre’nin Üsküdarın Üç Sırlısı (İstanbul 2004) isimli eseri, Melamî neşveye sahip Eşref Ede (1954), Nâfiz ve Turgut Çulpan’ın (1990) hayatlarına ve toplum hayatındaki görünmeyen etkilerine vurgu yapmaktadır. Ocak 1926 tarihine kadar İstanbul Ümmü Kenan Dergâhı’nın şeyhi olan Kenan Rifaî (ö. 1951), Cumhuriyet döneminin dikkat çeken mutasavvıflarından biridir. 677 sayılı kanuna uygun olarak taç ve hırkayı çıkararak bildiklerini etrafındaki insanlara aktarmaya devam etti. Bazı meslektaşları inzivaya çekilirken o, devrim kanunları ile didişmeden birikimlerini talip olanlara aktardı. Vefatından hemen sonra kaleme alınan Kenan Rifaî ve 20. Asrın Işığında Müslümanlık isimli eser dost halkasında yer alan dört hanımefendi tarafından telif edilmiştir: Samiha Ayverdi, Safiye Erol, Sofi Huri, Nezihe Araz. Kitabın önsözünde yer alan şu ifadeler onun sohbetleriyle gönül dünyalarını aydınlatan insanların bakış açısını vermektedir: … Bu eser bir biyografi olmakla beraber ferdî bir problem olmak merhalesini aşarak topluma mal edilen bir davayı aksettirmek gayretiyle hazırlanmıştır… Kenan Rifaî ferdi, ahenkli bir bütün hâlinde ele almanın ve toplum münasebetlerini yeni bir plan üzerinde düzenlemenin bahtiyarlığına varmış insandı… Onun şahsında İslamiyet layık olduğu değeri ve manayı kazanarak bu asrın her türlü ilim ve fen gerçeklerine malik nesilleri ile yeniden bir temas ve köprü kurmak imkânlarını bulmuştur. 1930’lu yıllarda Kenan Rifaî’nin sohbetleriyle tanıdığı tasavvufi muhtevayı eserlerine aktaran Samiha Ayverdi (ö. 1993) “kurak mevsim”de topluma farklı bir soluk sunmuştur. Birçok romanında tasavvufi hayatın içeriden tarifine rastlamak mümkündür. Tarikatların mensupları arasında kadınların olduğu, zikir meclislerini kendilerine ayrılan bölümden takip ettiği, bazen de şeyh efendinin görevlendirmesiyle bir hanımın onları eğittiği bilinmektedir. Ancak tekke şeyhi olarak görev yapan hanımefendilere pek rastlanmamaktadır. Samiha Ayverdi, kadın erkek ayrımı yapmadan dünya görüşünü etrafındakilere aktaran bir derviştir. Yazı hayatının 50. yılı münasebetiyle Kubbealtı Akademi Mecmuası’nın Ekim 1988 sayısı ona tahsis edilmiştir. Son Asır Türk Şairleri, Son Sadrazamlar, Hoş Sadâ gibi binlerce sayfalık Osmanlı sözel kültür ve medeniyetini yeni nesillere aktaran İbnülemin Mahmud Kemal İnal (ö. 1957), kendine has kişiliğiyle tasavvuf kültürünü farklı bir tarzda temsil etmiştir. Başta Son Asır Türk Şairleri isimli eserinde olmak üzere çok sayıda mutasavvıfın biyografisini üstü örtülü bir biçimde yazıya geçirmiştir. Ömer Faruk Akün onun hakkında şöyle der: … Konağında elli yılı aşkın bir süre devam ettirdiği meclisleri, tarihe intikal etmekte olan bir kültürün, edebiyattan tasavvufa, hattan mûsikiye, siyasî geçmişimize mal olmuş sima ve vak’alara kadar her türlü bahsin konuşulduğu son sohbetlere şahit olmuş, klasik Türk mûsikisinin ayakta kalışına yüksek seviyede bir barınak olarak hizmet etmiş, unutulmaz fasıllar görmüş, ilim ve sanat çevresinden seçkin simaların her hafta uzun geceler etrafında buluştuğu son ocak halini almıştır. Bütün bu faaliyetlerin etrafında döndüğü merkezî bir şahsiyet, bir ilim ve kültür adamı olan İbnülemin Türk kültür tarihinde yerini almış bulunmaktadır.6 Hüseyin Vassaf, İbnülemin’in kişilik ve düşünce dünyasını üç temel üzerine oturtur. Birincisi tasavvuf, hususen Nakşîlik; ikincisi siyasi değerlendirme, tasavvuf 6 Ömer Faruk Akün, “İbnülemin Mahmud Kemal”, DİA, XXI, 262. BÜYÜK İSTANBUL TARİHİ 349 İSLAM algısı ve medeniyet tasavvuru açısından fikir akrabalığı bulunan Cevdet Paşa; üçüncüsü ise içinde yaşadığı devirdir. İbnülemin’de hemen her şey bu üç unsur etrafında şekillenir. Geleneğe sahip çıkar ve tasavvufu hem hâl hem de kâl olarak hayatının merkezine yerleştirir. İslamcılardaki dönemlik zafiyetlerden uzak kalmayı başarmış, aynı zamanda düşüncelerini zinde tutarak Cevdet Paşa vadisinde fikir imal etmiş bir özgün şahsiyettir. O özgündür, zira savunduğu her şeye kontrollü yaklaşmayı bilen özeleştiri cesaretine sahiptir. Bürokratik hayatı ile Nakşîliği barışık kıldığı gibi, aynı zamanda tasavvufa çok keskin eleştiriler de yapabilmiştir. Öyle ki, bir yandan modernleşme sürecinde tasavvufa yöneltilen eleştirilere cevap vermeye çalışırken, diğer yandan tarikat ve tekkelerdeki yozlaşmayı kıyasıya eleştirir.7 1934’te felsefe doktorasını Paris’te tamamlayan Nureddin Topçu, kırk yıl içinde kaleme aldığı yirmi kadar eserinde tasavvufi düşünceyi esas alan bir İstanbulludur. Nakşî Şeyhi Abdülaziz Bekkine’nin (ö. 1952) irşadıyla girdiği bu âlemin güzelliklerini felsefi kültürüyle mayalayarak topluma sunmuştur. 30 yaşında genç bir lise öğretmeni iken çıkarmaya başladığı Hareket dergisiyle yola düşen Topçu din, ahlak ve sanat üçlüsünün insanlara sunabileceği servetleri aramış, bulmuş ve gençliğe göstermiştir. Kalabalıkların alkışlarıyla ilgilenmeden doğru bildiklerini her zeminde yazan ve konuşan Nurettin Topçu, doçent olduğu hâlde üniversiteye alınmamış, lise öğretmenliğini bir ibadet zevkiyle yürütmüştür. O, tasavvuf hakkında şöyle der: “Tasavvuf insan hakikatlerinin kapısıdır. Hakikatte o, insan ilmidir.” 1960’li-1970’li yıllarda tasavvufla ilgili telif ve tercüme eserlerin sayısı artarken bazı şahsiyetlerin etrafında kümelenmeler de hızlanmıştır. Aşağıda değinilecek olan bu şahsiyetlerin sohbetlerine katılanların hepsi intisap etmemekle beraber dinî hassasiyetlerine uygun bir zemin aradıkları kesindir. İstanbul’da son dönemde yetişen ve Ali Haydar Efendi ismini taşıyan üç ünlü kişi vardır. Üçü de Osmanlı son dönem hukukçularından olmakla birlikte bunlardan ilki, Büyük Ali Haydar Efendi (ö. 1903) Usûl-ı Fıkıh adlı eseriyle tanınır. İkincisi Mecelle şerhiyle tanınan Küçük Ali Haydar Efendi’dir (ö. 1935). Üçüncüsü 1901’de İstanbul’da medrese icazetini aldıktan sonra ilmî hayatın her kademesinde hizmet veren Ali Haydar Efendi (ö. 1960) olup 1919’dan sonra bir Nakşî şeyhi olarak irşat hizmeti yürütmüştür. Mürşidi, kabri Bandırma Tekke Camii’nin haziresinde bulunan Ali Rıza Efendi’dir. 7 Osmanzâde Hüseyin Vassâf, İbnülemin Mahmud Kemal ve Kemâlü’l-Kemâl Bir Eski Zaman Efendisi, haz. İsmail Kara ve Fatih M. Şeker, İstanbul 2009. Cumhuriyet döneminde birçok meslektaşı gibi o da göz hapsinde tutulmuş, vefat ettiğinde hocası Çarşambalı Ahmet Efendi’nin yanına defnedilmesi arzusu yerine getirilmemiştir. İsmail Ağa Camii civarında irşat hizmetlerini yürüten Mahmud (Usta Osmanoğlu) Efendi, onun halifesidir. Ali Haydar Efendi ile Mahmud Efendi’yi tanıştıran zat ise Bandırmalı Ali Öztaylan’dır (ö. 2008). Mehmed Zahid Kotku, Gümüşhaneli Ahmed Ziyaeddin Efendi ile Fatma Sultan Dergâhı’nda başlayan ve hadis okuma esası üzerine bina edilen bir yapılanma üzerinden özellikle müderris, kadı, müftü, imam ve hatip gibi din ve eğitim alanında çalışan kimselerden oluşan bir cemaati temsil etmektedir. Gümüşhanevî’den sonra dergâh postunda Kastamonulu Hasan Hilmi Efendi (1911), Safranbolulu İsmail Necati (1919), Türkçe, Arapça ve Dağıstan dillerinde pek çok eseri bulunan Dağıstanlı Ömer Ziyaüddin Efendi (1920), Tekirdağlı Mustafa Feyzi Efendi (1926), Serezli Hasib Efendi (1949), Kazanlı Abdülaziz Bekkine (1952) bulunmuştur. Mehmed Zahid Kotku (ö. 1980), 1952’de Abdülaziz Bekkine’nin vefatı üzerine Bursa’dan İstanbul’a gelerek önce Zeyrek Ümmügülsüm Camii, 1958’de ise Fatih İskender Paşa Camii imametine geçmiş, vaaz ve hutbeleriyle dinî hayatın mürşitlerinden biri olmuştur. O dönemde sohbetlerine devam eden ve üniversitede okuyan gençlerin bir kısmı 1960’lı yılların sonunda Necmeddin Erbakan’ın (ö. 2011) başkanlığında siyasi bir harekete öncülük etmiştir. Sohbetleri Tasavvufî Ahlâk adıyla 5 cilt hâlinde basılmıştır. Başka eserleri de vardır.8 Kotku’nun vefatından sonra yerine damadı Mahmud Esad Coşan (ö. 2001) geçmiştir. Ankara İlahiyat Fakültesi’nde Türk İslam Edebiyatı dersleri veren M. Esad Coşan, akademik çalışmalarını genelde Hatiboğlu Muhammed, Yunus Emre, Hacı Bektaş Veli gibi Türk mutasavvıfları üzerine yoğunlaştırırken, haftalık, düzenli olarak İstanbul İskenderpaşa Camii’nde hadis dersleri, Eyüp’te Sülemî’nin Tabakât-ı Sufiye dersleri, Ankara’da Kuşeyrî okumaları yapmış, yurt içinde ve dışında muhtelif kültürel faaliyetlerle muhitinin entelektüel seviyesini yükseltmeye çalışmıştır. Maraşlı Ahmed Tahir Efendi (ö. 1954), de aslında hukukçu olup Medresetü’l-kudât’ta Ömer Nasuhi Bilmen’le birlikte okumuşlardır. Ahmed Amiş Efendi’ye intisap etmiş, I. Dünya Harbi’nde Kafkas cephesinde bulunmuş, harp sonrasında kadılık ve Beyazıt dersiamlığı yapmış, medreselerin kapatılmasından sonra Ayasofya Camii vaizliği görevini sürdürmüştür. Vaaz ve sohbetlerinde Mevlana’nın Mesnevî’si ve Dîvân-ı Kebîr’inden beyitler 8 Bkz. http://www.iskenderpasa.com/. BÜYÜK İSTANBUL TARİHİ 350 İSLAM okuyup şerh eden Ahmed Tahir Efendi’nin Beyazıt Küllük Kahvehanesi’nde yaptığı sohbetlere Evrenoszade Sami Bey, Mustafa Efendi (Özeren), Hasan Nevres, Miralay Hilmi Şanlıtop, Muzaffer Ozak, Fethi Gemuhluoğlu gibi müritlerinin yanı sıra Babanzade Ahmed Naim Bey, Muhiddin Raif, Neyzen Tevfik, Abdülbaki Gölpınarlı gibi dönemin önemli şahsiyetleriyle üniversite öğrencileri de katılmıştır.9 Ahmed Tahir Efendi’nin halifesi olan Mustafa Özeren Efendi (ö. 1982), 1911 yılında memleketi Mucur’dan İstanbul’a geldi. 1953 yılında emekli oluncaya kadar Vakıflar Umum Müdürlüğü’nde çalıştı, ardından on beş yıl Vakıflar İstanbul Tasnif başkanlığını yürüttü. Mustafa Efendi Ahmed Amiş Efendi (ö. 1920), Kayserili Mehmed Tevfik Efendi (ö. 1927) ve Maraşlı Ahmed Tahir Efendi’ye hizmet etmiş, ardından, 1968 yılından vefatına kadar irşat hizmetlerini sürdürmüştür.10 1951’de Adana’dan İstanbul’a gelen Ramazanoğlu Mahmud Sami Efendi, Esad Erbilî’nin halifesidir. 1930 yılından beri sessiz ve derinden yürüyen bir cemaatin yavaş yavaş kendini ifade etmeye başlamasının sembol ismidir. Kotku gibi din görevlisi olmadığı için daha çok evinde yürüttüğü sohbetlerle insanların gönül dünyalarını aydınlatmıştır. Kaleme aldığı eserler cemaatin “el kitabı” olmuş, taşradaki sohbetlerin merkezinde bu kitaplar yer almıştır. Vefatından sonra cemaatin büyük bir kısmı Musa Topbaş’a intisap etmiştir. Sohbetleri Musahabe adıyla 6 cilt hâlinde basılmıştır. Başka eserleri de vardır. Tekkeler kapatıldığında Karagümrük Cerrahî Asitanesi’nde şeyh olan Fahrettin Erenden (d. 1886- ö. 1966), tarikat terbiyesini aynı dergâhın şeyhleri olan amcası Yahya Galib Hayatî ve babası Muhammed Rızaeddin Yaşar efendilerden almış, babasının 1912 de irtihalinden sonra Cerrahî Asitanesi postnişinliğine getirilmiştir. Tekke kültürünü yaşatabilmek için mücadele verenlerden biridir. Başta Nureddin Cerrahî olmak üzere tarikatın büyüklerini tanıtan, Cerrahî tekkeleri ile adap ve erkânı hakkında bilgiler ihtiva eden iki ciltlik Envâr-ı Hazret-i Nûreddin isimli eseri henüz yayınlanmamıştır. 1940’lı yıllarda söz konusu tekkeyi atölye olarak kullanmak isteyen zihniyete karşı yıllarca mücadele vererek, İstanbul’u Sevenler Cemiyeti’nin de desteğiyle türbe ve tevhithaneyi tamir ettirmiş ve günümüze ulaşmasına vesile olmuştur. Cumhuriyet döneminde kaleme aldığı yukarıdaki eserinde hilafet verdiği erkek ve kadınların ismini ayrı ayrı belirttiğine göre bu “nehir”in 9 Daha fazla bilgi için bk. Nihat Azamat, “Maraşlı Ahmet Tâhir Efendi”, DİA, XXVIII, 38-39. 10 Bilgi için bk. Abdullah Kucur, “Mustafa Özeren Efendi”, Sahabeden Günümüze Allah Dostları, İstanbul, c. 10, s. 236-240. kısmen de olsa derinden derine akıp gittiğini söylemek mümkündür. Tekke musikisi ve ayinleri konusunda devrinin en önemli ismi olan İbrahim Fahreddin Efendi, tekkelerin kapatılmasından sonra da tasavvuf kültürü ve musikisinin sonraki nesillere aktarılması yönünde büyük çaba sarf ederek Muzaffer Ozak, Safer Dal, Kemal Evren gibi zatların yetişmesinde büyük rol oynamıştır. Envâr-ı Hz. Nûreddin, Sualnâme, Tarikatnâme gibi eserler kaleme alan İbrahim Fahreddin Erenden’in Fahrî mahlasıyla yazmış olduğu çok sayıda nutku şerîfi bestelenmiştir. Fahreddin Efendi’nin yerine geçen Muzaffer Ozak (ö. 1985) Cumhuriyet rejiminin tabularına takılmadan yürüyüşüne devam etmiştir. Bir taraftan Sahaflar şeyhi olması, diğer taraftan musiki ile yakından ilgilenmesi ona farklı bir çevre kazandırmış, cemaatin Avrupa ve Amerika’ya açılmasına, o coğrafyanın sesli zikir meclisleriyle yeniden tanışmasına vesile olmuştur. Kapalıçarşı Camilihan Mescidi’nin Cuma hatipliğini de yürüten Ozak, yayınladığı eserlerde de söz konusu kültüre hizmet etmiştir. Ozak’ın üç ciltlik İrşad isimli eserinin yanı sıra başka eserleri de vardır. Muzaffer Efendi’nin halifesi Safer Dal (Safer Baba) da (ö. 1999) aynı yolun yolcusu olmuştur. Günümüzde Cerrahîlik, Karagümrük pîr evinde fonksiyonunu icra etmektedir. Tekkesiz tasavvuf döneminin etkili isimlerinden biri de Seyyid Abdülhakim Arvasî’dir. O, Anadolu’da birçok kasabada müftülük görevinde bulunduktan sonra 1919’da İstanbul’a gelerek Eyüp Kaşgarî Dergâhı postnişinliğine atanmış, tekkelerin 1925’te kapanmasından sonra da aynı mekânda ikametine ve vaazlarına izin verilmiştir. 1931 yılına kadar İstanbul’un Eyüpsultan, Fatih, Beyazıt, Ayasofya, Bakırköy Zuhuratbaba, Kadıköy Osman Ağa gibi büyük camilerinde resmî ve fahri olarak vaaz vermiş, dinin tasavvuf üzerinden halka ulaşmasına aracılık etmiş, çok sayıda kimseyi etkilemiştir. Beyazıt Camii’nde Kadı Beyzavî tefsirini okutup bitirmiştir. Menemen Hadisesi dolayısıyla tutuklandı, ancak daha sonra serbest bırakıldı. 1943’te tutuklanarak İzmir’e gönderildi, ardından Ankara’ya gitmesine izin verildi ve aynı yıl içinde orada vefat etti. Arapça, Farsça ve Kürtçe bilen ve bu dillerde şiirler yazan Arvasî’nin Nakşibendîlere mahsus rabıtanın nasıl yapılacağını tarif eden Râbıta-i Şerîfe (1342/1924) adlı eseri meşhurdur. Arvasî’nin en önemli talebelerinden birisi Necip Fazıl Kısakürek’tir. Necip Fazıl (ö. 1983), Arvasî’ye bağlandıktan sonra tasavvufa yoğun ilgi duymuştur. Onun 1942’den itibaren yayınlamaya başladığı Büyük Doğu dergisinde tasavvufi konulara da yer veriliyordu. 1982’de yayınlanan Batı Tefekkürü ve İslam BÜYÜK İSTANBUL TARİHİ 351 İSLAM Tasavvufu adlı eseri ise 1960’lı yıllarda bir ramazan ayında teravihten sonra sahur vaktine kadar devam eden üç konferans metninin bir araya gelmesiyle oluşmuştur. O ve Ben isimli eseri ise şeyhi ile kendisi arasındaki bağlılığa vurgu yapmak üzere kaleme alınmıştır. Kısakürek’in tasavvufi konulara sıcak bakmasının daha sonra yetişen gençlik üzerinde müspet etkisi görülmüştür; selefî tavırların ve tasavvufi kültürü küçümseyen bakışların yayılma imkânı bulamamasının sebeplerinden biri olmuştur. Hüseyin Hilmi Işık (ö. 2002) da Abdülhakim Arvasî’nin önde gelen talebelerinden biridir. Arvasî’nin sohbetlerini Necip Fazıl gibi uzun süre takip etmiştir. Bütün bunlardan başka İstanbul’a farklı sebeplerle gelen ve muhitinde dönemsel olarak etkin olan tarikat şeyhleri de bulunmaktadır. Mesela, 1904 Arhavi doğumlu Sultan Baba (İhsan Tamgüney ö. 1991), Nakşibendiye-i Halidiye’den Dağıstanlı Şeyh Şerafeddin’in yolunu Zeytinburnu’ndaki dergâhında sürdürmüştür. Mevlana Halid Bağdadî’nin önde gelen halifelerinden Osman Siraceddin’in torunlarından Osman Siraceddin Efendi (d. 1896-ö. 1997) ise Bağdat, Kuzey Irak ve İran’da uzun süre tarikatını neşrettikten sonra İstanbul’a gelerek Esenyurt’ta bağlılarına sohbetler yapmış, vefatında da buraya defnedilmiştir. Akademik Hayatta Tasavvuf Araştırmaları Fikir ve düşünce hürriyetinin olmadığı toplumlarda devletin bakış tarzı eli kalem tutanları da sınırlamaktadır. Devletin mahkûm ettiği bir kişi ve kuruluş hakkında yazarken akademisyenler kendilerini çok dikkatli bir dil kullanmak zorunda hissetmiştir. Ömer Lütfi Barkan zaviyelerle ilgili belgeleri 1942’de Vakıflar Dergisi’nde yayınladı. Abdülbaki Gölpınarlı aynı yıllarda iktisadi hayatın temel teşkilatının fütüvvetnamelerini hazırlamakla meşguldü. Fakat iş hayatının günümüzdeki durumu nasıldı? Marksist ve kapitalist çizgide gidip gelen dünyada biz neredeydik? Nerede olmalıydık? Bizim insanımızın zihniyet yapısı hangisine uygundu? Batı’daki Protestan ahlakıyla bizim görüşümüz uzlaşabilecek miydi? Bu soruların cevabını aramayı da kader, Gümüşhanevî Dergâhı’nda doğmuş olan bir iktisat tarihçisine yükledi: Sabri Ülgener (ö. 1983). Ülgener’in babası İstanbul’un ilk müftüsü Fehmi Ülgener (ö. 1943), dedesi ise Gümüşhanevî tekkesinin üçüncü postnişini Safranbolulu İsmail Necati Efendi idi. Türkiye’nin Weber’i diye tanınan Ülgener iki eserle konuya açıklık getirirken tekke psikolojisinin iş hayatıyla olan rabıtasına da dikkat çekti: İktisadî İnhitat Tarihimizin Ahlak ve Zihniyet Meseleleri: Başlangıcından 18. Asır Sonlarına Kadar Fikir ve Sanat Tarihi Boyunca Akisleri ile Umumi Bir Tahlil Denemesi (İstanbul 1951) ve Dünü ve Bugünü ile Zihniyet ve Din: İslam, Tasavvuf ve Çözülme Devri İktisat Ahlakı (İstanbul 1981). Konuya sosyal psikoloji ve felsefe açısından yaklaşan Erol Güngör’ün 1982 de yayınlanan eserinin adı İslam Tasavvufunun Meseleleri’dir. Gerek Ülgener gerekse Güngör’ün bazı görüş ve değerlendirmelerine itiraz etmek mümkün ise de konunun akademik çevrelerce tartışılmasının önünü açmaları açısından söz konusu eserler önemlidir. Kitabın önsözünden anlaşıldığına göre yazarın 1981’de kaleme aldığı İslam’ın Bugünkü Meseleleri isimli eserinin neşrinden sonra aldığı tenkitlerin başında “tasavvufa yer verilmeyişi” gelmiştir. Bu eksikliği ikinci baskıda bir makale ilavesiyle gidermeyi uygun bulmayan Güngör söz konusu eseri yazmıştır. Özellikle kitabın “Günümüz ve Tasavvuf ” başlığını taşıyan son bölümünde konumuzu ilgilendiren tahlil, tenkit ve teklifler yapmıştır. Ruhları kirleten rasyonalizm ile putlaştırılan müspet ilmin sebep olduğu “boşluk” konusunda Güngör şöyle diyor: Aşk ve imanın bulunmadığı bir cemiyette bu ikisinin ihtiyacı şiddetle duyulacak ve dolayısıyla rasyonalist zihniyetin boş bıraktığı yeri en iyi doldurabilecek bir sistem gelecekti. Hakikatte Türkiye bu ihtiyacı dinden başka şeylerle gidermeyi de denedi. Fakat hiçbir dünyevi inanç veya merasim ne kadar zorlanırsa zorlansın kendi özünde bulunmayan bir maneviyat ihtiyacına cevap veremezdi. Tasavvufu gündeme taşıyan bir başka akademisyen, Ahmet Yüksel Özemre, Menemen Olayı’ndan beş sene sonra Üsküdar’da doğdu. 1954’te Galatasaray Lisesi’nden, 1957’de İstanbul Üniversitesi Matematik-Fizik Bölümü’nden mezun olan Türkiye’nin ilk atom mühendisi Özemre de (ö. 2008) sırlı dervişlerden biridir. Kırka yakın esere imza atan Özemre’nin Üsküdar’ın Üç Sırlısı, Kâmil Mürşidin Mirası, Üsküdar’da Bir Attâr Dükkânı, Gel de Çık İşin İçinden isimli eserleri konumuzla doğrudan ilgilidir. Tevhid-i Tedrisat Kanunu’ndan sonra 1924’te açılan Darülfünun İlahiyat Fakültesi’nde tasavvuf tarihi dersi olduğu hâlde 1949’da Ankara’da eğitim ve öğretime başlayan ilahiyat fakültesinde bu ders yoktur. 1959’da Millî Eğitim Bakanlığı’na bağlı olarak açılan İstanbul Yüksek İslam Enstitüsü’nde söz konusu ders vardır. Günümüzde ise anabilim dalı olarak tasavvuf tarihinde lisans, yüksek lisans ve doktora eğitimi verilmektedir. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi’nde okutulan tasavvuf tarihi, ilgili öğretim üyelerinin yeni eserler BÜYÜK İSTANBUL TARİHİ 352 İSLAM kaleme almalarını teşvik etmiştir. Mahir İz (ö. 1974) ve Selçuk Eraydın (ö. 1995) bu alanda ilk eser verenlerdir. İlahiyat fakülteleri dışındaki fakültelerde de tasavvuf tarihi araştırılmaktadır. Tekke edebiyatı hususunda çalışmalar yapan Kemal Edip Kürkçüoğlu, Yazıcıoğlu’nun Muhammediye’si üzerine doktora yapan Amil Çelebioğlu, Hacı Bektaş Veli üzerine doçentlik tezi hazırlayan, İstanbul Molla Murad Dergâhı’nda Sülemî’nin Tabakât’ını yıllarca sevenlerine okutan Mahmud Esad Coşan bu tür çalışmaların öncülerindendir. Bununla birlikte akademik hayatta tarikatların aleyhinde bulunan etkili kişiler ve kurumlar da vardı. Özellikle belli bir döneme kadar Diyanet İşleri Başkanlığı ve Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi bu yönüyle dikkat çekerler. Genelde Ankara merkezli neşredilen Hakikat, İktibas, Kriter gibi bazı dergiler de tasavvuf kültürüne “neyzen bakışlı” olmuşlardır. Tekke-medrese tartışması güncelliğini hiçbir zaman kaybetmemiştir. Cumhuriyet döneminde dolaylı olarak tasavvuf kültürüne hizmet eden tarihçi, edebiyatçı, sanat tarihçisi ve mimarları da anmak gerekir. Bu konuda Osmanlı mimarisi ile ilgili kaleme aldığı muhalled eserleriyle altın madalya Ekrem Hakkı Ayverdi’ye aittir. Ayrıca H. Ethem Eldem (ö. 1938), Kâmil Kepecioğlu (ö. 1952), İbnülemin Mahmud Kemal (ö. 1957), Rıfkı Melul Meriç (ö. 1964), Sedat Çetintaş (ö. 1965), Celal Esad Arseven (ö. 1971), Mehmet Zeki Pakalın (ö. 1972), Reşad Ekrem Koçu (ö. 1975), İsmail Hakkı Uzunçarşılı (ö. 1977), İbrahim Hakkı Konyalı (ö. 1984), Cemaleddin S. Revnakoğlu (ö. 1968), Sedat Hakkı Eldem (ö. 1988) gibi isimleri de burada anmak gerekir. Mimar Turgut Cansever (ö. 2009) mimari düzen ile tasavvufi düşünce arasındaki bağı anlattığı gibi, Mimar Baha Tanman da otuz yıldan beri yaptığı çalışmalarla İstanbul tekkelerinin tarihini yeniden yazmıştır. Şinasi Akbatu, Ekrem Işın, Mustafa Özdamar gibi şahsiyetlerin katkısını da unutmamak gerekir. Cumhuriyet döneminde toplanan bu bilgilerin özeti Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi’nde bir araya getirilmiştir. Fuat Köprülü, Agâh Sırrı Levent, A. Hamdi Tanpınar, Nihat Sami Banarlı, Ahmet Kabaklı gibi şahsiyetlerin eserleri tekke ve tasavvuf edebiyatını gündeme taşıdığı gibi Hüseyin Sadeddin Arel, Sadeddin Nüzhet Ergun, Yılmaz Öztuna, Rauf Yekta gibi yazarların kitapları tekke musikisinin hayatiyetini kısmen de olsa sağlamış, bazı bilgilerin kayda geçmesini temin etmiştir. Akademik araştırmalar açısından değinilmesi gereken önemli bir husus da son kırk yılda tasavvufun temel eserlerinin hemen hepsinin Türkçeye çevrilmiş olmasıdır. Bunlardan bazıları Osmanlılar döneminde çevirileri bulunan, bir kısmı ise ilk defa Türkçeye çevrilen eserlerdir. Batı dillerinde yapılan araştırmaların çevrilmesinde de benzer bir yoğunluk görülmektedir. 1980 Sonrası Tasavvufi Cemaatler ve Medya Etkisi 1946’ya kadar medya demek gazete demekti. O da tek partinin kanatları altındaydı. Radyo bir tane idi, o da devletin ve hükûmetin sesi idi. 1946’dan sonra duyulmaya başlayan farklı sesler farklı gazete ve dergileri besledi. Radyo yine bir tane ve yine devletindi. 1970’li yıllarda televizyon isimli bir alet ortaya çıktı, yine bir tane ve yine devletindi. Bu “tekel” 1990’lı yıllara kadar sürdü. 1983’ten sonra dinî ve tasavvufi yayınlarda, özellikle dergilerde bir canlanma görülmektedir. M. Esad Coşan’ın çıkardığı İslâm dergisi bu yolun öncülerindendir. İslâm dergisi 2000’li yıllarda yayınına son verdi. 1986’da yayınına başlayan Altınoluk dergisi hayatiyetini sürdürüyor. Bazı tasavvufi cemaatler radyo, televizyon, gazete, dergi, yurt, özel okul, finans kurumu, vakıf ve dernek ile “tam teşekküllü” bir güç olurken bazıları bu konularla ilgilenmeyi “yol”un adabına aykırı görmüşlerdir. Tasavvufi cemaatlerin holdingleşmesi ise tenkit alan konuların başında yer almaktadır. Tasavvufi rengi önde olan dergilerden hâlen yayınlanan veya yayınına ara verenlerin önemli bir kısmını şöyle sıralayabiliriz: Altınoluk, Arifân, Beyan, Buhara, Çağrışım, Fark, Hakikat, İlim ve İrfan, İnkişaf, İslâm, Keşkül, Kubbealtı Akademi, Reyhan, Semerkand, Somuncu Baba, Sufî Gelenek, Yeni Dünya, Zuhur. Medyanın özellikle televizyonun yaygınlaşması seyr u sülûkte yeni “yollar”ı teşvik etmiştir. Göz göze ve diz dize eğitimin yanı sıra “uzaktan kumandalı eğitim” de devreye girmiştir. Sonuç Osmanlı döneminde kollarıyla birlikte yirmiden fazla tarikata, üç yüzden fazla tekkeye kucak açan başkent İstanbul, tasavvuf tarihinin en önemli şehirlerinden biridir. Hayatın her alanına nüfuz eden tasavvufi kültürün 1925 öncesinde zor durumda kaldığı zamanlar oldu. Dervişlerin idam edildiği, şeyhlerinin sürgüne gönderildiği tekkelerin -geçici de olsa- kapatıldığı dönemler oldu. Fakat 1925’te yaşadığı celâlî tecelliye benzer bir tavrı hiçbir zaman yaşamadı. Tekkelerin kapanmasıyla birlikte bu eğitim sonlandırılmış, tasavvufi kültürün şah damarı kesilmek istenmiştir. Fakat ana damarı tıkanınca kılcal damarlara yeni fonksiyonlar veren vücut mekanizması gibi İstanbul’da yaşayan insanlar da yeni “yollar” bulmuş ve bu yollarla “menzil-i maksud”a ulaşmaya çalışmışlardır. BÜYÜK İSTANBUL TARİHİ 353 İSLAM Fakat yasak olan bir hareketi seviye kaybına yol açmadan yaşatmak çok zordur. Devletin ceberut yüzüyle karşılaşan dervişler, uzun süre susmuş, daha sonra da işin ehli olanların öbür âleme göç etmelerinden dolayı ortaya çıkan boşluğun problemleriyle yüz yüze gelmişlerdir. İlgili mevzuat ve kanunlar değişmediyse de zamanla demokratik hayatta meydana gelen gelişmelere paralel olarak dinî-tasavvufi hayatın önündeki bazı engeller kalkmıştır. Ancak din ve vicdan hürriyetinin kapıları aralanırken kâmil mürşitlerin adedi de azalmış, istismarcılara büyük fırsatlar doğmuştur. Yaratılışı gereği tasavvufi konulara yatkın olan insanlar temiz kalp sahibi insanlarla karşılaşınca “imanın tadı”nı tatmış, ruhunun ihtiyaçlarını gidermiştir. İstismarcıların eline düşenler ise bir müddet sonra “serab”ın farkına varmış ve sükût-i hayale uğramıştır. 1925’ten beri gündemde olan bir soru sorulmaya devam etmektedir: Tekkeler geçici olarak mı kapatıldı, sürekli olarak mı? Soru şöyle de sorulabilir: Tekkeler ne zaman açılacak? Bunun cevabını net olarak bilmiyoruz.
NECMETTİN ERBAKAN ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TEMEL İSLAM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI TASAVVUF BİLİM DALI 20. YÜZYIL ŞEYHLERİNDEN MUZAFFER OZAK’IN HAYATI, ESERLERİ, TARÎKATI, TASAVVUFÎ GÖRÜŞLERİ VE “İRŞÂD” ADLI ESERİNİN TAHLİLİ BETÜL IŞIKÇEVİREN 18810601295 YÜKSEK LİSANS TEZİ DANIŞMAN: PROF. DR. DİLAVER GÜRER Bu tez çalışması Necmettin Erbakan Üniversitesi BAP Koordinatörlüğü tarafından 211317001 numaralı proje ile desteklenmiştir. KONYA-2021 3 T.C. NECMETTİN ERBAKAN ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü Bilimsel Etik Sayfası Bu tezin hazırlanmasında bilimsel etiğe ve akademik kurallara özenle riâyet edildiğini, tez içindeki bütün bilgilerin etik davranış ve akademik kurallar çerçevesinde elde edilerek sunulduğunu, ayrıca tez yazım kurallarına uygun olarak hazırlanan bu çalışmada başkalarının eserlerinden yararlanılması durumunda bilimsel kurallara uygun olarak atıf yapıldığını bildiririm. BETÜL IŞIKÇEVİREN Öğrencinin Adı Soyadı BETÜL IŞIKÇEVİREN Numarası 18810601295 Ana Bilim / Bilim Dalı Temel İslam Bilimleri/Tasavvuf Bilim Dalı Programı Tezli Yüksek Lisans X Doktora Tezin Adı 20. YÜZYIL ŞEYHLERİNDEN MUZAFFER OZAK’IN HAYATI, ESERLERİ, TARÎKATI, TASAVVUFÎ GÖRÜŞLERİ VE “İRŞÂD” ADLI ESERİNİN TAHLİLİ 5 T.C. NECMETTİN ERBAKAN ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü ÖZET Adı Soyadı Betül IŞIKÇEVİREN Numarası 18810601295 Ana Bilim/Bilim Dalı Temel İslam Bilimleri/ Tasavvuf Programı Yüksek Lisans Tez Danışmanı Prof. Dr. Dilaver GÜRER Tezin Adı 20. YÜZYIL ŞEYHLERİNDEN MUZAFFER OZAK’IN HAYATI, ESERLERİ, TARÎKATI, TASAVVUFÎ GÖRÜŞLERİ VE “İRŞÂD” ADLI ESERİNİN TAHLİLİ Bu çalışma XX. yüzyılda yaşamış, Cumhuriyet’in kuruluş döneminde yetişmiş bir ilim adamı ve mutasavvıf olan Muzaffer Ozak’ın hayatı, eserleri, tarîkatı, tasavvufî görüşleri ve İrşâd adlı eserinin tahlilinden oluşmaktadır. Bir batı tarîkatı ya da İstanbul tarîkatı olarak nitelendirilen Cerrâhiyye tarîkatının şeyhi Muzaffer Ozak’ın, İstanbul’da Sahaflar Çarşısı’nda dükkânı bulunduğundan “Sahaflar Şeyhi” olarak bilinmektedir. İlim ve irfan merkezi mesabesinde olan onun bu sahaf dükkânında her seviyeden ve her kesimden insan bulunmuştur. Muzaffer Ozak, sahaflık mesleğini ve imamlığını aynı anda yapmıştır. Üslup ve karakter bakımından oldukça etkileyici olan Ozak, hoşsohbet ve nüktedan tarzı ile anlaşılması zor dinî meseleleri kolay bir şekilde izah etmiş ve ele aldığı konuları hikâyelerle desteklemiştir. Güçlü bir hitabete sahip olan 6 Muzaffer Ozak, İstanbul’un kırk iki camiinde otuz sene halka irşat faaliyetlerinde bulunmuştur. İrşat faaliyetlerini sadece Türkiye’de değil yurt dışında da gerçekleştiren M. Efendi, yabancıların da dikkatini ve ilgisini çekmiştir. Onun dış ülkelerde de dervişleri, halifeleri ve binlerce seveni vardır. Muzaffer Ozak’ın yazmış olduğu birçok eser mevcuttur. Eserleri günümüzde hâlâ okunmakta olup yabancı dillerde de çevirileri bulunmaktadır. Tezimizin son bölümünde yer alan, Muzaffer Ozak’ın İrşâd ismini verdiği üç ciltlik eseri incelediğimizde, eserin mev’ıza tarzında yazıldığını ve içeriğinin de muhtelif âyet ve hadislerle birlikte tasavvufî konulardan, şahsiyetlerden ve hikâyelerden oluştuğunu tespit ettik. Anahtar Sözcükler: Muzaffer Ozak, Tasavvuf, İrşâd, Halvetiyye, Cerrâhiyye. 7 T.C. NECMETTİN ERBAKAN ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü ABSTRACT Name and Surname Betül IŞIKÇEVİREN Student Number 18810601295 Department Basic Islamic Sciences/Sufism Study Programme Master’s Degree (M.A.) Supersvisor Prof. Dr. Dilaver GÜRER Title of The Thesis/Dissertation 20. CENTURY SHEIKH MUZAFFER OZAK’S LIFE, WORKS, RELIGIOUS ORDER, SUFIC THOUGHTS AND ANALYSING OF HIS WORK CALLED “IRSHAD” This study XX. the life of Muzaffer Ozak, a sheikh and mystic who lived in the 19th century and grew up during the foundation of the Republic, consists of his works, sect, sufi views and the analysis of his work named “Irshad”. Muzaffer Ozak, the sheikh of the Jarrahiyya Order, which is described as a western sect or Istanbul sect, is known as the “the sheikh of the booksellers” because he has a shop in the “Bookstore Bazaar” in Istanbul. Ozak, who is very impressive in terms of style and character, has easily explained religious issues that are difficult to understand with his sociable and witty style. Muzaffer Ozak, who has a strong address by supporting the subjects he has dealt with with stories, has carried out public consultation activities in forty-two mosques in Istanbul for thirty years. Muzaffer Ozak carried out its guidance activities not only in Turkey but also abroad. Thus, Ozak has also 8 attracted the attention and interest of foreigners and has dervishes, caliphs and thousands of lovers in foreign countries. There are many works written by Muzaffer Ozak. Ozak’s works are still read today and they have translations in foreign languages. As a result, when we examined the three-volume work named Irshad by Muzaffer Ozak, which is included in the last part of our thesis we found that the work was written in advice style and its content consisted of mystical subjects, together with various verses and hadiths. Keywords: Muzaffer Ozak, Sufism, Irshad, Khalwatiyya, Jarrahiyya. 9 İÇİNDEKİLER YÜKSEK LİSANS TEZİ KABUL FORMU............................................................... 4 ÖZET ........................................................................................................................... 5 ABSTRACT ................................................................................................................. 7 İÇİNDEKİLER ............................................................................................................ 9 KISALTMALAR ....................................................................................................... 14 ÖN SÖZ ..................................................................................................................... 16 GİRİŞ ............................................................... 18 MUZAFFER OZAK’IN YAŞADIĞI DEVİR ........................... 18 1. Siyasi Manzara ....................................................................................................... 18 2. İlmi Manzara .......................................................................................................... 21 3. Tasavvufî Manzara ................................................................................................ 22 BİRİNCİ BÖLÜM .................................................... 24 MUZAFFER OZAK’IN HAYATI VE ESERLERİ ................. 24 1. Doğumu, Ailesi ve Mesleği .................................................................................. 25 2. İlim Tahsili ............................................................................................................ 28 2.1. İlim Meclisinde Bulunduğu Hocalarının Bazılarının Hayatları ..................... 31 2.1.1. Abdülhakîm Arvâsî (1860-1943) ........................................................ 31 2.1.2. Kâmil Akdik (1861-1941) ................................................................... 32 2.1.3. Nuri Korman (1868-1951) ................................................................... 33 2.1.4. İsmail Hakkı Altunbezer (1873-1946) ................................................. 33 2.1.5. İsmail Hakkı Başeski (1882-1942) ...................................................... 34 2.1.6. Muhammet Hüsrev Aydınlar (1884-1953) .......................................... 34 2.1.7. Cemal Öğüt (1887-1966) ..................................................................... 35 3. Muzaffer Ozak’ın Şahsiyeti ve İrşat Faaliyetleri .............................................. 36 3.1. Muzaffer Ozak’ın Hazır Cevap Kişiliği ......................................................... 41 3.2. Her Kesimden İnsanı Kucaklayıcı Tavrı ........................................................ 42 3.3. Açık Sözlülüğü ............................................................................................... 44 4. Muzaffer Ozak’ı Tanıyanların Hatıraları ......................................................... 45 4.1. Şefik Can (1909-2005) ................................................................................... 45 4.2. Ergun Göze (1931-2009) ................................................................................ 46 10 4.3. Emin Işık (1936-2019) ................................................................................... 46 4.4. Ahmet Özhan .................................................................................................. 47 4.5. Ömer Tuğrul İnançer ...................................................................................... 48 5. Mûsikî Yönü ......................................................................................................... 49 6. Vefatı ..................................................................................................................... 53 7. Eserleri .................................................................................................................. 54 7.1. Kendi Yazmış Olduğu Eserler ....................................................................... 54 7.1.1. İrşâd (Irshad) ....................................................................................... 54 7.1.2. Ziynet-ül-Kulûb (Adornment of Hearts-Ashki’s Divan) ...................... 55 7.1.3. Envâr-ül-Kulûb (Kalplerin Nurları) .................................................... 55 7.1.4. Aşk Yolu Vuslat Tarîki (The Unveiling of Love) .................................. 56 7.1.5. Hazret-i Meryem (Blessed Virgin Mary) ............................................. 56 7.1.6. Sôfiye Sohbetleri (The Garden of Dervishes) ...................................... 56 7.1.7. Gülzâr’ı-Ârifan (Aşk Bahçesi) ............................................................. 57 7.1.8. Büyük Mızraklı İlmihâl ........................................................................ 57 7.1.9. Ninety-nine Names of Allah ................................................................. 57 7.1.10. Muzaffer Ozak’ın Otobiyografileri ................................................... 58 7.2. Tanzim, Tertip ve Tercüme Ettiği Eserler...................................................... 58 7.2.1. Tasavvuf Tarîkatlar Silsilesi ve Ahlâkı İslâmiye ................................. 58 7.2.2. Dîni Mübînil İslâm Kitab-ı Akaid ........................................................ 58 7.2.3. Mûcizât-ül-Enbiya Aleyhim-üs-Selât-ü Vesselâm ............................... 58 7.2.4. Şevâhidü’n-Nübüvve Tercümesi .......................................................... 59 7.2.5. Vasiyetnamei İmâm Birgivî ................................................................. 59 7.2.6. Menâkıb-ı Ciharyâr-i Güzîn ................................................................ 59 7.2.7. Mecmâ’ûl Âdâb ................................................................................... 59 7.2.8. Necat-ül Müminîn İbâdet-Ahlâk-İman................................................. 60 7.2.9. Sualli-Cevaplı Kuduri-i Şerif Tercümesi ............................................. 60 7.2.10. El Bürhanü-l-Müeyyed ...................................................................... 60 İKİNCİ BÖLÜM....................................................... 61 MUZAFFER OZAK’IN TARÎKATI ......................................... 61 1. Halvetiyye Tarîkatı .............................................................................................. 62 1.1. Halvet Kelimesinin Sözlük ve Istılah Anlamı ................................................ 62 11 1.2. Halvetiyye Tarîkatı, Silsilesi ve Şubeleri ....................................................... 63 1.3. Halvetîlerde Halvet Uygulaması .................................................................... 69 1.4. Halvetiyye Tarîkatı’nın Zikir Usul ve Düzenleri ........................................... 73 2. Cerrâhiyye Tarîkatı ............................................................................................. 74 2.1. Nûreddin Cerrâhî (1132-1719) ....................................................................... 75 2.2. Nûreddin Cerrâhî Âsitânesi (Karagümrük Tekkesi) Postnişînleri ................. 76 2.3. Muzaffer Ozak’ın Şeyhleri ............................................................................. 77 2.3.1. Şeyh Abdurrahman Sâmî Saruhânî (Niyâzi) (1879-1934) .................. 77 2.3.2. Şeyh Ahmed Tâhir Memiş (Mar’aşî) (1885-1954) ............................ 80 2.3.3. Şeyh İbrahim Fahreddin Şevki Erenden (1885-1966) ......................... 82 2.4. Cerrâhiyye Tarîkatı’nın Zikir Ayininde Âdap, Usul ve Erkan ...................... 83 2.5. Cerrâhiyye Tarîkatı’nda Halife ve Hilâfet ..................................................... 87 2.6. Muzaffer Ozak’ın Sohbet Halkası ve Yetiştirdiği Zevâttan Bazı İsimler ...... 88 2.6.1. Shems Friedlander ............................................................................... 88 2.6.2. Tosun Bekir Bayraktaroğlu ................................................................. 90 2.6.3. Safer Dal .............................................................................................. 91 2.6.4. Râgıp Başeki ........................................................................................ 92 2.6.5. Salâhaddîn Demirtaş (Salâhî Dede) ..................................................... 92 2.6.6. Robert Frager ....................................................................................... 94 2.7. Cerrâhiyye Tekkeleri ...................................................................................... 95 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ................................................... 99 MUZAFFER OZAK’IN TASAVVUFÎ GÖRÜŞLERİ............. 99 1. Tarîkat ve Erkânına İlişkin Tasavvuf Kavramları ........................................ 100 1.1. Tasavvuf-Sûfi ............................................................................................... 100 1.2. Tarîkat .......................................................................................................... 105 1.3. Şeyh .............................................................................................................. 107 1.4. Derviş ........................................................................................................... 108 1.5. Zikir .............................................................................................................. 110 1.6. Nefis ............................................................................................................. 112 1.7. Rüya ............................................................................................................. 116 2. Haller ve Makamlara İilişkin Kavramlar ....................................................... 119 2.1. Tevbe ............................................................................................................ 119 12 2.2. Sabır ............................................................................................................. 122 2.3. Şükür ............................................................................................................ 125 2.4. İhlas ............................................................................................................. 128 2.5. Riyâ .............................................................................................................. 131 2.6. Melâmet ........................................................................................................ 133 2.7. Havf-Recâ ..................................................................................................... 135 2.8. Aşk ............................................................................................................... 137 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM ........................................... 140 MUZAFFER OZAK’IN “İRŞÂD” ADLI ESERİNİN TAHLİLİ ... 140 1. Eserin Tanıtımı .................................................................................................. 141 1.1. İrşâd’ın Yazılış Sebebi ................................................................................. 141 1.2. İrşâd’ın Dili ve Üslubu ................................................................................ 142 1.3. İrşâd’ın Muhtevası ....................................................................................... 142 1.3.1. Birinci Cilt ......................................................................................... 142 1.3.2. İkinci Cilt ........................................................................................... 144 1.3.3. Üçüncü Cilt ........................................................................................ 145 1.4. İrşâd’ın Tesiri .............................................................................................. 146 2. Eserin Tahlili ...................................................................................................... 147 2.1. İbadetle İlgili Konular .................................................................................. 147 2.1.1. Namazın Kıymeti ............................................................................... 147 2.1.2. Oruç İbadeti ....................................................................................... 148 2.1.3. Haccın Faziletleri ............................................................................... 149 2.1.4. İlim Öğrenmenin ve Kur’ân-ı Kerîm Okumanın Ehemmiyeti .......... 150 2.1.5. Mübarek Gün ve Gecelerin İhyâsı ..................................................... 152 2.2. Aile Hayatını İçeren Konular ....................................................................... 153 2.2.1. Anne-Baba Hakkı .............................................................................. 153 2.2.1.1. Eserdeki Anne-Baba Hakkına Dair Bazı Âyet ve Hadisler ... 154 2.2.1.2. Anne-Baba Hakkı ile İlgili Hikâye ve Menkıbe .................... 155 2.2.2. Evlilik Bahsi ...................................................................................... 158 2.2.2.1. Evliliğe Dair Nasihatler......................................................... 159 2.3. Ahlâki Değerler ve İnsan İlişkileri ............................................................... 160 2.3.1. İyilik ve Kötülük Hususları ............................................................... 160 13 2.3.1.1. İyilik-Kötülük Hususlarında Hikâyeler ................................ 161 2.3.1.2. İyilik ve Kötülüğe Dair Nasihatler ........................................ 163 2.3.2. Dilin Afetleri ..................................................................................... 164 2.3.4. Manevi Haller .................................................................................... 165 2.3.5. İnsan-Şeytan İlişkisi .......................................................................... 167 2.3.5.1. İnsan-Şeytan İlişkisine Dair Hikâye...................................... 168 2.3.5.2. İnsan-Şeytan İlişkisine Dair Nasihatler ................................. 170 2.4. Ölüm Ötesi Hayat ......................................................................................... 171 2.5. Eserde Yer Alan Tasavvufî Şahsiyetler ....................................................... 174 2.5.1. İbrahim b. Edhem (ö. 181/797) ......................................................... 175 2.5.2. Behlûl-i Dânâ (ö. 183/799?) .............................................................. 177 2.5.3. Fudayl b. İyâz (ö. 187/803) ............................................................... 178 2.5.4. Bişr el-Hâfî (ö. 227/841) ................................................................... 180 2.5.5. Bâyezîd-i Bistâmî (ö. 234/848?) ........................................................ 181 2.5.6. Zünnûn Mısrî (ö. 245/859) ................................................................ 182 2.5.7. Cüneyd-i Bağdâdî (ö. 297/909) ......................................................... 183 2.5.8. Hallâc-ı Mansûr (ö. 309/922) ............................................................ 184 2.5.9. Abdülkerîm b. Hevâzin el-Kuşeyrî (ö. 465/1072) ............................. 185 2.5.10. Abdülkâdir Geylânî (ö. 561/1165)................................................... 187 2.5.11. Hamîdüddin Aksarâyî (Somuncu Baba) (ö. 815/1412) ................... 188 2.6. Eserde Yer Alan Âyetlerin Tercüme Metodu .............................................. 191 2.6.1. Âyetlerin Tablosu .............................................................................. 195 SONUÇ ................................................................................................................... 202 KAYNAKÇA .......................................................................................................... 204 1. Basılı Kaynaklar ................................................................................................... 204 2. Tezler ................................................................................................................... 212 3. Elektronik Kaynaklar ........................................................................................... 213 EKLER ..................................................................................................................... 216 1. Muzaffer Ozak’a Dair Fotoğraflar ....................................................................... 217 14 KISALTMALAR a.g.e. : adı geçen eser a.g.m. : adı geçen makale a.g.md. : adı geçen madde a.g.t. : adı geçen tez a.s. : aleyhi’s-selâm A.Ü.S.B.E. : Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü A.Ü.İ.F.D. : Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi b. : bin, ibn bkz. : bakınız c. : cilt çev. : çeviren DİA. : Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi DİB. : Diyanet İşleri Başkanlığı dzl. : düzenleyen edt. : editör EKEV. : Erzincan Kültür Eğitim Vakfı h. : hicrî hz. : hazret-i İfav. : Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı m. : milâdî md. : maddesi nşr. : neşriyat ö. : ölüm tarihi r.a. : radıyallâhüanhü/anhâ/anhümâ/anhüm 15 s. : sayfa s.a.v. : sallallâhü aleyhi ve sellem S.B.E. : Sosyal Bilimler Enstitüsü thk. : tahkik eden T.D.V. : Türkiye Diyanet Vakfı trc. : tercüme eden T.İ.A.A.D. : Tasavvuf İlmi ve Akademik Araştırma Dergisi yay. : yayınları 16 ÖN SÖZ Temel İslâmî ilimler içerisinde İslâm’ın kalbî, rûhî ve ahlâkî yönü üzerinde yoğunlaşan tasavvuf ilmi, iki türlü irşat dili olan hâl ve kâl dili ile insanlara dinin özünü anlatmayı gaye edinmiştir. Tasavvufun bir hâl ilmi olması hasebiyle, tarih boyunca ilk dönemden itibaren mutasavvıflar, Allah’ın rızasına ulaşma gayesiyle ilâhî hakikatleri yalnızca şeklen değil; mânen, kalben ve rûhen de kavrayıp hayatlarında fiilen tatbik etme gayreti içinde olmuşlardır. Biz de çalışmamızda hayatını Kur’ân-ı Kerîm ve sünnet ekseninde yaşamış olan, mürşid-i kâmil Muzaffer Ozak’ın hayatını, tasavvufî görüşlerini, eserlerini araştırarak tasavvufî açıdan onun yaşamını ve irşat faaliyetlerini incelemeye çalıştık. Muzaffer Efendi, elektronik kaynakların kullanıldığı bir dönemde yaşam sürdüğü için, araştırmamızın kapsamı gereğince, tezimizi video ve ses kayıtları ile destekleyerek, çalışmamızda görsel ve işitsel içeriğe yer verdik. Bu içerikler, Muzaffer Efendi’nin bulunduğu sohbet meclislerindeki konuşmalar, vermiş olduğu röportajlar ve vaazlarından oluşmaktadır. Biz de tezimizde Ozak’ın elektronik kayıtlarının içeriğini değiştirmeden, kullanmış olduğu konuşma dilini, akademik bir üslupla düzenleyerek yazıya aktarmaya çalıştık. Tezimiz Muzaffer Ozak’ın yaşadığı devri içeren giriş bölümü ve dört bölümden oluşmaktadır. “Muzaffer Ozak’ın Hayatı ve Eserleri” başlıklı birinci bölümde, yedi ara bölüm ve alt başlıklar yer almaktadır. Birinci bölümde Ozak’ın hayatı, ilim tahsil ettiği hocaları, şahsiyeti ve irşat faaliyetleri, M. Ozak’ı tanıyanların hatıraları, eserleri, mûsîkî yönü ve vefatı incelenmiştir. Bu bölümde yer alan M. Ozak’ın kendi yazmış olduğu ve tanzim, tertip ve tercüme ettiği eserlerin isimleri, kitapların kapağındaki yazılış şekliyle değiştirilmeden verilmiştir. Tezimizin ikinci bölümünde, “Muzaffer Ozak’ın Tarîkatı” bölümü yer almaktadır. Halvetî-Cerrâhî şeyhi olan Muzaffer Ozak’ın tarîkatı olan HalvetiyyeCerrâhiyye araştırılmış olup tarîkatların; tarihi, şubeleri, silsileleri, usul ve erkânları çeşitli yönleriyle analiz edilmiştir. “Muzaffer Ozak’ın Tasavvufî Görüşleri“ başlıklı üçüncü bölümde ise, tasavvufun temel kavramlarına, Ozak’ın görüş ve değerlendirmeleri esas alınarak yer verilmiştir. Ayrıca bu bölümde tasavvufî ıstılahları içeren kaynaklara ve temel 17 tasavvuf klasiklerine başvurulmuş, bahsedilen kavramların literatürdeki yeri tespit edilmeye çalışılmıştır. Bu eksende ilk dönem mutasavvıflarının din anlayışlarının ve düşünce dünyalarının temeli olan tasavvufî görüşlerine, çeşitli yönleriyle yer verilmiştir. Dördüncü bölüm olan “Muzaffer Ozak’ın İrşâd Adlı Eserinin Tahlili” başlıklı kısımda iki ana başlık yer almaktadır. Birinci başlıkta eserin tanıtımı yapılmış olup, ikinci başlıkta ise eserin tahlili yapılmıştır. Konular alt ve ara başlıklar halinde incelenmiştir. Ayrıca eserde çokça yer verilen tasavvufî şahsiyetler de tahlil edilmiş ve eserden alıntılar yapılarak desteklenmiştir. Burada şu hususu da belirtmek isteriz ki, Muzaffer Ozak’ın tahlilini yapmış olduğumuz mev’ıza tarzında yazılmış olan, İrşâd adını verdiği eserinde, oldukça fazla menkıbe bulunmaktadır. Anlatılan konularda kaynak zikredilmeksizin pek çok hadisi şerîfe yer verilmiştir. Biz bu hadis-i şerîfleri tespit etmeye çalıştık fakat eserdeki hadislerin tablo halinde tasnifi çalışmamızın sınırlarını aşacağından çalışma kapsamı dışında bırakılmıştır. Yalnızca eserdeki âyetler tasnif edilmiş ve şematik bir tablo halinde sunulmuştur. Çalışmamızda yer verilen ilgili âyetlerin Türkçe tercüme kısımlarında Muzaffer Ozak’ın eserlerinde yapmış olduğu tercümelerden ve Prof. Dr. Dilaver Gürer ve Hayrullah Sofuoğlu’nun Kur’ân-ı Kerîm ve Türkçe Tercümesi eserinden istifade edilmiştir. Muzaffer Ozak’ın hayatına dair bir nebze de olsa ışık tutacağını düşündüğümüz ve sevgi ile çalıştığımız, bilimsel araştırma projesi ile desteklenen bu tezin hazırlanmasında, maddi ve manevi açıdan her zaman yanımda olan aileme, değerli vakitlerini ayırarak tezimizin son şeklini almasına yardımcı olan Dr. Adalet Çakır’a, teşvik ve yardımlarını esirgemeyen Dr. Mevlüt Özçelik’e, çalışmam boyunca bana sonsuz destek veren kıymetli danışman hocam Prof. Dr. Dilaver Gürer’e teşekkür etmeyi üzerime bir borç bilirim. 18 GİRİŞ MUZAFFER OZAK’IN YAŞADIĞI DEVİR 1. Siyasi Manzara Osmanlı Devleti’nin gücü ve otoritesinin zayıfladığı ve yıkıldığı, yerini Cumhuriyet’e bıraktığı; savaşların, isyanların, darbelerin olduğu zorlu bir dönem olan 1916-1985 yılları arasında 69 yıl etkin bir ömür sürmüş olan Muzaffer Ozak, dönemin halk üzerindeki etkisinden olacak ki, Muzaffer ismini, doğduğu yıl kazanılan bir zafer dolayısıyla almıştır. 1 Bu zaman dilimi içerisinde pek çok tarihi olaya şahit olmuştur. Meydana gelen büyük değişikler ve zorluklar sebebiyle Muzaffer Ozak’ın yaşadığı döneme ait toplumsal hadiseleri genel hatlarıyla kısaca şu şekilde izah edeceğiz: Birinci Dünya Savaşı: 1914-1918 tarihleri arasında dört yıl, üç ay, on bir gün süren savaşta çok büyük maddi ve manevi kayıplar meydana gelmiştir. Savaş sırasında şehit olan Türk askeri sayısı 325.000’i bulmuştur.2 Muzaffer Ozak’ın da iki dayısı, on bir ağabeyi 1. Dünya Savaşı’nda şehit olmuştur.3 Çanakkale Savaşı: 1. Dünya Savaşı sırasında 1915-1916 yılları arasında Gelibolu Yarımadası’nda, Osmanlı İmparatorluğu ile İtilaf Devletleri arasında yapılan deniz ve kara muharebeleridir. On binlerce kayba neden olan bu muharebe Türklerin zaferiyle sonuçlanmıştır.4 Kurtuluş Savaşı: “İstiklâl Harbi,” “Bağımsızlık Savaşı” veya “Kurtuluş Savaşı” olarak bilinen 1919-1923 yılları arasında gerçekleşmiş olan bu savaş oldukça çetin geçmiş ve burada da büyük kayıplar verilmiştir. Siyasî bakımdan 24 Temmuz 1923 tarihinde Lozan Antlaşması ile son bulan5 bu savaşta Muzaffer Ozak’ın en küçük ağabeyi Murad Reis şehit olmuştur. Ozak dayılarının yetimi iki küçük kız ile birlikte kendi ablası ve annesinden oluşan bir ailenin beş altı yaşlarındaki tek erkek çocuğu 1 Topuzoğlu, Tevfik Rüştü, “Muzaffer Ozak”, DİA, T.D.V. Yay., İstanbul, 2007, c. 34, s. 16-17. (Kanaatimizce adı geçmeyen fakat o dönemde olan zafer, Çanakkale Zaferi’dir). 2 Kuran, Ercüment, “Birinci Dünya Savaşı”, DİA, T.D.V. Yay., İstanbul, 1992, c. 6, s. 196-200. 3 Topuzoğlu, “Muzaffer Ozak”, DİA, c. 34, s. 16. 4 Akandere, Osman-Semiz, Yaşar, Milli Mücadele ve Türkiye Cumhuriyeti Tarihi, Eğitim Yay., Konya, 2019, s. 70. 5 Küçük, Cevdet, “Milli Mücadele”, DİA, T.D.V. Yay., İstanbul, 2005, c. 30, s. 76-83. 19 olarak kalmıştır.6 TBMM’nin Açılması: “Milli meclis” olması özelliği ile diğer Osmanlı meclislerinden ayrılan TBMM, milli bir gayeye hizmet etme amacıyla7 Mustafa Kemal Atatürk tarafından olağanüstü şartlar altında kurulmuştur. Meclisin açılışı öncesi ülkenin her tarafına Kur’ân-ı Kerîm okunması ve dualar edilmesi için genelge gönderilmiş olup, 23 Nisan 1920 tarihinde Cuma namazından sonra dualarla açılmıştır.8 Demokratik bir meclis olan Türkiye Büyük Millet Meclisi, o günkü toplumsal yapıda var olan her türlü inanç ve görüşün temsil edildiği bir meclis olmuştur.9 Cumhuriyet’in İlânı: Milletin, egemenliği kendi elinde tuttuğu ve bunu belirli süreler için seçtiği milletvekilleri aracılığı ile kullandığı yöntem biçimi olan Cumhuriyet, 29 Ekim 1923 tarihinde ilan edilmiştir.10 Mustafa Kemal Atatürk, Cumhuriyet hakkında şu hususları ifade etmiştir: “Cumhuriyet akıl ve şuurla kurulmuştur, zayıf değildir. Yüzyıllardan beri çekilen milli musibetlerin uyanıklığı ve bu aziz vatanın her köşesini sulayan kanların bedelidir. Türk milletinin tabiatına ve ününe en uygun iradedir.”11 O dönemde 6-7 yaşlarında olan Muzaffer Ozak, Cumhuriyet’e manevi destek verdiğini yıllar sonra “Hükümet-i Cumhuriyetimizi adl ile payidar eyle! Hükümet-i Cumhuriyetimizi dini İslâm’a hâdim eyle! Türk büyüklerinin kalplerini nûr-ı Kur’ân, nûr-ı tevhid ile tezyin eyle…”12 duasıyla belirtmiştir. Bu dua onun her büyük zâtta olduğu gibi yaşadığı vatanın hürriyetine ilişkin bir duâdır. Türkiye toplumsal ve siyasi açıdan kalıcı izler bırakacak 27 Mayıs İhtilali’ne sahne olmuştur.13 Türkiye’nin siyasi tarihinde gerçekleştirilen ilk askeri darbe olan 27 6 Topuzoğlu, “Muzaffer Ozak”, DİA, c. 34, s. 16. 7 Akandere-Semiz, Milli Mücadele ve Türkiye Cumhuriyeti Tarihi, s. 140. 8 Akdağ, Ömer, Ana Hatlarıyla Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Türk İnkılâbı, Dizgi Ofset Yay., Konya, 2007, s. 236. 9 Akandere-Semiz, a.g.e., s. 141. 10 Akandere-Semiz, a.g.e., s. 182. 11 Akandere-Semiz, a.g.e., s. 184. 12 Ozak, Muzaffer, İrşâd, Salâh Bilici Kitabevi Yay., İstanbul, 1969, c. 2, s. 366. 13 Demirtürk, Sinan, “1960–1980 Döneminde Türkiye’de Sosyo-Ekonomik Değişimin ve Dışa Yönelişin Toplumsal Dinamikleri”, 21. Yüzyılda Eğitim Ve Toplum Eğitim Bilimleri Ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, c. 4, sy. 15, s. 158. 20 Mayıs Darbesi’ne giden süreçte en önemli olgu; siyasi, ekonomik ve sosyal problemlerin, toplum hayatı ile askeri alanda kamplaşmanın ortaya çıkması olmuştur.14 Bu dönemde camiilerde imamlık yapıp vaaz eden Ozak, bazı kimselerin ‘irticai kitaplar sattığına’ dair iftiralarına maruz kalarak 66 gün Sultan Ahmet Cezaevi’nde tutuklu kalmıştır.15 Bunun üzerine 31 gün de şubede tutuklu kaldıklarını ve 3 gün daha kaldıktan sonra toplam 100 gün hapiste yattıklarını ifade etmiştir.16 Ozak, hapishane de kaldıkları dönem için “hapis yattım” yerine, “Makam-ı Hz. Yusuf’ta misafir olduk” ifadesini kullanmıştır. 17 Ayrıca hapishanedeki mahkumlarla ahbap olan Ozak, orada bulunanların çoğunun tevbe etmesine ve iyi kimseler olmalarına vesile olmuştur. Muzaffer Ozak cezaevinde yaşamış olduğu hatıralarına sohbetlerinde yer vermiştir. Bunlardan birini şu şekilde anlatmaktadır: “Mahkemeye gittik, hakim: “Siz şemsiyeci misiniz?” dedi. ”Şemsiye, mantık kitabıdır, sizin bildiğiniz şemsiye değil o” dedim. Hakim: ”Ben anlamam mantık falan, hadi gidin içeri yatın da aklınız başınıza gelsin” dedi. Aldılar bizi Sultan Ahmet Cezaevi’ne tıktılar. 66 gün de orada kaldık elhamdülillah... Orada ne kadar mahkûm varsa ahbâb olduk. Berbat Süleyman, Çamur Şevket, Gangaster Hakkı... Akşam olunca ben oturup ilâhî söylüyorum, bunlar başlıyor sallanmaya... “Efendi Baba! Sen ne okuyorsun da kendimizi tutamıyoruz, biz böyle sallanıyoruz? “ diye soruyorlar...” 18 Muzaffer Ozak’nın hapishâneye girmesinin görünen sebebi irticai kitaplar satması gibi iftiralar olsa da o, başına gelen bu hâdisenin hakîki sebebini cezaevine girince anlamıştır. Ve bunu şöyle anlatmıştır: “Meğer hapishaneye girmemin sebebi şuymuş... Hulki Bey diye temiz bir adam var. İstimlak belâsından sademeye uğramış. Namazlı abdestli bir adam, elinde Evrâd-ı Fethiyye var, hep onu okuyor. Bir gün bana, ‘Efendi Hazretleri çok şükür benim duâm kabul oldu’ dedi.’Ne dua ettin?’ diye sordum. ‘Yâ Rabbi! Buraya bir mürşid gönder de beni irşâd etsin diye dua ettim, Allah da seni gönderdi’ deyince ben de, ‘Hay Allah iyiliğini versin! Böyle dua mı edilir? Yâ Rabbi, beni buradan çıkar, bir mürşide rast getir diye dua edeceğin yerde, bana bir mürşid gönder diye dua edip beni de lüzumsuz yere buraya getirdin’ dedim.” 19 Muzaffer Ozak, cezaevinde bulunduğu süreçte oradakilerin ekserisine istiğfâr ettirmiştir. Böylece o kimseler doğru yola girmişler, Ozak’ın ifadesiyle “iyi adam” 14 Kekil, Süleyman, Osmanlı Devleti’nin Son Döneminden Günümüze Darbeler (1859-2016), Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi S.B.E., (yüksek lisans tezi), Kahramanmaraş, 2019, s. 70. 15 “Cezâevi Hâtırâları”,https://defter-i-ussak.blogspot.com/2014/12/cezaevihatralar.html, (erişim tarihi: 20.03.2021). “Cezaevindeki Namlı Mahkumlar-Hatıralar” https://www.youtube.com/ watch?v =eH0i4PVy28U(erişim tarihi: 20.03.2021). 16 Ozak, “Cezâevi Hâtırâları”, https://defter-i-ussak.blogspot.com/2014/12/cezaevi-hatralar.html 17 Ömer Tuğrul İnançer ile Yapılan Röportaj (08.04.2021). 18 https://defter-i-ussak.blogspot.com/2014/12/cezaevi-hatralar.html 19 https://defter-i-ussak.blogspot.com/2014/12/cezaevi-hatralar.html 21 olmuşlardır. 1964-1966 yıllarında Muzaffer Ozak, İrşâd adlı eserinin birinci cildini, 1967’de ikinci cildini, 1968’de üçüncü cildini yazmış ve bununla birlikte ilmi faaliyetlerine devam etmiştir. 12 Eylül 1980 Darbesi: 12 Eylül Darbesi olarak adlandırılan Türk Silahlı Kuvvetleri’nin yönetime el koyması ile 12 Eylül 1980 tarihinden, 6 Kasım 1983’te yapılan milletvekilliği seçimleri sonucu sivil hükümetin göreve başlayacağı üç yılı aşkın süren dönemi kapsamaktadır. Türkiye’de 1980 yılında iç karışıklıkların artması ve bunun yanında cumhurbaşkanlığı seçimlerinin bir sonuca bağlanamaması üzerine gerilen iç siyasi ortam, askeri teşkilatı rahatsız etmiş ve ardı arkası kesilmeyen sıkıntılar meydana gelmiştir.20 Yaşanılan zorlu süreçlerden de anlaşılacağı üzere böylesi karışık ve çetin bir dönemde, Muzaffer Ozak eserler yazmış, yurt dışı seyahatleri yapmış ve birçok insan yetiştirmiştir. 2. İlmi Manzara Muzaffer Ozak’ın çocukluk dönemi sayılabileceği, eğitim hayatına başladığı 1916-1925 yılları arasında Kurtuluş Savaşı ve bunun sonucunda ortaya çıkan güçlükler, ekonomik yetersizlikler, eğitim alanını da etkilemiştir. Muzaffer Ozak, dönemin bu zorlu durumunu şöyle ifade etmektedir: “İtiraf ederim ki, ben de okumaya ve öğrenmeye fevkalade heveskâr ve kabiliyetli idim. Ne var ki içinde bulunduğumuz fakr u zaruret, şiddet ve dehşetini her gün biraz daha arttırıyordu. İlkokulu bitirdikten sonra kaydolunduğum Gelenbevî Ortaokulu’ndaki tahsil yıllarımı her zaman içim sızlayarak hatırlarım. Hiçbir taraftan gelirimiz olmadığı gibi, Allah Teâlâ’dan gayrı güvenebilecek kimsemiz de yoktu. Çok geceler ana-oğul aç yatıyor, aç kalkıyorduk. Giyim kuşam bakımından da aynı ıztırar ve ihtiyaç içinde idik. Yiyecek ekmek bulamayan sessiz ve kimsesiz bir ana ile 10-12 yaşlarında bir yetim, giyecek elbiseyi ve ayakkabıyı nereden ve nasıl temin edebilirlerdi? Anacığım beni Darüşşafaka’ya veya askerî okullardan herhangi birisine vermek ve böylelikle hem tahsilimi hem üst-başımı hem de yiyeceğimi teminat altına almak istiyordu. Fakat ne çare?”21 Ozak’ın ifadelerinden de anlaşılacağı üzere ülkenin içinde bulunduğu çeşitli imkânsızlıklar toplumu etkisi altına almıştır. Ayrıca din hizmetlerinin önemli ölçüde aksadığı bu dönemde bu alanda da yeterli seviyede icraat yapılamamıştır. Öyle ki 20 Kekil, Osmanlı Devleti’nin Son Döneminden Günümüze Darbeler, s. 92. 21 “Terceme-i Hâl” (Otobiyografi-1969) http://www.muzafferozak.com/otobiyografi2.html. (erişim: tarihi 20.03.2021). 22 camilerde ve mescitlerde görevli ihtiyacının oldukça arttığı, hatta cenaze namazlarını kıldıracak kişilerin bile bulunamadığı kaynaklarda belirtilmektedir.22 3. Tasavvufî Manzara Tasavvufî irfan ve ahlâk toplumları etkileyen, düzen veren disiplinler arası bir yapıdır. Bu yapıya tekke ve zâviyeler ilmî ve kültürel anlamda faal olarak katkı sağlamışlardır. Tekke ve zâviyeler, İslam’ın manevî tarafını tarîkatlarla yayan,23 her kesiminden insanı, insanî açıdan kabul eden terbiye merkezleri konumunda olup; şiir, musiki gibi geleneksel İslam sanatlarını da içinde barındıran müesseseler olmuşlardır. Osmanlı Türk toplumunda tekkeler, dini fonksiyonlarının yanı sıra ilmî, içtimâî, iktisâdî, siyâsî, askerî ve sanat dünyasında önemli tesirler icra etmişlerdir.24 Fakat Osmanlı İmparatorluğu’nun son devirlerinde, ilmi hayat birtakım değişikliklere uğramış, eğitim şekline ve müesseselerine yeni bir yön verilmiştir.25 Medreseler yeniden ıslah edilmiş, “Tekke, zâviye ve türbelerin kapatılması kanunu” ile de devletin sosyokültürel ve ilmi anlamda kültür merkezleri olan bu kurumlar, 13 Aralık 1925 tarihinde Resmi Gazete’de yayımlanarak kapatılmıştır. Böyle bir dönemde irşat faaliyetlerine devam eden Muzaffer Ozak bu durumu, “Her ne kadar tekkeler kanunen kapatılmış da olsa, gördüğüm bir rüya üzerine, tekkenin kapılarını dost-düşman herkese açtım” sözleriyle ifade etmiştir.26 Muzaffer Ozak ile 16 Haziran 1982 tarihinde tasavvuf hakkında mülakat yapan David Freuberg adındaki bir radyocu, tekke ve zâviyelerin kapatılması konusunda Ozak’a, “Atatürk zamanında tekkelerin kapatılması ne gibi sonuçlar doğurdu?” sorusunu yöneltmiştir. Ozak’ın soruya yanıtı ise şöyledir: “Atatürk Türkiye’de tasavvufu ve sufiyeyi durdurmadı. Bir inkılap yapılacaktı. O inkılâbın yerli yerine gelmesi için böyle yapılması icap etti. Yapılan inkılap, gerçek sufilere karşı yapılmadı, sufi taslaklarına karşı yapıldı. Zahiren bakıldığında hâlis olanlara da dokundu 22 Aras, İbrahim, Cumhuriyet Dönemi’nde Din Görevlilerinin Yetiştirilmesi ve İstihdamı, Dokuz Eylül Üniversitesi S.B.E., (yüksek lisans tezi), İzmir, 2010, s. 29.: (Bulut, Mehmet, DİB’in Yaygın Din Eğitimindeki Yeri, Ankara, 1997, s. 100-101’den naklen). 23 Ceylan, Hasan Hüseyin, Cumhuriyet Dönemi Din/Devler İlişkileri I, Rehber Yay., Ankara, 1991, s. 335. 24 Yılmaz, Ömer, Tasavvuf Bize Ne Söyler?, Sufi Kitap Yay., İstanbul, 2020, s. 323. 25 Ceylan, Cumhuriyet Dönemi Din/Devler İlişkileri I, s. 316. 26 Ozak, Muzaffer, The Unveiling of Love, Inner Traditions International Yay., New York, 1981, s. 11.: Ozak, “Terceme-i Hâl” (Otobiyografi-1981) https://www.muzafferozak.com/otobiyografi1.html. (erişim tarihi 20.03.2021). 23 gibi görünüyor ama hayır, onlara hiç dokunmadı. Bu iş, kendilerini sufi zannedenlere karşı yapıldı. Zaten gerçek sufiler her şeyi Hak’tan bildikleri için bunu da Hak’tan bildiler ve “eyvallah” dediler. Meselâ benim mürşidim Sultan Hamid zamanında doğmuş bir zât idi. Atatürk zamanında ben kendisiyle daima sohbette idim, gidip geliyordum, hiç kimse de bize mâni olmuyordu. Atatürk, tekkeleri muvakkaten kapattığını bizzat kendisi söylemiştir. Gün gibi âşikâr olan bir hâdise var ki vaktiyle Cumhuriyet Gazetesi de bunu yazmıştı. Ben bunu kendi efendimden işitmiştim, o da bizzat Atatürk ile konuşan zâttan dinlemiş. Bu zât, İstanbul mebusu Yahyâ Gâlib Bey idi. Kendisi tarîk-i Halvetiyye’den Ümmî Sinan Dergâhı’nın şeyhi idi. Bir gece, Atatürk’ün huzurunda sazlar çalınırken, Atatürk, Yahyâ Gâlib Bey’e dönerek, “Şeyh Efendi! Kalk da bir harmandalı oyna” demiş. Yahyâ Gâlib Bey de “Paşam ben bir Halvetî şeyhiyim, harmandalı oynamasını bilmem, Şükrü Saraçoğlu Egelidir, o gâyet iyi bilir, o oynasın. Siz eğer bana müsaade ederseniz, ben burada bir Halvetî devrânı yaparım” demiş. Bunun üzerine Atatürk, Yahyâ Gâlib Bey’e, “Ben tekkeleri muvakkaten seddettim. Nâehillerin elinden aldım, ehil olanları bulup açacağım. Sen yine devrânını yapacaksın demiştir.” 27 Yukarıdaki ifadelerden de anlaşılacağı üzere tekke ve zâviyelerin kapatılması ile birlikte kılık kıyafet ve alfabe değişikliği gibi çeşitli sebeplerden dolayı da baskı altında olan tarîkatlar, bu durumlara karşı isyankâr bir tutum içinde olmayıp faaliyetlerine gayr-i resmî olarak devam etmişlerdir.28 27 Ozak, “Cümle Mevcûdât Zâkir Kâinât Dergâhdır”, https://defter-i ussak.blogspot.com/2015/12 /cumle-mevcudat-zâkir-kainat-dergahdir.html (erişim tarihi: 20.03.2021). “Tekkelerin Kapatılması”, https://www.youtube.com/watch?v=Defyq76skdQ (erişim tarihi: 20.03.2021). 28 Bardakçı, Mehmet Necmettin, Sosyo-kültürel Hayatta Tasavvuf, Rağbet Yay., İstanbul, 2005, s. 302. 24 BİRİNCİ BÖLÜM MUZAFFER OZAK’IN HAYATI VE ESERLERİ 25 1. Doğumu, Ailesi ve Mesleği Büyük değişimlerin olduğu, ihtilaller ve inkılâplarla dolu bir döneme şahit olan Muzaffer Ozak, h. 1332/m. 1916 yılında İstanbul’da Fatih Karagümrük Nûreddin Cerrâhî Tekkesi yakınında, Derviş Ali mahallesindeki bir evde dünyaya gelmiştir. Kaynaklarda ismi Muzaffer Ozak olarak yer almaktadır. Ancak 1985 yılında Ozak’ın vefatı üzerine ailesinin vermiş olduğu taziye ilanında, Muzaffer isminin başında Mehemmed29 isminin de yer aldığını belirtmek isteriz. Muzaffer Ozak’ın babası Kayı Türkleri’nin Kızılkeçeli aşiretinin Cebecioğulları ve Başağaoğulları olarak iki kola ayrılan köklü bir ailesine mensup, Konya’nın İnlice Köyü halkından Süleyman Efendi’nin oğlu, II. Sultan Abdülhamid Han’ın huzur hocalarından olan Mehmet Efendi’dir.30 Mehmet Efendi’nin ailesi meslek olarak askerlik geleneğine sahiptir. Ailenin var olan bu geleneğini Ozak’ın babası bozarak, ilmiye sınıfına intisap eden ilk kişi olmuş ve İstanbul Süleymaniye’deki Kurşunlu Medrese’de tahsil görmüştür. Daha sonra o zamanlar Osmanlı’ya bağlı olan Bulgaristan’ın Şumnu şehrindeki bir medreseye tayin olmuş ve ardından Bulgaristan’da bulunan Kerameddin (Çağırganlı) Halvetî Tekkesi31/Yanbolu Tekkesi’ne intisap etmiş ve Ozak’ın annesi Ayşe Hanım ile burada evlenmiştir.32 Ayşe Hanım, “Ozaklar/Azaklar” diye bilinen seyitlerden olan Yanbolu kasabasındaki Halvetî (Cerrâhî) Şeyhi Seyyid Hüseyin Efendi’nin torunudur. Soyları Hz. Ali’ye dayanmaktadır.33 Ayşe Hanım (Ozak’ın annesi) ve Mehmet Efendi (Ozak’ın babası) bu izdivaçlarından on üç çocuk sahibi olmuşlarsa da çoğu küçük yaşlarda vefat etmiştir.34 Ozak ailenin en küçük oğlu olup, babasını altı aylıkken kaybetmiştir. İki dayısı, on bir ağabeyi I. Dünya Savaşı’nda, en küçük ağabeyi Murad Reis de Millî Mücadele 29 Bkz.: Ekler, şekil 14, s. 213. 30 Ozak, The Unveiling of Love, s. 1.: https://www.muzafferozak.com/otobiyografi1.html. (erişim tarihi: 25.03.2021). 31 Halmi, Mehmed, “Bulgaristan’da Halvetî Tekkeleri”, Kafkas Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Kars, 2016, sayı 6, s. 77. 32 Ozak, The Unveiling of Love, s. 2. 33 Topuzoğlu, “Muzaffer Ozak”, DİA, c. 34, s. 16. 34 Ozak, “Terceme-i Hâl (Otobiyografi-1969)” http://www.muzafferozak.com/otobiyografi2.html. (erişim tarihi: 20.03.2021). 26 sırasında şehit olmuştur. Dayılarının iki küçük kızı, ablası Hikmet Hanım ve annesinden oluşan bir ailenin beş altı yaşlarındaki tek erkek ferdi olarak kalmıştır.35 O dönemde Muzaffer Ozak’ın annesi Ayşe Hanım, “Hiç değilse evlâdım kendisini kurtarsın” düşüncesiyle Ozak’ı askerî okula yazdırmak istemiş. Oğlunun hayatında dönüm noktası olacak kadar mühim olan bu kararı vereceği sırada Ayşe Hanım bir rüyâ görmüştür. Rüyâsında karşısına çıkan bir zât: “Hanım! Sen bu çocuğu öyle asker yapma! Allah askeri yap!” demiştir. Ayşe Hanım, gördüğü bu rüyâ üzerine, oğlunu askerî okula göndermekten vazgeçmiş ve binbir zahmet ve sıkıntıya katlanarak, oğlunun dînî ilimleri tahsîl etmesini temin etmiş ve onu Allah askeri yapmıştır.36 Yoksulluğun ağır bastığı o zorlu yıllarda Muzaffer Ozak, gittiği okulu bırakmak zorunda kalarak çalışmaya başlamıştır. Bu durumu şöyle ifade etmektedir: “Zindan Kapısı’nda huysuz ve aksi bir ihtiyarın yanına girdim. Bu zatın zulümlerini ve haksızlıklarını hatırladıkça hâlâ ürperir ve bir insanın bu derece zâlim, geçimsiz ve dirliksiz olabileceğine bir türlü akıl erdiremem. Olur olmaz her şeye kızar, sebepli sebepsiz azarlar, akrep gibi sokmak için adeta bahane arardı. Bana 35 kuruş gündelik verdiği halde, rastgele bir hamalın bir liraya götürmeyeceği ağır yükleri, evinden dükkânına dükkânından evine taşıtır, bir dakika soluk aldırmaz, akşamlara kadar durmadan, dinlenmeden çalıştırırdı… Tereddüt etmeden söyleyebilirim ki, bu zatın haksızlıklarına ve huysuzluklarına ancak iman gücümle mukavemet edebiliyordum. Çünkü bütün bu ağır şartlara rağmen, muntazam namazımı kılar, okunan Kurân-ı Kerîm’i olanca dikkatimle dinler, mânâsını anlayabilmek için Cenâb-ı Hak’tan feyz ve ilham niyâz ederdim.”37 Muzaffer Ozak daha sonra dîni tahsilinin devamı için daha elverişli bir iş aramaya başlamıştır. İstanbul Darphanesi’ne müracaatta bulunmuş ve Darphane’ye işçi olarak kabul edilmiştir.38 Bu sırada da müezzinlik imtihanını kazanan Ozak, müezzin olarak sırasıyla Ali Yazıcı, Soğan Ağa ve Karagümrük Kefeli Camii’nde vazife yapmıştır. 1935-1936 yıllarında Kefeli Cami’sindeki görevi sırasında bu caminin imamı olan Şâkir Efendi’den sahaflık mesleğini öğrenmiştir.39 Muzaffer Ozak bu mesleğe tesadüfi olarak başladığını belirtmiştir. Talebelik yıllarında toplamış olduğu kitapları askere gideceği zaman maddi sıkıntıdan dolayı satmak istemiştir. Ozak’ın kitapları için cüz’î bir fiyat teklif edilmiştir. Verilen fiyata kitaplarını satmak 35 Topuzoğlu, “Muzaffer Ozak”, DİA, c. 34, s. 16. 36 https://defter-i-ussak.blogspot.com/2019/02/allah-askeri-muzafferdir.html 37 https://defter-i-ussak.blogspot.com/2014/12/muzaffer-efendi-hazretlerinin-talebelik-hatiralari.html 38 Ozak, “Terceme-i Hâl (Otobiyografi-1969)” https://www.muzafferozak.com/otobiyografi2.html (erişim tarihi: 20.03.2021). 39 Ozak, The Unveiling of Love, s. 3. 27 istemeyen Ozak, kitaplarını Fatih Camisi’nin önündeki musalla taşlarına yaymış ve satışa sunmuştur. Böylece sahaflık mesleğine başlamıştır.40 O günlerde kitap satarken yaşamış olduğu ibretlik bir hatırası ise şu şekildedir: “Babamın arkadaşlarından Zekeriya Efendi diye biri var, o beni kitap satarken gördü, ‘Molla sen ne yapıyorsun burada?’ dedi. ‘Kitap satıyorum’ dedim. ‘Ne iyi yapmışsın. Bir yerde kitaplar var alır mısın?’ dedi. ‘Alırım’ dedim. ‘Paran yoksa ben sana sermaye veririm’ dedi. ‘Tatlıkuyu Câmisi’nin imâmının kitaplarını satıyorlar’ dedi. Beraber gittik, daha kitapları görmeden pazarlık ettik. ‘Yâ-hû Zekeriyâ Efendi! Kitapların ne olduğunu bile bilmiyoruz, önce şu kitapları bir görelim’ dedimse de ‘sen ver parayı’ dedi. Beş lira verdik, bütün kitapları aldık. Çift atlı iki araba dolusu kitap çıktı. Babam öldüğü vakit, Malta Çarşısı’nda dükkânları varmış. Çarşının kâhyası da o câminin imamıymış. Babam yirmi sene evvel vefat ettiğinde, mal taksim edilecek, yetimler var diye çarşının kapısını mühürlemişler. Bizim büyük birader, kâhyayı kandırmış, arkadan duvarı deldirmiş, içerde ne varsa almış. Babamın kitaplarını da o İmam Efendi almış. Meğer parasını verip aldığımız iki araba dolusu kitaplar babama ait kitaplarmış. Nereden nereye… Yani verdiğimiz parayı kitaplar için vermedik, yirmi senelik kira parası vermiş olduk. Kitapları aldık getirdik. Tabii ben kitapların babamın kitapları olduğunu bilmiyordum, kâhyanın kim olduğu sonradan anlaşıldı. Adâlet-i ilâhiyeye bakın! İşte böylece kitapçı olduk.41 Muzaffer Ozak, başladığı kitapçılık işine Vezneciler Câmii’ndeki imamet görevi ile birlikte devam etmiş ve kısa bir süre sonra 1939 yılında Sahaflar Çarşısı’nda dükkân açmıştır. II. Dünya savaşı yıllarında Çankırı’da askerliğini yaptıktan sonra sahaflık mesleğine devam etmiştir. Dükkânı yeni açtığı sıralarda çok genç olan Ozak’ı, ihtiyar bir kimse yanına çağırtmıştır. Ona “Oğlum, bir gün gelecek sen bu çarşının reisi olacaksın. Sana bir takım tavsiyelerim olacak, tutarsan hayatta muvaffak olursun tutmazsan burada barınamazsın. Bu çarşıya âlim gelir, câhil gelir, zâlim gelir, akıllı gelir, deli gelir, evliyâ gelir, kötü kişiler de gelir. Sen herkese hüsn-i muamele et, hiç bir fakîri kapından boş çevirmeyeceksin, kimseye ters muamele yapmayacaksın” demiştir.42 İlerleyen yıllarda onun sahaf dükkânına olan ziyaretçi akını ile Muzaffer Ozak ‘sahaflar şeyhi’ olarak gönüllerde yer edinmiştir.43 Dükkâna gelenler bazen M. Efendi’ye soru sorarlardı. O da, kendisine gösterilen tavra mukâbil bir davranırdı. Müşteriler için muazzam bilgi yükü dinî kitaplar sahafıydı.44 O, sahaflığı “ölmüş 40 “Sahaflar Çarşısı ve Sahaflık Hakkında Mülâkât”, https://www.youtube.com/watch?v=ejJ8DLFUbbA 41 https://defter-i-ussak.blogspot.com/2014/12/muzaffer-efendi-hazretlerinin-sahaflik-hatiralari.html 42 https://www.youtube.com/watch?v=ejJ8DLFUbbA 43 Aydın, Bilal, Türk Din Musikisinde Muzaffer Ozak’ın Yeri ve Eserlerinin Tasnifi, Süleyman Demirel Üniversitesi S.B.E., (yüksek lisans tezi), Isparta, 2019, s. 22. 44 Frager, Robert, Sufi Terapistin Sohbet Günlüğü, çev. Ömer Çolakoğlu, Sufi Kitap Yay., İstanbul, 2020, s. 166. 28 insanların kitaplarını alıp, ölmek üzere olanlara satmak mesleğidir” şeklinde tanımlamaktadır. Kitapları çok seven Ozak, alım satım hususunda da hiçbir zaman maddi kaygı içerisinde bulunmamıştır. Öyle ki, o dönemde oldukça fazla bedel ödeyerek, yabancılar alıp yurt dışına çıkarmasınlar diye büyük bir zarara girme pahasına çok kıymetli yazma eserler satın almıştır. Aldığı eserleri Topkapı Sarayı Müzesi’ne kazandırmıştır. Muzaffer Ozak, her ne kadar çok sevilse ve mesleğinde saygın ve başarılı bir kimse olsa da yaşadığı dönemin sıkıntılarından etkilenmiş, 1960’lı yıllarda sahaf dükkânında Arapça kitap sattığından dolayı hapse girip çıkmıştır.45 Hayatı boyunca iki kez evlilik yapan Muzaffer Ozak, ilk evliliğini mûsîkî hocası İsmail Hakkı Başeski’nin yakın akrabası, aslen Kayserili olan öğretmen Gülsüm Hanım ile 1940 yılında yapmıştır. Bu evlilik 1960 yılına kadar sürmüş ve hiç çocukları olmamıştır. Ozak, Gülsüm Hanım ile alakasını kesmemiş, her türlü ihtiyacını karşılamış hatta cenazesini de kendisi kaldırmıştır. İkinci evliliğini ise Fahri Topuz Bey’in kızı Mehlika Hanım ile yapmıştır. Bu izdivaçtan Ayşe Fatıma ve Muhammet Cüneyt isimli iki evlâdı olmuştur.46 2. İlim Tahsili İlk eğitim hayatını beş altı yaşlarında iken babası Mehmet Efendi’nin sınıf arkadaşı olan ve kendisi hakkında “Bu zât bana babam kadar sevgili idi” dediği; Abdurrahman Sâmî Saruhânî’den almıştır. Muzaffer Ozak, ortaokulun ikinci sınıfında iken şeyhi vefat etmiştir. Bu arada Kur’ân-ı Kerîm’in büyük bir kısmını hıfzeden ve ezberlemeye devam eden Muzaffer Ozak, hıfzını Fatih Cami’sinin baş imamı Mehmet Rasim Efendi’den tamamlamıştır.47 Takip eden sekiz sene Muhammet Hüsrev Aydınlar’ın Hadis ve Fıkıh derslerine devam etmiştir. Yoksulluk nedeniyle gündüzleri çalışmak zorunda kalan Ozak, yalnızca akşamları “Ayaklı Kütüphane” diye anılan Mustafa Açıkbaş 45 Tatlısu, Mehmet, “Sahaflar Çarşısı’nın Kültürel ve Sosyal Değişimi: Sözlü Tarih Görüşmeleri”, Müteferrika Kitabiyat Dergisi, sayı 56, ss. 115-157. (Ayrıca bkz.: Ekler Bölümü Şekil 6). 46 Ömer Tuğrul İnançer ile yapılan röportaj. (08.04.2021 tarihinde İstanbul Karagümrük Nûreddin Cerrâhî Âsitânesi’nde değerli vakitlerini ayırarak, bize röportaj yapma imkânını sunan yirmi birinci postnişîn Ömer Tuğrul İnançer Efendi’ye teşekkürlerimizi arz ederiz.) 47 Ozak, The Unveiling of Love, s. 2. 29 (Gümülcineli Mustafa Efendi)’ın derslerine devam etmiştir. Bu dönemde Muzaffer Ozak’ı çekemeyen biri, hocası Mustafa Efendi’ye, “Hocam bu çocuğu okutma, bu çocuk adam olmaz, vaktine yazık” demiştir. Mustafa Efendi bu haset eden adama cevaben, “Hayır, bu çocuk adam olur, hatta Fâtih kürsüsüne bile çıkar, vaaz eder, sen de ben de dinleriz” demiştir. Mustafa Efendi’nin bu sözleri yıllar sonra aynen gerçekleşmiştir. Görenlerin ifadesine göre Muzaffer Ozak’ın Fâtih Câmi-i Şerîfi’ndeki bu ilk vaazında, Mustafa Efendi gözyaşlarını tutamamıştır. 48 Mustafa Efendi bir gün, Ozak’ı Nûreddin Cerrâhî Âsitânesi postnişîni olan Fahreddin Efendi’ye götürmüştür. Orada “Efendi hazretleri, bu delikanlı benim talebemdir, kendisine duâ ediniz” diye niyazda bulunmuş ve Efendi’nin elini öptürmüştür. Yıllar sonra Muzaffer Ozak manevi bir emir ile Fahreddin Efendi’ye intisâp etmiştir.49 İlerde daha geniş bir şekilde anlatacağımız üzere, Halvetî-Cerrâhî şeyhi Fahreddin Efendi’ye intisap eden Ozak, 1965 yılında hilâfet almıştır. 1966 yılında şeyhinin vefatı üzerine Nûreddin Cerrâhî Tekkesi’nin on dokuzuncu fahrî türbedârı ve postnişini olarak irşat görevine başlamıştır.50 Daha öncede belirtildiği üzere bu dönemde müezzinlik sınavlarına giren M. Ozak, sınavı kazanarak müezzin olmuş ve sırasıyla Ali Yazıcı, Soğanağa ve Karagümrük Kefeli Camisi’nde vazife yapmıştır. Kefeli Cami’ndeki vazifesi sırasında bu caminin imamı olan Şâkir Efendi’den sahaflık öğrenmiş ve daha sonra Sahaflar Çarşısı’nın bulunduğu Beyazıt Camii’ne tayin olmuştur. 51 Beyazıt Camii’nde vazife yaparken dönemin Bakırköy müftüsü olan İsmail Hakkı Başeski ile tanışmıştır. Başeski Ozak’ın sesini, tarzını ve tutumlarını beğenmiş ve birçok ilâhi, kaside, durak, mevlid, mersiye gibi dini musiki eserleri tâlim ettirmiştir. Bununla birlikte Güzel Sanatlar Akademisi’ne devam eden Muzaffer Ozak, Nuri Korman, Kâmil Akdik ve Tuğrakeş İsmail Hakkı Altunbezer’den hat tâlim etmiş ve tezhip çalışmalarında da bulunmuştur.52 48 https://defter-i-ussak.blogspot.com/2014/12/muzaffer-efendi-hazretlerinin-talebelik-hatiralari.html 49 https://defter-i-ussak.blogspot.com/2014/12/muzaffer-efendi-hazretlerinin-talebelik-hatiralari.html 50 Topuzoğlu, “Muzaffer Ozak”, DİA, c. 34, s. 16. 51 Ozak, The Unveiling of Love, s. 3. 52 Ozak, a.g.e., s. 3. 30 Muzaffer Ozak, Halvetiyye’nin, Şâbaniyye kolundan olan Şeyh Ahmet Tâhir Memiş (Mar’aşî)’den, el-Fütûhâtü’l-Mekkiyye ve Fusûsu’l-Hikem dersleri almıştır. Abdülhakîm Arvâsî’nin tasavvufî sohbetlerine katılmıştır.53 Yoğun bir eğitim öğretim hayatı geçiren Muzaffer Ozak’ın aldığı eğitimleri şu şekilde sıralamak mümkündür: Kur’ân-ı Kerîm ve tecvit dersini o zamanın Fatih Cami’si baş imamı Mehmet Rasim Efendi’den almıştır. El-Fütûhâtü’l-Mekkiyye ve Fusûsu’l-Hikem derslerini Şeyh Ahmet Tâhir Memiş (Mar’aşî)’den almıştır. Arapça derslerini Mustafa Açıkbaş (Gümülcineli Mustafa Efendi)’dan almıştır. Güzel Sanatlar Akademisi’ndeki Kâmil Akdik ve İsmail Hakkı Altunbezer hocaların hat ve tezyinat (tezhip) derslerine katılmıştır. Abdülhâkim Arvâsî’nin tasavvufî sohbetlerine iştirak etmiştir. Sahaflık mesleğini Kefeli Câmii imamı Şakir Efendi’den öğrenmiştir. İsmail Hakkı Başeski’den dinî mûsîkî meşk etmiştir.54 Cemal Öğüt’ten Tefsir ve Âdâp dersleri almıştır.55 Tefsir, Hadis ve Fıkıh derslerini Nevşehirli Hacı Hayrullah Efendi, Atıf Hoca, Arnavut Hüsrev Aydınlar, Osman Şakir ve Sarıyer Müftüsü Hüseyin Hüsnü Efendi’den almıştır. Muzaffer Ozak gençlik yıllarında Ayasofya’da Nevşehirli Hacı Hayrullah Efendi’den tefsir dersi alırken bir rüya görmüştür. Rüyasını şöyle anlatmaktadır: “Rüyamda Resûl-i Ekrem Efendimiz, İmâm-ı Ali Efendimiz tarafından yedilen devesi üzerinde gidiyordu. İmâm-ı Ali efendimizin diğer elinde meşhur kılıcı iki uçlu zülfikâr vardı. Resûlullah bana hitap ederek ‘Müslüman mısın?’ diye sordular. Ben ‘evet’ deyince bana ‘İslâm için başını verir misin?’ diye sordular. Ben tekrar ‘evet’ deyince İmâm-ı Ali Efendimiz’e başımı İslâm adına kesmesini emrettiler. İmâm-ı Ali Efendimiz başımı uzatmamı istedi ve bütün gücüyle kılıcını vurarak başımı gövdemden ayırdı. Dehşet içinde uyandım. Sabah Kur’ân hocamı gördüğümde, rüyamı ona anlattım 53 Ozak, a.g.e., s. 3. 54 Topuzoğlu, “Muzaffer Ozak”, DİA, c. 34, s. 16. 55 “Terceme-i Hâl (Otobiyografi-1969)”, https://www.muzafferozak.com/otobiyografi2.html (erişim tarihi: 05.05.2021). 31 ve babamın kim olduğunu anlattım. Babamın yakın arkadaşı olduğunu biliyordum fakat bundan hiç bahsetmemiştim. Başını salladı ve ‘Demek sen benim sürgün arkadaşımın oğlusun öyle mi?’ dedi. Babam ve hocam İttihat ve Terakki tarafından Sinop’a sürgün edilen 700 kadar meşâyih ve ulemâ arasında idiler. Bu kıymetli zevâtın sürgünleri 1. Dünya Savaşı’na yani 1914 yılına kadar sürmüştür. Hocam rüyamın tabirinde ‘İmâm-ı Ali’ye bağlı bir tarikata dâhil olacağımı ve o tarîkin şeyhi olacağımı’ beyan ettiler.” 56 Muzaffer Ozak, hayatı boyunca karşılaştığı hocalarından çokça feyiz almış, kendisini geliştirmiş ve her zaman din hizmetinde bulunmuştur. Her dâim hocalarını hayırla anmıştır. Envâr-ül-Kulûb adlı eserinin ‘büyük dua (Duâ-i Aşkî)’57 başlıklı bölümünde “Hocam Açıkbaş Mustafa Efendi’nin, diğer kıymetli hocam Muhammed Rasim Efendi’nin, kendilerinden feyiz aldığım diğer hocalarımın ve hâssaten mürşidim ârif-i billâh, vâsıl-ı ilâllah Sâmî Saruhânî ile ârif-i billâh vâsıl-ı ilâllah, muktedâ-i urefâ Ahmet Tâhir Mar’aşî ve velinimetim, sebeb-i devletim, mürşid-i ekberim, es-seyyid, eş-şeyh Fahreddin-i Şevkiyyül-Halvetiyyül-Cerrâhî Efendim Hazretleri’nin ervâh-ı şerîfelerine de vâsıl eyle yâ Rabb…”58 Şeklinde hocalarından/şeyhlerinden bazılarının isimlerini zikrederek dua etmiştir. 2.1. İlim Meclisinde Bulunduğu Hocalarının Bazılarının Hayatları 2.1.1. Abdülhakîm Arvâsî (1860-1943) 1865 yılında Van’ın Başkale kazasında doğan Abdülhakîm Arvâsî’nin babası Seyyid Mustafa Efendi olup, soyu anne tarafından Abdülkâdir Geylânî’ye ulaşmaktadır. Kâdirî tarîkatına mensup olan ve ‘Arvas seyidleri’ diye tanınan aile, altı yüz elli yıl varlığını devam ettirerek günümüze kadar ulaşmıştır.59 Abdülhakîm Efendi, Irak’ın farklı yerlerinde Arapça, Arap Edebiyatı, Kelâm, Matematik, Tefsir, Hadis, Fıkıh ve Tasavvuf dersleri almıştır.60 Nakşibendiyye, Kübreviyye, Sühreverdiyye, Kâdiriyye ve Çiştiyye tarîkatlarından hilâfet alan Arvâsî, daha sonra memleketi Arvas’a dönmüş, dinî ve tasavvufî sohbetlerle meşgul olmuştur. Ömrünü insanlığa hizmete adamış olan Arvasî, bu hizmetlerini, “Memleketimizde, 56 https://www.muzafferozak.com/otobiyografi1.html 57 Ozak, Muzaffer, Envâr-ül-Kulûb (Kalplerin Nurları), Salâh Kitabevi Yay., İstanbul, 1979, c. 3, s. 781. 58 Ozak, Envâr-ül-Kulûb, c. 3, s. 792. 59 Vakkasoğlu, Vehbi, Maneviyat Dünyamızda İz Bırakanlar, Cihan Yay., İstanbul, 1988, s. 23. 60 Vakkasoğlu, a.g.e., s. 24. 32 mevcut medreselerden ayrı olarak, bana miras kalan mallardan bir medrese yaptırdım. Eldeki kitaplara ilâve sûretiyle zengin bir kütüphane kurdum. Talebenin yiyeceği, giyeceği, yatacağı, yakacağı tarafıma ait olmak üzere o medresede yirmi dokuz yıl ders okuttum. Birçok âlim yetiştirdim. Bunları gönderdiğim yerler adeta irfan nûruyla doldu. O civarda medresemiz ilim feyziyle şöhret buldu. Valilerin, üst kademedeki memurların, bilhassa uzak yerlerdeki âlimlerin bile övgüyle bahsettikleri bir ilim merkezi oldu” sözleriyle ifade etmiştir. Farklı yerlerde vazifeler yapan Abdülhakîm Arvâsî, Gümüşsuyu Tepesi’ndeki Kaşgari Dergâhı’nın imamlığı ve vaizliği ile vazifelendirilmiştir. Ayrıca 1919’da Sultan Vahdeddin Han tarafından Süleymaniye Medresesi’ne tasavvuf müderrisi olarak da tayin edilmiştir. Böylece hem çeşitli câmilerde vaaz ederek hem de medresede hoca olarak ilmi faaliyetlerini gerçekleştirmiştir. Muzaffer Ozak da Abdülhakîm Arvâsî’nin sohbetlerinde bulunmuş ve ondan istifade etmiştir. Abdülhakîm Arvâsî’nin Râbıta-i Şerîfe, er-Riyâzü’t-tasavvufîyye adlı iki eseri vardır. Bu eserlerinin dışında tasavvufî ve dinî konularda kendisine sorulan sorulara cevap olarak yazdığı mektuplar, Tam İlmihal-Seâdet-i Ebediyye adlı kitapta yer almaktadır. Abdülhakîm Arvâsî, 27 Kasım 1943’te vefat etmiştir. Arvâsî’nin kabri Ankara’da Bağlum Mezarlığı’ndadır.61 2.1.2. Kâmil Akdik (1861-1941) Son dönemin “reîsülhattâtîn” unvanlı meşhur hattatı olan Kâmil Akdik, 29 Kasım 1861’de İstanbul, Fındıklı’da doğmuştur. Divanî, celî divanî veya rik’a hatlarıyla yazdığı menşur, berat, muâhedenâme, tasdiknâme gibi evrak dışında, yazı hocası olarak hazırladığı meşkler ve sülüs-nesih kıtalar, murakka’lar (yazı albümleri), hilye ve levhalar, kitabeler, bazı sûre ve cüzlere ilaveten bir de mushaf yazmıştır. 62 23 Temmuz 1941’de vefat eden Kâmil Akdik’in, eski hattatların eserlerinden meydana gelen kıymetli hat koleksiyonu, vefatından sonra Topkapı Sarayı Müzesi tarafından satın alınmıştır.63 61 Azamat, Nihat, “Abdülhakim Arvâsî”, DİA, T.D.V. Yay., İstanbul, 1988, c. 1, s. 211-212. 62 Derman, M. Uğur, “Kâmil Akdik”, DİA, T.D.V. Yay., İstanbul, 1989, c. 2, s. 234-235. 63 Derman, “Kâmil Akdik”, DİA, c. 2, s. 234-235. 33 2.1.3. Nuri Korman (1868-1951) H. 1285/m. 1868-1869 yılında Ortaköy’de doğan Nuri Korman, henüz kırk günlük iken getirildiği Beşiktaş’ta vefat edene kadar ikamet ettiğinden, hattatlar arasında “Beşiktaşlı” nâmı ile anılmıştır.64 Yazmış olduğu Kur’ân-ı Kerîm, evrad, hilye, dua kitapları ve levhalar dışında, Bakırköy’deki Kartaltepe Camisi’nin kubbesindeki İhlas Sûresi, Azapkapı’daki Sokullu Mehmet Paşa Cami’sinin yenilenen abdest musluklarının üstündeki yazılar, Üsküdar’daki Yalnız Servi Camisi’nin kapısındaki yazı ve Sultan Ahmet’te bulunan Alman Çeşmesi’nin kubbe içi yazıları İstanbul’daki bilinen eserleridir. Ayrıca Kastamonu’da Şeyh Şabân-ı Velî Dergâhı’nda ki yazılar ve Çorum’daki saat kulesinin üstündeki yazılar da ona aittir. Meşk, kıt’a, levha türünde birçok eseri de özel koleksiyonları arasında yer almaktadır. 65 Nuri Korman 12 Eylül 1951 tarihinde vefat etmiştir. Yahyâ Efendi Kabristanlığı’na defnedilmiştir.66 2.1.4. İsmail Hakkı Altunbezer (1873-1946) Meşhur hattatlardan Mehmet Hilmi Efendi’nin oğlu olan İsmail Hakkı Altunbezer, 8 Şubat 1873’te İstanbul’un Kuruçeşme semtinde doğmuştur. Eğitim hayatının ilk hocası olan babasından sülüs-nesih hatlarını öğrenmiştir. Sanâyi-i Nefîse Mektebi’nde resim ve hakkâklık dersleri alırken, Dîvân-ı Hümâyun Kalemi’ne girmiş ve burada hem tuğra çekmesini öğrenmiş hem de divanî, celî divanî ve celî sülüs yazılarını meşk etmiştir. Önce “ikinci tuğrakeş”, sonra da “birinci tuğrakeş” olan İsmail Hakkı Altunbezer, çeşitli mekteplerde rik’a, Medresetü’l-Hattâtîn’de ise tuğra ve celî sülüs hocalığı yapmıştır.67 Hattat, müzehhip, ressam olarak kıymetli eserler ortaya çıkaran Türk sanatkârı Altunbezer, 19 Temmuz 1946’da vefat etmiştir.68 64 “Nûrî Korman”, https://www.ketebe.org/en/artist/nuri-korman-695. (erişim tarihi: 05.05.2021). 65 “Zâkirbaşı Hattat Hacı Nuri Korman”, https://nagmeiask.blogspot.com/2015/05/zâkirbas-hattat-hacnuri-korman.html (erişim tarihi: 05.05.2021). 66 https://nagmeiask.blogspot.com/2015/05/zâkirbas-hattat-hac-nuri-korman.html (erişim tarihi: 05.05.2021). 67 Ülker, Muammer, Başlangıçtan Günümüze Türk Hat Sanatı, Türkiye İş Bankası Kültür Yay., Ankara, 1987, s. 38. 68 Derman, M. Uğur, “İsmail Hakkı Altunbezer”, DİA, T.D.V. Yay., İstanbul, 1989, c. 2, s. 543-544. 34 2.1.5. İsmail Hakkı Başeski (1882-1942) İsmail Hakkı Başeski, Muzaffer Ozak’ın musiki hocasıdır. 1930’ların sonuna doğru Ozak, genç bir müezzin olarak Beyazıt Camii’nde vazife yaparken Başeski, onun sesinin güzelliğini, okuyuş tavrını ve musikiye istidadını fark ederek kendisine musiki meşk etmeyi arzu etmiştir. Ozak, otobiyografisinde Başeski ile münasebetini şöyle anlatmaktadır: “Beyazıt Camii’nde vazife yaparken Bakırköy Müftüsü Hâfız İsmail Hakkı Efendi ile tanıştım. Zekai Dede’nin mahdumu Eyüplü Hâfız Ahmet Bey’in talebesi olan bu zât, benim sesimi ve tavrımı çok beğendi ve bana birçok ilâhi, durak, mersiye gibi dînî musiki eserleri talim etti. İsmail Hakkı Efendi bana o kadar düşkündü ki, beni yakın akrabasından, Gülsüm Hanım ile evlendirdi. Böylece onun ailesine dâhil oldum...” Yıllarca baba-oğul gibi devam eden bu hoca-talebe münasebeti sâyesinde Muzaffer Ozak da Zekai Dede’nin meşk silsilesine dâhil olarak İsmail Hakkı Başeski’den çok fazla eser öğrenmiştir. İsmail Hakkı Başeski’nin diğer bir hususiyeti de Enderun usulü teravihe de hâkim olmasıdır. Başeski yıllarca bu usulde namaz kıldırmıştır...69 Muzaffer Ozak da hocasından aldığı eğitim üzerine, Süleymaniye Camii’nde, yirmi üç yıl bilâ-bedel, fahri olarak Enderun usulü ile teravih namazı kıldırmıştır.70 İsmail Hakkı Başeski 1942 tarihinde vefat etmiştir. Başeski, Bakırköy kabristanlığında medfundur. 71 2.1.6. Muhammet Hüsrev Aydınlar (1884-1953) Muhammet Hüsrev Aydınlar, bugünkü Makedonya’da bulunan Struga iline bağlı Labunişta köyünde doğmuştur. Aydınlar, Arnavut asıllı bir aileye mensuptur. İlköğrenimini köyünde tamamlamış, Ohri’de ve Tiran’da bir buçuk yıl kadar ders 69 “Hâfız İsmail Hakkı Başeski Hocaefendi”, https://defter-i-ussak.blogspot.com/2016/10/hafz-ismail-hakk-baseski-hocaefendi.html (erişim tarihi: 05.05.2021). 70 “Bir Allah Dostunu Tanımak-Muzaffer Ozak k.s” https://www.youtube.com/watch?v=G0WfGi7Vcho http://dosya.erkammedya.com/ERKAMRADYO/ARSIV/2021/programlar/İLÂHİNAME/İLÂHİNA ME_2021_02_10.mp3 (erişim tarihi: 05.03.2021). 71https://defter-i-ussak.blogspot.com/2016/10/hafz-ismail-hakk-baseski-hocaefendi.html (erişim tarihi: 05.05.2021). 35 okuduktan sonra, 1910 yılında İstanbul’a giderek Karagümrük’teki Üçbaş Medresesi’ne yerleşmiştir. Rebîî Molla, Kastamonulu Ahmet Efendi, Tavaslı Hâfız Hasan ve İzmirli İsmail Hakkı gibi hocalardan ders almıştır. Ardından Süleymaniye Medresesi’ne kaydolmuş ve 1919 yılında tefsir ve hadis bölümünden mezun olmuştur. Medreselerin kapatılması üzerine fahrî olarak hizmetlerine devam etmiştir.72 Muzaffer Ozak, Fatih Camii’nin baş imamı Mehmet Rasim Efendi’den hafızlığını tamamladıktan sonraki sekiz sene Hüsrev Efendi’nin Hadis ve Fıkıh derslerine devam ettiğini ve Buhârî ve Hidâye okuduklarını ifade etmiştir.73 23 Nisan 1953 yılında İstanbul’da vefat eden Muhammet Hüsrev Aydınlar’ın mezarı Edirnekapı Sakızağacı Kabristanı’nda bulunmaktadır.74 2.1.7. Cemal Öğüt (1887-1966) Alsonyalı Cemal Efendi olarak bilinen Cemal Öğüt, Rumeli’nin fethinden sonra Konya’dan getirilip Alasonya’ya yerleştirilen bir aileye mensuptur. 1887 yılında o zamanlar Osmanlı sınırında bulunan, şu an Yunanistan sınırı içindeki Alasonya’da doğmuştur.75 İyi bir tahsil görerek, hem klasik medrese usulü ile icâzet alan ve ayrıca Hukuk Fakültesi’nden mezun olan Cemâl Öğüt,76 İstanbul merkez vaizliği yapmıştır.77 İlmi bilgisi ve hitabet gücü oldukça yüksek olan Öğüt, salt vaizlik ile yetinmeyerek kendisini insanlığa hizmete adamış ve sahip olduğu ilmi aktarmaya gayret etmiştir. 78 Toplumun neredeyse tüm kesimleriyle muaşeret kurabilmiş bir kimse olan Öğüt, devlet adamlarını, iş adamlarını, ilim adamlarını, öyle ki gayr-i müslimleri bile yörüngesine almayı başarmıştır.79 Muzaffer Ozak da Cemal Öğüt’ten istifade ederek, ondan Tefsir ve Âdap dersleri almıştır.80 Muzaffer Efendi Cemal Öğüt’ten dinlemiş oldukları şu hâtırasını sık sık anlatırlardı: “Benim bir hocam vardı, Allah rahmet eylesin, kendisi Alasonyalı’ydı, Alasonyalı Cemal Efendi. Ondan da ders okudum ben. Hocam diyor ki, “O vakit 72 Topaloğlu, Bekir, “Hüsrev Hoca”, DİA, T.D.V. Yay., İstanbul, 1999, c. 19, s. 36-37. 73 Ozak, The Unveiling of Love, s. 2. 74 Topaloğlu, “Hüsrev Hoca”, DİA, c. 19, s. 36-37. 75 Vakkasoğlu, Vehbi, “Cemal Öğüt”, DİA, T.D.V. Yay., İstanbul, 2007, c. 34, s. 23. 76 “Alasonyalı Hacı Cemal Efendi”, https://defter-i-ussak.blogspot.com/2016/03/alasonyal-cemal-efendi.html (erişim tarihi: 05.05.2021) 77 Vakkasoğlu, “Cemal Öğüt”, DİA, c. 34, s. 23. 78 https://defter-i-ussak.blogspot.com/2016/03/alasonyal-cemal-efendi.html 79 https://defter-i-ussak.blogspot.com/2016/03/alasonyal-cemal-efendi.html. Ayrıca bkz.: “Alasonyalı Hacı Cemal Efendi’den hatıralar”, https://www.youtube.com/watch?v=ACI75MaFOzc 80 https://defter-i-ussak.blogspot.com/2016/03/alasonyal-cemal-efendi.html 36 gencim, tahsil için İstanbul’a geliyorum, dersler bitince Alasonya’ya dönüyorum. Alasonya’ya dönerken İstanbul’dan vapurla Selânik’e gidiyorum. Babamın adamlarından olan Hasan Ağa var, Selânik’te beni bu Hasan Ağa karşılıyor. Hasan Ağa, atla geliyor, eşkiyâ gibi bir adam, gözüpek, hiç bir şeyden korkmayan kahraman, kabadayı bir adam, beni Alasonya’ya hep o götürüp getiriyor. Zîrâ o vakitler, yolda Yunan eşkiyâsı var. Hasan Ağa silahlı, belinde gaddâresi var, önüne yirmi kişi çıksa devirir, öyle bir adam. Bu Hasan Ağa hiç namaz kılmıyor. Ben her seferinde ne kadar, ‘Hasan Ağa! Sen müslüman adamsın, namaz kılsana, niçin namaz kılmıyorsun’ dediysem de Hasan Ağa, ‘A be molla! Bırak be ya! Benim kalbim temiz. Ne varmış namazda. Nedir o yatıp kalkmak, başını yere koyup, kıçını yukarı kaldırmakla bir şey olmaz. Benim kalbim temiz’ diye cevap veriyor. Her seferinde ‘Kalbim temiz’ ‘Kalbim temiz’ diyen Hasan Ağa’ya, bir türlü namaz kıldıramadım. Bir seferinde, yolda bir papazın evinde misâfir kaldık. Ben abdest aldım, namaz kıldım. Papaz, Hasan Ağa’nın namaz kılmadığını farkedince, ona dönüp ‘Sen neden namaz kılmıyorsun?’ diye sordu. Hasan Ağa, ‘Hiç bre, benim kalbim temiz’ dedi. Papaz, ‘İsmin ne senin?’ diye sordu. Bizimki ‘Hasan’ deyince, Papaz, ‘Haaa anladım, namaz kılmadıktan sonra ha sen ha ben. Aramızda bir fark yok’ demesin mi! Sabah kalkdım, bir de ne göreyim! Hasan Ağa kalkmış, kollarını sıvamış abdest alıyor. Hasan Ağa o gün namaza başladı. Benim sözüm tesir etmedi, papazın sözü tesir etti.”81 Cemal Öğüt, dinî ilimleri içeren on beş eser kaleme almıştır.82 6000 ciltten oluşan büyük bir kütüphaneye sahip olan Öğüt, hayatı boyunca kitaplarla iştigal etmiştir. Cemal Öğüt’ün vasiyeti üzerine, Öğüt 1966 yılında vefat ettikten sonra, mevcut kütüphanesi Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi’ne bağışlanmıştır.83 3. Muzaffer Ozak’ın Şahsiyeti ve İrşat Faaliyetleri Muzaffer Ozak sarih Türkçesi ve anlaşılır üslubu ile çevresini etkisi altında bırakan bir yapıya haizdi. Özenli giyiminin yanında, gür sesi ile birlikte heybetli bir görünüşe sahipti. Sinirlendiği zaman çok kızar, bağırıp çağırır fakat beş dakika sonra siniri geçer idi. Zahiren şeker hastalığı var idi.84 Fakat dervişleri ve karşılaştığı kimseler ile konuşurken, çoğu zaman sesi yumuşak olur sanki babanın evlâdına konuşması gibi kendisini karşısındakine yakın hissettirirdi.85 Bundan dolayı Ozak’ın yurt dışındaki sevenleri ona, ‘Karizmatik Şeyh’, ‘Batı Şeyhi’, demişler ve Ozak’a karşı olan kalbî 81 https://defter-i-ussak.blogspot.com/2016/03/alasonyal-cemal-efendi.html 82 https://defter-i-ussak.blogspot.com/2016/03/alasonyal-cemal-efendi.html 83 Vakkasoğlu, “Cemal Öğüt”, DİA, s. 23. 84http://dosya.erkammedya.com/ERKAMRADYO/ARSIV/2021/programlar/İLÂHİNAME/İLÂHİNA ME_2021_02_10.mp3 85 Bayraktaroğlu, Tosun Bekir, Amerika’da Bir Türk, Sufi Kitap Yay., İstanbul, 2016, s. 108. 37 muhabbetlerini her defasında belirtmişlerdir.86 Dervişlerini çok seven Muzaffer Ozak, “Kanımdan sadece iki evlâdım var fakat manevi evlatlarımın sayısını ancak Allah bilir” şeklinde ifade etmektedir. 87 Toplumun her kesiminden kadın erkek fark etmeksizin toplumun her kesiminden insanlara yardım etmiş, onların sorunlarına çözümler sunmuştur. Bu hususta Ozak’ın dervişlerinden Robert Frager, kitabında “Muzaffer Efendim, biri bizden bir şey istediği zaman ricasını muhakkak ciddiye almamız gerektiğine dikkat çekerdi. ‘Her zaman ne istiyorlarsa verin,’ demezdi fakat istenileni muhakkak ciddiye almamızı isterdi” ifadesine yer vermektedir.88 Toplumda saygın bir kimliğe sahip olan Muzaffer Ozak’a 1960 senesinden sonra, bütün partiler, istediği yerden milletvekilliği teklif etmişler. O ise “Ben bir partiye girersem, o partinin adamı olurum. Ümmetin adamı olamam, bana bu küçüklüğü layık göremezsiniz” demiştir.89 Ozak her dâim tedbirli ve ihtiyatlı olmayı tavsiye ederdi. Fakat kendisi zuhurata tabi olurdu.90 Muzaffer Ozak, hem mürşid-i kâmil hem de sahaf oluşu itibariyle ilmî eserlere çok kıymet verir idi. Örneğin, Risale-i Nur Külliyatı’na ‘mürşid kitap’ derdi. Ömer Nasuhi Bilmen’i çok sever ve onunla görüşürlerdi. İlmihal olarak, Ömer Nasuhi Bilmen’in Büyük İslâm İlmihali’ni tavsiye ederdi.91 Muzaffer Ozak’ın irşat faaliyetleri arasında yurt içi hizmetlerinin yanında, yurt dışı hizmetleri önem arz etmektedir. Amerika’ya defalarca giden Ozak, Almanya’ya altı kez, İngiltere, Hollanda ve Belçika’ya iki kez, Paris’e dört kez seyahat etmiştir. Ayrıca Romanya, Bulgaristan, Yugoslavya ve Yunanistan’da da bulunmuştur.92 Muzaffer Ozak’ın teşebbüsüyle Halvetiyye-Cerrâhiyye tarikatının Amerika’da açılan 86 Engkvist, Solveig, Veien til kjærlighet og perfeksjon En studie av Halveti-Jerrahi-ordenens Ekspansjon i Vesten, Institutt for Kulturstudier og Orientalske Språk Universitetet i Oslo, (Masteroppgave), Oslo, 2010, s. 3. 87 Ozak, The Unveiling of Love, s. 12. 88 Frager, Sufi Terapistin Sohbet Günlüğü, s. 175. 89 Kahtalı a.g.t., s. 48. 90 Kahtalı a.g.t., s. 48. 91 Kahtalı a.g.t., s. 48. 92 Ozak, The Unveiling of Love, s. 12. 38 şubesi New York’taki Mescidü’l-Ferah’tır. 93 Yurt dışında Ozak için, “İyi bir hikâye anlatıcısı, olgun bir insan, memleketinde saygın bir yazar, tasavvuf geleneğinin zenginliğini Batı’ya getirmeye çok uygun bir kimse” şeklinde tanımlar yapılmıştır.94 Yurt dışı faaliyetleri ilk kez 1978 yılı şubat ayında Cherif Khaznadar tarafından organize edilen V. Traditionale Art festivali ile başlamıştır.95 “Kişi bilmediğinin düşmanıdır” kaidesince “Zikrullahı, Kur’ân-ı Kerîm ile ispata, hadis-i şerîflerin hiçbir kuşku ve tereddüte yer vermeyen belagati ilama çalışacağız ve zikr-i cehrînin caiz olduğunu, erkân-ı evliyâullahtan devrânın hak ve gerçek bulunduğunu olanca vuzuhu ile açıklayacağız. Ve böylelikle hal ilmini bilmeyenleri irşat veya bildikleri halde itiraz ve muhalefette bulunanları îkâz etmeye gayret edeceğiz. Onların ifade ve iddialarını delilleriyle reddederken, erkân-ı evliyâullahı öğrenmek isteyen müminlere ve imânâ talip olan aşıklara da hak ve hakikati anlatacağız”96 hedef ve arzusuyla yirmi iki talebesi ile bu davete katılan Ozak, Almanya’ya gitmiştir. Berlin’deki büyük opera binasında bir gösteri olarak halvetî âyin-i şerîfini icra etmişlerdir.97 Katıldığı sohbet meclisleri, radyo ve televizyon programları, üniversitelerde verdiği konferanslar, kilise sohbetleri ve icra edilen ayinler ile kitleler üzerinde büyük etkiler bırakmış adeta hayranlık uyandırmıştır.98 Bu ilgi ve meraka binaen 1978 yılındaki Avrupa ve Amerika seyahatlerine dair hatıra ve gözlemleri Tercüman Gazetesi’nde bölüm bölüm yayımlanmıştır.99 1970’li yıllarda Ozak ile tanışan ve daha sonra dervişi olan Prof. Dr. Tosun Bekir Bayraktaroğlu, Ozak’ı Amerika’da, evinde misafir etmiştir. Bayraktaroğlu, kitabında “ne ondan evvel ne de ondan sonra Muzaffer Efendim gibi mürşit görmedim” ifadesine yer vermiştir.100 O, M. Efendi’nin halifesi olmuş ve vefatına 93 Taşer, İhsan-Algan, Hamid, “Amerika Birleşik Devletleri”, DİA, T.D.V. Yay., İstanbul, 1991, c. 3, s. 47-53. 94 Engkvist, Veien til kjærlighet og perfeksjon En studie av Halveti-Jerrahi-ordenens Ekspansjon i Vesten, s. 51. 95 “Traditional Art Festivali-1978”, https://defter-i-ussak.blogspot.com/2015/01/tarditional-art-festivali-1978.html 96 Ozak, Muzaffer, Aşk Yolu Vuslat Tarîki, Kalem Yay., İstanbul, 1978, s. 21. 97 Ozak, Aşk Yolu Vuslat Tarîki, s. 7. 98 Bayraktaroğlu, Amerika’da Bir Türk, s. 122. 99 “Amerika Semaları Tevhit ile İnledi”, https://www.flickr.com/photos/muzafferozak /1 5309835469/in/photostream/(erişim tarihi: 05.05.2021). 100 Bayraktaroğlu, a.g.e., s. 110. 39 kadar neredeyse on sene tercümanlığını yapmıştır.101 Muzaffer Ozak, Amerika’daki Cerrâhî tekkesinin başına Türk kökenli Amerikalı olarak Tosun Bekir Bayraktaroğlu’nu atamıştır.102 Muzaffer Ozak’a Kaliforniya’da ilk derviş olan kişi ise, Ozak’ı tanıdıktan sonra Müslüman olan ABD’li bir psikolog Prof. Dr. Robert Frager’dir. Müslüman olduktan sonra Muzaffer Ozak tarafından Râgıb isminin verildiği ve “Râgıb Baba” olarak da bilinen Frager, Halvetî-Cerrâhî tarîkatının Amerika’daki halifelerinden birisi olmuş ve kendisinin başında bulunduğu dergâh California Redwood City’de bulunmaktadır.103 Muzaffer Ozak, 1978 yılından vefatına kadar her sene Ömer Tuğrul İnançer’in de yer aldığı ihvanından seçkin kişilerle, hafız ve musikişinaslarla Amerika’ya gitmiştir.104 İnançer katılmış olduğu bir radyo programında on iki kez Ozak ile Amerika’ya gittiğini ve çok özel anlar paylaştıklarını anlatmıştır.105 Ozak, yurt dışı gözlemleri hususunda “Hiç kimse yanlış anlamasın ve yanlış yorumlamasın! Amerika’da gördüğüm Allah sevgisini gezebildiğim İslam ülkelerinin pek azında müşahede ettiğimi itiraf etmek zorundayım ve bu ifademle bir kadirşinaslık görevi yaptığıma inanıyorum. Zikir başladığında ağlamayan göz, Allah demeyen dil Hak sevgisi ile dolmayan gönül kalmıyordu. Tevhid’i dillerine vird edinmişlerdi. Yemeyi, içmeyi akıllarına bile getirmiyorlardı. Teneffüs ettikleri hava, içtikleri su ve bütün yaşantıları Allah sevgisi ile doluydu. Mübalağa etmiyorum, yemiyorlar, içmiyorlar, uyumuyorlar, hep Allah’tan söz ediyorlar, Allah’tan bahis açıyorlardı. Allah sevgi ve aşkı, fizyolojik ihtiyaçlarını onlara unutturmuş, adeta melekleştirmişti. Hepsi de bir çocuk kadar saf ve masum idi” ifadelerine yer vermiştir.106 Muzaffer Ozak’ın irşat faaliyetlerini gerçekleştirirken ‘kolaylaştırınız, 101 Bayraktaroğlu, a.g.e., s. 123. 102 Engkvist, Veien til kjærlighet og perfeksjon En studie av Halveti-Jerrahi-ordenens Ekspansjon i Vesten, s. 51. 103 Frager, Robert, Kalp, Nefs ve Ruh Tasavvuf Psikolojisinde Gelişim, Denge ve Uyum, Sûfi Kitap Yay., İstanbul, 2018, s. 5. 104 Bayraktaroğlu, Amerika’da Bir Türk, s. 122. 105http://dosya.erkammedya.com/ERKAMRADYO/ARSIV/2021/programlar/İLÂHİNAME/İLÂHİN AME_2021_02_10.mp3 (Erkam Radyo’nun “Bir Allah Dostunu Tanımak-Muzaffer Ozak k.s” başlıklı, “İlahiname” programının 12:50’nci dakikasında yer almaktadır.) Ayrıca bkz.: https://www.youtube.com/watch?v=G0WfGi7Vcho (12:00’ncı dakikada yer almaktadır.) 106 Ozak, Aşk Yolu Vuslat Tarîki, s. 15. 40 zorlaştırmayınız’ kaidesine riâyet ettiğini belirtmek isteriz. Ozak, bu noktada İslam’ı öğrenmek ya da anlamak isteyen kimselere yapılan sert tutumları eleştirmektedir. Çünkü ona göre “İslâm’ı anlamak isteyen kimsenin, İslâm’ı sorduğu zattan duyduğu söz, kendisine oldukça ağır ve sert gelmektedir.” Bunu şöyle izah etmektedir: “Kur’ân’da bin tane emir var, Allah ‘yapın’ demiş. Bin tane de nehiy emri var, Allah ‘yapmayın’ demiş. Şimdi birisi bir hoca efendiye geliyor, ‘Efendi, bana İslâm’ı arz et’ diyor. O hoca efendi, evvelâ ‘Allah’ı tevhit edeceksin, Peygamber’i kabul edeceksin’ dedikten sonra, ‘beş vakit namaz kılacaksın, senede bir ay oruç tutacaksın, malının kırkta birini fakirlere tevdi edeceksin, ömründe bir kere hac edeceksin’ diyor. Evvelâ bunları söylüyor. Arkasından namaz kılması için, kadınsa örtüneceksin, şöyle yapacaksın, böyle yapacaksın diyerek birdenbire bin emri onun üzerine yüklemeye çalışıyor. O kimse karşısında bu emirleri görünce, korkuyor ki -biz müslümanız, müslüman doğduk, müslüman evlâdıyız, biz dahi bin emrin hepsini yerini getiremiyoruz, bin nehiyden de kaçınamıyoruz-. Böyle olduğu halde o kimse İslâm’a talip olduysa alabildiğine üzerine yük yükleniyor ve o kimse büyük bir ağırlıkla karşılaşıyor. Amerika’da fakîrin eliyle müslüman olan birçok kimse var. Hâdî-i mutlak Allah’tır ama birçokları benim elimde müslüman oldular. Meselâ namaza durduk, arkada bir kadın var, o da namaza duruyor. Yani kadın arkamda başı açık namaza duruyor, ben onu görüyorum ama ben ona ‘başını ört’ demedim. Kadın benimle beraber başı açık namazı kıldı. Orada başka bir sufi bunu gördü, hemen beni tenkit etti. ‘Bunlar kadın erkek hepsi beraber zikrediyorlar, kadın başını örtmeden namaza durdu. Hoca bunu men etmedi ve kadının başını örttürmedi’ dedi. Hâlbuki daha kadın Müslüman olmamış, ben kadından başını örtmesinin niye isteyim? Alışmamış ve her şeyden önce onun bir yaşayışı var. Bir cemiyeti var, çevresi var. Kadına baskı yapmak yerine, öncelikle Allah’ın örtünme emrini vermesindeki hikmeti izah etmek gerekir.” 107 Muzaffer Ozak’ı konu edinen, Kanada’da yazılmış bir tezde, Ozak’ın yukarıdaki sözlerini destekler nitelikte şu ifadelere yer verilmiştir. “Muzaffer Ozak 1970’lerde Amerika’ya geldiğinde Amerika’yı sevmeye başladı. Sadece kazandığı takipçiler için değil, kendisi için de ruhsal gelişim ve doyum için büyük olanaklar sunan bir yer olduğunu gördü. Kökeni İslam’a dayanan tasavvufa yaklaşımını, Amerika’da “tedrici” bir şekilde gerçekleştiriyordu. Şeriat yoluyla değil, “sevgi yolu” ile İslam’ın mistik hayatına (tasavvuf) yavaş yavaş girmeyi vurgulayan bir yöntem kullanıyordu. Öyle ki talebelerine ve müritlerine uyguladığı esneklikte, bazen kendi inancının mensupları tarafından “yenilik” veya bidat yapmakla, en şiddetli 107 Ozak, “İslâm’a Davet Nasıl Olmalı?”, https://www.youtube.com/watch?v=MQJ2O_RRPvE (erişim tarihi: 05.04.2021) 41 şekliyle bir sapkınlık suçlamasına yol açabilecek bir suçlamayla itham edilmiştir.”108 Muzaffer Ozak, karşılaştığı benzer bir durumu ise şöyle anlatmıştır: “Bir adam geldi, kutuplarda çalışıyormuş, Müslüman oldu, ben Müslüman ettim. ‘Efendi, ben namazı nasıl kılacağım?’ dedi. ‘Abdest almak için soyunursam donarım’ dedi. ‘Teyemmüm edeceksin, su bulunmadığı yerde teyemmüm edilir. Su var ama suyu kullanmaya imkân yoksa yine teyemmüm edilir’ dedim. Bazı kimseler: ‘Olmaz, illaki soyunacaksın, abdest alacaksın’ diyor. O soğukta bu adam nasıl soyunsun? Hz. Peygamber buyuruyor ki, ‘Yessirû velâ tuassirû beşşirû velâ tüneffirû’ yani ‘Siz dîn-i islâm’ı kolaylaştırın, zorlaştırmayın ve beşâret verin, halkı nefret ettirmeyin’ 109 diyor.” 110 Muzaffer Ozak, yukarıda bahsedilen hadîs-i şerifi esas alarak, pek çok gayr-i müslimi İslâm’a davet ettiğinde, kişiler şehadet getirdiği andan itibaren onlara namaz kılmalarını emretmiştir. Fakat bu namaz, günde iki vakit olacak olup, sabah ve akşam namazlarını farzlarıyla olacak şekildedir. Kişileri namaz sûrelerini öğreninceye kadar “Allah Allah” diyerek namaza başlatırdı. Daha sonra ikindi namazını ekler ve iyice namaz kılmayı öğrenince beş vakit namazı emrederdi.111 İlerleyen yıllarda Muzaffer Ozak, göremese de onun gayretleri meyvelerini vermiş; Amerika’nın iki kıtasında New York, Chicago, San Francisco, Los Angeles Kanada’da Toronto, Şili’de Santiago, Arjantin’de Buenos Aires ve Brezilya’da San Paolo’da olan toplam sekiz dergâhta farklı dinlere mensup Müslüman olan birçok insan var olmuştur.112 Burada Muzaffer Efendi’nin irşat faaliyetleri sırasındaki hatıraları da önem arz etmektedir. Bunlardan birkaçına yer vereceğiz. 3.1. Muzaffer Ozak’ın Hazır Cevap Kişiliği Muzaffer Ozak kuvvetli hâfızası, derin ilmî anlayışı, olayları hızlı bir biçimde çözümleyişi ile güçlü bir şahsiyete sahiptir. Hafız Asım Bey “Çok adam gördüm, Muzaffer Ozak gibi cevap vereni görmedim. Bu da olsa olsa velayetle olur” demiştir.113 Bu minvalde Muzaffer Ozak’a ait dinleyenlerin oldukça ilgisini çeken 108 Kasperski, Jon G., The Halveti-Jerrahis & The Legacy Of Sheikh Muzaffer Innorth America, Department of Religious Studies University of Lethbridge, (master’s thesis), Lethbridge, 2021, s. 1-2. 109 (Heyet), Hadislerle İslâm, c. 6, s. 577. 110 Ozak, “Batılılar İslâm'a Nasıl Girebilirler?”, https://defter-i-ussak.blogspot.com/2020/02/batililarislama-nasil-girebilirler.html (erişim tarihi: 05.05.2021). 111 Bayraktaroğlu, Amerika’da Bir Türk, s. 111. 112 Bayraktaroğlu, Amerika’da Bir Türk, s. 122. 113 Kahtalı, a.g.t., s. 48. 42 imam ve papaz hikâyesi vardır. Bu hikâyedeki imam kendisi olup hatırası ise şöyledir. Muzaffer Ozak, bir tarihte bir grup dervişiyle birlikte Amerika’ya gitmiştir. Çeşitli yerlerde zikrullah âyini yapılmıştır. Öyle ki bir papazdan müsaade istenerek kilisede de zikrullah ayini gerçekleştirilmiş ve âyini Amerikalılar merakla seyretmiş ve bazıları da Müslüman olmuştur. Âyin sonrasında farklı kimselerle yapılan karşılıklı konuşmalar sırasında zikir yaptıkları kilisenin papazı Muzaffer Efendi’ye, “Efendi, bir şey sorabilir miyim?” demiştir. Muzaffer Efendi, “Estağfirullah, bir şey değil bin şey sorun isterseniz, buyurun” şeklinde karşılık vermiştir. Papaz Efendi: “Siz Amerika’ya geldiniz, bizden müsâde istediniz ve bizim mabedlerimizde kendi dininizin icaplarını icrâ ettiniz… Şimdi biz Türkiye’ye gitsek ve sizlerden izin isteyerek, sizin mabedlerinizde kendi dinîmizin icaplarını icrâ etmek istesek, siz de bize müsâde eder misiniz? Diye sormuştur. Muzaffer Efendi, çok net ve berrak bir üslupla papazın sorusunu cevaplandırmıştır. “Bize göre Hz. İsa’da, Hz. Musa’da hak peygamberlerdir. Hz. İsa’ya gelen İncil, Hz. Musa’ya gelen Tevrat hak kitabıdır. Bizim imanımızın şartları arasında bunlara inanmak da yer alır. Dolayısıyla, Hz. İsa ve Hz. Musa adına yapılan tüm mabedlerde İslâm icrâ etmek bizim için tabii bir haktır. Çünkü biz onların peygamberliğini tanıyoruz. Siz de bizim yaptığımız gibi Efendimiz Hazreti Muhammed (a.s)’nin peygamberliğini tanıyın, inanın, iman edin, onun ümmetinin bütün mabedlerinde din icrâ edin! O müsâde kendiliğinden çıkar o zaman zaten…” demiş ve konuyu bağlamıştır.114 Papaz Efendi hem biraz öfkelenmiş hem de cevabın inceliğine hayran kalmıştır. Hayranlığı öfkesine galebe etmiş ve Muzaffer Efendi Hazretleri’nin elini öpmüştür. 3.2. Her Kesimden İnsanı Kucaklayıcı Tavrı Muzaffer Ozak’ın Envâr-ül-Kulûb isimli eserinde geçen sarhoşun tevbesini içeren hatırası ise kendisinin ifadeleri ile şöyledir: “Vaktiyle, Vezneciler Câmi-i Şerîfi’nde imâm idim. Namaz vakitleri dışında, mezkûr Câmi-i Şerîf’in karşısındaki kahvelerden birisinin önünde oturur ve çay içerdim. Bazı geceler de yatsı namazlarından sonra ahbaplarla oturur, dînî sohbetler 114 Özdamar, Mustafa, Gönül Cerrahı Nureddin Cerrahî ve Cerrahîler, Kırk Kandil Yay., İstanbul, 2016, s. 180. 43 yapardık. Bu kahvenin müdavimlerinden bir sarhoş adamcağız vardı. Akşama kadar çalışır, çabalar ve evine gitmeden, çoluk çocuğunun nafaka ve ihtiyaçlarına yetmeden alın teri dökerek kazandığı helâl parayı, haram olan içkiye verir ve ekseriya bu ibtilâsı yüzünden aile efradını aç ve perişan bırakırdı. Gece yarılarına kadar, babalarının eve dönüşünü bekleyen o masum yavruların aç açına uyumaya çalışmaları bile bu adamcağızın kalbini titretmezdi. Bir gece, yatsı namazı için geldim ve yine o kahvenin önünde oturdum. Orada ben çay yudumlarken iken o sarhoş adamda kaldırımda bir köşede, içki içiyordu. O gün, birisine fena halde kızmış olmalı ki, ağıza alınmayacak kötü küfürler ediyor ve meçhul birisine tehditler savuruyordu. Bir ara, öfkesi o kadar fazlalaştı ki, elindeki şarap bardağını yer attı ve bardak parçalanarak caddeye dağıldı. Başka bir bardak buldu, onu da şarapla doldurdu, hepsini hızlıca içip bitirdi ve o bardağı da aynı öfkeyle yolun ortasına fırlatarak kırdı. Sonra kendi kendine konuşarak “İşte, ben adamı böyle param parça ederim!” diye homurdanıyordu. Fakat, kırılan bardağın keskin parçaları o caddeden geçen otomobillerden birinin lastiğine zarar verebilir veya yalın ayak gezen bir kimsenin ayağına batarak yaralayabilirdi. O adama bir şey söylemeden sokağın ortasındaki yayılan bardak kırıklarını toplamaya başladım. Zira, Sultânü’l Enbiyâ Efendimiz buyurmuşlardır ki: “İman, yetmiş küsür şubedir. A’lâsı, ‘Lâ İlâhe İllallah’ demektir, en küçük şubesi de yollardan halka ezâ verecek şeyleri kaldırmak ve gidermektir.” Ben de âcizâne bu peygamber emirlerini yerine getirmeyi ganimet bilmiştim. Fakat tam yerime dönüp oturacağım esnada, o sarhoş adam bu defa da elindeki şarap şişesini yola fırlattı ve şişe patlayarak kırıkları caddeye saçıldı. O şişe parçalarını da topladım ve bir kenara bıraktım. Bu kez, sarhoş bana sordu: “Sen, bizim bu câminin imamı değil misin?” dedi. “Evet” dedim. “Beni nereden tanıyorsun?” dedim. “Bayram namazlarını senin arkanda kıldığımı bilmiyor musun?” dedi, bir süre sustu ve tekrar sordu: “Neden benim kırdığım şişenin parçalarını topluyorsun?” dedi. Ben de “biliyorsun ki, burası oldukça kalabalık bir caddedir, otomobiller geçerken lastiklerini patlatabilir veya yalın ayak gezen birinin ayağına batarak onu yaralar. Bir yetim veya yoksul kişinin zarar görmesini sen de istemezsin değil mi? Kaldı ki, benim bu yaptığım, Peygamber Efendimizin emirleridir. Zîrâ Efendimiz, ‘Yollardan halka ezâ ve cefâ verecek şeyleri kaldırın’ buyurmuşlardır. Bu yüzden, ben bu mühim emri yerine getirdim ve bir mümin olarak imanımın gereğini yerine getirdim” dedim. Sarhoş adam, bir süre daha derinlere daldı. Uzun uzun düşündü ve sordu, “Senin sevap kazanman için, benim günaha mı girmem lazım?” dedi. “Orasını sen düşün” cevabını verdim. “Ben, sana bu konuda bir şey söylemek istemem” dedim. Dikkat ettim, gözleri yaşardı, ağlamaya başladı. İçini çekerek dert yandı: “Ben de seninle câmiye gelmek isterdim ama bu hâlimle nasıl geleyim?” dedi. “Ne varmış senin halinde?” diyecek oldum, “Daha ne olsun?” dedi. “Sarhoşum, ağzım leş gibi içki kokuyor. Kıyafetlerim de temiz değil, böyle bir halde câmiye girmekten, cemaatten utanırım” dedi. “Sana bir şey söyleyeceğim ama sakın bana kızma” dedim. “Sen, bu hâlinle Allah ve Peygamberinden utanmıyorsun da kullardan mı utanıyorsun?” dedim. Uzun zaman cevap veremedi, derin derin düşüncelere daldı. Söylediklerimden bir şey anladı mı bilemiyorum, fakat bir zaman sonra tekrar bana döndü: “Efendi, bu hâlimle ben Allah’ın huzuruna nasıl çıkarım?” dedi. “Sen, şimdiki şu hâlinle Allah Teâlâ’nın huzurundan ayrı mısın?” dedim. O senin, şu anda senin nerede ve ne hâlde olduğunu bilmiyor mu, görmüyor mu sanıyorsun? Yoksa yalnız namazlarda Allah’ın huzurunda bulunulduğunu mu zannediyorsun?” dedim. “Evet” dedi. “Haklısın. Rabbimiz, bizi her zaman ve her yerde görüyor ne yaptığımızı ve ne ettiğimizi biliyor ne konuştuğumuzu da işitiyor” dedi ve ağlaya ağlaya evinin yolunu tuttu. 44 Ertesi gün sabah namazı vaktinde camiye geldiğim zaman, bir gece önce sohbet ettiğimiz sarhoş adamcağızı, namaz vaktini beklerken buldum. Beraber sabah namazını kıldık. Namazdan sonra cemaat dağılınca, elimi tutarak: “Efendi, bana tevbe ettir” dedi. Tevbe ettirdim ve ona dedim ki: “Şimdi sen benden a’lâ ve rânâ bir müslüman oldun. Zîrâ, ‘Günahlarına tevbe eden, o günahı hiç işlememiş gibi olur’ buyrulmuştur. Allah Teâlâ, seni ve beni tevbelerinde sâdık ve muhlis kullarından eylesin” dedim. O sarhoş adam da pek hoş bir mümin olmuştu, senelerce beraber bulunduk. Ev-bark sâhibi, ırz ve iffet ehli bir dindar olarak yaşadı ve o tevbesiyle Hakk’ın huzuruna vardı.”115 3.3. Açık Sözlülüğü Muzaffer Ozak,’ın zâhir-bütün güzelliği hususunda sakal konusuna dair görüşlerini, ibretlik bir hatırası ile şu şekilde anlatmıştır: Bir gün Fâtih Câmiisi’nde vaaz vermiştir. Vaazdan sonra adamın birisi Efendi’nin yanına gelmiş ve ona sert bir üslupla, “Bu saçların ne senin böyle!” diye çıkışmıştır. Efendi böyle bir ifadeye karşı şaşırarak, “Göre göre benim yalnız saçımı mı gördün? Başka bir şeyimi görmedin mi?” demiştir. Adama karşı sözlerine devam ederek, “Sende ne saç var ne de sakal var, şu sakallı adam bana dese ki, ‘arkadaş, sen saç bırakmışsın ama sakal koyvermemişsin’ dese, ona hak vereceğim. Çünkü sakal bırakmak sünnet-i seniyedir, saç bırakmak da sünnet-i seniyedir. O adamın sakalı olduğu için, bana ‘Sen niçin saçını bıraktın da sakal bırakmadın?’ dese ben ona hürmet ederim, kızmam ama sende ne saç var ne sakal var, kafana da ustura vurdurmuşsun” dedim. Bu cevaba karşı adam, “Sen Hristiyan papazlarına benziyorsun” diyerek üstelemeye devam etmiştir. Şeyh Efendi adama halini şu şekilde arz etmiştir: “Evet, ben Hristiyan papazlarına benziyorum. Hristiyan papazının kestiği yenir, kızı alınır. Sen ise kafana ustura vurdurmuşsun, mecûsilere benziyorsun, mecûsiler kafalarına ustura vurdururlar. Onlar ehl-i kitap değil, mecûsinin kızı alınmaz, kestiği de yenmez” demiştir. Muzaffer Ozak’ın bu hatırası, karşısındaki kimse ile münakaşa ediyormuş gibi görünse de bir irşat faaliyeti özelliği taşımaktadır. Çünkü Ozak, adamla arasında geçen diyalogtan sonra şöyle bir açıklama yapmıştır: “Allah sizin sûretlerinize ve mallarınıza bakmaz, lâkin kalplerinize ve amellerinize bakar…” 116 “Dış görünüş itibarıyla cübbeydi, şalvardı, saçtı, sakaldı, böyle lüzumsuz şeylerle uğraşmaya lüzum yok. Allah bunlara bakmıyor, Allah kalbe bakıyor, yaptığın ef’âl ü harekâtın iyiliğine bakıyor.” 117 “Sakalı bulunduğu halde, imansız olan kişinin yeri elbette ve hiç şüphesiz cehennemdir. Buna mukabil, sakalsız olup da iman sahibi bulunanın makamı da yine elbette ve hiç şüphesiz cennettir. Sakal 115 Ozak, Envâr-ül-Kulûb, s. 286-287-288. 116 (Heyet), Hadislerle İslâm, Özgün Matbaacılık, Ankara, 2014, c. 3, s. 31. 117 Ozak, “Dünyâya Kıl Düzeltmeye Değil Huy Düzeltmeye Geldik”, https://youtu.be/rzkZuIxMtfc https://defter-i-ussak.blogspot.com/2017/04/dunyaya-kil-duzeltmeye-degil-huy-duzeltmeyegeldik.html (erişim tarihi: 05.05.2021). 45 bıraktığı halde, batınını yani iç âlemini temizleyemeyen kimse, dine de imana da hiç kuşkusuz zararlı olur. Belki, sakalı bu dünya hayatında kendisine bazı yararlar sağlar ama bu gibilerin ümmete ve millete zararları daha büyük ve daha yaygın olur. Ehl-i hakikat, bunun böyle olduğunda tam bir ittifak ile müttefiktir. Sakalsız ahlâklı, Allah katında ahlâksızdan bin kere daha efdaldir.” 118 M. Ozak, insanda önemli olan hasletin, dış görünüş olmadığını, asıl olanın sûret güzelliği değil, sîret güzelliği olduğunu ifade etmiştir. Burada şu hususu belirtmek isteriz ki, Muzaffer Ozak, şeyh, imam, vaiz, esnaf oluşu itibariyle toplumun her kesiminden, çok fazla insanla bir arada bulunmuştur. Dolayısıyla hatıraları da oldukça fazladır. Yazılı, sesli ve görsel elektronik kayıtların tamamında bulunan hatıraları aktarmak mümkün olamayacağından, biz de tez sınırları içinde Ozak’ın irşat faaliyetlerinden birkaçına yer vermeye çalıştık. Şimdi de onu tanıyanların dilinden bazı hatıralara yer vermek istiyoruz. 4. Muzaffer Ozak’ı Tanıyanların Hatıraları Muzaffer Ozak, İslam ve batı dünyasında tanınmış bir zât olduğu için çok fazla insanla hatırası bulunmaktır. Biz bu hatıraları önemsiyoruz. Burada beş şahsın hatırasını naklederek Ozak’ın insanlar üzerinde bıraktığı tesire ışık tutmak istiyoruz. 4.1. Şefik Can (1909-2005) Mütefekkir, mutasavvıf, araştırmacı yazar, emekli albay, şair, edebiyat öğretmenliği gibi mütenevvi kişiliği ile bilinen son mesnevihan Hanaklı Şefik Can’ın, Muzaffer Ozak’ın ilme verdiği desteğe dair hatıralarından birisi ise şu şekildedir: “Muzaffer Hoca, çok yakın dostumdu. Kendisi Amerika’ya gittiği zaman bile beni oradan arardı. Bana bir gün Hindistan’da basılan Mesnevî şerhini verdi. Hatta o zaman bendeniz Tâhirü’l Mevlevî’nin Mesnevî Şerhi’ni hazırlıyordum. Hemen hemen her görüşmemizde bana ‘Ben, o şerhten çok istifade ettim. O da Ankaravî Hazretleri’nden çok istifade etmiş’ diyerek eseri tamamlamam için beni çok teşvik ederdi.” 119 Çünkü Şefik Can, böyle büyük bir mesuliyeti almaya ilk başta cesaret edemiştir. Bu noktada Muzaffer Ozak, her daim yanında olmuş, yardımlarını esirgememiştir. 118 Ozak, Envâr-ül-Kulûb, c. 3, s. 742. 119 https://defter-i-ussak.blogspot.com/2015/07/sefik-can-efendinin-hatiralarinda-muzaffer-efendi.html 46 4.2. Ergun Göze (1931-2009) Ergun Göze’nin Tercüman Gazetesi’nde yayımlanan, “Köşebaşı Pazarı” başlıklı köşe yazısında, yazmış olduğu bir bölümde Muzaffer Ozak’a dair hatıralarına yer vermiştir. Ozak’ın sahaf dükkânında gerçekleşen hatıralardan bazılarını şu şekilde ifade etmiştir: “İstanbul’un en tipik köşelerinden Sahaflar Çarşısı’nda tam köşedeki dükkânda, etrafında sevenleri ile birlikte Muzaffer Ozak, masasının başına geçer, otururdu. Son zamanlarda gelen gidene pek karışmazdı. “Artık bilmez oldum fiyatları, aklım ermiyor fiyatların yükselişine” der, sohbete dalardı... Dükkâna girenler, kalabalığa şaşkın şaşkın bakarlardı. Bazen da zaten şaşkın doğmuşlardan gelenler de olurdu. Bir gün içeri bir genç girdi, rüzgârı arkasından yetişmişti ki, Hazret’i köşede görünce selamladı: “Selâmün aleyküm babalık...” dedi. Hazret, selâmı derhal aldı: “Aleykümselâm kurukalabalık...” O zaman ne kadar çok gülmüştük… Bir defasında da bir müşteri gelmiş soruyor: “Allah’ın Gazapları” var mı? Hazret irkildi, “Yok oğlum bizde Allah’ın rahmeti var.” Dedi. Aklına koyduğu kitabı bulmaya azmetmiş adam ısrar etti. “Hayır, ben Allah’ın Gazapları’nı arıyorum...” Bunun üzerine Muzaffer Efendi, “Eh mademki istiyorsun senin olsun” dedi.” 120 Bu hatıralardan da anlaşılacağı üzere, Muzaffer Ozak oldukça, esprili bir kişiliğe sahip nüktedan, hoş sohbet bir kimse idi. 4.3. Emin Işık (1936-2019) Muzaffer Ozak’ın sahaf olması hasebiyle, kitap almak için dükkânına giden Emin Işık, Ozak ile orada tanışmıştır. Emin Işık, Ozak’ın esnaflığını ve talebeler ile olan hatırasını şu şekilde anlatmaktadır: “Muzaffer Efendi’yi çok severdim. Eski kitapları onun sahaf dükkânından bulur temin ederdik. Hatta benim haberim olmadan eline geçen, bana uygun bir kitap bulursa hemen bana ayırırdı. Mesela İbnü’l-Arabî’nin Resâil-i İbn-i Arabî diye 27 risalelik bir kitabı var. Dakka’da basılmış bir eser. Muzaffer Efendi, eser eline geçince bana ayırmış. ‘Buna ne vereceğiz hocam?’ dedim. ‘Sonra verirsin’ dedi. Ay başında ‘50 lira 120 “Ergun Göze’nin Hâtırâlarında Muzaffer Efendi Hazretleri”, https://defter-i-ussak.blogspot.com/ 2015/03/ergun-gozenin-hatralarnda-muzaffer.html (erişim tarihi: 05.05.2021). 47 ver yeter’ dedi. Çok sonra kitabı karıştırırken iç sayfalarında bir yerde ‘Fiyatı 350 lira’ yazıyordu. Zannediyordum ki bunu sadece bana yapıyor ama bütün ilim talebelerine aynı şeyi yapıyormuş. Gerçek sahaf odur. Orada kitabın fiyatı değil adamın fiyatı vardı.”121 “Yine bir gün, Muzaffer Efendi’nin sahaf dükkânına bir fakir çocuk geldi, ders kitabı, medrese kitabı baktı. Din ilimleri okuyan bir çocuk, halinden belli idi. ‘Efendim, Emâlî var mı?’ dedi. Muzaffer Efendi, ‘var’ dedi. Kitabı çıkardı verdi. Sonra çocuğun hâline baktı, baktı… ‘Al, git, sonra verirsin parasını’ dedi. Ne çocuğun ismini sordu ne kitabın fiyatını söyledi, gönderdi çocuğu.”122 “Bahsi geçen bu çocuk, ilim tahsil etmiş, müftülüğe kadar yükselmiş ve yıllar sonra Muzaffer Ozak’ın dükkânına gitmiştir. Ozak’ın ellerini öpüp, ‘bana böyle bir iyilik yapmıştınız’ diyerek, borcunu ödemeye geldiğini söylemiştir.”123 4.4. Ahmet Özhan Ahmet Özhan ‘bir sultan ve bir abide’ olarak ifade ettiği Muzaffer Ozak’ı şu şekilde anlatılmıştır: “Çocukluğumdan beri soyut olarak hissettiğim şeylerin hepsi, Muzaffer Efendi’yi karşımda gördüğüm zaman somutlaştı. Yani mücerret olan şeyler müşahhas oldu. Çünkü benim özlediğim, Mevlâna diye düşündüğüm zaman gönlüme gelen, Yunus diye düşündüğüm zaman gönlüme gelen, her zaman Anadolu’nun baş tacı olan Hacı Bektaşi Veli diye düşündüğümüz zaman gönlüme gelen, İslam Peygamberini, ashabı düşündüğüm zaman gönlüme gelen ne kadar duygu varsa, o duygular Muzaffer Efendi’nin şahsında somutlaştı. Hepsi oydu. Bilgisiyle, kültürüyle, duruşuyla, vakarıyla, aşkıyla her şeyi bünyesinde toplamış tabi Cenâb-ı Hakk’ın lütfuyla bir abideydi o. Onu tanıyıp, onunla beraber olup, onun iklimine dâhil olduktan sonra hayatın hiçbir şubesinin bir hazzı ve şehveti kalmazdı. Muzaffer Efendi böyle bir sultandı. Çok şanslıyım, onunla 1974’ten 1985’e kadar on bir sene çok beraber oldum. Öyle ki hep beraber oldum diyebilirim.” 121 “Emin Işık Hocanın Hatıralarında Muzaffer Efendi”, https://defter-i ussak.blogspot.com/2015/04/emin-isik-hocanin-hatiralarinda-muzaffer-efendi.html (erişim tarihi: 05.05.2021). 122 https://defter-i-ussak.blogspot.com/2015/04/emin-isik-hocanin-hatiralarinda-muzaffer-efendi.html 123 https://defter-i-ussak.blogspot.com/2015/04/emin-isik-hocanin-hatiralarinda-muzaffer-efendi.html 48 Ahmet Özhan, Muzaffer Ozak ile yapılmış olan askerliğe dair hatırası ise şu şekildedir. “Vatan sevgisini ben Muzaffer Efendim’den öğrendim. Okullar okuduk, tarih okuduk, coğrafya okuduk. Bizim zamanımızda yurttaşlık bilgisi dersi vardı. Bu ders insana tamamen yurttaşlığı meşk eden bir ders idi. Derste vatan nedir, şehit nedir, okuduk, öğrendik. Ama onların hepsi nazarî imiş. Ameli olan vatan sevgisini, devlet sevgisini, asker sevgisini, ordu sevgisini ben Muzaffer Efendi’den öğrendim… Bir arkadaşım vardı, -izni olmadığı için ismini söyleyemiyorum- askere gidecekti. Muzaffer Efendi’ye ‘Askere gidiyorum’ dedi. ‘Kısa devre yapma imkânım da var, uzun devre yapma imkânım da var. Siz neyi ön görürsünüz?’ dedi. Muzaffer Efendi’nin söylediği şu idi: “Şu peygamber ocağı olan Türk ordusunda rütbe almış olmak kadar büyük şeref yoktur” dedi. “Orada geçireceğin her gün ibadettir, sen uzun dönem yap, bu şerefli ordunun uzun dönem personeli ol oğlum” dedi. İşte Muzaffer Efendim güneşten bir zerre, deryadan katre olan böyle bir kişi idi.”124 4.5. Ömer Tuğrul İnançer “Muzaffer Efendim’in huzurunda on bir yıl bulunduk. Mürşid ile muallimin farkı vardır. Mürşid irşâd eder, reşîd kılar yani olgunlaştırır. Muallim tâlim eder. Müderris tedris eder, öğretir. Fakîr şahsen Muzaffer Efendim’den bilginin hiçbir ehemmiyetinin olmadığını öğrendim. Bu herkese ters geliyor. Ve ben herkese aynı örneği veriyorum. Hepimiz terli iken soğuk su içmenin zararlı olduğunu biliyoruz. İçmeyenimiz var mı? Demek ki bilgi bir işe yaramıyor. Yaptığın şey işe yarıyor. Ki o sebepten Rabb Teâlâ sana ‘ne düşündün, ne bildin, ne hissettin?’ değil, ‘ne yaptın?’ diye soracak. İşte irşâd öğretmez, yaptırır, olgun hale getirir. Bunun böyle olduğunu lisanla anlatmak kolay. Muzaffer Efendi Hazretleri, lisanla anlatmakla yetinmeyip bunu olgu haline getirerek verirdi.” “Muzaffer Efendim kiloluydu, heybetli görünürdü. Bazı kendini bilmezler onu kibirli olarak görürdü. Ben onun hela yıkadığını biliyorum. Yaz akşamları Beyâzıt’taki dükkânından çıkar, evine doğru giderken biz de ona refâkat ederdik. Oradaki esnaflar akşamüstü yorulur, taburede otururlardı. Efendi geçerken esnaflar tabureden 124 “Ahmet Özhan-Muzaffer Efendi Bir Abideydi”, https://www.youtube.com/watch?v=nZ2TnZtARI8 (“Kafa Sabit” programında Ahmet Özhan ile yapılmış bir röportaj.) (erişim tarihi: 05.05.2021). 49 kalkarlardı. Efendi yürürken geçtiği yerin hizasında sıra ile biri oturur diğeri kalkardı. Orada adeta dalga görüntüsü olurdu. Hürmetlerini gösterirlerdi.” “Efendim ile birlikte olan Amerika seyahatlerinin yeri bizim için çok özeldir. Orada yapılan o özel sohbetlerde kitaplarda rastlanmayan çok ciddi bilgiler edindik. Amerika’da bir televizyon programının ardından, büyük bir otelin lokantası bizim için ayarlanmış. Oldukça kalabalık bir yer idi, bütün masalar neredeyse dolu idi. Efendim’in bulunduğu araba bizden sonra oraya ulaştı. Efendim kapıdan gözüktü, biz tanzimen ayağa kalktık. Efendi salona girdiğinde, evet biz kalktık ama neden bütün lokanta ayağa kalktı? Bizim grubumuz orada yirmi beş kişi kadardı. Lokanta iki yüz, üç yüz kişi idi. Efendi gelip masaya oturana kadar kimse oturmadı. Çünkü M. Efendi’nin tesiri var idi. Hani bazıları kibirli diyordu ya buna kibir denmez, ‘in’ikâs-ı kibriyâ’ denir. Cenâb-ı Hakk’ın yüceliğinin yansımasıdır. Onun için o insanlar orada ayağa kalktı. Efendi, böyle bir hâl taşırdı.”125 Hatıralardan anlaşılacağı üzere Muzaffer Efendi, yardımsever, halden anlayan, gönüllerde yer edinmiş, sevilen, saygı duyulan muhterem bir zât, mürşid-i kâmil idi. Onun sahaf dükkânı talebe, molla, külhanbeyi, şeyh, derviş, gayr-i müslim herkesi içine alan bir âlem idi. Oraya gelen herkes Muzaffer Efendi’den istifade ederdi. O, Allah’ın sözlerini insanlığa ileten, kalplerde yer edinmiş fevkalade bir mürşid idi. 5. Mûsikî Yönü Müziğin toplumsal hayattaki yeri birçok şekilde tanımlanabilir ve müziğin etkinliği söz konusu müziğin türüne bağlıdır. 126 Muzaffer Ozak’ın içinde yer aldığı mûsikî türü ise tekke mûsikîsidir. “Son zamanlarda ‘tasavvuf mûsikîsi’ olarak da ifade edilen tekke mûsikîsi, ‘cehrî zikir yapan tarîkatların zikirleri esnasında daha çok ritme dayalı, bazen bir veya birkaç enstrümanın iştirakiyle ortaya çıkan mûsikî’ şeklinde tarif edilmektedir.” 127 Muzaffer Efendi, hafızlık talimi sırasında başlamış olduğu mûsikî eğitimine ilerleyen yıllarda da devam etmiştir. Dönemin büyük hocalarının meclislerinde 125http://dosya.erkammedya.com/ERKAMRADYO/ARSIV/2021/programlar/İLÂHİNAME/İLÂHİN AME_2021_02_10.mp3 126 Hammarlunds Anders-Olsson Tord-Özdalga Elisabeth, Sufism Music and Society in Turkey and Middle East, Swedish Research Insitute, İstanbul, s. 21. 127 Özcan, Nuri, “Tekke Mûsikisi”, DİA, T.D.V. Yay., İstanbul, 2011, c. 40, s. 384-385. 50 bulunmuş, İsmail Hakkı Başeski’den tekke mûsikîsi meşk etmiştir.128 Tasavvuf mûsikîsinin ve kültürünün muhafaza edilmesine oldukça önem veren129 Muzaffer Efendi, 1981 yılında Türk Tasavvuf Mûsikîsi ve Folklorunu Araştırma ve Yaşatma Vakfı adıyla bir vakıf kurmuştur. Bu vakfı aracılığıyla altmışa yakın beste ve binlerce eserin repertuvara girmesini sağlamıştır.130 “19. yüzyılda en çok ilâhi bestelemiş olan Zekâi Dede’den sonra Cumhuriyet tarihinde Sadettin Kaynak, Muzaffer Ozak, Tahir Karagöz, Zeki Altun, Cinuçen Tanrıkorur, Ahmet Hatipoğlu ve Amir Ateş gibi bestekârlar yaptıkları besteler ve alandaki çalışmaları ile Türk mûsikîsine büyük katkı sağlamışlardır.” 131 Muzaffer Ozak ilâhilerini hiçbir zaman mûsikî ilminin endişesi içerisinde değil, tamamen aşk, sevgi ve irşat için söylemiştir. Bu konuda birçok kez beste yaparken Ozak’ın yanında bulunan ve yıllarca Türk Tasavvuf Mûsikîsini Araştırma ve Yaşatma Vakfı’nda Muzaffer Ozak ve Safer Dal ile birlikte meşklere katılan132 Ahmet Özhan, kendisiyle 2000 yılında yapılan bir görüşmede şu ifadelere yer vermiştir: “Tamamı ile o anki manevi halin icabı olan coşkuyla, sevk-i tabii ile hiçbir ilmi beşerî endişesi taşımadan, sadece bir çeşmenin açılması ve gürül gürül suyun akması gibi beste yapardı. O anki manevi neşenin icabı olan hangi makam ve ritimse o şekilde bir anda söylerdi. Etrafındakiler bunu kaydederler ve ondan sonra da notaya geçirirlerdi.” 133 “Muzaffer Ozak’ın tekke mûsikîsi alanında eserlerinden, bestesi ve güftesi kendisine ait olan 31 eser, bestesi kendisine ait olan 30 eser ve güftesi kendisine ait olan 118 eseri vardır. Ozak eserlerinde genellikle acemaşiran, bestenigâr, evç, hicaz, hüseyni, hüzzam, ısfahan, karcığar, mahur, nihavend, nikriz, saba, segâh, suzinak ve uşşak makamlarını kullanmış olup, usûl olarak da tekkedeki yapılan zikre ve devrâna 128 Ergür, C., Enes, Türk tasavvuf Müziğinde Muzaffer Ozak’ın Yeri ve Eserleri, İstanbul Teknik Üniversitesi, Ses Eğitimi Bölümü, (bitirme tezi), İstanbul, 2000, s. 11, (Ömer Tuğrul İnançer ile yapılan mülakattan naklen.) 129 Ergür, a.g.t., s. 9. 130 Eroğul, Murat, Ahmet Özhan’ın Hayatı, Eserleri ve Türk Din Musikisi İcra Geleneğindeki Yeri, Ankara Yıldırım Bayezıt Üniversitesi S.B.E., (yüksek lisans tezi), Ankara, 2019, s. 7. 131 Eroğul, a.g.t., s. 7. 132 Eroğul, a.g.t., s. 8. 133 Ergür, a.g.t., s. 18; (Ahmet Özhan ile 16.05.2000 yılında Altunizade’de yapılan görüşmeden naklen.) 51 uygun olan sofyan, düyek ve nim sofyan gibi aksak olmayan usulleri kullanmıştır.”134 M. Efendi’nin yazmış olduğu güftelerin ekserisi Allah ve peygamber aşkı, mübarek gün ve geceler, üç aylar, ramazan-ı şerif ve tasavvufî terbiye, Hz. Pir Nûreddin Cerrâhî, Allah’ın rahmeti, tevbe, gurbet, ehl-i beyit ve cennet gibi dinî tasavvufî konulardan oluşmaktadır.135 “İlahileri, müzikal yapı olarak kolay öğrenilebilir ve insanı cezbeye getirir nitelikte olup aynı güftelere farklı makamlarda besteler yapılmıştır.”136 Bunlardan biri de Muzaffer Ozak’ın rüyasında Nûreddin Cerrâhî’yi gördükten sonra yazmış olduğu bir nutuktur.137 “Bu gece yâri gördüm” sözleriyle başlayan “Visâl” adını verdiği bu nutk-ı şerîfî, Zeki Altun tarafından, nihâvend makâmında bir ilâhî olarak bestelenmiştir.138 Nutk-ı şerîfî şu şekildedir: Bu gece yâri gördüm, şükür elhamdülillah, Ayağına yüz sürdüm, şükür elhamdülillah. Bana armağan verdi, dilimden düşmez virdi, Gönül murâda erdi, şükür elhamdülillah. Elifleme belinde, tesbihi var elinde, Gönlüm aşkın selinde, şükür elhamdülillah. Yüzü nurla bezenmiş, Yaradan pek özenmiş, Ne kadar da güzelmiş şükür elhamdülillah. Sakal siyah, hiç yok ak; kalbinde nurdan revnak, Övmüş de yaratmış Hak, şükür elhamdülillah. Tâcı vardı başında, nurdan hilâl kaşında, Yıkandım gözyaşında, şükür elhamdülillah. 134 Aydın, a.g.t., s. 63. 135 Aydın, a.g.t., s. 64. 136 Aydın, a.g.t., s. 95. 137 (Heyet), Güldeste-i Hazret-i Nûreddîn el-Cerrâhî, dzl. Murat Özer, Meşk Derneği Yay., İstanbul, 2012, s. 138. 138 https://www.muzafferozak.com/Nutuklar/bu-gece-yari-gordum.html (erişim tarihi: 05.05.2021) 52 Pîrim, efendim benim; fedâdır can u tenim, Azâd olmaz bendenim, şükür elhamdülillah. Aşkî mest olup gitti, muhabbet cana yetti, Nûreddîn’i seyretti, şükür elhamdülillah.139 Mûsîkî başlığında bir başka kapı aralayacak olursak o da mûsikînin helal olup olması konusudur. Muzaffer Ozak’ın bulunduğu bir sohbet meclisinde, mûsikîyi reddedenler ya da mûsikînin her türünü haram kabul eden, bir topluluktan bahsedilmiştir. Bu konuda Ozak orada bulunanlara: “Rûh niçin mûsikîden hoşlanır?” Sorusunu sorup Muhyiddîn İbn Arabî’nin sözünden alıntı yaparak açıklamıştır. “İki türlü mûsikî vardır. Biri cisme hitap eder, şehveti tahrik eder. Bir tanesi ruhu Hakk’a iletir. İslâm müziğinin, ruhu Hakk’a yöneltmesinin sebeb-i illeti, âlem-i ervahta, “elestü bi rabbiküm” hitabının zevkini duymaktır. Benim sözüm değil ki, Muhyiddîn İbn Arabî Hazretleri’nin sözüdür konuştuğum söz. Allah ‘elestü bi rabbiküm?’, ‘Ben sizin rabbiniz değil miyim?’ dedi. ‘Kâlû belâ’, ‘evet’ dediler. Bu sesin zevkini duyuyor, onun için Allah’a yüceltiyor. Ama şehvet haramdır, her şeyde böyledir. Çünkü her şeyin âdîsi çirkindir, kötüdür. Şehvâniyeti tahrik eden mûsikî haramdır ama insana Hakk’a kurbiyyet peydâ eden, helâldir, güzeldir.”140 Bu açıklamalardan sonra zâhir ulemasının iddia ettiği gibi mûsikînin her türünün haram olmadığını, aksine güzel olan şeyin helal dairesinde, helal olduğunu izah etmiştir. Mûsikî, bir başka ifade ile dinleme özelliği olan kulağın kendisine mahsus olan bir şeyi idrak etmekten zevk almasıdır. Kulağın algıladığı sesler de hoşa giden ve gitmeyen diye ikiye ayrılmaktadır.141 Bu hususu Muzaffer Ozak şu şekilde açıklamıştır: “Bir vakitte ulemâ arasında büyük ihtilaf varmış. Halk ikiye ayrılmış, mûsikî ile mi Kur’ân okuna, mûsikîsiz mi okuna? Mûsikî ile okunsun diyenler deve ile ispat etmişler. Mûsikî ile ezan okumuşlar deve yemi kesmiş, yememiş, dinlemiş. Deve hayvanı mûsikîden çok iyi anlarmış. Mûsikîsiz bir şekilde okumuşlar, deve yemeye devam etmiş. Demişler ki “Mûsikî, deveye böyle tesir ederse, insana haydi haydi tesir 139 Ozak, Ziynet-ül-Kulûb, s. 445-446. 140 Ozak, “İki Türlü Mûsıkî Vardır”, https://www.youtube.com/watch?v=Ym3PIBeHYqc https://defter-i-ussak.blogspot.com/2021/02/iki-turlu-musiki-vardir.html (erişim tarihi: 05.04.2021). 141 Uludağ, Süleyman, İslâm ve Mûsiki, Dergâh Yay., İstanbul, 2017, s. 252. 53 eder.” Bu münakaşalar devam ederken bir fakîh, Ebû Medyen Mağribî’yi ziyârete gitmiş. Hazret, mûsikî üzerine Kur’ân okurmuş. Namaza durmuş. Kur’ân’ı mûsikî ile okuyunca, arkadaki fakih “Eyvâh! Biz buna evliyâ diye geldik ama bu da Kur’ân’da lahn ediyor” demiş. Sonra o akşam orada yatmış. Gece fakîh kalkmış, abdest almak için tekkenin bahçesine çıkmış. İki arslan peydâ olmuş. O fakîhin üzerine saldırmışlar. Fakîh, bağırmaya başlamış. Hazret-i Şeyh çıkmış, arslanlara işâret etmiş, demiş ki, “Utanmıyor musunuz? Bu ne küstahlıktır! Benim misafirime nasıl böyle tecâvüz ediyorsunuz!” demiş. Arslanlar kedi gibi olmuşlar ve çekilip gitmişler. Ebû Medyen Mağribî Hazretleri, “Gel hocam gel, biz Kur’ân’da lahnettik, sen îmânda lahnettin” demiştir.” 142 Mûsikîye dair yapılan bu izahlardan sonra mûsikînin, canlıların ruhunda müspet tesir bıraktığını, fertlerin ve toplumların hayatında önemli bir rol oynadığını ve insanın fıtratında bulunan tabii bir ihtiyaç olduğunu ifade edebiliriz. Mûsikî, kişilerin manevi duygularını, acı ve tatlı hatıralarını dile getirmekle birlikte dinleyenin organlarını yormadan elde edilen bir haz bırakmaktadır.143 6. Vefatı Muzaffer Ozak, vefatından üç ay önce Amerika’ya gitmiştir. Amerika’dan dönerken, oradakilere buraya son gelişi olduğunu söylemiştir. Amerikalılara “İslam’ı, Tarîkatı Muhammediye’yi tebliğ ettim mi?” diye sormuş ve üç defa “Şahit ol, ya Rab!” diyerek tasdik ettirmiştir. Bu durum göstermektedir ki Muzaffer Ozak, irşat vazifesini bütün gücüyle yerine getirmiş ve bunu irşat ettiği kişilere Hz. Peygamber’in Veda Hutbesi’nde yaptığı gibi tasdik ettirmiştir. M. Efendi, ayrıca İstanbul’da icra ettiği, son perşembe gününündeki zikir âyininden sonra, uzun bir dua yapıp vefatını haber vermiştir. Vefatından bir önceki Cuma hutbesinde ise “dersi tamamıyla ikmal ediyorum. İnşallah, bir daha ki dersimiz, Fatih’deki musalladan olacaktır” demiştir. Vefat etmeden önce de hiçbir rahatsızlığı olmadığı halde, tarîkata ait olan elbiselerini dergâha emanet ederek “Bu gece ben yürüyeceğim, Güneş guruba erdi” diyerek, Beyazıt’daki sahaf dükkânından çıkarken, dükkânda bulunan kişilere “Dükkân size, siz de Allah’ a emanet olun” demiştir ve Muzaffer Efendi’nin dedikleri 142https://defter-i-ussak.blogspot.com/2021/02/iki-turlu-musiki-vardir.html - https://www.youtube.com/watch?v =Ym3PIBeHYqc (erişim tarihi: 05.05.2021). 143 Kalender, Ruhi, “Mûsikî ve İnsan”, A.Ü.İ.F.D., Ankara, 1997, c. 37, sy. 1, s. 263. 54 aynen gerçekleşmiştir.144 Muzaffer Efendi, evinde gecenin geç bir saatinde namaz kılarken secdede, 13 Şubat 1985 yılında vefat etmiştir. Gaslini şu an Eyüp’te medfun bulunan Kâdiri şeyhi Nazmi Ceylan (Geylân Efendi) yapmıştır. 15 Şubat 1985 günü Cuma namazını müteakip kılınan cenaze namazını, Mehmet Öğütçü (Gönenli Mehmet Efendi) kıldırmış, kabre ise oğlu Muhammet Cüneyt Ozak koymuştur. Karagümrük’teki Nûreddin Cerrâhî türbesindeki dergâhta medfun olan Efendi’nin cenaze namazına binlerce kişi katılmış, cami avlusu dolup taşmıştır.145 7. Eserleri 7.1. Kendi Yazmış Olduğu Eserler 7.1.1. İrşâd (Irshad) Tezimizin son bölümünde tahlilini yaptığımız Muzaffer Ozak’ın mev’ıza tarzında yazmış olduğu bu eser, üç ciltten oluşmaktadır. Birinci cilt 1966’da basılmıştır. 351 sayfa, 10 dersten oluşmaktadır. Bu ciltte Allah’a iman, müslümanların sıfatları, anne ve baba hakkı, ahiret âlemi, namazın ehemmiyeti ve mübarek aylardan bahsedilmektedir. İkinci cilt 1968 yılında basılmıştır. 552 sayfa ve 11 dersten oluşmaktadır. Ramazan ayının kıymet ve önemi, cuma gününün ve cuma namazının önemi, iman, salih amel ve zikir, peygamber ve ehl-i beyt sevgisi gibi konulardan bahsedilmektedir. Üçüncü cilt 1969’da basılmıştır. 719 sayfa ve 12 dersten oluşmaktadır. Ölüm ve ölümle ilgili meseleler, şeriat, tarîkat, hakîkat, mârifet, kıyâmetin dehşeti ve bazı âyetlerin tefsirinden oluşmaktadır. Toplam 33 dersten oluşan bu eser, Amerika’da üç cilt halinde Irshad adıyla İngilizce olarak basılmıştır. İrşâd son on sene içerisinde Arnavutça’ya da çevrilmiştir. Ön söz kısmını da Ömer Tuğrul İnançer yazmıştır. 144 Kâhtalı, a.g.t., s. 44. 145 Bayraktaroğlu, Amerika’da Bir Türk, s. 144. 55 7.1.2. Ziynet-ül-Kulûb (Adornment of Hearts-Ashki’s Divan) (Kalplerin Ziyneti) Muzaffer Ozak’ın eserin ön sözünde belirttiği üzere, “bu risaleciği kaleme almaktan muradımız; nasipleri bizden olacak ihvan-ı dîn-i mübîne hizmet edebilmektir.” 146 Böyle bir gaye ile yazdığı eserin baskısı 1973 yılında yapılmıştır. Tek cilt olan eser 488 sayfadan oluşmaktadır. İlim öğrenmenin önemine temas ederek başlayan eserin ilk bölümünde, tasavvufun temel kavramlarına değinilmiş olup, devamında nefsin sıfatları, sûfinin özelliklerine yer verilmiş ve soru cevap şeklinde olan muhtasar ilmihal ile sona erdirilmiştir. Kâdirîyye, Rufâiyye, Bahâîyye, Cerrâhiyye tarîkatlarının evrad ve şerhli tercümelerinden oluşan eserin diğer bölümünde ise tafsilatlı bir şekilde virdlere yer verilmiştir. Ayrıca bölümün sonunda İstanbul ziyaretgâhlarından ve ziyaret adabından bahsedilmektedir. Eserin son bölümünde ise Ozak’ın şiirleri yer almaktadır. Tespit ettiğimiz kadarıyla içinde 107 şiir barından bu bölüm, Ozak’ın “Latife” başlığı altında yer verdiği sigara konulu şiiriyle son bulmaktadır. Ziynet-ül-Kulûb adlı bu eseri Amerika’da iki kısma ayrılarak, İngilizce olarak birinci kısmı Adorment of Hearts, ikinci kısmı ise Ashki’s Divan adlarıyla basılmıştır. 7.1.3. Envâr-ül-Kulûb (Kalplerin Nurları) Muzaffer Ozak’ın bu eseri üç cilt ve 28 dersten oluşmaktadır. Tertip, tanzim ve tasnif bakımından İrşâd’ın devamı niteliğindedir. 1975 yılında ilk cildi basılmış olan eser 560 sayfa ve 12 dersten oluşmaktadır. İçerik olarak imanın şubeleri, günümüzde mevcut olan manevi kalp hastalıkları ve en önemlisi bunların tedavi yöntemleri, tevbe, nimetlere şükür, af ve müsamaha gibi konulara temas ederek konuları aydınlatmak maksadıyla sohbetlerin arasına kıssalar yerleştirerek eserin akıcılığını sağlamıştır. 146 Ozak, Muzaffer, Ziynet-ül-Kulûb, Salâh Bilici Yay., İstanbul, 1973, s. 3. 56 1977 yılında ise 655 sayfa olan ikinci cilt basılmıştır. Bu cilt 7 dersten oluşmaktadır. Genel anlamda hz. Peygamber’in yüksek ahlâkına temas edilmiş ve imanın fazileti, büyük günahlar, nefsin kötü sıfatları helak edilen kavimler konu edinilmiştir. 1979’da 816 sayfadan oluşan üçüncü cilt basılmıştır. Nicelik olarak oldukça hacimli olan bu cilt, müminin hallerinden, sûre tefsirlerinden ve çeşitli tasavvufî hikayelerden oluşmaktadır. Eser, kapsamlı muhtevası ile kalplere nur olmak için yazılmış ve okuyuculara sunulmuştur. 7.1.4. Aşk Yolu Vuslat Tarîki (The Unveiling of Love) Muzaffer Ozak’ın Amerikalı öğrencilerine “çam sakızı çoban armağanı” ifadesiyle hediye olarak yazmış olduğu tek cilt halinde olan bu eser, 192 sayfadan oluşmaktadır. Kendisine gelen bir ilham neticesinde oluşturulan bu eser için Ozak, okuyanların, Allahu Teâlâ’ya olan aşk ve muhabbetlerinin artmasını ve hepsinin vuslat zevkini tatmasını niyaz etmiştir. Muhabbet, aşk, akıl, nefsin sıfatları gibi Amerikalıların tasavvufa dair merak ettikleri konulara dair aydınlatıcı bilgiler içeren eser, Amerika’da “The Unveiling of Love” ismiyle basılmıştır. İngilizce baskısının ilk on iki sayfasında, Türkçe baskıda bulunmayan Muzaffer Ozak’ın kısa otobiyografisi bulunmaktadır. 7.1.5. Hazret-i Meryem (Blessed Virgin Mary) Muzaffer Ozak, Amerika’daki gayr-i müslimleri irşat etmek gayesiyle bu eseri yazmıştır. Amerikalıların genelinin Hristiyan olması ve halkın Hz. Meryem’e olan aşırı sevgi ve bağlılığından dolayı İslamiyet’e ilgi duymaları amacıyla kaleme alınmıştır. Amerika’da bir cilt halinde İngilizce olarak “Blessed Virgin Mary” adıyla basılmıştır. Eserin Türkçe’den İngilizceye çevirisi Muhtar Holland tarafından yapılmıştır. Önsöz, giriş ve sonuç bölümleri ise Nur al-Jerrahi (Lex Hixon) tarafından yazılmıştır. Eser ayrıca İspanyolca’ya da tercüme edilmiştir. 7.1.6. Sôfiye Sohbetleri (The Garden of Dervishes) The Garden of Dervishes Muzaffer Ozak’ın hem kişiliği hem de öğretileri aracılığıyla maneviyatın, adanmışlığın ve irfânî bilginin iki ucunu birleştiren nadir 57 eserlerden biridir. Bu eser tek cilt halinde olup, içerik olarak makamlar, haller gibi temel tasavvuf konularından bahsetmektedir. Ayrıca okuyucunun anlatılan hususları daha iyi anlaması için kıssa ve menkıbeler ile örnekler verilmiştir. İrşâd eserinin içeriğine benzer olan bu eser Türkçeye henüz çevrilmemiş olup, Amerika’da Muhtar Holland tarafından The Garden of Dervishes adı ile 1981 yılında İngilizce olarak basılmıştır. 7.1.7. Gülzâr’ı-Ârifan (Aşk Bahçesi) Seçme kaside, ilâhi, nâ’t-ı şerifeler, hatim ve mevlüt dualarının mecmuası olan 326 sayfadan oluşan bu eser, 1969 yılında Salâh Bilici Kitabevi yayınları tarafından okuyuculara sunulmuştur. 7.1.8. Büyük Mızraklı İlmihâl İman, itikad, ibadet ve İslâm ahlâkından bahseden, bir ilmihal kitabı olan bu eser, 1957 yılında İstanbul’da basılmıştır. Herkesin anlayabileceği bir üslupla yazılmış olan eser sarih bir anlatıma sahiptir. İrfân sahibi olan ve insanları iyi tanıyan Ozak, muhatabının seviyesine göre kimin hangi kitabı okuyacağına bazen kendisi karar verebiliyordu. “Bir gün M. Efendi’nin sahaf dükkânına bir adam gelmiştir. Acemi bir şekilde “Sizde Fusûsü’lHikem var mı?” diye sormuştur. Ozak, cendereden geçmediği her halinden belli olan adamcağıza, tezgâhın altından çıkardığı küçük bir kitabı uzatmış ve “Al evlâdım, sen önce bir Mızraklı İlmihal oku, bakalım!” demiş ve ilmihal kitabını vermiştir.” 147 Zira Ozak, ilmihal okunmasını çok önemsiyordu. 7.1.9. Ninety-nine Names of Allah Eser, Allah Teâlâ’nın doksan dokuz isminin anlamı ve bunlarla duâ etmenin ehemmiyeti üzerine Muzaffer Ozak’ın yapmış olduğu şerhlerden oluşmaktadır. Eser 1978 yılında Shems Friedlander tarafından İngilizce tercüme edilmiş ve Amerika’da basılmıştır. Eserin Türkçe baskısı bulunmamaktadır. 147 Gürlek, Dursun, Ayaklı Kütüphâneler, Timaş Yay., İstanbul, 2018, s. 331 58 7.1.10. Muzaffer Ozak’ın Otobiyografileri Muzaffer Ozak’ın ‘terceme-i hâl’ başlığında 1969 ve 1981 yıllarında yazmış olduğu iki adet otobiyografisi yer almaktadır. 1969 yılındaki otobiyografi https://www.muzafferozak.com/otobiyografi2.html internet adresinde bulunmaktadır. 1981 yılında kaleme aldığı otobiyografi, hem yukarıda verilen elektronik kaynakta hem de Aşk Yolu Vuslat Tarîki eserinin The Unveiling of Love isimli İngilizce nüshasının giriş bölümünde yer almaktadır. 7.2. Tanzim, Tertip ve Tercüme Ettiği Eserler Muzaffer Ozak, aşağıda yer alan eserleri sadeleştirerek yeni Türk harfleri ile neşrederek tabetmiştir. 7.2.1. Tasavvuf Tarîkatlar Silsilesi ve Ahlâkı İslâmiye 1958 yılında basılan tasavvuf ilmine dair olan bu eser; tasavvuf, tarîkatlar silsilesi ve ahlâk bölümlerinden oluşmaktadır. Tek cilt olan eserin muharriri son dönem Osmanlı valilerinden Hacı Reşid Paşa (1858-1918)’dır. Eserin tanzim ve tertibi Muzaffer Ozak tarafından yapılmıştır. 7.2.2. Dîni Mübînil İslâm Kitab-ı Akaid Müellifinin Hacı Reşid Paşa olduğu, temel dinî bilgilerin bulunduğu bu eser akaid, ibadet, insanlar arası münasebet gibi konuları içermektedir. İstanbul’da 1329/1912 tarihinde beş cilt olarak basılan eseri, 148 Muzaffer Ozak tek bir ciltte dört bölüm olarak tanzim ve tertip etmiştir. Eserin basımı 1958 yılında yapılmıştır. 7.2.3. Mûcizât-ül-Enbiya Aleyhim-üs-Selât-ü Vesselâm Eserin müellifi Ebû İshak İbrahim b. Muhammed b. Halef b. Hemedâni’dir. 1965 yılında Salâh Bilici Kitabevi yayınları tarafından cep boyutunda basılmış olan eser, 155 sayfadan oluşmaktadır. Risale formatında olan eserde öncelikli olarak peygamberler ve onların mucizeleri maddeler halinde sıralanmış ve sarih bir üslupla anlatılmıştır. Ozak, 148 Bilgili, İsmail, “Ahmed Reşid Paşa’nın İmâm-ı A’zam’ın Siyâsî Tercüme-i Hâli Adlı Eseri ve Değerlendirmesi”, Tahkik İslami İlimler Araştırma ve Neşir Dergisi, 2019, s. 215. 59 “Denizden bir katre şemsten bir zerre olarak”149 tarif ettiği bu eseri herkesin istifadesi için hediye olarak tertip ettiğini beyan etmiştir.150 7.2.4. Şevâhidü’n-Nübüvve Tercümesi Asıl adı Şevâhidü’n-nübüvve li-Taḳviyeti ehli’l-Fütüvve olan, Abdurrahmân-ı Câmî’nin (ö. 898/1492) Hz. Peygamber’in nübüvvetinin delilleriyle ilgili kaleme aldığı Farsça olan bu eseri, Lâmiî Çelebi’nin tercümesinden istifade edilerek Şevahidü’n-Nübüvve Tercümesi olarak Muzaffer Ozak, İstanbul’da 1958 yılında tanzim ederek neşretmiştir.151 7.2.5. Vasiyetnamei İmâm Birgivî Birgivî Mehmet Efendi’nin (ö. 981/1573) Türkçe ilmihali olan eser, iman esaslarını, ibadet ve ahlâk konularını içermektedir.152 Herkesin anlayabileceği bir dille yazılan eser, Muzaffer Ozak tarafından düzenlenerek, okuyuculara sunulmuştur. 7.2.6. Menâkıb-ı Ciharyâr-i Güzîn Hz. Peygamber’in dört halifesinin hal tercümelerinden oluşan bu eser, Mehmet Gavsî tarafından yazılmıştır. Küçük bir hacme sahip olmasına rağmen içerik bakımında oldukça kapsamlı olan eserin düzenlenmesi Muzaffer Ozak tarafından yapılmıştır. Eser 1971 yılında Ergin Kitabevi tarafından basılmıştır. 7.2.7. Mecmâ’ûl Âdâb Eser, ‘Sûfi-zâde’ lakaplı Seyyid Hasan Hulusi Efendi’ye aittir. Hulusi Efendi eserini Avârifü’l-Maârif, İhyâu Ulûmi’d-Dîn gibi pek çok tasavvufî kaynaktan istifade ederek kaleme almıştır. 90 baptan oluşan ve temel âdâp kaidelerini içeren eserde, iman adabından aşure adabına kadar, insan yaşamındaki âdâp kurallarının neredeyse tamamına değinilmiştir. Aslı Osmanlıca olan ve Muzaffer Ozak’ın tanzim, tertip ve tashihini yapmış olduğu bu eserin latinize edilmiş hali ile ilk Türkçe baskısı, 1958 senesinde Ergin Kitabevi tarafından basılmıştır. 149 Ozak, Muzaffer, Mûcizât-ül-Enbiya, Salâh Bilici Kitabevi Yay., İstanbul, 1965, s. 155. 150 Ozak, Mûcizât-ül-Enbiya, s. 1. 151 Öz, Mustafa, “Şevâhidü’n-Nübüvve”, DİA, İstanbul, 2010, c. 39, s. 19-20. 152 Arslan, Ahmet Turan, “Vasiyetnâme”, DİA, İstanbul, 2012, c. 42, s. 556-558. 60 7.2.8. Necat-ül Müminîn İbâdet-Ahlâk-İman “Necat-ül Müminîn” (Müminlerin Kurtuluşu) adıyla İstanbul’da hicri 1308, miladi 1890/1891 yılında, Mehmet Emin Efendi (Oflu) tarafından telif edilmiştir. Osmanlıca olarak kaleme alınan bu eser, bir nevi ilmihaldir. Allah’a iman ve ibadet, İslam ahlâkı ve fazileti gibi temel ilmihal konularına yer verilen eserde, namaz, zekât, oruç, fitre ve kurban meselelerine değinilmiş fakat ilginç bir şekilde hac konusuna yer verilmemiştir. Belirttiğimiz üzere Osmanlıca olan bu eseri Muzaffer Ozak latinize ederek düzenlemesini yapmıştır. Eser Ergin Kitabevi tarafından 1957 yılında basılmıştır. 7.2.9. Sualli-Cevaplı Kuduri-i Şerif Tercümesi Kudûrî’nin (ö. 428/1037) hanefî fıkhına dair olan eseri el-Muhtasar’ın pek çok şerhi ve tercümesi yapılmıştır. Muzaffer Ozak, 1958 yılında İstanbul’da bu eseri Sualli-Cevaplı Kuduri-i Şerif Tercümesi olarak Türkçeye çevirmiştir. 7.2.10. El Bürhanü-l-Müeyyed El Bürhanü-l-Müeyyed, gavs-ı a‘zam Seyyid Ahmed er-Rifâî’nin (ö. 578/1182) tasavvuf, tarîkat, ahlâk hakkında derslerinden oluşan eseridir. Arapçadan Türkçeye ilk tercümesi Kudsîzâde Kadri tarafından yapılan bu (İstanbul, 1313) eserin tanzim ve tertibini ise 1956 yılında Muzaffer Ozak yapmıştır. 61 İKİNCİ BÖLÜM MUZAFFER OZAK’IN TARÎKATI 62 MUZAFFER OZAK’IN TARÎKATI: HALVETİYYE-CERRÂHİYYE 1. Halvetiyye Tarîkatı 1.1. Halvet Kelimesinin Sözlük ve Istılah Anlamı Tasavvufun önemli kavramlarından biri olan halvet kelimesi, sözlükte bir yerin boş olması, o yerde hiç kimsenin, hiçbir şeyin bulunmaması; yalnız kalma veya biriyle baş başa kalmaanlamlarına gelmektedir.153 Arapça lügatte ‘uzlet, inzivâ, yalnız kalıp tenha bir köşeye çekilmek’ manalarına gelmektedir.154 Tasavvufî ıstılahta ise, ‘kalbin halktan boşaltılması, bütün himmet ve gayretin Hâlık’ın emrine yöneltilmesi’155 öyle ki ‘ne bir meleğin ne de herhangi bir kimsenin bulunmadığı bir halde ve yerde Hakk ile sırren (mânen) konuşmak, ruhen sohbet etmek’ anlamlarına gelmektedir.156 Halvetî kelimesi, halvete mensup demek iken halvet ise kısaca ‘çile’ olarak da ifade edilmektedir. Bu ifade dervişler arasında, ‘erbain çıkarmak’ olarak bilinen ‘kırk günlük halvete çekilmek’ manasına da gelmektedir.157 Tasavvuf anlayışında halvetten gaye, şeyhin emir ve kontrolü ile müridin karanlık bir yere çekilip belli bir müddet hemcinslerinden ayrı kalıp, zihnini ve kalbini Allah düşüncesi üzerinde yoğunlaştırması yani tefekkür etmesidir.158 Halvetin dinî hayat açısından önemini göstermek için mutasavvıflar, Hz. Peygamber’in halvetten ve yalnızlıktan hoşlandığını, zaman zaman Mekke yakınındaki Hira mağarasına çekilip burada inzivâ hayatı yaşadığını ve itikâfa girdiğini belirtmişlerdir. Bu bağlamda zâhid ve mutasavvıfların en belirgin özelliklerinden biri, yalnız yaşamayı tercih etmeleri ve Hak’la olmak için halktan ayrı kalmaya önem vermeleri olmuştur.159 Zunnûn Mısrî (ö. 245/859) “İnsanı, halvetten fazla ihlaslı olmaya sevk eden bir vasıta görmedim”160 diyerek halvetin önemini vurgulamıştır. 153 Çeker, Orhan, “Halvet”, DİA, T.D.V. Yay., İstanbul, 1997, c. 15, s. 384. 154 Cebecioğlu, Ethem, Tasavvuf Terimleri ve Deyimler Sözlüğü, Rehber Yay., Ankara, 1997, s. 103. 155 (Heyet), Metinlerle Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, Kalem Yay., Erkam Matbaası, İstanbul, 2006, s. 317. 156 Öztürk, Mehmet Cemal, Cerrâhîlik, Ketebe Yay., İstanbul, 2018, s. 35. 157 Altıntaş, Hayrani, Tasavvuf Tarihi, AÜİF. Yay., Ankara, 1986, s. 125. 158 Altıntaş, Hayrani, Tasavvuf Tarihi, s. 125. 159 Uludağ, Süleyman, “Halvet”, DİA, T.D.V. Yay., İstanbul, 1997, c. 15, s. 386. 160 Kuşeyrî, Abdülkerîm, Kuşeyri Risâlesi, (trc. Süleyman Uludağ), Dergâh Yay., İstanbul, 2017, s. 199. 63 Tasavvuf ehli, tefekkür dönemlerinde çoğunlukla halvete çekilir ve otuz ya da kırk kez çile çıkarmışlarsa, öldüklerinde övgü alırlardı. Bazen tarîkatın merkezine yakın ya da mübarek bir yerin yanında özel bir çilehane kurarlardı; hatta bazen çilehane yerin altında da olabilirdi.161 Bu usul Halvetiyye tarîkatında daha yaygın olmakla birlikte diğer tarîkatların terbiye sisteminde de mevcuttur.162 1.2. Halvetiyye Tarîkatı, Silsilesi ve Şubeleri Osmanlı devletinin kuruluşu sıralarında Anadolu şehirlerindeki en mühim tarîkatlar, Mevlevîyye, Rifâîyye, Halvetiyye tarîkatları idi.163 Bu tarîkatlar arasında en fazla şubesi bulunan Halvetiyye Tarîkatı’dır.164 İran’da doğmuş olmasına rağmen Anadolu’nun birçok yerindeki halifeleri vasıtasıyla İstanbul başta olmak üzere Anadolu ve Balkanlar’da en çok yayılan tarîkat olmuştur.165 XIV. yüzyılın sonlarına doğru Azerbaycan’da kurulup ve Anadolu’da ve Balkanlarda faaliyet gösteren166 Halvetiyye tarîkatının pîri olan şeyh Ömer el-Halvetî (v. 800/1397), İran’ın Gîlân bölgesinde Hazar denizinin kıyı şeridi yakınlarındaki Lâhîcân şehrinde doğmuştur. Aslen Şirvanlı olan167 Ömer el-Halvetî’nin künyesi Ebu Abdullah, lakabı Sirâceddin, babasının ismi Ekmeleddin’dir.168 Silsilesi Hz. Ali’ye dayanmaktadır. 169 Ebû Abdullah Sirâceddin Ömer b. Ekmeleddin Halvetî’nin şeyhi, Hârizm’de bulunan amcası eş-Şeyh Ahî Muhammed b. Nûr el-Halvetî’dir. Amcasının künyesi eşŞeyh Kerîmüddin Muhammed el-Harizmî’dir.170 Ebû Abdullah Ömer, seyr ü sülûkta halvete çok önem vermiş olup ömrünün büyük bir kısmını halvette geçirmiştir. Bundan dolayı ‘Halvetî’ nisbesini almıştır.171 Ömer el-Halvetî, şeyhi olan amcasının 161 Schimmel, Annemarie, İslamın Mistik Boyutları, (trc. Ergun Kocabıyık), Alfa Yay., İstanbul, 2018, s. 158. 162 Serin, Rahmi, İslam Tasavvufunda Halvetîlik ve Halvetîler, Petek Yay., İstanbul, 1984, s. 67. 163 Köprülü, Fuad, Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu, Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara, 1991, s. 12. 164 Vicdâni, Tarîkatlar ve Silsileleri, s. 187. 165 Yılmaz, H. Kâmil, Ana Hatlarıyla Tasavvuf ve Tarîkatlar, Ensar Nşr., İstanbul, 2017, s. 141. 166 (Heyet), Türkiye’de Tarîkatlar Tarih ve Kültür, İsam Yay., İstanbul, 2015, s. 73. 167 Tayşi, Mehmet Serhan, “Ömer el-Halvetî”, DİA, T.D.V. Yay., İstanbul, 2007, c. 34, s. 65. 168 Öztürk, Cerrâhîlik, s. 38. 169 Türer, Osman, Ana Hatlarıyla Tasavvuf Tarihi, Ataç Yay., İstanbul, 2016, s. 167. 170 Vicdâni, Sâdık, Tarîkatlar ve Silsileleri (Tomar-ı Turuk-ı Aliyye), (haz. İrfan Gündüz), Enderun Yay., İstanbul, 1995, s. 174. 171 Vicdâni, Tarîkatlar ve Silsileleri, s. 175. 64 717/1317’de vefatı üzerine onun makamına geçmiştir.172 Ömer el-Halvetî irşat makamına geçtikten bir müddet sonra Karakoyunlular’ın idaresindeki Tebrîz civarında olan Hûy’a yerleşmiş ve orada faaliyetlerini gerçekleşmiştir. Bir zaman Mısır’a, oradan Hicaz’a gidip hac görevini yerine getirmiştir.173 Sultan Üveys’in daveti üzerine Herat’a gitmiş ve orada bir rivâyete göre hicrî 750, başka bir rivâyette ise hicrî 800 tarihinde vefat etmiştir.174 Mîr Ali Zâviyesi türbesine defnedildiği kaydedilmekteyse de son zamanlarda yapılan bazı araştırmalarda onun Azerbaycan’ın Şamahı şehrinin Avahil köyündeki ‘Pîr Ömer Sultan Ziyaretgâhı’ diye tanınan mekânda olduğu belirtilmekte, ayrıca bu köyde doğduğu ileri sürülmektedir.175 Halvetiyye tarîkatı, şeyh Ömer el-Halvetî’nin zamanında pek yayılmamakla birlikte176 vefatından sonra pîr-i sâni olarak kabul edilen Yahyâ-yı Şirvânî (ö. 862/1458) ve onun müridi Dede Ömer Rûşenî (ö. 892/1486) tarafından şekillendirilmiş ve inkişaf etmiştir.177 Yahyâ-yı Şirvânî el-Baküvî, XIV. yüzyılın sonlarında Şirvanşahlar’ın başşehri olan Azerbaycan sınırları içindeki Şamahı’da doğmuştur. Şirvânî nisbesi yanında hayatının önemli bir kısmını geçirip vefat ettiği Bakü’ye nispetle Baküvî diye de anılır. Soyu İmam Mûsâ Kâzım’a dayanır.178 Muzaffer Ozak’ın, İrşâd eserinin üçüncü cildinde yer alan bir hikâyenin başlangıcında, Yahyâ-yı Şirvânî’ye ve halifelerinden olan Şeyh Şücaüddin’e yer verilmiştir. 179 Yahyâ-yı Şirvânî’den sonra dört ana şubeye ayrıldığını180 gördüğümüz Halvetîliğin ortaya çıkışı ve yayılması tarihi süreç içerisinde dört dönemde ele alınmaktadır: 1- Usul dönemi: Abdülkâhir Sühreverdî’den, İbrahim Zahid’e kadar olan 172 Türer, Ana Hatlarıyla Tasavvuf Tarihi, s. 167. 173 Rivayetlerde yedi kere hac yaptığı belirtilmektedir. Bkz.: Vicdâni, Tarîkatlar ve Silsileleri, s. 175. 174 Vicdâni, Tarîkatlar ve Silsileleri, s. 175. 175 Tayşi, “Ömer el-Halvetî”, DİA, s. 65. 176 Türer, Ana Hatlarıyla Tasavvuf Tarihi, s. 167. 177 Öztürk, Cerrâhîlik, s. 40. 178 Rıhtım, Mehmet, “Yahyâ-yı Şirvânî”, DİA, T.D.V. Yay., İstanbul, 2013, c. 43, s. 264. 179 Ozak, İrşâd, c. 3, s. 243. 180 Yılmaz, Necdet, Osmanlı Toplumunda Tasavvuf, Enes Matbaacılık, İstanbul, 2007, s. 53 65 dönem (X-XIII asırlar). 2- Tarîkatleşme dönemi: İbrahim Zahid’den, Pir Ömer’e kadar olan dönem (XIII-XIV asırlar). 3- Tekâmül dönemi: Pir Ömer’den, Seyyid Yahyâ’ya kadar olan dönem (XIVXV asırlar). 4- Yayılma ve şubeleşme dönemi: Seyyid Yahyâ’dan, sonraki dönem (XV. Asırdan sonrası). 181 Halvetiyye tarîkatının şubeleri; Rûşeniyye, Cemâliyye, Ahmediyye, Şemsiyye olmak üzere dört ana kolda toplanmıştır.182 Tarîkat, bu dört ana koldan sonra, birçok alt şubelere ayrılmaktadır. Tasavvuf tarihinde en çok kol ve şubelere sahip tarîkat olarak nitelendirebileceğimiz Halvetiyye tarîkatı bu özelliğinden dolayı tasavvuf ehli tarafından ‘tarîkat kuluçkası’ ya da ‘tarîkat fabrikası’ olarak nitelendirmiştir.183 Halvetiyye tarîkatının silsilesi şu şekildedir: 1. Hz. Peygamber (s.a.v.) 2. İmam Ali el-Murtazâ (ö. 29/661) 3. Ebû Saîd el-Hasen b. Yesâr el-Basrî (ö. 110/728) 4. Şeyh Muhammed el-Acemî el-Fârisî (ö. 156/774) 5. Şeyh Ebû Süleyman Davûd b. Nusayr et-Tâî (ö. 165/782) 6. Şeyh Ebü’l-Mahfûz Ma‘rûf b. Fîrûzân el-Kerhî (ö. 200/815) 7. Şeyh Ebü’l-Hasen Serî b. el-Mugallis es-Sakatî (ö. 253/867) 8. Şeyh Ebû’l-Kâsım Cüneyd b. Muhammed el-Bağdâdî (ö. 297/910) “Buraya kadar olan silsile, Kâdiriyye, Mevleviyye, Bayrâmiyye, Sühreverdiye, 181 Köse, Fatih, İstanbul Halvetî Tekkeleri, Marmara Üniversitesi S.B.E., (doktora tezi), İstanbul, 2010, s. 6. (Rıhtım, Mehmet, Seyid Yahya Bakuvi ve Halvetîlik, Bakü, 2004, s. 151 naklen.) 182 Yılmaz, Ana Hatlarıyla Tasavvuf ve Tarîkatlar, s. 262. 183 Aşkar, Mustafa, “Bir Türk Tarîkatı Olarak Halvetiye’nin Tarihi Gelişimi ve Halvetiye Silsilesinin Tahlili”, AÜİF Dergisi, Ankara, 1999, s. 560. 66 Desûkiyye gibi, silsilesi Hz. Ali’ye ulaşan çoğu tarîkatta aynıdır.”184 9. Şeyh Ebû Ali Ahmed Mimşâd ed-Dîneverî (ö. 299/912) 10. Şeyh Abdullah Muhammed ed-Dîneverî (ö. 340/951) 11. Şeyh Muhammed el-Bekrî (ö. 380/990) 12. Şeyh Ebû Hafs Ömer Vecihüddin el-Kazî el-Bekrî (ö. 442/1050) 13. Şeyh Ebü’n-Necîb Zıyâüdîn Abdülkâhir el-Bekrî es-Sühreverdî (ö. 598/1201) 14. Şeyh Ebû Reşîd Kutbüddin el-Ebherî (ö. 622/1225) 15. Şeyh Rukniddin Muhammed en-Nehhâs el-Buhârî (Şeyh Muhammed Sincânî)185 16. Şeyh Şihâbüddin Muhammed et-Tebrizî (ö. 702/1302) 17. Şeyh Cemâleddin-i Şirâzî (ö. 652/1255) 18. Şeyh İbrâhim Zâhid Geylânî (ö. 705/1305) 186 Halvetiyye de çok önemli bir yere sahip olan “İbrâhim Zahid Geylâni, seyr ü sülûkte halvetten celvete (inzivada çile çektirmekten, açıkta çile ve riyazat çektirmeye) intikal eylemiş olduğundan bu zata intisap edenlerin tarîkatına ‘Celvetiyye’ veya ‘Zâhidiyye’ adı verilmiştir. Bu zattan itibaren Halvetiyye tarîkatının bir silsilesi şöyle devam etmektedir:” 187 19. Şeyh Ebû Osmân Saîdüddîn el-Kâsânî el-Fergânî (ö. 699/1300) 20. Şeyh Kerîmüddin Ahî Muhammed b. Nûr el-Halvetî (ö. 717/1317) 21. Halvetiyye Tarîkatı’nın pîri Ebû Abdillâh Sirâcüddîn Ömer b. Şeyh 184 Aşkar, “Bir Türk Tarîkatı Olarak Halvetiye’nin Tarihi Gelişimi ve Halvetiye Silsilesinin Tahlili”, s. 556. 185 Bu şeyhin nispeti silsile, tabakat ve bazı tasavvuf kitaplarında ‘Sicâsî, Necâşî, Sincâsî, Sencâsî’ gibi benzer ifadeler ile yer alsa da Sâdık, Vicdâni, Tarîkatlar ve Silsileleri (Tomar-ı Turuk-ı Aliyye) kitabı s. 173’te yer alan dipnotta belirtildiği üzere yukarıdaki ifadelerin yanlış olduğu, yazım hatası olabileceği bildirilmiştir. 186 Vicdâni, Tarîkatlar ve Silsileleri, s. 173-174. 187 Serin, İslam Tasavvufunda Halvetîlik ve Halvetîler, s. 79. 67 Ekmelüddîn el-Gîlânî el-Halvetî (ö. 800/1397)188 22. Şeyh Ahi Emre Halvetî (ö. 812/1410) 23. Şeyh İzzeddin-i Halvetî (ö. 812/1410) 24. Şeyh Sadreddîn-i Hayyâvî (ö. 860/1456) 25. Şeyh Pîr-i Sanî (ikinci pir) Cemâlüddîn Yahyâ b. Seyyid Bahâiddîn eşŞirvânî (ö. 869/1465) 26. Şeyh Muhammed Bahâüddin el-Erzincanî (ö. 976/1472) 27. Şeyh Cemâl-i Halvetî (ö. 899/1494) 28. Şeyh Hayreddîn-i Tokâdî (ö. 940/1535) 29. Şeyh Şâban-ı Velî (ö. 976/1568) 30. Şeyh Kastamonulu Osman Efendi (ö. 976/1569) 31. Şeyh Kastamonulu Hayreddin Efendi (ö. 994/1586) 32. Şeyh İskilipli Abdülbâki Efendi (ö. 1005/1597) 33. Şeyh Ömer Fuâdî (ö. 1046/1636) 34. Şeyh İsmail Çorûmî (ö. 1054/ 1644) 35. Şeyh Muhyiddîn Efendi (ö. 1064/1654) 36. Şeyh Mustafa Müslihiddîn Efendi (ö. 1070/1660) 37. Şeyh Zileli Abdurrahman Efendi (ö. 1077/1672) 38. Şeyh Hafız Amasyalı İbrahim Efendi (ö. 1124/1712) 39. Şeyh Hafız Ahmed Efendi (ö. 1136/1724) 40. Şeyh Hafız Muhammed Efendi (ö. 1155/1743) 41. Şeyh Hafız Abdullah Efendi (ö. 1181/1768) 188 Vefat tarihleri için bkz.: Aşkar, “Bir Türk Tarîkatı Olarak Halvetiye’nin Tarihi Gelişimi ve Halvetiye Silsilesinin Tahlili”, s. 557; Serin, İslam Tasavvufunda Halvetîlik ve Halvetîler, s. 79-80-81. 68 42. Şeyh Hafız Mustafa Vahdet Efendi (ö. 1214/1800) 43. Şeyh Hafız Abdurrahman Efendi (ö. 1249/1834) 44. Şeyh Muhammed Said Efendi (ö. 1306/ 1889) 45. Şeyh Bolulu İbrahim Şevki Efendi (ö. 1313/1896) 46. Şeyh Muhammed Ataullah Efendi (ö. 1361/1942)189 Halvetiyye tarîkatında meydana gelen kollardan dört tanesi asıl kol, geriye kalanları da tâlî kol olarak kabul edilmiştir. Asıl kol olarak kabul edilen kollar ve alt şubeleri şunlardır: 190 Rûşeniyye Kolu: Şeyh Dede Ömer Rûşenî’ye (ö. 892/ 1487, Tebriz) mensup olan koldur.191 Aydın ve çevresinde faaliyet gösteren bu şube Demirtâşiyye, Gülşeniyye, Sezâiyye, Hâletiyye kollarına ayrılmıştır.192 Cemâliyye Kolu: Şeyh Cemâl el-Halvetî’ye (ö. 899/1494, Tebük) nispet edilmiştir.193 Bu şube Sünbüliyye, Şabâniyye, Karabâşiyye, Nasûhiyye, Sümmâniyye, Halvetiyye (Fevziyye), Dırdîriyye, Sâviyye, Asâliyye ve Bahşiyye kollarına ayrılmıştır.194 Ahmediyye Kolu: Şeyh Ahmed Şemseddin Marmaravî Efendi’ye (ö. 910/1504, Manisa) nispet edilmiştir.195 Halep ve çevresinde faaliyet göstermiştir. Bu şube Ramazâniyye, Cihangîriyye, Raûfiyye, Cerrâhiyye, Hayâtiyye, Sinâniyye, Maslahiyye, Zühriyye, Uşşâkiyye, Cemâliyye, Salâhiyye ve Mısrîyye kollarına ayrılmıştır.196 Şemsiyye Kolu: Şeyh Ahmed es-Sivâsî’ye (ö. 1006/1597, Sivas) nispet edilmiştir.197 Tokat ve Sivas çevresinde faaliyet göstermiştir.198 Buraya kadar 189 Serin, İslam Tasavvufunda Halvetîlik ve Halvetîler, s. 81. 190 Aşkar, “Bir Türk Tarîkatı Olarak Halvetiye’nin Tarihi Gelişimi ve Halvetiye Silsilesinin Tahlili”, s. 561. 191 Vicdâni, Tarîkatlar ve Silsileleri, s. 189. 192 Türer, Ana Hatlarıyla Tasavvuf Tarihi, s. 168. 193 Vicdâni, a.g.e., s. 205. 194 Türer, a.g.e., s. 168. 195 Vicdâni, a.g.e., s. 232. 196 Türer, Ana Hatlarıyla Tasavvuf Tarihi, s. 169. 197 Vicdâni, a.g.e., s. 250. 198 Türer, a.g.e., s. 169. 69 anlatılanları tablo ile şu şekilde gösterebiliriz:199 Burada verilen asıl kollar dışında olan ve sonradan oluşan kolların sayısı kırkı aşmıştır.200 Muzaffer Ozak Halvetiyye Tarîkatı’nın kırk sekiz kolunun olduğunu belirtmiştir.201 İlerde daha detaylı bir biçimde anlatacağımız Muzaffer Ozak’ın Cerrâhiyye tarîkatı, Halvetiyye tarîkatının, orta kol diye anılan Ahmediyye kolunun,202 Ramazâniyye şubesinden gelmektedir. 1.3. Halvetîlerde Halvet Uygulaması Halvetîler, nefsi halvette bırakmayı, Allah ile ülfet kurmaya ve insanlardan uzaklaşmaya sevk eden203 aracı olarak görüp nefislerini ancak halvete çekilmekle öldürebileceklerine inandıklarından buna çok önem vermişlerdir.204 Çünkü görünürde 199 Aşkar, “Bir Türk Tarîkatı Olarak Halvetiye’nin Tarihi Gelişimi ve Halvetiye Silsilesinin Tahlili,” s. 561. 200 Serin, İslam Tasavvufunda Halvetîlik ve Halvetîler, s. 85. 201 Ozak, İrşâd, c. 3, s. 493. 202 Öztürk, Mehmet Cemal, “Ramazâniyye”, DİA, T.D.V. Yay., İstanbul, 2007, c. 34, s. 440. 203 Afîfî, Ebu’l Alâ, Tasavvuf İslâm’da Manevî Devrim, (trc.: H. İbrahim Kaçar-Murat Sülün), Risale Yay., İstanbul, 1996, s. 163. 204 Yazıcı, Tahsin, Fetihten Sonra İstanbul’ da İlk Halvetî Şeyhleri: Çelebi Muhammed Cemaleddin; Sünbül Sinan ve Merkez Efendi, İstanbul Enstitüsü Dergisi II, İstanbul, 1956, s. 108. 70 halvet, halktan ayrılmak, gerçekte ise sıfatlardan huylardan ayrılmak demektir.205 Uygulama şekli olarak halvetin nasıl uygulanacağı hususunda kaynaklara bakıldığında, ilk dönem mutasavvıflarından itibaren bunun bir şeyh gözetiminde ve belirli şartlara uyularak yapılması gerektiğine vurgu vardır. Sûfînin, kötü huy ve sıfatların kaynağı sayılan nefsinin terbiye ve tezkiyesi için dış dünyadan soyutlanmış bir yerde, şeyhinin gözetiminde ibâdet, riyâzat, tefekkür ve zikirle vakit geçirmesi olan halvetin uygulanış biçimi hususunda yapılış şartlarını, kaidelerini detaylı bir şekilde izah eden öncü isim Şehâbeddin es-Sühreverdî (ö. 632/1234) olmuştur. O, Hz. Peygamber’in hayatından ilham alarak altmış üç fasıla ayırdığı Avârifü’l-Maârif adlı eserinde bu konuya değinmiş olup halvete giriş şartlarını ve halvette meydana gelebilecek durumları Avârif’in 26, 27 ve 28. fasıllarında yer vermiştir.206 Başlıca tasavvuf kaynaklarından olan İmam Şârânî’nin, âlimlerin ve sûfîlerin biyografisine yer verdiği et-Tabakâtü’l-Kübrâ adlı eserinde,207 Abdülkâdir Sühreverdi’nin bir mürit halvete çekildiğinde, müridin yanına her gün gittiğini, halini ahvalini yokladığını ve birtakım nasihatler verdiğini görmekteyiz. Örneğin, Sühreverdi, “Bu gece sana şu şu varidat gelecek ve şöyle şöyle bir keşif olacak… Ve şu şu hallere nail olacaksın…” derdi. Dediklerinin hepsi olurdu… Ara sıra onu tembih ederdi: “Bu gece sana, şu surette bir şahıs gelecek ve sana şöyle şöyle sözler edecek. Ondan sakın! Çünkü o şeytandır…” Gerçekten onun haber verdiği şeyler olurdu.208 Anlaşılacağı üzere ilk dönem sûfilerinden itibaren halvetin bir şeyh gözetiminde ve belli şartlara uyularak yapılması önem arz etmektedir.209 Bu şartlar şu şekilde sıralanabilir: Halvethanenin karanlık bir alan olması ve bu alanda oturmak. Her zaman abdestli olmak. 205 Ateş, Süleyman, İslâm Tasavvufu, Yeni Ufuklar Nşr., Ankara, 2005, s. 205 206 Demirdaş, Öncel, Tasavvuf Tarihinde Halvet ve Halvetin Manevi Eğitimdeki Rolü, EKEV Akademi Dergisi, 2016, Erzurum, sy. 53, s. 135. 207 Kaplan, Hayri, “Şa’rânî”, DİA, T.D.V. Yay., İstanbul, 2010, c. 38, s. 347-350. 208 Şa’rânî, Ahmed b. Alî, Tabakâtü’l-Kübrâ (Evliyâlar Ansiklopedisi), (trc. Abdulkadir Akçiçek), Bedir Yay., İstanbul, 2014, s. 501. 209 Kanar Tuna, Tuğçe, 17. Yüzyılda Osmanlı Devleti’nde Halvetîlik Teşrifatı: Usûl, Erkân ve Törenler, İstanbul Üniversitesi S.B.E., (yüksek lisans tezi), İstanbul, 2017, s. 179. 71 Kelime-i tevhit zikri ile meşgul olmak. Dünyevi düşüncelerden uzak olmak. Oruçlu olmak. Zikrullah dışında konuşmamak. Himmet (yardım) talebiyle kalbi, şeyhin kalbine bağlamak. Kabz (daralma, manevi sıkıntı)210 , bast (rahatlama, manevi ferahlık), elem, keder, hastalık gibi hususlarda Allah’a isyan etmemek, her durumda itirazı terk etmek. Allah’tan başka şeyleri göz önüne getirmemek, düşünmemek. Her türlü belaya karşı sabretmek.211 Yukarıda verilen ilkeler doğrultusunda; şeyh, halvete koyacağı dervişi yani halvetnişîni (halvet halinde olan kişi), nefis tezkiyesi ve kalp tasfiyesi için belirli âdap ve erkan dâhilinde dergâhtaki halvethane adında, bir kişinin yattığı zaman boyu kadar boyu olan ve kollarını açtığı zaman ne kadar yer tutarsa o kadar ene sahip, yüksekliği bir insan boyunda olup, loş denebilecek seviyede az ışıklı,212 özel odalardan birine götürür, içeri sokar, dua eder, dervişin duası tamamlanınca şeyh ‘illâllah’ deyip dervişi orada bırakarak Fatiha sûresi ile çıkar213 ve bu şekilde halvet başlamış olurdu. Halvetin süresi, tarîkatlara göre değişmekte olup üç gün, kırk gün ya da bin bir günlük uygulamalar vardır. En yaygın süre kırk gündür.214 Halvetin sıhhatli olması için helal yemek gereklidir215 esasına riâyet ederek, yemek ve su dervişe her gün muntazam götürülür ve bu, günden güne azaltılırdı. Verilecek ekmek; arpa veya çavdar ekmeği olup azamî elli dirhemi geçmeyecek şekildedir. Bazı tarîkatlar, mercimek, un veya pirinç çorbası verirken, bazıları da farklı tuzlu yemek yedirir, su içirmezlerdi. Her akşam zeytin, hurma, incir gibi meyvelerden yedi adedi geçmemek şartıyla verilebildiği bilinmektedir.216 Yiyeceğin çeşidi 210 Uludağ, Süleyman, “Kabz”, DİA, T.D.V. Yay., İstanbul, 2001, c. 24, s. 44. 211 (Heyet), Türkiye’de Tarîkatlar Tarih ve Kültür, s. 704. 212 Öztürk, Cerrâhîlik, s. 144. 213 Öztürk, Cerrâhîlik, s. 145. 214 Demirdaş, “Tasavvuf Tarihinde Halvet ve Halvetin Manevi Eğitimdeki Rolü”, s. 135. 215 Kuşeyrî, Kuşeyri Risâlesi, s. 199. 216 Öztürk, Cerrâhîlik, s. 147. 72 konusunda uygulamalarda farklılık olmakla birlikte, ekseriyetle vejetaryen diyet, hâkim unsur olarak dikkat çekmektedir.217 Mürit; abdest, tuvalet, cuma, bayram namazı gibi zaruri çıkışların dışında bütün vaktini, bu dar ve karanlık hücrede az uyku, bol tefekkür ve zikir yaparak insanlarla teması kesmiş olarak geçirirdi. Hatta uykuyu engellemek için, oturdukları yerlerde, boyun ve dizlerini bir kayışa bağlarlar veya müttekâya (bir çeşit baston) başlarını yaslayarak bir yere dayanmadan derin olmayan, yakaza türünden bir çeşit hafif tavşan uykusu ile yetinme cihetine giderlerdi. Şeyh arada bir gelir, müridin başından geçen özel durumlara göre, nefes eder ve ona yeni bazı zikirler verirdi. Bu süre içinde mürit, vücudundan tırnak ve kıl kesmezdi.218 Kırkıncı gün, şeyh odaya gelir, müridin bu sürede gördüğü rüyaları dinler, ardından şükür kurbanı kesilir ve bu şekilde mürit, halvetten çıkmış olurdu. Müridin yapacağı ilk iş, yıkanmak, tırnak ve kıl temizliği yapmak, elbise değiştirmek, kelle suyu ile pişmiş bir çorba içmek olurdu. O akşam, şükrâne olarak, fakir fukaranın karnı doyurulurdu.219 Allah’a vuslat, yani tefekkürde sürekliliği sağlayabilme özelliğine ulaşabilmek için, bu tür geçici süreli halvet uygulamaları, daima ön planda tutulmuştur. Yapılan halvetin uygulama şeklinde farklılıklar olsa da tüm tarîkatlarda amaç aynıdır. Zihnin Allah dışındaki her şeyden sıyrılması, her yerde Allah ile beraber olma bilinci ve zihnî saflığın elde edilmesi amaçlanmaktadır. Halvet sayesinde kişi mâlâyâniden uzaklaşır, ruhi bir sükûnet sağlar, kalbi riyâ tehlikesinden korunmuş olur ve halvet esnasında yapılan tefekkür ferdin ruhu üzerinde manevi bir haz meydana getirerek kişiyi Allah’a yaklaştırır. 220 Burada şu ayrımı belirtmek önem arz etmektedir. İslâm mistikleri yani sûfiler genelde, halvet ve uzlette Hristiyan ve Hindu rahipler gibi aşırıya kaçmamışlar; kilise ve manastırlara kapanıp yahut da çöllere ve dağların inlerine kaçıp sosyal hayattan tamamen uzaklaşmamışlardır. Aksine, başkalarının yaşadığı umumi hayattan paylarını 217 Cebecioğlu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimler Sözlüğü, s. 103. 218 Cebecioğlu, a.g.e., s. 103-104. 219 Cebecioğlu, a.g.e., s. 103-104. 220 Küçük, Tarîkatlar, s. 301. 73 almışlar, çalışarak rızkları peşinde koşmuşlardır.221 1.4. Halvetiyye Tarîkatı’nın Zikir Usul ve Düzenleri Halvetiyye tarîkatının bütün şubelerinde ve kollarında zikir usulü olarak ‘cehrî (açık ve sesli) zikir’ benimsenmiştir222 ifadesi kaynaklarda yer almaktadır. Muzaffer Ozak, Halvetiyye tarîkatının zikir usulünü şöyle açıklamıştır: “Bazı yerde zikr-i hafi, bazı yerde de zikr-i cehrî yapmak efdaldir. Zâkir, hangisinde olursa olsun, zikirden halet alır ve zevklenirse, öylece Allahû Teâlâ’yı zikretmelidir. Birçok pîrân-ı izam müritlerine zikr-i cehrîyi tâlim buyurmuşlardır. Tarîkat-ı aliyede müçtebit olan on bir tarîkat ve bunlardan da nice şubeler zuhur etmiştir. Yalnız tarîkat-i âliye-i Halvetiyye’nin kırk sekiz şubesi vardır. Bu on bir tarîkatın kâffesi, zikr-i cehrî ile kuud ve kıyamen devrânda Mevla’yı aşikâr yani cehrî olarak zikrederler.” 223 Yahyâ-yı Şirvânî’nin devrinde, halvetîlerin zikir usulü ve tertibi şu şekilde idi: Salikler dizlerinin üzerine kıbleye karşı oturup kuvvetli bir azim, sadâkat ve hâlis niyetle bütün mâsivâyı (Allah’tan başka her şeyi) zihninden ve kalbinden çıkarırlardı. Sonra Allah’ı ve O’nun büyüklüğünü düşünerek, başı sağ omuza çevirip ‘Lâ İlâhe’ ardından başı sol omuza çevirerek (çevirirken sol memenin altında bir hat çekercesine) kalbe ‘İllallah’ diye vurarak aynı usûl üzerinde 33 veya 165 defazikre devam etmektir.224 Kelime-i tevhid istenilen miktara ulaşınca, bu esma lisandan kalbe inmiş olmakta ve böylece kalbin harekete geçmesi sağlanmaktadır. Sonra Halvetiyye tarîkatı tarafından esas olarak kabul edilen diğer zikir; müridin halvette iken sürdürdüğü esmâi seb’a (yedi esma) zikredilmektedir.225 ‘Usûl’ adı verilen226 bu zikrin sıralaması; Allah, Hû, Hak, Hay, Kayyûm, Kahhâr isimleri ile olup, bu isimlere son olarak ‘Lâ İlâhe İllallah’ kelime-i tevhidi eklenmektedir.227 Zikir yapış şekilleri de şu şekilde gerçekleşmektedir: Toplu yapılan zikirlerde, tarîkata bağlı olanlar zikir halkasının sağ tarafına, diğerleri de sol tarafa toplanmaktadır. Mürşidin idaresi ve zikre başlaması ile gerek oturarak gerekse ayakta zikre, ardından da devrâna başlanır.228 Arapça, dönmek demek olan devrân; cehrî zikir tarîkatlarının âyinlerinde olan bir zikir olup dönüşle 221 Afîfî, Tasavvuf İslâm’da Manevî Devrim, s. 163. 222 (Heyet), Türkiye’de Tarîkatlar Tarih ve Kültür, s. 704. 223 Ozak, İrşâd, c. 3, s. 493. 224 Vicdâni, Tarîkatlar ve Silsileleri, s. 181. 225 (Heyet), Türkiye’de Tarîkatlar Tarih ve Kültür, s. 702. 226 Türer, Ana Hatlarıyla Tasavvuf Tarihi, s. 169. 227 Serin, İslam Tasavvufunda Halvetîlik ve Halvetîler, s. 73. 228 Vicdâni, Tarîkatlar ve Silsileleri, s. 182. 74 yapılır ve buna ‘deverân’ denir.229 Dairesel yürüyüşle dönmek demek olan ‘devrânî’ âyin usulü, halvetî zikir âyininin en belirgin özelliğidir ve Kâdirîyye tarîkatının Eşrefî kolu hariç, sadece halvetîliğe özgüdür. El ele tutuşarak, kol kola girerek veya elini yanındakinin omuz ve beline dolayarak oluşturulan halka, sol tarafa doğru atılan adımlarla döndürülür. Bu hareket devrânın aslıdır. Bazı kollardaki küçük değişiklikler, bu hareketin esasını değiştirmez. Devrân sırasında atılan adımlarla uyumlu olarak tekrarlanan Allah’ın isimleri devam etmekte iken zâkirler ilâhi ve kasîde; zikre devam edilmediği veya dinlenildiği zamanda ise durak formunda eserler okurlar. Devrân idaresinde mutlaka mûsiki ve özellikle usul ve ritim bilgisine ihtiyaç duyulduğundan, bütün Halvetî şeyhlerinin mûsikîye âşina olmaları şarttır. Şeyh ve zâkirbaşı devrân idaresinde iş birliği ile zikri ve ilâhilerin uyumunu sağlarlar. Halvetiyye âyininde, sadece bendir, halîle, kudüm, nevbe gibi vurmalı sazlar kullanılır.230 Devrânın sonuna gelindiğinde ise, zikir halkalarındaki dervişler kıble tarafı açık hilal biçiminde sıralanırlar. Şeyhin işaretiyle ikişerli söyleyiş hâlinde ‘Hû’ isminin zikri başlar, bu sırada zâkirler özel bestesiyle ‘Lâ İlâhe İllallah, Muhammed Resûlullah, sallallahû aleyhi ve sellimû teslîmâ’ okurlar. Ardından bir zâkir, devrânda okunan ilâhilerin makamına göre bitiş duasını okur ve duadan sonra şeyhin ‘İllâ Hû’ sesiyle son verilir.231 Devrâni zikre, “Halvetiyye, Kâdiriyye, Rifâiyye, Mevleviyye, Sühreverdiyye, Çiştiyye başta olmak üzere neredeyse bütün tarîkatlarda önem verilmiş ve tarîkatın bir esası haline getirilmiştir.232 2. Cerrâhiyye Tarîkatı Cerrâhiyye tarîkatı, Halvetiyye Tarîkatı’nın Ramazâniyye kolundan ayrılan233 bir şubesidir.234 Cerrâhiyye, Halvetiyye tarîkatına bağlı bir kol olmasına rağmen, müstakil bir tasavvuf yolu gibi kendine özgü bazı usul ve esaslara sahiptir.235 Muzaffer 229 Cebecioğlu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimler Sözlüğü, s. 65. 230 (Heyet), Türkiye’de Tarîkatlar Tarih ve Kültür, s. 705. 231 (Heyet), Antik Çağ’dan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür Aş. Yay., İstanbul, 2016, c. 5, ss. 316-340. 232 Uludağ, Süleyman, “Devran”, DİA, T.D.V. Yay., İstanbul, 1994, c. 9, s. 248. 233 Vicdâni, Tarîkatlar ve Silsileleri, s. 236. 234 Öztürk, Cerrâhîlik, s. 76. 235 Muslu, Ramazan, Anadolu’da Tasavvuf Yolları, Ensar Nşr., İstanbul, 2007, s. 139. 75 Ozak, Ziynet-ül-Kulûb adlı eserinde, “tarîk-i Cerrâhiyye, Halvetiyye tarîkatının şubelerinin en büyüklerindendir demektedir. Bu tarîkata intisap eyleyen Osmanlı hükümdarlarından III. Sultan Ahmet, III. Sultan Mustafa, I. Sultan Mahmut, I. Sultan Abdülhamit, Sultan II. Mahmud ve Sultan Abdülmecid gibi padişahlardan başka, sadrazam, şeyhülislam, vezir ve paşalarla âlimlerin de sayılamayacak kadar çok olduğunu beyân etmiştir.”236 Nûreddin Cerrâhî tarîkat kurucusu olarak kabul edilmektedir. Tarîkatın ismi hususunda ise Nûreddin Cerrâhî’nin sahâbeden Ebû Ubeyde b. Cerrâh neslinden geldiği veya onun İstanbul’un Cerrâhpaşa semtinde doğduğu için “Cerrâhî” nisbesini aldığı ve tarîkatına da Cerrâhiyye denildiği şeklinde rivâyetler söz konusudur.237 Bir başka kaynakta ise Köstendilli Alâeddin Ali Efendi’den icazet alan Nûreddin Cerrâhî’ye, Köstendilli “Cerrâhî” nisbesini, Koca Mustafa Paşa’da bulunan Sünbüliyye Tekkesi şeyhi, Şeyh Nûreddin ile karıştırılmaması için verdiği belirtilmektedir.238 Tarîkatın kuruluş tarihi olarak ise dergâhın açıldığı 1115/1703 yılı, kabul edilmektedir.239 2.1. Nûreddin Cerrâhî (1132-1719) Nûreddin Muhammed el-Cerrâhî, 4 Mayıs 1678 tarihinde İstanbul Cerrâhpaşa Camii karşısındaki Yağcızâde Konağı’nda doğmuştur.240 Nesebi babası Abdullah Efendi kanalıyla Hz. Ebû Ubeyde b. Cerrâh’a, annesi tarafından ise İmam Hz. Hüseyin’e ulaşmaktadır.241 Nûreddin Cerrâhî, Cerrâhpaşa sıbyan mektebinde okumuş ve hocası Yusuf Efendi’den sülüs ve nesih hattı da öğrenmiştir.242 Tahsilini İstanbul’da tamamladıktan sonra 1690 tarihinde Mısır’a tayin edilmiştir. Mısır’a gitmeden önceki gün Selâmî dergâhına uğrayan Nûreddin Cerrâhî, postnişin olan Şeyh Alâeddin Ali Köstendilli Efendi’ye intisap etmiş ve Mısır’a gitmekten vazgeçmiştir. Seyr u sülûkunu 236 Ozak, Ziynet-ül-Kulûb, s. 318. 237 Yola, Şenay, “Cerrâhîlik”, DİA, T.D.V. Yay., İstanbul, 1993, c. 7, s. 416. 238 Atacan, Sosyal Değişme ve Tarîkat Cerrâhîler, s. 40. 239 Yola, “Cerrâhîlik”, DİA, c. 7, s. 416-420. 240 Öztürk, Cerrâhîlik, s. 81. 241 Özdamar, Gönül Cerrahı Nureddin Cerrahî ve Cerrahîler, s. 33. 242 Öztürk, Cerrâhîlik, s. 81. 76 tamamladıktan sonra, şeyhinin emriyle ‘Kethüdâ Canfedâ Hâtun’ camiinde tarîkat neşrine başlamıştır.243 Karagümrük’teki Nûreddin Cerrâhî Âsitânesi’nin yapılışı, Muzaffer Ozak’ın ifadesiyle, “Dârüssaâde ağası Beşir Ağa’nın ve daha sonra devrin hükümdarı Sultan Ahmet Hân-ı sâlisin gördükleri rüyalar üzerine ve Hz. Peygamber’in emri ile bugün hâlâ mevcut ve mamur olan tekke-i âsitâne yapılmıştır. Şeyh Nûreddin Cerrâhî, iradei Nebeviye ile inşa olunan bu mübarek makama seccâdenişîn olmuşlardır.” 244 Ömrünü insanlığa hizmete adamış ‘Gönüllerin Cerrâhı’ olarak anılan Nûreddin Cerrâhî’nin, hiç çocuğu olmamasına rağmen kendisine hürmet ve muhabbet eden binlerce evlâdı vardır. Onun, Müşîd-i Dervişân, Vird-i Kebîr-i Subhiyye ve Vird-i Sağîr-i Mesâiyye adıyla üç eseri ile birlikte nutukları ve ilâhileri de bulunmaktadır.245 Şeyh Nûreddin Cerrâhî, h.1132/m.1719 yılında İstanbul’da vefat etmiştir. Karagümrük’teki Cerrâhî âsitânesinde medfundur.246 Olanlar bende-i dergâh-ı Nûreddîn-i Cerrâhi, Bulur zahm-ı derûne merhem-i behbud-ı eflâhi…247 2.2. Nûreddin Cerrâhî Âsitânesi (Karagümrük Tekkesi) Postnişînleri III. Ahmed tarafından pîr Nûreddin Cerrâhî adına yaptırılan bu âsitâne, 6 Recep 1115 (15 Kasım 1703) yılında açılmıştır.248 Aşağıda Pîr Nûreddin Cerrâhî’den itibaren, Nûreddin Cerrâhî Âsitânesi (Karagümrük Tekkesi)’nin meşihatlığında bulunan zevât ve postnişînlerin isimleri sunulmuştur:249 1. Pîr Nûreddin Cerrâhî 1132/1719 2. Süleyman Veliyüddin Efendi 1158/1745 3. Mehmet Hüsameddin Efendi 1168/1754 243 Eraydın, Selçuk, Tasavvuf ve Tarîkatlar, İfav Yay., İstanbul, 2017, s. 400. 244 Ozak, Ziynet-ül-Kulûb, s. 315. 245 Öztürk, Cerrâhîlik, s. 97. 246 Seyyid Muhammed Hocaefendi, Tasavvuf Tarîkatlar ve Silsileleri, Ustaoğlu Kitabevi, İstanbul, 2005, c. 2, s. 139. 247 Ozak, Ziynet-ül-Kulûb, s. 316. 248 Tanman, M. Baha, “Nûreddin Cerrâhî Tekkesi”, DİA, T.D.V. Yay., İstanbul, 2007, c. 33, s. 253. 249 Seyyid Muhammed Hocaefendi (Muhammed Usta), Tasavvuf Tarîkatlar ve Silsileleri, c. 2, s. 145- 146-147.: Öztürk, Cerrâhîlik, s. 186-202. 77 4. Sertarikzâde Mehmet Emin Efendi 1172/1758 5. Abdülaziz Efendi 1174/1760 6. Yahya Şerafeddin Moravî Efendi 1184/1770 7. Abdüşşekür Efendi 1187/1773 8. İbrahim Efendi 1238/1823 9. Mehmet Emin Moravî 1209/1794 10. Abdurrahman Hilmi Efendi 1215/1800 11. Mehmet Sâdık Efendi 1215/1801 12. Hacı Hafız Mustafa Efendi 1219/1804 13. Kadı Mehmet Emin Efendi (Sertarîkzâde) 1220/1805 14. Mehmet Ârif Dede Efendi 1238/1823 15. Abdülaziz Zihnî Efendi 1270/1854 16. Yahya Gâlip Hayati Efendi 1315/1897 17. Mehmet Rızâeddin Yaşar Efendi 1331/1913 18. İbrahim Fahreddin Şevki Erenden Efendi 1386/1966 19. Muzaffer Ozak Efendi 1405/1985 20. Safer Dal Efendi 1420/1999 21. Ömer Tuğrul İnançer Efendi ------------ 2.3. Muzaffer Ozak’ın Şeyhleri 2.3.1. Şeyh Abdurrahman Sâmî Saruhânî (Niyâzi) (1879-1934) Muzaffer Ozak’ın babasının vefatından sonra on iki yıl boyunca kendisinden istifade ettiği250 yazdığı eserlerle ve yetiştirdiği ilim adamları ile büyük hizmetlere 250 Ozak, The Unveiling of Love, s. 2. 78 vesile olmuş mutasavvıf ve âlim251 Abdurrahman Sâmî Saruhânî, 5 Mart 1879’da Manisa’da (o zamanki ismiyle Saruhan) dünyaya gelmiştir. Kendi kitaplarında nisbesini ‘Manisevi’, ‘Saruhâni’ olarak belirterek, ‘Evrâd-ı Mukarrebîn’ adlı eserinin başlangıcında ‘mevlîden Saruhanlı, mevtînen İstanbulluyum’ demektedir.252 Hem zâhir hem de bâtın ilimlerini kendisinde toplayan Abdurrahman Sâmi Sarûhani, Nakşibendiyye, Kâdiriyye, Gülşeniyye, Şâzeliyye, Mevleviyye gibi birçok tarîkattan hilâfet almıştır.253 İstanbul’da yaşayan Abdurrahman Sâmi Efendi, uzun süre Kasımpaşa Kethüda Dergâhı postnişini olarak bulunmuştur.254 Birden fazla tarîkattan icazetli olsa da irşat vazifesini Halvetiyye’nin bir şubesi olan Uşşâkiyye usûlüne göre yapmıştır. Abdurrahman Sâmî Efendi’ye intisap eden son kişi ise Muzaffer Ozak olmuştur.255 Muzaffer Ozak, “tanıdığım bu kadar kıymetli zevât arasında en çok istifade ettiğim zât ilk şeyhim ve koruyucum olan Şeyh Sâmî Saruhânî Uşşâkî Halvetî’dir” demiştir.256 Sâmî Efendi Arapça ve Farsça dillerine şiir yazacak derecede vâkıfdır. Nitekim bu dillerde yazılmış nutukları dîvânında görülmektedir. Aşağıda yer alan nutk-ı şerîfini Muzaffer Ozak sabâ makâmında bestelemiştir:257 Derdine dermân isteyen gelsin Cânına cânân isteyen gelsin Mektebimizdir mekteb-i esmâ İlim ile irfân isteyen gelsin Pazâr-ı vahdet sermâyesinden Hisse-i ihsân isteyen gelsin 251 Aydın, Türk Din Musikisinde Muzaffer Ozak’ın Yeri ve Eserlerinin Tasnifi, s. 24. 252 Derin, Süleyman, Abdurrahman Sâmi’nin Hayatı, Eserleri ve Tefsîr-i Fâtiha-i Şerîfe Risâlesi, Marmara Üniversitesi S.B.E., (yüksek lisans tezi), İstanbul, 1993, s. 20, 253 Aydın, a.g.t., s. 20-22. 254 Eren, Sıddık Naci, Yüce Veliler ve Anadolu Evliyaları, Şelale Yay., İstanbul, 1991, s. 536. 255 Kaya, Naciye, Abdurrahmân Sâmî’nin Dört Eseri: Dîvân, Mevlîd, Mir’ât-ı Eyyâm, Nâme-i Muharrem, Cumhuriyet Üniversitesi S.B.E., (doktora tezi), Sivas, 2015, s. 18. 256 https://www.muzafferozak.com/otobiyografi1.html 257 https://defter-i-ussak.blogspot.com/2015/07/derdine-derman-isteyen-gelsin.html 79 Geçtik yedi kat arz u semâyı Sidre-i seyrân isteyen gelsin Alleme’l esmâ keşf-i müsemmâ Seyr ile tayrân isteyen gelsin Geçerek ‘lâ’yı bulmak ‘illâ’yı Vuslat-ı Rahmân isteyen gelsin Halktır yüzümüz Hakk’tır özümüz Vahdete mihmân isteyen gelsin Dünyâ ukbâyı terk-i sivâyı Kurbet-i Sübhân isteyen gelsin Cânını kurbân etmeğe Sâmî Emr ile fermân isteyen gelsin Kimyager olan Abdurrahman Sâmî Saruhânî, misk üretip kazancını buradan sağlamıştır. Kimya ilmindeki bilgisi yanında simya ilminde de geniş bilgi sahibi olduğu söylenmektedir. Simya ilmine dair birçok eser yazmış ancak vefatına yakın bir zamanda ehil olmayan kimselerin ellerine geçer kaygısı ile eserlerinin hepsini imha etmiştir.258 Abdurrahman Sâmi Saruhânî, 1934 senesinde İstanbul’da vefat etmiştir. Kabri Edirnekapı Şehitliği’nde Mısır Tarlası olarak isimlendirilen bölümdedir.259 Vefat etmeden üç gün önce Muzaffer Ozak’a Saruhânî Hazretleri’nin bir vasiyeti olmuştur. Bu vasiyet Ozak’ın Envâr-ül-Kulûb adlı eserinde şöyle yer almaktadır: “Pek sevdiğim ve babam makamında saydığım üstadım, hocam, velînîmetim Sâmî Saruhânî Hazretleri ile cuma namazlarından sonra hanelerinde otururduk. Bir gün, yemekten sonra fakire şöyle buyurdu: ‘Oğlum, öldüğün zaman nereye defnolunmak isterdin?’ Cevap verdim: ‘Efendim, nasip olursa Edirnekapı hâricinde Halebî 258 Kaya, a.g.t., s. 18. 259 Aydın, Türk Din Musikisinde Muzaffer Ozak’ın Yeri ve Eserlerinin Tasnifi, s. 19. 80 merhumun civarında defnolunmayı arzu ederdim. Zira oraya İstanbul âlimlerinden pek çoğu defnolunmuşlardır, dedim.’ Merhum hocam içini çekerek, ‘Sakın beni oraya defnetmeyiniz, zira ben hem günahkâr ve hem de ilmen zayıf bir insanım ve kendimi oraya layık göremem. Beni Edirnekapı’da Mısır tarlasının kenarına gömüverirsiniz, olur biter’ buyurdular. Meğer Hazret bu sözleriyle bana vasiyet ediyormuş. Üç gün sonra, yatsı namazını kılarken ve namaz arasında vâsıl-ı dîdâr oldular. Fakir, o zaman Arapçayı yeni öğrenmeye başladığımdan, okuduğum âyet-i kerîmelerin mânâlarına vâkıf ve âşinâ değildim. Fakat nasıl olduysa bilemiyorum cenazesinde sûre-i Fecr’in son âyetlerini okuyuverdim.” 260 2.3.2. Şeyh Ahmed Tâhir Memiş (Mar’aşî) (1885-1954) 1885 yılında Maraş’ta doğan ve çocukluğu Maraş’ta geçen Ahmed Tâhir Memiş, Dârülfünun’un Ulûm-i Riyâziye ve Tabîiye Şubesi ile Hukuk Şubesi’ni birlikte okuyarak mezun olmuştur. Sonra Medresetü’l-Kudât’a girmiştir. Ömer Nasuhi Bilmen ve Bekir Hâki Yener onun bu medresede beraber okuduğu arkadaşlarıdır. Ahmed Tâhir Efendi, Fâtih türbedarı diye tanınan Halvetî-Şâbânî şeyhi Ahmed Amiş Efendi’ye intisap etmiştir.261 Soyadı kanunu çıktıktan sonra mürşidinin adına nispeten ‘Memiş’ soy ismini almıştır.262 Tarîkat silsilesi Ahmed Amiş Efendi, Ömer el-Halvetî, Bosnalı Mehmet Tevfik Efendi vasıtasıyla Halvetî-Şâbânî tarîkatının Kuşadaviyye (Kuşadalı) kolunun pîri Kuşadalı İbrahim Efendi’ye ulaşır. Ahmed Tâhir Marâşî’nin, Küllük Kahvehanesi’nde yaptığı sohbetlere Evrenoszâde Sami Bey, Mustafa Özeren, Hasan Nevres, Miralay Hilmi Şanlıtop, Muzaffer Ozak, Mehmet Ali Yitik, Vehbi Güloğlu, Fethi Gemuhluoğlu gibi müritlerinin yanı sıra Babanzâde Ahmet Naim, Muhiddin Raif, Neyzen Tevfik, Abdülbaki Gölpınarlı gibi dönemin önemli şahsiyetleriyle üniversite öğrencileri katılmıştır. Özellikle Mevlânâ ve Mesnevi konusunda Ahmed Tâhir Efendi’den istifade eden Abdülbaki Gölpınarlı’nın birkaç defa ona intisap etmeyi istediği, ancak onun bunu kabul etmediği bilinmektedir.263 Muzaffer Ozak, Ahmed Tâhir Mar’aşî’ye intisabını şu şekilde ifade etmektedir: “Sahaflar Çarşısı’nda dükkân sahibi ve tanınan bir vaiz olduktan sonra bir 260 Ozak, Envâr-ül-Kulûb, c. 3, s. 324. 261 Azamat, Nihat, “Maraşlı Ahmed Tâhir Efendi”, DİA, T.D.V. Yay., Ankara, 2003, c. 28, s. 38-39. 262 Kucur, Abdullah, Sahabeden Günümüze Allah Dostları, Şûle Yay., İstanbul, 1996, c. 10, s. 164. 263 Azamat, “Maraşlı Ahmed Tâhir Efendi”, DİA, c. 28, s. 38-39. 81 rüya gördüm. Sarayburnu ile Kızkulesi arasında küçük bir yelkenlideyim ancak teknenin yelkenleri yırtık, direği kırık ve müthiş bir fırtına var. Bir zat bana bir kâğıt uzatıyor ve bu sıkıntıdan kurtulmak için kâğıtta yazılanı okumamı söylüyor. Ertesi gün dükkânıma geldiğimde rüyamda bana kâğıt veren zâtı dükkânın önünden geçerken gördüm ancak kendisiyle konuşmaya cesaret edemedim. Birkaç gün sonra yine aynı zâtı rüyamda gördüm, rüyamda yolun diğer tarafında yürüyor ve bastonu ile bana işaret ediyordu. Sabah hayretle bu zâtı tekrar dükkânımın önünden geçerken gördüm. Bu rüyalarda manevi bir işaret olduğunu anladım fakat bir teşebbüste bulunmadım. Kısa bir süre geçtikten sonra yine o zâtı rüyamda gördüm. Bu defa bana kuvvetli bir şekilde sarıldı ki kemiklerim kırılıyordu sandım. Ardından beni bıraktı ve Halvetî tâcını başıma koydu. O esnada sanki yedi gök başıma yüklenmişti. Sabah dükkânıma geldiğimde, bu zâtı elinde bastonu yürürken gördüm ve kendi kendime ‘Bu işte bir sır ve manevi işaret var ancak ben bu zata müracaat etmeyeceğim, o bana gelsin’ dedim. Gözümle takip ettim, yürüdü, yürüdü ve birden durdu ve gelip benim dükkânımın önünde durdu, başını kapıdan uzatıp ‘beni üç kere gördün, ne zaman iman edeceksin?’ dedi. ‘Hemen şimdi’ diye cevap verdim ve eline yapışıp öptüm. Bu kudsî zât Seyyid Şeyh Ahmed Tâhir Marâşî Hazretleri idi. Kendisi Halvetî-Şabanî şeyhi idi. Onun dervişi oldum. Her gün dükkânıma gelirdi. Bazı günler konuşur bazı günler sükût eder fakat her iki halde de beni irşat ederdi.”264 Ahmed Tâhir Efendi vefat etmeden önce Muzaffer Ozak ona ziyarette bulunmuştur. O esnada Tâhir Efendi, Ozak’a Kuşadalı’nın tâcını gösterip, “Ben ölürsem Mustafa Efendi bunu muhafaza etsin” buyurmuşlardır. Mustafa Efendi halifelerinden biridir. Vefat etmeden bir gün önce Ozak’ı çağırıp son isteklerini söylemiştir265 ve ertesi gün Ahmed Tâhir Efendi, 11 Temmuz 1954’te Kadir gecesinde vefat etmiştir. Vefatının ertesi günü Beyazıt Camii’nde kılınan cenaze namazının ardından vasiyeti gereği Fâtih Camii hazîresinde mürşidi Ahmed Amiş Efendi’nin yanında toprağa verilmiştir.266 Muzaffer Efendi, şeyhinin vefatı sonrasında kime intisap edeceği hususunda karar verememiştir. Bu hali otobiyografisinde şöyle anlatmaktadır: “O gece ‘Mustafa Efendi'ye derviş olmalımıyım?’ diye istihâre ettim. Rüyamda, Ahmed Tâhir Efendi bana bakıp yüksek sesle gülüyordu, buna bir mana veremedim ve ikinci defa istihâre ettim. O gece rüyamda Ahmed Tâhir Efendi bana kızarak bağırıyor ve ‘gevşeksin’ diyordu. Bu şartlarda Mustafa Efendi’ye derviş olamazdım ve bir müddet manevi bir işaret bekledim. Bu arada Tophâne’deki Kâdirî Tekkesi’ni ve Kasımpaşa’daki Rıfâî Tekkesi’ni ziyaret ediyordum. Diğer tekkeler faal değildi sadece bu iki yerde Zikrullah icra ediliyordu. Bu meyanda Kâdirî şeyhi Gavsi Efendi beni kendisine halife olmaya ikna etmeye çalışıyor ve Bedevî Şeyhi İsmail Efendi, Sâdî Şeyhi Cevad Efendi ve Sünbülî Şeyhi Albay Selahaddin Efendileri aracı olarak 264 Ozak, “Terceme-i Hâl (Otobiyografi-1969)” https://www.muzafferozak.com/otobiyografi1.html (erişim tarihi: 05.05.2021). https://soundcloud.com/www-muzafferozak-com/seyri-suluk-hatiralari-24-haziran-1984 https://www.youtube.com/watch?v=JcKZePOm5Jo 265 https://www.muzafferozak.com/otobiyografi1.html 266 Azamat, “Maraşlı Ahmed Tâhir Efendi”, DİA, c. 28, s. 38-39. 82 kullanıyordu. Ben de onlara ‘Vakıa şeyhim vefat etti, ama ben Halvetîyim, bu işe ben kendi kendime karar veremem, bir manevi işaret gelene kadar beklemem lazım’ diye cevap verdim. ‘Eğer müsbet bir cevap gelirse halife olmak yerine derviş bile olmaya razıyım’ dedim. Şeyh Gavsi Efendi tazyik etmeye devam etti ve en sonunda ısrar ederek bir sonraki Cuma ki Regâib Gecesi idi, tıraş olmadan dergâha gelmemi söyledi. O gece istihâre ettim ve rüyamda Karagümrük’deki Cerrahî Tekkesi’nde, yalın ayak, baş açık ve yarı çıplak vaziyette zikrullah yaptığımı ve o esnada Şeyh Fahreddin Efendi’nin pencere kenarında günlük kıyafeti ve başında takkesi ile oturup, Şeyh Galib’in natını okuyordu.267 Hutben okunur minber-i iklîm-i bekâda Hükmün tutulur mahkeme-i rûz-i cezâda Gülbank-i kudûmûn çekilir arş-ı Hudâ’da Esmâ-yı şerîfin anılır arz ü semâda Sen Ahmed ü Mahmûd u Muhammedsin Efendim Hak'tan bize sultân-ı müeyyedsin Efendim. Muzaffer Ozak beklediği işareti aldıktan sonra Şeyh İbrahim Fahreddin Efendi’ye intisap etmiştir. 2.3.3. Şeyh İbrahim Fahreddin Şevki Erenden (1885-1966) Asıl adı İbrâhim Fahreddin Şevki olan on sekizinci Cerrâhî postnişini Fahreddin Erenden, 8 Eylül 1885 İstanbul Karagümrük’te Nûreddin Cerrâhî Âsitânesi’nde doğmuştur. Bu tekkenin şeyhlerinden Mehmed Rızâeddin Yaşar Efendi’nin oğlu ve Abdülaziz Zihni Efendi’nin torunudur. Tarîkat geleneklerinin canlı bir şekilde yaşadığı Nûreddin Cerrâhî Âsitânesi’nde büyüyen Fahreddin Efendi, bu geleneklerin günümüze aktarılmasında bir köprü vazifesi görmüştür. Ayrıca kendisinin de Cerrâhiyye Tarîkatı’nda bazı yeni usuller ihdas ettiği bilinmektedir. Fahreddin Efendi, Envâr-ı Hazret-i Nûreddîn-i Cerrâhî adlı eserini yazmakta olduğu 1960 senesinde üçü kadın olmak üzere on dört kişiye hilâfet verdiğini belirtmektedir. Bu tarihte Muzaffer Ozak da hilâfet almıştır.268 Ozak’ın manevî terakkisinin üzerine Fahreddin Efendi bir şiir yazmıştır. Şiir şu şekildedir: Meydân-ı Pîr’e dâhil oldu emr-i mânevi ile Uyandı şem-i dili envâr-ı zikrullah ile Pîr-i Cenâb-ı Nûreddin’e mazhar olup 267 https://www.muzafferozak.com/otobiyografi1.html 268 Azamat, a.g.md., c. 12, s. 83-84. 83 Yâd ola nâmı cihânda hem dil-i âgâh ile Çıktı doksan beş er dedi Fahri tarihi Buldu ziynet Haccı Muzaffer kisve-i ehlullah ile Sa’y idüp bezl-i mâl u can ider Dergâh-ı Pîr’e Nail oldu tâc u hırkaya kerem-i Resullullah ile Oldu mülbes Haccı Muzaffer kisve-i ehlullah ile269 Muzaffer Efendi, Fahreddin Efendi’ye intisap ettikten sonra dokuz yıl boyunca Şeyh Efendi ile çok yakın olmuştur. Fahreddin Efendi, vfatından bir yıl kadar önce zikrullah esnasında rahatsızlanıp Ozak’ı yerine tâyin etmiştir. Bir yıl süren hastalığı boyunca zikrullahı Ozak idare etmiştir.270 8. Halife ve 19. Postnişin olan Muzaffer Efendi, 1966 yılında Fahreddin Efendi’nin yerine geçmiştir. Nûreddin Cerrâhî Asîtanesi fahrî türbedârı olmuştur. 16 Kasım 1966 yılında vefat eden Fahreddin Efendi, vefatı ile ilgili olarak; “Bağırıp çağırmayınız, tıraş olunuz, temiz elbiseler giyiniz, bu mâtem değil, Hz. Mevlânâ ‘vuslat gecesi’ buyurmuşlar” diyerek vasiyette bulunmuşlardır. Fahreddîn Efendi’nin vasiyetlerinden biri de sandukanın göğsüne yaptırılacak olan mermerin üzerine ‘rûhu için el-Fâtiha’ yazılmaması olmuştur.271 Cenaze namazını manevi evlâdı ve halifesi olan Muzaffer Ozak kıldırılmıştır.272 Muzaffer Ozak, Fahreddin Efendi’nin irtihâline aşağıdaki beyit ile tarih düşürmüştür: Hû hû deyüp basdı kadem Makâm-ı Firdevs-i a’lâ da civâr-ı Mustafâ273 2.4. Cerrâhiyye Tarîkatı’nın Zikir Ayininde Âdap, Usul ve Erkan Cerrâhiyye tarîkatı devrâni tarîkatlardandır. Devrân, halka şekli oluşturulup dönmek demektir. Devrân için Zümer sûresinde yer alan “Melekleri de arşın etrafını sarmış, Rablerini hamd ile tesbih eder halde görürsün. Aralarında hak ile 269 Ergür, a.g.t., s. 8; (Dal, Safer, Şeyh Muzaffer Ozak Hayatı, Menkıbeleri ve Seyahatleri, Gayr-ı Matbu, s. 10., naklen). 270 https://www.muzafferozak.com/otobiyografi1.html 271 Dal, Fahreddin Erenden’in Tasavvufî Görüşleri, s. 20. 272 Dal, Fahreddin Erenden’in Tasavvufî Görüşleri, s. 18-19. 273 http://www.muzafferozak.com/fahreddin-efendi-hayati.html 84 hükmedilmiştir. Denir ki: Âlemlerin Rabbi olan Allâh’a hamdolsun!”274 Âyetini delil göstermektedirler.275 Yine Kâbe-i Şerif’i tavaf etmek de devrâna bir başka delildir.276 Devrânın yanı sıra Cerrâhiyye tarîkatında, kıyâmi zikir (ayakta) ve kuûdi zikir (oturarak) de yapılmaktadır.277 Hz. Peygamber, “Ey benim ashabım! Cennet bahçelerine uğrarsanız, o bahçenin meyvelerinden yiyiniz ve lezzet alınız” buyurmuşlardır. O sırada orada hazır bulunan ashab-ı kiram, ‘Cennet bahçeleri nedir ya Resullallah?’ diye sorduklarında, ‘Zikir halkalarıdır’ yanıtını almışlardır.278 Cerrâhîler, kuûdi zikre delil olarak, cennet bahçesini teşbih eden bu hadisi baz almışlardır. Kare ya da dikdörtgen şeklinde oturulmayarak daire şeklinde oturulması sünnet olarak kabul edilmektedir. Bu oturuş şeklinden sonra zikir ifa edilmektedir. Zikir ayinini detaylandıracak olursak: Halvetîliğin Cerrâhî şubesi devrânî ayin usulünü benimsemiştir. İstanbul Karagümrük’teki âsitanede devrân ayini pazartesi günü öğleden sonra -son dönemde perşembe yatsıdan sonra- yapılmaktadır. Cerrâhî ayini, diğer Halvetîlerin devrânından farklı değildir. Halka şeklinde oturularak başlanılan zikirde, 279 mürşidin Fatihası ile meydan açılır, salât-ı kemâliyye ve salât-ı kutbiyye okunur.280 Mürşit “Fa’lem ennehü lâ ilâhe illâllah (Öyleyse bil ki, Allah’tan başka ilah yoktur!)” 281 diyerek Allah’ın birliğine işaret eder. Bu ilk tevhit mürşide ait olup, ikinci tevhitte dervişler mürşitle birlikte cehren zikre başlarlar ve kırkıncı tevhide kadar devam ederler. Bu sırada zikir halkasında bulunanlar, halkadan çıkamazlar, dışarıdan kimse de halkaya katılamaz. Çünkü Muzaffer Ozak bu gibi hareketlerin çok tehlikeli olduğunu ve buna cüret eden salike manevi bir zarar erişebileceğini müşâhede erbabının beyân ettiğini bildirmiştir.282 Kelime-i tevhid zikredildiği esnada “Lâ İlâhe” derken başlar sağa doğru, 274 Zümer, 39/75. 275 Ozak, Ziynet-ül-Kulûb, s. 53. 276 Ozak, Ziynet-ül-Kulûb, s. 54. 277 Öztürk, Cerrâhîlik, s. 150. 278 Ozak, Ziynet-ül-Kulûb, s. 54.; Gümüşhânevî, Ahmed Ziyâüddin, Ramûz el-Ehâdis (Hadisler Deryası), (trc. Abdülaziz Bekkine), Veb Ofset, İstanbul, 1982, s. 64. 279 Ozak, Ziynet-ül-Kulûb, s. 54. 280 Öztürk, Cerrâhîlik, s. 152. 281 Muhammed, 47/19. 282 Ozak, Ziynet-ül-Kulûb, s. 54-55. 85 İllâllah derken sola doğru çevrilerek en az beş yüz kez kelime-i tevhid zikrolunur. Ozak’a göre, zikrullah fena fillah makamına gidinceye kadar devam eder ve tamam olunca mürşidin “İllâllah” demesiyle bitirilir ve herkes medhuş kalır.283 Bundan sonra zâkirbaşı tarafından bestelenmiş nutuk yani ilâhi okunmaya başlanır. Bu ilâhilere ‘durak’ denilmektedir.284 Bilindiği üzere ilâhiler tarîkatlara göre farklı isimler almaktadır. İlâhiler Mevlevîlerde ‘âyin’, Halvetîlerde ‘durak’, Gülşenîlerde ‘tabuğ’, Alevi-Bektâşi tarîkatlarında ‘nefes’, kimi tarîkatlarda ise ‘cumhur’ adını almaktadır.285 İlâhi ya da durak tamamlanınca mürşit ‘rûh-i pâk-i Hz. Muhammed Mustafa râ salâvât’ diyerek kıyam eder ve devrân için ayağa kalkılır.286 Devrâna kalkılırken vecd haline niyet edilir. Mürşit ‘neveytü’l vecd’ yani ‘vecde niyet ettim’ der ve Âli-i İmrân sûresinin 191. âyetini okur.287 Muzaffer Ozak’ın ifadesiyle: “Fenâfillah’a erişen ruhların esmâ-i ilâhideki seyrini, merâtib-i esmâ-i ilâhide ruhun kesbettiği esmada seyr-i illallâhtan sonra seyr-i fillâhı göstermek için cisim de ruhun haline tabi olarak yükselir ve bu yükselişi göstermek ve işaret etmek için devrâna kalkılır.” 288 Devrân yapılırken, kişinin sol eli yanında bulunan kişinin omzuna atılır, sağ eli de yanındakinin beline konur ya da el ele tutuşulur ve sola doğru hareket edilir.289 Bu şekilde zikrullahtan ‘Hû’ esmasını zikrederek devrâna devam edilir. Muzaffer Ozak, “Devrân esnasında, başın sağa ve sola döndürülmesinin manası, makam-ı vahidiyet-i sıfatiyenin suretine işarettir. Sağa ve sola darb-ı zikir ise, vâhidiyyetin ahadiyyete, vahdet-i zâtiyyenin talîkine işarettir” demektedir.290 Devrânda ‘Hû’ esması bir kere içeriye ve bir kere dışarıya verilmesi lazımdır. Sonra ‘Hay’ esmasına başlanılır. ‘Hay’ ebced hesabıyla on sekiz adedi câmidir. Bu on sekiz adedi cami olan ‘Hay’ esma-i şerifi ki merâtib-i esma olan (Yani esma-ül-hüsna 283 Ozak, Ziynet-ül-Kulûb, s. 55. 284 Öztürk, Cerrâhîlik, s. 152. 285 “Tekke Edebiyatı-Dinî-Tasavvufî Halk Edebiyatı Nazım (Şiir) Türleri”, https://www.turkedebiyati.org/tekke-tasavvuf-edebiyati-nazim-sekilleri.html (erişim tarihi: 21.03.2021) 286 Öztürk, Cerrâhîlik, s. 152. 287 Ozak, Ziynet-ül-Kulûb, s. 55. 288 Ozak, Ziynet-ül-Kulûb, s. 55. 289 Öztürk, Cerrâhîlik, s. 150. 290 Ozak, Ziynet-ül-Kulûb, s. 54-55. 86 bin adettir) bu bin adedi ile zarp edilince on sekiz bin âlemi seyran eden sırrı hayat ile hay olup nur-u sübuti ile daim ve kaim olmakla sır seyriyatın suretini aşikar devrân ile bu sırrı işaret ettiği gibi, ‘Hay Allah’ ‘Kayyûm Allah’ ism-i şerîfleri ile vefa devrine başlanılır ki, mahviyetten sonra tayinin aynine, hayatın zilliyetine mukâbil, hakîkat-i hayat, hakikat-i kayyûmunun zuhûruna işaret olarak bu esmalarla on sekiz kere devrân edilir. On sekiz ‘Hay Hay Hû’ esması zikrolunur. On sekiz kere ‘Allah, Vâhid, Ehad, Samed’ esmasından sonra, tekrar ‘Hû’ esmasına başlanılır. Süratle ‘Hû’ esmasına devam edilir ve devrân tamam olur. 291 Dua edilir, tekrar ‘Hû’ esması zikredilir ve zikir sona erer.292 Sadece “Hay” zikriyle süren devrân sırasında, sertarik zikir halkasının dışına çıkarak makam postunun önünde Fatiha okur ve sonra sola dönen devrânın aksine yürüyerek -ve bazı esmaları zikrederek- âdeta zikir halkasını tavaf edermiş gibi üç defa devreder ve makam postu önünde bir Fatiha daha okuyup tekrar halkaya girer. Sadece Cerrâhî Âsitanesi’ne mahsus bu zikre top zikri denir. Bundan sonra, şeyh “Ya Mevlâm Hay Hay Hû” dedikten sonra ayinin vefa devri kısmı başlar. Sağ el öne, sol el arkaya doğru uzatılarak elele tutuşulup, daire şeklinde yürüyerek icra edilen vefa devri sırasında da zâkirler ilâhi okumaktadırlar. Birkaç devirden sonra, tekrar her adımda olmak üzere, “Hay Hay Hû” esmalarının yerine “Allah, Vâhid, Ehad, Samed” esmaları, daha sonra da “Hayyü’l-Kayyûm Allah” zikrinden sonra vefa devri sona erer ancak ayin, diğer halvetîlerin devrânı gibi devam eder. Hz. Pir Nûreddin Cerrâhî’nin içtihatıyla uygulanan devrâna tavaf tevhidi denir. Devrân “Ya Hay” zikriyle sürerken şeyh “üçer üçer saf” deyince, halkadan ayrılan dervişler, sol taraftaki bölüme doğru gelecek şekilde art arda üçerli saf oluştururlar. Saf dışında kalan halkadakiler yine sola doğru devrâna devam ederler. Üçlü saftakilerse düz adımlarla ters yönde yürürler. Şeyh ortada olup, sola doğru kendi etrafında Mevlevîler gibi sema etmektedir. Yukarıdan bakıldığı zaman sanki dönen bir araba tekerleğinde bir merkezden çıkan ışınlar gibi sıralanan üçlü saflar ve arkalarında tekerleğin çemberi gibi dönen zikir halkaları, ahenkli bir görünüm sergiler. Tavaf tevhidi her zaman yapılabilir, fakat ramazanın ilk haftasında muhakkak yapılması 291 Ozak, Ziynet-ül-Kulûb, s. 54-55. 292 Atacan, Sosyal Değişme ve Tarîkat Cerrâhîler, s. 58. 87 Cerrâhîliğin usullerindendir. Cerrâhîliğe mahsus bir başka ayin usulü de Arafat Vakfesi’dir. Kurban Bayramı’nın arefe gününde, ikindi vakti yapılan bu âyin, Arafat’ta vakfeye duran hacılara manevi olarak iştirak etmek niyetiyle yapılır. Arafat’ta bulunan hacılar gibi telbiye, tekbir ve salavat okunur. Ardından dua edildikten sonra kısa bir devrân yapılır ve âyin bitirilir. Bu âyin, 1717’de Kurban Bayramı’nın arefe gününde Pîr Nûreddin Cerrâhî’nin, Sokullu Mehmed Paşa’nın şeyhi, Nûreddinzâde Muslihuddin-i Halvetî’nin (ö. 1571) Edirnekapı Sakızağacı’ndaki türbesine gittikten sonra yaptığı ve üç sene devam ettirdiği âyinden sonra devam ettirilmiştir. Önceki dönemlerde “Sır Tekke” denen bu yerde yapılan âyin, daha sonradan Cerrâhî Âsitanesi’nde yapılmaya başlamıştır.293 Cerrâhiyye tarîkatında bulunan kimselerin, yapmakla mükellef olduğu bazı âdâp kuralları mevcuttur. Bunlar, Cerrâhîlik’in esasları olarak dört kısma ayrılmaktadır: 1. Âdâp: Diz üstü oturmak, sır saklamak, şeyh huzurunda az konuşmak, şeyhi nazardan çıkarmamak, şeyh ne verirse kabul etmek, mahlûkata hor bakmamaktır. 2. Ahkâm: Meveddet, sehavet, yakin, sabır, tevekkül, tefekkür etmektir. 3. Bina: Tevbe, teslim, zühd, kanaat, takva sahibi olmaktır. 4. Ahbap: İhsan, zikir, terk, havf, reca olmak üzere, ehl-i sünnet inançlarına sıkı sıkıya bağlı olmaktır. Nitekim Nûreddin Cerrâhî’nin bu hususta halifelerine özellikle Risale-i Birgivi’yi okuyup okutmalarını emrettiği bilinmektedir.294 2.5. Cerrâhiyye Tarîkatı’nda Halife ve Hilâfet Halife, bir pîrin ya da şeyhin irşatla görevlendirdiği kişi demektir. Halife olan kimseye şeyh tarafından ‘hilâfetnâme’ bir diğer adıyla ‘icâzetnâme’ verilmektedir. Hilâfetnâme sınırsız yetkiler için verildiği gibi, sadece zikir telkini veya rüya tabiri 293 (Heyet), Antik Çağ’dan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür Aş. Yay., İstanbul, 2016, c. 5, ss. 316-340. https://istanbultarihi.ist/175-istanbulda-tarikat-âyin-ve-zikirleri 294 Muslu, Anadolu’da Tasavvuf Yolları, s. 140. 88 gibi görevler için de verilebilir.295 Tarîkatın ilk dönemlerinde yazılı icazetname verilmezdi. Sonraki dönemlerde halifenin şeyh olabilmesi için yazılı bir belge istenildiğinden, taç ve hırka giydirilirken icazetname de verilmeye başlanmıştır. İcazetnamenin, hilâfet adayı esmayı tamamladığında mühürlenmesi adet olarak kabul edilmektedir.296 Cerrâhiyye tarîkatının önemli bir özelliği de erkeklerin yanı sıra kadınlara da hilâfet verilmesidir.297 Bu konuda cinsiyet nedeniyle herhangi bir ayrım söz konusu değildir.298 Bu hususta İbrahim Fahreddin Şevki Efendi’nin, kendisinin Fatma Mükerrem, Emine Binnaz ve Emine Nimet Bacı adlı üç kadın halifesi olduğunu bilinmektedir.299 Yine divan şairesi Fitnat Hanım da (Şerife Zübeyde Hanım ö. 1780) Yahyâ Şerafeddin Efendi’nin halifesidir.300 2.6. Muzaffer Ozak’ın Sohbet Halkası ve Yetiştirdiği Zevâttan Bazı İsimler Muzaffer Ozak’ın müridlerinin ve halifelerinin sayısı oldukça fazladır. Burada ismini verdiğimiz kişiler hakkında kaynaklarda bilgi bulabildiğimiz, ona yakın olan ve tarikatın intişarında etkisi olan kimselerdir. Ozak’ın sohbet halkasında bulunan yetiştirdiği zevat arasında ona intisap edip, uzun yıllar hizmetinde bulunan Tosun Bekir Bayraktaroğlu, Kemal Evren (Kemal Baba), Râgıb Başeski, Lex Hixon (Nur elEnver), Shems Friedlander, Salâhaddîn Demirtaş (Salâhî Dede) ve Muzaffer Ozak’tan sonra Pîr Nûreddin Cerrâhi Âsitanesi’nin yirminci türbedarı ve postnişini olan Safer Dal Ozak’tan istifade eden isimler arasında yer almaktadır. 2.6.1. Shems Friedlander Muzaffer Ozak’ın irşâd ettiği “Kraliyet İslami Araştırmalar Enstitüsü tarafından Sanat ve Kültür alanında 2012 yılının ‘En etkili 500 Müslümanı’ gösterilen”301 Shems Friedlander; New York, Mercer Caddesi’ndeki eski bir itfaiye binasında Mescid elFerah isimli, mescide dönüştürülmüş olan bir mekânda, 1981 senesinde, hilâfete 295 Türer, Ana Hatlarıyla Tasavvuf Tarihi, s. 100. 296 Muslu, Anadolu’da Tasavvuf Yolları, s. 141-142. 297 Muslu, Anadolu’da Tasavvuf Yolları, s. 140 298 Atacan, Sosyal Değişme ve Tarîkat Cerrâhîler, s. 107. 299 Dal, Fahreddin Erenden’in Tasavvufî Görüşleri, s. 17. 300 Muslu, Anadolu’da Tasavvuf Yolları, s. 140 301 Friedlander, Shems, Kış Hasadı, Sufi Kitap Yay., İstanbul, 2016, s. 1. 89 mazhar olmuştur. Hilâfet merâsimini Kış Hasadı adını verdiği kitabında şu şekilde anlatmıştır: “Muzaffer Efendim, bir merasimle beni halifesi yapıyor. O gün gusül abdesti aldım, 70.000 kelime-i tevhid hazırladım ve kemerli beyaz bir tennureyle geldim. Başımda, gümüş dervişliği simgeleyen ve şeyhliğin altın tâcından evvelki adım olan beyaz bir dallı arakiye vardı. Sağımdaki ve solumdaki rehberlerim olarak Hafız Ali ve Lütfü Baba, beni, dört adımla şeyhin önüne götürdüler. Sağ ayağımla adım atarken, ‘Es-Selâmu aleyküm yâ şeriat,’ diyorum. Muzaffer Efendi baş işaretiyle daha yakına gelmemizi buyuruyor. Yüksek sesle, ‘es-selâmü aleyküm yâ tarîkat,’ diyorum. Yine Muzaffer Efendi başıyla aynı işareti yapıyor. ‘Es-selâmü aleyküm yâ hakîkat’ dedikten sonra nihâyetinde dördüncü adımı atarken, ‘es-selâmü aleyküm yâ mârifet’ diyorum ve bir Türk halısının üstüne konmuş postta oturan Muzaffer Efendi’nin önündeki beyaz postun kenarında duruyorum. Bir zamanlar kurban edilmiş bir koyuna ait olan postun üstüne dizüstü oturuyorum ve ‘Acaba ben neyi kurban ediyorum şu anda?’ diye tefekkür ediyorum. Dizlerim şeyhin dizlerine dokunuyor ve sağ elimi sağ elinin içine sıkıca alıyor. Tâ Hz. Peygamber’in eline kadar hiç kopmadan giden altın eller silsilesine ben de katılıyorum. Bu sırada İstanbul ve New Yorklu yüz dervişten oluşan iç içe halkalar merasime şahitlik ediyor. Siyah bir cübbe omzuma konuluyor. Muzaffer Efendi gözlerimin içine bakarak içinden bir dua ediyor. Sonra kat kat yeşil destardan oluşan altın tâc-ı şerîfi başıma koyuyor. Bu destardan sarkan bir taylasan, bir yılan gibi, sol tarafımdan kalbime doğru iniyor ve ‘Kalbini bu dünyanın putlarından koru!’ diye beni îkâz ediyor. On bir kere ‘Estağfirullah’ diyor ve yedi kere de ‘Lâ ilâhe İllallah’ derken başımı sağdan sola doğru çeviriyorum ve sonuncuda ‘Allah’ı kalbimde bırakıyorum. Sonuncu kelime-i tevhitten sonra Efendi, ‘Muhammedün Resûlullah!’ diyor ve sağ elimi bırakıyor. Bana Ramazan ayında dervişlerin yediği hurmaların, üstüne ‘Allah’ yazan çekirdeklerinden bir tesbih veriyor. Efendimin elini öpüyorum ve kurban olma 90 postundan kalkmama yardım ediliyor…” 302 Friedlander’ın bu manevi yolculuğunda, New York’taki arkadaşları, neden bir başka ülkede yaşayan ve başka bir dil konuşan bir mürşidinin olduğunu sormuşlardır. Friedlander kalpten kalbe konuştuklarını ve birbirlerini anladıklarını bir hatırası ile şu şekilde anlatmaktadır: “Safer Baba ve ben, Muzaffer Efendim ile birlikte yemek yedik. Çay ve manevi sohbet ile ısınırken, Muzaffer Efendim derin, çarpıcı ve felsefî bir hikâye anlattı. Ertesi gün Tosun Baba ile Beyazıt’ta idim. Safer Baba ile olan önceki akşamki sohbetimizi anlattım. Tosun Baba bana, ‘Bu imkânsız. Bu hikâye senin kıt Türkçe bilginle anlayamayacağın kadar derin. Kısaca sen Türkçe bilmiyorsun, Safer Baba da İngilizce bilmiyor’ dedi. ‘Kalpten kalbe konuştuk’ dedim.”303 “Bu tasavvufî bilginin, Medine’deki Mescid-i Nebî’nin kokusu gibi varlığıma sirâyet ettiğini hakka’l-yakîn biliyordum. Çünkü icap ettiğinde bilmediğim şeyleri anlatabiliyor, nasıl yapacağımı bilmediğim şeyleri yapabiliyordum.”304 2.6.2. Tosun Bekir Bayraktaroğlu Muzaffer Ozak ile tanıştıktan sonra Tosun Bekir Bayraktaroğlu’nun hayatının seyri değişmiştir. Çünkü o, Robert Koleji’nde geçen gençlik yıllarında sosyalist, Batı’da geçen sanat dolu yıllarında bohem ve anarşist, Fas’ta ticaretle uğraştığı yıllarda zengin ve aristokrat ve İstanbul Nûreddin Cerrâhî Tekkesi’nde M. Ozak’ın dervişi ilerleyen yıllarda da New York’ta şeyh olmuştr. Muzaffer Efendi, Tosun Bayraktaroğlu’na305 Amerika’da bir dergâh açmasını emretmiştir. Fakat bu hususta kendisini yeterli görmeyen ve “dinimi Efendim’den öğrendim” diyen306 Tosun Bayrak, “Aman Efendim, şu bir iki sene içersinde sizden öğrendiklerimden gayrı namaz kılmasını bile bilmezdim. Hafız değilim, hadis alimi değilim, nasıl şeyhlik ederim?” demiştir.307 Bunun üzerine M. Efendi, “Evlâdım, en mühim olan sen gençliğinde ne kadar dünya zevki varsa kadın, şöhret, para hepsini tatmışsın. Bunlar seni artık cezbetmez. Gençliğinde Casablanca’da kayınpederin için hiç bilmediğin ve istemediğin iş adamlığını sana itimat edip verince o itimada layık 302 Friedlander, Kış Hasadı, s. 109-110. 303 Friedlander, Kış Hasadı, s. 134-135. 304 Friedlander, Kış Hasadı, s. 134-135. 305 Amerika’da Tosun Bayrak olarak bilinmektedir. 306 Bayraktaroğlu, Amerika’da Bir Türk, s. 110. 307 Bayraktaroğlu, Amerika’da Bir Türk, s. 121. 91 olmadığın için gece gündüz çalışıp bilmediğini öğrenip muvaffak oldun. Allah rızası için yapacağın bu işi de öğrenip inşallah muvaffak olacaksın” demiştir.308 Böylece Tosun Bayrak Amerika’da irşada başlamıştır. O zamandan beri Jerrahi Order of America’nın şeyhidir. Ayrıca Tosun Bayrak, Muzaffer Ozak’ı tanıdığı günden vefatına kadar neredeyse on yıl tercümanlığını yapmıştır. 2.6.3. Safer Dal Şair, bestekâr, sanatkâr, musikişinas Cerrâhî Tekkesi’nin yirminci türbedârı ve postnişini olan Safer Dal, 20 Ağustos 1926 tarihinde İstanbul Eğrikapı’da Yatağan Camii’nin yakınındaki bir evde dünyaya gelmiştir.309 Safer Dal’ın baba tarafı Arnavut kökenli, anne tarafı ise Bulgar kökenlidir.310 Safer Efendi, tasavvufî ilme ve irfana duyduğu derin alaka ve muhabbet sebebiyle 1953 yılında Şeyh Fahreddin Efendi’ye intisap etmiştir.311 Safer Efendi, hayatının dönüm noktası olan biat gecesinde oldukça heyecanlı ve tedirgin bir ruh hali içerisindedir. Bunu fark eden Şeyh Fahreddin Efendi, ‘Evlâdım, hürmet güzel ama biz hürmet budalası değil, muhabbet budalasıyız’ sözleriyle onu yatıştırmıştır. Bu söz onun tüm varlığında hayat bulmuş, kemâl-i hürmet ile mürşidine bende olmuştur.312 “Safer Dal, tasavvuf, irfan ve dervişlik sırrının ‘Hakk’a muhabbetle ubudiyet, mahlûkata şefkatle hizmette gizli olduğunu’ vurgulamıştır. Her zaman kâinattaki bütün canlılara merhamet nazarıyla bakıp, hizmet etmeyi tavsiye etmiştir.”313 Eserlerinde ‘Muhibbî’ mahlasını kullanan Safer Dal’ın, İlmihal: İmân, İslâm, İhsan, Islâhât-ı Sofiyye fî Vatan-ı Asliyye/Tasavvuf Terimleri ve Muhibbî Dîvânı olmak üzere üç eseri vardır.314 Bunların yanında Türk Tasavvuf Musikisi ve Folklorunu Araştırma ve Yaşatma Vakfı’nda notaya alınan eserleri meşk ettirerek gelecek nesillere ulaşmasını sağlamıştır.315 308 Bayraktaroğlu, a.g.e., s. 121. 309 Çakır, Adalet, Geydim Hırkayı Safer Efendi’nin Sohbetleri, Dergâh Yay., İstanbul, 2018, s. 11. 310 Çakır, Adalet-Dal, Mehmet Fahreddin, “Safer Dal” DİA, T.D.V. Yay., İstanbul, 2016, Ek:1, s. 302- 303. 311 Çakır, Geydim Hırkayı Safer Efendi’nin Sohbetleri, s. 12. 312 Çakır, a.g.e., s. 13. 313 Çakır, a.g.e., s. 14. 314 Çakır, a.g.e., s. 17-18. 315 Çakır-Dal, “Safer Dal”, DİA, Ek:1, s. 302-303. 92 Safer Dal, 21 Şubat 1999 yılında İstanbul’da vefat etmiştir. Nûreddin Cerrâhî Türbesi’nde medfundur.316 2.6.4. Râgıp Başeki Râkıp Başeski, Muzaffer Ozak’ın mûsikî hocası olan İsmail Hakkı Başeski’nin oğludur. Râkıp Bey oldukça zarîf, kibâr, edep sahibi bir İstanbul beyefendisi olarak bilinmekteydi. O, M. Ozak’a intisâp edip, uzun yıllar hizmetinde bulunmuş ve hilâfet almıştır. Yıllarca Karagümrük Nûreddin Cerrâhi Âsitanesi’nde imâmet vazîfesini üstlenmiştir. M. Ozak ile Râgıp Başeski arasında çok husûsî bir muhabbet ve bağlılık var olmuştur. Başeski ilerlemiş yaşına rağmen, M. Efendi’nin yurtdışı seyahatlerinin çoğuna katılmış, bizzât hizmetinde bulunmuştur. Öyle ki M. Efendi’nin terleyen başını silmek de dâhil her hizmetine koşmaya gayret etmiştir. Râgıp Bey Muzaffer Efendi’yi çok sever ve sevgi samimiyetinden dolayı ikide bir, “Allah benim ömrümden alsın Efendime versin” diye duâda bulunurdu. 1984 senesinde amansız bir hastalığa yakalanarak vefat etmiştir. Râgıp Bey’in vefat ettiği sırasında Muzaffer Efendi oldukça hastadır ve Râgıp Bey vefat ettikten sonra M. Efendi iyileşmiştir.317 Bu durumu şöyle anlatmaktadır: “Benim için çok mühim bir mesele var. Belki bu sizi hazmettirmez ama beni hazmettirir. Râgıp Bey evvelsi gün vefat etti. O, benim hizmetime bakardı, beni severdi. Beni o kadar severdi ki, ‘Allah benim ömrümü sana versin, Allah benim ömrümü sana versin’ diye bu şekilde dua ederdi. Galiba onu kurban verdik. Adamcağız üç gün evvel öldü, onu kurban verdik. Benim yerime o gitti. Râgıp Bey ölünce ben sıhhatlendim. Demek ki onun duası kabul oldu, Allah Teâlâ onun ömrünün geri kalanını bana verdi. Sözler tohumdur, söz ağızdan çıktı mı bir daha geri dönmez. Manevi bir tarlaya atılan tohum gibidir. Olur böyle şeyler.”318 2.6.5. Salâhaddîn Demirtaş (Salâhî Dede) 1912-1997 yılları arasında hayat sürmüş olan Salâhaddîn Demirtaş, 1948 yılında Muzaffer Ozak’ın Aksaray Süpürgeci Han’daki kitap dükkânında, muhasebe işlerini yapmak üzere işe başlamıştır. Muzaffer Oza’ın hem kâtibi olmuş hem de 1950’den itibaren Muzaffer Efendi’nin Süleymaniye Camii’nde kıldırdığı ‘Enderûn Usûlü Terâvih’ namazlarına devam 316 Çakır-Dal, “Safer Dal”, DİA, Ek:1, s. 302-303. 317 https://defter-i-ussak.blogspot.com/2015/11/ragp-baseski.html 318 https://www.youtube.com/watch?v=UHUTzspoGt4&t=208s 93 ederek bu usulde gerekli olan özel müezzinliği yapmıştır. Bu dönem Muzaffer Efendi ile dostluklarının daha da ilerlediği bir dönem olmuştur. 319 Önceki yıllarda Muzaffer Ozak’ın, Süpürgeci Han’daki dükkânında yanında çalışan Ali Bilici, Salâhaddîn Demiştaş’ı önce dükkânına ortak edip daha sonra da hissesini tamamen devretmiştir. Böylece dinî kitaplar basan Salâh-Bilici Kitabevi kurulmuştur. Salâhaddîn Demirtaş bu tarihten itibaren ‘Kitapçı Salâhaddîn Bey’ veya ‘Kitâbî Salâhaddîn Bey’ olarak anılmaya başlanmıştır. Salâhaddîn Bey, 1958 yılında Pîr Nûreddin Cerrâhî Âsitânesi şeyhi Fahreddin Efendi’nin manevi terbiyesi altına girmiştir. Salâhaddîn Demirtaş, Fahreddin Efendi ile tanışmasını ve ona intisâbını şöyle anlatmaktadır: “Muzaffer Bey (Ozak) beni bir pazartesi akşamı Fahreddin Efendi’ye götürdü. İçeri girdik, oturduk. Safer Baba, Kemal Baba, Niyazi, Zülfü, Şevki ordalardı. Biraz tevhid çekildi, ardından sohbet başladı. Efendi beni sordu, tanıttılar. ‘İntisap etmez mi bize?’ diye sordular. ‘Benim doğum meselem var ya. Efendimiz Uşşâkîlerle bir bağım olacak benim’ dedim. Efendi de ‘bu dergâhta her tarîk var, Uşşâkî de var, Rıfâî de var, Bedevî de var, Sadî de var dedi’ saydı. ‘Otur’ dedi. ‘Tut elimi’ dedi. İşte böyle oldu, elini öptük, bağlandık.”320 “Salâhaddîn Demirtaş, 1967’den itibaren Muzaffer Ozak’ın isteği üzerine Türk Tasavvuf Mûsıkîsi ve Folklorunu Araştırma ve Yaşatma Vakfı’nın binasında pazartesi günleri, pek çok kadim ilâhi ve özellikle ‘Kıyam Kelime-i Tevhid’i meşk etmiştir. Vakıftaki bu meşkler 1980 ihtilaline kadar sürmüştür. Salâhaddîn Demirtaş, ihtilal sonrası önceki yaşadıklarının tesiriyle vakfa gitmekten imtina edince, meşkler Safer Dal Efendi’nin Üsküdar’daki evinde salı günleri devam etmiştir.”321 Yaşadığı dönem ve bulunduğu muhit itibariyle tekke mûsikîsi alanında Cerrâhiyye tarîkatından Fahreddin Efendi, Rıfâiyye tarikatından Muhyiddin Efendi, Sa’diyye tarîkatından Râşid Efendi ve İzzî Efendi, Kâdiriyye tarikatından Gavsî Efendi ve Nazmî Geylan Efendi, Saadeddin Heper, Hopçuzâde Hâfız Şâkir Çetiner gibi pek çok kıymetli zevâtdan istifâde ederek kendisini yetiştirmiştir.322 319 https://defter-i-ussak.blogspot.com/2015/03/zâkirbas-salahaddin-demirtas.html?q=safer+dal 320 https://defter-i-ussak.blogspot.com/2015/03/zâkirbas-salahaddin-demirtas.html?q=safer+dal 321 https://defter-i-ussak.blogspot.com/2015/03/zâkirbas-salahaddin-demirtas.html?q=safer+dal 322 https://nagmeiask.blogspot.com/search?q=salah+dede 94 2.6.6. Robert Frager
Prof. Dr. Robert Frager ABD’li bir psikolog, yazar, sûfi, Pozitif Psikoloji’nin kurucularından ve Institute of Transpersonal Psychology’nin kurucusudur. Ayrıca 1960’larda Japonya’da iken ünlü usta Morihei Ueshiba ile Aikido çalışan Frager, 7. Kuşak “dan” sahibi bir Aikidokadır. 1980 yılında kurucusu olduğu Benötesi Psikoloji Enstitüsü’ne davet etmiş olduğu Şeyh Muzaffer Ozak'ı tanıdıktan sonra Müslüman olan Frager, Halveti-Cerrâhî tarîkatının Amerika’daki halifelerinden birisidir. Kendisinin başında bulunduğu dergâh California Redwood City’de bulunmaktadır. Muzaffer Ozak’ın Râgıb ismini verdiği ve “Râgıb Baba” olarak da bilinen Robert Frager’in tasavvuf hakkında yazmış olduğu birçok İngilizce yayınının yanı sıra Türkçeye tercüme edilmiş eserleri de bulunmaktadır. Frager Sufi Terapistin Sohbet Günlüğü adını verdiği kitabında Muzaffer Efendi’nin derviş oluşuna dair yaşadıklarını şöyle anlatmaktadır: “Muzaffer Efendim, Amerikalıları dervişliğe kabul edebileceğini söyleyince, onun dervişi olabilme ihtimaliyle benim de yüreğim o anda yerinden oynamıştı. Bütün maneviyatımı güvenle kendisine teslim edebileceğim muazzam bir bilgelik ve bütünlük –irfân ve kemâl sahibi bir mürşit- bulduğumu biliyordum. Birçok farklı gelenekten gelen çok sayıda üstat ile vakit geçirmiş ve onlardan çok şey öğrenmiştim. Ama onlarda gördüğüm hiçbir özellik beni böylesi bir teslimiyet ve bağlılığa itecek derecede etkilememişti. Dervişliğe ilk talip olan ben oldum. Ve böylece Kaliforniya’nın en kıdemli Halvetî-Cerrâhî dervişi oldum.”323 Muzaffer Ozak ile Frager’e tanıştığında, M. Efendi ilk olarak tasavvufun gayesini öğretmiştir. “Tasavvufun gayesi kalbe dua etmeyi öğretmektir. Duanın dilini öğrenmek, ezberlemek nispeten kolaydır. Ama kalplerimize dua etmeyi öğretmek uzun sürer. Dış her zaman içten daha kolaydır. Kalplerimiz ihlaslı ibadet, şefkatli hizmet ve Allah zikriyle temizlenir” demiştir. 324 Muzaffer Ozak’ın vefatından sonra Safer Dal Efendi, Robert Frager’e hilâfet vermiştir. Safer Efendi, Frager’e rüyaları geleneğe göre nasıl tabir edebileceğini 323 Frager, Sufi Terapistin Sohbet Günlüğü, s. 14. 324 Frager, Sufi Terapistin Sohbet Günlüğü, s. 76. 95 öğretmiştir. Frager, Kaliforniya’ya döndüğünde kendisinin dahi hayal edemeyeceği bir biçimde rüya tabirleri yapabildiğini fark etmiştir. Böylece Kaliforniyalı dervişler de Frager’in esrarengiz bir şekilde şeyhe dönüştürüldüğüne kâni olmuşlardır.325 2.7. Cerrâhiyye Tekkeleri İnsan denilen varlık, iç dünyasında zıtlarla birlikte var olan; eğitim ve riyazetle kendini olgunlaştırırsa olgun insan, hevasının peşinde koşarsa azgın insan olabilecek niteliklere sahiptir.326 Bu noktada dini ve sosyal hayatın birleştiği tekkeler, dervişlerin ve tarîkat ehlinin toplanıp şeyh veya halifesinin gözetimi altında zikir, ayin veya ibadet ettikleri, ruhen ve ahlâken eğitilip, olgun ve yetkin kimseler haline geldikleri kurumrolünü üstlenmiştir.327 Muzaffer Ozak’ın ifadesiyle tekkeler, “Hak aşığı olan ve Hz. Muhammed’e gönül veren mü’minlerin, Allahu Teâlâ’ya muhabbetlerini sundukları meydanlardır. Öyle bir meydan ki, orada vahdet şarabı sunulur, o meydanda aşk-ı Muhammedî, muhabbet-i ehl-i beyt bulunur. O meydan, Allah’ı ve Resûlullah’ı sevenlerin aşklarını arttıran, fazlalaştıran bir meydandır. O meydan ilim, irfan, aşk, mürüvvet, muhabbet, sabır, kanaat ve marifet meydanıdır.”328 İnsanın sosyal hayattaki konumunun oluşturulmasına aktif olarak katkı sağlayan tekkelerde eğitim önceliklidir. Çünkü eğitim, kişilerin bilgi ve becerilerin kazandırılmasına ve ihtiyaçlarına uygun kişiliklerinin geliştirmelerine yardımcı olan bir öğrenme sistemidir. Bu bağlamda eğitim öğretim kurumu niteliğinde olan tekkelerde, eğitim sistemi, geleneksel medrese usulünün yanında, öğrenciye bir şeyler dikte etmekten çok onu değiştirerek kemâle erdirmeyi amaçlamaktadır. Dolayısıyla eğitim alanında, tekkelerin farkı, yaşanarak elde edilebilen ve dervişle şeyhi arasında sır olan bir eğitim türünü esas alması diyebiliriz. “Tekkelerde eğitim alan müridler günlerinin neredeyse tamamını orada geçirdikleri için yoğun bir şekilde dînî içerikli 325 Frager, Sufi Terapistin Sohbet Günlüğü, s. 15. 326 Göktaş, Vahit, “Tasavvufi Terbiye’nin Günümüz Din Eğitim-Öğretimine Sunabileceği İmkânlar”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Ankara, 2011, sayı 52, s. 138 327 (Heyet), Tasavvuf El Kitabı, Grafiker Yay., Ankara, 2016, s. 232. 328 Ozak, İrşâd, c. 3, s. 686-687. 9 97 Efendi (ö. 1827), Şeyh İsmail Efendi (Kanbur Hafız) (ö. 1839), Şeyh Salih Efendi (ö. 1852), Yağlıkçılar kâhyası Şeyh Salih Efendi (ö. 1869), Yorgancı Şeyh Ömer Efendi (ö. 1872), Tahtaminare Şeyhi Hafız Mehmed Efendi (ö. 1873), Şeyh Hafız Hüseyin Efendi (ö. 1901), Şeyh Mustafa Efendi (ö. 1915), Şeyh İbrahim Edhem Efendi (ö. 1916) değerli zâkirbaşılardan bazılarıdır. Diğer Cerrâhî tekkelerinde de çok kıymetli zâkirbaşılar bulunmuşlardır. Yine Sertarikzâde Tekkesi’nin ve Nûreddin Cerrâhî Âsitanesi’nin zâkirbaşısı Eğrikapılı Şeyh Mehmet Efendi (ö. 1916) büyük bir mûsikîşinastır.” 335 Aşağıda İstanbul da yer alan cerrâhî tekkeleri sıralanmıştır. Tekke ve zâviyelerin kapatıldığı 1925 yılında yalnız beş cerrâhî tekkesinin faaliyette olduğu görülmektedir. Bunlar Cerrâhî Âsitânesi, iki Sertarikzâde, İğci Mehmed Hüsâmeddin ve Karagöz tekkeleridir.336 Bu tekkeler, ‘tekke ve zâviyelerin kapatılması kanunu’ ile güç şartlar altında faaliyetlerine devam etmek isteseler de, Nûreddin Cerrâhî Âsitânesi dışındaki tekkeler faaliyetlerini sürdürememişlerdir. Bunlar şu şekildedir: Nûreddîn Cerrâhî Âsitânesi Sertarikzâde Tekkesi Durmuş Dede Tekkesi Yıldız Tekkesi Çaylak Tekkesi Karagöz Tekkesi Tamışvar Tekkesi Yeniköy Tekkesi Yekfûr Tekkesi (Yeniköy ve Yekfur tekkeleri raûfî tekkeleridir. Sonradan cerrâhî tekkesine dönüşmüştür). Üsküdar Arif Dede Tekkesi337 Yukarıda ismini verdiğimiz tekkelere ve mevcut ziyaretgâhlara gidildiğinde, bu mekânlara özgü adet ve göreneklerden olan ziyaret âdâbına Muzaffer Ozak çok önem vermiştir. Bunlardan bazıları şu şekilde sıralanmıştır: 335 (Heyet), Antik Çağ’dan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi, c. 5, ss. 316-340. 336 Yola, “Cerrâhîlik”, DİA, c. 7, s. 416-420. 337 Vassâf, Osmânzâde Hüseyin, Sefine-i Evliyâ, (haz. Mehmet Akkuş-Ali Yılmaz), Kitabevi Yay., İstanbul, 2015, c. 5, s. 309. 98 1. Kişi yapacağı ziyaretgâha gitmek üzere hazırlanırken, Allah için niyet etmelidir. 2. Evinden abdestli olarak yola çıkmalıdır. 3. Gideceği yere gidip gelinceye kadar, gözlerini Allah’ın men ettiği şeylerden ve kalbini kötü düşüncelerden korumalıdır. 4. Ziyaret mahalline kadar Allah’ı zikir ve tesbih etmelidir. 5. Ziyaret mahalline giderken Allah rızası için fakirlere sadaka vermeli, yoksullara yardım etmeli, kedi ve köpek gibi sahipsiz hayvanlara yiyecek, mevsim kış ve etraf karla örtülü ise kuşlara yem vermeli, mümkünse çiçeklere su ve zamanı ise fidan dikmelidir. 6. Ziyaret edilecek velîyullah ister dünya hayatında ister ebedi âlemde olsun, bu hususlara dikkat ve riâyet edilmelidir.338 Tekke ve zâviyelere, türbelere gitmek hem yaşayanlar için hem de ölüler için birtakım faydalar sağlamaktadır. Bu mekânlar, insanın geçmişi ile bağlantı kurmasına, kültürü ve tarihi ile olan münasebetlerinin güçlenmesine yardımcı olmakla birlikte, kişileri hayırlara sevk etmekte ve yardım yapmaya yönlendirmektedir. 338 Ozak, Ziynet-ül-Kulûb, s. 373. 99 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM MUZAFFER OZAK’IN TASAVVUFÎ GÖRÜŞLERİ 100 3. MUZAFFER OZAK’IN TASAVVUFÎ GÖRÜŞLERİ Bu bölümde M. Ozak’ın hassasiyetle üzerinde durduğu tasavvufî görüşlerine ana başlıklar halinde yer vereceğiz. 1. Tarîkat ve Erkânına İlişkin Tasavvuf Kavramları 1.1. Tasavvuf-Sûfi Tasavvuf tarihi boyunca tasavvuf ve sûfi kelimelerinin etimolojik kökenleri araştırılmıştır. Araştırmalar neticesinde bu kavramların Kur’ân-ı Kerîm’de ve hadis kaynaklarında bulunmadığı tespit edilmiştir. Dahası kavramların sahabe ve tâbiîn dönemlerinde de kullanıldığına rastlanmamıştır.339 Her ne kadar gerçekle bağdaşmasa da mistisizme uzak olan kimseler, tasavvuf kelimesinin Kur’ân’da yer almamasından dolayı İslâmi olamayacağını savunmaktadırlar.340 Buna karşılık konunun hakikatine dair bazı İslam düşünürleri ve mutasavvıflar tasavvuf ve sûfi kavramlarının köklerinin nereden geldiği konusunda kendi fikirlerini ortaya koymuşlardır.341 Dolayısıyla bu hususta farklı görüşler meydana gelmiştir. Araştırmacılar kavramların s-v-f veya s-f-v ya da s-f-f kökünden müştak olduğunu ve aşağıdaki kelimelere nispet ettiğini ifade etmişlerdir.342 Bunlar şu şekildedir: Arapça ‘sûf’ kelimesi: Yün manasına gelmektedir. Zahidlerin yünden yapılmış giysilerine işaret etmektedir. Serrâc Tûsî’ye göre bu kelimenin izafe edilmesi, nebîlerin âdeti, peygamberlerin ve asfiyânın şiârından dolayıdır.343 Bu noktada mutasavvıflardan Kuşeyrî ve Hücvîrî, tasavvuf kelimesinin Arapça kökenli olmadığını, câmid bir lakâp olabileceğini ifade etmişlerdir.344 Ancak, Arapça gramer kurallarına göre tasavvuf kelimesi, tefa’ul kalıbına uygun gelmektedir ve bu kalıp, ‘yün elbise giymek’ manasındadır. 345 Yunanca ‘sophia’ kelimesi: Hikmet arayışı, bilgelik manalarına gelmektedir. 339 Yılmaz, Hasan Kâmil, Ana Hatlarıyla Tasavvuf ve Tarîkatlar, Ensar Nşr, İstanbul, 2017, s. 21. 340 Schimmel, Annemarie, Tasavvuf Notları, (trc. Dilara Yabul), Sufi Kitap Yay., İstanbul, 2018, s. 17. 341 Türer, Ana Hatlarıyla Tasavvuf Tarihi, s. 26. 342 Afîfî, Tasavvuf İslâm’da Manevî Devrim, s. 36. 343 Tûsî, Ebû Nasr Serrâc, el-Lüma’ İslâm Tasavvufu, (trc. Hasan Kâmil Yılmaz), Erkam Yay., İstanbul, 2016, s. 21. 344 (Heyet), Tasavvuf El Kitabı, s. 13. 345 Gürer, Düşünce ve Kültürde Tasavvuf, s. 28. 101 Sufâne kelimesi: Bakliyat cinsinden çölde yetişen bir bitki türünü ifade etmektedir. Bu kelime, zahidlerin çöl bitkisi ile geçindiklerinden dolayı tasavvuf ile bağdaştırılmak istense de bu doğru değildir. Ashâb-ı Suffe’den, suffe kelimesi: Hz. Peygamber’in mescidinin yanındaki bir bölümde yaşayan ve hayatlarını ilim ve zikir ile geçirmiş olan toplulukla ilişkilendirilerek bu kelimeye işaret edilmiştir. Benû Sûfe: Kendilerini insanlığa hizmete adamış ve zahitçe bir yaşamı tercih etmiş olan topluluğa denilmektedir.346 Saff kelimesi: Sıra, dizi, manasına gelmektedir. Saff-ı evvel, namaz kılanların ilk safı demektir.347 Sûfilerin ilk safta namaz kılmaya rağbet etmelerinden dolayı bu kelime ile ilişkilendirilmiştir.348 Safâ ve safvet kelimeleri: Duruluk, temizlik, saflık, manalarını ihtiva etmektedir.349 Sûfiler kalp temizliğine önem veren kimseler oldukları için bu kelimeler derunî temizliği ifade etmektedir.350 Ancak safâ kelimesinin nisbet olarak safâî, safvet kelimesi de safevî formunda oluşu, gramer açısından tasavvuf ve sufi kelimeleri ile örtüşmese de, mânâ bakımından uygun düşmektedir.351 Bu manada da Muzaffer Ozak, kalbinden dünya kederlerini atan, kalbini safâya erdiren veya tasavvuf yoluna sülûk eyleyen kimseye ‘sûfi’ denildiğini belirtmiştir.352 Sûfî, özel bir isim olmayıp, halleri ve yolları ile meşhur bir taifeye lakap olarak kullanılmaktadır.353 Kâşânî’ye göre, “her kim Allah’a yakın olma derecesine ulaşır ve kemâl saffında öne geçenlerden olursa, tarîkat büyükleri onu sûfî olarak isimlendirmektedir.” 354 Sûfi kavramı hakkında pek çok farklı tanımlar yapılmıştır. Bunlardan bazıları şöyledir: 346 (Heyet), Tasavvuf El Kitabı, s. 13. 347 (Heyet), Tasavvuf El Kitabı, s. 13. 348 Cebecioğlu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü, s. 225. 349 Yılmaz, Ana Hatlarıyla Tasavvuf ve Tarîkatlar, s. 21. 350 Öngören, Reşat, “Sûfi”, DİA, T.D.V. Yay., İstanbul, 2009, c. 37, s. 471. 351 Yılmaz, Ana Hatlarıyla Tasavvuf ve Tarîkatlar, s. 25. 352 Ozak, Ziynet-ül-Kulûb, s. 47. 353 Selvi, Dilâver, Sûfîliğin Temel Şartları 1, Semerkand Yay., İstanbul, 1998, s. 5. 354 Kâşânî, Tasavvufun Ana Esasları, s. 18. 102 Zünnûn el-Mısrî’ye ‘sûfi kimdir?’ diye sorulmuştur. O da, ‘taleple yorulmayan, elinden zorla almakla darılmayan kimsedir’ diyerek karşılık vermiştir.355 Aynı soruya Cüneyd-i Bağdâdî ise ‘Halk arasında, Hakk’ın seçkin kullarıdır’ şeklinde cevap vermiştir. 356 Sûfîlerden murâd ise erenler ve kâmillerdir yani salt görüntü ve isimleriyle başkalarından ayrılan ve ayrışan topluluk olmayıp,357 Allah’ı tezkiye-i kalp ile yakîn ve ihsan ile bilenlerdir.358 Sûfiler sünneti ihya edenlerin en önde gelenleridir. Onların en önemli özelliği kalplerini her türlü kin ve düşmanlıktan temizlemeleri olmuştur.359 Onların vazifesi, Hz. Peygamberin emirlerini seve seve yapmak ve yaptırmaktır.360 Bundan dolayıdır ki onlar gönüllerde muhabbet köprüleri kuran kimselerdir. Bu hususta Muzaffer Ozak, sûfilere ‘gönül avcıları’ demektedir. Yukarıda verilen tasavvuf kelimesinin kökenlerindeki farklılıklarda olduğu gibi, tasavvufun tanımında da farklı izahlar ortaya çıkmıştır. Çünkü tasavvuf, mânevî ve derunî hayat tarzı sunuşu ile yaşadıkça anlaşılan, tecrübe edilen bir ilimdir. Yani, hâl ilmidir, kâl ilmi değildir. Bu yüzden, İslâm’ın zâhir ve bâtın hükümleri yörüngesinde, İslam dinînin bi-zâtihî kendisi361 olup, şer’i ulûm-i âliyeden362 olan tasavvufu, 363 kelimelerin sınırlı kalıpları içerisinde tek bir cümle ile tanımlamak mümkün değildir. Bundan dolayıdır ki, sûfiler içinde bulundukları hâle, istidat ve kabiliyetlerine göre tasavvuf tanımları yapmışlardır.364 Tasavvuf tarihinde herkes tarafından bilinen sûfilerden, Cüneyd-i Bağdâdi tasavvufu, “tüm bağlardan azade olarak Allah ile olmaktır”365 şeklinde tanımlamış ve 355 Tûsî, el-Lüma’ İslâm Tasavvufu, s. 24. 356 Tûsî, el-Lüma’ İslâm Tasavvufu, s. 24. 357 Kâşânî, Tasavvufun Ana Esasları, s. 17. 358 Tasavvuf Hakkında Mülâkât - David Freudberg - 16 Haziran 1982 - YouTube. Tasavvuf Hakkında Mülâkât - David Freudberg - 16 Haziran 1982 - YouTube 359 Sühreverdi, Gerçek Tasavvuf (Avârifü’l-Meârif), s. 56. 360 Tasavvuf Hakkında Mülâkât - David Freudberg - 16 Haziran 1982 - YouTube. Tasavvuf Hakkında Mülâkât - David Freudberg - 16 Haziran 1982 - YouTube 361 Kuşçuoğlu, H. Galip Hasan, Muhtaç Olduğumuz Kardeşlik, H. Galip Hasan Kuşçuoğlu Kültür ve Eğitim Vakfı Yay., Antalya, 2004, s. 64. 362 Hacı Reşid Paşa, Tasavvuf Tarîkatler Silsilesi ve Ahlâkı İslâmiye, (dzl. Muzaffer Ozak), Ergin Kitabevi Yay., İstanbul, 1958, s. 24 363 Öngören, Reşat, “Tasavvuf”, DİA, T.D.V. Yay., İstanbul, 2011, c. 40, s. 119. 364 (Heyet), Tasavvuf El Kitabı, s. 19. 365 Kâşânî, İzzeddin, Tasavvufun Ana Esasları, Kurtuba Kitap Yay., İstanbul, 2010, s. 18. 103 “Hakk’ın seni kendinden öldürmesi ve kendisiyle diriltmesidir”366 demiştir. Ma’rûf el-Kerhî ise tasavvufu, “gerçeklere yapışmak ve insanların elinde olan şeylerden ümidi kesmek” şeklinde izah etmiştir.367 Ebû Muhammed el-Cerîrî, “tasavvuf, bütün güzel huylarla süslenmek ve bütün çirkin huylardan çekinmektir” demiştir.368 Ebû Süleyman Darânî de “sûfinin üzerinde Allah Teâlâ’dan başka kimsenin bilmediği birtakım fiillerin cari olması ve Allah’tan başka kimsenin bilmediği şekilde sûfinin Allah’la olmasıdır” şeklinde tasavvuf tanımı yapmıştır.369 Ali b. Abdurrahim Kannâd ise: “Tasavvuf, manevi makamları yaymak ve devamlı olarak onlara bağlı kalmaktır” demektedir.370 Aydınlı Dede Ömer ise bir beyit ile tasavvufu şu şekilde tarif etmiştir: “Tasavvuf yâr olup bâr (yük) olmamaktır. Gül-i gülzâr olup hâr (diken) olmamaktır.”371 Muzaffer Ozak da tasavvufu, “Allahu Teâlâ’dan gayrı hiçbir şeyle alakadar olmamak yani, gayra alakasız, Hak Teâlâ ile olmaktır” şeklinde tanımlamıştır.372 Ayrıca bir gülün kokusunun izahının yapılamayacağı gibi tasavvufu da izah etmenin güç olduğunu ifade etmiştir. Ozak, açıklaması bu kadar zor olan halleri, ehil olmayan kişilerin anlatmasını kınamıştır. Ona göre, gücü ölçüsünde sûfilerin hâlini ve tasavvufun edeplerini elde etmeye çalışmadan, bu yoldaki ilk adımları atmadan, kendisini onların hedeflerine ulaştıracak ilk vazifeleri yerine getirmeden, hal ehli olmadan tasavvufu anlamak zordur.373 Muzaffer Ozak’a göre, tasavvuf yoluna giren herkeste yüksek ahlâk seciyeleri bulunmamaktadır ve bulunması da kolay değildir. Bunun elde edilmesi için, ilâhî 366 Kâşânî, Tasavvufun Ana Esasları, s. 18. 367 Sühreverdi, Gerçek Tasavvuf (Avârifü’l-Meârif), s. 65. 368 Sühreverdi, Gerçek Tasavvuf (Avârifü’l-Meârif), s. 67. 369 Attâr, Ferîdüddîn, Tezkiretü’l-Evliya, (trc. Süleyman Uludağ), İlim ve Kültür Yay., Bursa, 1984, s. 313. 370 Tûsî, el-Lüma’ İslâm Tasavvufu, s. 24. 371 Kara, Mustafa, Tasavvuf Kültürü, Anadolu Yay., Ankara, 2019, s. 21. 372 Ozak, Ziynet-ül-Kulûb, s. 47. 373 Ozak, Ziynet-ül-Kulûb, s. 23. 104 tevfik ve nasibin yanında, büyük bir cehd ve mücâhede istenmektedir.374 Sûfinin mücadelesini verdiği özel bir hal ya da ruhi bir tecrübe olan tasavvufî haller,375 herkeste farklı şekillerde ortaya çıkmaktadır. Muzaffer Efendi, 1984 yılında ABD’de yapmış olduğu bir sohbette, kişilerin istidadına göre kimisinde mûsikî ile kimisinde kıyam zikri ile kimisinde namaz ile bir başkasında ise tefekkür gibi farklı versiyonlarda tasavvufî hallerin zahir olacağını ifade etmiştir. 376 Şeyh efendi tasavvufun amacının ise, kişinin Hak’tan razı olup, Hak rızasını arayıp bulması yani ‘Hak ile Hak olması’ şeklinde açıklamış olup, bu hale sözün yetersiz kaldığını, aklın ve fikrin maverasında yer aldığını belirtmiştir. Ona göre, “Hak ile Hak olmak, bekâ-billah mertebesine erişmek olup, bekâ-billah mertebesine erişenler, bu makama zevk ile muttali olurlar. Onu, başkalarına açıp söylemek isteseler bile, açıp söyleyemezler. Dolayısıyla Hallâcı Mansûr’un ‘enel-Hakk’(ben Hakk’ım), Cüneyd-i Bağdâdi’nin ‘leyse fî subbetî sivallâh’377(cübbemin altında Allah’tan gayrı bir şey yok) ve Bâyezîd-i Bistâmî’nin ‘sübhânî mâ a’zame şânî’ (benim şanım ne yücedir) demeleri gibi kelamı kendi ağızlarından olduğu halde, Hakk’ın tecellisi ve tenezzülü ile zuhur eder. Çünkü ‘Hak ile Hak olmayı’ ifade ve beyan edebilecek kabiliyet, beşer lisanına verilmemiştir.”378 Tasavvufun mahiyetini Ruveym’in ifadesi ile açıklayan379 Ozak, tasavvufun, üç haslet üzere bina edildiğini belirtmiştir. Bunlar: 1) Fakr ve iftikara yapışmak: Dervişliğe sarılıp, fakirliğe (Allah’tan başka kimseye ihtiyaç duymama haline) yapışmak. 2) Bezl ve isar ile tahakkuk: Malını infak ve ihsan etmek. 3) Taarruz ve ihtiyarı terktir: Başkasına bir şey arz etmeyi ve istemeyi terk etmektir.380 374 Selvi, Dilaver, Sûfiliğin Temel Şartları 1, Semerkand Yay., İstanbul, 1998, s. 20. 375 Afîfî, Tasavvuf İslâm’da Manevî Devrim, s. 19. 376Ozak, “Muzaffer Ozak Efendi Tasavvuf’u Anlatıyor”, https://www.youtube.com/watch?v=_ xSVf2tpvx0(erişim tarihi: 06.01.2020). 377 Bu söz tasavvuf çevrelerinde Bâyezıd’e ait olduğu bilinmektedir. Fakat burada Cüneyd-i Bağdâdi’ye atfedilmiştir. 378 Ozak, Ziynet-ül-Kulûb, s. 49. 379 Bkz.: Sühreverdi, Şihâbuddîn, Gerçek Tasavvuf (Avârifü’l-Meârif), (trc. Dilaver Selvi), Semerkand Yay., İstanbul, 2010, s. 65. 380 Ozak, Ziynet-ül-Kulûb, s. 46. 105 M. Efendi, sufi ve tasavvuf kavramlarıyla ilgili olarak gelenekteki tasavvuf tanımlarını kabul etmiş ve kendisi de bu kavramları, o doğrultuda açıklamıştır. Kısaca tasavvuf, gelenekte sezgiye ve ilhama dayalı manevî yolculuk olarak kabul gören ve içinde kudsî hakikatleri barındıran İslam ahlâkıdır. Tasavvuf mensubu olan kimselerin de en önemli hususiyeti, manevi hallerini muhafaza etmek ve iç dünyalarında olan karışıklıkları ortadan kaldırarak kalplerini arındırmalarıdır. 1.2. Tarîkat Sözlükte “gidilecek yol, izlenecek usul, hal ve gidiş” anlamındaki tarîkat kelimesinin çoğulu tarâik’tir. Terim anlamı olarak ise “Allah’a ulaşmak isteyenlere mahsus âdet, hal ve davranış” demektir.381 Muzaffer Ozak, tarîkatın sözlükte salt yol manasında olduğunu ancak maneviyatta tarîkatın, Allah’a giden yollar manasına geldiğini belirtmektedir.382 Bu manayı da “Bizim uğrumuzda mücâhede edenlere gelince, ‘Biz onları elbette yollarımıza ulaştırırız” âyetiyle desteklemektedir.383 Tasavvuf denilince akıllara uygulama gelmektedir. Uygulama da tarîkatlarla olmaktadır. Tarîkatların hedef kitlesi insandır. Tarîkat eğitimi, insanın içsel gelişimini sağlamayı, davranış bozukluklarını gidermeyi ve insanın kemâle ermesini gerçekleştirmeyi hedeflemektedir.384 Kısaca hepsi insanları dünya ve ahiret saadeti için Allah’a îsâl etmeyi amaçlamaktadır.385 Her ne kadar tarîkatların isimleri Halvetiyye, Kâdiriyye, Cerrâhiyye, Rufâiyye, Bedeviyye gibi ayrı ayrı da olsa, Ozak’a göre, bunların hepsi, bir tarîk olup, tarîkat-ı Muhammediye’dir386 yani Hz. Peygamber’in ahlâkı ile ahlâklanmadır. Tarîkatların en önemli unsurlarından biri zikirdir. Tarîkat ehlinin belli zamanlarda ve belli sayılarda edep halinde düzenli olarak söyledikleri kelime ve ibarelere zikir denilmektedir.387 Bundan dolayı tasavvuf tarihinde tarîkatlar, Âl-i İmrân 381 Öngören, Reşat, “Tarîkat”, DİA, T.D.V. Yay., İstanbul, 2011, c. 40, s. 95. 382 Ozak,“Tarîkat Adabında Tevhid Zikri”, https://www.youtube.com/ watch?v =39hsNKXwEGc&t= 17s (erişim tarihi: 01.05.2021). 383 Ankebût, 29/69. 384 (Heyet), Tasavvuf El Kitabı, s. 221. 385Ozak,“Tarîkat Adabında Tevhid Zikri”, https://www.youtube.com/watch?v=39hsNKXwEGc&t= 17s 386 Ozak, “Tarîkat Adabında Tevhid Zikri”, https://www.youtube.com/watch?v =39hsNKX wEGc&t= 17s 387 Uludağ, Tasavvuf Terimleri ve Sözlüğü, s. 588. 106 sûresinin “Onlar ki, ayaktayken, otururken ve yanları üzerine uzanmışken Allâh’ı zikrederler ve göklerin ve yeryüzünün yaratılışı hakkında tefekkür ederler” 388 ve A’râf sûresinin “Rabbini, sabah ve akşam, tazarru ile sessizce korkarak ve yüksek olmayan bir sesle içinden zikret ve gâfillerden olma” 389 âyetlerini esas alarak, zikir çeşitlerine göre de tasnif edilmiştir. 390 Bunlar şu şekildedir: Kıyâmi Tarîkatlar: Zikirlerini daha çok ayakta yapan tarîkatlardır. (Kâdiriye Tarîkatı vb.) Kuûdi Tarîkatlar: Zikirlerini oturarak yapan tarîkatlardır. (Nakşibendiye Tarîkatı v.b.) Hafî Tarîkatlar: Zikirlerini sessiz bir şekilde yapan tarîkatlardır. (Nakşibendiye Tarîkatı vb.) Cehrî Tarîkatlar: Zikirlerini sesli bir şekilde yapan tarîkatlardır. (HalvetiyyeCerrâhiyye Tarîkatları gibi.) Bu tarîkatlar, “tasavvuf ehlinin ve sûfi cemaatlerin bir yerde toplanıp şeyh ve halifesinin gözetiminde ayin, deveran, sema, hadra adlarını verdikleri zikirlerini ahenkli bir şekilde toplu olarak icra ederler.” 391 Tarîkatlar çeşitli yönlerden farklı sınıflandırmalara tabi tutulmuştur.392 Muzaffer Ozak, Ziynet-ül-Kulûb adlı eserinde tarîkata dair, altı madde ile tarîkat hüküm ve erkânını belirtmiştir. Bunları şu şekilde sıralamak mümkündür: 393 Tarîkat Hükümleri Tarîkat Erkanları 1) Meveddet 1) İlim 2) Sehâvet 2) Hilm 3) Yakîn 3) Sabır 4) Sabır 4) Rıza 388 Âl-i İmrân, 3/191. 389 A’râf, 7/205. 390 Türer, Ana Hatlarıyla Tasavvuf Tarihi, s. 91. 391 Uludağ, Süleyman, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, Marifet Yay., İstanbul, 1995, s. 588 392 Uludağ, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, s. 511. 393 Ozak, Ziynet-ül-Kulûb, s. 38-39-40. 107 5) Tevekkül 5) Şükür 6) Tefekkür 6) İhlas Tarîkat ehli kimseler yukarıda verilen tarîkat hükümlerine ve erkânlarına riâyet etmelidirler. Bunların en başında iman, ilim ve sevgi gelmektedir. Bu kimseler en azından farzları yerine getirecek kadar ilim sahibi olmalı ve yumuşak huylu olup, hayatlarının her alanlarında sabırlı olmalıdırlar. İnsanlığa hizmet etmeye ve toplumsal yardıma daima hazır olup sehavet sahibi olmalıdırlar. Ayrıca ibadetlerinde gösterişten uzak durup, her zaman ihlası gözetmelilerdir. Allah Teâlâ’dan gelen her şeye sabır göstermeliler ve her durumda, var olan hâllerine şükretmelilerdir. Muzaffer Efendi, tarîkatla ilgili yukarıda verilen ifadeleri kapsar nitelikte Yunus Emre’nin nutkunun bir bölümüne eserinde ve sohbetlerinde sıklıkla yer vermiştir:394 Seni ben severim candan içerû, Yolun vardır bu erkandan içerû, Şeriat, tarîkat yoldur varana, Hakikat, marifet andan içerû, Dinin terk edenin küfürdür işi, Ol ne küfürdür imandan içerû, Beni benden sorman ben, ben değilim, Bir ben vardır bende benden içerû. 1.3. Şeyh Muzaffer Ozak, yaş, kemâl-i ilim, kemâl-i irfan, kemâl-i hâl, kemâl-i irşâd bakımından kemâl sahibi olanlara ‘şeyh’ denildiğini ifade etmiştir. Ozak’a göre şeyhlik makamında yaşa itibar edilmez. Yaş bakımından küçük dahi olsa, diğer bakımlardan gerçekten kemâl sahibi ise, o zât gerçekten şeyhtir. Mühim olan ilim, irfân, hâl ve irşat bakımlarından kemâl sahibi olmaktır.395 Bu yüzden şeyhin şeriat bilgisine sahip, fena makamını geçmiş, ahlâk-ı hamide ile süslenmiş olması 394 Ozak, Ziynet-ül-Kulûb, s. 41. 395 Ozak, Ziynet-ül-Kulûb, s. 22. 108 gerekmektedir.396 “Sadece icâzet almakla, şeyh oldum demekle, şeyh olunmaz. Şeyh olmak için, mutlakâ Resûl-i Ekrem’in o icâzette imzâsı olması lâzımdır. Resûl-i Ekrem’in mührünü taşımayan yani O’nun tasdîk etmediği icâzetin hiç bir kıymeti yokdur. Öyle bir icâzetle şeyhlik yapan kişi de halkı irşâd edemez. Bunun da hikmeti şudur ki, mürşidler Resûl-i Ekrem’in nâibleri yani vekîlleridir. Nasıl ki bir makâma vekâlet etmek için o makâmın asıl sâhibinin izni gerekli ise, şeyhlik ve mürşidlik için de o makâmın asıl sâhibi olan Mürşid-i A’zam Resûl-i Efham Efendimiz’in izni ve icâzeti şarttır.”397 Ayrıca belirli bir tahsil ve terbiyeleri olmayan, ilim okumamış, yalnız işittikleri ile yetindiği bilgilerle tasavvuf anlatmaya çalışan şeyh sûretine bürünen kimseler, ‘hâl şeyhi’ değil, ‘kıyafet şeyhi’dir. 398 Ozak, “şeyh olmak kolay adam olmak güçtür.” demektedir.399 Şeyh zaman tanzimine de riâyet etmelidir. Öyle ki vaktinin büyük bir bölümünü tarîkat üyelerine ve tarîkat işlerine ayırabilecek konumda olmalıdır. Bu noktada Ozak, şeyhliğinin yanında imamlığını ve sahaflığını da devam ettirmiştir. Onun sahaf dükkânı tarîkat üyeleri ve diğer insanlar için sohbet meclisinin oluştuğu bir buluşma mekânı olmuştur.400 Bu mekânda herkesle birebir ilgilenmiş, dertlerini dinlemiş, sorunlarına çözümler getirmiştir. 1.4. Derviş Tasavvufî bir kavram olan ve tarîkata mensubiyeti işaret eden derviş kelimesi, dünyadan yüz çeviren, kendini Allah’a veren, kapı eşiğindeki kimse manalarına gelmektedir. Dervişlik, İslâm’a ihlâsla, sıdk ile bağlanmakla, kulluk vazifesini yerine getirmekle beraber;401 takva, vera’ üzere yaşayan kimseleri ifade etmektedir.402 Tasavvufta derviş olmak çok kıymetlidir. Ken’ân Rıfâî’ye göre tasavvuf, incitmemek ve incinmemekten oluşmaktadır. Bu hususta derviş olan kimseyi, incitmeyen kimse olarak tanımlamıştır.403 Rıfâî’nin ifadesiyle, “Dervişlik yalnızca namaz kılmak, oruç 396 Cebecioğlu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimler Sözlüğü, s. 254. 397 https://www.youtube.com/watch?v=9DolfttYyBw (erişim tarihi: 10.03.2021). 398 Ozak, Ziynet-ül-Kulûb, s. 23. 399 https://defter-i-ussak.blogspot.com/2017/12/kimler-seyh-olabilir.html 400 Atacan, Sosyal Değişme ve Tarîkat Cerrâhîler, s. 81. 401 Kuşçuoğlu, H. Galip Hasan, Tasavvuf ve Zikrullah, H. Galip Hasan Kuşçuoğlu Kültür ve Eğitim Vakfı Yay., Antalya, 2001, s. 23. 402 Cebecioğlu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü, s. 62. (Ağaç Kitabevi Yay.) 403 Rıfâî, Ken’ân, Sohbetler, Kubbealtı Yay., İstanbul, 2018, s. 319. 109 tutmak, sabahlara kadar ibadet etmek, hayatta bulunmak değildir. Çünkü bunlar bendelik icaplarıdır. Asıl dervişlik, kimseyi rahatsız etmemek, kalbine dokunup incitmemektir. Bu mertebeye ulaşan kimse derviş olmaktadır.”404 Muzaffer Ozak vefat etmeden beş ay önce yapılan bir röportajında derviş kelimesini ve dervişliği şu şekilde tanımlamıştır: “Tasavvuf, insanın insanlığını bilmesi ve kendini bulmasıdır ve kalbini sâfa yani temizliğe getirmesidir. Dervişlik de bu yola sülûk etmek yani bu yola girmek ve bu yolda çalışmaktır. Dervişin iki manası vardır. Birisi Allah fukarâsı, diğeri de kapı eşiği yani mütevâzi kişi demektir.” M. Efendi, dervişte bulunması gereken vasıfları üç şartla ifade etmiştir: 1. Kişinin aşka istidadı olmasıdır. Bir insanda aşk yoksa o kişi derviş olamaz. 2. Teslimiyet: “Nasıl ki bir doktor, ölüyü masaya yatırıp kesip parçaladığında o ölü ona itiraz etmiyorsa derviş de şeyhe aynen böyle teslim olmalıdır” diye ifade etmektedir. 3. Hizmet: Hem maddî hem manevi yani hem mâlen hem bedenen hizmettir. Bu hizmetin kapsamı oldukça geniştir. Şeyhine, insanlara, hayvanlara, nebâtâta, çiçeklere yani kâinattaki her şeye hizmet etmektir. Dervişte bulunması gereken vasıfları kişinin aklî ve kalbî şuur sahibi oluşu ile ilişkilendiren M. Efendi, “Bir derviş, bir yeşil yaprağı dahî koparamaz. Çünkü onun bir canlı olduğunu ve Allah’ı zikretmekte olduğunu bilir. Ama biz nice dervişler işittik ki insan kafası bile koparıyorlar denilirse, onların sadece isimleri derviştir. Onlar dervişliğin ne olduğunu bilmemişler, isimlerini dervişe çıkarmışlardır. Gerçek derviş, yeşil bir yaprağı bile koparamaz, imkânı yok bir kalbi kıramaz” demiştir.405 “Zîrâ derviş Hak’tan gayrı bir şey görmez, her şeyi Hak bilir. Derviş her şeyi Hak bildiği için bir kalbi kırmakla Hakk’ı kırmış olur. Derviş, Hak ile halkı ayıramaz ve halka teşekkürü Hakk’a teşekkür, halka hıyâneti Hakk’a hıyânet sayar.”406 Muzaffer Ozak dervişliğin yalnızca dış görünüş ile olmayacağını vurgulamıştır. Bu bu konuda derviş gibi görünen kimseleri ciddi bir biçimde tenkit etmiştir. “Evliyaullahın kıyafetine büründükleri ve derviş gibi göründükleri halde, dervişliğin 404 Rıfâî, Sohbetler, s. 323. 405 “Tasavvuf Hakkında Yapılan Mülakat-10 Eylül 1984” https://youtu.be/jYpexCIgsJo (erişim tarihi: 05.02.2021). 406 https://youtu.be/jYpexCIgsJo 110 hallerinden haberleri dahi bulunmayan ve dervişliği ancak kıyafet giyinmek, manasını anlamadan devrân, kıyam tevhidi ve kıyam ism-i celâli diyerek zikrullahı oyun zanneden, okunan nutukların mana ve medlullerine asla dikkat etmeyerek o nutuklarla dahi uyanmayan, tarîkatın zahirinde kalan gafillerdir” demiştir.407 1.5. Zikir Zikir, kelime anlamı olarak hatırlamak, yâd etmek, anmak gibi manalara gelmektedir. Muzaffer Ozak’a göre zikir, ‘İsmullah’tır. Zâkir ise, Allahu Teâlâ’yı zikreden, anan kimse anlamına gelmektedir.408 Bu hatırlama ve anma, Allah’ı unuttuktan sonraki bir hatırlama ve anma değil; bilakis O’nu anmanın sürekliliği anlamında anlaşılmalıdır. Zikirden kasıt, dil ile kalbin kolektif bir şekilde Allah’ı anmalarıdır. Muzaffer Ozak da “Biz kalp gözlerimizi açmak için zikrederiz” demiştir.409 Kalbin cilası olarak nitelendirilen410 ve tarîkatların en önemli ve temel ritüeli olan zikir,411 manevi yoldaki ilerleyişte içteki enerjiyi serbest bırakan mutasavvıfların manevi besini412 olarak tanımlanmaktadır. Muzaffer Ozak’ın dervişlerinden olan Shems Friedlander zikri, kalbin nurlarla yıkanması olarak ifade eder ve içinde Allah’ın adının olmadığı bir nefesi israf edilmiş nefes olarak kabul etmektedir.413 Annemarie Schimmel ise zikri aşk yolundaki ilk adım olarak ifade eder. Çünkü kişi, birisini severse, onun adını sık sık anmaktan, sürekli onu hatırlamaktan hoşlanır.414 Bu noktada Muzaffer Ozak, zikri, “Allah’ı hatırlamak ve unutanlara hatırlatmak” şeklinde tarif etmekte ve Allah’a yaklaşmanın en kısa yolunun zikir olduğunu vurgulamaktadır. Zira Allah Teâla, “Beni zikr ediniz, beni unutmayınız” 415 buyurmaktadır. Buna ilaveten yapılan zikirler, halis bir niyet ile, herhangi bir menfaat karşılığı ile değil, sırf 407 https://youtu.be/jYpexCIgsJo 408 Ozak, Aşk Yolu Vuslat Tarîki, s. 87. 409 Friedlander, Kış Hasadı, s. 85. 410 Ozak, Ziynet-ül-Kulûb, s. 397. 411 Atacan, Sosyal Değişme ve Tarîkat Cerrâhîler, s. 51. 412 Schimmel, Annemarie, İslamın Mistik Boyutları, çev. Ergun Kocabıyık, Kabalcı Yay., İstanbul, 2001, s. 182-183. 413 Friedlander, Kış Hasadı, s. 9. 414 Schimmel, İslamın Mistik Boyutları, s. 183. 415 Bakara, 2/152. 111 sevdiğinin rızasını kazanmak için yapılmalıdır.416 Zikir üç kısma ayrılmaktadır: 1- Cehrî zikir: Allah’ın isimlerini, yahur kelime-i tevhidi sesli olarak açık bir şekilde lisanen zikretmektir. 2- Hafî zikir: Sessiz bir şekilde, nefesle yapılan zikirdir. 3- Kalbî zikir: Allah’ı kalben düşünmek ve tefekkür ederek yapılan zikirdir. Bu hususta gelenekte ‘zikir önce dil ile başlar, sonra kalbe iner. Dil sussa da kalb zikreder’ denilmektedir.417 Zikrin bir diğer hususiyeti ise zaman ve mekân sınırlandırılması olmamasıdır. Kuşeyrî’ye göre kul, bütün vakitlerde Hakk’ı zikretmekle mesuldür. Namaz ibadetlerin en şereflisi iken bazı vakitlerde kılınması caiz değildir. Fakat zikir için bu söz konusu değildir.418 Zira Allah Teâlâ, “Onlar ki, ayaktayken, otururken ve yanları üzerine uzanmışken Allâh’ı zikrederler ve göklerin ve yeryüzünün yaratılışı hakkında tefekkür ederler” buyurmuştur.419 Bu yüzden Zikrullah’a devam etmek gönül ve kalp hastalıklarına tedaviye ve masiva dertlerini izaleye en büyük dermandır.420 Muzaffer Ozak, “herkes kendi makamından Hakk’ı zikredip, safâya ermelidir” demektedir. Zira, zikir insanı Hakk’a yüceltir.”421 M. Efendi, zikirlerin efdalinin, “Lâ İlâhe İllallâh” olduğunu, bu kelimeyi terazinin bir gözüne, yedi kat semaları ve yedi kat yerleri diğer gözüne koysalar, “Lâ İlâhe İllallâh”, semalardan ve yerlerden daha ağır gelir” demektedir. Eğer ki, zikir esnasında, kalbe dünyevi bir fikir arız olursa, ‘İlahi! Maksudum sensin… Matlûbum, ancak senin rızayı şerifindir’ denilmesini tavsiye etmiştir.422 Muzaffer Ozak’a niçin sallanarak zikir yaptıklarını soranlar olmuştur. O kimselere bunu şöyle açıklamıştır: “İnsan iki şeyde sarsılır. Ya bir acı haber aldığı vakitte, ya sevindiği bir haber aldığı vakitte. Zikrullâh’ın mâhiyeti, Allah ile mülâkâtın, vuslatın bir netîcesi olarak sallanıyoruz ve ismini zikrediyoruz. Allah uzakta değil, “Allah Allah” diye bağırmamızın sebebi, kulaklarımız zevklensin diye. 416 Ozak, Aşk Yolu Vuslat Tarîki, s. 87. 417 Ateş, İslam Tasavvufu, s. 172. 418 Kuşeyrî, Kuşeyri Risâlesi, s. 303. 419 Âl-i İmrân, 3/191. 420 Kehribar, Mehmet Sadık, Tasavvuf’un İncelikleri, Salâh Bilici Kitabevi Yay., İstanbul, 1974, s. 129. 421 Ozak, Aşk Yolu Vuslat Tarîki, s. 64. 422 Ozak, Aşk Yolu Vuslat Tarîki, s. 173. 112 Çünkü kulağın da zevki vardır, gözün zevki olduğu gibi, ağzın zevki olduğu gibi. İnsan sevgilisinin ismini işittiği vakitte neşelenmez mi, safâya ermez mi? Onun için cehrî Allah diyoruz ki, kulaklarımız zevk alsın diye” cevabını vermişlerdir.423 “Aşkî’nin budur sözü Geceler hem gündüzü Allâh’ın tatlı sözü Lâ İlâhe İllallâh”424 1.6. Nefis Nefis kelimesi sözlükte “ruh, can, hayat, hayatın ilkesi, nefes, varlık, zat, insan, kişi, hevâ ve heves, kan, beden, bedenden kaynaklanan süflî arzular”425 gibi manalara gelmektedir. Tasavvufî anlamda nefis kelimesi “insanın şehvet ve öfke kuvvetleri ile kötü ve çirkin sıfatlarını toplayan”426 manaları içermektedir. Kur’ân-ı Kerîm’de nefs kelimesi sekiz farklı manada kullanılmıştır. 427 Bunlar şu şekildedir: 1. Allah’ın zâtı manasında: Tâ-hâ/41, Âl-i İmrân/28, En’âm/12,54, Mâide/116. 2. İnsan ruhu anlamında: Fecr/27, En’âm/93, Zümer/42. 3. Kalp, sadır gibi manalarda: Âl-i İmrân/154, A’râf/205, Yûsuf/77, Bakara/77, 109, 235, Nisâ/113, En'âm/158, Yûnus/100, Enbiyâ/64, Neml/14, Fussilet/53. 4. İnsan bedeni olarak: Âl-i İmrân/146, 185, Enbiyâ/35, Ankebût/57, İsrâ/33, Yûsuf/26, 30, 61. 5. Bedenle beraber ruh manasında: Bakara/286, En’âm/152, Yûnus/23, 30, 44, 49, 54, Ra'd/11, 42, İsrâ/7, Tâhâ/15, Ankebût/6, Zümer/70, Mü'min/17, Câsiye/15. 423 https://defter-i-ussak.blogspot.com/2021/02/dervisler-nicin-hoplayarak-ziplayarak- raksederekzikrederler.html - https://www.youtube.com/watch?v=J8z4vePwiuk 424 Ozak, İrşâd, c. 1, s. 38. 425 Uludağ, Süleyman, “Nefis”, DİA, T.D.V. Yay., İstanbul, 2006, c. 32, s. 529. 426 Gazâlî, İhyau Ulûmi’d-Dîn, s. 9. 427 Cebecioğlu, Edhem, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü, Ağaç Kitabevi Yay., İstanbul, 2009, s. 199-200. 113 6. İnsana kötülüğü emreden kuvvet manasında: Yûsuf/18, 53, Tâhâ/96, Mâide/30. 7. Zât manasında: Bakara/48, Lokman/28, 34, Müddesir/38. 8. Cins manasında: Tevbe/128, Rum/28, A’râf/188, Şûrâ/11. Muzaffer Ozak nefsin özelliklerinden bahsederken, Kur’ân-ı Kerîm’deki âyetler eşliğinde, nefsin yedi sıfatını ayrıntılı bir biçimde açıklamakta ve çareler sunmaktadır.428 Bunlar şu şekildedir: Nefs-i Emmâre: “Kulu, Rabbi’nden uzaklaştıran, kötülük yapmaya yönelik teşvik eden, isyan eden, emredici nefistir”429 Ozak’ın ifadesiyle kafirlerin, zalimlerin, münafıkların ve fasıkların nefisleridir.430 İlgili âyet: “Ben nefsimi de temize çıkarmıyorum. Çünkü nefis, -Rabbimin merhamet ettikleri müstesnâ- hep kötülüğü emredendir/yapandır. Muhakkak ki Rabbim Gafûr’dur, Rahîm’dir.” 431 Nefs-i-emmare, sahibini daima hayırdan ve hakikatten meneder, sahip olduğu ve hükmünü eline geçirdiği vücudu şerre ve fenalığa iletir ve ona mütemadiyen kötülük yapmayı emreder. Keyfe ve günaha düşkün olan nefis, hükümdarı bulunduğu vücudun kalbini ve ruhunu, sefâlet ve sefahat bataklıklarına sevk eder.432 Çaresi: Muzaffer Ozak’ a göre ‘Lâ İlâhe İllâllah’ tevhidi, nefs-i emmâre hastalığının yegâne devası, şifası ve kurtarıcısıdır. Kişi tevhide devam etmekle beraber, Allahu Teâlâ’dan af ve mağfiret diler, yaptıklarına pişman olarak gözyaşı dökerlerse, kısa zamanda bundan kurtulabilir.433 Nefs-i Levvâme: “Günahlarına nâdim olan müminlerin nefisleridir.”434 İlgili âyet: “Hayır! Nefs-i levvâmeye yemin ederim!” 435 428 Ozak, Ziynet-ül-Kulûb, s. 29. 429 Topbaş, Osman Nuri, İmândan İhsâna Tasavvuf, Erkam Yay., İstanbul, 2018, s. 129. 430 Ozak, Ziynet-ül-Kulûb, s. 30. 431 Yûsuf, 12/53. 432 Ozak, Ziynet-ül-Kulûb, s. 30. 433 Ozak, Ziynet-ül-Kulûb, s. 32. 434 Ozak, Ziynet-ül-Kulûb, s. 30. 435 Kıyâmet, 75/2. 114 “Nefs-i levvâme, öyle bir nefistir ki bazen ruhun nuru ile nurlanır. Allahu Teâlâ’ya, peygambere, kitaba ve ruha itaatkâr olur. Bazen de isyan ederek itaatten ayrılır. Sonra, bu isyanına pişman olur. Bu nefis, müminlerden isyan ve günah işleyip sonra nefislerini suçlayan ve kınayanların nefisleridir.”436 Çaresi: Nefs-i levvâme’de bulunan zevatın dertlerine de İsmullah şifadır. Lafza-i Celâl devadır. Bu huylara ve bu sıfatlara sahip olanlar, “Allah” ismini vird edinmeli ve bu isim çokça zikretmelidirler.437 Nefs-i Mülhime: “İnsanın kontrolü altında olup günaha girme endişesi ile mücadele eden, ilhama mazhar olan nefistir.”438 “Âlimlerin nefisleridir.”439 İlgili âyet: “Sonra da ona fücûrunu da takvâsını da ilham edene!” 440 “Nefs-i mülhime, öyle mübarek bir nefistir ki, Hak Teâlâ bu nefse erişen zevata ilim ihsan buyurur. Zira, nefs-i mülhime müminlerden manevi olarak yükselmiş alim olanların nefsidir.”441 Çaresi: “Nefs-i mülhimede ilim ve emsali sıfatlar olsa da, amelsizlik ve ihlassızlık korkusu da vardır. Bu nefsin esması, ism-i Hû’dur.”442 Nefs-i Mutmainne: “İlmi ile âmil olanların, ihlasları ile kâmil olan alimlerin nefisleridir.” 443 İlgili âyet: “Ey mutmain nefis!” 444 Nefs-i mutmainne mertebesinde, kötü ve çirkin sıfatlar, yerini güzel ahlâka bırakmıştır.445 Bu mertebeden bir üst mertebeye ulaşabilmek için “Hak” esmasına devam edilmelidir.446 Nefs-i Râzıye: Evliyaullahın ve velilerin nefisleridir. Bu mertebedeki 436 Ozak, Ziynet-ül-Kulûb, s. 33. 437 Ozak, Ziynet-ül-Kulûb, s. 34. 438 Topbaş, İmândan İhsâna Tasavvuf, s. 139. 439 Ozak, Ziynet-ül-Kulûb, s. 34. 440 Şems, 91/8. 441 Ozak, Ziynet-ül-Kulûb, s. 34. 442 Ozak, Ziynet-ül-Kulûb, s. 35. 443 Ozak, Ziynet-ül-Kulûb, s. 35. 444 Fecr, 89/27. 445 Topbaş, İmândan İhsâna Tasavvuf, s. 141. 446 Ozak, Ziynet-ül-Kulûb, s. 36. 115 müminler de hayatın gam ve süruru müsavi hale gelmiştir. Çünkü her ne takdir olunmuşsa, onlar Allah Teâlâ’dan bilirler ve ona razı olurlar.447 İlgili âyet: “Hem râzı olarak hem de râzı olunmuş olarak Rabbine dön.” 448 Bu makamına erişen evliyaullahta şu yedi sıfat zuhura gelir: 1) İhlâs 2) Terk-i mâlâyâni 3) Zikir 4) Zühd 5) Vera’ 6) Kerâmet 7) Riyâzat “Bu makamın esması “Hay” ism-i şerifidir. Bu makam, yalnız çalışmakla elde olunmaz. Hak Teâlâ, kuluna talip olursa onu bu makama getirir.”449 Nefs-i Merzıyye: “Nefis mertebelerinin altıncısı olan bu makamın sahipleri Allah’ın bilgisine ve esrarına âgâh olurlar. Bu öyle bir makamdır ki, nefs-i râzıyede kul Allahu Teâlâ’dan razı olduğu gibi, bu makamda da Allah kulundan razı olur.”450 İlgili âyet: “Hem râzı olarak hem de râzı olunmuş olarak Rabbine dön.” 451 Bu makamın esması “Ya Kayyûm” ism-i şerîfidir. Nefs-i Sâfiye: “Tezkiye neticesinde arınmış, saf, berrak, ulvî ve olgun olan nefistir.”452 Bu makama ‘Nefs-i Kâmile’ ve ‘Nefs-i Sâliha’ da denilmektedir. “Enbiyâ Rasûl-i zevil ihtiramın nefisleri ve makamlarıdır.”453 447 Topbaş, İmândan İhsâna Tasavvuf, s. 145. 448 Fecr, 89/28. 449 Ozak, Ziynet-ül-Kulûb, s. 37. 450 Ozak, Ziynet-ül-Kulûb, s. 37. 451 Fecr, 89/28. 452 Topbaş, İmândan İhsâna Tasavvuf, s. 147. 453 Ozak, Ziynet-ül-Kulûb, s. 30. 116 Esması “Ya Kahhar” ism-i şerîfidir.454 Yukarıda açıklanan nefis mertebelerinden sonra Muzaffer Ozak, nefis terbiyesine dair şu telkinlerde bulunmaktadır: “Bu geçici fani aleme gelen kimse, nefsini ıslah ederek, ruhun ve aklın hakimiyeti altına koyabilirse, gerçek hürriyete kavuşur. Eğer bunun aksi olarak, ruhunu ve aklını nefsin ve şeytanın hükmü altına sokarsa, ebediyen nefsinin kölesi olur ve kötülük bakımından hayvanlardan aşağı duruma düşer. Nefislerini ıslah etmek isteyen hak talipleri evvela şeriat, sonra tarîkat, sonra hakikat, sonra marifet, sonra kutbiyet, sonra kurbiyet, sonra ubûdiyet ile nefislerini terbiye ederek insan-ı kâmil olmalıdırlar.”455 “Nefsin ıslahı suretiyle ebedi saadete ermek için, Allahu Teâlâ’nın ipi olan Kur’ân’a sıkı sıkı tutunmak, Hakk’ın sevgilisi Hz. Muhammed Mustafa (s.a.v.) sünnetine ittiba ve Allah’ın sevgili kulları olan Hak velilerinin yollarına iktida eylemek şarttır” demiştir.456 1.7. Rüya Rüya mana âleminden dünya âlemine semboller şeklinde indirilen, uyku halinde zihinde beliren görüntülerdir. Bir şeyi görmek göz ile olur ve görülen şeyinde bir madde olması gereklidir. Rüyada bunun ikiside yoktur. Gözün görmediği ve maddenin olmadığı bir durumda insana rüya gösterilmektedir. Bu rüyayı gören kuvvetler de insanın içinde bulunan ruhlardır.457 Bazı mutasavvıflar rüyayı, uykuda misâl âlemini seyreden ruhun, gördüklerini uyanınca hatırlaması olarak açıklamışlardır.458 Rüyaların üç kısım olduğu kabul edilmektedir: 1. Rahmâni rüya: Bunlar sadık rüyalardır. Doğru bilgiler ve müjdeleyici haberleri içermektedir. 2. Şeytâni rüya: Şeytanın vesvese ve telkini ile oluşan karışık hayallerdir. 3. Nefsâni rüya: Nefsin hayal ve kuruntuları ile günlük olaylarla bağlantılı olan rüyalardır.459 454 Ozak, Ziynet-ül-Kulûb, s. 38. 455 Ozak, Ziynet-ül-Kulûb, s. 29. 456 Ozak, Ziynet-ül-Kulûb, s. 29. 457 “Rüyalar hakkında merak edilenler - Muzaffer Ozak Efendi”, https://www.youtube.com/watch? v=tj8fL2xQr5U 458 (Heyet), Rüyalar Âlemi, Sufi Kitap Yay., İstanbul, 2019, s. 243. 459 (Heyet), Rüyalar Âlemi, s. 244. 117 Muzaffer Ozak’a göre rüya, peygamberlere gelen vahyin kırk altıda bir cüz’üdür. Âlem-i gaybtan insanlara gelen yardımlardır. Bütün semâvi kitaplar sahih rüyaların mühim olduğunu kabul ederler. İbrahim peygamberin oğlunu kurban ettiğini gördüğü rüya, Yusuf peygamberin görmüş olduğu rüyalar Kur’ân’ı Kerîm’de, Tevrât’ta, İncil’de, Zebur’da olduğu muhakkaktır.460 Zaman içerisinde Muzaffer Ozak pek çok rüya görmüştür. Muzaffer Ozak’ın mevcut ses kayıtlarındaki ifadesiyle, rüyalarında on yedi kez Hz. Peygamber’i, enbiyâdan Hz. İsa, Hz. Hızır, Hz. Yahya, Hz. Musa, Hz. İbrahim peygamberleri ve dört halifeyi, Hz. Fatıma’yı, Hz. Hasan ve Hz. Hüseyin’i, Hz. Aişe’yi müşahede etmiştir. İki kez de Pîr Nûreddin Cerrâhî’yi rüyasında görmüştür. Muzaffer Efendi, Fahreddin Efendi’ye intisap edip cerrâhî dervişi olduktan altı ay sonra bir rüya görmüştür. Rüyasını şöyle anlatmaktadır: “Üç zatın beni imtihan etmek için geldiklerini gördüm. Sorulardan anladımki ikisi imtihanı geçmemi istiyor, üçüncüsü ise istemiyor. Bu bir imamlık imtihanıydı. Üçüncü kişiyi zaten imam olduğumu söyleyerek ikna ettim ve üçünün de tasdikiyle imtihanı geçtim. Rüyaların hemen anlatılması gerektiğini biliyordum ama çok meşgul olduğum için ertesi gün rüyamı anlatamadım. O gece üç-dört saat kadar zikrullah ile meşgul olduktan sonra yattım ve son derece çirkin ve utandırıcı bir rüya gördüm. Kalktığımda kendime kızıp ‘üç dört saat zikrullah ile meşgul olmanın mükâfatı bu işte!’ diye düşündüm. Üçüncü gece rüyamda tekkeye gittiğimi ve dervişlerin acayip bir sûrette namaz kıldıklarını, doğru kıraat etmediklerini ve hareketleri doğru yapmadıklarını gördüm. Hayret içinde bahçeye çıkıp Şeyh Efendi’ye rastladım. Beni kulağımdan tutup havaya kaldırdı, diğer eli ile de sol tarafıma halı silkeler gibi vurdu. Sonra beni içi süprüntü dolu bir odaya götürdü ve dedi ki ‘Bu odayı temizle, bu oda senin olacak.’ Daha sonra rüyamda gördüğüm bu odanın baş halîfeye ait olduğunu gördüm. Uyandığımda bu rüyanın daha önceki rüyamı Şeyh Efendi’ye anlatmadığım için bir ceza olduğunu düşündüm. Doğruca Efendi’nin evine gittim ve ilk ve son rüyalarımı anlattım, ortadaki utandığım rüyayı anlatmadım. ‘Ortada utandığın bir rüya olmadan bu iki rüyayı göremezsin’ buyurdular. Kendisiyle yalnız kalmayı rica ettim ve çirkin rüyayı da anlattım. Böylece bana hilafet verdi.”461 Muzaffer Efendi rüya konusunun kısa bir zamanda anlatılamayacağını, onun yaptığı şeyin Atlas denizini bir bardağa sığdırmaya çalışmak olduğunu belirtmiştir. 1.8. Evliyânın İstimdâdı Duaların her konuda etkili olduğu âlimlerce kabul edilen bir husustur. Velîlerden yardım istemek onların Allah nezdinde makbul olan dualarını talep etmek önem arz 460 https://www.youtube.com/watch?v=tj8fL2xQr5U 461 Ozak, The Unveiling of Love, s. 10-11. 118 etmektedir.462 Bu konuda Muzaffer Ozak’ın Ziynet-ül-Kulûb adlı eserinde tafsilatlı bir biçimde anlattığı, kendisinin hayatında önem arz eden İstanbul ziyaretgâhlarından biri olan Telli Baba türbesindeki istimdadına yer vermek istiyoruz. “Telli Baba’nın türbe-i şerifi, dünya hayatında iken kendisinin yalnızca Allahu Teâlâ’ya ibadet ve nâz ü niyaz eylediği zâviyesidir ki, âlem-i cemâle göçünce dervişleri onu aynı yere defnetmişler ve kabr-i münevverini ziyaretgâh haline getirmişlerdir. O günden bu yana olduğu gibi, kıyamete kadar da bu mübarek makamın avam ve havassın ziyaretgâhı olacağı muhakkaktır. Telli Baba, ziyaretine gelerek Allahu Teâlâ’dan muradını isteyenlerden hemen hemen hiç kimseyi mahrum etmemiş, müracaat edenlerin hepsi muratlarına nail olmuşlardır. Canlı bir misal olarak, kendi nefsimde şahit olduğum hadiseyi nakletmekte fayda görüyorum, “Yirmi dört yıl gibi uzun bir zaman, evli olduğum halde evlat sahibi olamamıştım. Bir gün, bir dostumun tavsiye ve ısrarı ile Telli Baba’nın ziyaretine gittim ve mescid-i şerîfinde Allah Teâlâ’nın rızası için iki rekat namaz kıldım ve niyazda bulundum. Cenab-ı Hak’tan, arkalarından beni hayır ile yâd ettirecek ve ismimi unutturmayacak hayırlı bir kız veya erkek evlat ihsan ve inâyet buyurmasını diledim ve gözyaşlarımla Rabbi’me dua ettim. Bu dileğimi yerine geldiği takdirde Telli Baba’nın ruhuna yetmiş bin tevhid ile üç hatm-i Kur’ân okuyacağımı nezreyledim ve Telli Baba’nın sandukası üzerinden bir miktar tel alarak oradan ayrıldım. Yukarıda da işaret ettiğim gibi yirmi dört yıl gibi uzun bir süre evlilik hayatı yaşamış ve yaşım elliye varmıştı. Bu bakımdan mahzun ve nâ murad olan fakire, bir sene gibi kısa bir zamanda Allahu Teâla altın saçlı, güzel bir kız çocuğu ihsan buyurdu, Hamdü lillah muradıma eriştim. Ben de, nezrimi yerine getirerek üç hatm-i Kur’ân ile yetmiş bin tevhid okuyup, türbeden aldığım tellere birçok tel ilavesiyle Telli Baba’nın huzuru maneviyesine vardım. Allah rızası için iki rekat namaz kıldıktan sonra hatm-i şeriflerin ve yetmiş bin tevhidin ecrini hazretin ruh-ı pür-fütûhuna bağışlamak suretiyle nezrimi yerine getirdim. Bi-iznillah, muradıma nail olmuştum. Fakat eşim ve yakın dostlarım, soyumu devam ettirecek, soyadımı sürdürecek bir erkek evlâdım olmasını arzu ediyorlardı. Şahsen hayatımdan memnun ve gerçekten mesut idim. Oturacak bir evim vardı. Fakat apartman katı olduğu için küçük kızım güneşten ve temiz havadan mahrum idi. Telli Baba’yı mutâd ziyaretlerimden bir gün Allah Teâlâ’dan yavruma temiz hava ve güneşten faydalanabileceği bir yazlık ev ile ismimi ve namımı taşıyacak beni hayırla yâd ettirecek bir erkek evlat istemekliğim hususunda kalbime bir ilham vaki oldu. Allah Teâla arzuladığım bu erkek evlâdı ve evi ihsan buyursa mülkünden ne eksilebilirdi? Bu ilham ve mülahaza ile derhal ellerimi açtım ve dua ettim. Aradan iki ay geçti geçmedi eşimde hamilelik alametleri belirdi. Ve ayrıca bir dostum aracılığıyla bir daire ihsan olundu. Aynı sene hacca giderken, yol arkadaşlarımla birlikte Bağdat’ta bir otelde konakladık. O gece, bir rüya gördüm. Çok güzel, nur topu gibi bir erkek çocuğunu, kollarımın arasına verdiler ve ‘İşte, bu senin doğmasını niyaz ettiğin ve beklediğin oğlundur. İsmini Muhammed Cüneyd koy’, dediler. Daha sonra, kız çocuklarının oynadıkları bebekler gibi dört bebek daha verdiler. ‘Bunlar nedir?’ diye sordum. ‘Bunlar da, doğacak oğlun Muhammed Cüneyd’in çocukları ve senin torunlarındır’ dediler. Gözlerimi açtığım zaman, sabah namazı vakti idi. Rüyamı yol arkadaşlarıma anlattım ve bir oğlum olacağını müjdelediklerini bildirdim. Aynı gün, İstanbul’a aileme bir mektup yazarak, doğacak çocuğun erkek olacağını, salimen İstanbul’a dönemez ve bir emr-i hak vaki olursa çocuğa Muhammed Cüneyd ismini vermelerini tembih ettim. Filhakika, hac 462 Yavuz, Yusuf Şevki, “İstimdad”, DİA, T.D.V. Yay., İstanbul, 2001, c. 23, s. 363-364. 119 farizasını ifa ve ikmal ederek sıhhat ve afiyetle İstanbul’a avdetimden yirmi gün sonra bir erkek çocuğum oldu ve adını Muhammed Cüneyd koydum. Böylece Telli Baba’nın gördüğüm keramet ve lütf u bereketine bu yolda şahit oldum.” Muzaffer Ozak, yukarıda kendi şahit olduğu durumu ifade etmiş ve Telli Baba Türbesi’ne gidilmesini ve orada dua edilmesini nasihat etmiştir. 2. Haller ve Makamlara İilişkin Kavramlar 2.1. Tevbe Tasavvuf yolunun başlangıcını teşkil eden “tevbe”, günahtan dönmek, vazgeçmek anlamlarına gelmektedir.463 Tevbe, bir uyanış, bir silkiniş, geçmişteki hataların kabulü ve onlardan duyulan bir pişmanlık, kısacası insandaki rûhî inkılabın ilk ve en önemli safhasıdır.464 Tevbenin yapılma amacına dair çeşitli sınıflandırmalar vardır. Cehennem korkusu ile yapılan tevbeye ‘tevbe’, cennete girme ümidi ile yapılan tevbeye ‘inâbe’, sadece Cenâb-ı Hakk’ın rızası için yapılan tevbeye ‘evbe’ denilmektedir.465 Tevbe etmede en önemli unsur, tevbe edilme zamanıdır. İşlenilen günahın insanın helakına sebebiyet verebileceğinin farkında olup, günahın hemen ardından tevbe edilmelidir. Zamanın önemine dair Sehl b. Abdullah, “Tevbe, ilerde yaparım sözünü terk etmektir” demiştir.466 Çünkü her bir günahın içinde, küfre gidecek bir yol vardır. Bu yüzdendir ki günahlardan oluşan yaralar ve yaralardan meydana gelen vesveseler, şüpheler imanı zedeler hale getirmektedir. Eğer o günah, tevbe ile çabuk bir şekilde imha edilmezse, belki küçük bir manevî yılan olarak kalbi ısırır hale gelecek ve kişilerin manevi hayatlarını tahrip edecektir.467 Onun için, mürşidin mürîdine ilk yaptırdığı iş tevbedir. Bu hususta Ebû Yâkub Hamdân Sûsî, “Allah yoluna giren kimselerin ilk makamı tevbedir,” demiştir.468 Pek çok âyet-i kerîme tevbenin ehemmiyetine işaret etmiştir. İlgili âyetlerden bir kısmı şu şekildedir: 463 Türer, Osman, Ana Hatlarıyla Tasavvuf Tarihi, Ataç Yay., İstanbul, 2011, s. 53. 464 Türer, a.g.e., s. 53. 465 Uludağ, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, s. 529. 466 Kuşeyrî, Kuşeyri Risâlesi, s. 190. 467 Nursi, Said, Lem’alar, Envâr Nşr., İstanbul, 1995, s. 9. 468 Tûsî, el-Lüma’ İslâm Tasavvufu, s. 43 120 “Allâh’ın kabul edeceği tevbe ancak, kötülüğü cehâletle işleyip, sonra da, çok geçmeden tevbe edenlerinkidir. İşte onlar var ya, Allah onların tevbesini kabul eder. Allah Alîm’dir, Hakîm’dir.”469 “Kötülüğü işleyenlerin ve nihâyet onlardan birine ölüm geldiği zaman, “ben şimdi tevbe ettim” diyenlerinki de tevbe değildir, kâfir olarak ölenlerinki de. Onlar var ya, onlar için elim bir azap hazırladık.”470 “Tevbe eden, hâlini düzelten ve beyan edenlere gelince: İşte onlar var ya, ben onların tevbesini kabul ederim. Çünkü ben Tevvâb’ım, Rahîm’im.” 471 “Ben, tevbe eden, îman eden, sâlih amel işleyen ve sonra da hidâyet üzere giden kimseler için elbette Gaffâr’ım.”472 “Muhakkak ki Allah, tevbe edenleri sever, temizlenenleri sever.” 473 Tevbe konusunda Râbia el-Adeviye (ö. 185/801) tevbe etmenin Allah’ın kuluna olan nasibi olduğunu belirtmiştir.474 Bu yüzden sûfiler, tevbe etme şerefine erişen kimselerin tekrar günaha dönmesini de kınamışlardır. Yahyâ b. Muâz (ö. 285/872), “Tevbeden sonra işlenen günah, tevbeden önce işlenen yetmiş günahtan daha çirkindir” demiştir.475 Muzaffer Ozak da tevbe konusuna musibet ekseninde vurgu yapmıştır. Ona göre: “Bir mümin, hiçbir suç ve günah işlemediği halde, bir derde, bir musibete veya bir felakete uğrarsa, bunlardan dolayı o zatın derecesi artar. Bir mümin, bir kabahatinden sonra bir musibete uğrarsa, bu musibet, yaptığı günaha kefarettir. Bu mü’min, bir günah işlese ve sonra pişman olarak o günaha tevbe etse ve hayırlı ameller işlese ve hiçbir musibete de uğramasa, günahına tevbe ettiği ve tevbesinde sebât eylediği ve hayırlı ameller işlediği için ilâhi affa mazhar olmuştur.” 476 Zira, Allah Teâlâ Kur’ân-ı azîmde, “Hasenat, büyük günahlardan gayrı seyyieleri giderir” 469 Nisâ, 4/17. 470 Nisâ, 4/18. 471 Bakara, 2/160. 472 Tâ-hâ, 20/82. 473 Bakara, 2/222. 474 Kuşeyrî, Kuşeyri Risâlesi, s. 190. 475 Kuşeyrî, Kuşeyri Risâlesi, s. 192. 476 Ozak, İrşâd, c. 3, s. 286. 121 buyurmuştur.477 Ozak’a göre, “bir kimse, bir günah işlese ve o günahına tevbe etmese ve ıslâh-ı hal eylemese, hayırlı ameller de işlemese, fakat bütün bunlara rağmen bir musibet de görmese; o kişinin işi rûz-i cezaya kalmıştır.” 478 Tevbe konusunda çokça hatırlatmada ve tavsiyede bulunan Muzaffer Ozak, adeta çağrıda bulunmaktadır: “Ey hak kardeşi! Âdem Nebi bir hata için üç yüz sene ağladı. Biz ise her gün yüzlerce günah işliyoruz da bir kere olsun suçumuzu hatırlayarak bir katre gözyaşı dökmüyoruz. Allah’tan affımızı istemiyoruz. Neyimize güveniyoruz? Bu günah, bu isyan ile halimiz ne olacak? Bir düşündük mü? Bu isyan sebebi ile ya imansız olarak göçersek halimiz ne olur? Ya ahiretimiz harap olursa? Ya cehenneme atılırsak, o korkunç azâba nasıl tahammül ederiz? Bir düşünelim de Allah bizi hesaba çekmeden, biz kendimizi hesaba çekelim. Yaptığımız fenalıklara, günahlara tevbekâr olup ‘Ah’ edelim. Gelin suçlarımız için istiğfar edelim, ağlayalım. Ağlayamıyorsak ağlayamadığımıza ağlayalım.”479 Tevbe konusunda da şiirleri ve ilâhileri olan Muzaffer Ozak kendisine de mahlası ile hitap ederek hatırlatmada bulunmuştur. Hakka isyan eyleyen, Tövbeye gel tövbeye, Küfür gıybet söyleyen, Tövbeye gel tövbeye... Ömrün sona ermeden, Kuşça canın vermeden, Kara yere girmeden, Tövbeye gel tövbeye... Ömür kuşu uçmadan, Bu dünyadan göçmeden, Fırsat elden kaçmadan, Tövbeye gel tövbeye... 477 Hûd, 11/114. 478 Ozak, İrşâd, c. 3, s. 287. 479 Ozak, İrşâd, c. 1, s. 57. 122 Doldu günah kefesi, Yıprandı can kafesi, Bekleme son nefesi, Tövbeye gel tövbeye... Sana derim ey kişi, Secdeye koyup başı, Akıt gözünden yaşı, Tövbeye gel tövbeye... Yüzün siyah kapkara, Sinende binbir yara, Yalvaragör Gaffar’a, Tövbeye gel tövbeye... Günahkâr makhur olur, Tövbekâr mağfur olur, Herkes ettiğin bulur, Tövbeye gel tövbeye... Aşkî sen de tövbe et, Sana da gelir nöbet, Mevla yarlığar elbet, Tövbeye gel tövbeye…480 2.2. Sabır Sözlükte “engellemek, hapsetmek; güçlü ve dirençli olmak” anlamlarındaki sabır kelimesi, ahlâki bir terim olarak ise “üzüntü, başa gelen sıkıntı ve belâlar karşısında direnç gösterme; olumsuzlukları olumlu kılmak için gösterilen 480 Ozak, Ziynet-ül-Kulûb, s. 433. 123 metanet” gibi manalara gelmektedir.481 Manevi yoldaki makamlardan biri olan sabır konusuna482 hadislerde geniş olarak yer verilmektedir. Bir hadîs-i şerîfte “İman iki parçadan oluşur, yarısı sabır ve diğer yarısı da şükürdür” buyrulmaktadır.483 Zira mümin bela ve nimetten başına gelen her şeyin Allah’ın kader ve kazasının neticesi olduğunu bilir. Eğer çirkin ve kötü bir şey gelse ona sabreder ve lezzetli ve güzel bir şey gelse ona şükreder.484 Muzaffer Ozak, sabrı her şeyin başı olarak ifade etmektedir. Ona göre, “İslam’ın başı sabır, imanın başı sabır, salih amelin başı sabırdır. Fenalıklardan korunmanın başı ise, nefis ile mücadele edip harama sabretmektir. Zira sabırsız kişide ne iman ne salih amel ne de namus kalmaktadır.” 485 Ayrıca sabır ve tevekkül ilişkisi üzerinde sabrı açıklayan Muzaffer Ozak, sabrın olmadığı yerde tevekkülün de olmayacağını ifade etmektedir.486 Nitekim Allâh Teâlâ bizzat tevcih ettiği musibetlerin sabrını da ihsan buyurmaktadır. Musibetin Hakk’tan bir hikmete mebnî geldiğini bilip, sabretmek esastır. Abdullah b. Mübârek (v. 181/797) musibet ve sabra dair: “Sabredene musibet tektir, sabretmeyene iki olur. Biri büyük musibettir, biri geçici musibettir. Büyük musibet şudur ki, sabretmediğimizden dolayı ‘musibete sabır’ mukabilinde verilecek sevap elimizden çıkar. Diğer musibet, ecirsiz olarak gelen musibettir” demektedir.487 Bu hususta Allah Teâlâ, sabırlı kişileri Kur’ân-ı Kerîm’de methetmiş ve sabırlı kişilerin Hak ile, Hakk’ın da sabırlı kişilerle birlikte olduğunu açıklamıştır.488 Sabır konusunu Kur’ân perspektifinde incelemek için âyetlerin bazıları aşağıda gösterilmiştir: “Az olan nice topluluk vardır ki, çok olan nice topluluğa Allâh’ın izniyle gâlip gelmiştir. Allâh sabredenlerle berâberdir.”489 481 Çağrıcı, Mustafa, “Sabır”, DİA, T.D.V. Yay., İstanbul, 2008, c. 35, s. 337. 482 Schimmel, İslamın Mistik Boyutları, s. 140. 483 Gümüşhânevî, Ramûz el-Ehâdis (Hadisler Deryası), s. 193. 484 Kâşânî, İzzeddin, Tasavvufun Ana Esasları, Kurtuba Kitap Yay., İstanbul, 2010, s. 373. 485 Ozak, İrşâd, c. 2, s. 104. 486 Ozak, İrşâd, c. 2, s. 146. 487 Ozak, İrşâd, c. 2, s. 112. 488 Ozak, İrşâd, c. 2, s. 106. 489 Bakara, 2/249. 124 “O, sabırlı olanlara ecirlerini hesapsız bir şekilde verir.” 490 “Allâh, sabredenleri sever” 491 “Sabrettiklerinde, onlardan emrimizle hidâyete erdiren önderler var ettik. Onlar âyetlerimize de yakînen inanmaktaydılar” 492 “O halde, ulü’l-azîm resûllerin sabrettiği gibi sen de sabret ve onlar için acele etme.” 493 Âyetlerden de anlaşılacağı üzere Allah Teâlâ, müttakîlerin, sabreden kimseler olduğunu bildirmiş494 ve Hz. Peygamber’e de her emrinde, her işinde sabır tavsiye edilmiştir.495 Muzaffer Ozak, kendi ifadeleriyle bu konuda Enes b. Mâlik (ö. 93/711)’den hadis rivâyetini aktarmaktadır: “Resûl Efendimiz bir kabristandan geçerken çocuğu ölen bir kadının kabir başında üstünü yırttığını, saçını yolduğunu görünce o kadına buyurdular ki: “Allâh’tan kork ve sabret. Saçını yolup, üstünü yırtma!” Kadın, Resûlullah’ı tanımayıp: “Beni kendi halime bırak, zira bana isabet eden musibet sana etmedi” dedi. Orada bulunanlardan bazıları: “Sen ne yaptın? O, Peygamberimiz, Efendimiz idi” dediler. Kadın derhal Resûlü Ekrem’in arkasından koştu geldi, huzuru nebide özürler diledi. “Beni affet ya Resûlullâh, sizi tanıyamadım” dedi. Kadın üstünü başını yolmayı terk etmişti. Hz. Peygamber kadına hitaben: ‘Ecri ve mükâfatı çok olan sabrı kâmil, musibetin ilk çarptığı vakitte onu o anda hoş karşılamaktır. Sabırdan murad işte budur’ buyurdular.” 496 Burada kastedilen noktayı Muzaffer Ozak şöyle açıklamaktadır: “Sen, bu musibete sabretmenin ecir ve sevabını kaçırdın. Şimdi, üstünü başını yırtmayı terk etmen, bu nimeti tekrar eline geçirmeni sağlamaz. Malumdur ki, günler geçtikçe bela ve musibetin tesiri ve acısı azalır. Bu sebeple belaya, musibete ilk isabet ettiği anda, sabretmek gereklidir, faziletlidir. Vaat edilen mükâfat bu andaki sabır karşılığıdır.” 497 490 Zümer, 39/10. 491 Âl-i İmrân, 3/146. 492 Secde, 32/24. 493 Ahkâf, 46/ 35. 494 Ozak, İrşâd, c. 2, s. 149. 495 Ozak, İrşâd, c. 2, s.150. 496 Nevevî, İmam Muhyiddin, Riyâzü’s Sâlihîn, (çev. Abdullah Feyzi Kocaer), Hüner Yay., Konya, 2011, s. 45. 497 Ozak, İrşâd, c. 2, s. 151. 125 İnsanın başına her ne gelmiş olursa olsun ilk anda vermiş olduğu tepki belki de dünya ve ahiret hayatını belirleyecektir. Cinâyetlere, kavgalara, kazalara, felaketlere ve benzeri işlere, daima sabırsızlığın sebep olduğuna dikkat çeken M. Efendi, her daim sabrı tavsiye etmiştir. O, sevgi ve sabrı musibet ile ilişkilendirerek, “Rabbine sevgin var ise, sevgilinin nazına tahammül eyle! Onun verdiği musibeti, ‘Rabbimin bana hediyesi’ diyerek sabır ile karşıla, isyan etme! O zaman sabrının mükâfatını mutlaka göreceksin” nasihatinde bulunmaktadır. 498 “Sabır bir tâç imiş lütfu hüdâdan, Giy ol tâcı, kurtul cümle belâdan. Sabır bir kal’adır genci hüdâdan, Gir ol burca, kurtul bütün belâdan.” 499 2.3. Şükür Tasavvuf kavramları içerisinde haller ve makamlar içerisinde temel bir kavram olan şükür, Arapça bir kelime olup, aynı kelime mânâsıyla Türkçede de kullanılmaktadır.500 Şükür, nimetleri doğrudan doğruya Allah Teâlâ’dan bilmek, O’na teşekkür etmek, O’nun nimetlerinin kıymetini ciddî ve sâfî bir hürmet ile takdir etmekanlamına gelmektedir.501 Bu minvalde ilk dönem sufilerinden Şiblî (ö. 334/946), “Şükür nimeti değil, nimet vereni görmektir” diyerek mün’îm-i hakikîye işaret etmiştir.502 Şükredene ‘şâkir’, şükürden aciz olduğunu idrak edene de ‘şekûr’ denilmektedir.503 Şükür, bir başka ifadeyle, “Allah’ın vermiş olduğu nimetlerine karşı istediği bir fiyattır.”504 Bu hususta şükrün ölçüsü ise kanaattir, iktisattır, rızadır ve memnuniyettir. Çünkü şükürsüzlük, hırs, israf ve hürmetsizliğiaçığa çıkarmaktadır.505 Bundan dolayıdır ki sufilerden Ebû Bekir Verrâk (ö. 280/893), “Nimetin şükrü iyiliği görmek, kıymetini bilmek ve ona karşı saygılı olmak suretiyle olmaktadır” demiştir.506 498 Ozak, İrşâd, c. 2, s. 113. 499 Ozak, İrşâd, c. 2, s. 124. 500 Cebecioğlu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü, s. 256. 501 Nursi, Said, Sözler, Envâr Nşr., İstanbul, 1995, s. 10. 502 Kuşeyrî, Kuşeyrî Risalesi, s. 2 503 Cebecioğlu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü, s. 256. 504 Nursi, Mektubat, s. 399. 505 Nursi, Mektubat, s. 366. 506 Kuşeyrî, Kuşeyrî Risalesi, s. 259. 126 Muzaffer Ozak, salt ibadet ederek, verilen nimetlere, ihsana ve lütuflara şükredilmiş olunamayacağını, yapılan şükrün her daim noksan olacağını bildirmiştir. Bu bağlamda “Kişilere bir nefeste, iki şükür vacip olmaktadır. Hakk’a, her nefeste şükredilmek istenilse, nefes alırken şükredilirse, nefes verirken şükretmekten aciz kalınmaktadır. Bu yüzden insanoğlu, Allahu Teâlâ’ya şükretmekte her zaman noksan kalmaktadır507 demektedir. İnsanların acizliğine dâir, tasavvuf klasiklerinden Ta’arruf’ta da, “Allahım, bilirsin ki, sana nasıl şükredeceğimi bilmekten âcizim. O halde benim adıma, kendine kendin şükret” ifadesi yer almak almaktadır.508 Anlaşılacağı üzere Allah’ın vermiş olduğu nimetlere karşılık yapılacak şükür de yetersiz kalmaktadır. Bu hususta, “Mevlevîler, namaz kıldıktan sonra, namaz kılma nimetine ulaştıklarından dolayı, Allah Teâlâ’ya teşekkür etmek için, şükür secdesi yaparlardı.”509 M. Ozak, şükür meselesinin halkın iyi kavrayamadığını belirterek bir sohbetinde şu ifadelere yer vermiştir. “Ulemâ müstesnâ, biz sarıklılar da halka bunu iyi öğretememişizdir. Şükür denildiğinde, biz ‘Şükür Yâ Rabbi’ demeyi şükür zannederiz. ‘Şükür Yâ Rabbi’ demek zikirdir. Şükrün fiilen gösterilmesi lâzımdır. Meselâ yeni bir elbisenin şükrü, onu kirletmemekle, hemen eskitmemekledir. Oturduğun yere dikkat edeceksin, şükrünü böyle ifâde edeceksin. Biri sözle şükür öteki fiilen şükürdür. Fiilen şükür kavlen şükürden daha üstündür, daha iyidir.”510 Bu hususta Ozak, yapılacak şükürleri kategorize etmiştir. Bunlar şu şekildedir: Ruhun şükrü: İman iledir. İmanın şükrü: Allahu Teâlâ’ya hamd ü sena etmektir. Hamd ü senânın şükrü: Hz. Peygamber’e muhabbet etmek ve salavatlarla onu anmaktır. Vücudun şükrü: Allah’a secde etmek iledir. Sahibi bulunulan malın şükrü: Sadaka ve zekât iledir. Güzelliğin ve kuvvetin şükrü: Irz ve iffeti korumak iledir. 507 Ozak, İrşâd, c.3, s. 526. 508 Kelâbâzî, Ebû Bekr Muhammed, et-Ta’arruf li Mezhebi Ehli’t-Tasavvuf (Doğuş Devrinde Tasavvuf Ta’aruf), haz. Süleyman Uludağ, Dergâh Yay., İstanbul, 2016, s. 165. 509 Cebecioğlu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü, s. 294. 510 https://defter-i-ussak.blogspot.com/2019/06/sukur-sozde-kalmamali-fiilen-yapilmalidir.html 127 İlmin şükrü: Halkı Hakk’a ve doğruluğa davet ve halkı ilim ile tenvîr etmekle yani ilim ile onları nûrlandırmakladır.511 Sonuç olarak, Kur’ân-ı Kerîm’deki şükre dair, “Eğer şükrederseniz size daha fazlasını veririm ama nankörlük edecek olursanız benim azâbım elbette çok şiddetlidir” 512 âyeti üzerinden Muzaffer Ozak eserlerinde sıklıkla vurgulamaktadır ki, şükür; maddi ve manevi nimetlerin çoğalmasına, küfür ise maddi ve manevi nimetlerin yok olmasına sebeptir. Nimetler, şükürle ziyadeleştiği gibi, küfürle de zeval bulmaktadır.513 Burada kula düşen görev, her hâlükârda şükretmektir. Çünkü şükür, nimetin artmasına sebeptir. 514 M. Efendi’nin şükrü içinde barından şiirlerinden biri ise şu şekildedir: Devrân içre devrânım, Şükür elhamdülillah Nurlar içre seyranım, Şükür elhamdülillah Tuttum şeyhin elini, Buldum vuslat yolunu, Kavuşturdu kulunu, Şükür elhamdülillah… Pekçe tuttum elinden, Tevhid duydum dilinden, Buse aldım gülünden, Şükür elhamdülillah Allah dedik devrânda, Fena bulduk Sübhanda, Arşa vardık bir anda, 511 Ozak, İrşâd, c.3, s. 527. 512 İbrâhim, 14/7. 513 Ozak, Envâr-ül-Kulûb, s. 302. 514 Ozak, Envâr-ül-Kulûb, s. 437. 128 Şükür elhamdülillah… Aşkî visâle yetti, Vardı sidreye gitti, Şeyh ile miraç etti, Şükür elhamdülillah…515 2.4. İhlas İslâmî literatürün temel kavramlarından biri olan ihlas; doğru, samimi, saf, katışıksız, samimiyet ve içtenlik demektir. Kişinin hâl, düşünce ve davranışlarında yalnızca Allah’ın rızasını gözetmesi, gösterişten ve ikiyüzlülükten uzak durması, sözüyle özünün bir olması gibi anlamları ifade etmektedir.516 İhlas, Allah’a karşı olduğu gibi insanlara, canlı cansız bütün varlıklara karşı da gösterilen samimiyeti ifade eder.517 İhlas, nifak ve iki yüzlülükten uzak bir kalp sâfiyeti olup518 halkın övgüsünü kazanma isteği, makam sevgisi, dünyevi isteklerden, şirk ve riyadan, bâtıl inançlardan, kötü duygulardan, çıkar hesaplarından ve genel mânâda gösteriş arzusundan kalbi temizlemeyi ve kalbin temizliğini bozacak düşünceleri uzak tutmayı içermektedir.519 Tevekkül, zühd, takvâ, vera’ hallerinde olduğu gibi ihlasın da odağı kalptir. Çünkü kişi Allah’ı kalbiyle bilir, ona kalbiyle inanır.520 Bu bağlamda kalbî bir eylem olan ihlas; iman, ibadet, ahlâk konusunda müminlerin sahip olması gereken sıfatları ortaya koymaktadır. İmanda ihlas, Allah’a gönülden inanmak ve kalbi her çeşit münafıklık belirtilerinden arındırmaktır. İbadette ihlas, kulun ibadetlerini sırf Allah rızası ve onun emirleri olduğu için karşılığını yalnızca Allah’tan bekleyerek yapmasıdır. Ahlâkta ihlas ise, iyi niyeti ve Allah’ın sevgisini hayırların özü yapmak anlamına gelmektedir.521 515 Ozak, Ziynet-ül-Kulûb, s. 392. 516 (Heyet), Tasavvuf El Kitabı, s. 389. 517 Ateş, Süleyman, “İhlâs”, DİA, TDV Yay., İstanbul, 2000, c. 21, s. 536. 518 Özbuğday, Şükrü, “İnsanın Gerçek Anlamda Kul Olması İhlâs ve Samimiyete Bağlıdır”, Kutlu Doğum Özel Sayısı, Konya İl Müftülüğü Kültür Yay., Konya, 2013, sy. 6, s. 8. 519 Ateş, “İhlâs”, c. 21, s. 536. 520 Gürer, Dilaver, Abdulkâdir Geylânî Hayatı, Eserleri, Görüşleri, İnsan Yay., İstanbul, 2016, s. 279. 521 Akay, Hasan, İslami Terimler Sözlüğü, İşaret Yay., İstanbul, 2005, s. 211. 129 İhlas dinen çok büyük önem ve incelik taşıyan hususlardan biri olup, Kur’ân’a göre Müslüman’da olması gereken ana özelliklerden birisidir. “İhlas” kelimesi Kur’ânı Kerîm’de farklı yerlerde müştaklarıyla birlikte otuzu aşkın âyette geçmektedir.522 Bu âyetlerden bazıları şöyledir: “Biz onları bir özellikle, ‘o yurdu’ hatırlama vasıtasıyla ihlaslılardan eyledik.” 523 “De ki: Rabbim hakkaniyeti emretmiştir. Her mescitte secdede yüzünüzü/özünüzü dosdoğru tutun. Ona, onun için dinde ihlaslı kimseler olarak dua edin. O sizi nasıl yarattıysa, öylece tekrar döneceksiniz.” 524 “Dedi ki (şeytan): İzzetine yemin ederim ki, onların tümünü azdıracağım. Onlardan, ihlaslı kulların hâriç.” 525 “Kitapta Mûsa’yı da an. Muhakkak ki o, ihlaslı idi, Resûl-nebî idi.” 526 “Münâfıklar, ateşin en aşağı tabakasındadır. Onlar için yardım edecek bir kimse de asla bulamazsın. Ancak, tevbe edenler, ıslah olanlar, Allah’a sarılanlar ve dinlerinde Allah için ihlaslı olanlar hariç. İşte onlar müminlerle berâberdir…” 527 İhlaslı olmaya dair vurgu yapılan âyetlerden bizler anlıyoruz ki; hayatın her alanında ve aşamasında, tüm ibadet ve amellerde, her ne olursa olsun doğru, samimi ve ihlaslı olunmalı ve bu yörüngede bir hayat geçirmek esas gaye olmalıdır. İhlas konusu altında toplanan hadîs-i şerîflerin içerikleri de incelendiğinde, Hz. Peygamber de niyet ve samimiyet ile birlikte dîni ve ahlâkî bir seciye olarak ihlasın önemine dair pek çok yerde vurgu yapmıştır. Bunlardan biri de, “Her zaman amellerinizde ihlası gözetin; zîra Allah sadece amelin hâlis olanını kabul eder” 528 hadis-i şerîfidir. Buna binâen tasavvuf tarihindeki ilk dönem sûfilerinden, Ma‘rûf-i 522 Ocak, Metin, Kur’an’da İhlâs ve Muhsin Kavramları, İnkılab Yay., İstanbul, 1999, s. 24. 523 Sâd, 38/46. 524 A’râf, 7/29. 525 Sâd, 38/82-83. 526 Meryem, 19/51. 527 Nisa, 4/145-146. 528 Münâvi, Muhammed Abdürrauf, Feyzu’l-Kadir Şerhu’l-Camii’s-Sağir, Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye Yay., Beyrut, 2012, c. 1, s. 216. 130 Kerhî (ö. 200/815) nefsine vurup, “Ey Nefis! İhlaslı ol ki, kurtulasın”529 demiştir. Bu konuda Sülemî (ö. 412/1021), “Bütün hareketlerinde, ibadetlerinde ve işlerinde ihlâstan ayrılma!” demiştir. İbn Ataullah İskenderî (ö. 709/1309) ise, “ibadetler ayakta duran bir takım şekil ve suretlerden ibarettir. Bu şekillerin ruhu ve özü ise kendilerinde bulunan ihlasın sırrıdır” diyerek ihlasın asıl olduğuna işaret etmiştir.530 İhlasın önemine dair sûfilerden her biri, içinde bulundukları makamlara ve gerçekleştirdikleri manevi tecrübeye bağlı olarak ihlasla ilgili farklı tanımlar yapmışlardır. Bunlardan bazıları şu şekildedir: 1. Amellerde ihlaslı olmak esastır. Mâlik b. Dinar (ö. 130/747), “Bana göre amellerin en sevimlisi amellerdeki ihlastır” demiştir. Bunun sebebi şudur: “Bir amel ancak ihlas sayesinde amel olur. Çünkü bedene göre ruh ne ise amele göre ihlas da odur. Ruhu olmayan beden cansız bir maddeden ibarettir. İhlassız amel de hebâ olmuş bir iştir.”531 2. İhlas Allah ile kul arasında bulunan bir sırdır.532 Ebû Yâkûb Sûsî (ö. 307/938): “İhlas, meleğin bilip sevap yazamadığı, şeytanın bilip ifsad edemediği, nefsin âgâh olup kendine çekemediği sırdır.”533 Kul, şeytandan ancak ihlas vasıtasıyla kurtulabilir. 3. İhlas ile yapılan amel müstesna, bütün ameller boştur. Sehl b. Abdullah et-Tüsterî (ö. 283/896) ise bu konuda şöyle demiştir: “Lâ ilâhe illâllah diyen tevhid ehli çoktur, ama onların muhlis olanları (samimileri) azdır. İlimden nasibi olanlar müstesna, dünya cehaletle doludur. Kendisiyle amel edilen ilim müstesna, bütün ilimler sadece iddia ve delildir. İhlas ile yapılan amel müstesna, bütün ameller boştur. İhlas sahibi kimseler büyük bir tehlike ile karşı karşıyadır.”534 529 Gazzâli, Ebû Hamid Muhammed, İhyâ’u Ulûmi’d-Dîn, (çev. Mehmet A. Müftüoğlu), Pırlanta Yay., İstanbul, 1981, c. 4, s. 768. 530 İskenderî, İbn Ataullah, Tasavvufî Hikmetler Hikem-i Atâiyye, (trc. Mustafa Kara), Dergâh Yay., İstanbul, 2017, s. 22. 531 Hücvîrî, Ebî Alî el-Cüllâb, Keşfü’l-Mahcûb, (trc. Süleyman Uludağ), Dergâh Yay., İstanbul, 1996, s. 185 532 Kuşeyrî, Kuşeyrî Risalesi, s. 291. 533 Tûsî, el-Lüma’ İslâm Tasavvufu, s. 252. 534 Tûsî, a.g.e., s. 85. 131 4. İhlas afetlerden temizlenmektir. Ahmed b. Hanbel’e (ö. 241/855) bir gün, “İhlas nedir?” diye sorulmuş. O da cevaben: “İhlas amellerdeki afetlerden halas olmaktır” demiştir.535 İbn Atâ (ö. 131/748) ise: “İhlas, afetlerden temizlenen şeydir”536 şeklinde tanımlamıştır. İbn Atâ’nın “Halis amel hangisidir?” sorusuna cevabı ise: “Kendini beğenme, riya, karşılık beklemek gibi afetlerden arınmış olan”537 şeklinde olmuştur. İhlâs, sıdk ve samimiyet sadece ibadetlerde değil, insanî ilişkilerde de son derece önemlidir. Muzaffer Ozak da ihlasın öncelikli olduğunu belirtip, “Yapılan her türlü hayırlı işler ister gizli ister aşikâr olsun, ihlas ile yapıldıktan sonra, Allah Teâlâ indinde makbul ve merguptur” 538 ifadesi ile ihlasın ehemmiyetini açıklamıştır. Ozak, “Daima, ihlas üzere bulun. Zira cahiller helak oldu, âlimler kurtuldu. Âlimler helak oldu, muhlisler kurtuldu. Kur’an okumasını bilmiyorsan, mutlaka öğrenmen lazım. Öğrenmiş isen okuman, okuduğunu anlamaya çalışman, anladığınla amel etmen de kâfi değil. İhlas lazım, ihlas lazım!”539 şeklinde ihlas üzerinde şiddetli vurgu yapmaktadır. Şiirlerinde de ihlasa yer veren Ozak, İrşâd adlı eserinde yer alan şiirinin birinde öncelikle kendi nefsine, “İhlas nasip eyle Aşkî kuluna, ihlas ile ilet aşkın yoluna” diyerek ihlasa dikkat çekmiştir.540 Bir başka şiirinde ise Hak rızasını kazanmanın yolunun ihlastan geçtiğini “İhlas ile doğru yola gitmeli, Hak rızası belki onda gizlidir” mısralarıyla ifade etmiştir. 541 2.5. Riyâ İhlasın karşıt anlamı olan riyâ, sözlükte, gösteriş, iki yüzlülük, sahtekârlık anlamlarına gelirken, terim anlamı olarak ise Allah’a ibadette nefsi ve diğer insanları karıştırarak542 yapılan ihlassız ve samimiyetsiz ibadetler ve eylemler mânâlarını ihtiva 535 Hücvîrî, Keşfü’l-Mahcûb, s. 217. 536 Tûsî, a.g.e., s. 252. 537 Tûsî, a.g.e, s. 252. 538 Ozak, İrşâd, c. 3, s. 492. 539 Ozak, İrşâd, c. 3, s. 37-38. 540 Ozak, İrşâd, c. 3, s. 516. 541 Ozak, Ziynet-ül-Kulûb, s. 433. 542 Mekkî, Ebû Tâlib, Kûtü’l-Kulûb, (çev. İsmet Demiröz), İz Yay., İstanbul, 1999, c. 1, s. 281. 132 etmektedir.543 Yani kişinin Allah’a itaat ederken kullara yaranmak istemesidir.544 İşte böyle amelle riyakârlık yapanlar, sadece insanların övgülerine nail olmak dışında hiçbir amaç taşımazlar. Tek amaçları yaratılmışlara yaranmaktır.545 Muzaffer Ozak’a göre riyâkar kimsenin akıbeti şöyle olacaktır: “Bir kimse, Hak rızasından ziyade, gösteriş maksadıyla ve halkın teveccühünü kazanmak gayesiyle ‘iyi adam’ desinler diye bir hayırlı amel işlerse, gösteriş ve teveccüh celbi için yapılan bu amelin ecri de yalnız dünya hayatında verilir.” İşte böyle Allah için değil de halkın iltifatına nâil olmak için amel edene ‘murâi’ denir. 546 Murâiler, yani gösterişçilere örnek vermek için Ozak, Ebu Hureyre’den rivâyet edilen hadis-i şerîfe kendi ifadeleriyle şu şekilde dikkat çekmektedir:547 “Yarın kıyamet gününde dört sınıf mürâiyi Huzurullah’a getirirler. Bunlardan biri zengin, biri şehit, biri gazi, biri âlimdir. Allah, âlime sorar: “İlmin ile ne amel ettin?” “Ya Rabbi, kullarını senin yoluna davet ettim” dediğinde, “Benim rızam için yapmadın, kendini alim göstermek, bana âlim deyip itibar etsinler diye yaptın. Sana itibar ettiler, sana ‘âlim’ dediler. Sen nasibini dünyada iken aldın. Şimdi burada nasibin yoktur” deyip huzurundan tard eder. Sonra zengini huzura çağırıp, “sana verdiğim mal ile, bana ne gibi ibadet ettin?” diye sual olunur. Mürâi zengin: “Cami, hastane, yol yaptırdım. Zekât, sadaka verdim, talebe okuttum” der. Allah Teâlâ: “Bunları benim rızam için yapmadın, sana iyi insan desinler diye yaptın, sana cömert dediler. Kullar sana iltifat ettiler, yaptığının mükâfatını kullardan gördün. Zaten senin arzun da bu idi. Arzun yerine geldi, huzurumdan çık! Nasibini dünyada kullardan aldın” der ve tard olunur. Şehide hitap edilir, o da “Ya Rabbi! Senin yolunda katledildim” dediğinde, “Sen benim yolumda şehit olmadın. Mal için harbe gitmiştin, birçok mal aldın. İstediğine dünyada iken nail oldun, burada nasibin yoktur” denir. Mürâi gazi olan kişi huzura getirilir: “Ya Rabbi, senin dinin, senin rızan için gaza ettim, kafirlere ceza 543 Uludağ, Süleyman, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, Kabalcı Yay., İstanbul, 2001, s. 297. 544 Muhâsibî, Hâris b. Esed, Er-Riâye Nefis Muhasebesinin Temelleri, (trc. Şahin Filiz-Hülya Küçük), İnsan Yay., İstanbul, 1998, s. 294. 545 Muhâsibî, er-Riâye, s. 334. 546 Ozak, İrşâd, c. 2, s. 25-26. 547 (Heyet), Hadislerle İslâm, c. 3, s. 252. (Müslim, “İmâre”, no. 152). 133 verdim” der. Allah Teâlâ der ki: “Bunları benim rızam için yapmadın. Kullar sana kahraman, cesur desinler diye gaza ettin. Kullar da sana gazi dediler, istediğine dünyada iken nail oldun. Burada nasibin yoktur” denir.548 Bu bağlamda Muzaffer Efendi, nasihat niteliğinde şu uyarıda bulunmaktadır: “Ey mü’min! Umur-u hayriyeden her ne amel işlersen Allah rızası için yap! Kullar sana ne derlerse desinler. Kulların levminden, kınamasından korkma! Onların sana iltifatına mağrur olma! Her işi Allah için yap ki, Huzurullah’ta me’cûr olasın!” 549 M. Efendi’ye göre eğer kulun kalbinde riyâyı doğuracak ve onu yeşertecek bir kök bulunup, o kula riyâ dürtüsü musallat olursa kul riyâya tutulmaktadır. Böyle bir halden kurtulmak adına M. Efendi, kulun nefsinde olan yedi haslet saymıştır ve her bir mezmûm (kötü) sıfatın hangi memdûh (iyi) sıfata dönüştürülmesi gerektiğini de beyân edip bir varağa yazmıştır. “Bu yedi şey insanı mahveder. Bunlar bir insanda varsa, o adamın yere kadar sakalı bile olsa, cehenneme gider” demiştir.550 Varakta yer alan sıralama ise şu şekildedir:551 Ucub → Kendini dûn (aşağılık) görmek Kibir →Tevâzu Riya → İhlâs Hased→ Hayâ ve Kanâat Gadab → Hilmiyet Hubb-i Câh → Resûl’e muhabbet Hubb-i Mâl → Allah’a muhabbet 2.6. Melâmet Arapça bir kelime olan melâmet, ‘levm’ kökünden gelmektedir. ‘Levm’, kınamak, kötülemek, azarlamak gibi mânâlara sahiptir. Melâmetî ise, hayrını izhâr etmeyen ve şer işlemeyen kimse demektir.552 Melâmetî, ihlas ekseninde yaşayan fakat 548 Ozak, İrşâd, c. 2, s. 25-26. 549 Ozak, İrşâd, c. 2, s. 25-26. 550 https://defter-i-ussak.blogspot.com/search?q=riya (erişim tarihi: 05.05.2021). 551 Ek: Şekil 2. 552 Kâşânî, Tasavvufun Ana Esasları, s. 116. 134 ihlasının hakikatini kavrayamayan kimselerdir.553 Bu kimseler damarlarına varıncaya kadar, bütün benliği ile ihlası içine sindirmiş, sıdkı elde etmiş kimselerdir.554 Kur’ân-ı Kerîm’de melâmete, Mâide sûresinin 54. âyetindeki “Hiç kimsenin kınamasından da korkmazlar” âyeti ile işâret edilmiştir. Yani, Allah’ın rızasını hedef alan bu kimseler, insanların övgü ve yergisine aldırmazlar.555 Bundan dolayı sûfilerden bazıları “Dünya da ve ahirette Allah’tan başka kimse yok” demişlerdir.556 Muzaffer Ozak, melâmeti şu şekilde açıklamaktadır: “Sûfiyenin en yüksek derecesi olan melâmet, bir tarîkat değildir. Melâmet, her tarîk de vardır ancak hemen tarîkata girer girmez olmaz. Seyru sülûk edenlere sülûkun belli bir safhasında Allah tarafından bahşedilen bir makâmdır. Buna ‘meşreb-i melâmet’ denmektedir. Ozak, melâmî pîrleri olarak kabul edilen üç zatı da şöyle ifade etmiştir. “Melâmîlerden üç müçtehit gelmiştir, Bunların birincisi, ‘Hamdûn el-Kassâr (ö. 271/884), ikincisi, Ömer Dede Sikkînî (ö. 880/1475), üçüncüsü Muhammed Nûru’l-Arabî (ö. 1813/1888)’dir.”557 Melâmetî düşüncesini “Kınayanın kınamasından korkmamak” prensibi ile sistemleştiren ilk kişi Hamdûn-ı Kassâr (ö. 271/884) olmuştur.558 Melâmetiyye, Nişabur temelli bir tasavvuf okulu olup, başkalarının kınamalarına aldırmadan içlerinde olanın aksine davranmayı misyon edinmiş topluluktur. Melâmetîler için taç, hırka, âyin, tekke gibi şeklî unsurlar, mühim değildir. Onlar için esas olan insanın iç dünyası yani özüdür.559 Melâmet konusunda büyük mutasavvıfların menakıplarında birçok örneklerin var olduğunu söyleyen Muzaffer Ozak, “Bugün, melâmî olduğunu iddiâ eden birtakım kimseler vardır fakat bunlar melâmetten bî-haber birtakım müfsitlerdir” demektedir.560 “Zîrâ melâmet makâmında, kişinin irâdesi elinden alınır. O kişi Hakk’ın 553 Sühreverdi, Şihâbuddîn, Tasavvufun Esasları, (H.Kâmil Yılmaz-İrfan Gündüz), Erkam Yay., İstanbul, 1989, s. 94. 554 Sühreverdi, Gerçek Tasavvuf (Avârifü’l-Meârif), s. 90 555 Cebecioğlu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimler Sözlüğü, s. 36. 556 Sühreverdi, Tasavvufun Esasları, s. 95. 557 “Melâmet nedir?”, https://defter-i-ussak.blogspot.com/2015/03/melamet-nedir.html (erişim tarihi: 05.05.2021). 558 Ulupınar, Hamide, “İlk Dönem Melâmetî Şeyhlerinden Hamdûn Kassâr’ın Tasavvuf Anlayışı”, Marife Dini Araştırmalar Dergisi, Konya, c. 17, sayı 1, s. 79. 559 Cebecioğlu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimler Sözlüğü, s. 178. 560 “Melâmet nedir?”, https://defter-i-ussak.blogspot.com/2015/03/melamet-nedir.html 135 emrine girer. Yaptıklarını kendi irâdesi ile yapmaz, her ne yaparsa, ona Allah yaptırır. Eğer bir kişi kendi irâdesi ile melâmet yapmaya kalkarsa bu durumda o, mürâî yani gösterişçi olur.”561 2.7. Havf-Recâ Tasavvufta havf ve recâ iki manevi hal ve ulvi his olarak kabul edilmektedir.562 Havf sözlükte korku, kaygı ve endişe duymak gibi mânâlara gelmektedir. Allah’a karşı yapılan isyan ve günahlardan dolayı korkmak, utanç ve üzüntü duymak anlamındadır.563 Bir başka ifadeyle havf, nahoş bir durumla karşılaşma veya hoş olan bir şeyi kaçırma endişesidir.564 Recâ ise, sözlükte ümit etmek, anlamına gelen bir kelime olup, tasavvuf terimi olarak, ‘her ne olursa olsun Allah’a karşı ümit beslemek’ demektir.565 Recânın, havf hâlinin karşısında yer almasının sebebi ise recâ rahatlığının korku sıkıntısından sonra gelmesidir.566 Havf teriminin kaynağında Kur’ân-ı Kerîm ve hadisler yer almaktadır. Kur’ân’da yer alan birçok âyet, mü’minleri Allah’tan korkmaya çağırmaktadır. Bunlardan birkaçı şöyledir: “Onlar ki, verdiklerini kalpleri ürpererek verirler; çünkü onlar Rablerine geri döneceklerdir.”567 “Onlar üstlerindeki Rablerinden korkarlar ve kendilerine emredilen şeyi yaparlar.”568 “… Rablerine, korku ve umutla dua ederler. Kendilerine verdiğimiz rızıklardan da infak ederler.”569 Burada şunu da belirtmeliyiz ki, Allah Teâla insana havf damarını hayatı korumak, idame ettirmek için vermiştir. İnsanın hayatı tahrip etmesi için ya da hayatı ağır, müşkül, elîm ve azap yapmak için vermemiştir.570 Bu noktada aşırı korku insanı 561 “Melâmet nedir?”, https://defter-i-ussak.blogspot.com/2015/03/melamet-nedir.html 562 Uludağ, Tasavvufun Dili, s. 430. 563 Sofyalı Bâli Efendi, 7 Makam 7 Nefes, haz. Muhammed Bedirhan, Hayykitap Yay., İstanbul, 2010, s. 70. 564 Uludağ, Süleyman, Tasavvufun Dili, Ensar Nşr., İstanbul, 2016, s. 430. 565 Bâli Efendi, 7 Makam 7 Nefes, s. 148. 566 Kâşânî, Tasavvufun Ana Esasları, s. 387. 567 Mü’minûn, 23/60. 568 Nahl, 16/51. 569 Secde 32/16. 570 Nursî, Mektûbat, s. 471. 136 ümitsizliğe ve karamsarlığa sevk ederek onun psikolojisini bozacağından dolayı havf hâlini dengeli yaşamanın gerektiğine de dikkat çekilmiştir. Yine aşırı havf Allah’ın merhametinden ümitsizlik anlamına gelebileceği için yerilen bir durumdur.571 Havf ve recâ kavramlarını müminlerde bulunması gereken iki temel özellik olarak nitelendiren572 sûfiler, bu iki hâli hayatları boyunca tekrar tekrar yaşamışlardır. Bu yüzden sufilerin neredeyse tamamı havf ve recâ konusunda farklı yorumlar ve açıklamalar da bulunmuşlardır.573 Onlara göre, nefis muhasebesinin temelleri havf ve recâdan oluşmaktadır.574 Ebû Süleyman Dârânî, “Kalp için uygun olan halin yalnızca içinde korku halinin bulunmasıdır demiştir.”575 Mutasavvıflar nefsi korkutma temrinlerine devam edenlerin, havfının güçleneceğini belirtmişlerdir.576 Ve nihâyetinde havf hissi güçlenen kimseler, ölüm gelip tevbeye engel olmadan, kabul olmayacak bir pişmanlık duymadan, tevbe etme gayreti içinde olmaktadırlar.577 Sonuç olarak şunu söyleyebiliriz ki, havf ve recâ sahibinin kalbi, her iki halde de gelecek zaman ile ilişkilidir.578 Bu yüzden havf hali, ihtiyatlı ve tedbirli olmayı, recâ hali ise hüsnü zan ve iyimser olmayı ifade etmektedir.579 Muzaffer Ozak, havf ve recâ halinde ihtiyatlı olunması gerektiğini vurgulamış ve her ne kadar günahkâr olunursa olunsun, Allah’tan hiçbir zaman ümit kesilmemesi gerektiğini, istek ve arzularda daima O’ndan istenilmesini ısrarla belirtmiştir. Beyne’l-havf ve’r-recâ da kıl karar, Korku ile recâdan gelmez zarar, Aklı olan kullukta izzet arar, Hak rızası belki onda gizlidir.580 571 Bâli Efendi, 7 Makam 7 Nefes, s. 70. 572 Erkaya, Mahmut Esad, Kur’an Kaynaklı Tasavvuf Kavramları, Otto Yay., Ankara, 2017, s. 162. 573 Bâli Efendi, 7 Makam 7 Nefes, s. 148. 574 Afîfî, Tasavvuf İslâm’da Manevî Devrim, s. 107. 575 Kuşeyrî, Kuşeyri Risalesi, s. 219. 576 Muhâsibî, er-Ri’aye Kalp Hayatı 1, s. 327 577 Muhâsibî, er-Ri’aye Kalp Hayatı 1, s. 139. 578 Kuşeyrî, Abdülkerîm b. Hevâzin, Tasavvuf’un İlkeleri 1, (trc. Tahsin Yazıcı), Kervan Kitapçılık Yay., İstanbul, 1978, s. 129. 579 Uludağ, Tasavvufun Dili, s. 435. 580 Ozak, Ziynet-ül-Kulûb, s. 436. 137 2.8. Aşk Aşk, muhabbet denilen hissin, kişinin tabiatını zevk ve lezzet aldığı güzelliklere ve özelliklere kalbinin meyletmesinden zuhura gelen halettir.581 Muhabbetin şiddetlisine ‘aşk’ denilmektedir. Tasavvufta Allah’a götüren yolun özü aşktır ve tasavvuf aşk yoludur.582 Muzaffer Ozak’a göre aşkın tarifi oldukça zordur ve ancak bu hissi yaşayan anlayabilmektedir.583 Tasavvuf tarihinde herkesçe kenz-i mahfî olarak bilinen, “Ben gizli bir hazine idim, bilinmeyi istedim mahlukatı yarattım” 584 hadisine göre muhabbet başlangıçta Hak’tan zuhur etmiş ve bütün âlemin icadına sebep olmuştur.585 M. Ozak bunu şöyle izah etmiştir: “Cenâb-ı Hak kâinâtı aşk ile halk etmiştir, aşk için halk etmiştir ve sevgililerini insanlardan seçmiştir. Allah ile kul arasındaki muhabbetin bidâyeti Allah’tandır. Allah bir kulu sevecekse, onun kalbine kendi aşkını atar ve sonra kul Allah’ı sever. Muhabbet karşılıklı hâle gelir ve bu muhabbet, lisân ile tarif olunamaz.” 586 Sûfiler aşkın temelinde muhabbetin olduğunu ifade ederler.587 Bu, tabiî ve nefsanî sevgi değil, îmandan doğan muhabbettir. 588 Bu hususta muhabbet ile tasavvufu ilişkilendiren Şiblî’ye göre tasavvuf, “karşılıklı sevgi ve dostluktur. Hiçbir kaygı duymadan Allah muhabbeti ile beraber olmaktır.” 589 Ozak’a göre aşk, “taraf-ı ilâhiyeden insanlara verilen bir devlettir. Bidâyeti Hak’la başlar, nihâyeti Hak’la biter yani nihâyeti vuslattır. Bu noktada aşk, her kula nasip olmaz. Aşk öyle bir nurdur ki, Allah onu her kimseye vermez. İnsanlarda olduğu gibi hayvanlar da aşk vardır ancak hayvanlardaki aşk, şehvet sûretinde zâhir olur. Kemâle ermemiş olan insanlarda da aşk, şehvet olarak zâhir olur. Zîrâ aşk hangi kaba konulursa onun şeklini alan suya benzer. Nasıl ki su konulduğu kabın rengini alırsa aşk da teveccüh ettiği kişinin hâline 581 Ozak, Aşk Yolu Vuslat Tarîki, s. 32. 582 Frager, Robert, Aşktır Asıl Şarap, Sufi Kitap Yay., İstanbul, 2015, s. 37. 583 “Aşk”, https://www.youtube.com/watch?v=9nHE82Z7zkA (erişim tarihi: 05.02.2021). 584 Aclûnî, İsmâil b. Muhammed, Keşfü’l-Hafâ, nşr. Ahmed el-Kalâş, Beyrut, 1985, c. 2, s. 132. 585 Yılmaz, Ana Hatlarıyla Tasavvuf ve Tarîkatlar, s. 207. 586 “Aşk”, https://www.youtube.com/watch?v=9nHE82Z7zkA 587 Yılmaz, Ana Hatlarıyla Tasavvuf ve Tarîkatlar, s. 207. 588 En-Nedvî, Abd’ulbârî, Kur’an ve Sünnetin Işığında Tasavvuf ve Hayat, (trc. Mustafa Ateş), İrfan Yay., İstanbul, 1996, s. 181. 589 Kara, Tasavvuf Kültürü, s. 21. 138 göre renk alır.” 590 Bu noktada “aşk derece derecedir ve herkesin istidâdı kadar tecellî eder. Aşk, sâlikâna kendi derecesine göre teveccüh eder. Kimisi bu aşkı bir kadında görür, kimi kadına erkekte tecelli eder.”591 Aşk illetine tutulan kimseye de ‘âşık’ denilmektedir.592 Mutasavvıflar aşkı, mecâzi aşk ve hakiki aşk olarak ikiye ayırmışlardır.593 Muzaffer Efendi de benzer şekilde aşıkları iki kısma ayırmıştır:594 1. Mecazi aşka tutulan âşık: Geçici sûretlerden birini sevmek mecazi aşktır. Bu hususta insanın insana olan aşkı, aşk-ı mecâzîdir. Aslında aşk, Allah’adır ama insan arada perde olmuş olur. Nasıl ki Hazret-i Mûsâ (a.s.) Tûr dağında Allah ile konuştuysa, maşûk da âşığın Tûr’udur, âşık ondan Allah’a ilticâ eder, yani Allah’a varır. 2. Hakiki aşka müptela âşık: Mutlak varlık olan Allah’ı sevmek hakiki aşktır. Hakk’a âşık olan Hak ile kâim olur. Aşk onu öyle bir hâle koyar ki Hak ile Hak olur, kendi özünü bilir, nereye baksa Hakk’ı görür. Sonuç olarak M. Efendi’nin ifadeleriyle şunu söyleyebiliriz ki: “Kâinât, aşkla kurulmuştur aşkla devam etmektedir. Bütün sanatları icat ettiren aşktır, aşkın gücüdür. İnsanlığa hizmet, şefkat, merhamet, bunların hepsi aşkın cüzleridir. Aşk olmadan hiçbir şey olmaz. Bu yüzden aşk değerlidir, kudsîdir.”595 Bundan dolayıdır ki Muzaffer Efendi aşk sahibi bir kimse olduğu için ‘Aşkî’ mahlasını kullanmıştır. Mahlasım Aşkî’dir ismim Muzaffer Cismimse esma-i Mevla’ya mazhar Mevsimler geceler şahittir eshâr Aşk, muhabbetle katılsın kervanımıza…596 590 “Aşk”, https://www.youtube.com/watch?v=9nHE82Z7zkA 591 https://defter-i-ussak.blogspot.com/2018/06/ask.html 592 Ozak, Aşk Yolu Vuslat Tarîki, s. 39. 593 Yılmaz, Ana Hatlarıyla Tasavvuf ve Tarîkatlar, s. 208. 594 “Aşkın Hakikati”, https://www.youtube.com/watch?v=rANZHGYODB4 (erişim tarihi: 02.01.2021). https://defter-i-ussak.blogspot.com/2018/06/askin-hakikati.html 595 “Aşkın Hakikati”, https://www.youtube.com/watch?v=rANZHGYODB4 https://defter-i-ussak.blogspot.com/2018/06/askin-hakikati.html 596 Ozak, Aşk Yolu Vuslat Tarîki, s. 4. 139 Aşkî! Tutmuş aşk yolunu gidersin, Canan için canın feda edersin Can olmadan sen cananı nidersin? Hak’ta fâni olmayanlar var olmaz…597 597 Ozak, Aşk Yolu Vuslat Tarîki, s. 6. 140 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM MUZAFFER OZAK’IN “İRŞÂD” ADLI ESERİNİN TAHLİLİ 141 1. Eserin Tanıtımı Üç ciltten oluşan eserin birinci cildinde on ders, ikinci cildinde on bir ders, üçüncü cildinde ise on iki ders bulunmaktadır. Toplam otuz üç derse sahip olan ve yaklaşık 1600 sayfası olan eserin içeriğindeki bu dersler vaaz üslubunda olup; âyet, hadis, dua, şiir, öğüt ve çeşitli tasavvufî hikâyelerden oluşmaktadır. Tespit edebildiğimiz kadarıyla eserde yalnızca hikâye başlığı altında 250 hikâye yer almaktadır. Eser muhteva ve kapsam bakımından oldukça büyük bir hacme sahiptir. Biz çalışmamızda eserde yer alan insan ilişkilerini ve ahlâki değerleri içeren konuların bazılarını tahlil edeceğiz. 1.1. İrşâd’ın Yazılış Sebebi Muzaffer Ozak, İrşâd adını verdiği üç ciltten oluşan eserini, hangi sebeple yazdığını birinci ciltte sarih bir üslupla ifade etmiştir. Muzaffer Efendi’nin sohbetlerini ve derslerini dinleyen kimseler Efendi’ye müracaat ederek yapmış olduğu derslerin kitap halinde neşredilmesini ve gelecek nesillere yâdigâr bırakılmasını istemişlerdir. Efendi de bu ricayı kabul ederek 1960’lı yılların başında derslerini risaleler halinde neşretmeye karar vermiştir. Bu bağlamda okuyan ve dinleyeni irşat buyursun diye kitabın ismi İrşâd konulmuştur.598 Okuyucuları tarafından yoğun alaka gösterilen bu eser, sadece Türkiye’de değil yurt dışında da ilgi görmüştür. M. Efendi eserinin ikinci cildinin ön sözünde bu durumu şu şekilde belirtmiştir: “Minnet ve meserretle belirtmeliyim ki, İrşâd’ın birinci cildi, kadirşinas din kardeşlerimin geniş mânâda alaka ve teveccühlerine mazhar oldu ve birçok dış ülkeleye, hatta deniz aşırı uzak diyarlara gönderilmek mutluluğuna da erişti. Avusturalya, Kanada, İngiltere, Almanya, Yugoslavya, Bulgaristan ve Romanya’da bulunan din kardeşlerimizin rağbet ve iltifatlarına mazhar olan bu naçiz eserimin gördüğü ilgi ve sevgi, ikinci cilt olarak on bir risaleyi daha neşretmek hususundaki vaat ve kararımda bana kuvvet ve cesaret verdi.” 599 Burada belirtilen hususlar üçüncü cildin hazırlanmasında da kuvvet ve ilham kaynağı olmuş600 ve üç ciltlik bu eser meydana gelmiştir. 598 Ozak, İrşâd, c. 1, s. 4. 599 Ozak, İrşâd, c. 2, s. 3. 600 Ozak, İrşâd, c. 3, s. 4. 142 1.2. İrşâd’ın Dili ve Üslubu İrşâd, tasavvufun ilmî ve amelî boyutuna temas ederek, dinî ve ahlâkî konularda bireysel ve toplumsal ıslaha dair nasihatler veren; uhrevî saadete teşvikte bulunup, zulme ve cehennem azâbına karşı îkâzda bulunmak için kaleme alınmış mev’ıza bir eserdir. Bir başka ifadeyle İrşâd, fıkıh ve tefsir niteliğinde olmayıp vaaz üslubunda yazılmış bir nasihat kitabıdır. Muzaffer Ozak’ın kullandığı nüktedan üslup, her kesimden insanın anlayabileceği şekilde yaptığı izahlar ve onun orijinal yorumları eseri kolay anlaşılabilir hale getirmiştir. Eserde konuya başlarken önce konu ile ilgili en az bir âyet verilmiştir. Sonrasında ayetin tercümesi ve tefsiri yapılmış, hadis-i şerîf ve menkıbelerle desteklenerek açıklanmıştır. Eserde, yer alan âyetlerin hangi sûrelerde geçtiği âyet numaraları ile belirtilmiş olunup bazı yerlerde istifade edilen tefsir kaynakları belirtilmiştir. Kullanılan hadislerde ise bazı yerlerde kaynak verilsede genel itibariyle kaynak zikredilmemiştir. Eserde sıklıkla tasavvuf büyüklerinin hikâyelerine yer verilmiş ve bu hikâyelerde de herhangi bir kaynak kullanılmamıştır. İrşâd, Muhtar Holland tarafından İngilizceye “Irshad, Visdom of a Sufi Master” adıyla 680 sayfa olarak kısaltılmış bir şekilde tercüme edilmiş ve 1988 yılında Amerika’da yayınlanmıştır. Bununla birlikte İspanyolca ve Arnavutça’ya da tercüme edilip neşredilmiştir.601 1.3. İrşâd’ın Muhtevası Muzaffer Ozak, üç cilt ve otuz üç dersten oluşan eserinde muhtelif pek çok dinî ve tasavvufî konuya değinmiş ve ilgili konuları hikâyelerle, şiirlerle, nutuklarla desteklemiştir. Müellifin eserde dersler halinde yer verdiği konuları genel hatlarıyla vermek istiyoruz. 1.3.1. Birinci Cilt Eserin birinci cildi, on dersten oluşmaktadır. Birinci ciltteki derslerin muhtevası 601 “Muzaffer Ozak’ın Eserleri”, https://www.muzafferozak.com/kitaplari.html (erişim tarihi: 08.01.2021). 143 aşağıda sıralanmıştır: Birinci ders: Allah Teâlâ’ya iman, isbât-ı vâcib, el-esmaü’l-hüsna, Allah korkusu ve Allah sevgisini içeren konuları kapsamaktadır. İkinci ders: Hz. Peygamber’in hakkında olan bazı âyetlerin meali ile birlikte Hz. Peygamber’in bazı isimleri ve hassaları, hayatı ve Veda Hutbesi’nden oluşmaktadır. Üçüncü ders: Bir Müslümanın ne gibi sıfatlara malik olması ve imanının kemâl bulması için verilen misaller ve kıssalardan oluşmaktadır. Ayrıca bu ders, Hıristiyanlık âlemi ile İslâm dünyası arasındaki inceleme ve mukayeselerden oluşmaktadır. Dördüncü ders: Hz. Peygamber hakkında nazil olan âyetler, Hz. Peygamber’in ikram ve şefaatine nail olmayı, nûr-ı Muhammedî’nin yaratılması ve ilk Müslüman olan kimseleri kapsamaktadır. Beşinci ders: Anne baba hakları, anne babaya ihsan ve itaat hakkında nazil olmuş âyetler, Hz. İbrahim’in oğlunu kurban etme kıssası ve “Cennet annelerin ayağı altındadır” hadis-i şerîfinin hikmetini içermektedir. Altıncı ders: Ahiret halleri, kâfirlere ve müminlere tatbik olunacak muameleler, kâfirlerin görecekleri azaplar, cenaze namazı kılmanın ehemmiyeti, kabir ziyareti, münafıklarla ilgili âyetlerden oluşmaktadır. Yedinci ders: Recep ayının kıymet ve fazileti, Recep ayına hürmet edenlerin eriştikleri menziller, Recep ayı hakkında hadis-i şerîflerden ve mübarek gecelerden oluşmaktadır. Sekizinci ders: Salavatın kıymeti, ehemmiyet ve faziletleri, salavat ile ilgili hadis-i şerîfler, salavat getirenlere dört meleğin müjdeleri ve Delâil’ül Hayrât adındaki eserin telif sebebini içermektedir. Dokuzuncu ders: Namazın kıymet, ehemmiyet ve faziletleri, abdestin esrârı, beş vakit namazı cemaatle kılanlara ihsan buyrulan mükâfatlar, namaz hakkında nâzil olmuş âyetlerden oluşmaktadır. Onuncu ders: Evlatların anne ve babalar üzerindeki hakları, anne ve babaların on mühim vazifeleri, Hz. Peygamber’in evlat terbiyesi hakkındaki îkâz ve irşatlarından 144 oluşmaktadır. 1.3.2. İkinci Cilt On bir dersten oluşan ikinci ciltteki derslerin içeriği ise şu şekildedir: On birinci ders: Kevser sûresinin tefsiri, Hz. Fatıma’nın ahirete intikalleri, Hz. İbrahim ve Hz. İsmail’in kıssası, kurban kesme ile ilgili meseleler ve yedi kötü sıfattan oluşmaktadır. On ikinci ders: Ramazan ayının kıymet, ehemmiyet ve faziletleri, Ramazan ayı ve oruçla ilgili âyet ve hadisler, oruç ve teravihin faziletiyle verilen ecirler anlatılmaktadır. On üçüncü ders: Asr sûresinin meali ve tefsiri, sabır ve sabrın çeşitleri, sabır hakkındaki âyetler ve hadisleri içermektedir. On dördüncü ders: Dûhan sûresinin meali ve tefsiri, Berat gecesinin kıymeti, ehemmiyeti ve faziletleri ile birlikte duaların kabul buyrulduğu beş gece anlatılmaktadır. On beşinci ders: Cuma günü ve cuma namazının ehemmiyeti ve faziletleri, şehadet ve şehitliğin mükâfatı anlatılmaktadır. On altıncı ders: Ramazan bayramı ve bayram hürmetine verilen ecirler, dünya ve ahiret bayramları, nefis ve nefsin çeşitlerini içermektedir. On yedinci ders: Ramazan ayı, Ramazan ayının kıymet ve faziletleri, Ramazan ayında Hz. Peygambere verilen ihsan ve ikramları içermektedir. On sekizinci ders: İman, salih amel, zikir, ölüm ve ahiret hayatı, iman karşısında şeytanın tutumu, zalimler ve zulmün cezasından oluşmaktadır. On dokuzuncu ders: Dünya zevklerinin sebepleri ve tedavisi, Peygamber ve ehli beyt sevgisi, bazı mezheplerin tariflerinden oluşmaktadır. Yirminci ders: Hz. Peygamber’in doğduğu gece olan olaylar, Mevlüt kandilinde yapılması gerekli vazifeler ve Rebîü’l-evvelin on ikinci gecesini içermektedir. Yirmi birinci ders: İsrâ sûresinin meali ve tefsiri, Mi’râc hadisesi, Kur’ân-ı Kerîm okuyanlara ihsan edilen sevaplar ve Kur’ân-ı Kerîm’in tahlilinden 145 oluşmaktadır. 1.3.3. Üçüncü Cilt Eserin son cildi olan üçüncü cilt, on iki dersten oluşmaktadır. Bu ciltteki derslerde ekseriyetle muhtelif âyet tefsirlerine yer verilmiştir. Derslerin sıralaması şu şekildedir: Yirmi ikinci ders: Ölüm ve ölümle ilgili meseleler, son nefeslerinde müminlere ve kâfirlere nasıl muamele edileceği ve müminlerin makamları ve dereceleri, kâfirlerin azap ve derekelerinden oluşmaktadır. Yirmi üçüncü ders: Şeriat, tarîkat, hakikat, marifet, kutbiyet ve ubudiyetin mânâ ve mahiyetleri, ibadetin ehemmiyeti, insanları Hak yolundan ve ibadetten meneden sapık şeyhlerin gerçek niyet ve hüviyetleri ile bunlara tabi olanların akıbetlerinden oluşmaktadır. Yirmi dördüncü ders: Bakara sûresinin ilk âyetlerinin tefsiri, müminlerin vasıf ve sıfatları, imanın fazilet ve ehemmiyeti, mülhitlerin alametleri, sorular soran bir mülhide verilen cevaplardan oluşmaktadır. Yirmi beşinci ders: İman ehline pak ve temiz yiyecekler ihsan ve inam buyurulmasının sırları ve sebepleri, maddi ve manevi haramların mahiyetleri, müminlerin haramlardan neden menedildikleri ve haramların insanın maddi ve manevi hayatlarına olan tesirlerini içermektedir. Yirmi altıncı ders: Genel anlamda ölüm ötesi konu alan bu derste, kıyamet alametleri, kıyametin şiddet ve dehşeti, haşir konuları işlenmiştir. Yirmi yedinci ders: Duhâ sûresinin tefsiri yapılan bu derste ayrıca Allah’ın Resulüne ve ümmetine ne gibi ihsan ve iltifatlarda bulunduğu açıklanmış, mahşerde müminlere verilecek ikramlar belirtilmiştir. Yirmi sekizinci ders: Kadir sûresinin tefsiri yapılan bu derste, Kadir gecesinin gizli oluşu ve gecenin kıymeti ve fazileti üzerinde durulmuştur. Yirmi dokuzuncu ders: İhlas sûresinin tefsiri yapılmıştır. Suredeki dört esmaya vurgu yapılarak tevhidin hassalarına dikkat çekilmiştir. Ayrıca zikir çeşitlerine de yer verilen bu derste cehrî ve hafi zikir açıklanmıştır. 146 Otuzuncu ders: Şûrâ suresinin 19. ve 20. âyetlerinin tefsirinin yapıldığı bu derste, Allah Teâlâ’nın lütuf ve ihsanlarına değinilmiştir. Ayrıca Kerbelâ faciasına yer verilen bu ders elli sayfadan oluşmaktadır. Otuz birinci ders: Bu derste Tahrim sûresinin 8. âyetinin tefsiri yapılmış ve çeşitli konulara değinilmiştir. Tevbe-i Nasuh, ehli saadetin on bir alameti, mahşerde safa ve sürurda bulunacak kimseler ve Allah Teâlâ’yı sevenlerin alametlerini içermektedir. Otuz ikinci ders: Yûnus sûresinin 7. ve 10. âyetlerinin tefsiri yapılan bu derste iman edenlerin kavuşacakları nimetlere yer verilmiştir. Otuz üçüncü ders: Âl-i İmrân sûresinin 103. âyetinin tefsiri yapılmıştır. Ayrıca Müslümanlar arasındaki anlaşmazlıklar ve çatışmalara değinilmiştir. 1.4. İrşâd’ın Tesiri Herhangi bir eserin ya da sohbetin, insanlar üzerinde tesir etmesi kolay değildir. Tesir etmenin arka planında, etki eden güçlü bir unsurun olması gereklidir. Yani tesir dediğimiz şey, etki edenle bağlantılıdır. Bu hususta Muzaffer Ozak’ın tesir gücünün oldukça fazla olduğunu görmekteyiz. Çünkü o, yazdığı, anlattığı her şeyi “Önce kendinize vaaz ediniz” düsturu ile samimi bir niyetle, ilk başta kendisi tatbik etmeye gayret etmiştir. Böylece Ozak’ın söyledikleri ve yazdıkları insanlar üzerinde etki bırakmıştır. Bu durumu, Ömer Tuğrul İnançer’den dinlediğimiz bir örnekle izah etmek istiyoruz. İrşâd’ın birinci cildi basıldıktan sonra, 1966 yılı ve sonrasında, fıkıh ve tefsir âlimi olan Ömer Nasuhi Bilmen, Muzaffer Ozak’ın sahaflar çarşısındaki dükkânına gitmiştir. Muzaffer Efendi, Bilmen’i görünce hürmeten ayağa kalkacak olmuştur. Buna karşın Ömer Nasuhi Bilmen, “Hafız otur” diyerek îkâz etmiş ve “Oturmaya gelmedim bir şey söyleyeceğim” diyerek konuşmasına devam etmiştir. Muzaffer Ozak’ı tebrik etmiş ve “İyi bir kitap yazmışsın eline sağlık, ben bu kitabı okudum. Bilmediğim hiçbir şey öğrenmedim. Burada yazdıklarının hepsini biliyorum. Fakat sen bunun içine ne koydun da her okuduğumda ben ağlıyorum?” demiştir. Ömer Nasuhi Bilmen eserin tesir gücüne burada vurgu yapmıştır. Bu hususta şunu söyleyebiliriz ki, İrşâd, İslâm ve batı dünyasında oldukça rağbet 147 görmüş bir eserdir. Amerika başta olmak üzere, Avusturalya, Kanada, İngiltere, Almanya, Yugoslavya, Bulgaristan, Arnavutluk, İspanya ve Romanya’da ilgiye mazhar olmuştur. 2. Eserin Tahlili 2.1. İbadetle İlgili Konular 2.1.1. Namazın Kıymeti Muzaffer Ozak, İrşâd’ın üç cildinde de namaz konusuna ziyadesiyle vurgu yapmıştır. Namaza dair âyet ve hadislerden çokça örnekler vermiştir. Bu konuda birinci ciltte şu şöyle bir örnek yer almaktadır: “Allah’a iman edip O’nun sevgili Resulü Muhammed’ine gönül verenler hepimiz biliyoruz ki; İslâm dinî, islâmın nuru beş esas üzere bina kılınmıştır. Bu binayı, bir fenere benzetirsek, dört cam ile çevrili bir feneri göz önüne getirin. Bir tarafı namaz, bir tarafı oruç bir tarafı zekât, bir tarafı hactır. Bu camları birbirine bağlayan çerçeveler de; sıdk, vefa, sabır, mürüvvettir. Üst kısmı kanaat, alt kısmı cömertliktir. Ortasında yanan nur da islâm ve iman nurudur. Bu fener, böyle kalmakla nur ve ziya saçar. Kendini de etrafını da nurlandırır. Bunlardan herhangi birisi terk olunursa o camlar kararır, nur vermez olur.” 602 Muzaffer Ozak namazın ehemmiyeti hususunda eserinde nasihaletlerde de bulunmuştur: “Ey müslümanım diyen, ey Muhammed Aleyhisselâm’a ve ahiret gününe iman ettim diyen mümin! Kur’ân-ı Kerîm’de seksen üç yerde Allah Teâlâ namaz kılmamızı bizlere emreylemiş, namazı zikretmiştir. Çünkü bütün ibadetlerden namaz, Allah’ın bizden razı olmasına sebeptir. Namaz, sünnet-i enbiyâdır. Namaz, mahşere teşbihtir. Namaz, meleklerin sevdiğidir. Namaz, marifet nuru, imanın aslı, duaların icâbetine sebeptir. Namaz, amellerin kabulüne sebeptir. Namaz, malda berekete, kazançta helale sebeptir. Namaz, düşmana silah, şeytana kerihtir. Namaz, Azrail ile sahibi arasında şefi’dir. Namaz, karanlık kabre nur, kıyamette sürur, arşın gölgesinde bulunmaya sebeptir. Namaz, kıyamette başlara taç, herkes çırılçıplak bulunduğunda sırtlara libastır. Namaz, nara kalkandır. Rabbi’ne hüccet-i burhândır. Namaz, mîzanda sıklet602 Ozak, İrşâd, c. 1, s. 290. 148 i hayra, sırattan selâmete sebeptir. Namaz, miftâh-ı cihândır. Namaz, rızâ-i cânândır. Namaz bizlere Rahman’ın hediyesidir. Namaz, dinin direğidir.”603 2.1.2. Oruç İbadeti İrşâd’ın ikinci cildinin on ikinci ders bölümünde oruç konusuna yer verilmiştir. Bu bölümde Ramazan ayının kıymet, ehemmiyet ve faziletleri, Ramazan ayı ve oruçla ilgili âyet ve hadisler, oruç ve teravihin faziletiyle verilen ecirler anlatılmaktadır. Muzaffer Ozak oruç ile ilgili olarak Bakara sûresinin 183-184. Âyetleri ile konuya giriş yapmış olup muhtelif âyetler, hadis-i şerîfler ve kıssalarla oruç ibadetinin ehemmiyetini açıklamıştır. Ozak, bu minvalde Gazzâlî’nin (ö. 505/1111) İhyâü Ulûmi’d-Dîn eserindeki gibi oruç tutan kimseleri üç kısımda kategorize etmiştir: “Birinci zümre: Yeme ve içmeden ve cinsî münasebetten kendini fecr-i sâdık ile güneşin gurubûna kadarki vakitte muhaza etmektir. Bu türlü oruç dahi tutmayıp kendini, Allah’ın âşığı sanan kişinin aklına şaşılır ve o davada olan kişiye acınır. İkinci zümre: Bunlar fecr-i sâdık ile gurûb-ı şemse kadarki vakitte bu üç şeyden kendilerini muhafaza ederler. Bu orucu tutan kimseler gözünü harama bakmaktan, kulağını kötü şeyleri dinlemekten, dillerini gönül yıkmak, küfür ve yalan söylemekten, ağızlarını haram lokma yemekten, ellerini ve ayaklarını Allah’ın izin vermediği yerlere gitmekten ve kalplerini kinden ve hasetten âri tutarlar. Bunlar, saydıklarımızdan bir tanesini yapsalar oruçları bozulur, yani bu kimselerin yalnız yeme, içme ve cinsî münasebetten oruçları bozulmaz. Gözü ile harama, dili ile yalana teşebbüs etse bile oruçları bozulur. Bunlar, zaten bütün sene Ramazan’dan hariç zamanlarda da yeyip içseler ve helalları ile cinsî münasebette bulunsalar dahi, diğer âzâları yukarıda anlatıldığı gibi oruçludur. Bunlara bu ümmetin ‘havâs’ kısmı denir. Bunlar veliyullahtır. Bunlar sözlerinin eri olup namazlarında huzu’ ve huşû sahibidir. Kendilerini kötülükten koruyanlardır. Muhakkak felâha erenlerdir. Üçüncü zümre: Bunlar da yedi âzâları ile oruç tutan kimselerdir. Onların kalplerine Allah’tan başka bir şey girdiğinde oruçları bozulur. Bu zümreye de ‘hâssü’lhavâs’ derler. Bu zevâtı âlinin kadrini Allah’tan başka kimse bilmez.”604 603 Ozak, İrşâd, c. 1, s. 291. 604 Ozak, İrşâd, c. 2, s. 71-72. 149 Ozak oruç konusunda şu va’z u nasihatte bulunmuştur: “Ramazan geldi, kadrini bil! Çok çabuk geçer. Ömür de böyle çok çabuk geçer. Namaz vakti de böyle çabuk geçer. “Ramazan yine gelir” deme, giden Ramazan bir daha gelmez. Gelecek Ramazan başka bir Ramazan’dır. Belki Ramazan kıyamete kadar gelecek, fakat bu Ramazan belki senin son Ramazan’ındır.”605 2.1.3. Haccın Faziletleri Muzaffer Ozak hac ibadetini eserinde fıkhî bir terimi olarak müstakil bir biçimde incelememiştir. Muhtelif konular içerisinde haccın önemine ve fazîletlerine değinmiştir. Ozak, hac yapmanın kıymetli olduğunu fakat haccın yalnızca zâhiri bir vazife olarak yapılmamasını vurgulamıştır. Bu bağlamda gönüllere girmenin ehemmiyetine dikkat çekerek “Yalnız, Kâbe-i ulyâyı tavaf ile yetinme gönül haccı da yap. Gözyaşı sil, ilim okuyanlara yardım et, kimsesizlere ve muhtaçlara el uzat. Onlara şefkat ve merhamet eyle, yetimlerin, dulların, acizlerin, gariplerin, kırık kalplilerin dertlerine çare ol, yarasına merhem vur. Zira Allahu Teâlâ kırık kalplerle mahzun gönüllerdedir. Bunu unutma!” demiştir.606 Muzaffer Ozak manevi şuurdan yoksun olarak dinî bir ritüel olarak hacca gidenleri kınamış ve şiddetli bir şekilde uyarmıştır: “Hepimiz görüyor ve biliyoruz ki, birçokları sanki hacca değil de, alışverişe gitmiş gibi eski ceket, eski palto, kadife kumaş, yatak örtüsü, seccade, tesbih ve çakmak taşı topluyorlar. Hac ahkâmından habersiz yalnız ismi ‘hacı’ olsun, kendisine ‘Hacı Baba’ ‘Hacı Amca’ demeleri için, gidip gelen bu gibi gafiller, çektikleri zahmetin yanlarına kâr kaldığını dahi farkedememekte ve üstelik hactan dönüşünde u’cûb ve riyâya düşerek, kimseyi beğenmemekte bir yandan da mülk sahibi ise orada harcadığı parayı kiracılardan çıkarmaya çalışmaktadır. Böyle hac böyle hacılık olmaz. Bilindiği gibi. Hz. İbrahim (a.s.) Kâbe’yi bina ettiğinde, Allahu Teâlâ’nın emriyle insanları hacca davet etmişti. Âlem-i ervahta bu nidâyı duyarak ‘Lebbeyk’ diyenler, kıyamete kadar hac farîzasını îfâ için hacca gidecek olanlardır. Böyle olunca da, ferâiz-i ilahiyyeyi yerine getirmek niyeti ile hac yoluna çıkanların, hısım ve akrabası ve bütün dost ve ahbabı ile helalleşmeleri, onların rızalarını almaları, tövbe ve istiğfarda bulunmaları, üzerinde bulunan kul haklarını, kul borçlarını ödemeleri, 605 Ozak, İrşâd, c. 2, s. 67. 606 Ozak, İrşâd, c. 3, s. 369. 150 bütün hakları sahiplerine iade etmeleri gerekir. Ve herkesle vedalaşarak kefeni mahiyetinde olan ihramını alıp yola revan olmaları ve Kâbe-i Muazzama’da Hakk’a mülâki olmaları ve orada sağ iken ölmeleri gerekir. Bunlar Hakk’ın davetlisi olanlardır. Zira Kâbe’yi arzu eden orada Kâbe’yi, Kâbe’nin sahibini arzu edenler de yine orada Allahu Teâlâ’nın rızasını bulurlar. Nitekim eski eşya ve mal almak, seccade, teşbih, yüzük, takke, yatak örtüsü, kumaş, çay ve kahve isteyenler de, bu istediklerini bulur ve alırlar. Yerlerin, göklerin, Kâbe’nin, bütün mevcudat ve mükevvenatın sahibini dileyenler de Allahu Teâlâ’yı bulur ve onun rızasını alırlar.”607 Muzaffer Ozak on bir kez hacca gitmiştir. İlk haccını 1949 yılında otuz üç yaşında iken tek başına yapmıştır.608 2.1.4. İlim Öğrenmenin ve Kur’ân-ı Kerîm Okumanın Ehemmiyeti Muzaffer Ozak ilim öğrenmenin çok kıymetli olduğuna dikkat çekmiş ve özellikle sahip olunan ilim ile amel etmeye vurgu yapmıştır. Ozak, eserinde “Fıkıh, Tevhid (Kelâm) ve tasavvuf ilimlerine âgâh ve âşina olanlar ve bu ilimleriyle amel edenler kurtulurlar” demektedir. Ozak’a göre, “bu üç ilmi hakkıyla bilen ve amel eden bir zât-ı şerîfe tabi olmak lazımdır. Bu üç ilimden nasibi olmayan cahil ve nadâna tabi olmak ise, bile bile dalalete düşmektir. Her mürşidin, bu üç ilme vakıf olması şarttır, zarûridir. Bu ilimlerden behresi olmayanların mürşitlik davasına kalkmaları, hiç şüphe etmemelidir ki, İblis’in hilesidir. Cahilden veli olmaz. Allahu Teâlâ, bir cahili kendisine dost edinecekse, ona önce ilim ihsan eder, evvela âlim ve sonra da veli olur.” 609 Eserinde “İslâm bizi geri bırakmıştır” diyenlere de şu şekilde cevap vermektedir: “Bir dinin ilk ayeti ‘Oku!’ emri ile başlarsa, nasıl olur o din bizi geri bırakır? İz’an ve insaf sahibi böyle söz sarfedemez. Okumadık ise, kabahat Kur’ân’da mı? O, bize ‘Oku!’ diyor, biz okumuyoruz. İnsaf edelim! Zaten, Kur’ân-ı Kerîm’i okuyup da emirlerine itaat etmeyene, nehiylerinden kaçınmayana Kur’ân lanet etmektedir. Kur’ân’ın lanet ettiği fasık kişiler, elbette ilimden kaçar, okumaz, yazmaz. Okuyup, yazsa bile insanları kötülüğe götürüp, Allah’ın emirlerine mani olur ve 607 Ozak, İrşâd, c. 3, s. 389-390. 608 Ozak, The Unveiling of Love, s. 4. https://www.muzafferozak.com/otobiyografi1.html 609 Ozak, İrşâd, c. 3, s. 78. 151 Allah’ın men ettiği şeyleri emreder, emirle yaptırmaya zorlar. İşte, müslümanların geri kalması, ileri gidememesi Kur’ân’ı okuyup ilâhi emirleri yerine getirmemelerindendir. Fasık kimselerin, Kur’ân’ı sırf kendi çıkarları için ezberleyip, okumaları Kur’ân ile amil olmamaları diğer insanların akâid ve imanı üzere büyük rahneler açmıştır. Bu mukaddes kitab-ı mübîn, böyle kişilerin kalplerinde garip bir durumdadır.”610 Hz. Peygamber Kur’ân-ı Kerîm okumanın üstünlüğüne ve değerine dair, “Kur’ân okuyup (amel eden) müminin durumu, ütrüce meyvesi gibidir, tadı da güzel kokusu da güzeldir. Kur’ân okumayan (fakat onunla amel eden) mümin durumu ise hurma gibidir, tadı güzeldir ama kokusu yoktur. Kur’ân okumayan münafığın durumu da Ebû Cehil karpuzu gibidir, kokusu da yok, tadı da acıdır”611 buyurmuşlardır. Muzaffer Ozak, aşağıda yer alan hadis-i şerîfe dikkat çekerek, Kur’ân-ı Kerîm’deki âyetlerin sayısını, içeriğindeki konuları analiz ederek, faziletlerine değinmiştir. Resûl Aleyhisselâm buyurdular ki, “Benim ümmetimden dört sınıf kişiye cennet müştaktır: Kur’ân-ı Kerim okuyan, Lisanını kötü sözden muhafaza eyleyen, Açları doyuran, Ramazan ayında oruç tutan. İşte, bu sıfatlarda olan kişiler ehl-i cennettir. Kur’ân’ı okuyup amel eden, lisanını kötülüklerden korur.”612 Mushaf-ı şerîf, yüz on dört sûre-i şerîftir. Otuz cüzdür. Bir cüzü dörder hiziptir. Cem’an yüz yirmi hizb olur. Altı bin altı yüz altmış altı âyettir. Bin adedi ‘vaad’ yani müjde, bin adedi ‘vaid’ yani korkutucu, bin âyeti ‘emir’, bin âyeti ‘nehiy’dir. Bin âyeti ‘misaller ve ibretler’ beyanında, bin âyeti ‘haberler ve kıssalar’ beyanındadır. Beş yüzü ‘helal ve haramı’ beyan eder. Yüzü, ‘tesbih ve dua’ beyanındadır. Altmış altısı ‘nâsih ve mensuh’ beyanındadır. On dört secde âyeti vardır. Tefsir-i Begavî’de zikrolunduğuna göre, altı bin altı yüz altmış altı âyette, doksan dokuz bin altı yüz otuz altı kelime vardır. Üç yüz yirmi üç bin altı yüz yetmiş 610 Ozak, İrşâd, c. 2, s. 267. 611 Nevevî, İmam Muhyiddin, Riyâzü’s Sâlihîn, (çev. Abdullah Feyzi Kocaer), Hüner Yay., Konya, 2011, s. 495. 612 Ozak, İrşâd, c. 2, s. 285. 152 bir harf vardır. Yani, bir kimse, namazda Kur’ân’ı hatim indirirse ister dinleyerek ister okuyarak her harfine verilen yüz sevap olduğuna göre, alacağı hasenat, otuz iki milyon üç yüz altmış yedi bin yüz hasenedir. Bir kimse, abdestli olarak Kur’ân okur ve yahut dinlerse, he harfine elli hasene verildiğine göre, on altı milyon yüz seksen üç bin beş yüz elli hasene alır. Bir kimse, abdestsiz olarak ezberden Kur’ân okusa veyahut dinleyerek hatim etse, her harfine yirmi beş sevap aldığına göre, aldığı sevap sekiz milyon doksan bir bin yedi yüz yetmiş beş haseneye nâil olacaktır. Muzaffer Ozak, Kur’ân okumanın, anlamanın, hıfzetmenin ehemmiyetine sayılarla dikkat çekerek, “Kur’ân okuyanın, hatim indirenin ve hatim indirtenin ne kadar büyük ecre nail olduğunu bildirdim” demiştir.613 2.1.5. Mübarek Gün ve Gecelerin İhyâsı Mübarek gün ve gecelerin ihyâsı konusuna Muzaffer Ozak eserinin üç cildinde de yer vermiştir. Bu konuyu eserin birinci cildinde şöyle açıklamaktadır: “Nasıl ki insanlar birbirlerinden faziletli yaratılmış ise, günlerin de birbirlerine üstünlükleri ve efdaliyeti vardır. Bu efdal olan günler, Cenâb-ı Hakk’ın rahmetinin cûş u hurûşa geldiği, lütf u ihsânının deryalar gibi taştığı zamanlardır. Belki de deryalardan ziyade kullarını mağfiret ile affedeceği ve kendisine dönenleri cenneti ve cemâli ile müşerref ve şâd kılacağı için böyle günleri, böyle geceleri ve böyle saatleri rahmetinden ve şefkatinden kullarına ihsan buyurmuştur.”614 Bu bağlamda Ozak’ın hususiyetle üzerinde durduğu özel gün ve geceler aşağıda sıralanmıştır: Haftanın her günü kılınacak nafile namazlar.615 Pazartesi günü ve gecesi kılınacak nafile namazlar.616 Pazartesi günü kılanacak hacet namazı.617 Salı günü ve gecesi kılınacak nafile namazlar.618 Çarşamba günü ve gecesi kılınacak nafile namazlar. 619 613 Ozak, İrşâd, c. 2, s. 501-502. 614 Ozak, İrşâd, c. 1, s. 241. 615 Ozak, İrşâd, c. 1, s. 324. 616 Ozak, İrşâd, c. 1, s. 325. 617 Ozak, İrşâd, c. 1, s. 325. 618 Ozak, İrşâd, c. 1, s. 325. 619 Ozak, İrşâd, c. 1, s. 326. 153 Perşembe günü ve gecesi kılanacak nafile namazı. 620 Cuma gününün ve cuma namazının ehemmiyet ve fazileti.621 Berat gecesinin kıymet, ehemmiyet ve fazileti.622 Duhâ vaktinin kıymet, ehemmiyet ve fazileti ve Duhâ namazı. 623 Kadir gecesinin kıymet, ehemmiyet ve fazileti.624 Şaban ayının on beşinci Berat gecesinin fazilet ve hususiyeti.625 Teravih namazının ehemmiyet ve fazileti. 626 Üç ayların kıymet, ehemmiyet ve fazileti.627 Ozak “mübarek gün ve gecelerin kıymetlerini bilenler, bu mübarek vakitleri isyan ile değil ibadet-ü taat, hayr-ü hasenat, naz-ü niyaz ile geçirirler. Böyle gecelerde Rabb’lerinin rızalarını kazanırlar” demiştir.628 2.2. Aile Hayatını İçeren Konular 2.2.1. Anne-Baba Hakkı İnsanlığın temel yapısını oluşturan aile, dünya hayatının sürdürülebilmesi için gerekli olan vazgeçilmez bir unsurdur. İnsan aklî melekeleri itibarıyla diğer canlılardan üstün olsa da doğduğu an ve sonraki yıllarda kendi ihtiyaçlarını karşılamaya muktedir olamayan bir yapıdadır. Bu yüzden maddi ve manevi ihtiyaçlarını karşılanması, sevgi ve muhabbetin oluşması için bir aileye muhtaçtır. Muzaffer Ozak, eserinde anne kelimesini, merhamet madeni, şefkat abidesi olarak tanımlayıp, annenin vefa ve mürüvvet kelimelerinin karşılığıolduğunu ifade etmiştir.629 Ozak, dert ortağı ve yaraların merhemi olan annenin hakkının nasıl ödeneceği sorusunu sorarak,630 annenin çektiği zahmetlere vurgu yapmış, okuyuculara anne-baba hakkı nasıl ödenebilir? Sorusu gibi çeşitli sorularla konunun önemine 620 Ozak, İrşâd, c. 1, s. 325. 621 Ozak, İrşâd, c. 2, s. 186. 622 Ozak, İrşâd, c. 2, s. 163. 623 Ozak, İrşâd, c. 3, s. 316. 624 Ozak, İrşâd, c. 3, s. 420. 625 Ozak, İrşâd, c. 2, s. 164. 626 Ozak, İrşâd, c. 2, s. 82. 627 Ozak, İrşâd, c. 1, s. 257. 628 Ozak, İrşâd, c. 1, s. 242. 629 Ozak, İrşâd, c. 1, s. 177. 630 Ozak, İrşâd, c. 1, s. 177. 154 dikkat çekmiştir.631 M. Efendi anne babaya karşı olan teşekkürün ehemmiyetine vurgu yaparak “Bir kimse Allah’a şükredip, ana ve babasına şükretmez ise, Allah’a şükretmiş olmaz” demektedir.632 Zira Hz. Peygamber, “Her kim ki ana ve babasını razı kıldı, muhakkak Rabbi ondan râzı oldu. Her kim ki ana ve babasını gücendirdi, muhakkak Hâlık’ı ona gücendi. Ana ve babasının rızasına, Allah’ın rızası bağlıdır. Onlar razı olacak olurlarsa, Allah da razı olur. Onlar güceniverse, Allah da gücenir,”633 buyurmuşlardır. Şeyh Efendi burada bir önemli hatırlatmada da bulunmaktadır. “Unutmayalım ki, her izdivaçtan çocuk doğmaz. Âdem’in ana ve babası yoktur. Hz. İsa’nın da anası vardır, babası yoktur. Havva anamızın da babası vardır, anası yoktur. Bizler ana ve babaya sahibiz. Allah dilerse babasız, dilerse anasız ve babasız, dilerse babalı olup anasız insan yaratabileceği gibi, dilerse ana ve baba olduğu halde, evlat vermeyebilir.” 634 2.2.1.1. Eserdeki Anne-Baba Hakkına Dair Bazı Âyet ve Hadisler Muzaffer Ozak, eserinde anne-baba hakkına dair bazı hadis ve âyetlere yer vermiştir. Bunlardan bazıları şu şekildedir: “Ey insanlar! Elbette ki biz sizi bir erkek ve bir dişiden yarattık. Birbirinizi tanımanız için de sizi boylara ve kabîlelere ayırdık. Allah katında en çok ikram edilecek olanınız, en müttakî olanınızdır. Muhakkak ki Allah Alîm’dir, Habîr’dir.”635 “Biz, insana anaya, babaya iyilikte bulunmayı emreyledik. Bilhassa anası, ona gebe olmuş idi. Onun sütten kesilmesi iki yılda olur. Bana ve ana, babana şükret. Zira, yine bana döneceksin.” 636 “Allâh’a ibâdet edin ve ona hiçbir şeyi şirk koşmayın. Anne babaya da güzellikle davranın, yakınlara, yetimlere, yoksullara, yakın komşuya, uzak komşuya, yakın arkadaşa, misâfire ve sağ ellerinizin mâlik olduklarına da. Çünkü Allah, övünüp 631 Ozak, İrşâd, c. 1, s. 177. 632 Ozak, İrşâd, c. 1, s. 173. 633 (Heyet), Hadislerle İslâm, c. 4, s. 179. 634 Ozak, İrşâd, c. 1, s. 167. 635 Hucûrat, 49/13. 636 Lokman, 31/14. 155 böbürlenen kimseleri sevmez.” 637 Konuyu hadislerle de destekleyen Ozak, eserinde aşağıdaki hadise yer vermiştir:638 “Bir gün, huzuru saadete gelen sahabîden bir zât-ı şerîf Allah Rasûlüne, ‘Ya Resûlallah! Evlat üzerine ana hakkı mı büyük, baba hakkı mı büyüktür?’ diyerek sual eyledi. Hz. Peygamber’de, ‘Evlat üzerinde ana hakkı, baba hakkından büyüktür’ buyurdular. Bu sual üç defa tekrar olundu ve üç suale de cevaben: ‘Ana hakkı, baba hakkından büyüktür’ buyurdular. Dördüncü sualde, ‘Baba hakkı büyüktür’ dediler. O zat sordu: ‘Ya Resûlallah! Neden anaya üç, babaya ise bir hak verdiniz?’ Cevaben: ‘Annen seni dokuz ay on gün karnında taşıdı, sonra doğurdu. Sonra senin için uykularını terk etti, seni emzirdi, üç sene seni kucağında taşıdı, altını temizledi. Yedi sene sırtında taşıyıp, on sekiz sene senin çamaşırlarını yıkadı, yemeğini pişirdi önüne koydu. Kırk, elli, altmış yaşında olsan, seni merak edip yollarını gözledi. Baban ise, seni ananın rahmine ekip, senin yiyeceğini getirmiş, giyeceğini temin etmiştir. Ana ile mukayeseye imkân var mıdır?’ O sahâbî yine, kelama devam edip: ‘Yâ Resûlallah, ben de anamın bana yaptığı yardımdan, hizmetten daha çok ona hizmet etsem acaba hakkını ödeyebilir miyim?’ sualine, Resulûllah: ‘Bir gecelik hakkını bile ödeyemezsin’ buyurdular. ‘Neden ya Resûlallah? Ben de senelerdir anamı sırtımda taşıyor, onun altını temizliyor, yemeğini pişirip yediriyorum. Yaşarsa aynı hizmetlerine bakacağım’ dediğinde, ‘Aranızda bir fark kalıyor ki, anan seni yaşasın diye baktı, sen ananın ölümünü bekliyorsun’ buyurdular.639 2.2.1.2. Anne-Baba Hakkı ile İlgili Hikâye ve Menkıbe Eserde yer alan anne-baba hakkı ile ilgili kıssa ve hikâyelerin bazıları Muzaffer Ozak’ın ifadeleriyle şöyledir: Hz. Musa, bir gün Tûr-i Sinâ’da, Rabbi ile kelamda iken Allah Teâla, “Ya Musa! İster misin, cennetteki refikini yani arkadaşını, sana dünyada iken tanıtayım” diyerek hitap eder. Hz. Musa’da: “İsterim ya Rab!” der. “Git filanca şehre, şu isimde, şu cisimde, şu mahalde bir kasap var. İşte o kasap, cennette seninle beraberdir. Kusurları 637 Nisa, 4/36. 638 (Heyet), Hadislerle İslâm, c. 4, s. 179. (Buhârî, “Edeb”, no. 2). 639 Ozak, İrşâd, c. 1, s. 177. 156 çoktur ama anasına yaptığı hizmetten dolayı, anasının ona ettiği duayı kabul ettim. Ona bu mevkii, bu dereceyi layık gördüm. Anasının yaptığı dua ile bu mertebeye erdi. Cennette senin refikin oldu” der. Musa Nebi, o şehre varıp, mezkûr kasabı bulur. Kendisini tanıtmaksızın “Allah misafiri” olduğunu söyler. Kendisini bir akşamlık misafir etmesini rica eder. Kasap kabul eder, akşamüstü, Musa Nebi’yi yanına alıp, zembilini sırtına vurur, akşam için tedariki görüp, kasabın evine yollanırlar. Kasap evine gelip, kapıyı açar, Hz. Musa’yı alır, evin en temiz odasına yerleştirir, “Merhaba Allah misafiri, hoş geldin” der. “Ey Allah misafiri, beni hoş gör. Bana biraz müsaade et. Bizim evde senden evvel eski bir misafir daha var, onun hizmetini göreyim, sonra size hizmet ederim” der. Tavana bağlı bir salıncağı indirir, içinde eli, ayağı tutmaz ihtiyarlıktan oturamayacak derecede zayıf bir kadın vardır. Onun, emzikteki bir çocuk gibi altını temizler, getirdiği yiyeceklerden bir kısmı ile besler, elini öper, saçını koklar, tekrar yerine yatırır. İhtiyar bir şeyler mırıldanır. Kasap “âmin” der. Hz. Musa bu sözlerden bir şey anlayamaz, yani ihtiyarın sesini duyamaz. Sonra gelir, Hz. Musa’nın, hizmeti ile meşgul olur. Hz. Musa kasaba sorar: “Bu ihtiyar kadın kimdir?” Kasap cevap verir: “Anamdır. Başımın tacı, gönlümün ilacıdır. Derdime derman, yarama merhemdir. Misafirimdir, ona hizmet etmekten zevk duyarım” der. “Sana bir şeyler söyledi. Affedersin ben duyamadım, dua mı etti?” diye sorunca, “Evet, her annenin evlâdına dua ettiği gibi dua etti, olacak şey değil ama ana bu, evlâdına layık görür” der. “Ne diye dua ediyor sana?” “Olacak şey değil, ben bir kasabım, günahkâr avamdan biriyim.” “Her gün bana evlâdım, Allah seni Hz. Musa ile cennete refik etsin” diye dua eder. “Olacak iş mi bu? Musa Nebi kim, ben kimim.” der. Hz. Musa: “Müjde olsun sana, ey kasap kardeş, ananın duası kabul oldu. Ben Musa Peygamber’im, sen de cennette benim refikimsin” der.640 Bu konuda bir başka menkıbe ise şöyledir: Hasan Basri hazretleri bir gün, Kâbe’yi tavaf ederken, arkasında zembilli bir delikanlıya rast gelip, zembilinde ne olduğunu sual eyledi. O delikanlı: “Ya imam! Zembilde anam var” dedi. “Biz fakiriz, senelerdir anam Kâbe’yi ziyaret etmek ister, fakat bizim mali durumumuz müsait olmadığı için Kâbe’ye gelemezdik. Anamın bu arzusu, bence malum idi. Kendi ihtiyar oldu, gelmesine hiç imkân kalmadı. Daima Kâbe’den aşk ile bahseder, Kâbe aklına geldikçe gözyaşlarını tutamazdı. Anamın bu 640 Ozak, İrşâd, c. 1, s. 174. 157 haline tahammülüm kalmadı. Anamı işte bu zembille arkama alıp, memleketimiz olan Şam’dan Kâbe’ye getirdim. Şimdi, işte Kâbe’yi tavaf ettiriyorum. ‘Ana ve babanın hakkı büyüktür’ derler. Acaba, ya imam anamın hakkını, bu yaptığımla ödeyebildim mi?” dediğinde, Hazreti Hasan Basri, “Yetmiş defa kabil olsa da, Şam’dan ananı sırtında Kâbe’ye getirip böylece tavaf ettirsen, ananın karnında iken bir defa attığın tekmeye karşılık, hakkını ödeyemezsin” buyurdular.641 Muzaffer Ozak âkil kimseler için bu kıssaların kâfi olduğunu belirtmiştir. Yukarıda verilen açıklamalardan anlaşılacağı üzere, evlatların anne babalarına karşı iyi davranmaları, itaatkâr olmaları, saygı, sevgi ve şefkate riâyet etmeleri ısrarla tavsiye edilmiştir. Anne-babanın evlat üzerinde hakkı olduğu gibi evlâdın da anne baba üzerinde hakları vardır. Ozak, eserinde bu konuya da şöyle temas etmiştir: “Evlâdın baba ve ana üstünde hakkı vardır. Bunlardan birini terk eden baba yarın huzuru izzete varıldığında evlâdı tarafından Allah Teâlâ’ya şikâyet edilip, ‘Yarabbi! Bu babam olacak adam, beni ulvi âlemden alıp zevki için dâr-ı mihnete inmeme sebep oldu. Beni, îkâz ve irşât etmeyip ebedi felaketime sebeptir. Şimdi, bana vereceğin azâbın iki katlısını ona ver’ diyeceğini ve kıyamette baba evlâdından firar edeceğini Kur’ân-ı Azîm haber vermektedir.” Bunlar şöyledir:642 1- Babanın helalden kazanıp, helalden yiyip belindeki meniyi helal meni olarak muhafaza etmesi evlâdına karşı olan borcudur. 2- Baba, alacağı kadının iyi bir aile kızı ve helâl-zâde olmasına dikkat etmesi evlâdın baba üzerindeki haklarındandır. Nasıl ki bir arâzi alacağımızda o arâzinin verimli olmasını, iyi yerde olmasını arzu ediyorsak; alacak olduğumuz aile temiz, dindar ve namuslu bir aile kızı olmasına dikkat etmek bir babaya düşen vazifelerdendir ki, bu hak evlâdın babası üzerinde haklarının en ehemmiyetlisidir. 3- Aldığı hanımı helalinden kazanıp helalinden yedirmesi ve helalinden giydirmesidir. 4- Çocuk dünyaya geldiği vakit çocuğun sağ kulağına ezan okumak, güzel bir 641 Ozak, İrşâd, c. 1, s. 183. 642 Ozak, İrşâd, c. 2, s. 336-337. 158 isim ile isimlendirmek, akika kurbanı kesip yavru bir haftalık olduğunda saçını tıraş ettirmek, saçları ağırlığınca altın tutarı fukaraya tasadduk etmek, helal lokma ile beslemek ve çocuk erkek ise sünnet ettirmek, evlâdın baba üstündeki haklarındandır. 5- İlim tahsiline başlatması. 6- İlim tahsili ile beraber bir sanat öğretmesi. 7- Evlâdının kimin ile arkadaşlık yaptığına dikkat etmesi. 8- Yedi yaşına geldiği vakit evlâdını namaz kıldırmaya ve oruç tutmaya alıştırıp üzerinde dikkatle durması. 9- Evlâdını hüsn-i hâl ve kemâl ile tanınan bir zata refik edip ondan kemâl ve irfan öğrenmesini sağlamak, evlâdın baba üzerine olan haklarındandır. 2.2.2. Evlilik Bahsi Evlilik insanın, insanî ve ulvî gereksinimleri karşılayan, güven ve emniyet hislerini artıran, her toplumda kabul görmüş, el üstünde tutulmuş kutsal bir kurumdur. Evlilikte çiftler arasında ünsiyet sağlandığı takdirde; sevilme, beğenilme, takdir görme gibi fıtrî ihtiyaçlar karşılanıp, sosyal yalnızlıktan uzaklaşılmaktadır. Böylece iki tarafta sevgilerini, aşklarını ve şevklerini mübadele edebilecek seviyeye ulaşmış olurlar. Muzaffer Ozak, evlilikten beklenen maksadın hâsıl olması, evliliğin devamı ve mesut olmak için, aşağıda yer verdiğimiz birtakım şartlar belirlemiştir. Ozak’a göre verilen şartlara mümkün olduğu kadar riayet edilmeli ve hassasiyet gösterilmelidir. Şartlar şu şekildedir: 1- Kız, erkekten küçük olmalıdır. 2- Erkek, kadından zengin olmalıdır. 3- Kız, erkekten daha güzel olmalıdır. 4- İffet bakımından kız, erkekten daha iffetli olmalıdır. Erkeğin nesebi de kızdan daha yüce olmalıdır. 5- İkisi de Allahû Teâlâ’ya ve O’nun Resûlü’ne, kıyamet ve ahirete inanmalıdır. 159 6- Kadın, erkeğin akrabasına, ‘kocamın ailesi’ diye hürmet etmeli, kocasına ait olan her şeyi, kocasını sevdiği için sevmelidir. Erkek de kezâ ailesine ait olan her şeyi, ailesi için sevmelidir. O vakit böyle bir yuva Allahû Teâlâ’nın ve Peygamber’in sevdiği bir yuva olacak, yıkılması imkânsızlaşacaktır. 643 Evlilik bahsinde bu kaidelere uyarak azami derecede titiz olmak, aile içerisinde şahidi olduğumuz huzursuzlukların, pürüzlerin, karı-koca arasında ortaya çıkan anlaşmazlıkların muhakkak ki, en şifalı çaresidir.644 2.2.2.1. Evliliğe Dair Nasihatler Muzaffer Ozak burada erkekler, hanımlar ve anne-babalar için ayrı ayrı nasihatler vermiştir. Bunlar şöyledir:645 Kız evlat sahibi ana ve babalar için: “Kızınızı vereceğiniz erkeğin iman ve itikadına, takvasına, insanlığına bakıp, kızınızı ona göre evlendirmeye çalışınız. Yoksa mala, zenginliğe tamah edip, ‘Ne olursa olsun’ demeyiniz. Sonradan mal gitti mi, sevgili kızınla sevdiğin damadın birbirine düşman oluverirler. Veya aynı eşler, bu mal ve paralarla, kötü yollara saparak Allah’a karşı da isyan edip kıyamet gününde birbirlerinden davacı olurlar.”646 Erkek için: “Bir erkek, evleneceği kadının parası, güzelliği veya evi barkı olduğu için değil, Allahû Teâlâ’nın emrini ve O’nun Resûlü’nün sünnetini icra ediyorum düşüncesine, inancına dayanarak, aile yuvası kurmalıdır. Evvela, bir kadında aranması gereken en mühim ve elzem olan vasıflar, ırz ve iffet sahibi olmasıdır. Allahû Teâlâ’ya ve O’nun sevgili Resûlü’ne, yuvasına bağlı, senin ırzını, iffet ve şerefini koruyacak, senin zürriyetini temiz bir şekilde yetiştirecek, evinin ve eşyanın çobanı olacak bir hanıma malik olmaya gayret edilmelidir. Böyle temellerle kurulan yuvanın, kolayca yıkılmasına imkân ve ihtimal olamaz. Halbuki para için kurulan yuva, para bittiğinde zahir güzelliği, yüz güzelliği için kurulan yuva da güzellikler söndüğünde yıkılmaya 643 Ozak, İrşâd, c. 1, s. 146. 644 Ozak, İrşâd, c. 1, s. 145. 645 Ozak, İrşâd, c. 3, s. 664-665. 646 Ozak, İrşâd, c. 1, s. 146. 160 mutlaka mahkumdur.” Hanım için: “Hanım kimse bir erkeğe varmak istediği zaman, o erkeğin malı, canı, rütbesi, kesesi, kasası için varmamalıdır. İnsanlığına bakarak, karısına ve çocuklarına göstereceği şefkat ve ihtimamını süzerek ve Allâh Teâlâ yolunda, O’nun Resûlü’nün yolunda olup olmadığını tartarak, zevceliğini kabul etmelidir.” “Hanım kardeşim, erkek müminin kırk senede eremediği makama, sen kırk günde erebilirsin. Hanımlığını bil, ırzına ve iffetine sahip ol, namazını kıl, kocana itaat et, kanaat ehli ol, israftan kaçın, kocana karşı hiçbir zaman, “senin neyini gördüm ki?” deme. Nankörlük etme, erkeğinin yüzüne çatık kaşla ve asık suratla bakma, tatlı dil ve güler yüzle onu teselli eyle, derdine ortak ol, onun için Allah Teâlâ’ya dua et, âsi bile olsa ıslahı için dua et, yine de kendisine itaatte kusur etme, getirdiğine razı ol ve kanaat eyle, hakkını ödeyemezsin. Kadının, kocasına itaati, kulun Allah’a itaati gibidir.” Resûlullah efendimiz: “Bir kadın, beş vakit namazını kılar, ramazanda orucunu tutar, ırz ve iffetini muhafaza eder ve kocasına da itaatte bulunursa, o kadın sekiz cennetin hangi kapısından dilerse cennete girsin.” buyurmuşlardır.647 Muzaffer Ozak, evlilik bahsine dair olan hususların hepsini yazmaya eserin hacminin müsait olmadığını belirtmiş ve “insan olanlara, Allahu Teâlâ’ya ve peygambere iman edenlere de bu yazdıklarımız kâfi ve vâfidir” demiştir.648 2.3. Ahlâki Değerler ve İnsan İlişkileri 2.3.1. İyilik ve Kötülük Hususları İyilik; nezaket, fedakârlık ve merhamet gibi yüce ideallerden ve evrensel ahlâki yasalarından türetilen ve güzele dair olan tüm iyi nitelikler anlamına gelmektedir. İyilik; cinsiyet, tür, kişi ya da topluluk ayrımı yapmaksızın, kişinin karşısındakine kalbî muhabbet duymasıdır. Öyle ki dünyadaki her türlü fenalığa karşı iyilikle muamele etmek ve ihsanda bulunmak müminin şiarı olmalıdır. Öte yandan kötülük ise, genellikle bilinçli ve kasıtlı olarak başkalarına zarar vermek, kasten ayrımcılık 647 Gümüşhânevî, Ramûz el-Ehâdis (Hadisler Deryası), s. 52. 648 Ozak, İrşâd, c. 3, s. 667. 161 yapmak, bireylerin veya grupların psikolojik ihtiyaçlarını ve onurunu yok etmek, başkalarını küçük düşürmek ve ayrım gözetmeksizin şiddet göstermek anlamına gelmektedir.649 Muzaffer Ozak, iyi ve kötü insanların özelliklerine dair genlerin etkili olduğunu, ‘her şey aslına çeker’ kaidesi ile açıklamıştır. Ozak’a göre, iyi insanların şecereleri araştırılacak ve analiz edilecek olunursa, o kişinin mutlaka kişizade olduğu ve temiz bir soydan geldiği anlaşılacaktır. Bunun aksi olarak kötülerde böyledir. Onların da şecereleri araştırılır ve karıştırılırsa mutlaka haramzade oldukları ve kötü bir soydan geldikleri meydana çıkacaktır. 650 M. Efendi’ye göre her ne kadar insanın kökeni huylar üzerinde etkili olsa da, insanlar için yegâne çıkar yol Kur’ân’ın emirlerine uymak, menhiyattan kaçınmak ve bu hususlarda Allahu Teâlâ’nın tevfik ve hidayetine sığınmaktır. Bu noktada iyilerin, salihlerin âlimlerin sohbetlerinde bulunmalı, onlardan feyz alarak faydalanmalı, onların ahlâkları ile ahlâklanmalı, kısacası Kur’an-ı Kerîm’in sıfatları ile sıfatlanmalıdır.651 2.3.1.1. İyilik-Kötülük Hususlarında Hikâyeler “Sahabeden Ebû Derdâ (r.a.) hazretlerine bir kimse gelip, ‘iyi insan olmak istiyorum. Kalbim hasta, bana Kur’an reçetesinden bir deva, Muhammed (s.a.v.) eczanesinden bir şifa tavsiye et, Ya İmam’ diye niyaz eyledi. Ebu Derdâ da ona, ‘Oğlum sana şunları tavsiye ederim… Cenaze namazı kıl, hastaneleri dolaş, kabristanları ziyaret et, derdine şifa olur’ dedi. O adam da verilen bu tavsiyeleri tuttu. Muzaffer Ozak burada şu ilaveyi yapmıştır. “Cenaze namazı kılmak insanları ıslah etse idi, cenaze imamları evliya olurdu. Kabirleri ziyaret etmek insanları Hakk’a götürseydi, mezar kazanlar melek olurdu. Hasta yoklayanlar, hasta yoklamakla, insan olsa idi hastabakıcılar insan-ı kâmil olurdu deme! Bu tavsiyeleri ibretle yap. Bu zat da bizim cenaze imamları gibi cenaze namazı kıldı. Kabir kazıcıları gibi, kabir ziyareti yaptı. Hasta bakıcılar gibi hasta yokladı. Hiçbir fayda görmedi. Bunlar gibi kalbi 649 https://dinveilim.com/iyilik-kotuluk-sabir-ve-ofke/ (erişim tarihi: 03.02.2021). 650 Ozak, İrşâd, c. 3, s. 219. 651 Ozak, İrşâd, c. 3, s. 219. 162 karardı.” Adam döndü dolaştı, Ebû Derdâ’ya gelip ‘Ya imam, bu tavsiyelerini tuttum. Fakat kalbim yine yumuşamadı. Tavsiyenizin hiçbir faydasını görmedim’ deyip durumundan şikayet etti. Bunun üzerine Ebû Derdâ, ‘Ah evlâdım, sen cenaze namazını ahir zaman imamları gibi kılmışsın, ibretle cenaze namazı kılmamışsın, cenaze namazı kıldığın zaman bu tabutta ben yatıyorum. İşte benim namazım kılınıyor diye hatırına getirdin mi? İşte benim elbisemi soydular, işte elimden kasa, kese masa çıktı. Ailem dul, çocuklarım yetim kaldı. İşte karanlık yere beni kapayacaklar, iradem gitti. Urgansız zincirsiz beni bağladılar. İşte kötü amelimle baş başa kaldım. Şimdi iki melek gelip bana sual soracak. Karanlık evde tek başıma ne yapacağım dedin mi?’ diye sorduğunda, ‘Hayır böyle bir şey düşünmedim’ dedi. ‘Böyle kıldığın cenaze namazı sana fayda vermez. Bilakis kalbini karartır. Bunları böyle düşünerek cenaze namazına devam et’ dedi.”652 Muzaffer Ozak Efendi iyilik ve kötülük hususuna bir kıssa ile örnek vermiştir: İki melek, aldıkları emr-i ilâhiyi infaz için dünyaya inerlerken karşılaştılar. Biri, diğerine: “Acip bir vazife ile emrolundum” dedi ve bu vazifesini anlattı: “Bir Yahudi, şu anda son demlerini yaşıyor. Canı balık istemiş. Fakat o istediği balık, onun yaşadığı iklimde bulunmazmış. Allâhu Teâlâ, bana o cins balığın bulunduğu denizlerden bir miktar tutup, o Yahudi’nin yaşadığı ülkenin denizine atmamı emir buyurdu. Yahudi, o balıktan tadacak ve öyle ölecek.” Diğer melek, ona şöyle cevap verdi: “Ben, daha acayip bir vazife ile emrolundum. Ölmek üzere bulunan bir mümin kırk senedir, zeytinyağı ile pişmiş bir yemek arzu ediyormuş. Bir diğer mümin ona istediği bu zeytinyağlı yemeği pişiriyormuş. İşte, ben pişirilen o zeytinyağlı yemeği devireceğim ve böylelikle ölmek üzere bulunan mü’minin o yemekten yemesine engel olacağım…” Bu iki meleğin konuşmalarını dinleyen üçüncü bir melek meseleyi izah etti: “İkinizin de aldığınız vazifeler acayip değil” dedi. “Ölmek üzere bulunan o yahudi, bir iyilik etmişti. Ahirette nasibi olmadığından yaptığı o iyiliğin mükâfatını dünyada 652 Ozak, İrşâd, c.1, s. 208-209. 163 görebilmesi için, canının istediği balık kendisine ihsan buyuruluyor. Adalet-i ilâhiyye böyle iktiza etmektedir. Yani, yaptığı iyiliğin mükâfatını dünyada bulacak ve ahirette bu bakımdan bir alacağı kalmayacaktır. Diğer mü’mine gelince o da cezasını görmesi gereken bir günahı kaldığından canının istediği zeytinyağlı yemek dökülecek ve bu musibet kalan günahına kefaret olacaktır.” Kıssayı, Hz. Cebrail haber vermişlerdir. Musibetler müminler için ya terfi-i derecât veya günaha kefarettir. Kâfirler için musibet, ahirete bırakılmıştır. Bazan da azâbı ta’cil olunarak dünyada iken azâba düçar olurlar ve ahirete de öylece giderek ebediyen azapta kalırlar.653 2.3.1.2. İyilik ve Kötülüğe Dair Nasihatler Muzaffer Efendi, her anda ve her atılan adımda Allah’ın rızasının aranması gerektiğinin ısrarla üzerinde durmuştur. “Her zaman ve her yerde Allah rızasına talip ol! Her işini, her sözünü, her halini ve her hayrını Allah rızasını düşünerek, Allah rızasını gözeterek icra eyle!” “Kulların övmelerine de sövmelerine de ehemmiyet verme, dedikodularına aldırma! Kullar ne derlerse desinler, hakkında ne söylerlerse söylesinler, hiç birisini nazarı itibara alma! Peygamber dahi olsan, kulların ellerinden ve dillerinden kurtulamazsın…” demiştir. “Bir kimse, fevkalâde cesur olsa, düşmanları ile kahramanca savaşsa, kullar ona akılsız derler. Kerem sahibi olsa, ikram ve ihsanlarda bulunsa kullar ona müsrif derler. Sussa, hiçbir şey söylemese, kullar ona dilsiz derler. Bildiği kadar söylese, kullar ona geveze derler. Gündüzleri sâim ve geceleri kaim olsa, kullar ona riyakâr derler. Onun için, halkın dilinden korkarak, boş yere insanların medh-ü senası ile meşgul olma! Allahu Teâlâ’dan kork. Her işini Allah rızası için yap. Zira Allah büyüktür. Her şeyi hakkıyla bilicidir, her şeyi hakkıyla görücüdür, her şeyi hakkıyla işiticidir. Dinîne, vatanına, milletine, ırz ve iffetine yakışmayacak hallerde bulunmadıktan sonra, kimseden korkma ve çekinme…”654 “Kişi yaptığını muhakkak görecektir. Bunu unutma! Daima iyilik et. Her zaman kötülüklerden kaçın. Zerre kadar bile olsa hayır işlemeyi asla ihmal etme. Hayra küçük diye ehemmiyet vermemezlik yapma. Allahû Teâlâ’nın rızasının nerede olduğu 653 Ozak, İrşâd, c. 3, s. 287-288. 654 Ozak, İrşâd, c. 3, s. 523. 164 mâlum değildir. Zerre kadar bile olsa şerden kaçın. Allâhû Teâlâ’nın gazâbının nerede olduğu da bilinmez. Günahı küçük günah diye küçümseme! Küçücük damlalar çok zaman en sert taşları bile delerler. Küçücük bir deliğin koskoca bir geminin batmasına sebep olabileceğini hatrından çıkarma! Herkes mutlaka ettiğini bulur.” 655 2.3.2. Dilin Afetleri İnsanın ağzından çıkan her söz çok mühimdir. Kurân-ı Kerîm’de söylenilen her şeyin görüldüğü ve kayda alındığına dair, “O, herhangi bir söz telaffuz etmesin ki, onun yanında hazır bir gözetleyen bulunmasın!”656 âyeti yer almaktadır. Bu yüzden Hz. Peygamber, “Kim bana çenesi ile bacakları arasını korursa, cennete girer” buyurmuştur.657 Gazâlî, “dilin tehlikeleri büyüktür” demiştir.658 Bu hususta dilin afetlerinden olan ve ahlâksızlığın en büyüğü olarak nitelendirilen yalan söylemek günahların en çirkini ve kötü olanlarındandır. Muzaffer Ozak’ta eserinde yalan konusuna sıklıkla değinmiş ve uyarılarda bulunmuştur: Dünya üzerindeki insanlar parmak izlerinin farklı oluşu gibi kişilik, düşünce ve manevi açıdan da farklılık göstermektedir. İnsanlardan bazıları bütün ibadetlerini yapar görünüyor ama beri yandan da yalan söylüyor, gıybet ediyor, gammazlıkta bulunuyor veya daha fecisi şunun bunun hakkını çalıyor, eksik ölçüp tartıyor ve yetim hakkı yiyor. Cami-i şerîfe gelen, müslümanı beğenmiyor, gelmeyen Müslümanlara da kızıyor, kötü söz söylüyor. Müslümanlar birbirlerini sevmiyor, birlik ve beraberlik içinde bulunamıyor, birbirlerine rahatı, refahı, huzur ve saadeti çok görüyor. Hiç kimse kendi ayıp ve kusurlarını görmüyor, ayıbı ve kusuru hep başkalarında arıyor, üç kişi bir araya gelse dördüncüsünü çekiştiriyor. 659 Bu hususta Resûlullah (s.a.v.) “Münafığın alameti üçtür” buyurmuşlardır. Bunlar: 1- Nifak sahibi yalancılar 2- Ahdinde durmayanlar 655 Ozak, İrşâd, c. 3, s. 287-288. 656 Kâf, 50/18. 657 Gümüşhânevî, Ramûz el-Ehâdis (Hadisler Deryası), s. 15. 658 Gazâlî, Ebû Hamid Muhammed, İslâm Ahlâkı, (trc. Âkif Nuri), Sinan Yay., İstanbul, 1996, s. 124. 659 Ozak, İrşâd, c. 3, s. 387-388. 165 3- Emanete hıyanet edenler. İşte bunların amelleri münafıklıktır. Bu sıfatlar münafıklık alametlerindendir.660 Yalan yere şahadet edenler, şehadeti gizleyenler, herhangi bir vak’ayı gördüğü ve bildiği halde saklayanlardır. Bunların da cezaları nar, yerleri cehennemdir. Ahdinde vefakâr ol. Yalandan kaçın, emanete hıyanet etme!661 Muzaffer Ozak, yalan konusunda oldukça sert bir üslupla uyarılarda bulunmuştur. Bu noktada yalanın kötü olduğunu bilip, yalana devam edenleri de kınamıştır. “Yalan söylemenin nice nice kötü amellerden daha da kötü olduğunu okuyup öğrenen kimsenin, sözlerinde yalancılığa devam etmesi, bu kötü fiili terk etme hususunda, öğrendiklerinin ona hiçbir faydası olmadığını açıkça gösterir. Faydası olsa idi, yalanı terk ederdi.”662 “Kişi, yalandan, yalan yere yemin etmekten, zinadan sakınmalı; riyadan, süm’adan içtinap etmeli, kibirden, gururdan, sahtekârlıktan, gıybet etmekten kendisini korumalıdır.”663 Kişinin yedikleri yiyeceklerin, sözleri üzerinde de etkisi olduğunu vurgulayan Ozak, “Helal yemeyen doğru konuşamaz. Haram yiyenler yalancı olurlar, ibadetten zevk alamazlar, Hak kelamı dinleyemezler”664 demişlerdir. 2.3.4. Manevi Haller İnsanın yaşam kalitesini derinden etkileyen hastalıkları, maddi ve manevi hastalıklar olarak iki kategoride incelemek mümkündür. Maddi hastalıklar bilindiği üzere fizyolojik olup bedenî rahatsızlık olarak karşımıza çıkmaktadır. Manevi hastalıklar ise daha derinde olup, insanın düşünce ve gönül dünyasını olumsuz yönde işgal etmektedir. Manevi hastalıkların teşhisi ve tedavisi kolay olmamakla birlikte insanın iman ve inanç dünyasını da oldukça fazla etkilediği gözlemlenmektedir. İnsanın iç âlemi yani maneviyatı söz konusu olduğu zaman, “Ayık olun, insanda bir et parçası vardır. O iyi olunca, bütün duygular güzelleşir. O fesada uğrarsa 660 Buhârî, “Îmân”, 24; Müslim, “Îmân”, 107, 108. 661 Ozak, İrşâd, c. 2, s. 82. 662 Ozak, İrşâd, c. 2, s. 128. 663 Ozak, İrşâd, c. 1, s. 279. 664 Ozak, İrşâd, c. 2, s. 187. 166 bütün duygular iyiliğini kaybeder. İşte o et parçası kalptir.”665 hadîs-i şerîfini belirtmek yerinde olacaktır. Muzaffer Ozak bu konuda insanı kalp darlığından ve dünya sıkıntılarından kurtaracak yegâne reçetenin ibadet olduğunu belirtmektedir. İbadet cehennem ateşine benzeyen bu dünya çirkâbından necata erdirir. Sıkıntılı dünya hayatı, ibadet eden kişiye saadet olur. Allah’a olan kulluğu onun, mahşerde, bütün insanların önünde, rezil, sefil olmadan, ırzı yıkılmadan, suçları ifşa olmadan cennete gitmesine sebep olur. Psikolojik açıdan ibadetin, insanın iç dünyasına yaptığı etkilere dair eserinde şu ifadelere yer vermiştir. “İbadetsiz insan sıkıntı içindedir. Ne yaparsa yapsın ne zevk ederse etsin, bu sıkıntıdan kurtulamaz. İmansız, ibadetsiz kişilerin zevkli sefaya düşkünlüklerinin sebebi budur. İçki ile, zina ile, herhangi bir zevk ile bu sıkıntılarını bir müddet için unutsalar da o kısa zevkin süresi geçtikten sonra tekrar sıkıntıları artar. Artan bu sıkıntıyı gidermek için, diğer bir zevke ve sefaya başlayıp, o da bitince sıkıntıları yine artıp kat kat olur. Bir zehirle bir zehri tedaviye kalkarlar. Hastalık iyi olacağına şifa bulmaz bir hal alır. Böylece, kabre kadar dünya hayatı onları aldatır. O karanlık yere varınca, sıkıntılarını defetmek için, zevk u sefa yapamadıklarından başka, orada da kabrin azâbına duçar olur. Kabir azâbından sonra da ahiret rezilliğine uğrayıp nâr-ı cahime giderler.” 666 “Onlar ki, îman etmişlerdir ve kalpleri de Allah’ın zikriyle mutmain olur. Dikkat edin, Kalpler Allah’ın zikriyle mutmain olur.” 667 Muzaffer Efendi kalbin manevi hastalığının tedavisi için Kur’ân-ı Kerîm okuyup, tefekkür etmeyi tavsiye etmektedir. “Kur’ân-ı Kerîm’in boyası ile boyanmak, bütün davranışlarını ona göre ayarlamak ve onun hükümlerine uymak, yani Kur’ân-ı Kerîm’in Allahu Teâlâ’nın ipi olduğunu bilmek ve bu ipe sımsıkı sarılmak gerekmektedir. Onun emirlerine ve nehiylerine dikkat ve riayet etmenin elzem olduğunu” belirtmiştir.668 665 Nevevî, İmam Muhyiddin, Riyâzü’s Sâlihîn, (çev. M. Yaşar Kandemir, Lütfi Çakan), Erkam Yay., İstanbul, 1997, c. 1, s. 90. 666 Ozak, İrşâd, c. 2, s. 331. 667 Ra’d 13/28. 668 Ozak, İrşâd, c. 3, s. 680-681. 167 2.3.5. İnsan-Şeytan İlişkisi Muzaffer Ozak, Kur’ân-ı Kerîm’deki ‘İblis’ ile ‘Şeytan’ kelimelerine ve aralarındaki farka temas ederek bu konuyu açıklamıştır. Kehf suresi 50. âyette İblis’in cinlerden olduğu ve zürriyeti bulunduğu kayıtlıdır. Bununla beraber Yasin suresi 60. âyette ise, “Şeytana tapmayın!” buyrulmaktadır. O halde, İblis veya Şeytan tek midir, çoğul mudur? Çoğul ise nasıl çoğalmaktadır? Tek ise, Kur’ân-ı Kerîm’de çoğul olarak, âyetlerin bulunması neyi ifade eder? İblisin zürriyeti olduğuna göre, birden fazla oldukları anlaşılıyor ise, Hz. Âdem’e secde etmeyen hangisidir? İnsanları kötü yola sevk eden İblis mi, yoksa Şeytan mıdır?669 M. Efendi bu soruları tafsilatlı bir şekilde açıklamıştır. “Hz. Âdem’e secde emrine kadar, Şeytan’ın ismi ‘Haris’ idi. Emr-i İlahiyi dinlemediğinden dolayı, o vakte kadar yaptığı ibadetlerden iflas ettiğinden Müflis ve İblis olmuş ve emr-i ilâhiden sonra da Allah Teâlâ ile muhaseme ederek fikir beyanında bulunduğundan ötürü Rahmet-i İlâhi’den de tart olunarak Şeytan adını almıştır. İblis, müflis mânâsındadır. Yüzlerce yıldan beri yaptığı ibadetlerinin isyanı sebebiyle boşa gitmesinden dolayı ona İblis denilmiş ve rahmetten tart olunduğundan ‘Şaytan’ adı verilmiştir.”670 “Şeytanın çoğalması da Âdemoğullarının çoğalması gibidir. Hz. Âdem’den sonra nasıl ki, Âdemoğulları çoğalmışsa, şeytan da öylece çoğalmıştır. Şu farkla ki, Hz. Âdem’den Hz. Havva halk olunmuş ve onların zürriyetleri bir kadınla bir erkeğin ceminden Âdemoğulları dünyaya gelmiştir. Şeytanın çoğalması ise, onun bir tarafı erkek bir tarafı kadındır ve kendi kendine cem olarak zürriyet sahibi olmuştur. Şeytanın zürriyeti de Âdemoğullarının zürriyetinin adedi kadardır. Yani her Âdemoğluna cin şeytanlarından bir tane, insan şeytanlarından ise binlercesi düşer. İnsanların hilkatinde, kendisiyle bir şeytan yaratılır ki ona, “Hannas” denir. Bu Hannas’ın makamı insanın göğsüdür.”671 4. O “sinsi vesveseci”nin şerrinden, 669 Ozak, İrşâd, c. 3, s. 143. 670 Ozak, İrşâd, c. 3, s. 146. 671 Ozak, İrşâd, c. 3, s. 147. 168 5. O ki, insanların sadrına vesvese verir. 6. Hem cinlerden hem de insanlardan! 672 De ki: Gerek cinden ve gerek insten olsun insanların kalplerine vesvese veren o sinsi şeytanın şerrinden, insanların Rabbi yegâne Halıkı ve Mâliki Allâhu Teâlâ’ya sığınırım. Bu âyet-i celile, işte Hannas’a işarettir. O Hannas ki insanın göğsündedir. Dışarıdaki şeytan ile teşrik-i mesai eder. İşte, bu Hannas’ın İslam olması caizdir. Fakat, ona musallat olan şeytanın imanına imkân yoktur. Evliyaullahın “Ben şeytanımı ıslah ettim” buyurmaları, Hannas’ın İslam olmasıdır ve Hz. Yunus Emre’nin, “Nefsini İslam etsin, var ise kerameti…” buyruğu da buna işarettir.673 2.3.5.1. İnsan-Şeytan İlişkisine Dair Hikâye Enes bin Mâlik (r.a.) hikâye ediyorlar: Bir gün, Ebu Eyüp’ün hanesinde, Resûlullah efendimizle sohbet ediyorduk. Bir aralık dışarıdan gayet çirkin bir ses duyuldu: - Ya Resûlullah... İçeriye girmeme izininiz var mıdır? Efendimiz hazır bulunan bizlere sordular, “Bu sesin sahibini tanıdınız mı?” “Allah ve Resûlü bilir” dedik. Efendimiz, “Bu sesin sahibi iblistir”, buyurdular. Hz. Ömer ayağa kalkarak, “Ya Resûlullah müsaade buyur, şu hainin kafasını koparayım, halkı onun şerrinden kurtarayım” dedi. Efendimiz, kendisine, “Bunu yapmaya kadir değilsin ya Ömer” buyurdular. “Zira kıyamete kadar mühleti vardır. Ona hiç kimse bir şey yapamaz” buyurdular. Hepimiz susmuş, ne olacağını bekliyorduk. Efendimiz, “Bu, buraya gelmezdi. Her halde bir sırra mebnidir” buyurdular ve şeytanın huzurlarına gelmesine izin verdiler. Şeytan içeriye girdi. Yüzü gayet çirkindi, bir gözü kördü ve çenesinde birkaç kıl vardı. Söze başlarken emri Hak ile geldiğini beyan etti ve “Gelmeseydim Allahu Teâlâ bana dünyada iken azap ederdi. “Bana sualler soracaksınız, ben de cevap 672 Nâs, 114/4-5-6. 673 Ozak, İrşâd, c. 3, s. 147. 169 vereceğim” dedi. Aleyhissalâtü vesselâm efendimiz İblis’e sordular: - Düşmanın kimlerdir? İblis, cevap verdi: - Benim düşmanım, on beş sınıf kimsedir. Evvelâ, baş düşmanım sensin ve bütün Enbiya’dır dedi. Resûl Aleyhisselâm: - Doğru söyledin, buyurdular. Ben de seni sevmem ve bütün nebiler de seni sevmezler. Benim de Enbiyanın da en büyük düşmanı sensin. Şeytan, düşmanlarını saymaya devam etti: - İkinci düşmanlarım, ilimleriyle âmil olan âlimlerdir, dedi. Onlar hem öğrenirler hem öğretirler hem de öğrendikleriyle amel ederler. Üçüncü düşmanım, Kur’ân okuyan ve okuduğu Kur’ân ile ahlâklanan salihlerdir. Dördüncü düşmanım, Allah için müezzinlik edenlerdir. Beşinci düşmanım, hallerine razı olan fakirlerdir. Altıncı düşmanım, merhametli olanlardır. Yedinci düşmanım, cömert olanlardır. Sekizinci düşmanım, sabah namazını vaktinde kılanlardır. Dokuzuncu düşmanım, halka nasihat edenler ve halkı Allah’a çağıranlardır. Halkı ıslah edenlerdir. Onuncu düşmanım, haram yemekten sakınan ve zinadan kaçınanlardır. On birinci düşmanım, daima abdestli ve ibadete hazır bulunanlardır. On ikinci düşmanım, ehl-i hayâdır. On üçüncü düşmanım, Allah’a tevekkül edenlerdir. On dördüncü düşmanım, fakirleri ve yoksulları sevindirenlerdir. On beşinci düşmanım, daima Allahu Teâlâ’ya ibadetle meşgul olanlardır ki onlara ‘Zuhhâd’ ve ‘Ubbâd’ derler. Muzaffer Ozak burada, “Bir âşıkta, terk-i Edhem, zühd-ü Cüneyd, irfan-ı 170 Bayezıd, aşk-ı Mevlâna olmazsa, o salik hedef-i maksûda nail olamaz” sözünü eklemiştir. Efendimiz, İblis’e tekrar sordular: - Ya İblis, ümmetimden, senin dostların var mıdır? Hangi sıfatlara sahip olanlar, senin dostlarındır? İblis şu cevabı verdi: - Ya Resûl... Benim dostlarım da on sınıf kimsedir; Birincisi zâlim hükümdar ve beylerdir, halkın üzerine amir olanlardır. İkinci dostlarım, kibirlilerdir. Üçüncüsü, zalimlere uşaklık eden, onlara hak sözü söylemeyerek, haksız sözlerini tasdik eyleyen ve hak sözü gizleyen alimlerdir. Dördüncü dostlarım, alışverişlerinde halka hıyanet eden, hile yapan ticaret erbabıdır. Beşinci dostlarım, içki içenlerdir. Altıncı dostlarım halkı aldatanlar ve karaborsacılık yapanlardır. Yedinci dostlarım, gıybet (dedikodu) edenler nemmame (Bir meclisten, diğer meclise söz götürüp getiren) edenlerdir. Sekizinci dostum, tefecilik yaparak, faiz yiyenlerdir. Dokuzuncu dostum, yalancılar ve küfürbazlardır. Onuncu dostum, gammazlık edenler, halkı birbirine çekiştirenler, bir dostu bir dosta, halkı birbirine düşürenler, halkı birbirlerine düşman edenlerdir.674 2.3.5.2. İnsan-Şeytan İlişkisine Dair Nasihatler Muzaffer Ozak burada okuyucularına şeytanın desiselerine karşı dikkat edilmesi gereken hususları nasihat etmiştir. “Şeytanın düşmanları ile dostlarını birer birer saydım ibadet edenler şeytanın düşmanı, ibadet etmeyenler de şeytanın dostudur. O halde, kendisi Allahu Teâlâ’ya ibadet etmediği gibi, ibadet etmek isteyenleri de engelleyen ve alıkoyan bir mürşit bir veli tasavvur olunabilir mi? Beş vakit namazdan 674 Ozak, İrşâd, c. 3, s. 86-87. 171 halkı alıkoyan, orucu yediren de velidir ama Hak velisi değil, şeytan velisidir. Allahu Teâlâ’nın düşmanıdır. Bunların hallerini, yarın kıyamet gününde göreceğiz. İdlâl ettiği, sapıtıp azdırdığı müridleri ile kavgaları ve çekişmeleri pek zorlu, pek çetin olacaktır.” 675 2.4. Ölüm Ötesi Hayat Sahte bir mürşit, Muzaffer Ozak’a kabir azâbı ile ilgili sorular sormaktadır.676 Bu sorular şu şekildedir: 1. Azap, ruha mı yoksa cesede mi tatbik edilecektir? 2. Azap, cesede tatbik edilecekse, yanıp kül olanlarla, denizde boğulup balıklara yem olanların kabir azâbı nasıl tatbik edilecektir? Şayet, azap ruha ait ise, her insanın ruhu mahşere kadar, kabirde mi bekletilmektedir? 3. Ölülere Kur’ân okumakla günahları affolur mu? Şayet af olursa Zilzal suresinin 7-8. âyetlerinde “Zerre kadar şer amelde bulunanların bu amellerini görecekleri…” Beyânı sizce yanlış mıdır? 4. Ölülere Kur’ân okunmasının gerekli olduğuna dair Kur’ân-ı Kerîm’de âyet var mıdır? Ölüye Kur’ân okumakla ölüye ne şekilde faydalı olduğumuzu ve ölüye ne gittiğini açıklar mısınız? 5. Cehennemlik bir mevtayı Kur’ân okumakla cennetlik yapmak mümkün ise, ibadet etmeye ve iyi karakterli bir insan olmaya ne lüzum var? Cehennemlik bir mevtayı, Kur’ân okumakla cehennemden kurtaramaz isek, ibadetini yapmış ve cennete girecek bir ameli olan salihlerin bize ihtiyacı var mıdır?677 Muzaffer Ozak, “Soruları arttıkça, küfrü ve inkârı da artan fakat her çırpınışında içinde bulunduğu pislik bataklığına biraz daha batan bu hak ve hakikat düşmanlarına biz de cevaplarımızı sıralayalım”678 diyerek soruları aşağıdaki şekilde cevaplandırmışlardır: 1) Günahkâr ölenlerin kabir azâbına dûçâr olacakları, Kur’ân-ı Kerîm ile 675 Ozak, İrşâd, c. 3, s. 86-87-88. 676 Ozak, İrşâd, c. 3, s. 135. 677 Ozak, İrşâd, c. 3, s. 135. 678 Ozak, İrşâd, c. 1, s. 135. 172 sabittir. Firavun ve âlinin, akşam ve sabah nâra arz olunduklarını da yine Kur’ân-ı azîm-üş-şân beyân buyurmaktadır. Kabirde azap gören kimsenin bu azâbı hem cesede hem ruhadır. Nisâ sûre-i celîlesinin 5-6. Âyetlerinde: “Kâfirler nâra atıldıklarında derileri yanacak, yanan derilerinin yerine yenisi verilecek ve azâbın şiddetini tekrar tekrar tadacaklardır” buyrulmaktadır. Bu âyet-i kerîme, azâbın ruh ile cesede olduğunu açıkça beyân buyurmaktadır. Ruhsuz ceset, tekrar tekrar yanan deriye kavuşamaz. Ruhu hayvanisi ile bu azâbı dâima duyacaktır. 2) Yanan veya balıklara yem olan cesetlerin, bu âyet-i celîleye nazaran tekrar tekrar azâba dûçâr olması için, her defasında yeniden halk olunacağı açıkça anlaşılmaktadır. Hiç yoktan bir pıhtıdan insanı halk ve icat buyuran Allâhû Teâlâ için, yanan veya balıklara yem olan cesetleri tekrar tekrar yaratmak mı güç gelecektir? Haşa... Ceset, ruhu hayvani ile azâbı tadarken, âlem-i berzahta bulunan ruhu insani de, aynı azâbı çekmeye mahkûm olacaktır. Zira korkunç bir rüya gören kimsenin hem ruhu hayvanisinin hem de ruhu insanisinin aynı azâbı duydukları herkesçe bilinmektedir. Uykuda iken rahat eden cesedi görenler, onun istirahat ettiğini sanırlar. Oysaki ateşi olmadan, dumanı tütmeden korkunç rüya görenin, gördüğü bu rüya tesiriyle azap içinde olduğu gibi, bu azap da hem ruha hem de cesede tatbik olunacaktır. Cesede arız olan azaptan ruh eziyet çektiği gibi, ruha arız olan azaptan da ceset eziyet ve azap duyar. Ruh azâbına ‘gam’ denilir. Ruhun eziyet duyması ise, cesedin eziyetinden ve azâbından daha şiddetli ve daha tesirlidir.679 3) İslam ölülerine Kur’ân-ı Kerîm okumakla, günahları affolunmaz. Şu var ki, hastaneye götürülen hediye ile o hastanın hastalığı iyi olmaz, amma hasta o nimetten faydalanır ve memnun olur. Kur’ân-ı Kerîm, tabiatıyla maddi hediyeye benzemez. O, her şeye şifadır: “Biz Kur’ân’dan öyle âyetler indiriyoruz ki, mü’minler için bir şifa ve rahmettir.” 680 Mü’minler için şifa ve rahmettir, buyrulduğuna göre Kur’ân-ı Kerîm her derde deva ve her maraza şifadır. O halde mü’minlere şifa ve rahmet olarak gönderilen 679 Ozak, İrşâd, c. 3, s. 136. 680 İsrâ, 17/82. 173 Kur’ân’ın, yine mü’minlere dünyada ve ahirette en büyük yardımcı, şifa ve rahmet olacağı sarih ve aşikârdır. Dünyada hak yolu göstericiliğine göre ahirette de şefi olacağı mutlak ve muhakkaktır. “Kim, zerre ağırlığında hayır işlemişse, onu görecek… Kim de zerre ağırlığında şer işlemişse onu görecek…”681 Bu âyette, herkesin yaptığı hayır ve şer yapana gösterilecektir buyrulmaktadır. Yoksa o yaptığından azâba girer diye mücerred bir mâna çıkarmamalıdır. Müslüman ölülerine duanın faydası olmasaydı, üzerlerine cenaze namazı kılmaya ve bu namazda gerek o mevta için ve gerekse daha evvel gelip geçen ehli iman için dua edilmezdi. “Bunlardan sonra gelenler tâbiîn ve bütün mü’minlerde, ‘Ey Rabbimiz… Bizleri ve bizden önce iman eden din kardeşlerimizi mağfiret buyur. Kalplerimizde mü’minlere karşı kin ve haset kılma… Ey Rabbimiz… Şüphe yok ki, Sen Raûf’sun, Rahîm’sin’ derler.” 682 “Ey Rabbimiz… İnsanlar hesap için ayağa kalktıkları gün beni, ana ve babamı ve bütün mü’minlere mağfiret buyur.” 683 âyeti ile de duânın lüzumu ehemmiyeti ve fazileti sabittir. Hesabın evvelinin ise ölümle başlayacağı muhakkaktır.684 Şu hâlde, kılınan cenaze namazında edilen duaların, ölünün mağfiretine sebep olduğu âyetle sabit olduğuna göre, duadan efdal olan Kur’ân-ı kerim okunmasından sevap hâsıl olacağı umulmaz mı? O meyitin, afv-ı ilâhiye mazhar olacağı ümit edilmez mi? Bahusus, meyyitin ruhuna ithaf niyetiyle Kur’ân-ı Kerîm okurken, Allâhû Teâlâ’yı zikrederek zâkirlerden olacağımızdan, okunan âyeti celilelerden hâsıl olan melaikenin o mevta hakkında kıyamete kadar istiğfar edeceklerini ve o istiğfarlar neticesinde o meyyitin ruhunun safaya ereceğini muhakkak bilmek lâzımdır.685 Muzaffer Ozak bu konuyu şöyle bir teşbihle anlatmıştır: “Bir hastanın yarasına sürülen merhem o yaranın tamamıyla iyileşmesine kâfi gelmezse dahi hiç olmazsa o yaradan mütevellit ağrı ve sızıları giderir ve hastaya biraz olsun rahat nefes aldırır. Meyyit için okunan Kur’ân’dan da o meyyitin durumuna göre rahmet-i ilâhi tecelli 681 Zilzal, 99/7-8. 682 Haşr, 59/10. 683 İbrahim, 14/41. 684 Ozak, İrşâd, c. 3, s. 139. 685 Ozak, İrşâd, c. 3, s. 140. 174 eder. Günahkârların hesap gününe kadar azapları hafifletilir. Cehennemliği mutlaka cennetlik yapmaz da denilemez. Allâh Teâlâ dilerse cennetlik de yapabilir.”686 2.5. Eserde Yer Alan Tasavvufî Şahsiyetler Muzaffer Ozak’ın İrşâd adlı eserindeki yapmış olduğumuz bu çalışmada görülecektir ki, üç ciltlik bu eserde anlatılan bahisler, tasavvuf tarihindeki mümtaz şahsiyetlerden pek çok örnekler verilerek pekiştirilmiştir. Eserdeki tasavvufî şahsiyetlerin bazılarının isimleri kimi zaman yalnızca saygı ve hürmetle anılırken, bazılarının hayatları ve düsturları üzerinde ayrıntılı bir şekilde durulmaktadır. Biz de çalışmamızın bu kısmında, eserde yer alan tüm tasavvufî şahsiyetlere yer vermemiz mümkün olmadığından, on bir mutasavvıf belirleyerek İrşâd ekseninde tezimizde incelemeye çalıştık. Bunlar şu şekildedir: İbrahim b. Edhem (ö. 181/797) Behlûl-i Dânâ (ö. 183/799?) Fudayl b. İyâz (ö. 187/803) Bişr el-Hâfî (ö. 227/841) Bâyezîd-i Bistâmî (ö. 234/848?) Zünnûn Mısrî (ö. 245/859) Cüneyd-i Bağdâdî (ö. 297/909) Hallâc-ı Mansûr (ö. 309/922) Abdülkerîm b. Hevâzin el-Kuşeyrî (ö. 465/1072) Abdulkâdir Geylânî (ö. 561/1165) Hamîdüddin Aksarâyî (Somuncu Baba) (ö. 815/1412) Mutasavvıfların ekserisi ilk dönem sûfilerinden olup Muzaffer Ozak’ın muhabbetle bağlı olduğu, hürmet gösterdiği şahsiyetlerdir. Bu şahsiyetlerin hayatlarına kısaca değinip Muzaffer Ozak’ın vurgu yaptığı yerleri İrşâd’daki menkıbeleri ile belirtmek 686 Ozak, İrşâd, c. 3, s. 141. 175 istiyoruz. 2.5.1. İbrahim b. Edhem (ö. 181/797) Zühdün tipik bir temsilcisi olan İbrahim b. Edhem, günümüzde Afganistan sınırları içerisinde yer alan Belh şehrinde dünyaya gelmiştir.687 Bir av gezisi sırasında ani bir manevi değişim geçiren, “gecelerini genellikle tefekkürle geçirip çok az uyuduğu, gündüzleri ise sürekli oruç tuttuğu belirtilen İbrâhim b. Edhem zühdü; farz, nâfile ve selâmet olmak üzere üç kısma ayırır. Haramdan kaçınma şeklindeki zühd farz, helâlinden olsa bile az ile yetinme şeklindeki zühd nâfiledir. Selâmet olan zühd ise şüpheli şeylerden uzak durmaktır, anlayışına sahiptir.”688 İslâm edebiyatında İbrâhim b. Edhem’in hayatı ve kişiliği etrafında oluşan menkıbeler manzum-mensur edebî eserlere konu olmuş, “İbrâhim b. Edhem hikâyeleri”, “İbrâhim b. Edhem menkıbeleri” ve “İbrâhim Edhem destanı” gibi adlarla anılmıştır. Destanlarda yer alan maceralar daha çok tasavvufî bir mahiyet arz etmektedir.689 Bu bağlamda Muzaffer Ozak, eserinde İbrahim b. Edhem’den nasihat niteliğinde hikâyelere yer vermiştir. Eserde yer alan hikâyelerin birkaçı aşağıda verilmiştir. Bir gün, İbrahim Edhem, “Şu saraylar ne muhteşem” diyenlere şöyle cevap vermiştir: “Onlar harap olur, asıl saray kabirdir ki ancak onu tamir eden kazanır. Zira bir daha harap olması yoktur” dedi. Kabrin üstünden bahsetmedim. İçinden, yâni amâli saliha ile kabrini tamir edenlerden bahsettim dediğinde, kendini bilmeyen bir herif İbrahim Edhem hazretlerine karşı: “Bu sofular da her şeye bir kulp takarlar” diye bir tokat vurur. Orada bulunanlar “Aman ne yaptın? O meşhur Belh sultanı İbrahim Edhem’dir. Allah yoluna saltanatı terk edip, Ukbâ sultanı oldu. Hemen rızasını al” derler. Kumandan olan o adam İbrahim Edhem’in eline yapışıp: “Beni af eyleyin” diye niyaz edince, İbrahim Edhem de o zatın eline yapışıp: “Sen bana hakkını helal eyle. Zira yüzüme vurduğunda elin acımıştır” dedi.690 687 Knysh, Alexander, Islamic Mysticism A Short History, SubAegide Pallas, Boston, 2000, s. 19. 688 Öngören, Reşat, “İbrâhim b. Edhem”, DİA, T.D.V. Yay., İstanbul, 2000, c. 21, s. 295-296. 689 Albayrak, Nurettin, “İbrâhim b. Edhem”, DİA, T.D.V. Yay., İstanbul, 2000, c. 21, s. 295-296 690 Ozak, İrşâd, c. 2, s. 138. 176 Tevekkül konusu ile ilgili bir başka hikâye ise şu şekilde yer almaktadır: İbrahim Edhem, anlatıyor: “Tevekkül edip yola çıktım, yâni yanıma yiyecek, içecek bir şey almadım. Param da yoktu. Olsa da yolumda alınacak bir şey yoktu. Önüm çöldü. Bir gün, bir gece yol aldım. Ertesi günü, iyice acıktım ve susadım. Sabredip yoluma devam ettim. İkindi vakti olduğunda, fenâlıklar geçirmeye başladım. O anda, karşıda uzaktan bir kervan göründü. Nefsime bir ümit geldi. Yeniden hayata kavuşuyordum. Birdenbire içimden bir his: “Hani, Allah’a tevekkül etmiştin, kervandan meded umuyorsun?” dediğinde yolumu değiştirip beni görmesinler diye bir çukura sırt üstü yattım. Bir müddet sonra bir deve geldi, başım üzerinde durdu. Arkasında bir adam deveyi tutmak için koştuğunda, kervana seslendi, “Burada bir zat var, ölmek üzere. Yatıyor. Yetişin, su getirin” diye çırpınıyordu. Kervandan birçok kimseler geldi. Ben mahsus gözlerimi kapamıştım. Çenemi kilitlemiştim. Yattığım çukura indiler “Vah vah, zavallı açlıktan, susuzluktan ölmek üzere” deyip zorla ağzıma sopa sokup, kilitli çenemi açarak, bal şerbeti, süt ve kaymak yedirip içirdiler. Kervana alıp beni beraberlerinde Mekke’ye götürdüler. Beni, orada nasıl bulduklarını sordum. Kervan, benim yakınlarıma geldiğinde bir devenin ansızın köpürüp, ipini kopararak benim yattığım hendeğe doğru kaçtığını, benim yanıma gelip durduğunu, deveyi tutmak için kovalayan zat da gelip beni orada bulduğunu ifade ettikleri zaman Rabbime hamd ü senâlar eyledim.” Dinde yüksek dereceye vasıl olan kişinin, işte böyle tevekkül etmesi şarttır. Dinde, avam olan kişiler; böyle velilerin tevekkülü gibi tevekkül yapıp da sabrı metanet gösteremediklerinden, imanları sarsılabilir.691 Helal lokmaya dair tek bir hurmanın bedelinin anlatıldığı hikâye ise şöyledir: “İbrahim b. Edhem, bir hurmacıdan hurma alıyormuş. Tartı işi bittikten sonra, bilmeyerek kendisine ait sandığı bir tek hurmayı da alıp kendi hurmaları arasına karıştırarak yediği için, kırk gün kıldığı namazlardan zevk alamaz olmuş. Bunun nedenini düşünerek rahatı ve huzuru kaçmış ve o günlerde Kudüs’e vasıl olarak kırklar meclisine dahil olmuş. Aralarına girerek, sohbetlerinden faydalanmak isteyince kendisini kabul etmemişler. “Sen, hurmanın bir tek hurmasını sehven alıp yediğin için kırk gündür ibadetlerinden zevk alamıyorsun. Ancak, bu hakkı hak sahibine iade 691 Ozak, İrşâd, c. 2, s. 142-143. 177 ettiğin takdirde meclisimize girebilirsin” demişler. Bunun üzerine Hz. İbrahim Edhem, Kudüs’ten Medine-i Münevvere’ye dönmüş, hurmacıyı bulmuş, haksız olarak yediği tek hurmanın bedelini kendisine ödemiş, özür dileyerek helallik almış ve ancak bundan sonra ibadetlerinde eskisi gibi zevk ve huzura varmıştır.”692 2.5.2. Behlûl-i Dânâ (ö. 183/799?) Ukalâ-yi mecânînden (deli görünüşlü akıllılar) olan Behlûl-i Dânâ; Behlûl-i Dîvâne, Sultânü’l-meczûbîn, Abbâsî halifesi Hârûn Reşîd (788-809) ile olan münasebeti dolayısıyla ‘Behlûl er-Reşîd’ diye de anılmaktır. Tasavvufî eserlerde Allah âşığı bir sûfî ve velî olarak gösterilen Behlûl-i Dânâ’nın hakkındaki bilgilerin büyük bir kısmı menkıbe mahiyetindedir. Diğer behlûllere ve meczuplara ait söz ve hikâyeler çoğunlukla ona bağlandığı gibi birtakım halk fıkraları da kendisine mal edilmiştir.693 Hırs, aç gözlülük, tamahkârlık gibi hasletlere örnek vermek mahiyetinde eserde şu menkıbeye yer verilmiştir: Bir gün, Harun Reşid ile Behlûl sohbet ediyorlardı, Behlûl-i Dânâ: - Ya emirü’l-mü’minîn, dedi. Yerin içinde, yeryüzünde ve semada çok olan nedir? Bunu bana söyleyebilirsen, çok memnun olacağım dedi. Halife şu cevabı verdi: - Bunu bilmeyecek ne var? Yerin içinde en çok bulunan ölülerdir. Yeryüzünde en çok bulunan da hayvanlarla nebatlardır. Semada ise en çok bulunan meleklerdir. Zira, bunların sayılarını ancak Hâlık-ı âlem bilir, başka kimse bilemez. Behlûl, itiraz etti: - Hayır, dedi. Doğru cevap veremediniz. Yerin içinde ölüler çok değildir. Ölülerin nedametleri çoktur. Zira onlar dünya menzilinin sonu ve ahiret menzilinin evveli olan kabre girdiklerinde, yaptıkları kötülüklerden ve günahlardan dolayı nedamete düşerler ve feryat ve figan ederler. Ömrü azizlerini boşa geçirdiklerine, Allahsız, ibadetsiz, isyan ve nisyan ile göçtüklerine kıyamete kadar da nedamet edeceklerdir. Harun Reşid’i derin bir düşünce sarmış ve farkına varmadan gözlerinden yaşlar boşanmıştı. Behlûl, devam ediyordu: 692 Ozak, İrşâd, c. 3, s. 191. 693 Uludağ, Süleyman, “Behlûl-i Dânâ”, DİA, T.D.V. Yay., İstanbul, 1992, c. 5, s. 352-353. 178 - Yeryüzünde de en çok bulunan hayvanlar ve nebatlar değildir. İnsanların hırsları, tamahları ve tûl-i emelleri daha çoktur. Bir adamın bin türlü hırsı, emeli ve tamahı vardır. Her biri kendi haline göre ‘Şöyle muazzam bir saray yaptıracağım’ veya ‘Şunları da alacağım’ yahut ‘Şöyle yaparsam, daha çok kazanacağım’ derken gözlerini iki avuç toprak doyurur, hırs ve tamah ederek topladıklarını ve biriktirdiklerini sevmediklerine bırakırlar ve huzuru ilahîye tâatsiz, ibadetsiz ve elleri boş olarak varırlar. Bunun için amelini kesir, emelini kısır eyle de boş yere ağlayıp durma ki, kabre girdiğinde nedâmete düşmeyesin... Semada meleklerden çok olan da adil kişilerin adaletlerinin ecri ve sevabıdır. Ya Harun! Eğer, adalet kaftanını giyer ve insanlar arasında adil bir şekilde hükmedersen, büyük bir cihangir olur ve yarın mahşerde de Ömer’in sancağı altında haşrolursun. Kabre vasıl olduğunda, ‘Artık rahat et, adaletinden dolayı ülken ve milletin emniyet ve selâmettedir, hepsi senden razıdır’ nidası ile müjdelenirsin, dedi.694 2.5.3. Fudayl b. İyâz (ö. 187/803) “Tasavvufta İslam’a geçme menkıbelerinin en ünlülerinden biri, Fudayl b. Iyaz’ın menkıbesidir. Fudayl b. Iyaz, yüce gönüllü bir kişi olmasına karşın, Ebivert ile Serahs kentleri arasını kasıp kavuran bir hayduttur. Günün birinde sevgilisine giderken, Kur’ân-ı Kerîm âyetlerinden birini işitir, o an haydutluğu bırakıp Kûfe’de sünnet ve hadisleri incelemeye adar kendini. 803 yılında Mekke’de vefat eder.” 695 Fudayl b. İyâz’ın menkıbesini Muzaffer Ozak tafsilatlı bir şekilde anlatmıştır. Menkıbe şöyledir: Fudayl oğlu lyaz namında, yol kesen bir eşkiya olan bu adam, yoldan geçen kervanlara zarar vererek; müslüman, hıristiyan demez, herkesin elbise, erzak ve parasını zorla alır, soyduğu insanlara ‘hangi şehirdensin, ne iş yaparsın?’ diye sual eder, adreslerini ve kimin oğlu olduklarını kaydeder ve yazardı. Bir defteri vardı ki, kaç kişiyi soydu ve ne kadar mal gasp etti ise hepsini oraya yazmıştı. Yevm-i mahşere inanırdı. Bazı geceler, yaptıklarından pişmanlık duyup: ‘Ya Rab! Kıyamet gününde herkes benden hakkını isteyecek, sen de benden bu aldığım, gasp ettiğim mallara 694 Ozak, İrşâd, c. 3, s. 661. 695 Schimmel, İslamın Mistik Boyutları, s. 50-51. 179 mukabil onların günahını yükleyeceksin ve beni nara koyacaksın. Ben, nefsime mağlup bir kişiyim. Bu kötülüklerden vazgeçemiyorum. Bana inayet et, beni bu fenalıklardan kurtar’ diye niyaz ederdi ve ‘Yarabbi, şu deftere kaydettiğim mağdurlara, inayetin bana teveccüh ettiği gün gidip aldıklarımı iade edeceğim. Sen, Rabbime söz veriyorum’ der ve gözyaşı döker idi. Bir gün, büyük bir kervanın geldiğini işitip, avanesi ile bir derbende pusu kurdu. Kendisi, yüksek bir tepeye çıkıp, kervanı gözetlemeye koyulan Fudayl b. Iyâz, bu esnada harfsiz ve sessiz, cihetsiz bir seda işitti. O ilâhi seda, ‘Ey kervanı gözleyen göz! Seni gören var. Seni de gözleyen var. Seni gören ve her şeyi gören, işiten ve bilen Allah’tır. Ey kervanı gözleyen kişi! Kervanı gözleyeceğine, Hak rızasını gözle! Ey kervanın yollarını gözleyen! Hak cemalinin yollarını gözle!’ diyordu. Fudayl, şaşırmış, elleri titriyor ne işle meşgul olduğunu anlamış titriyordu. O sırada, kervan da derbende girmişti. Fudayl’in avanesi, kervanı çeviriyordu. Fudayl, dağdan aşağıya hızla indi. Kervandakiler Fudayl’i görünce korkuları büsbütün artmıştı. Onun elinden kimse kurtulamazdı. Herkes, onun namını biliyordu. Kervanda bulunan bir veli, şu âyeti Fudayl’e yüksek sesle okudu: ‘Bir günden korkunuz ki, o günde Allaha dönersiniz?’696 Fudayl zaten yukarıdaki hadiseden bitap kalmıştı. Bu âyet de ona ok gibi işledi. Adamlarına kervanı serbest bırakmaları için bağırdı. Fudayl ağlıyordu. Böyle bir adamın ağlaması neredeyse imkânsızdı. Çünkü bu eşkıyanın yüreği taştan katı idi. Kimsenin gözyaşına bakmazdı. Şimdi ise, Fudayl bir melek kadar sakindi. İşte, ‘İnayeti ilâhi’ gelmişti. Kervandakilere hitaben özür beyan etti. Onlardan haklarını helal etmelerini rica ve niyaz etti. ‘Sizleri korkuttum ve üzdüğüm için helallik diliyorum’ dedi ve kervanı selametledi. Sonra, avanesini toplayıp, onlara bu yaptıklarının doğru olmadığını, kötülüğün nihayette iyi olmayacağını, dünya ve ahirette rezil olacaklarını bildirip, Allah’a tevbe etmelerini, Allah’ın mağfiretini talep ve niyaz etmelerini, gözyaşlarını tutamayarak, ağlayarak anlattı. Fudayl’ın bu hali diğerlerine de tesir etmişti…” İşlenilen suç ve günahlar ne kadar çok olursa olsun önemli olan kişinin kendini farketmesi ve tevbe etmesi ve günaha bir daha dönmemesidir. Fudayl b. İyâz’ın tevbesi 696 Bakara, 2/281. 180 de böyle bir tevbedir. Ayrıca burada Muzaffer Efendi, davranışlarla birlikte sözlerin de insan üzerindeki tesirine vurgu yapmaktadır. “Bir vaiz, söyledikleri ile amil olursa, yaptığı ders cemaate tesir eder. Onun için ‘Evvel nefsine, sonra başkasına vaaz et!’ buyrulmuştur.”697 Fudayl b. Iyâz’ın da tevbesi ve pişmanlığı çevresine örnek olmuş ve sirâyet etmiştir. 2.5.4. Bişr el-Hâfî (ö. 227/841) İlk dönem sûfilerinden olan Bişr el-Hâfî’nin tasavvufî düşüncesinde takvâ, vera’ ve nefse muhalefet konularının özel bir yeri vardır.698 “Fudayl b. Iyâz’ın müritlerinden olan Bişr el-Hâfî, ayakkabıların bile Allah yolunda bir engel olduğunu düşüncesine sahip olduğundan dolayı kendisine ‘yalın ayak yürüyen’ anlamına gelen ‘Hâfî’ denirdi.”699 Muzaffer Ozak, ilim ve İsmullah’a hürmet eden Bişr el-Hâfî’nin hassasiyetine ve affa mazhar olmuşuna vurgu yaparak eserinde Bişr el-Hâfî’ye şu şekilde yer vermiştir.700 “Bağdat’ta Bişr Hâfi adında zengin bir fâsık vardı. Kendisi gece gündüz Allahu Teâlâ’ya isyan eder ve sayısız günahlara girerdi. Malı, mülkü hesapsız, cariye ve köleleri de pek çoktu. Bütün bu nimetlere şükredecek yerde daima küfran-ı nimette bulunurdu. Bişr Hafi'nin bir de amcası vardı. Salih bir zattı. İşte bu amca üç gece ardı ardına sessiz, savtsız, cihetsiz ve harfsiz bir nidaya muhatap olmuştu. Bu ses ‘Bişr’i affettim… Bişr’i affettim, Bişr’i rahmetlerime garkettim. Bişr’i lütfuma eriştirdim’, diyordu. Üçüncü günü, meseleyi yeğeni Bişr’e açtı ve sordu: ‘Oğlum Beşir, üç gündür Allah Teâlâ’ya layık ne gibi bir amelde bulundun? Bişr el-Hâfî düşündü taşındı ve amcasına, ‘Vallahi amcacığım’, dedi, Allah Teâlâ’ya layık hiçbir amelim olduğunu hatırlayamıyorum. Yalnız, üç gün önce helaya gitmiştim. Orada, üzerinde ‘Bismillahirrahmanirrahim’ yazılı bir kâğıt buldum. O kâğıdı aldım, temizledim, hizmetçilerimden birisi vasıtasıyla aldırdığım misk-ü amberle muattar bir hale getirdim ve sandığıma koydum. Hala da orada duruyor. (Bir diğer rivayete göre de Bişr Hafi, o kağıdı sarhoş iken bulmuş, temizlemiş ve bir tarafa atmaya kıyamayarak 697 https://soundcloud.com/www-muzafferozak-com/once-nefsine-vaaz-edeceksin-sonra-baskasina 698 Kara, Mustafa, “Bişr el-Hâfî”, DİA, T.D.V. Yay., İstanbul, 1992, c. 6, s. 221-222. 699 Schimmel, İslamın Mistik Boyutları, s. 55-56. 700 Ozak, İrşâd, c. 3, s. 570. 181 yutmuş imiş.) Yeğeninin bu açıklaması üzerine, amcası kendisini kutladı. ‘Müjde… Müjdeler olsun sana ya Bişr, Allah Teâlâ seni affeyledi’ diyerek duyduğu nidayı anlattı. Bişr, amcasının bu sözleri üzerine dövünmeye, saçını başını yolmaya başladı ve derin bir teessür içinde kendinden geçti ve bayıldı. Aklı başına gelip ayıldıktan sonra, bütün köle ve cariyelerini azat etti, bütün malını mülkünü Allah rızası için Allah yolunda tasadduk eyledi ve yalın ayak bir şekilde Mekke-i Mükerreme’nin yolunu tuttu. Orada, mücavir olarak ömrünün sonuna kadar kaldı ve her nefesini ibadet ve taatla geçirdi. Bişr el-Hâfî’nin bulunduğu yere, hiçbir canlı pisliğini bırakmamıştır. Zira ölünceye kadar ayaklarına bir şey giymemiş ve yalınayak gezmiştir.”701 2.5.5. Bâyezîd-i Bistâmî (ö. 234/848?) İkinci hicri asrın başında yaşamış tanınmış mutasavvıflardan olan Bistâmî’nin asıl adı Ebu Yezid İsa b. Suruşân’dır. Bestam kasabasında doğduğu için Bistâmî denilmiştir. Ölüm tarihi net olarak bilenemese de belgelerde 847-848 yıllarına işaret edilmektedir.702 Tasavvuf kavramlarına ‘sekr’ kavramını kazandırmış olan703 Bistâmî, “Kendimi tenzih ederim, benim şanım ne yücedir”. “Cübbemin içinde Allah’tan başkası yoktur” gibi his ve coşku yönü ağır basan, manevi sarhoşluğu ile söylediği şathiyelerle meşhurdur.704 Muzaffer Ozak Bâyezîd-i Bistâmî’nin söylemiş olduğu bu sözler için, “ağızlarından çıkan sözleri Allah söyletti ve söyledi. Zira, bu zevat-ı âlikadr, Hakk’ın has kullarından olduklarından, bunların söyleyen dilleri Hak, gören gözleri Hak, yürüyen ayakları Hak’tır. Hak, bunlara yakın onlar da Hakk’a yakın idiler. Bu zevata mülâki olmak şeref ve bahtiyarlığına erişen mutlu kişiler, zahir ve batınlarını tezyin etmişler, dünya ve ahiret saadetine ermişlerdir” demiştir.705 Muzaffer Ozak, Bâyezîd-i Bistâmî’yi pek çok menkıbe üzerinden de anlatmıştır. Bunlardan birisinde de düşüncelere, sözlere, eylemlere dikkat etmeyi vurgulamaktadır. Ozak’ın uslubuyla, “Beyazıt -i Bistami diyor ki: “Ben, bir cenazede idim. Güzel yüzlü, abid ve zahid bir zat, o cenazede hazır bulunuyordu. Bu zat, elinde keşkülü dilenmeye başladı. Bu zata dilenciliği yakıştıramayıp, kendi kendime, ‘Ne 701 Ozak, İrşâd, c. 3, s. 569. 702 Şar, Selâhaddin, Tasavvufun Temel İlkeleri İslam Tasavvufu, Toker Yay., İstanbul, 1991, s. 248. 703 Yılmaz, Hasan Kâmil, Ana Hatlarıyla Tasavvuf ve Tarîkatlar, Ensar Nşr., İstanbul, 2017, s. 111. 704 Kara, Tasavvuf ve Tarîkatlar, s. 18. 705 Ozak, İrşâd, c. 3, s. 66. 182 olurdu, bu zat dilenmese idi!’ dedim. O gece rüyamda, o zatı ölmüş olduğu halde getirdiler, beni bu zatın etinden yemeye zorladılar. Ben, ‘İnsan eti yenir mi?’ Ben bunu yapamam!’ dediğimde, ‘Sen bugün bu zatın etini yedim’ dediler. Hâlbuki bu zatın, bu çirkin hareketi olan dilenciliğini kimseye söyleyip, onu çekiştirmemiştim. Yalnız, bu güzel, nurlu yüze sahip olan birisine bu hareketi yakıştıramamış ve kendi kendime düşünmüş idim.”706 Burada Hucurât sûresinin 12. Âyetine işaret ederek, zandan, gıybetten, dedikodudan kaçınmaya dikkat çekilmiştir. 2.5.6. Zünnûn Mısrî (ö. 245/859) Zünnûn Mısrî, tasavvufun başlangıç döneminin en etkileyici ve merak uyandırıcı kişiliklerinden birisi olup, “mutasavvıfların ayyarlarındandı”, “ilim, edep, hal ve vera’ bakımından zamanında tek idi” şeklinde tanınmaktaydı. Nitekim İngiliz oryantalist R.A. Nicholson, Zünnûn için, “tasavvuf doktrinine değişmez biçimini veren zat” ifadesini kullanmaktadır.707 Zünnûn Mısrî, Allah’ı sezgiyle kavrama, yani marifet kuramını ilk oluşturanlardandır. Bu yüzden aşk ve üns konusunda söylenmiş birçok söz ona atfedilmektedir.708 “Dünyada olana merhamet et ki, Hak’ta sana merhamet eylesin” buyruğu ile Muzaffer Ozak Zünnûn Mısrî’yi ele alarak kâinattaki tüm canlılara karşı merhametin esas olduğunu zikretmiş ve eserinde menkıbelerle örneklendirmiştir. Bunlardan birisi şöyledir: “Zünnûn-i Mısrî Hazretleri, hacca gidiyordu. Çölde, bir köpek gördü ki, susuzluktan yerleri yalıyordu. Zünnûni’nin yanında su yoktu. Onlarla beraber giden hac kafilesine yetişip: ‘Ey hacı namzetleri, şu kelbe su verene bu hac benim yetmişinci haccımdır, yetmiş haccımın sevabını veriyorum’ diye köpeğe su verene hediye etmiştir.”709 Gelenekte menkıbeler sûfîlerin hikmetli sözlerini ve örnek alınacak faziletli davranışlarını ifade etmek için kullanılmıştır.710 Muzaffer Ozak, sade ve anlaşılır bir 706 Ozak, İrşâd, c. 2, s. 238. 707 Nicholson, Reynold Alleyne, Tasavvufun Menşei Problemi, (trc. Abdullah Kartal), İz Yay., İstnabul, 2018, s. 63. 708 Schimmel, İslamın Mistik Boyutları, s. 60-61. 709 Ozak, İrşâd, c. 3, s. 53. 710 Şahin, Haşim, “Menâkıbnâme”, DİA, T.D.V. Yay., Ankara, 2004, c. 29, s. 12. 183 üslupla, tasavvufî şahsiyetler üzerinde anlattığı menkıbelerle, anlattığı konuları pekiştirmiş ve konu üzerinde okuyucunun dikkatini toplamıştır. 2.5.7. Cüneyd-i Bağdâdî (ö. 297/909) Sûfi zahitlerden, mutasavvıfların beyi ve imamı olan Ebu’l-Kasım Cüneyd b. Muhammed, aslen Nihavendli olup doğduğu ve yetiştiği yer Irak’tır.711 Ebu Sevr (ö. 240/854) ve İbn Küllâb (ö. 240/854) gibi meşhur âlimlerin rehberliğinde güçlü bir fıkıh ve kelam ehliyeti almış ve Serî es-Sakatî (ö. 251/865)’nin etkisiyle tasavvuf fikriyatı ve zühd ahlâkını benimsemiştir. Tasavvufî tecrübesinde sahvı esas alan meşrebin en büyük temsilcisi olan Cüneyd-i Bağdâdî’nin çeşitli tasavvuf tarifleri vardır.”712 “Tasavvuf Allah’ın safâyı sana has kılmasıdır. Allah’tan gayri her şeyden (mâsiva) gönlünü arındırılan kimse gerçek sûfidir”713 şeklinde tasavvuf ve sûfi tarifi yapan Cüneyd-i Bağdâdî, sûfilerde olması gereken kişilik özelliklerini ise şu şekilde ifade etmektedir: “Sûfi toprak gibidir. Kötü olan her şey onun üzerine atılır, fakat ondan, güzelden başka bir şey çıkmaz. Yer gibidir, iyisi de kötüsü de ona basar. Bulut gibidir her şeyi gölgelendirir. Yağmur gibidir her şeyi sular.”714 Muzaffer Ozak, hikâyelerle eserinde Cüneyd-i Bağdâdî’ye sıklıkla yer vermiştir. Bunlardan biri de şöyledir: Cüneyd-i Bağdâdî, Fırat nehrinin kenarında dolaşan bir adam gördü. Kendisine selam verdi ve nehrin kenarında neden dolaştığını sordu. - Karşı yakaya geçeceğim, kayık bekliyorum, cevabını aldı. - Gel, ben seni karşı tarafa geçireyim, buyurdu. Adamcağız: - Beni ne ile karşıya geçireceksiniz? diye sordu. Hz. Cüneyd: - Zikrullah ile buyurdu ve ilave etti: - Sakın ha! Sen zikretmeyeceksin yalnız ‘Şeyhin dediği gibi...’ diyeceksin. 711 Kuşeyrî, Abdülkerîm b. Hevâzin, er-Risâletü’l-Kuşeyriyye, Dâru’l-Yemâme Yay., Thk., Yûsuf Ali Bedevî, Beyrut, 1435/2014. s. 79-81. 712 Knysh, Alexander, Tasavvuf Tarihi, (trc. Nurullah Koltaş), Ketebe Yay., İstanbul, 2020, s. 65-66. 713 Yılmaz, Ana Hatlarıyla Tasavvuf ve Tarîkatlar, s. 34. 714 Kara, Mustafa, Tasavvuf ve Tarîkatlar, İletişim Yay., İstanbul, 1992, s. 7. 184 Adamın elinden tuttu ve birlikte su üzerinde yürümeye başladılar. Hz. Cüneyd: - Allah… Allah... diyor. Yanındaki adamcağız da, “Şeyhin dediği gibi, şeyhin dediği gibi” sözlerini tekrarlıyordu. Suyun ortasına gelmişlerdi. Hz. Cüneyd zikre devam ediyordu: - Ya Allah... Ya Allah... Ya Kâdir... Ya Kâdir... Adamcağız, kendi kendisine düşündü: - Ne diye ben ‘Şeyhin dediği gibi’ diyecekmişim... Pek âla, ben de onun gibi Allah’ı zikrederim, dedi ve ‘Ya Allah... Ya Kâdir’ demeye kalmadan nehrin sularına gömülmeye başladı. Hz. Cüneyd, kendisini elinden çekerek kurtardı ve çıkıştı: - Sen, ağzında Zikrullah’a istidat mı var sanıyorsun? Sende Zikrullah’a layık ağız olmadığından ben sana ‘Şeyhin dediği gibi...’ demeni söyledim buyurdu ve adamı sağ salim nehrin karşı tarafına geçirdi…715 Buna binaen Ozak, “Birçok kimseler vardır ki, ağızlarının Zikrullah’a layık olduğunu zannederler. Hâlbuki ağızları Zikrullah’a layık değildir. Bunun için ağzını Kur’ân okumaya ve zikre layık ede gör. İçinde pislik bulaşmış kaba bal konulmaz. Bal, ancak temiz bir kaba konur. Bal baldır ama kap temiz olmayınca bala nail olamazsın. Öyle ise, ya bal koyduğun kaba pislik koymaya pislik koyduğun kaba bal koyma! Mademki zikir balından tatmak istiyorsun önce o balı koyacağın kabı temizle. Temizle ki, balın tadını alasın” açıklamasını yapmıştır.716 2.5.8. Hallâc-ı Mansûr (ö. 309/922) Tasavvuf tarihi denilince hakkında en çok spekülasyon yapılan şahsiyetlerden717 biri de 244/858 tarihinde İran’ın Beyzâ şehrinde doğan, Hallâc adıyla meşhur Mansuroğlu Hüseyin’dir. Hakikatte kendisi hallâc (pamuk atıcısı) değildir. Hallâc-ı Mansûr, bir gün, hallâc bir dostunun dükkânında bulunuyordu. Arkadaşını bir işe göndererek ‘Ben senin işini görüvereyim’ demiştir ve parmağıyla işaret edince pamuklar çekirdeklerinden ayrılmıştır. Kendisine bundan dolayı ‘Hallâc’ denildiği kaynaklarda yer alsa da718 Schimmel, bu konuda baba mesleğinin hallaçlık olduğunu 715 Ozak, İrşâd, c. 3, s. 501. 716 Ozak, İrşâd, c. 3, s. 501. 717 Türer, Ana Hatlarıyla Tasavvuf Tarihi, s. 80. 718 Câmî, Abdurrahman, Nefehâtü’l-Üns Min Hadarâti’l-Kuds (Evliya Menkıbeleri), (trc. Lâmi’î Çelebi), (haz. Süleyman Uludağ-Mustafa Kara), Marifet Yay., İstanbul, 1998, s. 290. 185 ve ondan dolayı ‘Hallâc’ denildiğine kitabında yer vermiştir. 719 Coşkun bir tasavvufî hayatı temsil eden ve dîni ve tasavvufî fikirlerini her gittiği ortamda ilan eden720 Hallâc-ı Mansûr, manevi sarhoşluğu esnasında “Ene'lHakk (Ben Hakk’ım)” demesi sebebiyle idama mahkûm edilmiştir.721 Bu durumu Muzaffer Ozak “Dikkat buyurulursa, Hallâc-ı Mansûr, ‘Ben Hakk’ım’ demişti, ‘Hakk Benim!’ dememişti. Bir kimse ‘ben insanım’ diyebilir ama ‘insan benim’ dediği zaman kabahatlidir. Hallâc-ı Mansûr’un ‘Ben Hakk’ım’ şeklinde söylediği sözü, ‘Hakk Benim’ şeklinde yanlış anlamışlardır”722 demiştir. Hallâc-ı Mansûr’un darağacı ve urgan ile çektiği ıstırap İslâm tarihinde tasvir edilen en hazin olaylardan biri olup,723 Hallâc’ın ölümündeki sırrı, Schimmel’in İslamın Mistik Boyutları kitabından alıntılanan, Emile Dermenghem’in gerçek Müslüman veli hakkındaki sözlerinde şöyle açıklanmaktadır: “Veli, dünyanın günahlarını ve acısını üstlenen kişidir; haksız yere ölümü, onun için hedefe ulaşma araçlarından biridir. Gavs’tır o, halkın tesellisidir. Dünya için canlı bir suçlamadır: Varlığı zorbalara hakarettir, ölümü cellatlarını ürpertir, veli mertebesine yükseltilmesi inancın, aşkın ve umudun zaferidir.”724 2.5.9. Abdülkerîm b. Hevâzin el-Kuşeyrî (ö. 465/1072) Bugün İran’ın Türkmenistan sınırı yakınındaki Kûçan kasabasının bulunduğu Üstüvâ yöresinde 376/986 tarihinde doğan Kelâm, Tefsir ve Hadis âlimi725 mutasavvıf İmam Kuşeyrî, kendisinden sonra gelen sufileri ve sufi olmayan kesimleri etkilemiş, hemen hemen herkesin takdirini kazanmış, tasavvuf alanında eserleri ve görüşleriyle önde gelen sûfî bir mürşiddir.726 Kuşeyrî’ye göre tasavvuf, “Allah’tan başka her şeyden beri olmak, bilinmeyeni ihtiyar etmek ve hayırlı olmayan şeylerden sakındırmaktır. Böylece kişi, kalp evini Hakk’ın tecelli mahalli olarak kabul 719 Schimmel, İslamın Mistik Boyutları, s. 82. 720 Gürer, Dilaver, Düşünce ve Kültürde Tasavvuf, Ensar Nşr., İstanbul, 2014, s. 111. 721 Kara, Tasavvuf ve Tarîkatlar, s. 18. 722 Ozak, İrşâd, c. 2, s. 139. 723 Kara, Tasavvuf ve Tarîkatlar, s. 18. 724 Dermenghem, Emile, Le cultedessaints dans l'Islammaghrebin, Paris, 1954, s. 94; (Schimmel, İslamın Mistik Boyutları, s. 90’dan naklen). 725 Uludağ, Süleyman, “Kuşeyrî”, DİA, T.D.V. Yay., Ankara, 2002, c. 26, s. 473-475. 726 Kuşeyrî, Abdülkerîm b. Hevâzin, Kuşeyri Risalesi (Sufilerin İnanç ve Ahlâkı), trc. Dilaver Selvi, Semerkand Yay., İstanbul, 2009, s. 19. 186 etmelidir.” 727 Muzaffer Ozak kendine has üslubuyla, imam Kuşeyrî’nin ilme verdiği öneme ve annesine olan itaatine İrşâd eserinin birinci cildinde menkıbe olarak şu şekilde yer vermiştir. “İmam Kuşeyrî buyuruyor ki: Babamdan yetim kaldım. Memleketimizden tahsil-i ulûm için akranlarım başka diyarlara gidiyorlardı. Ben de anama gidip, ‘Anacağım, arkadaşlarım tahsile gidiyorlar, bana müsaade ver. Ben de tahsil edeyim, cahil kalmayayım’ diye izin istediğimde: ‘Oğlum, senden başka evimin kapısını açacak kimsem yok. Beni bundan dünyada yalnız bırakma’ deyip ağladı. Ben de kendisine cehaletin ne kadar kötü olduğunu, okumaya hevesim olduğunu, Allah için olsun müsaade etmesini rica ve niyaz edip, nâçâr müsaadesini alıp, arkadaşlarla yola koyulduk. Şehrin haricine çıktığımda abdest bozmak için bir kuytuya vardım, abdestimi bozar iken üstümü kirlettim. Arkadaşlara: ‘Siz gidin, ben eve dönüp çamaşır değiştirip size yetişirim’ dedim. Onlar yola koyuldular. Ben de eve döndüm. Eve geldiğimde, anamın yüksek sesle ağladığını işittim, benim firakıma dayanamayıp, ağlıyordu. İçeri girip üzülmemesini, tahsilden vazgeçeceğimi kendisine bildirdiğimde, ‘Yok evlâdım ben bu mesuliyeti üzerime alamam. Git tahsil et. Ben anayım, ağlamaktan ve duadan başka elimden ne gelir? Gözyaşlarıma bakma, o yaşlar senin hasretinle yanan kalbimin ateşini söndürüyor. Durma git tahsil eyle’ dediyse de ben gitmekten vazgeçtim. ‘Sil gözünün yaşını, benim garip anam’ diye gönlünü aldım. Bana dualar edip: ‘Allah sana ilmini nasip eylesin benni garip bırakmadığın gibi, sen de dünya ve ahirette garip kalmayasın’ dedi. Gönlü şad oldu. Ertesi günü yüzü nurlu bir zat evimizin kapısını çaldı, kapıyı açtığımda, ne istediğini kendisinden sordum. Beni arzu ettiğini bildirdi. Kiminle müşerref olduğumu sorduğumda: ‘Ananı yalnız bırakmadığın ve onu hasret ateşinde yakmadığın için, Allah Hızır kulunu seni okutup yetiştirmek için, sana yolladı’ dediler. Anladım ki, bu gelen Hızır aleyhisselam idi. Elini öpüp, kendisinden üç sene de cemi ulumu tahsil ettim. İcazetim zamanı geldiği vakit bin kitap telif etmişti. Beni okuttu, kitapları bir sandığa koyup memleketimizden geçen Ceyhun nehrine atmamı söyledi. Ben de kitapları götürüp nehre atmaya 727 Küçük, Hasan, Tarîkatlar, Can Matbaası, İstanbul, 1985, s. 247 187 kıyamadım. Bir yere sakladım. Eve döndüğümde, bana sual edip, ‘Kitapları ne yaptın?’ dedi, ‘Nehre bıraktım’ dediğimde, ‘Ne gördün’ dediler. ‘Hiçbir şey görmediğimi’ söyledim. ‘Kitapları nehre atmamışsın’ dedi ve ‘git kitapları nehre at’ diye tembih eyledi, ben yine gidip kitaplan nehre atmaya kıyamadım, yerini değiştirdim. Eve geldiğimde, kitapları nehre atarken ne gördüğümü sordular. ‘Bir şey görmedim dedim. ‘Yaramaz çocuk yine nehre atmamışsın kitapları’ dedi. Üçüncü sefer gidip kitap sandığını nehre attığımda, nehirden iki el çıkıp sandığı aldı ve nehre dalıp kayboldu. Eve döndüğüm zaman, gördüğümü Hazreti Hızır’a anlattım. ‘Evet, sandığı nehre şimdi atmışsın’ dedi. Bunun mânâsını sorduğumda, ‘Kıyamete yakın Hazreti İsa yeryüzüne inip ümmeti Muhammed’den bir fert gibi bu kitaplar ile amil olacaktır’ buyurdu. Annesine olan muhabbetten ve şefkatten dolayı, Allah’ın kendisine bu in’âmı, ihsanı zikrediyorlar.” Bu kıssanın büyük ibret bahşettiğini ifade eden Muzaffer Ozak, anne rızası ve ilim için kendini feda edenin ne büyük mükâfatlara müyesser olduğunu vurgulamaktadır.728 2.5.10. Abdülkâdir Geylânî (ö. 561/1165) Kâdirîye tarîkatının kurucusu olan Abdulkâdir Geylânî’nin “tam adı Muhyiddîn Ebû Muhammed Abdulkâdir b. Ebî Sâlih Mûsâ ez-Zâhid el-Geylânî elHanbelî’dir.729 Abdulkâdir Geylânî, Hazar Denizi’nin güneyinde, İran’ın kuzeybatı tarafında kalan Geylân kasabasının730 Neyf köyünde731 470/1078 yılında dünyaya gelmiştir. Nesebi hem Hz. Hüseyin hem de Hz. Hasan vasıtasıyla ehl-i beyte ulaştığı için kendisi hem seyyid ve şerîftir.732 Küçük yaşlarda ilim tahsilini memleketinde yaptıktan sonra, zamanın büyük ilim merkezlerinden olan Bağdat’a gitmiş ve orada ders almıştır.733 O çağların ünlü hak erenlerinden ve bilginlerinden ilim tahsil etmiştir. Hanbeliye mezhebine mensup olan Geylâni, dinî hükümlere ve tasavvufî anlayışa sıkı bir şekilde bağlıdır.734 Onun sayılamayacak kadar çok halleri, menkıbeleri, ibret ve 728 Ozak, İrşâd, c. 1, s. 183-184-185. 729 Gürer, Abdulkâdir Geylânî Hayatı, Eserleri, Görüşleri, s. 56. 730 Gürer, Düşünce ve Kültürde Tasavvuf, s. 117. 731 Ozak, Ziynet-ül-Kulûb, s. 115. 732 Gürer, Düşünce ve Kültürde Tasavvuf, s. 117. 733 Ozak, Ziynet-ül-Kulûb, s. 115. 734 Gürer, Düşünce ve Kültürde Tasavvuf, s. 117. 188 hikmet dolu sözleri ve öğütleri vardır.735 Muzaffer Ozak eserlerinin birçok bölümünde Abdülkâdir Geylânî’den örnekler vermiş, kıssalar anlatmış ve onun evradını kaydetmiştir. Ozak, Abdulkâdir Geylânî’yi kısa bir hal tecrübesi içinde anlatmanın ve anlamanın mümkün olmadığını ifade ederek eserinde, Geylânî için, “Aşk ile doğdu, kemâl ile yaşadı ve kemâl-i aşk ile Rabbi’ne mülâki oldu” diyenlerin ne kadar haklı olduklarını vurgulamıştır.736 Yine Ozak’ın ifadeleriyle, “hicri 561, miladi 1165 tarihinde 91 yaşında Bağdat’ta âlem-i cemale intikal buyuran ve mübarek türbeleri hala ziyaret olunan Abdülkâdir-i Geylani hazretlerinin kurduğu tarîkat, bütün İslam ülkelerine yayılmış ve milyonlarca insan bu feyiz ocaklarında onun ruhaniyetinden feyiz almıştır.”737 Ayrıca, Muzaffer Ozak, İrşâd adını verdiği eserinin, üçüncü cildinde bulunan yirmi üçüncü dersinde, Bâyezîd-i Bistâmî ve Abdülkâdir Geylânî hazretlerinin kıssalarını anlatan bir risaleye de yer vermiştir.738 2.5.11. Hamîdüddin Aksarâyî (Somuncu Baba) (ö. 815/1412) Atalarının Türkistan’dan geldiği rivayet edilen Hamîdüddin Aksarâyî ilk tasavvufî eğitimini babası Şeyh Şemseddin Mûsâ’nın yanında aldıktan sonra Dımaşk’a giderek zâhirî ilimleri öğrenmiştir. Dımaşk’ta iken aradığı iç huzuru bir türlü bulamayıp mürşid aramak için yola çıktığı, Tebriz yakınlarındaki Hoy şehrinde yaşayan Şeyh Alâeddin Erdebîlî’nin yanına gittiği, zikir meclisine katıldığı ve ona intisap edip tasavvuf yolunda büyük ilerlemeler kaydettiği belirtilmektedir.739 Türk tasavvuf tarihinde Safevî-Erdebîlî geleneğini Anadolu’ya taşıyan bir mutasavvıf olarak önemli bir yere sahip olan Somuncu Baba’nın benimsemiş olduğu tasavvuf düşüncesinde melâmetî anlayış ön plana çıkmaktadır.740 Müridleri arasında Şeyh Şücâüddin Karamânî, Şeyh Muzaffer Lârendevî ve Molla Fenârî’nin isimleri sayılmaktadır. Muzaffer Ozak eserinde Somuncu Baba ile Molla Fenârî’ye birlikte yer 735 Ozak, Ziynet-ül-Kulûb, s. 115. 736 Ozak, Ziynet-ül-Kulûb, s. 115-116. 737 Ozak, Ziynet-ül-Kulûb, s. 115. 738 Ozak, İrşâd, c. 1, s. 297-298. 739 Şahin, Haşim, “Somuncu Baba”, DİA, T.D.V. Yay., İstanbul, 2009, c. 37, s. 377-378. 740 Şahin, “Somuncu Baba”, s. 378. 189 vermiştir.741 Muzaffer Ozak’ın ifadeleriyle, “Somuncu Baba namıyla mâruf Hamîdüddin Aksarâyî hazretleri, Bursa’da Yeşil camide vâz-ü nasihatte bulunuyor. Kur’ân-ı Kerîm’in enfüsî mânâsından nasibi olanları irşat buyuruyordu. O devrin meşhur âlimlerinden Molla Fenârî hazretleri ki, Yıldırım Han’n müfti-i-enâmı idi. Bu velinin meclisine tesadüf etti ve müşarünileyhin deryâ-ı ilâhîden saçtığı inci ve cevâhirlere şahit oldu ve bildiğini sandığı surenin mânâsını bilmediğini ve anlayamadığını anladı. Somuncu Baba’nın yedi mealde tefsir ettiği Fatiha-i celîlenin mânâsını zevk ile dinledi. O gün, Somuncu Baba’nın da bütün haşmet ve azameti üzerinde idi. Kürsüden aşk ve şevk ile kendisini dinleyen ehl-i imânâ hitap ediyor ve ‘Bu sure’nin yetmiş mânâsı da vardır’ diyordu. ‘Yedi yüz mânâsı da vardır. Yedi bin mânâsı da vardır. Fakat anlamaya irfân gerek, dinlemeye iz’an gerek…’ Somuncu Baba’nın bu sözlerini dinleyen Molla Fenârî hazretleri, hayretler içinde kalmıştı. Kendisi de âlim idi, ne var ki bildiği arabi sarf ve nahiv, belagat ve lügatle bu esrarı çözmeye ve anlamaya imkân yoktu. İlmi, buna kâfi değildi. Yanında bulunanlara, ders veren zatın kim olduğunu sordu. Somuncu Baba olarak tanındığını öğrendi ve kendisinden bu ilmi öğrenmeye ve bu sırlara vakıf olmaya niyetlendi. Fakat kendisi müfti’l enâm idi. İşgal ettiği yer, dinî makamların sureta en yüksek mevki idi. Kendisinin, Somuncu Baba’dan ders aldığını kimse duymamalı, halk ve saray bu işe vakıf olmamalıydı. Gizlice ve kimse görmeden Somuncu Baba’nın zâviyesine vardı. Tekkeye girdi ve orada bazı fukara ve dervişlerin, mürşitlerine hizmet için bekleştiklerini gördü. Müftü efendiyi içeriye alarak buyur ettiler, yer gösterdiler. Oracıkta fukaranın oturduğu hasırlara oturdu, şeyhin gelmesini beklemeye başladı. Bir müddet sonra Hazret-i Şeyh geldi ve müftünün fukara ile birlikte hasır üstünde oturduğunu gördü. Teşrifini gören fukara ve dervişan, ta’zimen kıyam ettikleri için, Molla Fenârî hazretleri de ayağa kalktı. Hazret-i şeyh Molla Fenârî’den sebeb-i ziyaretini sordu. Molla Fenârî, ‘Cami-i şerîfte dersinizi dinlemek saadet ve bahtiyarlığına nail oldum. Hamili bulunduğunuz ilm-i ilâhiyye tâlibim. Fakire lütfen himmet buyursanız da bizi de bu esrâr-ı ilâhiyyeye mazhar kılsanız’ dedi. Hazret-i 741 Ozak, İrşâd, c. 3, s. 228. 190 Şeyh, kendisine, ‘Bizim vazifelerimiz biraz ağırcadır. İfası oldukça müşküldür. Eğer, yapabileceğinize güveniyorsanız hay hay…’ cevabını verdi ve hemen ilave etti ‘Müftü Efendi, şimdi benim merkebime bin ve bu resmi kıyafetinle Bursa’yı bir dolaş ve sonra yanıma gel.’ Molla Fenârî hazretleri, şöyle bir düşündü. Kendisine emrolunan bu işi nasıl yapabilirdi? Sırtında müfti-i enâma mahsus resmi bir elbise ile, merkebe binerek Bursa sokaklarında dolaşmak, halkı kendisine güldürmek demekti. Sonra bu iş saraya ve bizzat padişaha da aksederdi. Bunu yapamayacağını anlayınca, Hazret-i Şeyh’e niyazda bulundu, ‘Ey aziz, huzurunuzda hilâf-ı hakikat konuşulmaz. Nefsime sordum bu işi kabul etmedi. Fakire, daha kolay bir vazife veremez misiniz? Hazret-i Şeyh, kendisine cevap verdi, ‘Mademki, tenezzül edip benim dervişlerim ve fakirlerimle şurada aynı hasır üstünde oturmak tevazûnu gösterdin. Var git sure-i Fatiha’ ya bir tefsir yaz’, buyurdular. Bu icazeti alan Molla Fenârî hazretleri, şeyhin bu lütfuna bir mukabele-i şükran olmak üzere bir torba altın uzatarak, ‘Lütfen bu mangırlarla dervişlerinizi ve fakirlerinizi sevindiriniz’ dedi. Hazret-i Şeyh, tereddüt etmeden bu teklifi reddetti. Molla Fenârî, itimat buyurmanızı istirham ederim ki, bu akçeler devlet hazinesinden çıkmış değildir’ dedi. ‘Pederimden kalan çiftliğin gelirindendir.’ Şeyh hazretleri, keseyi aldı ve içinden birkaç akçe çıkararak dervişlerden birisine uzattı. ‘Bu para ile biraz arpa ve saman al da önce bizim kara kaçana bir ziyafet çekelim’ emrini verdi. Derviş, koşa koşa bu emri yerine getirdi ve satın aldığı samanla arpayı, karakaçanın önüne koydu. Hazret-i Şeyhin karakaçanı da diğer hemcinslerinden elbette farklı idi. Önüne konulan arpa ve samanı şöyle bir kokladı ve sanki yemeğe tenezzül etmezmiş gibi arkasını döndü, arpa ve samanın üzerine işedi, ayağı ile de tepti. Hazreti Şeyh, ‘Ey müftü efendi, dedi. Görüyorsun ya, senin helal diye verdiğini, bizim karakaçan bile kabul edip yemedi. Nerede kaldı ki, biz dervişlerimize bu akçeleri yedirelim.’ Hayretler içinde kalan Molla Fenârî, evine döndü nazar-ı Evliya ve izn-i veli ile bir Fatiha tefsiri yazdı.742 Muzaffer Ozak, hikâyeleştirme yöntemi ile anlattığı bu menkıbenin sonunda Molla Fenârî’nin Sadrettin Konevî’nin (ö. 673/1274) yöntemini rehber edinerek telif 742 Ozak, İrşâd, c. 3, s. 228-229-230. 191 ettiği743 eser olan Aynu’l-A’yân’ı Arapça bilenlerin, behemehâl okumalarını tavsiye etmiştir. 2.6. Eserde Yer Alan Âyetlerin Tercüme Metodu Muzaffer Ozak, ayetlerin tercüme ve tefsirini yaparken Elmalılı Muhammed Hamdi’nin (ö. 1942) Hak Dini Kurân Dili744 , Ebüssuûd Efendi’nin (ö. 982/1574) İrşâdü’l-Akli’s-Selîm745 , Zemahşerî’nin (ö. 538/1144) dirâyet metoduyla yazdığı elKeşşâf746 , Mehmed Efendi’nin (ö. 1111/1699) Tibyân Tefsiri747 , İsmâil Hakkı Bursevî’nin (ö. 1137/1725) tasavvufî tefsiri olan Rûhu’l-Beyân748, İbn Cerîr etTaberî’nin (ö. 310/923) Kur’ân-ı Kerîm tefsiri Câmiu’l-Beyân An Te’vîli Âyi’l-Kur’ân, İbn Kesîr’in (ö. 774/1373) Kur’ân-ı Kerîm tefsiri Tefsîrü’l-Kur’âni’l-Azîm749, Ferrâ elBegavî’nin (ö. 516/1122) Meâlimü’t-Tenzîl750 eserlerinden istifade ettiği etmiştir. Bazı ayetlerin altına kaynak belirtmiştir. İrşâd’da vermiş olduğu âyetlerin Türkçe tercümesini ve tefsirini yaparken, kelimelerin birebir sözlük mânâlarını kullanmamış yani harfî-lafzî tercüme yapmamıştır. Ozak, tasavvufî yorumlamalar ile birlikte manevî-tefsîrî tercüme yapmıştır. Bu konuda Ozak’ın tefsir etmiş olduğu sûrelerden bazılarına değinmek istiyoruz. Dûhan sûresinin ilk dört âyetinin Türkçe tercümesi şu şekildedir: 1. Hâ, Mîm. 2. O “kitâb-ı mübîn” e yemin olsun ki! 3. Biz onu mübârek bir gecede indirdik; biz uyarıcıyız! 4. O gecede bütün hikmetli işler birbirinden ayrıştırılır. Muzaffer Ozak’ın Dûhan sûresinin ilk dört âyetine yapmış olduğu tercüme-i tefsîri ise şöyledir: 743 Kılıçarslan, M., “Molla Fenârî’nin‚ Aynu’l-A’yân‛ Adlı Eseri Üzerine Bir Değerlendirme”, JassStudies-The Journal of Academic Social Science Studies, sayı 70, 2018, ss. 339-356. 744 Ozak, İrşâd, c. 1, s. 90. 745 Ozak, İrşâd, c. 1, s. 268. 746 Ozak, İrşâd, c. 2, s. 121. 747 Ozak, İrşâd, c. 1, s. 290. 748 Ozak, İrşâd, c. 1, s. 342. 749 Ozak, İrşâd, c. 3, s. 106. 750 Ozak, İrşâd, c. 2, s. 500. 192 Ey benim Resûlüm, habibim, mergûbum, mahbûbum, Muhammedim, Mahmûdum, Hamîdim, Ahmedim! Zât-ı ulûhiyetime mahsus olan hayyü’l-kayyûm isimlerim ve sıfatlarım hakkı için ve bu sıfatlarda mevcut olup, bilimleri ancak bana ait olan mânâların hakkı için, hak ve batılı ayıran Kur’ân’a yemin ederim ki, biz azimüşşan o aziz, Kur’ân’ın tamamını bir mübarek gecede levh-i mahfûzdan semâi dünyaya inzâl ettik. O Kur’ân-ı Azîz ile biz hakkı inkâr eden kâfirleri, bizi tanımayan ve senin nübüvvetini inkâr eden hainleri, hudûd-i ilâhîyeyi aşan zâlimleri nefsine esir olan âsileri azâbımız ile korkuturuz. O gece öyle büyük, öyle yüce bir gecedir ki, o geceden yani, leyle-i Berat’tan diğer senenin leyle-i Beratı’na, yani nısfi Şaban’a kadar ne gibi hadisat zuhur edecek ise, hepsi onların vazifeli memurları olan melâikeye tevdî olunur.751 Bir başka âyetten örneklendirecek olursak Tahrîm sûresinin 8. Âyet-i kerîmesi şöyledir: 8. Ey îman edenler! Allâh’a karşı tam bir samimiyetle tevbe edin. Ola ki, Rabbiniz sizin kötülüklerinize keffâret eder/örter ve sizi altlarından ırmaklar akan cennetlere koyar. O gün Allah; nebîyi de berâberindeki îman etmiş olanları da rüsvâ etmez. Onların nurları önlerinden ve sağ taraflarından akıp gider. Derler ki: Rabbimiz! Nûrumuzu bize tamamla ve bize mağfiret et. Çünkü sen her şeye kâdirsin. 752 Muzaffer Ozak, yukarıdaki âyeti şu şekilde tercüme etmiştir: “Ey iman edenler! Allah Teâlâ’ya günahlarınızdan nasuh bir tevbe ile sıdk ve ihlasla, ölünceye kadar bir daha günah işlememek üzere nefislerine öğüt veren tevbekârlar gibi, tevbe edin. Olur ki, Rabbiniz, günahlarınızı örter de sizi ağaçları altından ırmaklar akan cennetlere koyar. O gün, Allah Teâlâ, peygamberini ve onunla beraber olan müminleri rüsvâ eylemez. Ateş ve karanlıklar göstererek, onları utandırmaz ve üzmez. Sırat üzerinde, o müminlerin nurları önlerinde ve sağlarında yürür. Münafıkların nurlarının söndüğünü gördükleri zaman: “Ey Rabbimiz, nurumuzu söndürmekten koru ve bizi mağfiret eyle. Hiç şüphesiz, sen her şeye 751 Ozak, İrşâd, c. 2, s. 158. 752 Tahrîm, 66/8. 193 kâdirsin,” derler.” 753 Yûnus sûresinin 7-8-9-10. Âyetlerinin tercüme ve tefsiri ise şöyledir: 7. Bizim huzûrumuza çıkmayı ummayan, dünyâ hayâtına râzı olan ve onunla mutmain olanlara ve o, âyetlerimizden gâfil olanlara gelince: 8. Onlar var ya, kazanmakta oldukları şeylere mukâbil onların barınakları ateştir! 9. Îman eden ve sâlih ameller işleyenlere gelince: Rableri onları îmanları sebebiyle hidâyete erdirir. Naîm cennetlerinde onların altlarından ırmaklar akar. 10. Onların oradaki duâları, “Allâh’ım! Sen sübhânsın”dır. Oradaki esenlik dilekleri “selam”dır. Duâlarının sonu “Âlemlerin Rabbi olan Allâh’a hamdolsun!”dur.754 M. Ozak’ın yapmış olduğu tercüme şu şekildedir: “Onlar ki, ahirete inanmayarak bize kavuşacaklarını ummazlar, ikâbımızdan korkmaz, sevabımızı rica etmezler, dünya hayatına razı ve mutmain olurlar ve onlar ki, âyetlerimizden ibret almayan gafillerdir. Onların kazandıkları küfür ve masiyetler yüzünden varacakları yer ateştir. Fakat iman ederek salih arneller işleyen kimseleri ise, Rableri bu imanları sebebiyle ağaçları altında ırmaklar akan, nimetlerle dolu cennetlerdeki ebedi saadetin yolunu gösterir. Onların orada duaları ‘Sübhâneke Allâhümme’, tahiyyetleri ‘selâm’, dualarının sonu da ‘Elhamdulillâhi Rabbi’lâlemîndir.” 755 Muzaffer Ozak, bu âyetleri şu şekilde tefsir etmiştir: “Şu kâfirler ki, azâbımızdan korkmaz ve sevabımızı rica etmezler. Bize, rücû edeceklerine inanmaz, dünya hayatındaki amellerinin hesabını vermeye iman eylemezler, ahireti inkar ederler ve yalnız dünya hayatı için çalışır ve onunla amel ederler. Dünya hayatına itminan ve kanaat ederler, bütün arzularını, himmet ve gayretlerini dünya hayatına hasr ü tahsîs eylerler. Şu kâfirler ki, âyetlerimizden de 753 Ozak, İrşâd, c. 3, s. 578. Âyetin tefsiri için bkz.: Ozak, İrşâd, c. 3, s. 578-379. 754 Yûnus, 10/7-8-9-10. 755 Ozak, İrşâd, c. 3, s. 626. 194 tegafül eyler, ibret almazlar. Onların bütün kazançları, küfür ve masiyetten ibaret kalır ve bu yüzden gidecekleri yer de olsa olsa nârdır. Hâlbuki Allah Teâlâ’nın azâbından korkan, rahmet ve sevabını niyaz ve rica eden, ahirete iman eyleyen ve dünya hayatlarındaki bütün amellerinin hesabını vereceklerini yakinen bilen mümin-i kâmiller ise, bu iman ve salih amelleri sebebiyle cennete dâhil olurlar. O müminlere de, ağaçları altından ırmaklar akan Naîm cenneti bahş ve ihsan olunacaktır. O müminlerin, cennetteki kelamları ve duaları da, ‘Ey Rabbimiz… Seni, noksan sıfatlardan tenzih ve kemâl sıfatları ile tavsif ederiz, âlemlerin Rabbi olan zat-ı ulûhiyetine hamd ü senâ eyleriz’ olur. Müfessirîn-i kirâm, bu mübarek kelimelerden şu mânâları istinbat buyurmuşlardır. Bu mübarek kelimeler, cennet ehli ile cennet hizmetkârları aralarında bir nevi şifredir. Ehl-i cennet, ziyafet kast eyleseler ‘Sübhaneke Allâhümme’ derler. Bunu işiten cennet hizmetkârları, cennet ehlinin bu arzularını derhal yerine getirir, istedikleri nimetlerden yüzlercesini kendilerine ikram ederler. Her taam başka başka ve her taamın tadı ayrı ayrıdır. Bu yemeklerden diledikleri kadar yiyerek doyduktan sonra da, ‘Elhamdülillah’ derler. Ehl-i cennet birbirlerine tahiyyeler, selamlar verirler. Veya melaike de ehl-i cennete tahiyyede, selamda bulunurlar. Cennet ehlinin orada tesbihten sonra sözleri daima ‘Elhamdülillah’ olur. Ehl-i cennet, cennete girer girmez Allahu Teâlâ’nın azamet-i kibriyasını gördüklerinde Allahu Teâlâ’yı takdis ve temcit ederler. Allah’ın ikram buyurduğu nimetleri vasfettiklerinde, melâike-i kirâm gelerek ehl-i cenneti afattan necata, nârdan felâha ve selâmete ve ezcümle bu kerâmata isabetle tahiyyet ederler. Müminlerin, o andan itibaren selamette olduklarını tefhim eylerler.” 756 Muzaffer Ozak, tercüme ve tefsir yaparken âyetleri mev’ıza uslubunda işâri tefsir metodunu kullanmıştır. Âyetleri Kur’ân-ı Kerîm’deki nüzul sırasına riâyet ederek tefsir etmemiştir. Zaten İrşâd da bir tefsir kitabı değildir. Muzaffer Ozak’ın hedefi okuyanların konuyu anlaması, ders çıkarması ve hayatlarında tatbik etmesi olmuştur. 756 Ozak, İrşâd, c. 3, s. 626-627. 195 2.6.1. Âyetlerin Tablosu SÛRE SIRALAMASI BİRİNCİ CİLTTE GEÇEN ÂYET NUMARALARI İKİNCİ CİLTCİLTTE GEÇEN ÂYET NUMARALARI ÜÇÜNCÜ CİLT CİLTTE GEÇEN ÂYET NUMARALARI FÂTİHA ---------------- ------------------------ ------ BAKARA 30-163-175-277 34-57-65-152-153 (13.16.19. Dersler) 154-155-183-184- 185-249-261 (12 ve 17. Ders) 1-2-3-4-5-23-24- 25-34-35-39-61- 122-127-156- 172-173-185- 238-282-285 ÂL-İ İMRÂN 2-31 (2. ve 4. Ders) 133-180 9-19-31-45-46-54-55- 97-100-106-155-139- 146-169-178-191 7-15-19-20-33- 98-103-178-184 NİSÂ 10 (3. ve 6. Ders) 48-69-70-93- 103-36-56-145- 150-151 80 (12 ve 21. Ders) 145-157-166 80-93-125-145- 166 MÂİDE --------------------- 90 6 EN’ÂM --------------------- 59-103-104-160 93-102-103-104 A’RÂF 23 143-179-198 23-34-143-157- 172 ENFÂL 2-3-4-33 -------------------------- 33-34-50-60-157 TEVBE 34-35 128 40-84 YÛNUS 5-6-62 -------------------------- --------------------- HÛD ---------------- ------------------------ 18-23-45-46-114 YUSUF ---------------- ------------------------ --------------------- 196 R’AD ---------------- 15 28 İBRÂHİM 34-50 7-48 21-22-41 HİCR 21 2-95 9-49-72-93 NAHL --------------- 49 --------------------- İSRÂ 23-24-34-70 1-21-72-82 78-79-82-85-88 KEHF ---------------- ------------------------ 23 MERYEM --------------------- - 16-85 (16. ve 21. Ders) 85-86 TÂ-HÂ 11-132 100-124 (16. ve 17. Ders) 125-126 1-2-107 ENBİYÂ 107 68 --------------------- HAC -------------------- -------------------------- 1-2 MÜ’MİNÛN --------------------- -------------------------- 51 NÛR --------------------- - 22-23-24-25-26 24-35 FURKÂN --------------------- 74-75-76 --------------------- ŞU’ARÂ --------------------- -------------------------- --------------------- NEML --------------------- -------------------------- 87 KASAS --------------------- -------------------------- --------------------- ANKEBUT --------------------- 45 57 RUM --------------------- -------------------------- 31 197 LOKMAN 14 -------------------------- 34 SECDE -------------------- 24 --------------------- AHZÂB 39-45-47-56 41 46-64-65-66-67- 68 SEBE’ 28 12 28 FATIR --------------------- -------------------------- --------------------- YÂ-SÎN 71-72-73-82 70-77-78-79-80-81- 82 7-8-9-65-72 SÂFFÂT --------------------- 100-101-102-103- 104-105-106-107- 108-109-110 --------------------- SÂD --------------------- -------------------------- --------------------- ZÜMER 53-70-71-72 10-33-53 68 MÜ’MİN 7 -------------------------- 7-16-19 FUSSİLET 7 31 30-40-46 ŞÛRÂ --------------------- -------------------------- 19-20-25 ZUHRUF --------------------- -------------------------- 67 DUHÂN --------------------- 1-2-3-4 --------------------- CÂSİYE 17-21 -------------------------- 29 AHKÂF --------------------- 35 --------------------- MUHAMMED --------------------- 7 7 FETİH 28 10 17 HUCURÂT 13 15 10-13 (24. ve 25. Dersler) 198 KÂF --------------------- 16 --------------------- ZÂRİYÂT --------------------- -------------------------- 58 TÛR --------------------- -------------------------- --------------------- NECM --------------------- 3-4 ----------------- KAMER --------------------- 55 (12 ve 16. Dersler) 55 RAHMÂN --------------------- 72 --------------------- VÂKIA -------------- 15-37 arasındaki âyetler --------------------- HADÎD --------------------- -------------------------- 13-14-18 MÜCÂDİLE --------------------- -------------------------- --------------------- HAŞR --------------------- -------------------------- 10-16-22 MÜMTEHİNE --------------------- -------------------------- --------------------- SAF 6 -------------------------- --------------------- CUMÂ ---------------- 9-10 --------------------- MÜNÂFİKUN ---------------- ------------------------ --------------------- TEĞÂBUN ---------------- ------------------------ 15 TALÂK ---------------- ------------------------ --------------------- TAHRİM 6 -------------------------- 8 MÜLK 13 -------------------------- --------------------- KALEM --------------------- -------------------------- --------------------- HÂKKA 25-43 24 --------------------- MAÂRİC --------------------- -------------------------- --------------------- NÛH --------------------- -------------------------- --------------------- CİN --------------------- -------------------------- --------------------- MÜZEMMİL --------------------- ------------------------ --------------------- 199 MÜDDESİR -------------- ------------------------ 1-2-3 KIYÂMET ---------------- ------------------------ 16-17 İNSAN 4 1-8 26 MÜRSELÂT ---------------- ----------------------- --------------------- NEBE 18 -------------------------- 40 NÂZİÂT ---------------- ------------------------ 1 ABESE ---------------- ------------------------ --------------------- TEKVİR --------------------- ------------------------- --------------------- İNFİTÂR --------------------- -------------------------- 10-11-12 MUTAFFİFÎN --------------------- -------------------------- 1-2-3-4-5-6-7-8 İNŞİKAK --------------------- -------------------------- --------------------- BURÛC --------------------- -------------------------- 22 TÂRIK --------------------- -------------------------- --------------------- A’LÂ --------------------- 14-15-16-17-18-19 --------------------- GAŞİYE --------------------- -------------------------- --------------------- FECR --------------------- 1-27 (11. Ders) 27-28-29 (16. Ders) --------------------- BELED --------------------- -------------------------- --------------------- ŞEMS --------------------- -------------------------- --------------------- LEYL --------------------- -------------------------- --------------------- DUHÂ 10 1 (15. ve 20. Ders) 2-5 1-2-3-4-5 İNŞİRÂH --------------------- -------------------------- --------------------- TÎN 4 -------------------------- --------------------- ALÂK -------------------- -------------------------- 1-19 200 Muzaffer Ozak’ın otuz üç dersten oluşan üç ciltlik eserindeki âyetlerin tasnifi ayrıntılı bir şekilde aşağıdaki tabloda gösterilmiştir. Bu tabloya göre Kur’ân-ı Kerîm’deki sûrelerin tamamına yakınının bahsedildiği bu eserde; Bakara, Âl-i İmrân, KADİR --------------------- -------------------------- 1-2-3-4-5 BEYYİNE --------------------- -------------------------- --------------------- ZİLZÂL 7 -------------------------- 3-4-7-8 ÂDİYÂT --------------------- -------------------------- --------------------- KARİA --------------------- -------------------------- --------------------- TEKÂSÜR 8 8 --------------------- ASR --------------------- 1-2-3 --------------------- HÜMEZE --------------------- -------------------------- 1-2-3 FİL --------------------- -------------------------- --------------------- KUREYŞ --------------------- -------------------------- --------------------- MÂÛN --------------------- 4 (13 ve 17. Ders) 5-6-7 --------------------- KEVSER 1-2-3 1-2-3 --------------------- ------------ KÂFİRÛN --------------------- -------------------------- --------------------- NASR --------------------- -------------------------- --------------------- TEBBET --------------------- -------------------------- --------------------- İHLÂS --------------------- -------------------------- 1-2-3-4 FELAK --------------------- -------------------------- --------------------- NÂS --------------------- -------------------------- 4-5-6 201 Nisâ, İsrâ ve Yâ-sîn sûrelerine ağırlıklı olarak yer verilmiştir. Vurgulanan âyetlerde insanın ahlâki sorumlulukları, Allah’a ve ahiret gününe iman etmek, ibadet etmenin önemi, zikrin ehemmiyeti ve iyiliği emredip kötülükten men etme hususlarına dikkat çekilmektedir. 202 SONUÇ İslâmî tasavvuf anlayışı, düşünce ve kültür tarihinde önemli bir yer teşkil etmektedir. İslam düşüncesinin her alanında büyük mütefekkirler ve sûfîler, fikir ve eylemleriyle sonraki çağların tasavvuf anlayışının seyrini belirlemişlerdir. 20. yüzyılın en renkli ve mümtaz tasavvufî şahsiyetlerinden biri olan Muzaffer Ozak da tasavvuf tarihine iz bırakan abide şahsiyetlerden biridir. Muzaffer Efendi, Osmanlı’dan Cumhuriyet dönemine geçişin en zorlu ve çalkantılı olan zaman diliminde yaşamıştır. İlim öğrenmeye ve öğretmeye oldukça ehemmiyet veren M. Efendi, tekke ve zâviyelerin kapandığı, dinî ilimlerin yasaklandığı bir dönemde, devrin önde gelen âlimlerinin meclislerinde bulunarak ilim tahsil etmiş ve irşat faaliyetlerini gerçekleştirmiştir. Şeyh, imam, vaiz, sahaf, şâir ve gönül insanı olan M. Efendi, ilmî ve sosyo-kültürel mânâda aktif bir yaşam geçirmiş ve dîne hizmet etmeyi kendine görev bilmiştir. Erken yaşta Saruhânî Hazretleri’nden feyz alan ve ardından Ahmed Tâhir Efendi’ye biat eden Muzaffer Efendi, daha sonra Cerrâhî şeyhi Fahreddin Efendi’ye biat etmiştir. Fahreddin Efendi ona cerrâhî usûlü üzere 1965 yılında hilâfet vermiştir. 1966 yılında Fahreddin Efendi’nin vefatı üzerine Nûreddin Cerrâhî Tekkesi’nin on dokuzuncu fahrî türbedârı ve postnişini olarak irşat görevine başlamıştır. Onun irşat faaliyetleri arasında yurt içi hizmetlerinin yanı sıra yurt dışı hizmetleri de önem arz etmektedir. Her kesimden insanı kucaklayıcı tarzı, kullandığı sevgi dili ve ilmî muktesebatı ile etkilemiş olup, yurt dışında da ilim ve sanat çevrelerine mensup insanlar üzerinde etkili olmuştur. Yakın tarihimizde Amerika ve Avrupa’da İslâm’ın yayılmasında önemli hizmetleri olmuş bir isimdir. Yapmış olduğu sohbetlerinin ve vaazlarının tesir gücünden olacak ki, pek çok ülkeden davetler alan Şeyh Efendi, davetlere icabet ederek zikrullah ayinleri gerçekleştirmiş, radyo programlarına katılmış, irşad faaliyetlerinde bulunmuştur. Muzaffer Efendi vesilesiyle pek çok insan Müslüman olmuştur. Bunlar arasında Lex Hixon, Robert Frager, Shems Friedlander gibi tanınmış isimlerde yer almaktadır. Daha sonra M. Efendi’nin gitmiş olduğu yerlerde dergâhlar açılmış ve birçok derviş yetişmiştir. Şeyh Muzaffer Ozak şiirlerinde ve güftelerinde ‘Aşkî’ mahlasını kullanmıştır. Bu mahlastan da anlaşılacağı üzere, aşk insanı olan Ozak, ‘mûsikî aşığın aşkını artırır’ 203 kaidesince, ruhun gıdası olmakla birlikte, kişilerin aşklarını ve şevklerini ziyadeleştiren tekke mûsikîsini yaşatmak amacıyla, 1981 yılında, Türk Tasavvuf Mûsikîsi ve Folklorunu Araştırma ve Yaşatma Vakfı adıyla bir vakıf kurmuştur. Bu sayede tekke mûsikîsinde yer alan unutulmaya yüz tutmuş güfteler, besteler kayıt altına alınarak korunması sağlanmıştır. Son olarak Muzaffer Ozak’ın eserlerine dair bir değerlendirme yapacak olursak; Ozak’ın tezimizde tahlil ettiğimiz, “okuyucuya irşat buyursun” niyetiyle kaleme aldığı ve İrşâd adını verdiği eseri başta olmak üzere birçok eseri mevcuttur. Ayrıca kendi yazmış olduğu eserlerin yanında tanzim ve tertip ettiği eserlerde bulunmaktadır. Eserlerin üslubu sohbet tarzında olup her kesimden insanın anlayabileceği seviyededir. Bu eserlerde yer alan konular genel itibariyle, âyet ve hadisler ışığında tasavvufî hususlardan, menkıbelerden ve nasihatlerden oluşmaktadır. Eserlerde yer verilen tasavvufî şahsiyetler, müstakil bir başlık altında incelenmeyip yalnızca hikâyelerde anlatılmıştır. Özellikle tahlilini yaptığımız üç ciltten oluşan İrşâd eserindeki hikâyeler oldukça fazla olduğundan tez sınırları çerçevesinde incelememiz mümkün olmamaktadır. Yapmaya gayret ettiğimiz bu çalışmamızda, şeyh, imâm, vâiz, şâir, sahaf, mûsikîşinas, Aşkî Şeyh Muzaffer Ozak’ın, İslâm’a yapmış olduğu katkılarını, irşat faaliyetlerini, eserlerini incelemeye çalıştık. O, kendisine İslâm’ı tasavvuf üzerinden anlatmayı düstur edinmiş bir mürşid-i kâmildir. İslâm’dan habersiz olan ya da İslâm’a soğuk bakan kimselere, müslümanların korkulacak kimseler olmadığını gözler önüne sermek için, en azından kin, nefret ve adâveti ortadan kaldırmak için; eserleriyle, sohbetleriyle, âyinleriyle irşada yönelmiş, hayatında kalp kazanmayı ilk sıraya koymuş abide bir şahsiyettir. Umarız ki bu çalışmamız, Şeyh Muzaffer Ozak’ın tanınmasına ve anlaşılmasına bir nebze katkı sağlayarak bu konuda yapılacak olan çalışmalara ışık tutar. 204 KAYNAKÇA 1. Basılı Kaynaklar Aclûnî, İsmâil b. Muhammed, Keşfü’l-Hafâ, nşr. Ahmed el-Kalâş, Beyrut, 1985. Afîfî, Ebu’l Alâ, Tasavvuf İslâm’da Manevî Devrim, (trc.: H. İbrahim Kaçar, Murat Sülün), Risale Yay., İstanbul, 1996. Akandere Osman-Semiz Yaşar, Millî Mücadele ve Türkiye Cumhuriyeti Tarihi, Eğitim Yay., Konya, 2019. Akay, Hasan, İslami Terimler Sözlüğü, İşaret Yay., İstanbul, 2005. Akdağ, Ömer, Ana Hatlarıyla Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Türk İnkılâbı, Dizgi Ofset, Konya, 2007. Albayrak, Nurettin, “İbrâhim b. Edhem”, DİA, T.D.V. Yay., İstanbul, 2000, c. 21. Altıntaş, Hayrani, Tasavvuf Tarihi, AÜİF. Yay., Ankara, 1986. Arslan, Ahmet Turan, “Vasiyetnâme”, DİA, T.D.V. Yay., İstanbul, 2012, c. 42. Aşkar, Mustafa, “Bir Türk Tarîkatı Olarak Halvetiyye’nin Tarihi Gelişimi ve Halvetiyye Silsilesinin Tahlili”, AÜİF. Dergisi, c. 39, Ankara, 1999. Aşkar, Mustafa, Niyazî-i Mısrî ve Tasavvuf Anlayışı, T.C. Kültür Bakanlığı Yay., Ankara, 1998. Atacan, Fulya, Sosyal Değişme ve Tarîkat Cerrâhîler, Hil Yay., İstanbul, 1990. Ateş, Süleyman “İhlâs”, DİA, T.D.V. Yay., İstanbul, 2000, c. 21. Ateş, Süleyman, İslâm Tasavvufu, Yeni Ufuklar Nşr., 2005, Ankara. Attâr, Ferîdüddîn, Tezkiretü’l-Evliya, (trc. Süleyman Uludağ), İlim ve Kültür Yay., Bursa, 1984. Azamat, Nihat, “Abdülhakim Arvâsî”, DİA, T.D.V. Yay., İstanbul, 1988, c. 1. ____________, “Fahreddin Efendi”, DİA, T.D.V. Yay., İstanbul, 1995, c. 12. ____________, “Maraşlı Ahmet Tâhir Efendi”, DİA, T.D.V. Yay., Ankara, 2003, c. 28. Bardakçı, Mehmet Necmettin, Sosyo-kültürel Hayatta Tasavvuf, Rağbet Yay., İstanbul, 2005. 205 Bayraktaroğlu, Tosun Bekir, Amerika’da Bir Türk, Sufi Kitap Yay., İstanbul, 2016. Bilgili, İsmail, “Ahmet Reşid Paşa’nın İmâm-ı A‘zam’ın Siyâsî Tercüme-i Hâli Adlı Eseri ve Değerlendirmesi”, Tahkik İslami İlimler Araştırma ve Neşir Dergisi, 2/2, 2019. Câmî, Abdurrahman, Nefehâtü’l-Üns Min Hadarâti’l-Kuds (Evliya Menkıbeleri), (trc. Lâmi’î Çelebi), (haz. Süleyman Uludağ-Mustafa Kara), Marifet Yay., İstanbul, 1998. Cebecioğlu, Ethem, Tasavvuf Terimleri ve Deyimler Sözlüğü, Rehber Yay., Ankara, 1997. Cebecioğlu, Ethem, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü, Ağaç Kitabevi Yay., İstanbul, 2009. Ceylan, Hasan Hüseyin, Cumhuriyet Dönemi Din/Devler İlişkileri I, Rehber Yay., Ankara, 1991. Çağrıcı, Mustafa, “Sabır”, DİA, T.D.V. Yay., İstanbul, 2008, c. 35. Çakır, Adalet, Geydim Hırkayı Safer Efendi’nin Sohbetleri, Dergâh Yay., İstanbul, 2018. Çakır, Adalet-Dal, Mehmet Fahreddin, “Safer Dal”, DİA, T.D.V. Yay., İstanbul, 2016, Ek:1. Çeker, Orhan, “Halvet”, DİA, T.D.V. Yay., İstanbul, 1997, c. 15. Demirdaş, Öncel, “Tasavvuf Tarihinde Halvet ve Halvetin Manevi Eğitimdeki Rolü”, EKEV Akademi Dergisi, 2016, Erzurum, sy. 53. Demirtürk, Sinan, “1960–1980 Döneminde Türkiye’de Sosyo-Ekonomik Değişimin ve Dışa Yönelişin Toplumsal Dinamikleri”, 21. Yüzyılda Eğitim Ve Toplum Eğitim Bilimleri Ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, c. 4, sy. 15, s. 158. Derman, M. Uğur, “İsmail Hakkı Altunbezer”, DİA, T.D.V. Yay., İstanbul, 1989, c. 2. Derman, M. Uğur, “Kâmil Akdik”, DİA, T.D.V. Yay., İstanbul, 1989, c. 2. En-Nedvî, Abd’ulbârî, Kur’an ve Sünnetin Işığında Tasavvuf ve Hayat, (trc. Mustafa Ateş), İrfan Yay., İstanbul, 1996. Eraydın, Selçuk, Tasavvuf ve Tarîkatlar, İFAV Yay., İstanbul, 2017. 206 Eren, Sıddık Naci, Yüce Veliler ve Anadolu Evliyaları, Şelale Yay., İstanbul, 1991. Erkaya, Mahmut Esad, Kur’an Kaynaklı Tasavvuf Kavramları, Otto Yay., Ankara, 2017, s. 162. Frager, Robert, Kalp, Nefs ve Ruh Tasavvuf Psikolojisinde Gelişim, Denge ve Uyum, Sûfi Kitap Yay., İstanbul, 2018. Frager, Robert, Sufi Terapistin Sohbet Günlüğü, çev. Ömer Çolakoğlu, Sufi Kitap Yay., İstanbul, 2020. Friedlander, Shems, Kış Hasadı, Sufi Kitap Yay., İstanbul, 2016. Gazâlî, Ebû Hamid Muhammed, İhyau Ulûmi’d-Dîn, (trc. Mehmed A. Müftüoğlu), Pırlanta Yay., İstanbul, 1981. Gazâlî, Ebû Hamid Muhammed, İslâm Ahlâkı, (trc. Âkif Nuri), Sinan Yay., İstanbul, 1996. Göktaş, Vahit, “Tasavvufi Terbiye’nin Günümüz Din Eğitim-Öğretimine Sunabileceği İmkânlar”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Ankara, 2011, sayı 52. Gümüşhânevî, Ahmed Ziyâüddin, Ramûz el-Ehâdis (Hadisler Deryası), (trc. Abdülaziz Bekkine), Veb Ofset, İstanbul, 1982. Gürer, Dilaver, Abdulkâdir Geylânî Hayatı, Eserleri, Görüşleri, İnsan Yay., İstanbul, 2016. Gürer, Dilaver, Düşünce ve Kültürde Tasavvuf, Ensar Nşr., İstanbul, 2014. Gürlek, Dursun, Ayaklı Kütüphâneler, Timaş Yay., İstanbul, 2018. Hacı Reşid Paşa, Tasavvuf Tarîkatler Silsilesi ve Ahlâkı İslâmiye, (dzl. Muzaffer Ozak), Ergin Kitabevi Yay., İstanbul, 1958. Halmi, Mehmed, “Bulgaristan’da Halvetî Tekkeleri”, Kafkas Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Kars, 2016, sayı 6, s. 77. Hammarlunds Anders-Olsson Tord-Özdalga Elisabeth, Sufism Music and Society in Turkey and Middle East, Swedish Research Insitute, İstanbul, 2001. Hücvîrî, Ebî Alî el-Cüllâb, Keşfü’l-Mahcûb, (trc. Süleyman Uludağ), Dergâh Yay., İstanbul, 1996. İnançer, Ömer Tuğrul, Vakte Karşı Sözler, Sufi Kitap Yay., İstanbul, 2015. 207 İskenderî, İbn Ataullah, Tasavvufî Hikmetler Hikem-i Atâiyye, (trc. Mustafa Kara), Dergâh Yay., İstanbul, 2017. Kalender, Ruhi, “Mûsikî ve İnsan”, A.Ü.İ.F.D., Ankara, 1997, c. 37, sy. 1. Kaplan, Hayri, “Şa’rânî”, DİA, T.D.V. Yay., İstanbul, 2010, c. 38. Kara, Mustafa, “Bişr el-Hâfî”, DİA, T.D.V. Yay., İstanbul, 1992, c. 6. ____________, Tasavvuf Kültürü, Anadolu Yay., Ankara, 2019. ____________, Tasavvuf ve Tarîkatlar, İletişim Yay., İstanbul, 1992. ____________, Tekkeler ve Zâviyeler, Dergâh Yay., İstanbul, 2015. Kâşânî, İzzeddin, Tasavvufun Ana Esasları, Kurtuba Kitap Yay., İstanbul, 2010. Kehribar, Mehmet Sadık, Tasavvuf’un İncelikleri, Salâh Bilici Kitabevi Yay., 1974, İstanbul. Kılıçarslan, M., “Molla Fenârî’nin‚ Aynu’l-A’yân‛ Adlı Eseri Üzerine Bir Değerlendirme”, JassStudies-The Journal of Academic Social Science Studies, sayı 70, 2018, ss. 339-356. Knysh, Alexander, Islamic Mysticism A Short History, SubAegide Pallas, Boston, 2000. Knysh, Alexander, Tasavvuf Tarihi, (trc. Nurullah Koltaş), Ketebe Yay., İstanbul, 2020. Köprülü, Fuad, Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu, Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara, 1991. Kucur, Abdullah, Sahabeden Günümüze Allah Dostları, Şûle Yay., İstanbul, 1996, c. 10. Kuran, Ercüment, “Birinci Dünya Savaşı”, DİA, T.D.V. Yay., İstanbul, 1992, c. 6. Kuşçuoğlu, H. Galip Hasan, Muhtaç Olduğumuz Kardeşlik, H. Galip Hasan Kuşçuoğlu Kültür ve Eğitim Vakfı Yay., Antalya, 2004. Kuşçuoğlu, H. Galip Hasan, Tasavvuf ve Zikrullah, H. Galip Hasan Kuşçuoğlu Kültür ve Eğitim Vakfı Yay., Antalya, 2001. Kuşeyrî, Abdülkerîm b. Hevâzin, er-Risâletü’l-Kuşeyriyye, (thk., Yûsuf Ali Bedevî) Dâru’l-Yemâme Yay., , Beyrut, 1435/2014. ____________________________, Kuşeyri Risâlesi, (trc. Süleyman Uludağ), Dergâh Yay., İstanbul, 2017. 208 ____________________________, Kuşeyri Risalesi (Sufilerin İnanç ve Ahlâkı), (trc. Dilaver Selvi), Semerkand Yay., İstanbul, 2009. ____________________________, Tasavvuf’un İlkeleri 1, (trc. Tahsin Yazıcı), Kervan Kitapçılık, İstanbul, 1978 Küçük, Cevdet, “Milli Mücade”, DİA, T.D.V. Yay., İstanbul, 2005, c. 30. Küçük, Hasan, Tarîkatlar, Can Matbaası, İstanbul, 1985. Mekkî, Ebû Tâlib, Kûtü’l-Kulûb, (çev. İsmet Demiröz), İz Yay., İstanbul, 1999, c. 1. Muhâsibî, Hâris b. Esed, er-Riâye Nefis Muhasebesinin Temelleri, (trc. Şahin Filiz-Hülya Küçük), İnsan Yay., İstanbul, 1998. Muslu, Ramazan, Anadolu’da Tasavvuf Yolları, Ensar Nşr., İstanbul, 2007. Münâvi, Muhammed Abdürrauf, Feyzu’l-Kadir Şerhu’l-Camii’s-Sağir, Darü’lKütübi’l-İlmiyye Yay., Beyrut, 2012, c. 1. Nevevî, İmam Muhyiddin, Riyâzü’s Sâlihîn, (çev. M. Yaşar Kandemir, Lütfi Çakan), Erkam Yay., İstanbul, 1997, c. 1. Nevevî, İmam Muhyiddin, Riyâzü’s Sâlihîn, (çev. Abdullah Feyzi Kocaer), Hüner Yay., Konya, 2011. Nicholson, Reynold Alleyne, Tasavvufun Menşei Problemi, (trc. Abdullah Kartal), İz Yay., İstnabul, 2018. Nursi, Said, Lem’alar, Envâr Nşr., İstanbul, 1995. _________, Mektubat, Envâr Nşr., İstanbul, 1999. _________, Sözler, Envâr Nşr., İstanbul, 1995. Ocak, Metin, Kur’an’da İhlâs ve Muhsin Kavramları, İnkılab Yay., İstanbul, 1999. Ozak, Muzaffer, Aşk Yolu Vuslat Tarîki, Kalem Yay., İstanbul, 1978, s. 21. _____________, Envâr-ül-Kulûb (Kalplerin Nurları), Salâh Kitabevi Yay., İstanbul, 1979, c. 3. _____________, İrşâd, Salâh Bilici Kitabevi Yay., İstanbul, 1969, c. 2. _____________, Mûcizât-ül-Enbiya, Salâh Bilici Kitabevi Yay., İstanbul, 1965. _____________, The Unveilling of Love, Inner Traditions International Yay., New York, 1981. Ozak, Muzaffer, Ziynet-ül-Kulûb, Salâh Bilici Kitabevi Yay., İstanbul, 1973. 209 Öngören, Reşat, “İbrâhim b. Edhem”, DİA, T.D.V. Yay., İstanbul, 2000, c. 21. ____________ , “Sûfi”, DİA, T.D.V. Yay., İstanbul, 2009, c. 37. ____________ , “Tarîkat”, DİA, T.D.V. Yay., İstanbul, 2011, c. 40. ____________ , “Tasavvuf”, DİA, T.D.V. Yay., İstanbul, 2011, c. 40. Öz, Mustafa, “Şevâhidü’n-Nübüvve”, DİA, İstanbul, 2010, c. 39, s. 19-20. Özbuğday, Şükrü, “İnsanın Gerçek Anlamda Kul Olması İhlâs ve Samimiyete Bağlıdır”, Kutlu Doğum Özel Sayısı, Konya İl Müftülüğü Kültür Yay., Konya, 2013, sy. 6, s. 8. Özcan, Nuri, “Tekke Mûsikisi”, DİA, T.D.V. Yay., İstanbul, 2011, c. 40. Özdamar, Mustafa, Gönül Cerrahı Nureddin Cerrahî ve Cerrahîler, Kırk Kandil Yay., İstanbul, 2016. Öztürk, Mehmet Cemal, Cerrâhîlik, Ketebe Yay., İstanbul, 2018. Öztürk, Mehmet Cemal, “Ramazâniyye”, DİA, T.D.V. Yay., İstanbul, 2007, c. 34. Rıfâî, Ken’ân, Sohbetler, Kubbealtı Yay., İstanbul, 2018. Rıhtım, Mehmet, “Yahyâ-yı Şirvânî”, DİA, T.D.V. Yay., İstanbul, 2013, c. 43. Schimmel, Annemarie, İslamın Mistik Boyutları, çev. Ergun Kocabıyık, Kabalcı Yay., İstanbul, 2001. ___________________, İslamın Mistik Boyutları, çev. Ergun Kocabıyık, Alfa Yay., İstanbul, 2018. ___________________, Tasavvuf Notları, (trc. Dilara Yabul), Sufi Kitap Yay., İstanbul, 2018. Selvi, Dilaver, Sûfiliğin Temel Şartları 1, Semerkand Yay., İstanbul, 1998. Serin, Rahmi, İslam Tasavvufunda Halvetîlik ve Halvetîler, Petek Yay., İstanbul, 1984. Seyyid Muhammed Hocaefendi (Muhammed Usta), Tasavvuf Tarîkatlar ve Silsileleri, Ustaoğlu Kitabevi, İstanbul, 2005, c. 2. Sofyalı Bâli Efendi, 7 Makam 7 Nefes, haz. Muhammed Bedirhan, Hayykitap Yay., İstanbul, 2010, Sühreverdi, Şihâbuddîn, Gerçek Tasavvuf (Avârifü’l-Meârif), (trc. Dilaver Selvi), Semerkand Yay., İstanbul, 2010. 210 Sühreverdi, Şihâbuddîn, Tasavvufun Esasları, (H.Kâmil Yılmaz-İrfan Gündüz), Erkam Yay., İstanbul, 1989. Şa’rânî, Ahmet b. Alî, et-Tabakâtü’l-Kübrâ (Evliyâlar Ansiklopedisi), (trc. Abdulkadir Akçiçek), Bedir Yay., İstanbul, 2014. Şahin, Haşim, “Somuncu Baba”, DİA, T.D.V. Yay., İstanbul, 2009, c. 37. Şahin, Haşim, “Menâkıbnâme”, DİA, T.D.V. Yay., Ankara, 2004, c. 29. Şar, Selâhaddin, Tasavvufun Temel İlkeleri İslam Tasavvufu, Toker Yay., İstanbul, 1991. Tanman, M. Baha, “Nûreddin Cerrâhî Tekkesi”, DİA, T.D.V. Yay., İstanbul, 2007, c. 33. Taşer, İhsan-Algan, Hamid, “Amerika Birleşik Devletleri”, DİA, T.D.V. Yay., İstanbul, 1991, c. 3. Tatlısu, Mehmet, “Sahaflar Çarşısının Kültürel ve Sosyal Değişimi: Sözlü Tarih Görüşmeleri”, Müteferrika Kitabiyat Dergisi, sayı 56, ss. 115-157. Tayşi, Mehmet Serhan, “Ömer el-Halvetî”, DİA, T.D.V. Yay., İstanbul, 2007, c. 34. Topaloğlu, Bekir, “Hüsrev Hoca”, DİA, T.D.V. Yay., İstanbul, 1999, c. 19. Topbaş, Osman Nuri, İmândan İhsâna Tasavvuf, Erkam Yay., İstanbul, 2018. Topuzoğlu, Tevfik Rüştü, “Muzaffer Ozak”, DİA, T.D.V. Yay., İstanbul, 2007, c. 34. Tosun, Necdet, “Silsile”, DİA, T.D.V. Yay., İstanbul, 2009, c. 37. Tûsî, Ebû Nasr Serrâc, el-Lüma’ İslâm Tasavvufu, (trc. Hasan Kâmil Yılmaz), Erkam Yay., İstanbul, 2016. Türer, Osman, Ana Hatlarıyla Tasavvuf Tarihi, Ataç Yay., İstanbul, 2016. Uludağ, Süleyman, “Behlûl-i Dânâ”, DİA, T.D.V. Yay., İstanbul, 1992. _______________, “Devran”, DİA, T.D.V. Yay., İstanbul, 1994, c. 9. _______________, “Halvet”, DİA, T.D.V. Yay., İstanbul, 1997, c. 15. _______________, “Kabz”, DİA, T.D.V. Yay., İstanbul, 2001, c. 24. _______________, “Kuşeyrî”, DİA, T.D.V. Yay., Ankara, 2002, c. 26. _______________, “Nefis”, DİA, T.D.V. Yay., İstanbul, 2006, c. 32. _______________, İslâm ve Mûsiki, Dergâh Yay., İstanbul, 2017. _______________, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, Kabalcı Yay., İstanbul, 2001. 211 _______________, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, Marifet Yay., İstanbul, 1995. _______________, Tasavvufun Dili, Ensar Nşr., İstanbul, 2016. Ulupınar, Hamide, “İlk Dönem Melâmetî Şeyhlerinden Hamdûn Kassâr’ın Tasavvuf Anlayışı”, Marife Dinî Araştırmalar Dergisi, Konya, c. 17, sayı 1, s. 79. Ülker, Muammer, Başlangıçtan Günümüze Türk Hat Sanatı, Türkiye İş Bankası Kültür Yay., Ankara, 1987. Vakkasoğlu, Vehbi, “Cemal Öğüt”, DİA, T.D.V. Yay., İstanbul, 2007, c. 34. Vakkasoğlu, Vehbi, Maneviyat Dünyamızda İz Bırakanlar, Cihan Yay., İstanbul, 1988. Vassâf, Osmânzâde Hüseyin, Sefine-i Evliyâ, (haz. Mehmet Akkuş-Ali Yılmaz), Kitabevi Yay., İstanbul, 2015, c. 5. Vicdâni, Sâdık, Tarîkatlar ve Silsileleri (Tomar-ı Turuk-ı Aliyye), (haz. İrfan Gündüz), Enderun Yay., İstanbul, 1995. Yavuz, Yusuf Şevki, “İstimdad”, DİA, T.D.V. Yay., İstanbul, 2001, c. 23. Yazıcı, Tahsin, “Fetihten Sonra İstanbul’ da İlk Halvetî Şeyhleri: Çelebi Muhammed Cemaleddin; Sünbül Sinan ve Merkez Efendi”, İstanbul Enstitüsü Dergisi II, İstanbul, 1956, s. 108. Yıldırım, Mustafa, “Tekke Âdâbı ile Yetişmiş Bir Bestekâr: Sebilci Hüseyin Efendi (Okurlar)”, Necmettin Erbakan Üniversitesi Ahmet Keleşoğlu İlahiyat Fakültesi İslam Tarihi ve Sanatları Bölümü Dergisi, Konya, sayı 23, 2014, s. 126. Yılmaz, H. Kâmil, Ana Hatlarıyla Tasavvuf ve Tarîkatlar, Ensar Nşr., İstanbul, 2017. Yılmaz, Necdet, Osmanlı Toplumunda Tasavvuf, Enes Matbaacılık, İstanbul, 2007. Yılmaz, Ömer, Tasavvuf Bize Ne Söyler? Sufi Kitap Yay., İstanbul, 2020. Yola, Şenay, “Cerrâhîlik”, DİA, T.D.V. Yay., İstanbul, 1993, c. 7. (Heyet), (Mehmet Görmez ve diğerleri), Hadislerle İslâm, Özgün Matbaacılık, Ankara, 2014, c. 3. (Heyet), Antik Çağ’dan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür Aş. Yay., İstanbul, 2016, c. 5, ss. 316-340. (Heyet), Güldeste-i Hazret-i Nûreddîn el-Cerrâhî, (dzl. Murat Özer), Meşk Derneği Yay., İstanbul, 2012.
ZIYNET-UL-KULOB [ KALPLER iN ZiYNETi] .. U'
e, dünya ve ahiret musibetler [nden kurtulur, dünyası ma'mur ve ahireti mesrur olur. Aklı başında, vicdanı v2 sağduyusu yerinde olan ve encamını düşünen bu alemde iken çalışarak, ebedi alemi ma'mur eder. Aklı olmayanlar ise yer, içer ve akibetini düşünmez, hiç bir hazırlık görmez ve tabiabyle ahiretini harap ederek, ebedi hüsranda kalır. - 93 - öyle ise, ELLi DöR'l, F ARZ'ı mutlaka öğrenelim, icabını yerine getirelim, Hakkın rizasma erelim, cennetine girelim ve cemalini görelim. ELLi DöRT FARZ şunlardır : l) ilim öğrenmek, Allahu tealanın varlığını ve birliğini bilmek, O'na şirk koşmamak, O'nu daima zikretmek ve unutmamaktır. 2) Helalinden alın teriyle kazanmak, helalden yemek, helalden içmek ve helalden giyinmektir. 3) Abdest almaktır. 4) Cenabetten gusül etmektir. 5) Beş vakit namazı, vaktinde ve ta'dil-i erkan ile kılmaktır. 6) Allahu tealanın, yarattığı her malılukunun rızkına kefil olduğuna itikat edip inanmaktır. 7) Allahu tealanın helal kıldığı şeylerden yemek ve içmektir.  Kanaat sahibi olmaktır. 9) Allahu tealaya tevekkül etmektir. 10) Allah'tan gelen kaza ve belaya razı olmaktır. ll) Allahu tealanın verdiği ni'metlere şükretmektir. 12) Allah'tan gelen belalara sabretmektir. 13) işlenen günahlara nadim olup, tövbe etmektir. 14) Allahu tealaya ihlas üzere ibadet etmektir. 15) Şeytanı, kendisine düşman bilmektir. 16) Kur'an-ı azimi her işinde höccet tutmak ve Kur'an hükümlerine uymaktır. ı 7) ölümü ve kendisinin de öleceğini yakinen bilme·k ve .ölüm için hazırlanmaktır. 18) Mümkün olduğu yerde, insanlara doğru yolu göstermek ve insanları fenalıklardan men'etmektir. 19) Gıybeti ve su-i-zannı terketmektir. 20) Ana ve babaya iyilik ve ihsanda bulunmak ve meşru .olan işlerde kendilerine itaat etmektir. 21) Akrabalarını ziyaret ve onlara ihsanda bulunmaktır. 22) Emanete hıyanet etmemektir. 23) Kötü latifeleri ve çirkin şakaları terketmektir. 24) Allahu tealaya ve peygamberlere itaat etmektir. 25) Günahlardan kaçınmak, ibadet ve ta'atla meşgul olmaktır. · -�- 26) Allahu tealanın azabından korkmak ve her işte Hak rizasını aramaktır. 27) Her şeye ibret nazarı ile bakmaktır. 28) Daima tefekkür üzere bulunmaktır. 29) Dili, kötü sözler söylemekten korumaktır. 30) Kötü işlerden kaçınmaktır. 31) Herhangi bir kimse ile alay etmekten çekinmektir. 32) Başkalarının kadınma ve kızına kött;. gözle bakmamaktır. 33) Her yerde, her işte ve her zaman do��u olmaktır. 34) Allahu tealanın ihsan buyurduğu ni'metlerle öğünmemektir. 35) Büyücülük ve sihirle meşgul olmamaktır. 36) Kantar, terazi ve ölçeğini hak ile ve doğruluk üzere tartmak ve ölçmektir. 37) Allahu tealanın gazabından emin olmamak ve daima Allahu teaJadan korkmaktır. 38) Bı"' günlük yiyeceği olmayan fakiriere sadaka vermektir. 39) Allahu tealanın rahmetinden ümit kesmemektir. 40) Nefsinin arzu ve isteklerine tabi olmamak ve daima nefsine muhalefet etmektir. 41) Allah rizası için yemek yedirmek ve içirmektir. 42) Helal rızık talep etmektir. 43) Zengin ise, zekatını vermektir. 44) Hayız halinde iken, eşiyle cinsi temasta bulunmamaktır. tir. 45) Bütün kötülüklerden kalbini ve kalıbmı temizlemek46) Yetim malı yememektir. 47) Kibirli ve gururlu olmamak, tevazfı :::ahibi olmaktır. 48) Güzellere şehvetle bakmamaktır. 49) Beş vakit namaza devam etmektir. 50) Zulmetınemek ve zulümle halkın malını yememektir. 51) Allahu tealaya şirk koşmamak, Allalıu tealayı tevhid etmek ve Allahu tealayı sevmektir. 52) Zina etmemektir. 53) Yalan yere yemin etmemektir. 54) Yaptığı iyiliği, iyilik yapılanın başın a kakarak onu malıcup etmemektir. - 95 - Ey aşık-ı-sadık : Bu ELLi DöRT FARZ'ı, hakkıyle tutan ve yerine getiren kimsenin, dünya ve ahireti ma'mur ve sa'yi indallah meşkfı.r olur ve bunlarla amil olanlar iki cihanda da saadet ve selamete erişirler ve insan olurlar. tYMANSIZ AIDRETE GiTMENiN SEBEPLERi Ey Hak rizasma müştak olan aşık : İnsan, dünyaya islam fitreti üzere gelir, ana ve babası tarafından islami terbiye ile yetiştirilir. Bu aleme islam olarak gelmek, islam olarak yaşamak ve islam olarak çene kapamaktan büyük saadet düşünülebilir mi ? insan var ; islam doğar, islam yaşar ve mü'min olarak ölür. insan var ; islam fitreti üzere doğar, ana ve babasından gördüğü gibi, onların terbiyesi, onların aka'idi, onların cemiyeti içinde kafir yaşar, kafir ölür. insan var ; islam fitreti üzere doğar, bulunduğu cemiyete uyar ve onlardan görerek kafir yaşar, fakat son nefeste hidayete erişir ve islam olarak ölür. Yani olur. Bütün bunların en korkunç ve vahimi ; islam fitreti üzere doğmak, islam üzere yaşamak, fakat irtikap ettiği suçlardan ve kötü huylarından ötürü kafir olarak iymansız çene kapamaktır. Alimler ve Veliler, iymansız çene kaparnağa sebep olarak, şu yirmi yedi sıfatı saymaktadırlar : 1) Ahirete, iymansız gitmekten korkmamak . . (Ashab-ı kirarndan Eba-Derda radıyallahu anh buyuruyor ki; bir kimse ahirete iymansız gitmekten korkmazsa, o liimse ahirete iymansız göçer.) 2) islam itikadından başka bir itikat ve inanışa sahip olmak, 3) iymanı zayıf olmak 4) Dokuz azada doğruluktan ayrılmak (1. El, II. Dil, ill. Göz, IV. Kulak, V. Ayak, VI. Batın, VII. Şehvet, VIII. Ağız, IX. Kalp) 5) Günahında ısrar etmek 6) Ni'met-i islama şükretmemek (Allahu tealanın kuluna en büyük ni'meti, onu islam dinine mensup kılması ve· islam dininde bulundurmasıdır.) 7) Zulmetmek - 96 - Ezan-ı Muhammediyye'yi tahkir etmek (Zamanımızda, bazı kendini bilınezlerin, uykularını bozdu��u gerekçesiyle, sabah ezanını tahkir etmeleri gibi .. ) 9) Ana-babaya isyan ve onlara meşru olan işlerde itaat etmemek 10) Eğriye ve doğruya çok yemin etmek ll) Namazı adet gibi kılmak ve beş yerde ta'dil-i erkanına riayet etmemek (Ey aşık-ı-sadık! Namazını kıldığı halde, ta'dil-i erkanına riayet etmediğinden ve a.det yerini bulsun gibi kıldığından ötürü ahirete iylnansız ��idilirse, ya hiç kılmayan ve büsbütün terk edenlerin halleri neye varır, bilmem? Allah u teala, cümlemize. hidayet ve hasiret ilisan buyursun amin bi hürmeti imamül mürselin.) 12) Namaza ehemmiyet vermemek, alelade bir iş gibi zannetmek 13) Şaraba ve 'içkiye devam etmek 14 ) Mü'minlere eza ve cefa etmek 15) Yalancı evliyalık da vasında bulunmak 16) Yaptığı günahları unutmak 17) Kendini beğenmek 18) ilmini çok bilmek ve kendini a.lim zannetmek 19) iki topluluk arasında nifak sokmak için laf getirip, götürmek 20) Has et etmek 21) Hocasına ve amirlerine itaat etmemek ve şer'e muhalif olmayan yerlerde onlara muhalefet eylemek (Zira, Allahu tealaya isyanda, kula itaat olmaz.) 22) Bir kimseyi tecrübe etmeden fena demek 23) Yalancılık etmek, yalanda musir olmak, va'dinden ve alıdinden dönmek 24) Alimlerden kaçmak ve harpten kaçarak düşmana sırt çevirmek, kumandanın emriyle olursa beis yoktur. 25) Mü s rif olmak 26) Zahir ve batmını islama benzetmemı�k 27) Gıybet etmek, gıybette musir olmak ve diline sahip o lamamak Bu kötü huylara sahip olanların ve kendilerini bu gibi kötü huylardan koruyup kurtaramayanların, tövbe ederek kurtulamayanların akibetlerinden korkulur. Bu kötü huylarm, insanın iymansız çene kapamasına sebep olabileceğini ule- - 97 - ma ve evliyaullah te'lif huyurdukları eserlerinde sarahatle beyan eylemişlerdir. İymansız çene kaparnağa sebep olan bu yirmi yedi kötü huy ŞİFA-t-KULÜB narnındaki kitapta özellikle belirtilmektedir. Ey taJib-i-Hak : Şu fani alemde iken, ebedi alemi kazanmak istiyorsan, Kitabullah'ı elinden bırakma ! Her arnelini ona uydur ve onun hükümlerinden harice çıkma ! Resfıl-ü er ham efendimizin sünnetlerine tabi ol ! Bütün büyüklerin yücelik leri, kitaba ve sünnete tabi olmakla mümkün olmuştur. Nefsini, tevfik-i Rabhani ile islah ederek emmarelikten, levvamelikten, mülhimelikten mutma'inneliğe yüceltrneğe çalış ! Bu suretle ebedi saadeti kazan. Siyret-i evliyaullaha iktida eyle ki, kalbin safaya ersin, gözün sırlar görsün. Şunu da unutma: Cahiller helak oldular, alimler müstesna.. Alimler helak oldular, arniller müstesna .. Arniller helak oldular, muhlisler müstesna .. Sabah - akşam, tesbih-ü zikreyle .. Salatında daım ve kaim ol.. Günahlarına tövbe, eriştiğin ni'metlere şükreyle .. Elinden gelen iyiliği esirgeme.. Bu alem de bakiyi bul. Zira, sen bu alemde baki kalmazsın. İyınanını kurtarınağa çalış, haktan razı ol ki, hak senden razı ola .. Kur'an-ı mübiyni daima kıraat eyle, hükümlerine riayet ve emirlerine imtisal, nehiylerinden ictinab eyle .. Kur'an-ı azimin havassı sayısızdır. İlıvan-ı dinime bir yadigar olmak üzere, her sure-i celilenin selef-i salihiynden naklolunan hassalarını teberrüken dercediyorum. tnşa'allah, rahmetle yad olunmamıza vesile olur. Her kim günde bir hizib veya daha ziyade kıraat ederek hatim niyyeti ile Kur'an-ı azim-ül-bürhanı okumağa devam ederse, Allahu tealanın lütfu ile bütün hassalarına nail olacağına asla şüphe etmemelidir. Bu sebeple, tam bir iyman ve ihlas ile ckuyarak, dünya ve ahiret saadetine erişmelidir. KUR'AN-1-KERtM SÜRELERiNiN HAVASSI (HA VASSI SUVER-i-KUR'ANiYYE) 1) Her kim, F ATtHA suresini vird ederek devam eylerse, Cenabı-Mevla o kimsenin dünya ve ahiret bütün maksudunu balışeder ve o kimseyi bütün afetlerden muhafaza eder. DokF: 7 - 98 - torların ümit kestikleri herhangi bir hasta için yazılır ve suyu içirilirse, Allahu tealanın lfıtfu ile şifayab olur. 2) BAKARA suresini okuyan kimseye, asla şe'amet, büyü ve sihir tesir etmez, Hak celle ve ala kendisini bunlardan muhafaza buyurur. 3) AL-i-iMRAN süresini, her kim üç defa okursa Hak teala ümit etmediği y erden mal verir ve zengin eder. Kul borcundan da kurtarır. 4) N iSA süresini, erkek veya kadın her kim okursa, Hak teala karı-kocanın aralarını islah eder, dirlik düzenlik ihsan ve inayet eyler. 5) MA'iDE süresini, kırk defa okuyan kimseye, Allahu teala bol rızık, mal ve makam ihsan buyurur. 6) EN'AM süresini, kırk bir defa okuyanların, kapalı kısmetleri açılır, karışık işleri ve halleri düzelir, Allahu teala düşman şerrinden muhafaza buyurur. 7) A'RAF suresini okumaya devam edenler, ahiret azabından kurtulurlar. ENF AL suresini yedi defa okuyan, günahsız ise zindandan kurtulur, bütün kötülüklerden ve şerlerden emin olur. 9 ı TöVBE suresin i, on yedi kerre okuyan kimsenin bütün hacetleri, taraf-ı ilahiden kaza olunur, fena kimselerden ve hırsızların şerrinden emin olur. 10 ) Yu�US süresini, her kim yirmi bir kerre okursa, Hak teala düşmanıarına fırsat vermez ve şerlerinden emin kılar. ll ) HCD süresini, her kim üç kerre okursa haceti reva ve denizde boğulmaktan Allahu tealanın lutfu ile emin olur. 12) YUSUF suresini, her kim okursa Allahu tealanın lutfu ile hasretine kavuşur ve bütün malılukatın gözüne şirin görünür. 13) RA'D suresini, her kim okursa çocuklarını görünmeyen kuvvetlerin şerrinden Allahu teala hıfzeder ve ağlayan çocuğa okunsa derhal susar. Gerek okuyan ve gerekse çocukları yıldırım ve şimşekten hıfzolunurlar. ı 4) i B RA HiM süresini, her kim yedi kerre okusa, Hak teala okuyanın düşmanıarına fırsat vermez, ana ve babasının rizasında bulundurur. 15) HICR suresini, üç kerrc� okuyan kimse alış-verişinde bereket bulur. -SS16) NAHL sfıresini, her kim yüz kerre okursa düşmanı zafer bulamaz ve Allahu tealanın keremi ile her türlü maksuduna nail olur. 17) iSRA süresini, yedi kerre okuyanlar ; gammazların, hasetçilerin şerlerinden emin olurlar, Hak teala düşmanlarına fırsat vermez. (Yazılarak suyu küçük çocuklara içirilirse, dilleri açılır.) 18) KEHF süresini, her kim cuma günü bir kerre okursa, ertesi cuma gününe kadar bütün kazalardan, belalardan hak teala kendisini korur, ahir zaman fitnesinden, Deccal'dan ve şerlerinden emin olur, sıhhat ve afiyet ihsan buyurur. 19) MERYEM süresini, her kim kırk bir kerre okursa, Hak teala rızıklar ihsan buyurur ve yoksulluktan kurtulur. 20) TA-HA sfıresini, her kim yirmi bir kerre okursa, ev..; de kalan kız eviadına kısmet çıkar, salih bir er nasip olur. 21) ENBiYA süresini , her kim yetmiş kerre okursa, gizli korkulardan kurtulur, okumağa devam ederse Hak teala kendisine salih çocuk ihsan buyurur. 22) HAC sfıresini, her kim devamlı olarak okursa, kıyamet korkusundan emin olur ve ölümü de asan olur. 23) Mü'MiNÜN süresini, her kim devamlı okursa, Hak teala kendisine salah-ı hal, tövbe tevfik ve müyesser eyler. 24) NÜR süresini, her kim daima okursa, Hak te ala kalbinde iymanını muhkem kılar ve şeytanın vesvesesinden halas eder. 25) FÜRKAN süresini, her kim yedi kerre okursa, Hak teala o kulunu düşman şerrinden emin eder ve fena yerlere gitmekten korur. 26) ŞU' ARA süresini, yedi kerre okuyan kimseye, Hak teala bütün malılukatı muhabbet ettirir ve hepsi ile hoş-hal olur. 27) NEML süresini, her kim daima okursa, Hak teala o kimseyi zalimlerin şerlerinden hıfzeder. 28) KASAS süresini, yedi defa okuyan kimseyi, Hak teala büyük bir kazadan ve büyük bir düşmandan emin kılar. 29) ANKEBÜT süresini, her kim yazarak suyunu i �se, Allah'ın keremi ile unutkanlığı gider ve kuvve-i hafızası sılıhata kavuşur. . 30) RÜM süresini, harp zamanında zafer niyyeti ile üç kerre okursa, islam askerine nusret-i ilahi yetişir ve düşmanı mağlfıp eder. - 100 - 31) LüKMAN suresin i, yedi kerre okuyan kimsenin. maddi ve manevi hastalığı ve karın ağrısı ve benzeri illetlerine Allah şifa ihsan eder. 32) SECDE suresini, yazarak bir şişeye koysa ve şişenin ağzını sıkıca kapattıktan sonra evin bir tarafına gömse. o ev ateşten korunur ve her türlü düşman şerrinden emin olur. 33) AHZA.B suresin i, kırk bir kerre ok uyanın, işi ticaret ve kazancı bol olur, Hak teala bütün müşkillerini kolaylaştırır ve kendisine bereketini ihsan buyurur. 34) SEBE' suresini, yetmiş kerre okuyan kimsenin büyük yanındaki karışık hacetini, Hak teala giderir. 35) F ATIR suresini, her kim okursa görünmeyen kuvvetlerin, şeytanların ve insan şeytanlarının şerlerinden emin olur, Hak teala bu sureye devam edenlerin ömürlerine bereket verir. · 36) YA-SiN suresini, yetmiş kerre okuyan kimsenin muğlak hacetleri reva olur. ölen kimsenin, yıkandıktan sonra yanında kıraat edilse, kabrinde defni sırasında da okunsa. o cenazeye sayılarını ancak Allah u · tealanın bileceği rahmet melekleri tabi olurlar ve o meyyitin suali asan olur, kabir azabından emin olur. Eğer, yazılarak suyu içilse, Hak teala o kimsenin gönülüne öyle bir nur ihsan buyurur ki, bu nur ile gamı, kasa veti ve bütün endişeleri zail olur ve sıkıntılarından kurtulur. Akşam - sabah okunınası vird edinilse, dünya fakirliğinden kurtulur, ahiret azabından emin olur ve kendisine cennette yüksek bir makam ihsan buyurulur. Zira, Resul aleyhisselam : (Her şeyin kalbi vardır. Kur'an-ı azimin kalbi de Ya-sin-i şeriftir.) buyurmuştur. Ey yaranlar : Ya-sin suresini çokça ok uyun, feyzini ve bereketini yakın bir zamanda görürsünüz. 37) SAFFAT suresini, her kim yedi kerre okursa, kendisine rızık bereketi ihsan buyurulur. 38) SAD suresini okumaya devam eden, şeytanın ve insan şeytanlarının şerlerinden emin olur. 39) ZüMER sfıresini, okumaya devam eden kimse, hak katında aziz olur ve kerem-i ilahiyye nail olur. 40) Mü'MİN süresini, yedi kerre okuyan kimsenin istek ve hacetini Hak teala reva kılar. 41) FUSSiLET suresini, bir kerre okuyan kimse hırsız. yankesici ve eşkiya şerrinden emin olur. 42) ŞURA süresini, otuz üç kerre okuyan kimseyi, Allah - 101 - celle düşman korkusundan emin kılar. 43) ZUHRUF suresini, okuyan kimsenin gönlüne şeytan vesvesesi yol bulamaz. 44) DURAN suresini, devamlı olarak okuyan kimselere, bütün halk muhabbet eder. 45) CA.SiYYE suresini, sefere çıkan bir kimse, kırk k erre okursa, seferi mübarek olur, selametle vatanına avdet eder. 46) AHKAF suresini, bir kimse yazarak sandığı veya dola bı içerisine koysa, Hak teala kumaşlarını güve denilen hayvanın yemesinden hıfzeder. 47) MUHAMMED suresini, harp vaktinde her gün kırk bir kerre vkurlarsa, Allahu teala islam askerine nusret, muvaffakıyet ve selamet ihsan buyurur, düşmanlar ise kahr-ü perişan olurlar. 48) FETH suresini. kırk bir kerre okuyan kişinin işlerini Hak teala feth-i asan buyurur. Harp vaktinde, her gw ltU· HAMMED suresi ile birlikte okunsa, düşman harp meydanından firar eder. (istiklal savaşı sırasında, Sakarya meydan muharebel� rinde, tabur imaını merhum gazi Na.ci Efendi, harbin en kritik bir anında bu iki mübarek sftreyi, askerler arasmda bubinan hafızlara okutmuş ve bi-nusretillahi teala düşınan harp meydanından münhezim ve perişan bir halde mağlftp olarak firar etmiştir. O günden sonra da, hiç bir tarafta tutunamayarak İzmir'den denize dökülmüşlerdir. Hadiseyi, merhum Naci Efendiden bizzat dinlemiş bulunuyorum. Rahmetullalıi aleyhi rahmeten vasi'a .. ) 49) HUCURAT suresini, derdine derman bulamayan kimse, yedi kerre okuyacak olursa, Allah celle o kulunun dercline derman verir ve kendisini sıhhatine kavuşturur. 50) KAF suresini, her cuma gecesi üç kerre okuyan kimsenin, gözü nurlanır, görme bassası asla azalmaz, daima gözü aydın ve mesrur olur. 51) ZARiYAT suresini, kıtlık vaktinde yetmiş kerre okusalar, Hak teala lutfu ile o kıtlığı giderir, bolluk ve ucuzluk verir, bütün ekinler bereketli olur. 52 ) TÜR sılres ini, üç kerre hastaya okusalar, Allah u teala sıhhatini iade eder. Geçimsiz eşiere okusalar, karı-koca arasında ülfet ve muhabbet ihsan eder. 53 ) NECM suresini, yirmi bir kerre okuyan, matlup ve maksuduna nail olur. - 102 - 54) KAMER suresini okuyan, korktuğundan emin olur, korktuğu kimsenin ·şerrinden kurtulur. 55) RABMAN suresini okuyanın gönlü mesrur olur, evinde ve ticaretinde bereket olur. 56) V AKl' A suresini okuyanı, Allah. c elle zengin ve bay eyler. Namerde muhtaç kalmaz. Kendisine ululuk ihsan buyurur. (Dünya zenginliği isteyenler, bu silre-i celileyi her gün akşam ile yatsı arasında okuınağa devam etsinler. Yakın bir zamanda faydasını görürler.) 57) HADiD suresini, yetmiş kerre okuyanın işi açılır,' gücü artar, sıkıntılardan halas olur. · 58) MüCADELE suresini, bir kimse bir avuç toprak üzerine üç kez okusa ve düşmanı üzerine saçsa, bi-iznillah düşmanı münhezim olur. 59) HAŞR suresin i, hac et için üç kerre okuyanın ne muradı varsa Hak teala acilen verir. 60) MÜMTEHiNE süresini, vird ederek daima okuyanın gönlündeki nifakı, Allah celle giderir. 61 ) SAF suresini, üç kerre okuyarak üstüne üfürene, düşman zafer bulamaz. 62) CUM'A suresini, dargın olan karı-kocaların aralarını bulmak için islahları niyyetine beş kerre okurlarsa, karı-koca barışır ve birbirlerine muhabbet ederler. 63) MÜN AFIKUN suresini, yüz kerre okuyan kimse, gammaz ve hasetçilerin dillerinden emin olur. 64) TEGABUN suresini, yedi kerre okuyanın, sakladığı eşyayı Hak teala hıfzeder. 65) TALAK süresini, yedi kerre okuyan kötü avrat şerrinden emin olur, borçlu ise borcundan kurtulur, ummadığı yerden zengin olur. 66) TAHRiM sfıresini, karı-kocanın iyi geçinmeleri için okurlarsa, maksatlarına nail olurlar. 67) MüLK suresini, yedi kerre <ıkuyan belalardan emin olur, kaybettiği şeyi bulur. Akşam-sabah devam eden, kabir azabından kurtulur, kabir suallerine cevabı asan olur. 68) KALEM suresini, on kerre okuyanın, haceti reva olur ve isabeti ayndan (göz değmesD Hak teala kendisini korur. 69) HAKKA süresini, okuyanın düşmanı defalur ve düşman Şerrinden kurtulur. 70) ME'ARiÇ süresini, on kerre okuyan kimse kıyamet - 103 - korkularından emin olur. 71) NUH suresini, bir kerre okuyanın düşmanı red ve def'olur. 72) CiN suresini, yedi kerre okuyan kimse nazardan, cin ve şeytan şerrinden, fena sözlerden emin olur. Küçük çocuklar da, her türlü kötü hallerden üMMü SIBYAN denilen manevi hastalıktan korunur. 73 ) MüZEMMiL suresini, korkak çocuk üzerine okurlarsa, korkusu zail olur. 74) MüDESSiR suresini okuyan bütün fenalıklardan ·emin olur. 75) KIYAME suresini okuyan ve devam eden kişi, kıyamet zorluklarından kurtulur. 76) DEHR süresini, yedi kerre okuyan kimse, bilcümle şerlerden emin olur, Ehl-i-beyt-i Mustafa'ya komşu ve şefaatlerine nail olur. 77) MüRSELAT suresini okuyan ·kimse iftiralardan kurtulur. 78) NEBE' suresini, her gün ikindiden sonra okuyan kimse, kabir karanlığı görmez, kabri bu sure-i celilenin nuru ile nurlanır. 79) NAZi'AT suresini devamlı okuyan kimse, ölüm acısı duymaz, son nefesinde canını kolaylıkla Hazreti Melek-ülmevt'e teslim eder. · 80) ABESE suresini, bir haceti için üç kerre okuyanın bi-avnihi teala haceti reva olur. 81) TEKViR süresini okuyan cümle mahlukat-ı ilahiyyeye heybetli görünür. 82) iNFiTAR süresini, devamlı okuyan kimse son nefesinde tövbe ve tevfik ile göçer. 83) MUTAFFiFiYN suresini, yedi kerre okuyan kimsenin, ticaret ve kazancı bereketli olur. 84) iNŞiKAK sfıresini, doğumu güç olan kadına doğumu esnasında yazıp suyunu içirirlerse, doğum meşakkatinden halas olur. 85) BÜRÜC sfıresini, yirmi bir kerre okuyan kimse, düşman şerrinden halas olur. 86) TARIK suresini, üç kerre okuyan kimse, cinlerin, şeytanın, hırsızların ve haram yiyenlerin şerlerinden halas
LA iLAHE iLLALLAil kelimesini, Allahu tealanın malılukatı sayısınca, arşının ağırlığı miktarınca, O, razı oluncaya kadar, kelimeleri miktarınca söylerim. Ma'bud-u bil-hak yoktur, illa Allahu teala vardır ki, vahdaniyyet ve ferdaniyyet sahibidir. Kadimdir, ezelidir, ebedidir. O'nun ulfıhiyyet emrinde karşı gelecek zıddı yoktur. O' nun, işlerine isteklerine muhalefet edebilecek benzeri ve eşiti de yoktur. Benzeri ve ülfıhiyyette ortağı yoktur, diriltir ve öldürür. Zat-ı ecel ve a'lası daima diridir. O'na ölüm arız olamaz. Bütün hayırlar, O'nun kudret elindedir. O, her şey üzerine kadirdir. ölümden sonra, herkes O'na dönecektir. O, evveldir. O, ahirdir. O, zahirdir. O, batındır. Aza veya çoğa, olana veya olmayana, bütün eşya ve mevcudata alimdir. Hiç bir şey O'nun misli değildir. O, bütün işitenleri işitici, bütün görenleri görücüdür. O, Allahu teala, bütün işlerimizde bize kafidir. O, en iyi vekildir. O, en iyi Mevladır. O, en iyi yardım edicidir. O, Allahu teala, bütün işlerimizde bize kafidir. O, en iyi vekildir. O, en iyi Mevla'dır. O, en iyi yardım edicidir. Ey kudret ve azarnet sahibi Rabbimiz .. Senin mağfiretini isteriz. öldükten sonra dönüşüm;lz sanadır. Allahım: Senin ezelde takdir ederek verdiklerinf hiç bir şey engel olamaz. Senin men'ettiğini verebilecek Vf'rici de yoktur. Senin kaza ettiğini reddedebilecek de yoktur. Varlık sahibinin varlığı, senin katında hiç bir fayda vermf l. Faydası olabilecek, ancak salih amellerdil'. Rabbimi tenzih ederim. O, yücelerin yücesi ve çok bağışlayıcıdır. Rabbimi tenzih ederim. O, yücelerin yücesi ve çok bağışlayıcı ve kerimrlir. Seni tenzih ederiz, sana layık hakiki - 224 - ibadet ile ibadet edemedik. Seni tenzih ederiz, seni layık olduğun şekilde bilemedik. Seni tenzih ederiz, seni layık 0ldu;�un ı:;ekilde zikredemedik. Seni tenzih ederiz, sana layık oldu:�un şekilde şükredemedik. Allahu tealayı tenzih ederim, ebediyyen ebedi O'dur. Allahu tealayı tenzih ederim ; sıfatında, mahiyyetinde ve hakikatinde birdir. Allah u tealayı tenzih ederim ; birdir, uludur, bütün hacetierde O'na kasdolunur. Allahu tealayı tenzih ederim, gökleri yükselten, direksiz ve dayanaksız tutan O'dur. Allahu tealayı tenzih ederim, yerleri dayanaksız döşeyen de O'dur. Allalın teal?.yı tenzih ederim, O, eş ve çocuk edinmemiştir. Allahu tealayı tenzih ederim, hiç kimse ondan dağınamıştır, kendisi de kimseden doğmamıştır. Allahu tealayı t.enzih ederim, O, öylesine padişahtır ki, her türlü ayıplardan paktır. Allahu tealayı, tenzih ederim, mülk ve melekfıt sahibidir. Allahu tealayı tenzih ederim, O, izzet ve kudret, azamet, heybet, celal ve cemal, kemal, beka, sena ve ziya sahibidir. Ni'met sahibidir, zatında ve sıfatında ululuk sahibidir. Tenzih ederim o padişahı ki, ma'budumdur. Tenzih ederim o padişahi ki, mevuittur. Tenzih ederim o padişahı ki, bütün alemierin yaratıcısıdır. O, öyle bir vadişahtır ki, daima diridir, uyumaz ve ölmez. Her türlü noksanlıklardan ve ayıplardan paktır, münezzehtir ve uzaktır. Celal ve azarnet sahibi Rabbimizdir . Bütün meleklerin ve ruhların da Rabbidir. Allahu tealayı, her türlü c:ı.yıplardan ve noksanlıklardan tenzih ederim. Hamd, aneak Allah u tealaya ma hsustur. Ma'bud-u bil-hak yoktur, illa Allahu teala vardır. Allahu teala, büyüktür ve çok uludur. 1\-la' siyetlerden sakınmamız ancak O'nun koruması ile, ibadet ve t3:atte bulunabilmemiz O'nun balışettiği kudret ve kuv-vetlediL Allahım : Sen padişahsın, padişahlığa layıksın, senden gayrı ma'bud-u bil-hak yoktur, illa sen varsın .. Ya Allah, ey dünyada ve ahirette rahmet edici.. Ey ahirette rahmet edici . . Ey padişah .. Ey her türlü ayıplardan ve noksanlıklardan pak ve uzak olan .. Ey her türlü afetlerden ve noksanlıklardan salim olan. Ey kullarını zulümden emin edici olan .. Ey gözleyici ve koruyucu .. Ey her şeyin üzerine galip ve aziz olan .. Ey l18Jkı dilediği her şeye zorlayan veya halkın halini islah eden, cv her türlü ihtiyaçlardan ve noksanlıklardan münezzeh ve yüce olan .. Ey bütün malılukatı yaratan .. Ey bütün eşyayı y8 ratan . . Ey eşyanın suret ve keyfiyetini yaratan .. Ey çok y::._:·lıgi'..�llCl.. T::y b.e :· sey üzerine galip . . Ey zahir nimetlerini - 225 - bağışlayı cı. . Ey kullarına bol bol rızık verici .. Ey son derece fatih .. Ey son derece bilici.. Ey dilediğini sıkan ve daraltan .. Ey dilediğini açan ve genişleten .. Ey dilediğini alçaltan.. Ey dilediğini yücelten .. Ey aziz eyleyen .. Ey hor ve hakir eyleyen. Ey çok iyi işiten .. Ey çok iyi gören .. Ey hükmeden, Hakkı yerine getiren, ey çok adaletli olan .. Ey kullarına lfıtuf ve dostluk eden .. Ey her şeyden haberdar olan .. Ey hilm sahibi.. Ey çok azametli.. Ey mağfireti çok .. Ey rizasma uygun işleri fazlasıyle karşılayan .. Ey çok yüce .. Ey çok büyük .. Ey halkı rnekruhlardan saklayıcı.. Ey her yara tılmışın rızkını veren .. Ey misafire ve zaife kifayet edici.. Ey eeladet ve ululuk sahibi.. Ey keremi bol.. Ey bütün varlıklar üzerinde gözetici.. Ey kendisine yalvaranların isteklerini veren .. Ey rızkı ve rabıneti herkese eriştirici.. Ey ilim ve hikmet sahibi .. Ey itaat eden kullarını sevici.. Ey kudret ve azarnet sahibi.. Ey ölüleri diriltip kabirierinden çıkaran.. Ey kendisinden hiç bir şey kaybolmayan, her yerde hazır ve nazır olan .. Ey varlığı hiç değişmeden duran .. Ey kullarından sevdiklerine vekil olan .. Ey çok güçlü .. Ey çok sağlam .. Ey iyi kullarına dost .. Ey övülen ve övülmeğe kendisinden gayrı m üstehak bulunmayan .. Ey ilminden hiç bir şey kaybolmadan bütün eşyayı zapteyleyen. Ey eşyayı yoktan peyda eden .. Ey mahlfı.katı hayattan ölüme geri döndüren .. Ey hayat veren .. Ey öldüren .. Ey her zaman diri olan .. Ey halkın korunup kolianmasına kıyam gösteren .. Ey istediğini istediği vakit bulan.. Ey kadri ve şanı büyük, kerem ve semabati bol olan .. Ey ülfı.hiyyet sıfatlarında tek olan, şeriki ve benzeri bulunmayan .. Ey zatında tek olan .. Ey hacetierin bitirilmesi ve ıstırapların giderilmesi için tek merci.. Ey her istediğini dilediği gibi yapınağa gücü yeten .. Ey kuvvet ve kudret sahiplerine de dilediği gibi tasarruf eden .. Ey istediğini ileri geçiren, öne alan .. Ey istediğini geriye bırakan .. Ey kendisinden gayrı her şeyden önce olan .. Ey kendisinden gayrı her şeyden sonra olan .. Ey vücudu zahir .. Ey zatının hakikati akıldan ve duygulardan örtülü olan .. Ey mülkünde hakim ve mutasarrıf olan .. Ey her şeye tam kudret ile faik ve mahlukat sıfatlarından ali ve münezzeh olan.. Ey kullarına ihsan edici. . Ey tövbeleri kabul edici.. Ey ni'met verici .. Ey günahkar kullarından dilediklerine cezalarını verici.. Ey günahları affedici .. Ey çok rahmet ve şefkat edici .. Ey mülkün ebedi maliki.. Ey mutlak istiğna ve fazl-ü kerem F: 15 - 2:26 - sahibi .. Ey Rabbimiz .. Ey bütün işlerini yerli yerince ve birbirine uygun olarak yapan .. Ey kıyamet günü halkı toplayıeı .. Ey hiç bir vakit, hiç bir kimseye ihtiyacı olmayan .. Ey �engin edici .. Ey atiyye verici .. Ey dilediği kimseyidilediğinden men' edici.. Ey hikmeti gereğince dilediğine zarar eriştirici... J�y dilediğini dilediğinden yararlandırıcı.. Ey iyman ve marifetle yeryüzünü, gökyüzünü ve her şeyi aydınlatıcı .. Ey doğru yolu gösterici.. Ey örneksiz, benzersiz akıUara hayret veren alemler icat eden .. Ey fena kabul etmeyen daimi. . Ey dünya ehlinin fenasından sonra yerleri ve gökleri miras tutucu.. Ey her türlü işlerinde halka yol göstererek irşat edici. . Ey çok sabırlı olan .. Ey haber verdiği her şeyde doğru söyleyen .. Ey asilerin günahlarını örten .. Ey zatı ve benzeri bulunmaktan pak olan .. Ey sıfatı benzeriere benzemekten de münezzeh olan .. Ey birliğinin alametleri olarak mahlukatını delil gösteren .. Ey kudret ve azarnet sahibi Allahu 'teala olduğuna ilahi san'abnın eserleri şahitlik eden .. O birdir, birliği azlığından değildir. öyle bir mevcuttur ki, vücudu bir sebeple zuhur etmediği gibi gayrıdan neş'et etmiş de değildir. Ey ol ki, iyilikle ma'ruf ve meşhur olan .. Ey ihsan ile mevsuf olan .. öyle bir ma'ruftur ki, ma'ruflukta sonu yoktur. öyle bir mevsuftur ki, mevsuflukta da nihayeti yoktur. Evveldir, kadimdir, vücuduna başlangıç yoktur. Ahardır, kerimdir, rahimdir, vücuduna son yoktur. Kerem ve hilmi ile, günahkarların günahlarını yarlıgar. Ey ol ki, hiç bir şey O'nun misli değildir. O, bütün işitenleri işitici, bütün görenleri görücüdür. O, Allahu teala bütün işlerimizde bize kafidir. O, en iyi vekildir. O, en iyi Mevla'dır. O, en iyi yardım edicidir. Ey daim ve ebedi olan ve fena bulmayan. Ve ey zeval bulmayan gözcü ve koruyucu . . Ey vezirsiz tedbir edici.. Bizim ve ana-babalarımızın bütün güçlüklerimizi kolaylaştır. Senin, kendi nefsini sena ettiğin gibi, seni sena etmeğe hiç bir zaman kadir olamam. Sana sığınan galip ve kuvvetli olur. Senin senanın ululu��u, her şeyden uludur. Senin isimlerin, batıl te'villerden pak olmuştur. Senin işin azim olmuştur. Senden gayrı ma'bud-u bilhak yoktur. Allahu teala, dilediği her şeyi kendi kudreti ile i!]ler. Dilediği her şeye, kendi galibiyet ve kuvveti ile hükmeder. Bilmiş olunuz ki , her şey Allahu teala canibine rücfı eder. Her şey fanidir, helftk olur. Yalnız, O'nun zatı bakidir. Hüküm O'nundur ve öldükten sonra Allahu teala canibine rücfı edilse gerektir. Allah u teala, sana kaf; rlerden kifayet eder. Alla:iu teilfl mü'minlerin ve kafirlerin sözlerini işiticidir. Allahu terJa - 227 - mü'minlerin itikat ve ihlasını ve kafirlerin inkar ve düşmanlıklarını bilicidir. Allahu teala, bütün önemli işlerimizde bize kafidir. Allahu teala, ihlas ile dua edenlerin dualarını kabul eder. Allahu tealanın bilinmeyen sınırları ötesindeki arzu ve istek yerlerinin sonu yoktur. Allahu tealaya temessük edenler, O'nun dinine sıkı sıkı sarılanlar n�cat buldular. Ni'met ve İhsanları ile kullarını gören ve gözeten rahim Rabbimiz ;_Jaktır. Her zaman kerim olan O'dur. Ma'bud-u bil-hak yoktur, illa Allahu teala vardır, halimdir ve kerimdir. Allahu tealayı noksan sıfatlardan tenzih ve kemal sıfatları ile tavsif ederim. Allahu tealanın, hayrı ve yararı çoktur. Yedi göklerin ve azim arşın Rabbı O'dur. Hamd-ü sena, Allahu tealaya mahsustur ki, O alemierin Rabbidir. Sıfatında birdir, zatında birdir, öyle uludur ki bütün ihtiyaçlarda O'na kasdo lunur. Tektir, yalnızdır. Çocuk edinmekten münezzehtir. Tektir, eş edinmekten münezzehtir. Daima d iridir. Bütün malıllıkatın korunup kollanmasına kıyam göstericidir. Vücuduna nihayet yoktur. Eş ve çocuk edinmemiştir. Mülkünde ve ülfıhiyette şeriki yoktur. Zillet bakımından dost edinmemiştir. Hak tealayı ta'zim ile ta'zim ederim. Allahu teala, uludur ve yücedir. Allahu teala, bize dinimiz için kifayet edicidir. Allahu teala, bize dünyamız için kifayet edicidir. Allahu teala, bütün mühim olan işlerimizde bize kifayet edicidir. Allah u teala, bize zulüm ve haksızlık ed€cekler için kifayet edicidir. Allahu teala, bize kötülükle yaklaşacaklar için kifayet edicidir. Allalın teala, ölüm vaktinde bize kifayet edicidir. Allahu teala, kabre konulduğumuzda bize kifayet edicidir. Allahu teala, sual sorulduğu zaman bize kifayet edicidir. Allahu teala, hesap vaktinde bize kifayet edicidir. Allahu teala, mizan vaktinde bize kifayet edicidir. Allah u teala, sıratı geçişte bize kafidir. Allah u teala. cennete yakın ve cehenneme uzak olmayı istediğimiz zaman bize kifayet edicidir. Allahu teala, kendisine kavuşulduğu zaman bize kifayet edicidir. Allahu teala, bana kafidir. Başka ma'bud-u bil-hak yoktur, illa Allahu teaJ.a vardır. O'na tevekkül ederim ve dönüşüm de O'nadır. Ma'bud-u bil-hak yoktur, illa Allahu teaUt vardır. Allahu tealayı noksan su'atlardan tenzih ve kemal sıfatları ile tavsif ederim. Ne acep �.zim oldu Allahu azim-üş-şan .. Ma'bud-u bil-hak yoktur, illa Allahu teala vardır. Allahu tealayı noksan sıfatıardan tenzih ve kemal sıfatları ile tavsif ederim. Ne acep halim oldu Allahu azim-üş-şan . . Ma'bud-u bil-hak yoktur, illa Allahu teala var- - 228 - dır. Allahu tealayı noksan sıfatıardan tenzih ve kemal sıfatları ile tavsif ederim. Ne acep kerim 'Oldu Allah u azim-üş-şan .. Ne acep azim oldu Allahu azlm-üş-şan, ne acep halim oldu Allah u azim-üş-şan, ne acep kerim oldu Allahu azim-üş-şan .. Ma'bud-u bil-hak yoktur, illa Allahu teala vardır, tektir, uluhiyette şeriki yoktur. Hz. Muhammed sallallahu aleyhi ve sellem, Allahu tealanın Reslılüdür. Allahım : Zakirler, onu zikreyledikçe Hazreti Muhammed sallallahu aleyhi ve sellem üzerine rahmet ve in'am eyle .. Allahım : Gafiller, onu zikreylemekten gafil olunca, Hz. Muhammed sallallahu aleyhi ve sellem üzerine rahmet ve in'am eyle .. Allahu tealanın, Rabbimiz olmasına razı olduk. Din olarak islama razı olduk. Hz. Muhammed sallallahu aleyhi ve sellemin nübüvvet ve risaletine de razı olduk. imam olarak Kur'an-ı kcrime de razı olduk. Kabe-i muazzamanın kıble olmasına ; namazın, orucun, zekatın ve haccın farz kılınınasma razı olduk. Din kardeşlerimiz olarak mü'minlere razı olduk. Din kardeşlerimiz olarak iyman sahibi kadınlardan da razı olduk. Hz. Ebu-Bekir-is-Sıddıyk, Hz. ömer-ül-Faruk, Hz. Osman zinnureyn ve Hz. Aliyyül-Mürteza rıdvanullahi aleyhim ecmaiyn efendilerimiz hazeratının, Reslı.lüllah sallallahu aleyhi ve sellem efendimizden sonra her birisinin imam-ı bil-hak ve halife olduklarına da razı olduk. örnek ve önder oldukları için, diğer sahabe-i kirarn rıdvanullahi teala aleyhim ecmaiyn efendilerimizin hepsinden de razı olduk. Allahu tealanın helal buyurduklarına helal oldukları ve üzerlerine hesap olunduğu için razı olduk. Allahu tealanın haram kıldıklarına da haram oldukları ve azaba sebep oldukları için razı olduk. Sevap ve ceza olduğu için cennete de razı olduk. Kafirler ve asiler i�;in ikab olduğundan cehennem ateşine de razı olduk. Merhaba ... Merhaba ... Merhaba derim o yeni sabaha ve o kutlu güne ... Hayır ve şerlerimizi yazan ve bütün amellerir:ıize adil birer §ahit olan Kiramen katibeyn adındaki meleklere ... Ey, Kiramen katibeyn melekleri ... Allah u teala sizlere selam ve tahiyyet etsin.. Ey amellerimizi yazan melekler ... Bugünüroüzün başında, amel sahifemizin başına ... RAH:\IA� VE RAHİl\1 üLA� ALL-\In; TEALA'�"l� tSMİYLE yazınız. Ey melekler sizler şahit olunuz. Biz, şehadet ederiz ki, mXbud-u bil-hak ycktur illa Allahu teala vardır, birdir, ul.uheyette şeriki yoktur. Şehadet ederiz ki ; Muhammed aleyhisseium, Allahu tealanın kulu ve Resfılüdür. Allahu t2ala tara- - 229 - fından doğru yolu göstermek ve islam dinini öğretmek için gönderilmiştir. Biz, bu şehadet ile diriliriz, bu şehadet ile ölürüz ve bu şehadet ile kabirlerimizden kalkarız, inşallah u teala .. Yarattığı şeylerin şerrinden, Allahu tealanın bütün tam ve kamil kelimelerine sığınırım. isirolerin en hayırlısı olan Allah u tealanın ismine sığınırım. Yerlerin ve göklerin Rabbi olan Allahu tealanın isimlerine sığınırım. Yerlerde ve göklerde hiç bir zarar eriştirmeyen Allahu teaHlnın isimlerine sığınırım. O Allahu teala ki, işitici ve bilicidir. Hamd, O Allahu tealaya mahsustur ki, bizi öldürdükten sonra diriltir ve ruhlarımızı bedenimize reddeyler. Hesap günü, ölülerin dirilmesi ve dönmesi O'nun canibinedir. Mülk ve padişahlıkı Allahu tealanın olduğu halde sabaha dahil olduk. Zat ululuğu, azarnet ve celal, sıfat ululuğu, padişahlık, vücut ve vahdeti üzerine vazih delil Allahu teala içindir. Zahiri ve mutlak ni'metler, Allahu tealaya mahsustur. Gece ve gündüz, Allah içindir. Gece ve gündüzde sakin olan her şey, bir ve kalıredici olan Allahu teala içindir. islam hılkat ve kabiliyeti ile ve ihlas kelimesiyle sabaha dahil olduk. Peygamberimiz Hz. Muhammed sallallahu aleyhi ve sellemin dini, babamız Hz. ihrahim aleyhisselamın milleti üzerine ki, O'nun batıldan hakka ma'il ve müslim olduğu, müşriklerden olmadığı gibi. .. Allahu tealanın meleklerinin, nebilerinin, resfıllerinin, arzı taşıyan meleklerinin ve bütün yarattıklarının salavatı, Efendimiz Hz. Muhammed sallallahu aleyhi ve sellemin ve O'nun alinin, evladının, ehl-i beytinin ve ashabının üzerlerine olsun. Salat ve selam senin üzerine olsun ey Allahın Resulü ... Salat ve selam senin üzerine olsun ey Allahın sevgilisi. . . Salat ve selam senin üzerine olsun ey Allahın dostu ... Salat ve selam senin üzerine olsun ey Allahın Nebisi. .. Salat ve selam senin üzerine olsun ey Allahın saf ve seçkin. kulu . .. Salat ve selam senin üzerine olsun ey Allahın yarattıklarının en hayırlı sı ve değeriisi . . . Salat ve selam senin üzerine olsun ey Allahın seçtiği. .. S ala t ve selam senin üzerine olsun ey Allahın gönderdiği. . Salat ve selam senin üzerine olsun ey Allahın ziynetlediği. Salat ve selam senin üzerine olsun ey Allahın mükerrem kıldığı . .. Salat ve selam senin üzerine olsun ey Allahın muazzam kıldığı . .. - 230 - Salat ve selam senin üzerine olsun ey ResUllerin en ulusu. Salat ve selam senin üzerine olsun ey müttekilerin önderi. Salat ve selam senin üzerine olsun ey Nebilerin sonuncusu. Salfit ve selam senin üzerine olsun ey günahkarların şefaatçısı. .. Sal:lt ve selam senin üzerine olsun ey Rabbil-aleminin Resfılü ... Allahu telalanın, meleklerinin, Nebilerinin, Resfıllerinin, arzı taşıyan meleklerinin ve bütün halkın salavatı ; önderimiz, rehberimiz, Hz. Muhammed sallallahu teala aleyhi ve sellem efendimize ve O'nun ali, evladı, ehl-i beyti ve ashabı üzerine olsun ... Allahım: Ulumuz ve Peygamberimiz Hz. Muhammed sallallahu aleyhi ve sellem üzerine rahmetinle, ni'metinle, fazlinla ikram eyle ki, evveliyn arasında halk, senin onun hakkındaki lütuflarırtı bilsinler. Efendimiz ve Peygamberimiz Hz. <:>Muhammed saliallah u aleyhi ve sellem üzerine ahiriyn arasında da rahmet ve in'am eyle .. Efendimiz ve Peygamberimiz Hz. Muhammed sallallahu aleyhi ve sellem üzerine, meleklerden müteşekkil büyük bir cemaat ortasında da kıyamete kadar rahmet ve in'am eyle ... Efendimiz ve Peygamberimiz Hz. Muhammed sallallahu aleyhi ve sellem üzerine, her zaman ve her an rahmet ve in'am eyle .. Bütün N ebiler ve Resfıller üzerine de rahmet ve in' am eyle ... Mukarreb meleklerine de rahmet ve in'am ey le ... Salih kulların üzerine de rahmet ve in' am eyle ... Bütün ta' at ehlin.in üzerine de rahmet ve in' am ey le ... Gök ve yer ehline de rahmet ve in'am eyle ... Bize merhamet eyle ve bizi de onlarla birlikte haşret ... Rahmetin hürmetine ey rahmet edenlerin rahmet edicisi. .. Allahım, bizi rahmetine ithal ey le ... Sen, rahmedenlerin en hayırlısısın ... RAHMAK VE RAIDM OLAN ALLUlU TEALA'�'lN tSMİYLE Allahım : Ey bütün ins ve cinnin sahibi.. Ey İeyizlerin ve hayırların kapılarını açıcı. .. Ey bazı şeyleri , bazı şeylere �� bep eyleyen .. Bize yararlı ve yardımcı olacak sebepleri hazırla ki, biz onları isterneğe k adir değiliz.. Allahım: Bizi, emirlerini e meşgul ey le ... Bizi, alıdinle emin eyle ... Malıluktan umudumuzu kes ki, tevekkül ve itimadımız ancak senin lutfuııa olsun ... Bizi, sana enis ey le .. Senden gayrısından bizi uzaklaştır ve ayı-r ... Bizi, kazana razı eyle ... Bizi, belalarma sabre- - 231 - denlerden e yle ... Bizi, ni'metlerine şükredenlerden ey le ... Bizi, zikrinle lezzet duyanlardan eyle ... Bizi, kitabın olan Kur'anı kerim ile ferahlayanlardan ey le ... Bizi, gece saatlerinde ve günün başında ve scnunda münacat edenlerden ey le ... Bizi, dünyaya buğzedenlerden ey le ki, ondan yüz çevirelim ... Bizi, ahireti sevenlerden eyh� ki, ahiret için çalışalım ... Bizi, didarını özleyenlerden eyle ... Bizi, cenabına tevecc:ih edenlerden ey le ... Bizi, ölüme hazır bulundur ki, ölümümüzü düşünerek ahiret işleriyle daha çok meşgul olalım. Ey Rabbimiz : Bize, fazlindan sevap ve ihsanından va'dettiklerini ver. Resfıllerinin lisanı ile va'dettiklerini . .. Kıyamet gününde bizi malızun eyleme ... Sen, va'dinden dönmezsin ... Allahım : Tevfikini bize refik eyle . .. Yolumuzu, Sırat-ı müstakim ey le ... Allahım: Bizi, maksatlarımıza vasıl eyle ... Tövbelerimizi kabul eyle ... Muhakkak ki, sen asilerin tövbelerini kabul ve onlara rahmet edicisin ... Allahım: Senin emrinle sabaha (veya akşama) dahil olduk. Senin emrinle yaşar, senin emrinle ölürüz. Dönüşümüz de sanadır. Allahım. Bize hakkı bildir. Hakka tabi olmayı bize rızık eyle. Bize, batıl olanın batıl olduğunu da bildir. Bize, batıldan uzak bulunmayı ve sakınınayı rızık ey le ... Bizi, müslim olarak öldür ... Bizi salih kullarına ilhak eyle ... Zalimlerin şerlerini üzederimizden def'et ... Mü'minlerin dualarına bizi ortak et ... Bizi sakla ve koru .. . Ey Rabbimiz : Kaza ettiğin şerden bizi koru ... Allahım: ümmeti Muhammed'in günahlarını yarlıga ... Allahım : ümmeti Muhammed'e yardım ey le ... Allahım: ümmeti Muhammed'e merhamet eyle ... Allahım: ümmeti Muhammed'i hıfzeyle ... Allahım: ümmeti Muhammed'i, gamdan, tasadan, elemden uzak tut ... Allahım: ümmeti Muhammed'in günahlarından geç ve affeyle ... Ey tövbe edenleri seven Allahım ... Tövbelerimizi kabul eyle ... Ey korkanları. korkularından emin eyleyen. .. Bizi de korktuklarımizdan emin ey le ... Ey şaşıranıara yol gösteren, bize doğru yolu göster ... Ey azgınlara ve sapıkiara hidayet eden, bize doğru yolu göster ... Ey yardım isteyenlere yardım - 232 - eden, bize yardım eyle ... Ey masivadan geçenlerin isteği ve arzusu olan, rica ve arzumuzu senden kesme ... Ey asilere ra.hmeyleyen, bize rahmeyle ... Ey günahları yarlıgayan, bi2im günahlarımızı da yarlıga. .. Kötü amellerimizi ört ve affeyle ... Bizi, ebrar zümresi ile öldür ... Allahım: Kalplerimizi ma'rifet nurunla nurlandır. Allahım : Zulmet ve kederleri, iyman n uru ile ve hikmetle daldurarak göğüslerimizi aç ... Allahım : Bütün işlerimizi kolaylaştır ... Allahım: Ayıplarımızı yüzümüze vurmayarak lfı.tfunla ört ... Ey lütufları gizli olan Allahımız ... Bizi, dünya ve ahirette korktuklarımızdan kurtar. Allahım : Bizi, ana ve babamızı, üstadlarımızı, şeyhleriınizi ve pirlerimizi kardeşlerimizi, ashabımızı, ahbabımızı, aşiretlerimizi, kabilelerimizi, üzederimizde hakları bulunanları, bize hayır dua ile vasiyyet olunanları, erkek veya kadın bütün mü'minleri, erkek veya kadın bütün müslimleri, mü'min ve müslim zümresinden kadın veya erkek, ölü veya diri olanların hepsini yarlıga... · Ey feyiz veren Allahımız ... Bizi bütün belalardan, bütün hastalıklardan, hepsinden kendi rabmetinle hıfzeyle ve koru. Ey Rahmet edenlerin rahm edicisi ... HAZRET-i PiR MUHA::\t:l\IED BAJIA'üDDiN-i NAKŞiBENDi KUDDiSE SIRRUH EFENDiMiZiN HAL TERCüMELERiDiR Pir-i müşarünileyh, hicri 718 yılı muharrem ayında Batı Türkistan'da Zerefşan ırmağının aşağı mecrası üzerinde eski Buhara hanlığının merkezi olan ve aynı isimle anılan ve aynı zamanda Türk ve islam tarihi bakımından engin Ve zengin bir mazisi bulunan Buhara şehrine bir fersah mesafede kain Kasr-ı Hindivan köyünde kadem nilıade-i alem olmuşlardır. Doğumlarından önce, mezkG.r köy civarından geçen ünlü hak velilerinden Hoca Muhammed baba S2masi hazretleri, maiyyetlerinde bulunanlara : - Bu topraktan bir er kokusu geliyor. Yakında, Kasr-ı Hindivan Kasr-ı arifan olacaktır, buyurmuşlar ve bir süre sonra yine aynı köye uğradıklarında : - Size bahsettiğim er kokusu fazlalaştı. Şüphe yok ki o er dünyayı teşrif eylemiş ve bu fani menzili kudüm-ü saadet lüzumlarıyla müşerref kılmıştır, buyurarak Hazret-i pirin doğumlarını müjdelemişlerdir. Gerçekten Hazret-i Şah Nakşibendin muhterem ataları Seyyid Muhammed Buhari, üç gün önce dünyaya gelen yavrusunu Hoca Muhammed baba Semasi'nin huzurlarına getirerek duasını niyaz etmişler ve çocuğu kucağına alan hazret : - Bu, benim oğlumdur. Bu çocuk, yakın zamanda herkesin muktedası ve ehl-i aşkın müşkil-küşası olacaktır, buyurduktan sonra, beraberlerinde bulunan Seyyid Emir Gülal'e dönerek : - Oğlum Baha'üddin'den şefkat ve terbiyeni eksik etme ! Eğer, bu vasiyetimi yerine getirmezsen sana hakkımı he- . lal etmem, diye tembih buyurmuşlardır. Hazret-i Şah Nakşibend, Seyyid Emir Gülal'den feyiz almışlar ve Abdülhalık Gucdivani kuddise sırruhun ruhaniyetinden kemal bulmuşlardır. Hoca Muhammed baba Semasi hazretlerinin işaret huyurdukları gibi kurdukları tarikat Mavera'ün-nehr, Horasan, Harzem ve nihayet Anadolu'da mil- - 234 - yonlarca insanı sinesinde toplayan bir feyiz ve irşat kaynağı olmuştur. Halis bir Türk tarikati ülan Nakşibendiyye yurdumuzda da revaç bulmuş ve asırlardan beri nasibi olanlar Hazret-i Şah N akşibendin ruhaniyyetinden feyiz almıştır. Sayılamayacak kadar çok menkıbeleri, hikmetli sözleri ve öğütleri bulunan Baha'üddin-i Nakşibendi hazretleri, 791 yılında 73 yaşında fani hayata veda ederken, Kur'an-ı kerim tilavetinden fariğ olamamışlar ve bir aralık mübarek ellerini kaldırarak: - Ya Rab : Tarikatim müntesiplerinden rahmet ve mağfiretini esirgeme, niyazından sonra, Ya-sin sure-i celilesini okuınağa devamla alem-i cemale rıhlet ve intikal buyurmuşlardır. Doğdukları köy olan Kasr-ı arifan'daki türbe-i şerifleri elyevm ziyaretgahtır. (Hayatname) adlı va'az-ü nasihatleriyle (Delil-i aşıkan) adında tasavvufa ait bir eseri ve tertip huyurdukları (E\-di.d-ı Baha'iyye) en meşhur eserleri arasındadır. Allahu teala, cümlemizi himem-i ruhaniyyetiyle feyizlendirsin ve yararlandırsın. · E V R i Dİ · I · B JI B.i.İYY E VE OKUNUSU - 236 - -------------��� ...,- � - 237 - . .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. ...... I .I I l l l E'iizü bilHihi min-eş-şeytan-ir-raciym Bismillah-ir-Rahman-ir-Rahiym El-hamdü Iiliahi Rabbil-alemiyn er-Rahman-ir-Ra-· l hiym maliki yevm-id-din iyyake na'büdü ve iyyake nes1 ta'iyn ıhdınas-sırat-el-müstakiyme sıratellezine en'amte l aleyhim gayr-il magdubi aleyhim ve led-dalliyn. (..\min) l 1 i Bismill3.h-ir-Rahman-ir-Rahiym Allahümme ent-el melik-ül hayyül-hakkül mübiynüllezi la ilahe illa ente ente Rabbi halakteni ve ene abdüke ve I ene ala ahdike ve va'dike mesteta'tü e'uzü bike min şerri I ma sana'tü ebu'ü leke bi-ni'metike aleyye ve ebu'ü bil zenbi _fagfir-li zünubi fe-innehu la yagfir-üz-ztinube illa 1 ente . . i Sübhanallahi vel-hamdü lilliihi ve !il ilithe i!lilllahü I 1 vallahü ekber ve la havle ve la kuvvete illa billah-il aliy- I 1 yiJ.-aziym.. I I Hüvel-evvelü vel-ahirü vt:z-zahirü vel-batınü ve hüve I I bi-külli şey'in aliym .. Yuhyi ve yümiytü ve hüve hayyün 1 l la yemfıtü bi-yedih-il hayrü ve hüve ala külli şey'in ka- 1 i dir .. Sübhaneke yil. aziym-ül- ............ � .... �· � .. .. ................... .. .. .. .. .. .. .. .. . - 238 - - 239 - .......... � ......... .. .. .. .. .. .. ....... .. .............. .. . ..... I I i mu'azzamü sübhaneke ya kayyfım-ül mükerremü sübha- ! ! neke ya ba'isü sübhaneke ya varisü sübhaneke ya mukte- I I dirü sübhaneke ya aıim-es-sırrı veı-hafiyyat sübhaneke 1 I ya ba'ise men fil-cidaleti sübhaneke ya müsta'bide cemi-il 1 I hala'iki sübhaneke ya mukaddir-el vee di ves-sa vafıkı sübl haneye ya men la tatra'ü aleyh-il afatü sübhaneke ya müI kevvin-el ezmineti vel-evkati ala kadrüke ve te'aleyte I amma yekul-üz-zalimune ulüvven kebiyra .. Sübhaneke ya i mfı'tik-er-rıkabe sübhaneke ya müsebbib-el esbiibi süb ' haneke ya hayyü la yemfıtü sübhaneke ya ilahi ve ilah * en-nasuti halektena Rabbena bi-yedike ve faddeltena ala l kesiyrin min halkıke felek-el hamdü ven-na'ma'ü ve leI ket-tavlü vel-ala'ü tebarekte Rabbena ve te'aleyte nesI tagfirüke ve netubü ileyke .. Allahümme en t-el evvelü fela I şey'e kableke ve ent-el-ahirü fela şey·e ba'deke ve ent-ezl zahirü feıa şey' e yüşbihüke ve ent-eı batınü reıa. şey' e ye- I I rake .. Ve ent-el vahidü bila kesiyrin ve ent-el kadirü bila I I veziyrin ve ent-el müdebbirü bila müşiyrin.. I I • Kulillahümme ma.lik-el-mülki tü' til-mülke men teşa'ü ve tenzi'ul-mülke mimmen teşa'ü ve tu'izzü men teşa'ü ve tüzillü men teşa'ü bi-yedik-el hayrü inneke alfı külli şey'in kadir .. Tulic-ül leyle fin-nehari ve tulic -ün-neh2.re fil-leyli t ! I İ ve tuhric-ül hayye ! I � ! · ·� ........... .. .. .. .. .. ·· · �� .......... ��· ·· · - 240 - - 241 - ...................... .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. ... ' I i min�el-meyyi�i , _ ve tuhrie-ül �eyyi�e min-el h';yyi ve ter • zuku men teşa u bı-gayrı hısab .. Subhaneke ya men-ihte1 cebe fil-ula an cemi-il vera .. Sübhaneke ya men teredda l bil-vekari vel-kibriyai .. Sübhaneke ya malike cemi-il eş1 ya .. Sübhaneke ya men te'azzeze bil-kudreti vel-ula .. SübI haneke ya men ya'lemü ma fid-davahis-seb'i vel-husna ve I ya men ya'lemü ma ·yetecelcelü fis-suduri vel-ahşa .. Süb * haneke ya men şerrefel-arude alel-müdüni vel-kura .. Sübl haneke ya men ya'lemü ma taht-el cebubi ves-sera .. Sübhaneke ya men teala ve latüfe an en yüra .. Tebarekte Rabbena ve te'aleyte la Rabbe gayrüke ve la kahire sivake .. Allahümme ent-el mün'im-ül mufdil-ül mukiyl-üşşekfır .. Ve eşhedü enneke entallahüllezi la ilahe illa ente ente Rabbi ve Rabbü külli şey'in fatır-üs-semavati velI ardi alim-m gaybi veş-şehadet-il-aliyyil kebir-il müte'ali.. 1 Ta 'sin-mim .. I Ta-sin.. Merec-el bahreyni yeltekkıyyani beynehüi ma berzah un la yebgıyan .. İ Allahu la ilahe illa hüvel-hayyül kayyfımü la te'huzühü sinetün ve la nevm .. Lehu ma fis-semavati ve ma I fil-ardi men-zellezi yeşfa'u indelıu illa bi-iznihi ya'lemü ma beyne eydihim ve ma halfehüm ve la yuhitune bi i şey'in min ilmibi illô. bi-mô. şô.'e vesia kürsiyyühüs- .... .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. . F: 16 -24:2- - 243 - • •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• ••• I I ! semô.vati vel-arda ve ıa ye'udühü hıfzühümô. ve hüvel- l I aliyyül-aziym .. I Ha-mim .. Ha-mim .. Ha-mim .. Ha-mim .. Ha-mim .. HaI mim . . Ha-mim .. (Hummel-emrü ve ca'en-nasrü fe--aleyni I la yunsarun . . ) (3) Ha-mim .. Tenzil-ül-kit�bi min'Allah-ili aziz-il-aliym .. Gafir-iz-zenbi ve kabil-it-tevbi şedid-il-ikaI bi zit-tavli la ilahe illa hüve ileyh-il-masiyr .. Yef'alullaI hü ma yeşa'ü bi-kudretihi ve yahkumü ma yüridü bi-izzeI tihi ve la münazi'a lehu fi ceberutihi ve la şerike lehu fi I mülkihi.. (Sübhana-llahi ve bi-hamdihi .. 100 lierre) La I havle .... ve la kuvvete illa billahi maşa'anahü kane ve ma I ıem �şa· ıem yekün a·ıemü ennaııahe ala küni şey'in I kadirün ve ennallahe kad ehate bi-külli şey'in ilmen .. I Allahllmme la taktülna bi-gadabike ve la tühlikna I bi-mesulatike ve afina kable zalike.. Sübhanel-melik-il i kuddusi.. Sübhane zil-mülki vel-melekfıti .. Sübbane zil-iz· I I zeti vel-azameti vel-ceberuti.. Sübhanel melik-il hayyi I halim-illezi la yenamü ve la yemfıtü .. Sübbfıhün kuddfı· I sün Rabbüna ve Rabbül mela'iketi ver-ruh .. Allahümme I allimna min ilmike ve fehhimna anke ve kallidna bi-samI sami nasrike .. Allahümmec'alni leke şakiren ve leke zaI kiren ve leke rahiben ve leke mitva'en ve leke muhbiten ! ve ileyke evvahen I • • •• •• •• •• •• •• • ._... • •• •• •• •• •• •• •• •* •• ·� •• • - 244 - - 245 - ..... .. .. .. .. .. .. .. .. ...... .. .. .. .. ....... .. ... I 1 I müniyba .. Allahümme tekabbel tevbetena vagsil havbe1 tena ve seddid makavilina veslül sahimete sudurina vez- 1 1 hib-iz-zahle ved-dahle ver-rane vel-ahbete min kuliıbina .. Allahümme inna ne'O.zü bike min cüda'il-füca'etü ve min i hark-il me'nuseti ve min-el-ilhadi vel-irreti v• min-el-ceml m� vel'aneti ve min-el-umuril mutammerati .. Allahümme 1 aksim lena min haşyeteke ma tehulü bihi beynena ve I beyne me'asike ·ve min ta'atike ma tüdhilüna bi hi ila hazil re't-il kudsi ve min-el-yakini ma tühevvinü bihi aleyna 1 musibat-id-dünya vel-ahireti vahşürna ma'a hayr-il-eşal Vİdi Ve metti'na bi-esma'ina Ve ebsarina ve kuvvetina ma 1 ahyeytena vec'alhül-varise minna vec'al sarena ala men 1 zalemena vansurna ala men adana vagfir hatayana vekI şif rezayana (Veşfi merdana 3) ve nevvir cu·şuşena vaI kıdı evtarena. verham naciıeyna ve ıa tec'al-il acilete ekI bere hemmina ve la meblega ilmina ve la tec'al nıusiybe i tena fi dinina ve lii tusa!lit aleyna bi-zünubinô. men lô. I yerhamüna ve ente erham-ür-rahimiy� .. I Allahümme inna nes'elüke rahmeten min indike I tehdi biha ev'ana ve tellümü biha şea'sena ve tecma'u biha I şemıena. ve teşfi biha merdana. ve tüzekki biha a.·maıena I ve tülhimüna biha rüşdena .. Allahümme I • . .. .. .. .. -.. .. .. -.. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. . - 246 - - 247 - . .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. ••:•• .. . ' * l inna nes'elüke bi-samedaniyyetike ve bi-vahdaniyyetike l ve bi-ferdaniyyetike ve bi-izzetik-el-bahireti ve bi-rahme ' tik-el-vasi'ati en tec'al lena nfıren fi mesami'ina ve nfıren * fi a'yanina ve nfıren fi ecdasina ve nfıren fi kulubina ve • • nfıren fi havassina ve nfıren fi nesemina ve nfıren min ; beyni eydiyna .. • ' i Allahümme zidna ilmen ve nfıren ve bilmen ve atina t ni'meten zahireten ve ni'meten batıneten .. Hasbünallahü İ Ii-dinina .. Hasbünallahü li-dünyana .. Hasbünallah-ül-ket rimü lima ehemmena.. Hasbünallah-ül-halim-ül-kaviyyü ; limen bega aleyna .. Hasbünallah-üş-şedidü lim.en kadena İ bi-sfı'in .. Hasbünallah�ür-rahiymü ind-es-same. Hasbül nallah-ür-ra'ufü ind-el mes'eleti fil-cedesi.. Hasbünallaht ül-latifü ind··el-mizani.. Hasbünallah-ül-kadirü ind-es-sı1 rati .. Hasbünallah-ül-kerimü ind-el-hisabi.. (Hasbiyallahu l li ilahe illa hüve aleyhi tevel{keltü ve hiive Rabbül arş-ilt • � a z ""' ) ıym .. ; ; Merhaben merhaba bis-sabahi vel-yevm-il-cedidi ve • t "bil-mesa'i vel-leyl-il-cedidi ve bil-ibbani velfeynet-is-said .. t ve his-safiri veş-şehidi üktüb lena ma nekulü Bismillah-il • i hamid-il mecid-ir Ra'uf-ir Refi-il vedud-ül muhit-il fa'al-i • fi halkıhi lima yürid .. Ve hüve akrebü ileyhi min habl-il ! \Terid .. Asbahna billahi mü'minen ve bi-lika'ihi musaddi ! kan ve bi-hüccetihi mfı'terifen • � ..... .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. ... - 248 - - 249 - • ••• f' •• •• ·����· •• ·��· •• ·�· •• •• •• • I t I ve lisivallahi fil-ülfıhiyyeti cahiden ve aleilahi mütevek- I I kilen nüşhidüllahe ve nüşhidü mela'iketehü ve enbiya'e- l I hü ve hamelete arşihi ve cemi-a halkihi bi-ennehu la ilahe l l illa hu vahdehu la şerike lehu ve neşhedü enne Muhamme- l l den saliallah u teala . aleyhi ve selleme abdühu ve resufühu l i ve ennel cennete hakkun ve ennen-nilrü hakkun ve ennel- i I havze hakkun ve enneş-şefa'ate hakkun ve enne münke- t I ren ve nekiyren hakkun ve va·deke hakkun ve ennes-sa'- I I ate atiyetün la reybe fiha ve ennallahe yeb·asü men fil- I l kuburi ala zalike nahya ve aleyhi nemutü ve aleyhi nüb'- 1 l asü gaden ve la nera azaben inşa'allahu teala.. I l Allahümme innerra zalemna enfüscna fagfir-lena evI zarenel-keba'ire veı-lememe fe-innehu la yagfirühüma I illa ente vehdina li-ahsen-il-ahlaki fe-innehu la yehdi lil ahseniha illa Ente lebbeyke ve sea'deyke vel-hayrÜ küllüt hu bi-yedeyke nestagfirüke ve netubü ileyke amenna AlI lahümme bima erselte min resfılin ve amenna Allahümme I • bima enzelte ala resulike Allahümmemle' evcühena minke • I haya'en ve kulfıbena minke huburen.. t I Allahümmec'alna lehumen zalifen ve la tec"alna dayi- i l nen ve nemiymeıı ve neffacen ve dahisen .. Allahümme in- I I na ne'fızü bilt:e min-el-hebremeti ve min-el-ce'veti ve mini el-utuvv� vel-hatrabati vel-haylfıleti velfeyheci vel-utulli t ver-rima'i vel-fitne't-id-dehma'i vel-ma.'işet-id-danka'i AlI lahümmec'al • •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• ••• - 250 - - 251 - İ .. .. .. -·· .. .. ·-· •. ·-· .. ... _.-.. -._. ·�· ·�· ·-· ·-· ·-·ı l evvele yevmina haza salahen ve evsatahu lena felahen ve * ahirehü lena necahen .. Allahümmec'al evvelebu rahmeten l ve evsatahu zelıadeten ve ahirebu tekrimeten .. AllahümI merzukna min-el-ayşi ergadehu ve min-el-ömri es'adehu 1 ve min-er-rızki evsa'ahu .. Allahümma'fu anna bi-afvike i vahlüm aleyna bi-fadlike sübhanekallahümme ve bi-hamdike la uhsa sena'en aleyke ente kema esneyte ala nefsike azze carüke ve celle sena'üke ve la yühzemü cündüke ve la I yuhlefü va'düke ve la ilahe gayrüke .. l Sübhaneke ma abednake hakka ibadetike ya ma'bud .. t t Sübhaneke ma arefnake hakka ma'rifetike ya ma'ruf. Sübhaneke ma zekernake hakka zikrike ya mezkfır .. Sübhaneke ma şekernake hakka şükrike ya meşkfır . • • • + Allahümmerzukna şükre ma en·amte bihi aleyna fe- : inneke entallahüllezi ertefe'at an sıfat-il-cibilli sıfatü 1 l kudretike ve la zıddün şehideke hiyne fetart-el-me'rfışe 1 ! ve !il niddün hacizeke hiyne bera·et-el-havbati.. Allahüm- � .. me innfı. ne·uzü bike min hacmetin la tedma'u ve min cena- 1 t nin la yefze·u ve min kalbin la yahşa'u ve min avad-il- • t m2.'un .. Allahümme fehhimna esrareke ve elbisna melabisi • t envarike ve agmisna fi ramuz-il leta'ifi ve efid aleyna min • t avarif-il-ma'arifi * � • ... 1 ................ .. .. .. . . .. .. .. ....... .. .. .. .. .. . - 252 - - 253 - �· ·· ·· ·�· ·· ·� .. � �� .. � · ·· ·· ··· .... I l ! Ya nur-el-envar ya latifü ya settarü nes'elüke en tusal- I t liye ala seyyidina Muhammedin nibras-il-enbiya'i ve ney- 1 • yir-il-evliya'i ve zibrikan-il-asfiya'i ve yuh-issakaleyni ve l i ziya-el-hafikayni ve en terfe·a vücudenô. ilô. felek-il-irfani ! f ve tüsebbite şühudena fi makam� il-ihsani ya Allah u ya nuI rü ya vasi'u ya gafurü ya men-is-sema'ü bi-emrihi mebni1 yetün vel-gabra'ü bi-kudretihi medhiyyetün veş-şevahiku 1 bi-hikmetihi mersiyyetün vel-kamerani bi-fadlihi mudiyf vetün nes'elüke bismikellezi terakrekat minh-ül-hunnesü • J l vel-ezherani ve tecelcelet minh-ül-ananü hırzen mani'an I ve nuren satı'an yekadü senaberkihi yüzhibü bil-ebsari I yukallib-üı-ıeyıe ven-nehare inne ri zalike li-i breten li-uln1 ebsar .. Ta-sin-mim .. Ve ne'uzü billah-il-aziymi min-el-ma':- I l I arifi vel-iddeti vel-mahzuri vel-mümahaleti vel-gımari ve I min keydil-füccari ve min havadis-il-asrani ve min şerrilI ecerrani ( Ya hafiyz ihfezna .. 3) ya veliyyü ya vali ya aliyi yü ya ali ya men la ilahe illa hüve la ya'lemü ahadün key- i 1 fe hüve illa hu (Ya Allahü .. 3) (Ya hay�ii ya kayyiımii .. i 3) ya hakku ya vahidü ya ahadü ya samedü ya vehhabü İ ya fettalıü ya muhyi ya mümiytü ya kahharü (Ya selal mü .. 7) (Selamün kavlen min Rabbin Rahiym .. 7) (Fesel yekfikehümüllalıu ve hüves-semi'ul-aliym.. 3) hüvallaI hüllezi la ilahe 1 ...... ................ .. .. .. ... .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. ... - 254 - - 255 - • •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• ••• I I illa hüver-Rahman-ür-Rahiym . . Hüvallahüllezi la ilahe 1 illa hüvel-melik-ül kuddüs-üs selam-ül mü'min-ül müİ heymin-ül aziz-ül cebbar-ül mütekebbirü hüvallahül-hahk-ül bari-ül musavvir-ül gaffar-ül mübdi-ül mu'iyd-ül berrül muhsiyyür-rezzak-ül kabid-ül basit-ül hafıd-er rafi-ul mu'izzül müzillül mukiyt-üs-sadık-ül bakiyyür-ra'- uf-ün nafi-ud-darrül mühlik-ül mukaddim-ül mu'ahhir-ül afüvvül-ganiyyül mugniyyül müntekim-üt tevvab-üs semi-ul alim-ül-basiyr .. Hasbünallahü ve ni'mel-vekiyl ni' mel-Mevla ve ni'men-nasiyr .. Ya da'imen bila fena'i ve ya ka'imen bila zevali ve ya müdebbiren bila vezirin (Sehhil aleyna ve ala ebeveyna külle asiyr) (3) Allahümme la mani'a lima a'teyte ve la mfı'tiye lima mena"te ve la radde lima kadayte ve la mübeddile lima hakemte ve la yenfa'u zel-ceddi mink-el-ciddü, (Sübhane Rabbiyel aliyyil azi;ym-il hasiyb-il hakem-il adi-ir rakib-il bazih-iş şRmih-il müciyb-il ganiyyir reşid-is 1 sabur-il eelil-il bedi-in nfır-ül muksit-il cami-il mfı't-ilI maııi .. s> 1 1 I 1 La ilahe illallah-ül vekil-üş-şehid.. La ilahe illallah-ül metin-ül mecidü.. La ilahe illallah-ül vahid1 ül vacid-ül vali.. La ilahe illallah-ül macid-ül müI te'ali .. A'dedna likülli hevlin 11- ilahe illallahü ve likülli 1 ragsin elhamdü Iiliahi ve likül�ı reha'in eş-şükrü lillahi ve l ıikülli u'cubetin sübhanallahi • ............. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. . - 256 - - 257 - • •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• ••• ı ve likülli lezenin hasbiyallahü ve likülli ismin estagfirilllahi ve likülli şecvin maşa'allahü ve likülli kada'in ve kaderin tevekkeltü alailahi ve likülli ta'atin ve mea'siyyetin I ıa havle ve la kuvvete illa billahi ve likülli musiybetin inna I Iiliahi ve likülli şecbin istea'netü billahi.. 1 Allahümme inna asbaıın.a inna emseyna nüşhidüke ve nüşhidü mela'iketeke ve hamelete arşike ve enbiya'ike ve cemi'a halkıke bi-enneke entallahullezi la ilahe illa ente vahdeke la şerike leke ve enne seyyidena Muhammeden sallallahu teala aleyhi ve selierne abdüke ve resfılüke .. (Ve ıa havle ve la kuvvete illa billah-il aliyyil-aziym.. 10) ı Ya Rahman-üd-dünya ve ya Rahiym-el ahireti fa'fü anna vagfir lena verhamna ente Mevlana ve ente erhamür-Rahimiyn .. I Bismillah-iş şafi hüvallahü .. Bismillah-il-kafi hüvallahü .. Bismillah-il-mu'afi hüvallahü .. « Bismillahillezi ıa yadurnı mi'a ismihi şey'ün fil-ardi ve la fis-sema'i ve hüves-se�ul-aliym ... » (3) ' «Fallahu hayrün hi.fızan ve hüve erham-ür-Rahi- • miyn.» (7) Vallahü min vera'ihim muhiytün bel hüve Kur'anün mecidün fi levhi mahfuz .. Hafizu ales-salavati ves-salat-il vusta ve kumu Iiliahi kanıtiyne in külli nefsin lernma aleyha hafizün.. (Ni'- i mel ha.fizüllah ya hafiyzü ahfezna) Sümme enzele aleyküro min ba'd-il-gammi emerreten nu'asen yağşa ta'ifeten min k üm • •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• ••• F: 17 - 258 - J - 259 - İ .. �· .. .. .. .. .. .. .. ...... .. ...... .. ........ .. .. i 1 ve ta'ifetün kad ehemmethüm enfüsühüm yazunaline bil- 1 1 !ahi gayr-el-hakkı zannel-cahiliyyeti yekulfıne hel lena ! min-el-emri min şey'in kul innelemre küllehu Iiliahi yuh1 ffıne fi enfüsihim ma la yubdfıne leke yekuEıne lev kane lena min-el-emri şey'ün ma kutilna hahüna kul lev kün1 tüm fi büyutiküm leberezelleziyne kütibe aleyhim-ül katlü 1 ila medacı'ıhim ve liyebtiliyallahu ma fi suduriküm ve li1 yumahhise ma fi kulfıbiküm vallahu aliymün bi-zat-is- i 1 sudur. Elleziyne yekulfıne Rabbena innena amenna fagfir 1 lena zünubena ve kına azab-en-nar .. Es-sabiriyne ves-sa1 dıkıyne vel-kanıtiyne vel-münfikiyne vel-müstagfiriyne 1 1 bil-eshar .. Şehidallahu ennehu la ilahe illa hüve vel-mela1 'ikctü ve ulfıl-ilmi ka'imen bil-kıstı la ilahe illa hüvell aziz-ül hakiym .. inned-dine indallah-il-islam .. i Fesübhanallahi hiyne tümsfıne ve hiyne tusbihfın .. Ve I lehül-hamdü fis-semavati vel-ardi ve aşıyyen ve hıyne 1 � tuzhirün .. Yuhric-ül hayye min-el-meyyiti ve yuhric-ül I 1 meyyite min-el-hayyi ve yuhyil-ardi ba'de rnevtiha ve 1 I kezalike tuhrecfın .. inni tevekkeltü aleilahi Rabbi ve Rab- l * büküro ma min dabbetin illa hüve ahizün bi-nasiyetiha 1 • inne Rabbi ala sıratin müstakiym .. Ve ma lena ella nete- 1 l vekkele aleilahi ve kad bedana sübülcna ve lenasbirenne 1 I ala ma azeytümüna ve aleilahi fel-yetevekkiie müte- l • • vekkilün .. I . ' • • � ...... ' ��· � ·· ·.._.. . .. .. .. .. ........ .. .. .. ....... ...... - 260 - - 261 - . .. .. ·�··�· .. .. ·�· .. .. .. .. .. .. . . .. ·� I 1 I Kul len yusiybena illa ma keteballahu lena hüve Mevlana � ve aleilahi fel-yetevekkel-i! mü'minfın,, Ve ma min dilbl b�tin fil- . �rdi ili� alell��i - �ızk�h� ve _ ya'l�m . ü m üstekarreI ha ve mustevde aha kullun fı kıtabın mubıyn .. Ve ke-eyl yin min dabbetin la tahmilü rızkaha Allahu yerzukuha l ve iyyaküm ve hüves-semi-ul-aliym .. Ma yeftahillahu lin ! nasi min rahmetin fela mümsike leha ve ma yümsik fela f mürsile lehu min ba'dihi ve hüvel aziz-ül-hakiym .. Ve lein I se'eltehüm men halak-as-semavati vel-arda le-yekulünnallahu kul efere, eytüm ma. Ted'une min dfınillahi in eradeni1 yallahu bi-durrin hel hünne kaşifatü durrihi ev eradeni bil rahmetin hel hünne mümsikatü rahmetihi kul hasbiyalla1 hu aleyhi yetevekkel-ül-mütevekkilfın .. Ve ma ce'alehulla1 hü illa büşra leküm ve li-tatma'inne kuluhüküm bihi ve l men-nasru illa min indiilah-il aziz-il-hakiym .. ' ; ( Kaf-Ha-ya-ayn-sad .. Ha-mim .. Ayn-sin-kaf.. 3) ik- • fina vehimna hüvallah-ül-kadir-ül kahir-üz zahir-ül ba- t tın-ül fii.tir-ül Iiltif-ül habiyr, Kavlühül-hakku ve Iehül- l : mülkü yevme yünfehu fis-sfıri alim-ül gaybi veş-şehadeti i I ve hüvel-hakim-ül-habiyr .. (Ya hannan .. 3) (Ya mennan .. l 3) Ya bedi'as-semavati vel-ardi .. (Ya lıayyü ya kayyilI mü .. 3) (Ya zel-eelali vel-irkam .. 7) Nes'elüke bi-ızam-il- � l ıahutiyyeti en tenkule tiba'ana min tıba-il-beşeriyyeti ve l en terfe'a mühecena ma'a mela'iketik-el ��· i t .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. . - 262 - _......-- , ';:.\ 1 ����ı. ______ ---:: ;:-:"i '1 - 263 - ....... .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. ... . . .. .. .. ....... ' • l ulviyyeti .. (Ya muhavvil-el ha.vli vel-alıval havvil halena l ila absen-il hal .. 3) SübhanekaJlahümme ve bi-hamdike eşhedü en la ilfı.he illa ente estagfirüke ve etubü ileyke .. Allahümme salli ve sellim ve barik ala seyyidina Muhammed-in-is-sabıkı ilel-enami nurühu rahmetün lil-alemiyne zuhurühu adede min meda min-el-beriyyeti ve men beka ve men saide minhüm ve men şakiye salaten testagrik-ul adde ve tuhiytü bil-haddi ve la inkida'e leha salavatük-elleti salleyte biha aleyhi salaten da'imeten ve ala alihi ve 1 sahbihi ve itretihi misle zalike .. i Sübhane Rabbike Rabbil-izzeti ammii. yasıfilne ve i selamün alel-mürseliyn vel-hamdü lillahi Rabbil-alemiyn . • I Rabbena tekabbel minna inneke ent-es-semi-ul-aliym . • * Ve tüb aleyna inneke ent-et-tevvab-ür-rahiym .. Allahüm- ; me atina külle hayrin ve a'izna min külli şerrin .. • l Bismillah-ir-Rahma.n-ir-Ra.hi;ynı • ; Kul hüvallahü ahad Allah-üs-samed lem yelid ve lem İ yuled ve lem yekün lehu kiifüven ahad .. • ..... • . . . .. .. .. .. .. - .. .. .. .. .. .. .. .. .. ... .. .. . - 264 - - 265 - . .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .................. .. ..... � Bismillah-ir-Rahman-ir-Ra h i yın � I Uksimü aleyküm eyyetüh-el ervah-ür-ruhaniyyfı.ne t I vel-mela'iketü ven-nuraniyyfıne hismillah-in nfıri izen ! eziınin ( nfırin 3 kerre) il.lin iilin (nfırin 3 kerre) erii eriyİ yün. eriyyün (nfırün 3 kcrre) hamiriyyün zu-meriyyün 1 nfırün tekseviyyün nfırün meksebfmün n-urün (Allahu I Rab b ün nfır-ül-a'la 3 kerre) ( elvahen 3 lierre) ( el'aceıe· l essa'ate 3 }{erre) ya mela'ike·t-en-nuri bin-nfırilleziy 1 eda'e bihi küllü nurin eciybu vehbittı bin-nurilleziy ehate 1 bihi külle nurin eciybu vehbitfı ya kaygu esri nfınin bil hakkı Rabbin-nuri eyalin nfırin alin nfırin ahin ahin RabI bin-nfır ( Rebhanin) bazibin bazibin Rabbin Rabbin şelşe ! hiyyin Kelşehiyyin lemşehiyyin rebşehiyyin terşehiyyin I teşarüşen huşen huşiyyün ec iybuni ta:iiyne ve bima emer- I I tüküm sami'iyne müsri'iyne bil-izzet-is-samediyyeti veı- I 1 kudret-il-ebediyyeti ve bi-izzet-il-ilahiyyet-ir-refi'at-il- I İ · a�iyyeti ve bi-hakkıl ismilleziy hulika bihi melek-ül kud- İ I ret-in nur-in-nuri ya meyhezebune ve ya ıneyheteriyyfıne 1 t ya kaygu esri nfınin (Enfınün) ve Rabbün-nuri eciybiı bi- + hakkı ( ahin 3 kerre) inzilu ileyye bi-esra-il-vakti vahduru I fiy mekaniy billahi ve bi-kudretihi vemtesilu lima etlfıbü i vakdfı hacetiy bi-hakkı meşkeşin heşheşin heşkeşin esri'fı ...... ı I . .. .. .. .. .. .. . . .. ..................................... .. .. ... - 266 - �\ o �..,.... - /.,. /_. �f� �Q\ �· - 267 - ..... ... .. .. .......... .. .. .. .. .................... .. ................... l 1 ! yfı melfı'ikete Rabbil-8.lemiyn birnil etlılbü veergabu bi- � l hakkı ma televtühü aleyküm ve kudiye beynehüm bil-hakI kı ve kane emrullahi mef'ula .. I Bismillah-ir-Ralıman ir-Rahiym i I � I l El-hamdü Iiliahi Rabbil-alemiyn ves-salatü ves-sela- l l mü ala seyyidina Muhammedin ve alihi ve sahbihi ecma'- 1 l iyn .. Bahin bahin bi-selamin ermiyahin bi-selamin bahin l I insarifu ce·alaııahu sa·yeküm meşkuren barekanahü fiy- 1 1 1 küm ve aleyküm azzezekümullahü şerrefekümullahü es'a- 1 1 l dekümullahü bima sefertüm fe-ni'me ecr-ül-amiliyn.. 1 l l ! l ! 1 I 1 I 1 I I ! I : 1 I l : 1 i ! .................. ' ....................... t . .. .. .................. ...=. .................. .. . .. . E YI i D - I - B - 1 B 11 Y YE ! E 1 C EliESI - 271 - Rahmet-i ilahiden kovulmuş olan şeytanın şerriııden Allalın Teaiii'nın hıfz-u himayesine sığınırım. Ralıman ve rahiyın olan Allah u teala'nın ismiyle başlanın: Bütün hamd-ü sena o Allahu teala'ya mahsustur ki alemlerin Rabbi, mürebbisi ve malikidir. Dünya hayatınd� ayırt etmeksizin bütün yarattıklarına ni'metlerini, İhsanlarını ve merhametini esirgemez ve ahirette ise yalnız mü'min kullarına rahmet eyler. Hesap ve ceza gününün hakimidir. Ancak sana ibadet ederiz ve ancak senden yardım dileriz. Bizi doğru yola, kendilerine ni'met verdiklerinin yoluna hidayet et ; gazabına uğrayanların ve sapıkların yoluna değil . .. Ralıman ve rahiyın olan Allalın tcala•nın ismiyle başlanın: · Allahım ... Sen, mülküne zeval ermeyen, bütün kainat ve mevcudatı dilediği gibi tasarruf ve idare eden, dilediğini dilediğine veren, dilediğini dilediğinden alan, ezeli ve edebi hayat ile diri, zatı ve kemali ile kaim, ulfıhiyyette zahir, sevap ve ıkaba kadir mutlak hükümdarsın. Senden gayrı Hak ma'bud yoktur, illa sen varsın. Sen, beni yaratan Rabbimsin. Ben, senin kulunum. Senin alıdinde ve gücüm yettiği kadar sana olan va'dimdeyim. İşiediğim şerlerden sana sığınırım. Bana ihsan buyurduğun ni' metlerini itiraf ve günahlarımı da ikrar ederim. Günahlarımı yarlıga, günahları senden gayrı hiç kimse yarlıgayamaz, illa sen yarlıgarsın. Allahu teala'yı, şanına layık olmayan noksan sıfatıardan tenzih ve kemal sıfatları ile tavsif ederim. Bütün hamd-ü sena, Allahu azim-üş-şana mahsustur. Allahu teala'dan gayrı Hak ma'bud yoktur. Allahu teala çok uludur. O çok yüce ve ulu olan Allahu teala'nın koruması, olmasa, günahlardan ve isyanlardan kaçınınağa ve onun yardımı, kuvvet ve kudreti olmasa kulluk ve ibadetlerde bulunmağa kuvvet ve kudret yoktur . O; evveldir, ezelidir. Varlığının başlangıcı yoktur. O; ahirdir, ebedidir. Bekasının sonu yoktur. Onun varlığı, kudreti ile aşikardır. O, kibriyası ile halkın nazarından gizlenmiştir. O, her şeyi hakkıyle bilir. Dirilten ve öldüren odur. O, ezeli ve ebedi hayat ile diridir. Ona ölüm erişmez. Bütün hayırlar ve iyilikler onun elindedir. O, her şeye karşı kadirdir. Seni tesbih ve tenzih ederiz, ey büyükler büyüğü . . . - 272 - Seni tesbih ve tenzih ederiz, ey zatı ve kemali ile kaim ve yarattıklarının korunup konanmasında yegane hakim olan seref ve izzet sahibi.. � Seni tesbih ve tenzih ederiz, ey peygamberler gönde:n�n ve kullarını öldükten sonra dirilten ... Seni tesbih ve tenzih ederiz, ey dünya ehlinin fenasından sonra yerleri ve gökleri miras tutan ... Seni tesbih ve tenzih ederiz, ey sebeplere kuvvet vererek her şeyi kolayca halk ve icat eden gerçek kudret sahibi .... Seni tesbih ve tenzih ederiz, ey bütün gizli şeyleri ve gizliden daha gizli olanları hakkıyle bilen ... Seni tesbih ve tenzih ederiz, ey toprakların derinliklerinde yatanları dirilten . .. · Seni tesbih ve tenzih ederiz, ey bütün yarattıklarının kulluk ve ibadet etmelerini isteyen ... Seni . tesbih ve tenzih ederiz, ey muhabbeti ve olaylarm safhalarını takdir eden ... Seni tesbih ve tenzih ederiz, ey üzerine afet arız olmayaıı.. Seni tesbih ve tenzih ederiz, ey vakitleri ve zamanlan kendi takdirine göre yaratan ve yürüten ... Ululuk ve yücelikte, zalimlerin dediklerinden de ulu ve yücesin ... Seni tesbih ve tenzih ederiz, ey nefisleri nardan azat eden. Seni tesbih ve tenzih ederiz, ey sebeplere sebep yaratan . . . Seni tesbih ve tenzih ederiz, ey ezeli ve ebedi diri, zatı ve kemali ile kaim ve hakim olan ölümsüz . . . Seni tesbih ve tenzih ederiz, ey benim ve bütün insanların Hak ma'budu ... Bizleri, yarattıklannın çoğundan üstün kıldın ... Hamd sana mahsustur. Ni'metler, atiyyeler ve İhsanlar senindir ... Ey Rabbimiz ... Hayır ve bereketin bol, şan ve azametin çok yücedir. Senden mağfiret diler ve sana tövbe ederiz. · Allahım ... Sen evvelsin, senden evvel hiç bir şey yoktur. Sen ahirsin, senden sonra hiç bir şey yoktur. Sen zahirsin, sana benzeyen hiç bir şey yoktur. Sen batınsın, seni görebilecek hiç bir şey yoktur. Sen çoğu elmayan teksin, birsin ... Sen, vezirsiz (Yardımmsız yardıma \'e yardımcıya muhtaç olmayan) gerçek kudret sahibisin ... Sen, müşire (Emir ve i53ret ediciye, yol göstericiye muhtaç olmaksızın) bütün kainat ve mevcud.atı yerli yerinde tedbirlerinde idare edensin ... Habibim de ki: (Ey mülkün maliki olan Allahım .. Miill•ü dilediğine verir ve mülkii dilediğinden alırsın. Dilediğini a�z;iz - 273 - ve dilediğini zelil edersin. Hayır ve şer senin elindedir. Ger�ekten, sen her şeye hakkıyle li:adirsin. Geceyi gündüze, gündüzü de geceye ithal eder ve ölüden diri, diriden de ölü �ıkanrsm .. Dilediğine de hesapsız rızık verirsin .. ) Seni tesbih ve tenzih ederiz, ey _evvel ve ahiriyn bütün mahlfıklarından gizlenen ... Seni tesbih ve tenzih ederiz, ey vekar ve azameti ile örtünen. Seni tesbih ve tenzih ederiz, ey bütün eşyanın maliki . . . Seni tesbih ve tenzih ederiz, ey kudret ve yücelikle aziz olan . . . Seni tesbih ve tenzih ederiz, ey dağlarda ve ovalardaki her şeyi bilen ... Ey göğüslerde ve karınlarda kıpırdananları ve deprenenleri bilen ... Ey Aruz·u (�Iekke-i mükerreme ve Medine-i münevvere) bütün şehirlerden ve köylerden şerefli kılan ... Seni tesbih ve tenzih ederiz, ey yeryüzünü ve toprağın altındakileri hakkıyle bilen . . . · Seni tesbih ve tenzih ederiz, ey yücelerin yücesi ve görülmekten latif olan Rabbimiz. Hayır ve bereketin çok bol, şan ve azametin çok yüc:::dir. Senden gayrı Rab yoktur. Senden gayrı kahredecek de yoktur. Ey Allahım ... Ni'metlendiren sensin, faziletlendiren sensin, sana layık şükür olamaz. Şehadet ederim, sen gerçekten o Allahu tealasın ki, senden gayrı Hak ma'bud yoktur, illa sen varsın. Sen benim Rabbimsin ve her şeyin de Rabbisin .. Yerleri ve gökleri yara tan, varı yoğu, gizli yi ve aşikarı bilen, yücelerden yüce, ululardan ulu ve her şeyden ali'sin . o o Ta-Sin-�Iim ... Ta-Sin . . . (Eş-şu'ara ve En-Nemi surelerinin illi: ayetleridiL) ( Biri tatlı ve diğeri acı) iki denizi, birbirine kavusmak üzere bırakıverdi. Fakat. ikisi arasında hadlerini tecavüz ve hususiyetlerini ifna etmeye mani bir berzah vardır. (Ta.tlısı yine tatlı, acısı acı olarali: kalır.) Allahu teala, yegane Hak ma'buddur. Ondan gayrı ibadete müstehak ma·bud yoktur. H2-yat sıfatı ile muttasıf ebedl, baki ve daim ve yarattıklarının kcrunup kollanmalarına kaimdir. Onu. ne gaflet basar ne uylnı . . . Göklerde ve yerde ne varsa, hepsi on und ur. onun mülF: 18 - 274 - küdür. izni olmaksızın kim yanında şefaat edebilir ? O, yarattıklarının önlerinde ve arkalarında ne varsa, hepsini bilir. Onlar ise, onun ilminden ancak dilediği kadarını kavrayab:tlirler. Onun kürsüsü, gökleri ve yerleri kuşatmıştır. Ve bunl.arın ( Gölderin ve yerlerin ) korunması, ona a;�ırlık ve meşakkat vermez. O, pek ulu çok büyüktür. Ha-Mim ... Ha-Mim ... Ha-Mim . .. Ha-:\Iim... Ha-Mirn ... Ha-Mim ... Ha-Mim ... ( Kur'anı l,:erimde : El-Mü'min, Fussilet, E� .şfıra, Ez-Zuhruf, Ed-Dulıan, El Casiye ve El-Ahkaf sürelerinin ilk avetleridir. lUulmtta harflerdendir. ibn-i Abbas rarlıvallahu aiıh'a göre, Allahu tea.lanın ism-i a!zamıdır. Ata'i H�rasani'Je göre de, (HA) harfi Allahu teaiiinın lL<\LiM, liAMiD,. IL<\ Y, JL-\Iil:\1, HANNAN isimlerinin ve (�üM) harfi de MELiK, �IECiD ve l\IENNAN isimlerinin baş harfleridir.) Zafer takdir edildi, yardım geldi. Onlar, bize karşı nusrete ve zafere mazhar olamazlar. Ha-Mim ... Bu kitabın ( Kur'anı-azim-üş-şanın) indirilmesi aziz ve aliyın olan Allahu tealadandır ki, tövbelerinde ihlas edenlerin tövbelerini kabul eder, şirk ve küfürden ayrılmayanlara ıkabı şiddetlidir. l\'luvahhidlere fazlı ve ni'meti boldur. Ondan gayrı ilah yoktur, dönüş ancak onadır. Allahu teala, kudreti ile dilediğini işler, izzeti ile dilediği gibi hükmeder. Onun ceberrutunda (�lutlak kudretinde) münazaa eden yoktur. Mülkünde şeriki de yoktur. Allahu teaEı:yı şanına layık olmayan noksan sıfatıardan tenzih ve ona hamd-ii sena ederim. Günahla:;:odan dönüş ve ibadetlere giriş, ancak Allahu te3Janın yardımı, kuvvet ve kudreti ile olur. Onun dilediği o:lur, dilemediği olmaz. Bilmiş olunuz ki, Allahu teala gerçekten her şeye kadirdir. O, gerçekten ilmiyle her şeyi kuşatmıştır. Allahım ... Bizi gazabınla öldürme, kötü ve çirkin fiillerimizden dolayı bizi helak eyleme, bizi bunlardan önce af:fet. Göklerin, yerlerin, bütün kainat ve mevcudatın müstakillen maliki olan, mülküne zeval ermeyen, azarnet ve celaline layık olmayan 5eylerden pak ve münezzeeh olan Allah u teftlayı tesbih ve tenzih ederim. Mülk ve melekfıt sahibi olan Allahu tealayı tesbih ve tenzih ederim. izzet, azarnet ve ceberut sahibi bulunan Allahu tealayı tesbih ve tenzih ederim. Göklerin, yerlerin, bütün kainat ve mevcudatın müstakilleıı maliki bulunan, ebed1 ve ezeli hay2.t ile diri ve kaim olan, - 275 - uyku arız olmayan, ölüm erişmeyen Allahu tealayı tesbih ve tenzih ederim. Tesbih ve takdis olunan, kendi kendisini tenzih huyuran Allahımız, bizim Rabbimizdir, meleklerin ve ruhların da Rabbidir. Allahım ... Bize ilminden öğret, bize anlayış ver, yardım kılıcını boynumuza as ... Allahım ... Bizi, ni'metlerine şükredenlerden, seni zikredenlerden, senden korkanlardan, sana itaat edenlerden, sana boyun eğenlerden, sana bağlı olan Ve sana dön en kullarından ey le ... Allahım ... Tövbelerimizi kabul et, günahlarımızı rahmet deryanda yıka, konuşmalarıınızı düzelt ve doğrula, göğüslerimizden kini yok et, kalplerimizden kuruntuları, gizli düşınanlıklan, öfkeyi ve bütün kötülükleri gider ... Allahım ... Ansızın ölmekten, her türlü güçlüklerden, günahlardan, ateşte yanmaktan, doğru yoldan ayrılmaktan, sapıtmaktan, gururdan, kinden, gafletten ve insanı helak eden bütün iş ve kötü düşüncelerden sana sığınırız. Allahım ... Korkundan öyle bir hisse ver ki, bizimle günahlarımız arasına girsin, ta'atinden öyle bir hisse ver ki, bizi cennetine götürebilsin. öyle bir yakin ver ki, dünya ve ahiret musibetlerini karşılayabilelim. Bizi, iyi ve salih kullarınla birlikte haşret ... Hayatta bıraktığın müddetçe kulaklarımızı, gözlerimizi ve gücümüzü, kuvvetimizi bize faydalı hale getir ki, varis olalım. Bize zulmedenlerden öcümüzü al, düşmanlarımıza karşı bize yardım et, hatalarımızı bağışla ve günahlarımızı yarlıga, musibetlerimizi kaldır, hastalarımıza şifalar ver. Kalplerimizi nurlandır, ihtiyaçlarımızı yerine getir, ana ve babamıza merhamet eyle, dünyayı bizim için en mühim bir maksat ve gaye kılma, bütün bilgimizi ona hasretme, dinimiz hususunda bizi musibetlere düçar etme, günahlarımızdan ötürü bize acımayanları bize musallat eyleme, sen bütün acıyanlardan daha fazla acıyansın. Allahım ... Korkularımızı yatıştıracak ve bizi hidayetine ulaştıracak rahmetini istiyoruz. Dağ·ınıklıklarımızı derleyip toparlayacak, dargınlıklarımızı giderecek, hastalarımıza şifa verecek, amellerimizi tertemiz bir hale getirecek, bize doğru yolu ilham edecek ve gösterecek bir merhamet istiyoruz. Allahım ... Halktan müstağni clan varlığın, birliğin, tek ve benzcrsizliğin, aşikar olan izzetin, çok geniş olan rahmetin hürmetine kulaklarımızı nurlandır, gözlerimizi nurlandır, - 276 - kalplerimizi nurlandır, k abirlerimizi nurlandır, duygularımızı nu:dandır, ruhlarımızı nurlandır, önümüzü nurlandır ... Allahım ... ilmimizi, hilmimizi ve nurumuzu artır, bize hem zahir nimetlerini, hem batın ni'metlerini ver. Allahu teala, dinimiz için bize kafidir. Allahu teala, dünyamız için bize kafidir. Kerim olan Allahu teala, bütün mühim işlerimiz için bize kafidir. Halim ve kuvvetli olan Allahu teala. bize zulmedenlere karşı kafidir. Çetin kuvvete sahip bulunan Allahu teala, bize tuzak kurmak isteyenlere karşı kafidir. :Merhamet sahibi olan Allahu teala, ölüm zamanında bize kafidir. Şefkat sahibi olan Allahu teala, mezarda sorgu zamanında bize kafidir. Lfıtuf sahibi olan Allahu teala, mizanda da bize kafidir. Kudret sahibi olan Allahu teala, sıratı geçerken de bize kafidil'. Kerem sahibi olan Allahu teala, sorgu zamanında da bize kafidir. Kendisinden gayrı Hak ma'bud bulunmayan Allahu tea.la bize kfıJidir, tevekkülüm onadır. O, büyük arşın sahibidir. Merhaba ... Merhaba . .. (Ferah ve geni5lil� senin üzerine olsun demektir.) Merhaba sy sabah ve yeni gün (veya ey al\:§am ve yeni gece) Zamana, uğurlu saate, hazır bulunmayan arkadaşa, hazır olan arkadaşa merhaba merhaba derim. Hamd edenlerin hamd-ü senisına layık, geniş merhaır..et sahibi. yücelerden yüce, sevilen. ilmiyle her şeyi kuşatan, yarattıklarına dilediği gibi tasarruf eden Allahu teaHlnın adıyla yaz ki. o bize şah damarımızdan daha yakındır. Yaz ki, biz Allahu tealaya inandığımız, onun huzuruna çıkmayı ve ona ka vuşmayı tasdik ettiğimiz, onun kitabını, delil ve ayetlerini ikrar ettiğimiz halde sabaha dahil olduk. Ondan gayrısının uluhiyyetini inkar ettik, ona tevekkül eyledik, Allahu tealayı, meleklerini, bütün peygamberlerini, arşım taşıyanları ve bütün yarattıklarını şahit tutuyoruz ki, ondan gayrı Hak ma'bud yoktur, illa o vardır. Birdir ve §eriki voktur. Hz. "Muhammed sallallahu aleyhi ve sellem cnun kuJ..ıı v ve F�eslılüdür. Cennet haktır, cehennem haktır, Kevser - 277 - havuzu haktır, şefaat haktır, münkir ile nekir haktır, Allahu tealanın va'di haktır. Kıyamet mutlaka kopacaktır ve Allahu teala bütün yarattıklarını ölümlerinden sonra tekrar diriltecektir. Biz, bunu bilerek ve buna inanarak yaşıyoruz, böylece öleceğiz, kabirlerimizden bu inanç ile dirilip kalkacağız ve Allahu tealanın yardımı ile azap görmeyeceğiz. Allahım ... Biz, nefislerimize zulmettik. Sen, büyük ve küçük günahlarımızı affeyle, çünkü senden gayrı hiç kimse· onları affedemez, ancak sen affeder bağışlar, yarhgarsın. Bizi, en güzel ahlaklar ile ahlaklandır, bu güzelliklere ancak sen hidayet edebilirsin, kimse edemez. Davetine icabet ettim, emrine hazırım. Emrine icabet ettiğim için mutluyum, bütün hayırlar senin elindedir, sana tövbe eder ve senden yarliganmamı dilerim. Allahım ... Gönderdiğin resfıllere iyman ettik. Allahım ... Resfıllerİn vasıtasiyle indirdiğİn kitaplara da iyman ettik. Allahım... Yüzümüzü haya ile ve kalplerimizi sevinç ve neş'e ile doldur. Allahım ... Bizi hayırlı işlerde sabit kıl. .. Cimri, dedikoducu, kibirli, fitne ve fesatçılardan eyleme ... Allahım ... Oburluktan, hapisten, haddini aşmaktan, kıtlıktan, kötü zandan, içkiden, vahşi insandan, faizden, korkutucu fitneden ve geçim darlığından sana sığınırız. Allahım ... Bugünümüzün evveli salahımız, ortası felahımız ve sonu zaferimiz olsun ... Allahım ... Günümüzün başlangıcını rahmet, ortasını dünyadan yüz çevirme ve sonunu da kerem kıl. .. Allahım ... Bizi en iyi ve en güzel ni'met ve geçimlerle rızıklandır. ömürlerimizi mutlu kıl, rızıklarımızı genişlet ... Allahım ... Affınla bizi affet, fazlınla bize halim ol. (Sert olma .. ) Allahım ... Seni, her türlü noksan sıfatıardan tenzih ve kemal sıfatları ile tavsif eder ve sana hamd-ü sena eylerim. Biz, seni ne kadar övsek, senin zatını övmen gibi övmeye gücümüz yetmez. Sana sığınan kuvvetli ve galip olur. Seni öven yükselir ve yücelir. Senin orduların asla yenilmez ve bozguna uğramaz. Sen, sözünden dönmezsin. Senden gayrı Hak ma'bud yoktur. Seni tesbih ve tenzih ederiz, sana hakkıyle kulluk ve ibadet edemedik ey yegane ma.'budumuz ... - 278 - Seni tesbih ve tenzih ederiz, seni hakkıyle bilernedik ey Ma'ruf . . . Seni tesbih ve tenzih ederiz, seni hakkıyle zikredemedik ey Mezkfır . .. Seni tesbih ve tenzih ederiz, sana hakkıyle şükredemedik ey Ivieşkfır ... Allahım ... Bize ihsan buyurduğun ni'metlere karşı şükredebilmeyi ilham ve nasip ey le ... Sen, o Allah u azim-üş-şa.nsın ki, kudret sıfatlarm, mc.hlfıkatın sıfatlarından çok yücedir. Sen, zararlı malılukları yarattığın zaman, hiç kimse sana karşı gelcmedi . Sen, günahları yarattığın zaman, hiç bir rakip seni �en'edemedi. Allahım ... Ağ·lamayan gözden, korkmayan kalpten,. boyun eğmeyen ve tevazu göstermeyen gönülden, herkese muhtaç olmaktan sana sığınırız. Allahım . . . Sırlarını bize öğret, bize nurlarından elbiseler giydir. bizi lütuflarının deryalarına daldır. üzerimize ariflerin ma:rifetlerini dökerek bizi feyizlendir. Ey nurların nuru ( veya nurları yanüan) Ey lfıtuf sahibi ... Ey günahları örten ... Senden, Efendimiz peygamberimiz Hz. �Iuhammed sallallahu aleyhi ve sellem üzerine rahmetini indirmeni dileriz. O, peygamberlerin meş'alesi, evliyanın güneşi, temiz ruhlu kullarının kameri, cinlerin ve insanların ve doğu ile batının ziyasıdır. Senden, varlığımızın irfan semasına yüceltilmesini, ihsan denilen makamda yazılmamız ı dileriz. Ey Allahımız ... Ey yerleri ve gökleri nurlandıran ... :E:y rahmet ve ilmi her şeyden geniş olan ... Ey günahkar kullarını yarlıgayan ... Ey bir emriyle gökleri yüksel ten ... Ey j,uıdreti ile yerleri döşeyen, hikmeti ile dağlarm zirvelerini yücelten, aya ve güneşe fazlıyla ışık saçan Allahımız. ismin hakkıyçün, kt o ism-i eelilin hürmetine ay ve güneş parlamakta, gc)kler harekete gelmekte, yıldızlar, ay ve güneş doğup bat:r::ıaktachr. işte, o ism-i eelilin hürmetine senden muhkem bir kal'a, parıldayan bir nur istiyoruz. O nur ki, ziyası gözleri kamaştırmaktadır. Allahu teala, geceleri güneliizlere çevirerek &.kıl ve hasiret sahiplerine gerçek bir ibret vermektedir. Ta-Sin-Mim ... (Kur'anı lı:erimde Eş-şu'ara ve El-K.a..sas surelerinin ili.: ayetleridir.) Çalgılı eğlencelerden. yalan ve iftiralardan, yasak v-2 mahzurlu olan şeylerden, hiyleden, k.nden. kıskançlardan. fasıkiarın tuzağından, sabahın ve akşamın kötü olaylarından, insanların ve cinlerin şerlerinden sana - 279 - sığınırım. Ey yapılan her işi bütün tafsilatiyle tutan, belli vaktine kadar afetlerden ve belalardan saklayan, bizleri de koru Ey mü'minlere dost ve yardım edici, onları sevici ve işlerini bitirici ... Ey bütün kainat ve mevcudatı idare edici Allahım ... Ey rütbe ve hükümde en üstün ve yüksek olan ... Ey ululardan ulu yücelerden yüce ... Ey kendisinden gayrı Hak ma'bud bulunmayan ... Ey, kendisinden gayrı ibadete m üstehak kimse olmayan ... Ey nasıl olduğunu, kendisinden gayrı hiç kimse bilemeyen .. . Ey Allahım ... Ey bütün yarattıklarına dünyada rızıklarını vererek rahmetini dağıtan ... Ey ezeli ve ebed1 hayat ile diri olan ... Ey zatı ve kemali ile kaim ve mahlukatının korunup kolianmasına yegane hakim olan ... Ey varlığı hiç değişmeden duran ... Ey zatında, sıfatlarında, işlerinde, isimlerinde, hükümlerinde benzeri ve ortağı bulunmayan ... Ey tek ve bir olan ... Ey misli olmayan tek ... Ey hace tierin bi tirilmesi ve ıstırapların giderilmesinde tek merci . .. Ey fazimm hazinelerinden hiç bir karşılık beklemeksizin rahmet ve ni'met bağışlayan . .. Ey bütün yarattıklarına hayır kapılarını açan ... Ey mahlukatını yoktan vücuda getirerek hayat veren . . . Ey malıluklarını dünya hayatlarından sonra öldüren ... Ey küfür ve isyan ile karşı gelenleri ve tövbe etmeyenieri kahreden ... Ey her çeşit arıza ve afetlerden salim kalan ve kullarını her türlü tehlikelerden selamete çıkaran, cennetinde bahtiyar kullarına selam eden. Onlara, rahiym olan Rab celle şaneden selam gelir. Allahu teala, s ana kafidir. O, her şeyi hakkıyle işitir ve bilir. O, öyle bir Allah u azim-üş-şandır ki ; Hak ma.' bud yoktur, illa o vardır. O, ezelde bütün yaratılmışlar hakkında hayır ve rahmet irade buyuran, sevdiğini ve sevmediğini ayırdetmeyerek bütün mahlukatını sayısız ni'metlerine gark edenclir. O, pek ziyade merhamet eden, verdiği ni'metleri iyi kullananları. daha büyük ve ebedi ni'metlerle mükafatlandıran ve ahirette yalnız mü'min kullarına merham8t edendir. O, öyle bir Allahu azim-üş-şandır ki, ondan gayrı Hak ma'bud yoktur. O, malılukatma benzemeyen, her türlü ayıplardan ve noksanlıklardan münezzeh, emniyet bahşeden, her şeyi görüp gözeten kuvvet ve ceberut sahibi ulu hüki.imdardır. O Allahu azim-üş-şan ki, yaratan ve her şeye ayrı bir suret veren, günahlaı·ı affeden, yoktan var eden, tekrar dirilten, iyilik ve ih- - 280 - san sahibi, her şeyi hakkıyle bilen, rızık veren, hikmeti iktizası d aral tan ve genişleten, indiren ve kaldıran, aziz kılan ve zelil eden, rızıkları yaratan, doğru, ebedi geniş merhamet sahibi, yararlandıran, zararlandıran, helak eden, ilerleten, gerileten, affeden, zengin eden, tövbeleri kabul eden, işiten, bilen ve her şeyi görendir. Allahu teala bize kafidir. O, ne güzel bir vekildir, ne güzel Mevladır ve ne güzel yardımcıdır. Ey yok olmaksızın daim ... Ey son bulmaksızın kaim ... l�y yardımcıya muhtaç olmaksızın her işini tedbir ve idare eden ... Sen, bizim ve ana-babalarımızın bütün güçlüklerimizi kola.ylaştır. Allahım ... Verdiklerine kimse mani olamaz. Men'ettiklerini de kimse veremez. Senin kaza ettiğin şeyi, kimse reddedemez. Senin hükmünü kimse değiştiremez. Varlıklı olanların varlıkları da senin katında onlara bir fayda sağlayamaz. Uluların ulusu, yücelerin yücesi olan ve kıyamet günü bütün mahlukatını hesaba çekecek olan Rabbimizi, şanına layık olmayan şeylerden tenzih ederiz. O, hakkı yerine getirerek hükmeder. Malılukatma hak ve adaletle muamele eyler, bütün yarattıklarını görür, gözetir. O, doğru yolu gösterir, sabırlıdır, büyüktür, icabet edicidir. Zatında ve sıfatında yüce, nuru yaratan, adaletli, bütün işlerini denk, birbirine uygun, yerli yerince yapar. istediğini, istediği zaman istediği yerde toplar. Veren de, men'eden de odur. Hak ma'bud yoktur, illa Allahu teala vardır ki, kullarının her işine şahit ve vekildir. Hak ma'bud yoktur, illa Allahu teala vardır ki, kudreti her şeye yeter, şanı büyük, zatı şerefli ve bütün işleri güzeldir. Hak ma'bud yoktur, illa Allahu teala vardır ki, istediğini istediği zaman bulur, bütün kainat ve mevcudatı tek başına idare eder. Hak ma'bud yoktur, illa Allahu teala vardır ki, kadri ve şam büyük, her şeyden yücedir. Her korku için la ilahe illailah Her ni'met için el-hamd-ü Iiilah Her genişlik için eş-şükr-ü Iiilah Her garip şey için sübhanallah Her şiddet için Hasbiyallah Her günah için Estağfinıllah - 281 - Her keder için Maşa'allah Her kaza ve kader için Tevekkeltü aleilah Her ta'at ve günah için La havle ve la kuvvete illa billah Her musibet için inna Iiilah Her elem için iste'antü billah hazırladık. Allahım ... Biz, sabaha (veya akşama) dahil olurken seni, arşını taşıyanları, meleklerini, peygamberlerini ve bütün yarattıklarını şahit tutar ve deriz ki, sen bizim Allahımızsın, senden gayrı Hak ma'bud yoktur, illa sen varsın, birsin, şerikin yoktur ve Hazreti Muhammed sallallahu aleyhi ve sellem senin kulun ve Resfılündür. Günahlardan ve ma'siyyetlerden dönüş, ibadet ve ta'ate başlayış ancak senin yardımın, kuvvet ve kudretinle olur. Ey dünya hayatında bütün yaratılmışlar hakkında hayır ve rahmet irade buyuran, sevdiğini ve sevmediğini ayırdetmeyerek bütün mahlukatını sayısız ni'metlere garkeden ve ahirette yalnız mü'min kullarına rahmet ve merhamet eden Allahım ... Beni affeyle, beni yarlığa, bana merhamet et, sen benim Mevlamsın ve gerçekten sen rahmedenlerin rahmedicisisin . .. Şifa veren Allahu tealanın ismine sığınırım. O, Allahımdır. Kafi olan Allahu tealanın ismine sığınırım. O, Allahımdır. Afiyet veren Allahu tealanın ismine sığınırım. O, Allahımdır. O Allahu tealanın ismi ile başıarım ki, yerlerde ve göklerde onun ismine sığınanlara hiç bir zarar erişmez. O, her şeyi işitir ve bilir. Koruyucuların en hayırlısı Allahu tealadır. O, rahmedenlerin rahmedicisidir. Allahu teala, ilim ve kudretiyle onları ihata etmiştir. K.afirlerin yalanladıkları kitap, çok yüce ve çok şerefli Kur'an-ı azim-üş-şandır ki, Levhi-mahfuzdadır. Farz namazları vaktinde, şartlarına ve rükünlerine riayet ederek edasına devam ve muhafaza edin. Hele, orta namaza dikkat edin. Huşu ve ta'atla namaza durun. Hiç bir nefis yoktur ki, onun arnellerini hıfza mü'ekkel bir melek olmasın. En iyi koruyucu, Allahu tealadır. Ey yüce koruyucu . .. Bizi de koru . . . - 282 - Allahi.ı teala, bu gam ve kederin ardından üzerinize öyle bir güvenlik indirdi ki, hafif bir uyku halinde içinizden bir ta'ifeyi sarıp bürüyüverdi. Bir taife de nefisleri kaygusuna düşmüşlerdi. Allahu tealaya Hak olmayan bir zan, cahiliyyet ehlinin zannı gibi bir zan besiiyorlar ve : ( Bize va'dolunan zafer ve nusretten bir na s ip var mı ?) diyorlardı. De ki : ( Bütün iş Allah u tealanındır. ) Onlar, sana açıklayamayacakları şeyi, içlerinde gizliyorlar. Diyorlar ki : (Bizim, bu işten bir payımız olsaydı, burada öldürülmezdik) De ki : ( Eğer evlerinizde de olsaydınız, üzerlerine Levh-i mahfuzda öldürülmeleri yazılmış olanlar, öldüriilecelderi yere çıkaca.ldar, yine öldiirülecelderdi. Allahu teala, göğüslerinizdelö ihHis veya nifakı meydana liüymak, kalplerinizdeld vesveseyi temizlemek için böyle irade etti. Allalın tefıla, lm.Iplerinizde olan hayır ve şerri haklüyle bilir.) . -· Onlar, Allahu teaJaya yalvarıp yakararak derler ki : (Ey Rabbimiz .. Sana \·e Resulüne iyman ettik. Artık günahlarımızı yarlığa ve bizi ateş azabından koru .. ) Onlar ; ta'ate , musibetlere, isyan ve aykırı hareketlerden sakınmaya sabredieilerdir. iymanlarında, salih amellerinde, kendileri ile Allahu teala ve halk arasındaki sözlerinde gerçek olanlardır. Aynı zamanda Allahu tealaya iyman edici, Allahu tealanın ta'atinde mallarını infak eyleyicilerdir. Seherlerde tövbe ve istiğfar ederek namaz kılıcıiardır. Allalın teala. k•::ndisind2n gayrı ilah olmadığını, vahdaniyyetine delalet eden delillerle, ayetlerle açıkladı. Melekler, Allahu tefıJanın. vahdaniyyetini ikrar ettiler. ilim sahipleri de, vahdaniyyetini tasdik eylediler. O, emir ve nehiylerinde adli ikamet eder olduğu halde, kendisinden gayrı Hak ma'bud olmayandır. O Allahu azim-üş-şan ki, tevhid e tmeyene intikam eder. Benzerine hiç bir intikam alıc ı kadir olamaz. Dilediğine hLikmecler. hiç kimsenin onun hükmünü deği§tirmeğe güeü vetmez. · Allahu teala indir..de din. islamdır. Akşama girerken de, sabaha girerken de Allahu tealayı tesbih ve tenzih ederiz. Allahu teala, ölüden diri ve diriden ölü çıkarır. Ve arz kuruduktan sonra ( Ya,ı};murl:ı) ona hayat verir. Bunun gibi, siz de kabİrlerinizden çıkarılacaksınız. Ben, benim ve s izin Rabbimiz olan Allahu tealaya tevekkül ettim. Hiç bir c anlı malıluk yoktur ki, nasiyyesi Allahu - 283 - tealanın elinde olmasın. Rabbim celle şane, şüphe yok ki en doğru yol üzerindedir. Hem, biz ne diye Allahu teaJaya tevekkül etmeyelim ki, bizlere yolumuzu o göstermiştir. Bize ettiğiniz eziyyetlere elbette sabredeceğiz. Allahu tealaya tevekkül edenler, bu tevekküllerinde sehat etmelidirler. · De ki : (Allah u teala bizim için ;yazmışsa, ondan başkası asla bize erişemez. O, bizim 1\'levlamızdır. A rtıli mü'minler yalnız Allalın teaJaya ten�ldüil etsinler.) Yeryüzünde, bütün canlıların rızkı Allahu tealanın üstündedir. Onların duracak yerle-::·ini de, emanet edilen yerlerini de bilir. Bütün bunlar, o apaçık kitapta (Levh-i-mahfuz ) dadır. Çoğ·u hayvanların, rızkını yüklenip taşımaya güçleri yetmez. Onlara da. size de rızkı Allahu teaıa verir. Allahu azimüş-şan, her şeyi işitir, her şeyi bilir. Allahu tealanın insanlara rahmetinden açtığı bir ni'meti tutacak yoktur. Tuttuğu bir ni"meti de, tuttuktan sonra salıverecek yoktur. Allahu teala, yegane galip ve her fiilinde hakimdir. Celalim hakkıyçün, müşriklere : (O gölderi ye yerleri kim hall.;: etti?) diye sorsan. elbette : (Allahu teala .. ) d iyeceklerdir. De ki : (Allah u tealayı b ıralup ta ibadet ettik!eriniz, şayet Allahn tPfıla bana bir zarar d ilerse, benden onun bu zararını giderebilir mi '? Haber verin bana Yahut, Allalın teala bana bir r<1hmet dilese, ilahlarınız onun bu rahmetini tutabilirler mi?) De ki : ( Allahu teala bana kafidir. Tc...-ekli:ül edenler, ancak ona te,·ekli:ül ederler . ) �-\.llahu teala. size bu imdadı ancak fethi tebşir ve yardım v3:di:y1e kalbiniz mutma'in olsun diye yaptı . Yoksa. yardım ancak o yegane galip ve hakim olan Allahu azim-üş-şan tarafındandır. Kaf-Ha - Ya - Ayn - Sad (:\Ieryem suresinin ilii fıyetidir.) Ha - Mim - Ayn - Sin - Kaf (E�-Şura suresinin ilk ayetleridi r.) Bize kafi ol ve bizi himaye et. O Allahu teala ki kadirdir, kahirdir, zahirdir, batındır, Httırdır, latiftir. habirdir. Sözü haktır. Sür nefholunduğu gün de mülk onundur. Görünmeyeni de, görüneni de bilen odur. Hakim ve habir odur. Ey çok merhametli, ey kullarına pek çok iyilikler eden ve onların hayırlarını isteyen. ey gökleri ve yerleri akıllara hayret ve durgunluk verecek �jekilde halk ve icat eden AHahım ... Ey daima diri, mahlukatının korurrup kolianmasına ka.i:m, ey c elal, azarnet ve ikram sahibi Allahım ... Ulfıhiyyetinin azameti hakkıyçün senden, tabiatlerimi2:in beşeri tabiatten çevrilmesini diliyoruz. Yüce meleklerinle ruhlarımızın yüceltilmesini istiyoruz. Ey kuvvet ve halleri değiştiren Allahım ... Bizim halimizi de en güzel hale çevir. Allahım ... Seni tesbih ve tenzih eder, sana hamd-ü-se:n.B. eylerim. Şehadet ederim ki, Hak ma'bud yoktur, illa sen varsm. Senden mağfiret dil er ve sana dönerim (Tövbe ederim.) Allahım ... Peygamberimiz, efendimiz Hazreti Muhammed saliallah u aleyhi ve selierne salat, selam ve bereket yolla . . . O, yaratılanların hepsinden önce ve ileridir. Nuru, alemiere rahmet ; zuhuru kainattan gelip geçenlerin ve arta kalanlar m, said veya şaki olanların sayısı kadar s ala t, selam ve bereket yolla ... Ona, öylesine rahmet ey le ki, sonsuzlukları aşsın ve sonsuzluklara ulaşsın. Ona, öylesine rahmet eyle ki, ardı arkası kesilmesin, ona öylesine rahmet eyle ki bütün sayıları kaplasın hadleri kuşatsın. Ona, öylesine rahmet eyle ki, o rahmeti ancak ona kılmış olasın. Rahmetin, daim bulunduğun müddetçe devam etsin, baki bulunduğun müddetçe baki kalsın, senin ilminden başkası kaplayamasın ve kapsayamasın. Onun aline, evladına, ahfadına, ahbabına, ashabına da rahmet eyle ki, rahmetin kadar selamın ve selamın kadar da rahmetin olsun ... Rabbim Rabbil-izzeti celle şane. onların bütün isnatlarından münezzehtir. Gönderilen bütün peygamberlere seHim ve alemierin Rabbi olan Allahu tealaya hamdolsun. Ey Rabbimiz ... Dualarımızı kabul et, sen çok iyi işiten ve bil2nsin. Tövbelerimizi kabul et, sen muhakkak ki merhamet sahibi ve tövbeleri kabul edicisin. Allahım ... Sen, bize hayır ve iyilikler ver ... Sen, bizi ş erlerden ve kötülüklerden koru ... RAH:\IA..� VE RAlliYM OLAN ALLAHU TEALANIN iS�fiYLE BAŞLABIM De ki : (O Allah birdir. Büyüklük onda nihayet bulınıııştur. Daim ve bakidir. Her şeyden müstağni, her dileğin merci'idir. Doğmamış ve doğurmamıştır. Hiç bir eşi ve benzeri yoktur.) SEYYiD YAHYA SiRVANİ KUDDiSE SIRRAHüS-SAMEDANi HAZRETLERiNiN HAL TECü�IESi Müşarünileyh, Hazar denizinin batı kıyısında kain Şirvan eyaletinin Şemahi kasabasında kadern-nilıade-i alem olmuşlardır. Doğum tarihleri, maalesef kesin olarak bilinmemektedir. Muhterem pederleri Seyyid Baha'üddin Şin'ani ve onun ataları, sadat-ı kirama mensup bulunuyorlardı. Seyyid Yahya Şirvani kuddise sırrahüs-sübhani hazretleri, zahir yönünden fevkalade cemale ve batın yönünden ise barikulade kemale sahip bulunuyorlardı. Bu sebeple, kendilerini görenlerin ilk bakışta dikkat ve alakalarını çekerlerdi. Henüz pek küçük yaşlarda iken, Hazret-i pir bir gün sokakta arkadaşlarıyle oynuyordu. Tesadüfen oradan, Şeyh izzeddin-i Halveti'nin oğlu ve şeyh Sadreddin-i Halveti'nin müridi ve damadı olan şeyh Pirzade geçtiler ve o küçük yavrunun alnında parıldayan muhteşem nuru farkederek feyz-i :Muhammedi'den nasip alması için dua buyurdular. Aynı gece, seyyid Yahya Şirvani hazretleri. rüyasında Resfı.l-ü zışan aleyhi ve alihi salavatullah-il-Mennan efendimizi gördüler ve kendilerinden Şeyh Sadreddin'e hizmet etmesi emrini tebellüğ eylediler. Ertesi sabah, derhal Şeyh Sadreddin'e müracaatla sohbet-i kudsiyyelerine vasıl ve kendilerinden ilim tahsil ederek sonsuz feyizlere nail olmuşlardır. Şeyh Sadreddin-i Halveti'nin alem-i cemale intikallerinden sonra Baku'ya giderek yerleşmişler ve 869 hicri yılında kendileri de vasıl-i cinan oluncaya kadar orada yerleşmişlerdir. Mübarek türbeleri, hala Baku şehrinde bulunmaktadır. Seyyid Yahya Şirvani hazretleri, daima ERBA'IYN üzere bulunur, birisini bitirince diğerine girer, 4 - 5 günde bir iftar ed·3r. 12 hatta bazan 20 günde bir defa abdest tazelerlerdi. :Molla Cami. Nefehat-ül-üns narnındaki eserinde, pir-i müşart.nileyhin ömrünün son altı ayında Cenab-ı Rabbil-fı.lemiyne müteveccih olduğunu ve yemek yemediğini belirtmektedir. Esrar-üt-talibiyn, Şifa-ül-esrar, esrar-ül-vahy, Keşf-ül- - 286 - kulub, Meratib-il-esrar-il-kulub, Esrar-ül-vüzu, Rümfız-ü i şarat, Menazil-ül-arifiyn, Şerh-i esrna-i semaniyye, Şerh-i sualat-i gülşen-i raz, etvar-ül-kalb ve ilm-i ledünni namında jpek cok eserleri vardır. - ViRD-i-SETTAR olarak tanınan, aslını ve mümkün olabildiği kadar şerhini verrneğe çalıştığımız evrad-ı şerifi, ehl-i hakikat indinde gayet makbul ve merguptur. Allahu azim-üş-şan, sırrını takdis buyursun ve bizleri de feyiz ve bereketinden yararlandırsın. - 288 - - 289 - • •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• ••• I i VtRD-t SEYYID YAHYA ŞiRVANt VUSLAT-1 RAHt MET-i RAHMANi KUDDiSE SIRRAH-US-SVBHANt Bismillah-ir-Rahman-ir-Rahiym Allahümme ya Settarü ya Settar ya Azizü ya Gaffar ya Celilü ya cebbar ya mukallib-el-kulfıbi vel-ebsa.r ve ya müdebbir-el-leyli ven-nehar hallisna min azab-il-kabri ven-nar. ilahi üstür uyubena v'agfir zünübena ve tahhir kulfıbena ve nevvir kuburena v'eşrah sudurena ve keffir anI na seyyi'atina ve teveffena ma'aı-ebrar. ı Sübhaneke mll. abednô.ke hakka ibadetike ya mıl'bud l Sübhaneke ma arefnake hakka ma'rifetike ya ma'ruf. l Sübhaneke ma zekemake hakka zikrike ya mezkur. l Sübhaneke ma şekernake hakka şükrike ya meşkur. 1 Fadlan min'allahi ve rahmeten şükren min'aBahi ve 1 ni'meten lillah-il-hamdü vel-minneti. El-hamdü Iiliahi alet-ta'ati vet-tevfik ve nestagfirullah-el-azime min külli zenbin arndin ve sehvin ve hata'in ve nisyanin ve n oksanin ve taksiyr. Allahümme lekel-hamdü hamden yüva.fi ni'ameke ve I yükil.fi meziydeke nahmedüke bi-cemi'i l • •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• ••• F: 19 - 290 - - 291 - • •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• • I ı mehamidike ma alimna minha ve ma lem na'lem ve neşkürüke ala cemi'i ni'amike ma alimna minha ve ma lem na'lem ve ala külli halin ya muhavvil-el-havli vel-ahvali havvil halena ila absen-il-haL � A'dedtü li-külli hevlin Iii ilithe iliallah I Ve li-külli ni'metin el-hamdü lillah I Ve li-külli reha'in eş-şükrü lillah I ı Ve li-külli u'cfı.betin sübhanallah Ve li-külli zenbin estağfirullah Ve li-külli musiybetin inna lillah Ve li-külli dıykın hasbiyallah I Ve li-külli kada'in ve kaderin tevekkeltü aleBab I I Ve li-külli ta'atin ve ma'siyyetın la havle ve la kuvvete illa billah I I I Ve li-külli hemmin ve gammin maşa'allah Len yaglib'allahe şey'ün ve hüve galibün ala şey'in hasbiyallah külli i Ve kefa semi'allahu limen de'a la gayete lehu fil-ahi4 reti vel-ula I La ilahe illallahu vahdehu la şerike lehu lehül-mülI kü ve lehül-hamdü yuhyi ve yümiytü ve hüve hayyün la 1 yemfı.tü ebeden da'imen sameden bakiyen bi-yedih:-il-hayrü ve hüve aHi külli şey'in kadiyrün ve ileyh-il masiyrü ıa · uhsa sena'en aleyke en te kema esneyte ala nefsike azze 1 carüke ve celle sena'üke ve la ilahe gayrüke 1 I I ' Er-Rahmanü alel-arş-isteva lehu ma fis-semavati ve • ma fil-arcti ve ma beynehüma ve ma taht-es-sera ve in I techer bil-kavii i .._.._..._.. o• •• •• •• •• •• •• •• •• • .._..._.._.._..._.. •• • - 292 - o,., .., . ,.,. o,. _,.,.,. o,.,. ·� , / .. -;-;Ll * t. lll �'5!; )k ;,Ll�� \.::.�\-:.\\ �� ... , ·· ' .. , . -,· � -�t-9r-��_.w -fr.�J�-�t��i�i.ı#. ���� �� J\J*- ��� 4Qi'��4.\ _;���Lfr.� �)L�.:�)\��:).1 • ,.. o_., .} o; o, . .... �?.' ���;Ll ��ts��\ �q,��\���\ \...... o ,.. •., • ., ., ���u.c��9\ �LJ:...::_;.. �J, �fl.\ .J��ı - - 29� - ....... ......... .. .. .. .. �..-. . .. ........... �· ·· ·· ·· . fe-innehu ya'lem-üs-sırra ve ahfa Allahu la ilahe illa hüve lehül-esma-ül-hüsna fed'uhu biha sadakallah-ul-aziym. Hüvallahüllezi la ilahe illa hüve ( Celle celalühu) l Er-Rahmanü ( Celle celaJühu) Er-Rahiymü (Celle i celalühu) El-Melikü (Celle celalühu) El-Kuddusü (Celle ' celalühu) Es-Selamü (Celle ceHUühu) El-Mü'minü ( Celle ı celaJühu) El-Müheyminü ( Celle ceHUühu) El-Azizü (Celle ı celaJühu) El-Cebbarü ( Celle celaJühu) El-Mütekebbirü (Celle celalühu) El-Halıku ( Celle celaJühu) El-Bari-ü ( Cclle celalühu) El-Müsav-virü(Celle celalühu) El-Gaffarü (Celle ceHUühu) El-Kahharü (Celle celalühu) El-Vehhaf bü (Celle şanühu) Er-Rezzakü (Celle şanühu) El-Fetta • hü ( Celle şanuhu) El-Alimü ( Celle şanühu) El-Kabidü 1 I (Celle şanühu) El-Basitü ( Celle ceHUühu) El-Hafidu 1 f (Celle celalühu) Er-Rafi'u (Celle celalühu) El-Mu'izzü ı ; (Celle celalühu) El-Müzillü ( Celle celalühu) Es-Semi'u • (Celle şanühu) El-Basirü (Celle şanühu) El-Hakemü ı ! ( Celle celaJühu) El-Adlü (Celle celaJühu) El-Latifü (Cel- ı le celaHihu) El-Habiyrü ( Celle ceHUühu) El-Halimü (Celle celaJühu) El-Azimü ( Celle celaJühu) El-Gafurü ( Celle celfılühu) Eş-Şekfırü (Celle şanühu) El-Aliyyü ( Celle şa ' nühu) El-Kebirü (Celle şinühu) El-Hafizü ( Celle şanühu) • El-Mukiytü (Celle şanühü) El-Hasibü ( Celle şanühü) ! El-Celilü (Celle celalühu) El-Kerimü ( Celle şanühü) ErI Rakiybü (Celle şanühü) El-Müciybü (Celle şanühü) El- ı • Vasi'ü (Celle şanühü) El-Hakimü (Celle şanühü) El-Ve- ı· f dudü (Celle şanühü) El-Meciydü (Celle ceHilühü) El-Ba'i- ._ • I sü (Celle ceHUühu) Eş-Şehiydü (Celle ceHUühu) El-Hakku (Celle celaJühu) El-Vekilü (Celle şanühü) El-Kaviyyü I (Celle şfı.ııühü) El-Metiynü (Celle şanülıü) El-Veliyyü r I (Celle şanühü) El-Hamiydü (Celle şanühü) El-Muhsi ( Celle şanühü) El-Mübdi'ü (Celle şaııühü) El-Mu'iydü I (Celle celaJühu) El-Muhyi ( Celle cela.lühu) El-Mümiytü l (Celle celaJühu) El-Hayyü (Celle celalühu) El-Kayyumü 1 (Celle şanühü) El-Vacidü (Celle şanühü) El-Macidü (Cel- • le şanühü) • .....,...._.., : 1 oa• •• •• •• •• •• •• • .....,.. •• •• •• •• •• •• •• •• • - 294 - - 295 - ....... .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. . l 1 l El-Vahidü (Celle cela.lühu) El-Ahadü ( Celle şanühü) E�- 1 Samedü ( Celle ş3,nülıü) El-Kadirü ( Celle şanühü) El1 Muktedirü ( Celle şanühü) El-Mukaddimü (Celle şanühü) l El-Mu'ahhirü ( Celle celalühu) El-Evvelü ( CeJle celalühu) El-Ahirü ( Celle şanühü) Ez-Zahirü ( Celle şLnühü) El1 Batınü (Celle şinühü) El-Vali (Celle şanühü} El-Müte'- 1 ali (Celle celalühu) El-Berrü (Celle celaJühu) Et-Tevvabü ( Celle celaJühu) El-Müntekimü (Celle celalühu) El-Afüv1 vü ( Celle celalühu) Er-Ra'ufü (Celle ceHUühu) Malik-ell mülkü zül-celali vel-ikram ( Celle şanühü) El-Muksitü ( Celle şanühü) El-Camiü ( Celle şanühü) El-Ganiyyü l (Celle şanühü) El-Mugni (Celle şanühü) El-Mani'u (Cell le şanühü) Ed-Darru (Celle şanühü) En-Nafi'u (Celle l şanühü) En-Nurü ( Celle şanühü) El-Hadi ( Celle şanühü) El-Bedi'u ( Celle şinühü) El-Baki (Celle celalühu) El-Va1 risü (Celle şanühü) Er-Reşidü ( Celle şanühü) Es-Saburü l ( Ce lle şanühü) l Elleziy tekaddeset an-il-eşbahi zatühu l l l Ve tenezzehet an müşabehetih-il emsali sıfatühu Ve şehidet bi-Rübubiyetihi ayatühu Ve dellet ala vahdaniyyetihi masnu'atühu l Vahidün la min kılletin ve mevcudün la min ilietin 1 bil-cudi ma'rufün ve bil-ihsani mevsufün I l l I Ma:rufün bila gayeti Ve mevsufün bila nihayeti Evvelün kadiymün bila ibtida'in Ve ahirün kerimün mukiymün bila intiha'i I Ve gafere zi.ınub-el-müznibiyne keremen ve hilmen ve ·l lutfen ve fadlen elleziy lem yelid ve lem yUled ve lem yel kün lehu küfüven ehadün leyse ke-mislihi şey'ün ve hüves-semi"ul-basiyrü ni'mel-Mevla ve ni'men-nasiyr. l ' • •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• • - 296 - - 297 - . .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. ....... .. ....... .. .. .. ... i Gufrii.neke Rabbenii. ve ileyk-el-masiyr. i İ Ve hasbünallahi vahdehu ve ni'mel-vekiyl. I l Ve la havle ve la kuvvete illa billah-il-aliyyil-aziym. � l Yef'alüllahü ma yeşa'ü bi-kudretihi ve yahkümü ma l yüridü bi-izzetihi. . l Ela lehül-halku vel-emrü tebarekallahu Rabbül-ale- 1 l miyne ve neşhedü en la ilahe illallahu vahdehu la şerike l lehu ilahen adilen cebbaren l Meliken kadiren kalılıara l l Liz-zünubi gaffara l l Ve lil-uyfıbi settara l l Ve neşhedü enne seyyidena Muhammeden abdüh-ül- 1 1 Mustafa sallallahu aleyhi ve selierne 1 l Ve Resfılühül-nıücteba sallallahu aleyhi ve selierne l 1 Ve eminüh-ül-nıukteda sallallahu aleyhi ve selierne I 1 1 Şems-üd-Duha bear-üd-düca nfır-ül-vera sahibü kabe t kavseyni ev edna sallaliahu aleyhi ve selleme * 1 Resfıl-üs-sakaleyni sallallahu aleyhi ve selierne • ! I • Ve Nebiyyül-Haremeyni sallallahu aleyhi ve selleme ! ' l • Ve imam-ül-kıbleteyni sallallahu aleyhi ve selierne l• Ve ceddüs-sıbtayni salialiahu aleyhi ve selierne i Ve şefi"u men fid-dô.reyni saliallah u aleyhi ve selierne I i l Resfılen Mekkiyyen Medeniyyen Haşimiyyen Kureyşiyyen Ebtahiyyen sallallahu aleyhi ve selierne l Kerrubiyyen ruhiyyen ruhaniyyen takiyyen nakiyyen ! Nebiyyen sallallahu aleyhi ve selierne .._.. • •o •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• • - 29 8 - - 299 - . .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. ...... i I Kevkeben dürriyen şemsen mudiyyen kameren nuriyyen nuraniyyen beşiren neziren siracen müniren sallallahu aleyhi ve ala alihi ve evladihi ve ashabihi ve ez , vacihi ve etba'ihi ve hulefa'ih-ir-raşidiyn-el-mürşidiyn-el mehdiyyiyne min ba'dihi hususen aleş-şeyh-iş-şefik katiliz-zındıyk ve fiı-gar-ir-refik el-mülakkabi bil-atik el-imaI mı alet-tahkik Emir-ül-mü'miniyn Ebi-Bel :rn-is-Sıddıyk · I radıyallahu anh. I s A A • ·ı I ümmes-selamü min-el melik-il-vehhab ila emır-ı I evvab zeyn-il ashab mücavir-il mescid-i vel-mihrab en-naI tıkı bis-savab el-mezkfıri fil-kitab Emir-ül-mü'miniyn I ömer ebni Hattab radıyallahu anh. I Sümmes'selamü min-el melik-il Mennan ilel emir-il i eıniin habilı-ir-Ralıman Cfı.mi-il-Kur'an sfı.hib-il hayfı.'i vell iyman eş-şehidi fiy h�Ui tilavet-il-Kur'an Emir-il-Mü'ınil niyn Osman ebni Affan radıyallahu anh. • Sümmes-selamü min-el melik-il veliyyi ila emir-il va i siyyi ibn-i ammin-Nebiyyi kali-il-bfı.b-il Hayber'i zevci I Fatime't iz Zehriy varis-il-ulfım-in-Nebevi Emir-il-mü' l miniyn Aliyyir-radıyyis-sahiyyil-vefiyyi radıyallahu anh. I I I I Sümmes-selamü alel imarneyn-il hümameyn-is deyn-iş-şehideyn-il mazlfımeyn sa'i- . .. ............ .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. . - 300 - - 301 - İ .. .. .. .. .. .. .. .... .. .. .. .. .. .. .. .. ..... , � el-makbuleyn-iş şemseyn-il kamereyn-il bedreyn-il ha- İ I sibeyn-il nesibeyni bil-kada'i radıyeyni ve alel-bela'is-saı bireyn Emirey-il-mü'miniyn Ebi Muhammedil-Hasen-i ve Ebi Abdillah-il-Hüseyn radıyallahu teala anhüma Ve ala ammeyh-il-kerimeyn-iş şeca'ayn-il muazzemeyn-il muhteremeyni El-Hamza'te vel-Abbas ve ala cemi'il-muhaciriyne vel-ensar vet-tabi'iyn-el alıyari vel-ebrar rıdvanullahi teala aleyhim ve aleyna ecma'iyne ve seli lem tesliymen ve azzama ta'zimen ebeden da'imen hamİ den kesiyren kesiyren illi yevm-il haşri vel-karar. 1 tıne� ll=�:�.:;�::: i :e z ::�:�:::a b�����::�=t�k: e :�-::� I riirenii bi-müşahedetike ve erviihenii bi-mu'avenetike. 1 Allahümmec'al fiy kalbiy nfıren ve fiy sem'iy nfıren 1 ve fiy basariy nfıren ve an yeminiy nuren ve an şimaliy I nuren ve emamiy nuren ve halfiy nuren ve fevkiy nu.ren t ve tahtiy nuren vec'alniy nuren ya nu-ren-nuri bi-rahme- • tike ya erham-er-rahimiyn . Allahümm'estecib du'ana v'eşfi merdana verham mevtaniL La ilahe illallahu (3 kerre) Muhammedün Resfılüllahi I hakkan ve salli alii külli Nebiyyin l 1 • •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• • - 302 - - 303 - . .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .......... .. .. .. .. .. ... i ve melekin. � i Estagfirullah (3 kerre) min cemi'i mii kerihallahu i I I kavlen ve fiilen ve hatıran ve nazıran ve etfıbü ileyh. l Sübhanallahi (33 kerre) I i El-hamdü lillahi (33 kerre) i i Allahu ekber kebiyren (33 kerre) il l Vel-hamdü lillahi hamden kesiyren fe-sübhanallahi I ve bi-hamdihi bükreten ve asilen ve tealallahu meliken l I cebbaren kalılıaren settaren suıtanen ma'buden kadiy- t I men kadiren la havle ve la kuvvete illa billah-il aliyyil l I aziym. I ı I I I l l l I I ' • Va'fü anna ya kerim va'fü anna ya rahiym v'agfir lena zünubena ya Rahmanü ya rahiym bi-rahmetike ya Erham-er-Rahimiyn, EL-FATiHA i i I I VİRD -İ- S E T! IR Ş E RBI VE TER CEM ESI F: 20 SEYYiD YAHYA ŞiRVANi KUDDiSE SIRRAHüS-SüBHANi HAZRETLERiNiN ViRD-i-SETTAR ŞERID VE TERCE)fESi Ralıman ve Rahiym olan Allahu tea.lanın ismiyle başlarım: Allahım ! Ey, bütün ayıplarımızı, kusu!'larımızı ve noksanlarımızı örten ; ey bütün kötülüklerimizi ve günahlarımızı setrederek bizleri zel il ve h acil eylemeyen ulu Allahım! Ey, hükmünde galip ve aziz olan yüce Rabbim ! Ey, biz aciz ve günahkar kullarını, fazl-ü keremiyle yarligayıp bağışlayan, ey ululardan ulu ve yücelerden yüce olan, ey bütün yarattıklarını dilediği her şeye zorlayan ve onları salaha ve felaha yönelten, ey kalpleri ve gözleri hak ve hakikate, doğruluk ve fazilete çeviren, ey mutlak bir nizarn ve intizam içinde geceleri gündüze ve gündüzleri geceye döndüren Allahım ! Bizleri, ka bir ve cehennem azabından halas ey le. ilahi ! Ayıplarımızı, kusurlarımızı, noksanlarımızı ve günahlarımızı ört, isyanlarımızı yarlıga ve bağışla, kalplerimizi iyman ve islam ile arındır, kabirlerimizi Kur'an-ı azim-ül-bürhan ile nurlandır, göğüslerimizi şerhederek ölü kalplerimizi hakikat ve ma'rifet sırlarıyla uyandır, günahlarımızı ve kötülüklerimizi sil ve bizleri ilahi rizana mazhar olmuş salih ve sadık kullarınla öldür. Seni tesbih ve tenzih ederiz ey ma'bud ! Sana, layık ve müstehak olduğun gibi hakkıyle kulluk ve ibadet edemedik. Seni tesbih ve tenzih ederiz ey ma'ruf ! Seni, layık ve müs- tehak olduğun gibi hakkıyle bilmedik, bilemedik. Seni tesbih ve tenzih ederiz ey mezkfır ! Seni, layık ve müstehak olduğun gibi hakkıyle zikredemedik. Seni tesbih ve tenzih ederiz ey meşkfır ! Sana, layık ve müstehak olduğun gibi hakkıyle şükredemedik. Allahu tealadan fazl-ü keremini dileriz. Allahu tealadan rahmet ve şükür niyaz eyleriz. Bizlere b ahş ve ihsan buyur- - 308 - duğu bütün nimetiere karşılık bütün hamd-ü sena ve minnetimiz, Allahu tealaya mahsus ve münhasırdır. Bizleri, ta'at ve ibadetine muvaffak kıldığı için de Allabu azim-üş-şana hamd-ü sena eyleriz. Bilerek veya bilmeyerek, yanılarak, hata ederek, gafletle unutarak işlediğimiz bütün günahlarımızdan, kötülüklerimizden, kusur ve noksanlıklarımızdan ötürü Allahu tealadan bizleri af ve mağfiret buyurmasını tazarrfı eyleriz. Allahım! Bizlere b ah ş ve ihsan buyurduğun nimetlerine hamdolsun ki, bütün hamd ve senalarımız ancak senin içindir. Bu hamd-ü-senamız, dünyada ve ahirette senin ziyade keremine müsavi olur. Sana, senin bütün hamdlerinle ve hamdierinden bilmiş olduklarıınızia hamdeyleriz. Varlıkta, darlıkta, sevinçte ve kederde, her hal-ü karda bildiğimiz veya bilmediğimiz bütün nimetlerine karşılık olarak Allahu tealaya şükrederiz. Ey, bütün kudret ve halleri dilediği gibi değiştiren Allahım! Bizim haBerimizi de en güzel hale çevir. Bütün korkular için LA iLAHE iLLALLAH Bütün nimetler için EL-1L��IDü LiLLAH Bütün bolluk ve genişlik için EŞ-ŞüKRü LiLLAH Bütün şaşkınlıklar için SüBHANALLAH Bütün günahlar için ESTAGFiRULLAH Bütün musibetler için iNNA LiLLAH Bütün darlıklar ve sıkıntılar için lL-\.SBiYALLAH Bütün kaza ve kader için TEVEKKELTü ALELLAH Bütün ta'at ve ma'siyetler için LA HA VLE VE LA KlJVVETE iLLA BiLLAH Bütün gam ve kederler için lUAŞA'ALLAH hazırladık. Hiç bir şey, A.llahu tealaya galebe edemez ve üstün gelemez. Allahu azim-üş-şan, her şeye galip ve daima üstündür. Her isimizde, Allahu teala bize kafidir. Allahu teala, dua ile davet edenleri işitir ve icabet buyurur. Dünya ve ahirette onun erişemeyeceği hiç bir şey yoktur. Allahu tealadan gayri hak ma'but yoktur, illa o vardır, birdir, ortağı ve benzeri yoktur. Mülk onundur, hamd ona mahsus ve münhasırdır, öldüren ve dirilten odur, zat-ı ahadiyyetine ölüm erişemez ve o daimi ve ebedi hayat ile diridir. Ebedidir, daimidir, her şey ona muhtaçtır ve o bütün ihtiyaçlardan müstağnidir, bakidir, bütün hayırlar onun kudret elindedir, o her şeye kadirdir, her şeye gücü yeter, dönüşümüz de ancak onadır. - 309 - Ya Rab ! Seni ne kadar övmeğ·e çalışsak ve dünyada ne kadar övgü sözcüğü varsa hepsini saysak, yine de senin kendi nefsini sena ettiğin gibi övmeğe gücümüz yetmez. Sana sığınanlar, daima galip ve kuvvetli olurlar. Senin övgün, bütün övgülerden ulu ve yücedir ve senden gayrı hak ma'but yoktur. Göklerde ve yerde, gökler le yer 2.rasında ve nemli toprak altında ne varsa hepsi onundur, onun mülküdür. Sen, sözünü (Ziluullah veya duayı) açıklasan da (Açıldama...,an da) o senin bütün gizli sözlerini ve sırlarını, hatta daha gizlilerini (henüz kalbinden geçmeyenleri bile) bilir. Allah u azim-üş-şan, öyle bir Hak ma'buddur ki, ondan gayrı ibadete layık ve müstehak yoktur, illa o vardır. Bütün güzel isimler (Esma'i Hüsııa) onundur. Ona, bu güzel isimleriyle dua ediniz. (Allahu zülcelal vel-kemal hazretlerinin va'dinde sadık olduğunu tasdik ederim.) O Allahu azim-üş-şan, öyle bir Allahtır ki, ondan gayrı ibadete layık ve müstehak yoktur. Dünyada, ayırdetmeksizin bütün malılukatma rahmet edicidir. Ahirette, yalnız mü'min kullarına rahmet edicidir. Bütün kainat ve mevcudatın malikidir. Her türlü noksanlıklardan pak ve münezzehtir. Her çeşit arıza ve hadiselerden salimdir. Kendisine inanan ve sığınanlara aman vericidir. Yara ttıklarını gözetleyici ve koruyucudur. Mağlup edilmesi mümkün olmayan galiptir. Yarattıklarını dilediği her şeye zorlayıcı, eksiklikleri tamamlayıcıdır. Her şeyde büyüklüğünü göstericidir. Bütün mahlukat ve mevcudatın mutlak yaratıcısıdır. Yarattıklarını, birbirine uygun ve mülayim bir halde yaratıcıdır. Her şeye bir şekil ve özellik vericidir. Mübalağa ile yarlıgayıcıdır. Her şeye, her istediğini yaptıracak surette galip ve hakimdir. Türlü türlü nimetleri devamlı olarak bağışlayıcıdır. Yarattıklarına rızıklarını vericidi.:r. Her türlü güçlükleri kolaylaştıncı 'e açıcı dır. Her şeyi hakkıyle ve en iyi bilicidir. Dilediği zaman sıkıcı ve daraltıcıdır. Dilediği zaman açıcı ve genişleticidir. Dilediği zaman yukarıdan aşağıya indirici, alçaltıcıdır. Dilediği zaman yukarıya kaldırıcı yükselticidir. Dilediği zaman izzet vericidir. Dilediği zaman zelil edicidir. Her zaman, her şeyi en iyi işiticidir. Her zaman, her şeyi en iyi görücüdür. Daima hükmedici ve hakkı yerine getiricidir. Malılukatma karşı çok adalet edicidir. Yarattıklarına lfıtuf ve ihsanlarını ulaştırıcıdır. Her şeyin içyüzünü ve gizli yönlerini en iyi bilicidir. Sevdiği kullarına yumuşak davranı- - 310 - cıdır. Pek azametli ve çok uludur. Mağfiret edici, yarlıgayıcıdır. Rizasma uygun arnelleri ziyadesiyle karşılayıcıdır. Gayet yüce ve yüksektir. Ululardan ulu, büyüklerden çok büyüktür. Her şeyi, belli vaktine kadar bütün afet ve belalardan saklayıcıdır. Bütün yarattıklarının azıklarını vericidir. Bütün yarattıklarının ömürleri boyunca işlediklerinin hesabını tafsilat ve teferruatıyle tutucudur. Celadet ve ululuk sahibid ir. Keremi, lfıtuf ve ihsanları gayet boldur. Bütün yarattıklarını devamlı olarak mürakabe edicidir. Kendisine sığınanların isteklerini vericidir. Merhamet ve mağfireti, ihsan ve inayı:!ti geniştir. Bütün emir ve hükümlerinde hikmet sahibidir. tyi kullarını sevici ve onları rizasma eriştiricidir. Şanı çok büyük ve yüksektir. ölüleri, kabirierinden çıkararak dirilticidir. Her zaman, her yerde olup bitenlere şehadet edicidir. Varlığı hiç değişmeden durandır. Sevdiği kullarının işlerine yardım edicidir. Gayet güçlü, sağlam ve metin, iyi kullarına dosttur. A ncak kendisine hamclolunandır. Her şeyin sayılarını hakkıyle bilendir. Her şeyi, benzeri ve örneği elmadan yaratandır. Yarattıklarını, yok ettikten sonra tekrar yaratacak olandır. Hayat verici, dirilticidir. ölüm verici, öldürücüdür. Daimi ve ebedi diri olandır. Yarattıklarını koruyup kollayandır. istediğ·:.ni dilediği zaman bulabilendir. Kadri ve şanı yüce, kerem ve semabati çok bol olandır. Zatında, sıfatırıda, ef'alinde ve hükümlerinde ortağı ve benzeri bulunmaksızın bir ve tek olandır. Zat-ı akdesi her türlü ihtiyaçtan münezzeh olup yarattıklarının bütün hacetle::-iniİı tek merciidir. istediğini, istediği gibi yapmaya gücü yetendir. Kuvvet ve kudret sahipleri üzerinde de dilediği gibi tasarruf edendir. istediğini ileri geçirip öne alan ve dilediğini geri koyarak arkaya bırakandır. Evveli olmayan evveld:ir. Alıiri olmayan ahirdir. Varlığı ve birliği zahir ve aşikardır. Zatının hakikati, akıllardan ve duygulardan örtülü olandır. Bilinen ve bilinmeyen, görünen ve görünmeyen alemlerde olup bitenleri tek başına sevk ve idare edendir. Yaratılmışlar hakkında aklın mümkün gördüğü her şeyden, her hal ve tavırdan yüce olandır. Bütün yarattıkları hakkında müsait bulunan, iyilik ve bahşişi bol olandır. Kendisine rücu ederek tövbe eden kullarının tövbelerini kabul buyurarak bağışlayandır. Kötülük işleyenleri eşsiz adaletiyle müstehak oldukları cezalara çarptırandır. Kullarını mübalağa ile affedicidir. Merhamet ve şefkat sahibidir. Mülkün ezeli ve ebedi malikidir. Ululuk, yücelik ve fazl-ü kerem sahibidir. Bütün işlerini denk ve bi:rbi- - 311 -... rine uygun olarak yerli yerince yapandır. Dilediğini, dilediği zaman, dilediği yere toplayandır. Bi-zatihi çok zengin ve her şeyden müstağnidir. Dilediğine zenginlik verendir. Dilediğine engel alandır. Dilediğine zarar eriştirebilendir. Dilediğine hayır ve yarar yaratandır. Bütün alemleri iyman ve ma'rifetiyle nurlandırıcıdır. Dilediğine hidayet buyurarak sırat-ı müstakiyme ve felaha ulaştırandır. örneksiz ve benzersiz akıllara durgunluk veren alemler icat edendir. Varlığının sonu olmayandır. Dünya ehlinin fenasından sonra, yerlerin ve göklerin varisidir. Her türlü işlerinde yarattıklarına yol göstererek irşat edendir. Gayet sabırlı alandır. O Allah u teala ve tekaddes hazretlerine, bütün bu esrna-i hüsnasıyle tazarrfı ve niyaz -eylerim ki, zat-ı ulyası benzeri bulunmaktan kemal derecede mukaddes ve müberradır. Sıfat-ı ezeliyyesi de başkalarına benzemekten kemal derecede münezzeh olup zatında ve sıfatında birdir. Ulfıhiyyetine, alemierin Rabbi ve mürebbisi ;olduğuna ayetleri tanıklık etmektedir. Birliğine ; görünen görünmeyen, bilinen bilinmeyen alemleri yaratmaktaki ilahi san'atı delalet etmektedir. O birdir, birliği azlığından değildir. O; öyle bir mevcuttur ki, vücudu bir sebeple zuhur etmediği gibi, gayrıden neş'd etmiş de değildir. Yarattıklarına karşı cömertliği ile ma'ruf, iyilik ve ihsanlarıyle mevsuftur. öyle bir ma'ruftur ki, maruflukta sonu yoktur. öyle bir mevsuftur ki, mevsuflukta da nihayeti yoktur. Sonsuzluğa kadar kaim alandır. Keremi, hilmi, lfıtfü ve fazlıyla günahkar kullarının günahlannı yarligayan ve bağışlayandır. O Allahu azim-üş-şan ki, doğmamış ve doğurmamıştır. Hiç bir eşi ve benzeri yoktur. Hiç bir şey onun misli ve dengi değildir, o her şeyi işitir, her şeyi görür. O, ne güzel Mevla ve ne güzel yardımcıdır. Ey Rabbimiz ! Bize mağfiret buyur, bizi yarlıga ve bağışla, dönüşümüz ancak sanadır. Var ve bir olan Allahu teala bize kafidir, o ne güzel yardımcıdır. Bizim, günah ve ma'siyyetlerden kaçınmağa, ibadet ve ta.'ate yönelmeğe gücümüz, kudretimiz yoktur. Kuvvet ve kudret ancak Allahu tealadadır. Allahu azim-üş-şan, eşsiz kudretiyle dilediğini işler, izzet ve eelaliyle dilediği gibi hükmeder. Bilmiş olunuz ki, yaratmak ve her işi yerli yerince idare etmek, hayır ve bereketi çok ve her şeyden yüce olan Allahu tealaya mahsus ve münhasırdır ki, o bütün alemierin Rabbi ve mürebbisidir. Sehadet ederiz ki, Allahu tealadan gayri hak ma'bud yoktur, yalnız o vardır, birdir, ortağı ve benzeri yoktur. Yüce Allah . ımız adildir, cebbardır, bütün kainat, mahlukat ve mevcudatın sahibi ve ma- - 312 - likidir, her şeye gücü yeter, dilediğini kahreder, dilediğinin günahlarını yarligayıp bağışlar, ayıplarını ve günahlarını örter. Şehadet ederiz ki, Efendimiz Hz. Muhammed Mustafa sallallahu aleyhi ve sellem, onun kuludur, seçkin ve güzide Resfılüdür. Müminlerin büyük bir emn-ü emniyyetle kendislne uyduğu za.t-ı akdestir. o zat-ı akdes, kuşluk vaktinin güneşidir, karalilikları aydınlatan parlak aydır, bütün yaratılmışların nurudur, Mi'rac-ı güzinde Kabe Kavseyn-i ev edna makamının sahibidir, ins ve cinnin peygamberidir, Mekke-i mükerreme ve Medine-i münevveredeki iki haremin nebisidir, her iki kıblenin imamıdır, imam-ı Hasan ve imam-ı Hüseyin gibi iki seçkin tomnun atasıdır, iki cihanın şefaatçısıdır, Mekke-i mükerrernede doğmuş, Medine-i münevverede yerleşmiş, Haşim oğullarından ve Kureyş kabilesinden, mekke-i mükerrernede kadern-nilıade-i alem olmasına rağmen dergah-ı ilahiyye yakın bulunanların önderlerinden, vedia-i :iHi.hi olarak gönderilenlerden, ruhaniyetine sığınılanlardan, kamil tekva sahibi olanlardan, ma'nen. ve maddeten pak ve arınmış bulunanlardan bir Nebi-i zişandır. Allahu tealanın salat ve selamı o Resfıl-ü zişanın üzerine olsun ki ; yıldızlar kadar yüksek ve parlak, inciler kadar saf ve berrak, güneş gibi ışıtıcı ve ısıtıcı, alemiere nur ve ı§ık saçıcı, ay gibi aydınlatıcı, nur gibi nurlandırıcı, müjdeleyici ve sevindirici. bütün insanları kötülüklerden ve günahlardan alıkoymak için öğüt vererek hak ve hakikate davet edici ve sözüne uymayanları ceza ve azapla korkutucu. zulmetleri nura, gönülleri sürura, insanlığı şuura iletici ilahi bir nur ka.ynağıdır. Allahu tealanın salat ve selamı onun. evlatlarmın, ashabının, ezvacının ve kendisine tabi olanların hepsinin üzerlerine olsun. Allahu tealanın rahmet ve selameti, ondan sonra gelen, onun yolunu tutan, onun izinden giden halifelerinin de üzerlerine olsun ki, o zevat-ı zevil-ihtiramın her birisi riLşt sahibi, haktan ve hakikatten asla ayrılmayan, h alkı irşat ve ikaz eyleyerek hidayete ulaştıran çok seçkin, mutlu ve kutlu kişilerdir. Bu mümtaz halifelerden özellikle Resül-ü zişana ve bütün ümmet-i Muhammed'e karşı çok müşfik ve merhamet sahibi, dinsiz ve iymansız zındıkların katili, Resul-i müctebanın mağara arkadaşı, iyman ve islam yolunda en sadık yoldaşı, ATIYK lakabiyle anılan ve gerçek imam olarak tanınan müminlerin emiri Hz. Ebu-Bekir-is-Sıddıyk'tan Allahu teala razı olsun. Melik-ül-Vehhab olan Allahu tealanın selamı ondan son- - 313 - ra o yüce emirin üzerine olsun ki, aslıab-ı kiramın ziyneti, Resfı.lullah sallallahu aleyhi ve sellemin mescit ve milırabmm komşusu olmak şeref ve bahtiyarlığına kavuşan, her zaman ve her yerde hakkı ve doğruyu konuşan, Kitab-ı mübiynde mübarek adı zikrolunan mü'minlerin emiri Hz. ömer ibn-il Hattab'tan da Allahu teala razı olsun. Melik-ül-Mennan olan Allahu teaJanın selamı aman verici bir emir olan, Ralımanın sevgili kulu olarak tanınan, Kur'anı azim-ül-bürhanı cem'ederek bir araya getirmek mutluluğuna kavuşan, iyman ve haya sahibi olup Kur'an-ı azimi okurken şehadet rütbesine ulaşan mü'minlerin emiri Hz. Osman ibn-il Affan'dan da Allahu teala razı olsun. Melik-ül-Veli olan Allahu tealanın selamı, vasıy olan o yüce emirin üzerine olsun ki, Nebiyyi zişanın amcası oğlu olup Fatıma't-üz-Zelıra validemizin muhterem zevci olan, Hayher kalesinin kapısını yıkan, Resuluilah sallallahu aleyhi ve sellemin ilminin varisi bulunan mü'minlerin emiri Hz. Ali'den de Allahu teala razı olsun. O yüce emir, hükmü ilahiyye razı olmuş, çok cömert ve vefakar idi. Allah u te alanın selam ve rahmeti o iki imarnın üzerine olsun ki, onlar kavimlerinin ulusu ve gerçek himmet sahibi idiler. O iki kutlu ve mutlu emir, o iki muhterem şehit, o iki mazlum Allahu teala, Resfı.l-ü mücteba ve bütün ehli-iyman indinde gayet makbul olan o iki şehzade, o iki güneş, o iki ay, o iki dolunay, o iki soylu ve asil insan, kaza-i ilahiyye can ve gönülden razı olan ve her belaya sabreden o iki kutlu ve mutlu emir Ebi-Muhammed-il Hasan ve Ebi-Abdullah-il-Hüseyin'den Allahu teala razı olsun. Resfı.l-ü ekrem sallallahu aleyhi ve sellem efendimizin muhtercm amcaları ki, gayet kerim, fevkalade cesur ve şeci ve büyük birer insan olan Hamza ve Abbas ile, bütün muhacirlere, bütün ensar-ı kirama, bütün bunlara tabi olan seçkin ve iyi kişilere de selam olsun, Allahu teala onlardan ve bizlerden razı olsun ve onlara kıyamete kadar ebediyyen ve devamlı olarak selamet ihsan buyursun ve şanlarını yüceltsin. Allahım! Zahirlerimizi senin hizmetinle, batınlarımızı ma'rifetinle, kalplerimizi muhabbetinle, sırlarını müşahedenle, ruhlarımızı yardım ve muavenetinle süsle ve güzelleştir. Allahım: Kalplerimize nur ver, kulaklarımıza nur ver, gözlerimize nur ver, s ağımıza nur ver, solumuza nur ver, önümüze nur ver, ardımıza nur ver, üstüroüze nur ver, altı- - 314 - mıza nur ver. Ey nurların nuru ! Bizleri de nurunla nurlandır. Merhamet ve mürüvvetin iktizası bizleri nurundan mahrum eyleme ya erham-er-rahimiyıl .. Allahım! Dualarımızı kabul buyur, hastalarımıza şifa, ölülerimize rahmet ihsan eyle. La ilahe illailah Muhammedün Resfılüllah haktır, gerçektir. Bütün nebilere ve meleklere salat ve selamlar ederiz . .AJlahu tealadan mağfiretini niyaz ederiz. Allahu te;alanın sözle, fiille, batırdan geçirmek suretiyle, bakıp görerek işlenmesinden hoşlanmadığı bütün ef"al ve harekatımdan ötürü tövbe ederim. Allahu azim-üş-şanı, bütün noksan sıfatıardan tenzih ve bütün kemal sıfatları ile tavsif ederim. Hamd-ü sena, aneak Allahu tealaya mahsus ve münhasırdır. Allahu teala, büyüktür, çok büyüktür. Ona çok çok hamdederiz ki, hamd-ü sen.a ancak ona mahsus ve münhasırdır. Allah u tealayı, bütün noksan sıfatıardan tenzih ve kemal sıfatlarıyle tavsif eder, gece ve gündüz ona hamdederiz. Bütün tesbih, tenzih, tahmit ve tekbirlerimiz o yüce Allaha mahsustur ki, o mülkünde adalet ve hakkaniyyet üzere hükmeden padişah-i lem-yezaldir, yarattıklarını dilediği her şeye zorlayıcı, istediğini zorla yaptLrıcı, §"sileri kahredici, mü'minlerin ayıplarını ve günahlarını örtücü sultanımız ve her şeye gücü yeten kadir-i mutlak ve ma"bud-u bil-haktır. Bizde, kötülüklerden ve ma'siyyetlerden kaçınınağa ve ta'at ve ibadete yönelmeğe kuvvet ve kudret yoktur. Bütün. kudret ve kuvvet, ancak o yüce ve ulu Allahımızdadır. ·Ey kerim Allah ! Bizleri affeyle ... Ey rahiym olan Allah ! Bizleri affeyle .. Ey Ralıman ve rahiym olan ulu Allahımız ! Bizleri lütuf ve merhametin iktizası yarlığa ve günahlarımızı bağışla ya erham-er-rahimiyn .. (El-Fatiha) HATEM-üL-MüCTEHiDiYN SAHiB-i MüRŞiD-i DERVtSAN KUTB-üR-RÜM NUREDDiN-i CERRAHi KADDESALLAHU SIRRAHüL-FETTAHİ EFE�"'DiMiZiN MUHTASAR TERCüME-i HALLERiDiR Cenabı Pir kuddise sırrahül-münir efendimiz, aslen İstanbullu olup 12 Rebi'ul-evvel 1083 tarihinde, Cerrahpaşada Cerrahpaşa cami-i-şerifi karşısında Yağcı zade konağında kadem-nihade-i-a.lem olmuşlardır. Mader-i pakleri AMiNE SULTAN ve peder-i erneedieri İmrahor ABDULLAH AGA'dır. Cenab-ı Pir-i münir efendimiz, tahsil-i ilm-i kemalden sonra, tarik-i ilmiyyeye sül"fık ederek, pek genç denilecek bir çağda 1101 tarihinde, Mısır mevleviyyetine (yani Mısır Kaziyyülkuzzatlığına) memur huyurulmuş ve havanın müsaadesini bekleyen geminin hareketine intizaren, bir müddet üsküdarda ikamet huyuran ve Osmanlı devletinin mühim bir makamını işgal eden dayıları Hüseyin Efendinin konağında misafir olmuşlardır. Bu misafirlikleri esnasında bir gün, üsküdarda Selamİ dergahına gitmişlerdir. Orada postuişin bulunan Eş-Şeyh Ali Ala'üddin Efendi hazretlerine mülaki olmuşlar ve fıtret-i asliyyelerinde mevcut kabiliyyet-i ulviyyenin galeyan-ı şevk-i galibiyle Eş-Şeyh Ali Ala'üddin kuddise sırruh efendimizin feyz-i irşadlarına arz-ı teslimiyyetle, Mısır kaziyyül-kuzza.tlığını ve dünya saltanatını terk etmişlerdir. ikmal-i sül"uk eyledikten sonra, mürşidinin emriyle Karagümrük'te Can-feda (Nam-ı diğer Kethüda) hatun cami-işerifinde neşr-i feyz-i tarikate mübaderet eylemişlerdir. iptida, Dar-üs-sa'ade ağası Beşir ağanın ve daha sonra devrin hükümdarı Sultan Ahmet Han-ı salisin gördükleri rüyalar üzerine ve emr-i Peygamberi ile, bugün hala mevcut ve ma'mur olan tekke-i asitane yapılmış ve Hazreti Şeyh Nureddin-il Cerrahi kaddesallahu sırrahul-Fettahi efendimiz, ira- - 316 - de-i-Nebeviyye ile inşa olunan bu mübarek makama seccadeneşin olmuşlardır. · Olanlar bende-i dergah-ı Nureddin Cerrahi, Bulur zahm-i derune merhem belıbnd-u eflahi .. Hz. Nureddin-i Cerrahi efendimiz, 9 Zilhicce 1133 tar'ihinde dar-ül-cemale intikal buyurmuşlar ve tevhidhanenin bir demir parmaklıkla tefrik edilmiş bulunan sağ tarafına, muJıterem validelerinin ayak ucuna mübarek başları gelmek suretiyle defn-i hak-i ıtırnak olmuşlardır. Böylelikle CENN:E:T ANALARlN AYAKLARI ALTINDADIR Hadis-i şerifi sırrına mazhar olmuşlardır, ki o günden bu yana saliklerini sünnet-i mahbub-u Rabbil-alemiyne davet edip irşad buyurmaktadırlar. Kabr-i münevverleri, bugün dahi ehl-i dilin ve ehl-i derdin :�iyaretgahıdır. Mısır meşayihinin ulularından olan il\IAM-1 ŞERNUBi, keşf ile Hazreti Pir'in zuhurlarından 300 küsur sene evvel, böyle bir zat-ı ali-kadrin istanbul'da zuhur edeceğini TABAKAT··I ŞERNUBi narnındaki kitabında lisan-ı tebcil ile zikreylemiştir. Bu menakıb, ŞEKAYIK zeylinde de yazılmıştır. Hariri zade Mehmet Kemaleddin Efendi de EL-KAVL-üL 1\lüBiYN Ft AHV AL-İ ŞEYH NUREDDiN na mı ile yazmış olduğu eserinde, Hazreti Pir'in bir çok keramatını, erbab-ı mütalaaya bildirmiştir. Birçok kalem ve şiir erbabı tarafından ta'zimat-ı mahsusa arzolunan Cenabı Pir dest-münir efendimiz için, Cebbar zade Arif bey merhum: Kızıştı hallm-i tevhidi, yansın kalb-i ateşnak, Fitil olmaksa maksud, koyma elden öyle misbahi; Yanıp sıziarsa sinen, yareden rabında ah etme; Sarar hep merhem-i lfıtfuyla Nureddin-i Cerrahi .. kıtasını nazmetmiştir. Cenabı Pir'in (MüRŞiD-i-DERViŞAN), (EVRAD-1-ID: BtR), (EVRAD-1-SAGiR) isimli üç eseri ve pek arifane ilahiyyatı vardır. Nu tk-u alilerinden birisini teberrüken alıyoruz : - 317 - NUTK-U HAZRET-i PtR Dil beytini pak eden, Dervişi anka eden� Alem-i lahota giden, Mevla ziluirlir, zikri.. �ikirden halet alan, Aşinay-ı ruh olan, Ukbida devlet bulan, Mevla zikridir, zikri .. Terk ebiine karışan, Hem zevkine erişen, Bahr-i ledün'le görüşen, Mevla zikridir, zikri .. Aşıkların zikri hfı, Zikri hu'dur� fikri bu; V ecd e gelip diye h u, )levi& zikridir, zikri .. Nureddiıı'i diri lnlan, Tevhidle çerağı yanan, Bi-hamdillah tevfik olan, Mevla zikridir, zikri .. DiGER NUTK-U ŞERiF-i IL<\.ZRETt PiR Hakka temkin-i rizada hamd eden mesrur olur, Daima zikr-i salate şugledenler nur olur, Bir kişi kim Hakkı sevse, Hakkı söyler daima; Sahib-i irfan olup o, akibet mağfur olur .. Ehl-i tevhidin kulô.bu arş-ı a'lidan yücer Yek nazarda görür anı, devreder mahmur olur; Bir aba-puşu görünce eyleme kahr-ı nazar, Kibr ile me'luf olanlar, akibet makhor olur .. Bahr-i aşkın Iezzetinden elverme dünyaya gönül, Olma sen biganeden, zira ki haktan dur olur; ŞEYH NUREDDh"V kutbun nutkudur bu Azıniya, Bir mahalden. bir mahalle nakleden mesrur olur .. - 318 - Tarik-i Cerrahiyye, Halveti tarikatinin şubelerinin en büyüklerindendir. Dergahı, bugün dahi mevcut ve ma'murdur. Bu tarikat-i aliyyeye intisap eyleyen Osmanlı hükümdarlarından üçüncü Sultan Ahmet, üçüncü Sultan Mustafa, Birinci Sultan Mahmut, Birinci Sultan Abdülhamit, Sultan Mahmud-u Adli ve Sultan Abdülmecid-i evvel gibi padişahlardan başka, Sadr-ı-a'zam, Şeyh�ül-islam, vezir ve uaşalarla alimler de sayılamayacak kadar çoktur. - Yukarıda da bilvesile işaret olunduğu veçhile, Hazret-i Pir"in kerametleri de mevcut eserlerle sabit ve erbabınca m.alfımdur. Ezcümle, Merkad-i münevverlerinde ve huzur-u maneviyyelerinde yapılan duaların müstecab olduğu ebiince bilinmektedil'. Yetiştirdiideri bulefanın e'azunının isimleri aşağıda sunulmuştur: Eş-Şeyh Büsameddin Eş-Şeyh Süleyman Veliyüddin Eş-Şeyh Çelebi Mehmed Bursavi Eş--Şeyh Mustafa Muslihiddin (Tekirdağlı) Eş-Şeyh Yahya Efendi (Morah) Eş-Şeyh Yunus Efendi (Musullu) Eş-Şeyh Mehmed Emin Efendi ( Ser-tarik zade) Asitane-i Cerrahi'de bugüne kadar seccade-neşin olan zevat-ı aJi-kadr de şunlardır: Eş-Şeyh Muhammed Büsameddin Efendi Eş-Şeyh Abdurrahman Hilmi Efendi Es-Seyyid Eş-Şeyh Abdülaziz Efendi Es-Seyyid Eş-Şeyh Yahya Galip Efendi Es-Seyyid Eş-Şeyh Mehmet Rizaeddin Yaşar Efendi Hazretleri Es-Seyyid Eş-Şeyh El-Hac İbrahim Şevki Fahredd:ln Efendi Elyevm türbedar olarak vazife gören El-Hac Muzaffereddin-i Aşkiyyül-Cerrahi'dir. EVRi.DI CER RAHİYY E VE O KU N U ŞU - 320 - • - - 321 - • •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• ••• i VİRD-t ŞERtF-İ SAGlR-t MESA'tYYE HAZRET-İ PIR I l NUREDDiN EL-CERRAHi KUDDiSE I SIRRAHUL-FETTAHi I I l i E'fızü billabi min-eş şeytan-ir-raciym ( 10 defa) Bisınillah-ir-Rahman-ir-Rahiyın (9 defa) Estagfirullah (100 defa) Estagfirullah Estagfirullah Estagfirullah Estagfurullah el-aziym'elleziy la ilahe illa hüvel hayyül-kayyüm ve etfı.bü ileyhi ve es'elüh-üttevbete vel-magfirete vel-hidayete innebu hüvet-tevvabür-Rahiym. Va'fü anna ya kerim (3 defa) V'agfir lena bi-fadlike ya Rahmanü ya rahiym (ü� defa) Ya melikü ya Kuddusü ya hafizü ya Allah (3 defa) 1 Allahümme salli ala seyyidina Muhammedin ve ala I al-i Muhammedin ve sahbihi ve sellim (3 defa) l Allahümme salli ala seyyidina Muhammedin m'ahteI lef-el-melevan ve te'akab-el-asaran ve kerrer-el-cedidan 1 v'estakbel-el-ferkadan ve bellig ruhahü ve ervahe ehl-i I beytihi minnet-tahiyyete ves-selamü ve barik ve sellim l aleyhi kesiyren kesiyren kesiyra. I I Ve sallallahu ala seyyidina Muhammedin ve ala ceI mi'il-Enbiya'i ... ...... .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. . F. 21 - 322 - - 323 - i .. .......... .. .. .. .. .. .. .. .. .......... .. .. .. .. f I I vel-mürseliyne vel-Evliya'i ves-salihiyne ve al amela'ikeI tike vel-mukarrebiyne ve ala ehl-i ta'atike ecma'iyne min· I ehl-is-semavati ve ehl-il aradiyne rıdvanulhthi teala ala I al-i Resuluilahi ve ashabihi ecma'iyn. I I I i I Bi-rahmetike ya erham-er-rahimiyne amin vel-hamdü Iiliahi Rabbil-alemiyn. Bismillah-ir-Rahman-ir-Rahiyın I Kul hüvallahü ahad Allab-üs-samed lem yelid ve lem I yfıled ve lem yekün lehu küfüven ahad (3 defa ) I I I Bismillah-ir-Rahman-ir-Rahiym I Kul e'fızü bi-Rabbi! felak min şerri ma halak ve min I l şerri gasıkın iza vekab ve min şerrin-neffasati fil-ukad 1 I ve min şerri hasidin iza hased I l I I I I ..... I . .. .. .. - .. -.. --...... -.. .. .. .. .. ....... .. .. .. .. . - 324 - - 325 - i .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. 1 I Bismillah-ir-Rahman-ir-Rahiyn : Kul e'uzü bi-Rabbin nasi melik-in nasi ilah-in-nasi I min şerril-vesvas-il hannas elleziy yüvesvisü fiy sudur-in : nasi min-el-einneti ven-nas ' i l Bismillah-ir-Ralıman-ir-Rahiyn � El-hamdü Iiliahi Rabbil-ô.lemiyn Er-Rahman-ir-RaI hiym maliki yevm-id-din iyyake na'büdü ve iyyake nesta· I iyn ihdinas-sırat-el müstakiym sıratelleziyne en'amte , I aleyhim gayr-il mağdubi aleyhim ve led-dalliyn, (3 defa) : : : Bismillah-ir-Rahman-ir-Rahiyn : l : Elif-Lam - Mim. Zalik-el-kitabü la reybe fiyhi hüden lil-müttekiyne elleziyne yü'minfı.ne bil-gaybi ve yukimfın- I I es-salate ve mimma rezaknahüm yünfikun velleziyne yü'- 1% minline bima ünzile ileyke ve ma ünzile min kabiike ve bill ahireti hüm yfı.kinfı.n ula'ike ala hüden min Rabbihim ve l ula'ike hüm-ül-müflihfm. : l • l • - 326 - - 327 - �· .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. . I I I I ·I I II Bismillah-ir-Rahınan-ir-Rahiym Allahü la ilahe illa hüvel-hayyül kayyfımü la te'huzühu sinetün ve la nevm lehu ma fis-semavati ve ma filardı men zelleziy yeşfe'u indehu illa bi-iznihi ya'lemü ma beyne eydiyhim ve ma halfehüm ve la yuhitfıne bi-şey'in min ilmihi illa bima şa'e vesi'a kürsiyyüh-üs-semavati velard ve la ye'udühü hıfzıhüma ve hüvel-aliyyül-aziym. (3 defa) I . Ha-�im: . Ha-ı:ıim: . Ha-mim .. Ha-mim .. Ha-mim . . HaI mım .. Ha- mım .. Ha-mım .. I i Tenzil-ül-kitabi min'allah-il-aziz-il-aliym.. Gafir-izzenbi ve kabil-it-tevbi şedidil-ikabi zit-tavli la ilahe illa hüve ileyh-il-masiyr. i Amen-er-resiilü birnil ünzile ileyhi min Rabbihi velI mü'minfm küllün amene billahi ve mela'iketihi ve kütül bihi ve rüsfılihi la nüferriku beyne ahadin min rüsfılihi ve kalfı semi'na ve ata'na gufraneke Rabbena ve ileyk-el-maI siyr. La yükellifullahü nefsen illa vüs'aha leha ma kesebet I ve aleyha m'ektesebet Rabbena la tu'ahizna in nesiyna ev 1 I ahta'na Rabbena ve la tahmil aleyna ısran kema hamelteI hu alelleziyne min kabiina Rabbena ve la tuhammilna ma I la takate lena bihi va'fu anna v'agfir lena v'erhamna ente Mevlana fansurna alel-kavm-il kafiriyn. I t Fe-sübhanallahi hiyne tümsfıne ve hiyne tusbihfıne ; ve lehül-hamdü fis-semavati • t . .. ...... .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. ... - 328 - - 329 - . .. .. .. .. .. .. .. .. .. �· .. .. .. .. .. .. .. .. .. . vel-arde ve aşiyyen ve hiyne tuzhirun. Yuhric-ül hayye min-el meyyiti ve yuhric-ül meyyite min-el hayyi ve yuhyil-arda ba'de mevtiha ve kezalike tuhrecun. Hasbiyallahü la ilahe illa hüve aleyhi tevekkeltü ve hüve Rabbül-arş-il-aziym (7 defa) f Ve ma ce'alehullahü illa büşra leküm ve li-tatma'in * ne kuluhüküm bihi ve men-nasrü illa min indillah-il-aziz • il hakiym. I Elif-Lam - Mim .. Elif - Lam - Mim - Ra .. Kaf - Ha - I Ya - Ayın - Sad .. Ha - Mim - Ayın - Sin - Kaf.. I ikfina v'erhamna hüvaııah-ür-rafi-un nafi-ür reşidı ül hayyül kayyum El-Latif-ül kadir-ül kavi. El-metiynü el-ganiyyü el-mugni el-mu'izzü el-aliyyü el-basıtü el-vedudü (3 defa) Agisna ya Rabbi ya kerimü v'erhamna ya Rabbi ya I Rahiym (3 defa) I Ya Ralıman-ed-dünya ve rahiym-el-ahireti I I Fa'fü anna v'agfir lena v'erhamna ente Mevlana ve ı I ente hayr-ür-rahimiyn .. I Bismillah-iş-şafi hüvallah I Bismillah-il-kafi hüvallah I I Bismillah-il-mu'afi hüvallah I i Bismillahilleziy la yadurrü ma'a ismihi şey'ün fil-ar- I • di ve la fis-sema'i ve hüves-semi'ul-aliym. İ I E'fızü bi-kelimatillah-it tammati külliha min şerri ma I halaka i Fallahü hayrün hftfızan ve hüve erham-ür-riihimiyn. ' . .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. ..... - 330 - - 331 - . .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. ............ .. ........... � ......... İ Sübhanallahi ve bi-hamdihi (3 defa) Sübhanallahi 1 ! vel-hamdü lillahi ve la ilahe illallahu vallahu ekber ve la I havle ve la kuvvete illa billah-il aliyyil-aziym. (3 kerre) I I I I I I • • I I Bismilah-ir-Rahınan-ir-Rahiym ( üç kere aza meshedilecek) Ya Hannanü (Sağ taraf meshedilecek) Ya Mennanü (Sol taraf meshedilecek) Ya bedi'as-semava'j vel-ardi Ya hayyü ya kayyum Ya zel-eelali vel-ikram Nes'elüke bi-izam-il-lahutiyyetihi en tenkule tiba'ana min tıba'il-beşeriyyeti ve en terfa'a mühecena ma'a melaiketik -el-ul viyyeti. Ya muhavvil-el-havli vel-ahval havvil halerra ila ahsen-il-hal I Sübhanekallahümme ve bi-hamdike eşhedü en la ilaI he illa ente estagfirüke ve etfıbü ileyk I Allahümme salli ala seyyidina Muhammedin ve ala 1 al-i Muhammedin ve sahbihi ve sellim (3 defa) 1 Allahu ekber Allahu ekber la ilahe illallahu vallahu I I ekber Allahu ekber ve Iiliah-il hamd I I I I I Es-salatü ves-selamü aleyke ya ResUlallah Es-salatü ves-selamü aleyke ya Habiballah Es-salatü ves-selamü aleyke ya seyyid-el-evveliyiıe vel-ahiriyn Ve sallallahu ala seyyidina Muhammedin ve ala ce .. mi-il-enbiya'i vel mürselin vel-evliya'i . .. ....... .. .. .. .. .. .. .. .. .. ........ .. .. .. .. ... - 332 - - 333 - . .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. ............ I t 1 ves-salihiyne ve ala mela'iketike vel-mukarrebiyne ve ala I Ehl-i til'atike ecma'iyne min ehl-is-semilvati ve ehl-il-ara · l diyn ve rıdvanullahi teala ala al-i Resfılillahi ve ashabihi l ecma'iyn bi-rahmetike ya erham-er-rahimiyn. Amin vel ·ı hamdü Iiliahi Rabbil-illemiyn. ·l SALAT-i-MüNCiYYE Allahümme salli ala seyyidina Muhammedin salaten tünciyna biha min cemi'il-ehvali vel-afat ve takdi lena biha cemi-il-hacat ve tutahhiruna biha min cemi-is-seyyi'at l ve terfe'una biha a'led-derecat ve tübelliguna biha . aks-all gayat min cemi-il-hayrati fil-hayati ve ba'd-el-memat l l l l HAZA DU'A-i EVRAD-1 ŞERiF HAZRET-i PiR NUREDDiN-iL CERRAHi KUDDiSE SIRRAHüL-FETTAiü Bismillah-ir-Rahman-ir-Rahiyın Allahümme salli ala Muhammedin ve ala al-i Muhammedin kema salleyte ala ibrahime ve ala al-i ibrahime ini neke hamidün mecid ve barik ala Muhammedin ve ala al-i İ Muhammedin kemil barekte ...... * . .. .............. .. .. .. .. _ ....... .. .. .. .. .. .. .. .. . - 334 - - 335 - ...... .. ...................... .. .. ....... .. ..................................... I I 1 1 i alil tbrahime ve ali ô.l-i ibrahime inneke hamidün mecid. l I Bismillah-ir-Rahman-ir-Rahiym .. Allahümme inniy I 1 es'elüke bi-fadli Bismillah-ir-Rahman-ir-Rahiym. 1 i 1 1 1 1 Ve es·eıüke bi-cemali Bismillah-ir-Rahman-ir-Rahiym. Ve es'elüke bi .. celali Bismillah-ir-Rahman-ir-Rahiym. Ve es'elüke bi-beka'i Bismillah-ir-Rahman-ir-Rahiym Ve es'elüke bi-heybeti Bismillah-ir-Rahman-ir-Rahiym Ve es'elüke bi-hürmeti Bismillah-ir-Rahman-ir-Rahiym Ve bi-ceberfıti ve melekfıti Bismillah-ir-Rahman-ir-RaI hiym. i Ve bi-izzeti ve kuvveti ve kudreti Bismillah-ir-Rahman1 ir-Rahiym 1 irfa' kadri ve yessir emri vecbür kesri v'agni fakri ve 1 etil ömri bi-fadlike ve keremike ve ihsanike ya men hu I Kaf-Ha-Ya-Ayın-Sad Ha-mim-ayın-sin-kaf Elif - lam i mim Elif-Iilm-mim-ril sırrullah-il aziym-ül-ii:zam Allahu Iii I 1 ilahe illa hüvel-hayyül kayyfım-ül aliyyül-ekrem ve es'e- 1 I lüke bi-celaJ-il heybeti ve bi-izzil-izzeti ve es'elüke bi-kib1 riya-il azameti ve bi-ceberfıt-il kudreti en tec'aleni minelI leziyne !il havfün aleyhim ve !il hüm yahzenfm. t I ' ' ..................... .. .. .. .. .. .. .. .. .. ........ .. .. .. .. . - 336 - ..:.../ * * -· 337' - . .. .. ...... .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. ... i ! I HAzA FATtHA'T-UL-FUKAR A'i HAZRET-i PiR NUREDDiN-iL-CERRAID KUDDiSE SIRRAH-VLFETTAIU I 1 Bismillah-ir-Rahman-ir-Rahiym Allahümmec'alniy minelleziyne en'amte aleyhim ve mellektehüm sırra esma'ike ve ce'altehüm min evliya'ike ve metta'tehüm bi-kitabike Allahümme ekrimniy bi-sırrıl-Fatihati ve vefikniy li-sırrıha ve azhirliy ruhaniyyetiha inneke ala külli şey'in k adir Allahümme necciniy min-el-gammi vel-hemmi ya münciy el-müminin ve ferric ma ene fiyhi ya müferrice küreb-il-mekrfıbiyn ve en tüsahhir liy abdek-el-uhaydire hadim-el-Fatiha'ti inneke ala külli şey'in kadir. (On defa Fatiha-i şerif e oknnaeaktır.) • •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• • • •• •• •• •• •• •• •• • F: 22 EVRADI CER RAHİ YYE $ERHLİ TERCEMESi HAZRET-i PiR NUREDDiN-iL-CERRAH1 KUDDtSE SIRRAH-t.JL-FETTAH1'NiN AKŞAMLARI OKUNACAK ViRD-i ŞERiF) ŞERHiDiR Rabman ve rahiym olan Allah u teatanı n ismiyle başiarım: Allah u tealadan mağfiret buyurmasını niyaz ederim. Ululardan ulu, yücelerden yüce olan, hayat sıfatıyla muttasıf ve daima diri olan, bütün yarattıklarının korurrup kollanmasına daima kıyam gösteren o Allahu azim-üş-şandan mağfiret olunmaını niyaz ederim ki, ondan gayrı ibadete layık ve mü· stehak hak ma'bud yoktur, illa o vardır. Ona tövbe ile rücu ederim ve o tövbe ve rücu'umla ondan mağfiret ve hidayet buyurmasını dilerim, muhakkak ki o kullarının tövbelerini kabul eden Rahiymdir. Ey kerim olan Allahım ! Bizleri affeyle .. Fazlü kereminle bizleri mağfiret buyur ya Rahmanü ya rahiym. Ey, bütün kainat ve mevcudatın sahibi, bilinen bilinmeyen, görünen ve görünmeyen alemierin mutlak hükümdarı.. Ey, hatadan, gafletten, aczden ve her türlü eksiklik ve noksanlıktan uzak, pak ve münezzeh olan ulu Allahım! Ey, işlenen her işi tafsilat ve teferruatıyla bilen ve tutan, her şeyi belli vaktine kadar bütün afetlerden ve belalardan saklayan yüce Rabbim ! Ya Allah ... Allahım! Efendimiz Hz. Muhammed'e ve onun aline ve evladına, ashabına selam, rahmet ve bereketler ihsan buyur. Allahım ! · Geceler gündüze ve gündüzler geceye dönüştükçe, yüzyıllar birbiri ardısıra gelip geçtikçe, geceler ve gündüzler tekrarlanıp durdukça, gökyüzündeki parlak yıldızlar her defasında karşılaştıkça, Efendimiz Hz. Muhammed'e salat, selam, rahmet ve bereketler ihsan buyur. Onun ve ehl-i beytinin ruhlarına selam tahiyyat ve tazimatımızı, hayır ve bereket niyazlarımızı çok çok iblağ buyur. Efendimiz Hz. Muhammed'e salat, selam, rahmet ve bereketler ihsan buyurduğun gibi, bütün nebilere Resfıllere, se- - 342 - nin gerçek dostların olan hak velilerine ve salih kullarına, Dergah-i ilahiyyene yakin bulunan meleklerine, bütün ta'at ve ibadet ehline, göklerin ve yerlerin sakinlerine de hayır, rahmet ve bereketler ihsan ve inayet buyur. Allahu teala, Resfıl-ü zişanın al ve evladından ve bütün ashabından razı olsun. Rahmet ve merhal!letin iktizası olarak niyaz ediyoruz ya erhamer-rahimiyn (Amin). Bütün hamd-ü senalar ancak Allahu azim-üş-şana mahsus ve münhasırdır. Ralıman ve Ralıiym olan Allahu tealanın ismiyle başlarım: De ki : ( O, Allah u te ala birdir, büyüklük onda nihayet bulmuştur. Daim ve bakidir. Her şeyden müstağnidir, her dileğin yegane merciidir. Doğmamış ve doğurmamıştır. Hiç bir eşi ve benzeri yoktur. ) Ralıman ve Rahiym olan Allahu teaJanın ismiyle başlarım: De ki : ( Yarattıklarının şerrinden, h:aranlığı çöken gecenin şerrinden, düğümlere üfleyen nefeslerin şerrinden, hasedlerini açıkladıkları ve onunla amel ettikleri zaman hasedefierin şerrinden, sabahın Rabbine sığmırım.) Ralıman ve Rahiym olan Allahu tealanın ismiyle başlanın: De ki : ( Gerek cinden, gerek insandan olsun, insanların kalplerine daima vesvese veren o sinsi vesveseniıı şerrinden, insanların Rabbi ve mürebbisir yegane balık ve maliki, hak mfı'budu olan Allah u azim-üş-şana sığınırım.) Rabman ,.e Rahiym olan Allahu tealanın ismiyle başlarım : Bütün hamd-ü sena, alemierin Rabbi, mürebbisi ve malik-i mutlakı olan Allahu azim-üş-şana mahsus ve münhasırdır. O, dünya hayatında ayırdetmeksizin bütün yarattıklarına nimet ve ihsanlarda bulunan Ralıman ve ahirette yalnız mü"min kullarına ihsan ve ikramda bulunacak olan Rahiyındir. Hesap ve ceza günü olan din gününün hakimidir. Ancak, sana kulluk ve ibadet ederiz ve ancak senden yardım dileriz. Bizi, riza-i ilahine ulaştıracak olan doğru yola hidayet buyur. Kendilerine nimet verdiklerinin yoluna ; gazab-ı ilahine uğrayarak islamı terkedenlerin, heva ve heveslerine uyarak doğru yoldan azmış ve sapıtmışların yollarına değil.. ( Amin) - 343 - Ralıman ve Rahiym olan Allahu teaJanın ismiyle başlanın: Elif-Lam-Mim .. Bu, o kitaptır ki ; Allahu teala tarafından gönderildiğine asla şüphe yoktur. Şirk, günah ve bütün kötülüklerden korunan müttekilere hidayet edici, yol göstericidir. O müttekiler ki, gayba iyman ederler, namazlarını hudu ve huşu ile ve tadil-i erkana dikkat ve riayet ederek kılarlar, kendilerine rızık olarak verdiklerimizle Allah yolunda başkalarını da infak ederler. O müttekiler ki, sana indirilen Kur'an-ı azim-ül-bürhanı ve senden öncekilere indirilen Tevrat, Zebur ve İncil gibi semavi kitaplada suhufları tasdik ederler ve ahireti de yakinen bilirler. işte, bunlar Allahu tealaya giden doğru yol üzerine hidayet huyurulmuş olanlardır ve felaha kavuşanlar da bunlardır. Rabman ve Rahiym olan Allahu teaJanın ismiyle başlarım: O Allahu teala ki, ondan gayrı ibadete layık ve müstehak hak ma'bud yoktur, illa o vardır. Hayat sıfatıyla muttasıf, baki, daim ve ebedidir. Yarattıklarının korunup kolianmasına daima kıyam edicidir. Onu, ne gaflet basar, ne uyku! Göklerde ve yerde ne varsa hepsi onundur, onun mülküdür. izni olmaksızın, yüce katında kim şefaat edebilir ? O, yarattıklarının önlerinde ve arkalarında ne varsa hepsini bilir. Yarattıkları ise, ancak dilediği kadarını kavrayabilirler, onun ilminden hiç bir şey kavrayamazlar. Onun kürsüsü gökleri ve yeri ihata etmiştir. Bunların hıfzı ve korunması ona hiç bir ağırlık ve meşakkat vermez. O, pek ulu ve büyüktür. Ha-mim .. Ha-m im .. Ha-mim .. Ha-mim .. Ha-mim .. Ha-mim .. Ha-mim .. Ha-mim .. Bu kitabın indirilmesi ; o aziz, aliyın Allah u tealadandır. O Allahu teala ki, müminlerin günahlarını yarlıgar ve bağışlar ve ihlas ile tövbe edenlerin tövbelerini kabul buyurur. Şirk ve küfürde ısrar edenlere karşı ise cezası ve azabı gayet şiddetli olur. Muvahhitlere fazl-ü in'amı ve ihsanı boldur, ondan gayrı hak ma'bud yoktur, illa o vardır ve dönüş ancak onadır. Resul-ü zişan ve müminler, Allahu teaJanın ona indirdiği Kur'an-ı azimi tasdik ve ona iyman ettiler. Resul-ü zişan ve mürninlerden her biri, Allahu tealanın varlığını ve birliğini, meleklerinin mükerrem kulları olduğunu, kitaplarının onun kelam-ı kadimi bulunduğunu, o kitaplarda beyan huyurulan helalin helal. haramın haram olduğunu ve peygamberlerinin - 344 - emir, nehiy, va:d ve vaidlerini kullarına tebliğ eden ve kendilerine itaat vacip olan kulları bulunduğunu tasdik ve iyman ettiler. Peygamberlerin hiç birisini, yahudi ve hıristiyanların yaptıkları gibi kimini tasdik ve kimini tekzip ederek, risalet ve nübüvvet bakımından birbirlerinden ayırdetmeyiz. Dediler ki : (Ey Rabbimiz ! İşittik ve emrine itaat ettik Senden gufranını niyaz ederiz. önünde sonunda dönüşümüz ancak sanadır.) Allahu teala, hiç kimseye takat getiremeyeceği şeyi teklif etmez. Herkesin kazandığı hayrın ecri ve sevabı vardır. Kazandığı şerrin de günahı ve azabı vardır. Hayrın yararı kendisinedir, şerri de kimseye zarar vermez. Ey Rabbimiz ! Unutarak veya yanılarak işlediklerimizden dolayı bizi muaheze buyurma .. Ey Rabbimiz ! Bizden öncekilere yüklerliğin ağır yükü bize yükleme .. Ey Rabbimiz ! Takat getiremeyeceğimiz yükü bize yükleme. Bizleri affeyle, bize merhamet buyur, Mevlamız ve yegane yardımcımız ancak sensin. Kafirlere karşı bize yardım et .. Akşama girerken de, sabaha girerken de Allahu tealayı tesbih ve tenzih ederiz. Göklerde ve yerde olanların hamd-ü senaları Allahu teala içindir. Gündüzün sonunda da öğle vaktine vardığınızda da namazlarınızı kılınız, Allahu azim-üşşanı hamd-ü sena ile tesbih ve tenzih ediniz. Allahu teala, ölüden diri ve diriden ölü çıkarır. Arz, tamamiyle kururluktan sonra, ona yeniden hayat bahşeder. Bunun gibi, sizler de kabirlerinizden çıkarılacaksınız. Allahu teala bana kafidir. Ondan gayrı hak ma'bud yoktur, illa o vardır. Ben, ancak ona tevekkül ettim. O, arş-ı azimin rabbi ve malikidir. Allahu teala, size bu imdadı ancak fethi tebşir ve yardım va'diyle kalpleriniz mutmain olsun diye yaptı. Yoksa, yardım ancak o yegane galip ve hakiyın olan Allahu azim-üş-şan tarafındandır. Elif-Lam-Mim .. Elif-Lam-Mim-Ra .. Kaf-Ha-Ya-Ayn-Sad. Ha-Mim-Ayn-Sin-Kaf. O Allahu teala ki, dilediğini yukarıya kaldırır ve yükseltir, hayır ve yarar veren şeyleri yaratır, bütün işlerini ezeli takdirine göre yürütür ve dosdoğru bir nizarn içinde akibetine iletir, hayat sıfatıyla muttasıf daimi diridir, yarattıklarını koruyup koliayarak gözetir, kullarına devamlı olarak lfıtuf ve ihsanlarda bulunur, her şeye gücü yeter, gayet kuvvetIi ve metindir, çok zengin ve her şeyden müstağnidir, dilediğini zengin eder, dilediğini aziz eder, zat-ı akdesi pek yüksek- - 345 - tir, dilediğini açan ve genişletendir, iyi kullarını seven ve onları rahmet ve rizasma eriştirendir. _Bu sıfatıarına güvenerek bize kifayet ve merhamet eylemesini tazarrfı ve niyaz ederiz. Bize yardım ve imdat eyle ya Rab, ya kerim ! Bize merhamet buyur ya Rab, ya rahiym! Ey, dünyada ayırdetmeksizin bütün yarattıklarına lfıtuf ve İhsanlarda bulunan ve ahirette yalnız mü'min kullarına in'am ve ikram edecek olan yüce Rabbimiz ! Bizi affeyle, bizi yarlığa ve bağışla, bize merhamet buyur, Mevlamız sensin ve sen rahmedenlerin en hayırlısısın. Şifa veren Allahu tealanın ismine sığınırım, o Allahımdır. Kuluna kafi olan Allahu tealanın ismine sığınırım, o Allahımdır. Afiyet balışeden Allahu teala'nın ismine sığınırım, o Allahımdır. O Allah u tea.lanın ismiyle başiarım ki, yerlerde ve göklerde onun ismine sığınanlara hiç bir zarar erişmez, o her şeyi işitir ve hakkıyle bilir. Yarattığı şeylerin şerrinden, Allahu tealanın bütün tam ve kamil kelimelerine sığınırım. Koruyucuların en hayırlısı Allahu tealadır. O rahmedenlerin de rahmedicisidir. Allahu tealayı, zat-ı pakine ve şan-ü şerefine layık olmayan bütün noksan sıfatıardan tenzih ve kemal sıfatlarıyle tavsif ve ona hamd-ü sena ederim. Allahu tea.layı, zat-ı pakine ve şan-ü şerefine layık olmayan bütün noksan sıfatıardan tenzih ve kemal sıfatlarıyle tavsif ederim. Hamd, Allahu tealaya mahsus ve münhasırdır. Allahu tealadan gayrı hak ma'bud yoktur, illa o vardır. Her şeyden büyük ve ziyadesiyle uludur. Bütün ma'siyyetlerden onun koruması ile sakınır, ta'at ve ibadete de çok yüce ulu Allahın yardımıyla kudret ve kuvvet bulurum. Rabman ve rahiym olan Allahu tealfmın ismiyle başlarım: Ey, çok merhametli ve yarattıkla.rına in'a.m ve ihsanı bo' Allahım ! Ey, gökleri ve yerleri akıllara hayret ve durgunluk verecek şekilde halk ve icat eden yüce Rabbim ! Ey, hayat sıfatıyla muttasıf ve daima diri, ey, yarattıklarının korunup konanmasına kaim olan, ey celal, azarnet ve ikram sahibi olan Allahım ! Ulfıhiyyetin hakkıyçün senden, tabiatlerimizin beşeri tabiatten çevrUmesini niyaz ediyoruz. Yüce meleklerinle, ruhlarımızın yükseltilmesini diliy.oruz. Ey, halleri ve kuvvet- - 346 - leri çekip çeviren ulu Allah ! Bizim hallerimizi de en güzel hale çevir. Allahım ! Seni tesbih ve tenzih eyler ve sana hamd-ü sena ederim. Şehadet ederim ki, hak ma'bud yoktur, illa sen varsın. Senden, yarlığanmamı ve bağışlanmaını dilerim. Allahım ! Efendimiz Hz. Muhammed'e ve onun al ve evladına salat ve selam, hayır ve bereket ihsan buyur. Allahu teala çok büyüktür. Allahu teala çok büyüktür. Ondan gayrı ibadete layık ve müstehak Hak ma'bud yoktur ve Allahu teala çok büyüktür. Allahu teala çok büyüktür ve bütün hamd-ü senalar ona mahsustur. Allahu tealanın rahmet ve in'amı, bereket ve ihsanı, selam ve senası senin üzerine olsun ey Allahın Resulü .. Allahu tealanın rahmet ve in'amı, bereket ve ihsanı, selam ve senası senin üzerine olsun ey Allahın sevgilisi.. Allahu tealanın rahmet ve in'amı, bereket ve ihsanı, selam ve senası senin üzerine olsun ey önceden gelip geçenlerin ve bundan sonra gelip geçeceklerin efendisi.. Allahu tealanm rahmet ve in'amı, bereket ve ihsanı, selam ve senası efendimiz Hz. Muhammed'in ve diğer bütün nebilerin ve restıllerin ve hak velilerinin Allahın salih kullarının, dergah-ı ilahiyye yakın bulunan m::leklerin, göklerde ve yerlerde bulunan bütün ta'at ve ibadet ehlinin üzerlerine olsun. Allahu teala, Resfılullah sallallahu aleyhi ve sellemin alinden, evladından, ashabından ve hepsinden razı olsun. Rahmet ve merhametin iktizası ey erham-er-rahimiyn ( Amin) vel-hamdü lillahi Rabbil-aJemiyn. SALA VAT-I-MüNCiYYE Allahım! Efendimiz Hz. Muhammed'e öylesine rahmet ve in'am, bereket ve ihsan, selam ve sena buyur ki, o salat ile bizi bütün korkulardan ve afetlerden koru ve kurtar, bütün hacetlerimizi, dünyevi: ve uhrevi: ihtiyaçlarımızı gider, bizi bütün günahlarımızdan arındır, bizi yüksek derecelere yükselt, bizi gayelerimizin ötesine ulaştır, bizleri dünya hayatında ve ölümlerimizden sonra hayırlarm hepsine erdir. - 347 - HAZRET-i PiR NUREDDiN -iL CERRAHi KUDDiSE SIRRAH-üL FETTARi'NiN EVRAD-1 ŞERiFi DUASID!R. Allahım! Hz. Muhammed'e ve aline rahmet ve in'am, bereket ve ihsan, selam ve sena buyur. Nasıl ki, Hz. ihrahim ve onun aline de aynı şekilde rahmet ve in'am, bereket ve ihsan, selam ve sena buyurmuştun. Muhakkak ki sen kendisine hamd-ü sena olunan şanı yüce ve yükseksin. Allahım! Hz. Muhammed'e ve aline rahmet ve bereket ihsan buyur. Nasıl ki, Hz. İbrahim ve onun aline de rahmet ve bereket ihsan buyurmuştun. Muhakkak ki, sen kendisine hamd-ü sena olunan, şanı yüce ve yükseksin. Rabman ve rahiym olan Allahu teaJanın ismiyle başlanın: Allahım ! (Bismillah-ir-Rahman-ir-Rahiyın) kelime-i tayyibesinin fazileti hürmetine dilerim. (Bismillah-ir-Rahınan-irRahiym) kelime-i tayyibesinin cemali hürmetine dilerim. (Bismillah-ir-Rahman-ir-Rahiyın) kelime-i tayyibesinin eelali hürmetine dilerim. (Bismillah-ir-Rahman-ir-Rahiym) kelime-i tayyibesinin bekası hürmetine dilerim. (Bismillah-ir-Rahmanir-Ra.hiym) kelime-i tayyibesinin heybeti hürmetine dilerim. (Bismillah-ir-Rahman-ir-Rahiym) kelime-i tayyibesinin hürmeti hürmetine dilerim. (Bismillah-ir-Rahman-ir-Rahiym) kelime-i tayyibesinin ceberut ve melekutu hürmetine dilerim. (Bismillah-ir-Rahman-ir-Rahiym) kelime-i tayyibesinin izzet, kuvvet ve kudreti hürmetine dilerim. Kadrimi yükselt, işlerimi kolaylaştır, tembelliğimi ve uyuşukluğumu gider, fakirliğiınİ zenginliğe çevir, ömrümü uzat fazlın, keremin ve ihsanın iktizası olarak ey o Allahu azim-üş-şan ki, ondan gayrı ibadete layık ve müstehak hiç bir ilah yoktur. · Kaf-Ha-Ya-Ayın-Sad .. Ha-Mim-Ayın-Sin-Kaf.. Elif-LamMim . . Elif-Lam-Mim-Ra hürmetine ki, bunlar Allahu tealanın azim ve muazzam sırlarıdırlar. Allahu teala ki, ondan gayrı ibadete layık ve müstehak Hak ma'bud yoktur, illa o vardır. Hayat sıfatıyla muttasıf, baki, daim ve ebedidir. Yarattıklarının korunup kollanmasına daima kıyam edicidir. O, yücelerden yüce, çok kerim ve mükerremdir . - 348 - Allahu tealadan, heybetinin celali, izzetinin izzeti, aza- · metinin kibriyası ve kudretinin ceberutu hakkıyçün beni ahirette kendileri için korku ve üzüntü olmayan kullarından eylemesini dilerim. HAZRET-i PiR NUREDDiN-iL-CERRAHi KUDDtSE SIRRAH"üL-FETTAHi'NiN FATiHA'T-ULFUKARASI ŞERHiDiR: Allahım ! Beni, dünya ve ahirette nimetlerine garkeylediğin, esrna-i ilahiyyenin sırlarını temlik buyurduğun, gerçek dostların olan Hak velileri zümresine ilhak ve ithal kıl, beni kitab-ı mübiynin olan Kur'an-ı azim-ül-bürhanın feyiz ve bereketinden yararlananlardan eyle ! .. Allahım ! Beni, Fatiha-i celilenin sırrıyle mükerrem kıl! O büyük sırra ermekliğime tevfikini esirgeme, onun ruhaniyyetini bana izhar eyle, muhakkak ki senin her şeye gücün yeter. Allahım ! Beni bütün gam ve keder lerden, ye is ve elemlerden koru ve kurtar, ey mü'min kullarına necat veren ulu Allahım ! üzerinde bulunduğum ve riza-i ilahiyyene beni ileteceğini umduğum bu dosdoğru yolu bana aç ve kolaylaştır. Bütün gam ve kederleri, bütün yeis ve elemleri gideren, sınık kalpleri sevindiren ancak sensin. Bana Hızır aleyhisselamın varisieri olan ve insanları doğru yola ileten, müşküllerini halleden kullarını yetiştir ve beni Fatiha-i celileye hizmet eden kullarınla hemhal ey le .. Muhakkak ki, senin her şeye gücün yeter. i STANBUL ZiYAR ETGAH LAR INDAN « TELLi BABA » iÇiNDEK iLER Telli Baba'nın şahsiyeti - Telli Baba'ya tevessül ederek murada erenterin hikayeleri - istanbul'da diğer ziyaretgahlar - Ziyaret adabı Allahu teala ve tekaddes hazretlerine hamd-ü-senalar olsun ki, bizleri Kur'an-ı azim-ül-bürhanın nuruyla nurlanmış, SIBGATALLAH ile boyanmış, iyman ve islamın şuuruyla on urlanmış salih kulları meyanında (La havfün aleylıim ve lahüm yahzenfın) va'd-i-celiline mazhar olan Hak velilerinin sırlanmış bulundukları böyle bir belde-i tayyibede iskan ve maddi-manevi sayısız nimetleriyle in'am ve ihsan buyurmuştur. Salfı.t-ü selamlarımız, ta'zimat ve tekrimatımız ol seyyid-ilEnbiya, sened-il-Evliya vel-asfiya aleyhi ve alihi ekmel-üttehaya efendimiz hazretleri ile aline, evladına, ezvacına, ashab-ü ensarına, tabi'iyn-ü ahbabına olsun ki, himem-i ruhaniyyet-i Muhammediyyeleri dünyevi ve uhrevi her türlü maksud ve muradlarımızın husulüne kafi ve sünen-i mutahhara-i ahmediyyeleri tevessül ve temessük edenlere nafi olagelmiştir. Ehl-i-irfan için malumdur ki, Türkiyemizin doğudan batıya her şehir ve kasabasında, hatta her köyünde Allah u sübhanehu ve teaJaya takarrüp etmiş VELiYYULLAH'ın . türbe ve kabirieri bulunmaktadır. Çoğu, Allah yolunda şehit düşmüş olan bu veliler ve bu azizler, mukaddes vatanımızın tapuları ve manevi muhafızları olup vatan eviatıarına da bi- · rer nümune-i imtisaldirler. Zira, atalarımızın islamı götür- . dükleri yerlerde ibraz ettikleri adalet ve hakseverlik sayesinde, bugün milli sınırlarımız dışında kalan ülkelerde dahi böyle aziz türbelerinden yüzlercesine, hatta binlercesine rastlamak mümkündür. Bu Hak velilerine, ycJnız kadir-kıymet bilir müslümanlar değil, başka ırk, din ve - nezhepten insanlar da saygı ve itibar göstermektedirler. Bu iddiamızın en canlı ispaı ı_, Macaristan başkentini teşkil eden iki şehirden (Budapeşte) Buda'nın, yani eski adıyla Budin'in yeşil tepelerinde güllf'r arasında adı ve sanı unutulmuş GüL BABA olarak tanınaı:ı ve anılan veliyyullahın kubbesi ve türbesidir, ki Avrupadan, Asya'dan ve dünyanın her köşesinden gelen turistler bu büyük Türk'ün kabrini saygı - 352 - ve huşfı ile ziyaret etmektedirler. Denilebilir ki, GüL BABA' nın türbesi Orta Avrupa'da Türk hakimiyyetini temsil eden muhteşem bir abidedir. Bir misal daha verelim: Bilindiği gibi, Hazreti NiYAZi-i-MISRi kuddise sırrahulali efendimizin merkad-i münevverleri, Ege denizinde kain ve bugün Yunan hakimiyetinde bulunan Limni adasındadır. Hazretin mübarek cesedini Türkiye'ye getirmek üzere mezkfır adaya giden Bursa Mısri şeyhi merhum Şemseddin Efendiye, mahalli idare amirleri ve din adamları : - Niyazi-i-Mısri hazretlerinin, buradan götürülmesine kat'iyyen rızamız yoktur. Siz, kendisine bizim kadar hürmet ve itibar edemezsiniz. Irkımız, dinimiz ve mezhebimiz ayrı olduğu halde, hazrete derin bir saygı ve bağlılığımız vardır. Onun yüksek şahsiyetini takdir edenlerden ve kadrini bilenlerdeniz. Türbesinin kandillerini, her akşam bakire rahibelerimiz yakmaktadır. Cuma günleri, hazretin sancağını mendireğe çekiyoruz. Sefere çıkan kaptanlarımız ve denizcilerimiz, kendisinden niyazda bulunur, selamet ve emniyet dilerler. O, bizim feyz-ü bereketimizdir, asla veremeyiz .. dediklerini ve Şemseddin Efendiyi geri çevirdiklerini, rahmetli üstadımdan işittim. Verselerdi ne olurdu ? insanın söylerneğe dili varınıyar ama, emsali ecdat türbeleri gibi, hazretin de türbesi harabiye terk olunacak, mühmel ve bakımsız kalacaktı. Alman üniversitesine mensup gençler, şahsiyeti ve fikriyyatı üzerinde doktora hazırlamak üzere suret-i mahsusada ziyaret ettikleri Hazreti Muhyiddin-i üftade'nin Bursa'daki türbesinin harap ve bakımsız halini, derin bir hayal kırıklığı içinde adeta ağlayarak fakire anlatmışlardır. Ta'riz ve sitem için değil, fakat bir gerçeği açıklamak gayretiyle bu kadarcık bir istidrat yaptıktan sonra, konuya dönüyoruz. Evet ; aziz yurdumuzun hemen her köşesinde yatan baba yadigarı türbelerimiz, Allahu azim-üş-şana giden birer kapıdır ve hiç şüphe yoktur ki bu kapılar aynı zamanda birer hacet kapısıdır. Nitekim, tstanbulumuzun her tarafında da, n amlarını ve lfıtuflarını duyup işittiğimiz ve her dine, her mezhebe salik ümitsiz insanların samimi bir inançla ziyaretlerine koştuğunu bildiğimiz bu türbeler, özellikle biz müslümanların muratla- - 353 - rımıza nail olmak niyyeti ile adaklar adadığımız gerçekten birer hacet kapısıdırlar. Bu risalemizde, bu mübarek ziyaretgahlardan TELLt BABA türbesinden bahsetmek istiyoruz. Asıl adı ABDULLAH olan ve halk arasında TELLt BABA olarak anılan ve tanınan bu zat-ı şerif, Kadiri tarikati şeyhlerinden bir veliyyullahtır. Allahu tealanın ahlakı ile ahlaklanmış ve Resfıl-ü zişan aleyhi ve alihi salavatullah-ülMennan efendimiz hazretlerinin siyret ve sünnetine can ve gönülden bağlanmış olması dolayısıyle din ve mezhep farkı gözetmeksizin, kendisini ziyaret ve müracaatta bulunanlardan manevi birnınetini esirgememiş ve yardım isteyenlerin imdadına ruhaniyyeti ile yetişmiştir. Ziyaret ve müracaatta bulunanlar müslüman iseler, dünya ve ukbaları için şefi olagelmiş, gayri-müslim iseler dünyevi muratlarına nail olmalannı Allahu tealadan dileyerek dertlerine ve isteklerine derman olmuştur. tki alemde tasarruf ehlidir ruh-u veli, Deme kim, bu mürdedir bundan nice derman ola; Ruh, şimşir-i hudadır, ten gılaf olmuş ana; Daha ala kar eder, bir tıg ki ur yan ola .. Bizler, el-hamdü-lillah ehl-i sünnet vel-cemaat mezhebindeniz. Bu itibarla, mezhebimiz yönünden keramet-i evliya haktır ve gerçektir. Şefaat-i enbiya ve şefaat-i evliya da haktır ve gerçektir. TELLi BABA'nın türbe-i şerifi, dünya hayatında iken kendisinin yalnızca Allahu tealaya ibadet ve naz-ü niyaz eylediği za viyesidir ki, alem-i cemale göçünce dervişleri onu aynı yere defnetınişler ve kabr-i münevverini ziyaretgah haline getirmişlerdir. O günden bu yana olduğu gibi, kıyamete kadar da bu mübarek makamın avam ve havassın ziyaretgahı olacağı muhakkaktır. TELLi BABA, ziyaretine gelerek Allahu tealadan muradını isteyenlerden hemen hemen hiç kimseyi mahrum etmemis. müracaat edenlerin hepsi muratlarına nail olmuşlardır. - Makam-ı mübarekleri, - Sarıyer'den Rumeli kavağına giden yolun ortasında, Yuşa hazretlerinin yattığı tepenin tam karşısında, bağazın Rumeli yakasında, mavi suların zikr-ü tesbihini işiten cennet misali bir yerdedir. Türbe-i şerifini, F: 23 - 354 - her gün yüzlerce müslim veya gayri müslim ziyaret etmekte, dileklerini arzetmektedirler. Dilekleri husul bulanlar ise, adaklarını yerine getirmek üzere tekrar tekrar ziyaretine koşmak tadırlar. TELLi BABA, her dertliye şefaat etmekte, na-murad olanların ber-murad olmalarına vesile olmaktadır. Evlat isteyene evlat, ev isteyene ev, evlenmek isteyene eş, dertiiiere deva, hastalara şifa ihsan ve inayet huyurulması için kendisine müracaatta bulunanların hacetlerini Allahu azim-üş-şana ulaştırmakta ve ind-i ilahide sözü ve nazı geçtiği cihetle bütün dilekler is'af olunmaktadır. Bu suretle maradiarına nail olanlardan birkaçma şahsen ve bizzat şahit olduğum gibi, yüzlercesini de işittim. Kat'iyyetle ifade ederim ki, maratıarına nail olanların sayıları hayli çoktur ve gerçeği ancak Allahu sübhanehu ve teala bilir. Canlı bir misal olarak, kendi nefsimde şahit olduğum hadiseyi nakletmekte fayda görüyorum: Yirmi dört yıl gibi uzun bir zaman, evli olduğum halde evHit sahibi olamamıştım. Bir gün, bir dosturnun tavsiye ve ısrarı ile TELLi BABA'nın ziyaretine gittim ve Mescid-i-şerifinde ekrem-el-ekremiyn olan Allahu sübhanehu ve tealanın rizası için iki rekat namaz kıldım ve niyazda bulundum. Cenabı haktan, arkarndan beni hayır ile yad ettirecek ve ismimi unutturmayacak hayırlı bir kız veya erkek evlat ihsan ve inayet buyurmasını diledim ve gözyaşlarımla Rabbime dua ederek, bu dileğim yerine geldiği takdirde TELLi BABA'nın ruhuna yetmiş bin tevhid ile üç hatm-i Kur'an okuyacağımı nezreyledim ve TEI�Li BABA 'nın sandakası üzerinden bir miktar tel alarak oradan ayrıldım. Yukarıda da işaret ettiğim gibi yirmi dört yıl gibi uzun bir süre evlilik haya,tı yaşamış ve yaşım eliiye varmıştı. Bu bakımdan malızun ve na-mur2.d olan fakire, bir sene gibi kısa bir zamanda Allahu teala altın saçlı, güzel bir kız çocuğu ihsan buyurdu, hamdü Iilialı maradıma eriştim. Ben de, nezrimi yerine getirerek üç hatm-i Kur'an ile yetmiş bin tevhid okuyup, türbeden aldığım teliere birçok tel ilavesiyle TELLi BABA'nın huzuru maneviyesine vardım. Allah rizası için iki rekat namaz kıldıktan sonra hatm-i şerifleı·in ve yetmiş bin tevhidin ecrini hazretin ruh-u pür-fütuhuna bağışlamak suretiyle nezrimi yerine getirdim. Bi-iznillah, muradıma nail oLnuştum. Fakat, eşim ve yakın dostlarım, soyumu devam ettirecek, soyadımı sürdürecek - 355 - bir erkek eviadım olmasını arzu ediyorlardı. Şahsen, hayatımdan memnun ve gerçekten mesut idim. Sağlam bünyeli, sıhhatli akıllı ve güzel bir kızım vardı. Rabbime nasıl şükredeceğimi bilemiyordum. Fırsat ve imkan buldukça, pazar günleri TELLİ BABA'nın türbesine gidiyor ruhuna fatihalar ithaf ediyor, mescidinde namaz kılarak Rabbime dua ve hamd-ü-sena eyliyordum. Oturacak bir evim vardı. Fakat, apartm�.n katı olduğu için küçük kızım güneşten ve temiz havadan mahrum idi. TELLİ BABA'yı mutad ziyaretlerimden bir gün, Allahu tealadan yavruma temiz hava ve güneşten faydalanabileceği bir yazlık ev ile, ismimi ve namımı taşıyacak, beni hayıda yad ettirecek bir erkek evlat istemekliğim hususunda kalbime ilham vaki oldu. Allahu teala, arzuladığım bu evi ve erkek evladı da bana ihsan buyursa, mülkünden ne eksilirdi ? Kendisine isyan edenleri, zat-ı ülfıhiyyetini inkar eyleyen kafideri bile mahrum etmeyen Allahu teala, zat-ı ahadiyyetine secde eden, varlığına, birliğine ve Rabib-i ekremine iyman eyleyen bir mümini mahrum bırakır mıydı ? Bu ilham ve mülahaza ile derhal ellerimi Barigah-ı ahadiyyete açtım ve : - Ya Rabbi.. Bana, ismimi hayıda yad ettirecek hayırlı bir erkek evlat ve çocuklarıma hava ve güneş aldıracak küçücük bir yazlık ev ihsan ve inayet buyurursan, nezrim olsun şurada medfun bulunan veli'nin ruhuna rizayı ilahiyyen için altı hatm-i Kur'an ve iki defa yetmiş bin tevhid okumayı nezreyledim. Şurada yatan zat-ı şerif hürmetine beni mahrum eyleme, diyerek tazarrfı ve niyazda bulunduktan sonra, itikad-ı tam ile hazretin kabrioden bir miktar tel aldım. Aradan iki ay, geçti, geçmedi eşimde hamilelik alametleri belirdi. O aralık, bir sayfiye yerinde inşaat yapan bir dostum : - Efendi, sana sayfiyelik bir yer lazım. Çocukların temiz havaya ve güneşe ihtiyaçları var, dedi. Kendisine cevaben : - Bu lüzumu ben de hissediyorum, ama para nere -:e ? dedim. - Gel seni inşaat yaptırdığım yere götüreyim. Beğenirsen. bir dairesini hemen sana verir ve tediyede kolaylık da gösteririm. Kira öder gibi yavaş yavaş ödeTsin, teklifinde bulundu. - 356 - Hiç ummadığım bir zamanda vaki olan bu tekliften, dualanının müstecap olduğunu sezinledim. Hemen aynı gün, birlikte inşaat yerine gittik, gezdim ve beğendim ve oracıkta anlaştık ve el-hamdü lillah o daireyi satın aldım. Bu risaleyi, çocuklarım için niyaz ederek Rabbimin ihsan buyurduğu o dairede yazıyorum. · Aynı sene hacca giderken, yol arkadaşlarımla birlikte Bağdat'ta bir otelde konakladık. O gece, bir rüya gördüm. Çok güzel, nur topu gibi bir erkek çocuğunu, kollarıının arasına verdiler ve : - işte, bu senin doğmasını niyaz ettiğin ve beklediğin oğlundur. ismini Muhammed Cüneyd koy, dediler. Daha sonra, kız çocuklarının aynadıkları bebekler gibi dört bebek daha verdiler. - Emilar nedir? diye sordum. - Bunlar da, doğacak oğlun Muhammed Cüneyd'in çocukları ve senin torunların dır, dediler. Gözlerimi açtığım zaman, sabah namazı vakti idi. Rüyamı yol arkadaşlarıma anlattım ve bir oğlum olacağını müjdelediklerini bildirdim. Aynı gün, istanbul'a aileme bir mektup yazarak, doğacak çocuğun erkek olacağını, salimen tstanbul'a dönemez ve bir emr-i hak vaki olursa çocuğa Muhammed Cüneyd ismini vermelerini tembih ettim. Filhakika, hac farizasını ifa ve ikmal ederek sıhhat ve afiyetle istanbul'a avdetimden yirmi gün sonra bir erkek çocuğum oldu ve adını Muhammed Cüneyd koydum. TELLi BABA'nın gözürole gördüğüm keramet ve lfıtf-ü bereketine bu yolda şahit oJdum. Muhterem okuyucularım: Sizler de, bir müsait zamanınızda TELLi BABA'nın türbesine gidiniz, bir müddet orada oturunuz ve benim gibi nice na-murad olanların ber-murad olduklarını gözlerinizle görünüz. Evlenmeyi arzu ettiği hanımla, nikahları kıyılır kıyılmaz eşini gelinlik kıyafeti ve teli duvağı ile getirip dua edenleri, dilekleri yerine geldiği için sevinç gözyaşları dökenleri, hazretin himmetiyle hasretine kavuşanları mutlaka görünüz. Ziyarctçilerden kime isterseniz sorunuz. Hiç tereddüt etmeden size, bu makamdan nail-i murad olduklarını söyleyeceklerdir. Doktorların derdine derman bulamadıkları , zengin bir hıristiyan kızının, gördüğü bir rüya üzerine TELLi BABA türbesini ziyaret ederek sıhhatine kavuştuğunu, bir muka- - 357 - bele-i şükran olmak üzere hazretin türbesini tamir ettirdiğini duymayan, bilmeyen kalmamıştır. Harpler ve inkılaplar dolayısıyle kapanarak harap olan türbeyi, gördüğü bir rüya üzerine yüksek rütbeli bir deniz subayının tamir ve ihya ettiğini ve mescid-i şerifi halkın ibadetine açtığını da orada size anlatacaklardır. Mevla, yapandan da yaptırandan da razı olsun. Muratlarına nail olan zevattan bazıları da, türbeye abdest alınacak şadırvan ve lüzumlu diğer tesisleri yapiırarak şükür vazifelerini eda etmişlerdir. TELLi BABA hakkında rivayetler pek çoktur. Bu zat-ı şerifin Fatih sultan Mehmet Han ile birlikte istanbul şehrinin fethine iştira.k eden veliyullah safında bulunduğu da söylenmektedir. Bir diğer rivayete göre de, ikinci sultan Mahmut devrinde, Rusların Karadeniz boğazına tecavüzleri esnasında, TELLi BABA'nın dervişleri ile birlikte düşmana karşı koymak ve savaşmak maksadiyle şimdi türbesinin bulunduğu yere geldiği ve kendisine bir zaviye yapiırarak bağazın bu hakim noktasına yerleştiği, o günden itibaren vatan bekçiliği görevini deruhte ederek güzel istanbul'un manevi muhafızlığına kıyamete kadar devam edeceği anlaşılmaktadır. Türbesinin bulunduğu yer, askeri önemi haiz müstahkem bir ınıntaka olduğundan sivil halka kapatılmış ve bu sebeple zaviyesi ve kabri bir müddet terkolunmuş, sonradan görülen rüya üzerine tekrar küşat edilmiştir. Kendisine TELLi BABA denilmesinin sebebi de şudur : Kadiri tarikatinin bir kolunda meşayih taeları yani başlarına sardıkları tarikat sarıkiarı üzerine gelin teli takarlardı. Bir başka deyimle, iklim-i Rabhani arusu yani gelini olurlardı. Bu zat-ı şerif de tacı üzerine bu şekilde gelin telleri takınayı itiyat edindiğinden, asıl ismi unutulmuş ve TELLİ BABA olarak ismiyle anılmış ve kendisi de bu lakabından memnun kalmıŞ olmalıdır ki, elyevm bu lakapla yadolunmaktadır. Hatırlanacağı veçhile, Hazreti Mevlana'nın alem-i cemale göçtüğü geceye de gelin gecesi anlamına gelen ŞEB-1-ARUS denilmektedir. Maksat, Rabbi ile buluştuğu geceyi ima etmektir. Meşayih-i kiramın giyindikleri elbiselerde bazı işaretler vardır ki, bu işaretleri ancak ehli olan anlar. Kaldı ki, TELLi BABA asıl adı unutularak lakabı ile anılan velilerin ne ilki, ne de sonuncusudur. Atatürk bulvarı açılmadan önce, istanbul surunun Unkapanı kapısının dışında iki açık türbe vardı. Sağdakine HOROZ DEDE ve soldaki- - 358 - ne ESKiCi .BABA türbesi denilirdi. Evliya çelebi, seyahatnamesinde bu iki zatın da gerçek kimliklerini verememekte, ancak kendisinin Ahmed-i Yesevi hazretlerinin iıkarasından olduğunu, Hacı Bektaş-ı Veli hazretleri ile Horasan'dan geldiğini ve Fatih Sultan Mehmet Han ile birlikte istanbul'un fethine iştirak ettiğini, şehrin zaptından evvel her sabah askeri uyandırmak için, horoz gibi kanat vurarak : - Kumu ya gafiliyn !. (Kalkınız ey gafiller) diye sayha ettiğini ve bu sebeple HOROZ DEDE olarak anıldığını ve asıl adının unutulduğunu beyan etmektedir. Şayanı dikkat olan şudur ki, HOROZ DEDE'nin türbesini de, hıristiyanlar da en az müslümanlar kadar kutsal sayar ve muntazaman ziyaretinde bulunurlardı. Komşusu olan ESKiCi BABA'nın da asıl kimliği bilinmez, o dahi lakabı ile anılır ve tanınırdı. Bunlardan başka, Sultan Mahmut türbesinin yanı başındaki sokak içinde ve bugün Eminönü kaymakamlığının işgal ettiği binanın arkasında TEZVEREN DEDE de kimliği bilinmeyen velilerdendir. Bu meyanda, Cibali'de Gül camii içinde medfun GOL BABA, Ayvansaray civarında türbesi bulunan TOKMAK DEDE, Beşiktaş'ta Uzunca ova mahallesinde TUZ DEDE, Sultanahmet camii karşısında DüöüMLü BABA, Edirnekapısı c ivarında GöBEK DEDE ve KEÇELi DEDE, Eğrikapı civarında YATAGAN BABA ve nihayet Galata balıkpazarında bir meyhanenin arka tarafında medfun bulunan KOYL'N DEDE gibi isimleri unutulmuş veliler pek çoktur ki, maalesef bugün çoğ·u tamamen kaybolup gitmiştir. �Iuhakkak olan cihet, TELLi BABA'nın veliyyullahtan olduğudur. Yukarıda da belirtrneğe çalıştığımız gibi, velilerin kerametleri gibi şefaatleri de haktır ve gerçektir. Kerametleri, yalnız dünya hayatında bulundukları zamana mahsus ve münhasır olmayıp, §Jem-i cemale göçtüklerinden sonra da caridir. Zira ; Enbiya, evliya ve şüheda ölmezler. Onlara öLü denilemez. Onlar DiRi'dirler. Onlar, Rabbileri indinde merzukturlar. Onların eriştikleri bu hayat-ı maneviyyeyi anlayabilmek, bir çoklarımızın akıl ve idrakimizin maverasındadır. Nitekim, ayeti celilenin meali de buna şahittir. Bir gerçeği ehemmiyetle belirtmekte fayda vardır. Kabir ziyareti, sünnet-i seniyyedir. Aleyhissalatü vesselam efendimiz, kabirieri ziyaret ederlerdi. Şu var ki, mahiyyeti itibariyle her kabir müsavi gibi görünürse de, keyfiyyet ve mana bakımından kabirler yekdiğerinden çok farklı ve ayrı ayrıdır. Bu - 359 - noktai nazarı ispat edebilmek gayet basit ve kolaydır. Mesela, her insan bir ana-babadan doğar ve şeklen insandır ama, mana bakımından tamamiyle değişik ve birbirlerinden tamamen ayrıdır. Aynı ana-babadan dünyaya gelen iki kardeşin dahi ahlak, tabiat, seciye, karakter, irade bakımlarından çok farklı olabildikleri çevremizde sık sık görülmektedir. Bu iki kardeşten birisi gayet merhametli, diğeri zalir:ı ; biri müşfik, diğeri gaddar ; biri yumuşak tabiatlı, diğeri ha�in ve sert, biri gayet ince düşünceli, diğeri patavatsız olabilmektedir. Bu misalleri daha da çağaltmak mümkündür. Fakat, maksattan uzaklaşmamak için bu kadarı ile iktifa ediyor ve diyoruz ki, bu hal dünya aleminde böyle olduğu gibi, alem-i berzahta da, alem-i mahşerde de ve ebedi alemde de böyledir. Evet ; zahiren her kabir aynı gibidir. Fakat, insaf ve iz'an ile düşünülecek olursa, Fatih sultan Mehmet Han ile bekçi Hasan ağanın kabirleri bir olabilir mi ? Hz. Eba Eyyub-el-Ensari ile imam Hayri efendinin kabirierinin aynı olabileceği düşünülebilir mi? imam-ı a·zam hazretleri ile, Sultanahmet camii imamının kabirleri bir midir? Diğer enbiya ile enbiya ve Resfıller sultanı falır-i kainat efendimizin ravzaları bir olabilir mi ? Hangi mübarek makam için: (Ravzamla minberim arası, cennet bahçelerinden bir bahçedir) buyurulmuştur? Demek oluyor ki, zahiren bir ve aynı gibi görünmesine rağmen, muhtelif kabider arasında hakikatte büyük farklar vardır. Bu cümleden olarak, laalettayin bir kimse ile bir veliyullahın kabirieri elbette bir değildir ve olamaz. Hal ve hakikat böyle iken, Türkiye'de dini konuların en yüksek mercii ciarak bilinen Diyanet işleri Başkanlığının, istisnasız bütün türbelere astırdığı şu gaflet vesikasına bir göz atahm : MUHTEREM ZiYARETÇi Kabir ziyareti, dinimizde sünnettir. Bu ziyaret sırasında selam verilir ve ölünüıı ruhuna Kur'an okunur. Türbelere mum yakmak, bez bağlamak, dilek taşları yapıştırmak, para atmak, liurban kesrnek ve doğrudan doğruya ölüden dilekte bulunmak, dinimizde yasaktır. Kabirler, ôlümden ibret almak için ziyaret edilir. istanbul Müftülüğü - 360 - Allahu teaJaya şükürler olsun ki, gerek Diyanet işleri Başkanlığı ve gerekse istanbul müftülüğü, kabir ziyaretini büsbütün yasaklamamış ve hiç olmazsa sünnet olduğunu ka· bul ve itiraf edebilmiştir. Maazallah, kabir ziyaretini tama· men menedebilirlerdi. Müsaade ve müsamahalarına sığınarak, halka böyle bir ikazda bulunanlara şunları sormak isteriz : Bu ziyaret sırasında selam verilir, buyuruyorsunuz. ölüye selam nasıl verilir? ölü olduğunu bile bile selam vermenin faydası ve gereği nedir ? Selam verilmesini kabul ettiğinize göre, ölü olmadıklarını da kabul etmiş olmuyor musunuz ? Malfım olduğu veçhile, GAZAYI EKBER olan nefis mücadelesinde ve GAZAYI ASGAR olan kafirlerle mücadelede şehit olanlara öLü denilmemesini Allahu teala Kur'an·ı hakiminde irade buyurmakta ve bu kabil zevata ÖLÜ denilmesini şiddetle men'etmektedir. O halde, Allahu azim-üş-şanın (öLü DEMEYiNiZ !) buyurduğu bu şehitlere, Diyanet işleri Başkanlığı ve istanbul müftülüğü ne cesaretle öLü diye hitap edebilir ? Kendilerine öLü denilebilecek kimseler, laalettayin günahkar, asi veya kafirlerdir ki, Cenabı-Hak Kur'anında ancak bu gibilerden ölü olarak bahis buyurmaktadır. Siz, bırakın Nebileri, şehitleri ve velileri ; mürninler için dahi öLü denilemez. Falır-i alem sallallahu aleyhi ve sellem efendimiz, Hadis-i şeriflerinde : (El-Müminune la yemfitune bel yenkılfine fi dar-il-fena-i ila dar-il-beka - Mürninler ölmezler, fani dünya evinden, baki ahiret e\ine göç ederler.) buyurmuşlardır. Mürnin ölmez, mürnin ölü de değildir. Mümin ölümün tadını tadar, fakat öLMEZ, OLUR .. ölü ancak kafirler ve hayvanlardır. Ancak, bunlar da ölmekle tamamiyle yok olmazlar. Kafirler, mahşerde nara mahkum olurlar ve ebedi olarak cehennemde kalırlar : Velleziyne keferii ve kezzebfi bi-ayatina ula'ike ashab-ün-nari hüm fiyha hiUidun. El-Bakara siiresi : 39 (Kafir olup ayetlerimizi tekzibedenler ise cehennemliktir, ateşten çıkmazlar ve daim orada kalırlar.) Hayvanların da, hesaptan sonra toprak olacakları ve kafirlerin hayvanların bu hallerini görerek düçar oldukları azap- - 361 - tan kurtulabilmek için hayvanlar gibi toprak olmayı temenni edecekleri şu ayet-i kerime ile beyan buyurulmaktadır : Yevme yanzur-ül mer'ü ma kaddemet yedahü ve yekulül kafirü ya leyteni küntü türaba. (En-Nebc' suresi: 40) (O gün herkes ellerinin ne takdim ettiğine, daha önce hayır ve şer ne yapmış olduğuna bakacak ve kafir: Keşke dünyada toprak olaydım da, halk olunmayaydım ve bu hesabı görmemeydim, diyecek) Kafirlerin, ölümü tadarak büsbütün yok olmadıklarına ve kendilerine söylenileni duyduklarına dair Buhari-i şerifte gayet açık delil vardır : Hz. Ebu Talha radıyallahu anhtan rivayet olunan bir hadis-i şerife göre, Bedir gazası müslümanların parlak bir zaferi ile sonuçlanmış ve bir avuç müslüman, kalabalık müşrik ordularını tarümar etmişti. Müslümanlar, derin bir çukur kazdılar ve Kureyşten maktul düşenleri toplayarak hepsini bu çukura gömdüler. Resulü ekrem sallallahu aleyhi ve sellem efendimiz, gece yarısına doğru bu çukurun başına gittiler ve c raya gömülenleri adları ile çağırarak : - Ey Rebi'a oğlu Utbe, ey Rebi'a oğlu Şeybe, ey Halef oğlu Umeyye, ey Hişam oğlu Ebu-Cehil... diye isimlerini saydıktan sonra: - Ey bu derin çukurda yatanlar ! .. Allahu tealanın size va'dinin gerçek olduğunu gör.dünüz mü? Sizler, Allah u azimüş-şana ve onun elçisi olan bana itaat etmiş olsaydınız, bu hale düşmezdiniz. Ben ise, Rabbimin bana va'detmiş olduğunun gerçek olduğunu gördüm, hitabında bulundular. Aslıab-ı kiram, derin bir hayrete düşerek sordular : - Ya Resulallah ! Leşleşmiş kimselere mi hitap huyuruyorsunuz ? Onlar, bu söylediklerinizi duyarlar mı ? · Aleyhissalatü vesselam efendimiz, kendilerine şu cevabı verdiler : - Aslıahım ! Muhammed'in canı elinde olana yemin ederim ki, sizler dediklerimi onlardan iyi duyamazsınız. Şu halde, mürnin olsun, kafir olsun ölülerin görmeleri, işitmeleri, nimet ve azabı duymaları ayetler ve hadislerle sabittir. Bahusus, kafirlerin dahi bazı hitapları sağ olanlardan - 362 - daha iyi duydukları bu Hadis-i şerif ile sabit iken, Diyanet işleri Başkanlığının Allahın velilerine nasıl dili varıp ta öLü diyebildiği cidden şaşılacak ve acınacak bir haldir. Diyorlar ki ; ölüye mum yakmak dinimizde yoktur. Bu iddia, elhak doğrudur. Gerçekten ölüye mum yakmak dinimizde olsaydı, herkes ana ve babasının, dedelerinin ve bütün sevdiklerinin ka birlerine m um yakardı. N e var ki, türbelerde yatan zevat-ı ali-kadr ölü değillerdir ki, asırlar boyunca baş uçlarında kandiller ve şamdanlar içinde mumlar yakılmıştır. Acaba, son altı asır içinde gelmiş geçmiş şeyh-ül-islamlar içinde, bugünkü Dinayet işleri Başkanlığı kadar halkı ikaz edecek hiç kimse çıkmadı mı ki, türbelere mum ve kandil yakılması caiz görülmüştür. Filhakika, türbelere mum yakılması memnu olsaydı ; ilim ve irfanı ile temayüz etmiş, ciltler dolusu eserler bırakmış, tefsirler yazmış, hadisler şerhetmiş, verdikleri fetvalar ile günümüzde dahi amel edilmiş şeyhülislamıardan birisi olsun, böyle bir uyarma yapmazlar mı idi ? Türbelere mum ve kandil yakılması caiz olmasaydı, vakıflar idaresi asırlar boyu bu maksatla tahsisat koyar ve bunu asırlarca devam ettirir mi idi? insan, cidden ve hakikaten merak ediyor. Diyanet işleri Başkanlığı, bununla ilgili vakfİyeleri ve fetvaları hiç görmemiş midir? O vakfiye ve fetvalar ki, herhangi bir kütüphanede tetkik ve tetebbu erbabının himmet nazariarına müreyya en sahih ve muteber vesikalar ve senetlerdir. Birinci sultan Ahmet Hanın, aleyhissalatü vesseh· l1. efendimizin ra vzalarında bulunan kandillerde zeytinyağı ;ye· rine günde 16 ok ka gülyağı vakfettiğini de d uymamışlar ın: dır? Diğer mübarek merkadierde yanan kandil ve mumlar için yapılan vakıflarla ilgili vakfiyeleri hiç mi görmemişlerdir? Bir hususu daha ehemmiyetle tavzih edelim : O devrin şeyhülislamlarından, hiç kimse meyhane açabilmek için fetva alamamıştır. Keza, meyhane için vakfiyye de görülmüş, işitilmiş değildir. Halbuki, türbelerde yanan kandiller ve mumlar için hem vakfiyyeler, hem de fetvalar vardır. Ehl-i insaf için, bizim davamızda haklı olduğumuzu ispata bu kadarcık delil de her halde kafi ve vafidir. Türbelere bez bağlanması ve dilek taşları yapıştırılması meselesine gelince ; bu m üm inin Allah u tealaya yaptığı nezri unutmamak için bir deftere kaydetmesi gibi bir davranıştır, ki ibadet için değil, vesile için olduğundan hiç bir şey lazım - 363 - gelmez. Zira, Allahu tealadan başka bir ilaha tapan müşriktir. Mürninler ise, evleviyyetle muvahhit olurlar. Kaldı ki, bir çok hallerde fiiller bir gibi görünür amma, manaları ayrı ayrıdır. Mesela, zina ile cima, katil ile gaza, riya ile kılınan namaz ile riyasız kılınan namaz gibi ... Fiil bakımından aynı gibi görünürse de, mana ve mefhum bakımından çok farklıdır. Türbelere para atmağa gelince ; hiç şüphe yoktur ki atılan o para, o türbede yatan zatın alıp harcaması için değildir. Belki, o türbenin ufak tefek bazı eksikliklerinin tamamlanması, lüzumlu temizlik malzemesinin satın alınması gibi hayırhalıane bir yardım içindir. Böyle olmasa da, atılan paraları o türbeyi bekleyen zat toplasa ve onunla rızkını temin etse, parayı atan zata yine ecr-ü s eva bı varc'ır. N eti ce itibariyle, ister türbenin bazı masraflarına, ister türbeyi bekleyenin rızkına sarfolunsa da yine mahalline masruf olur. Çünkü, karşılıklı yardımlaşmak islamın en büyük meziyet ve şiarıdır. Türbede yatan zata selam vermek ve ruhuna Kur'an okumak caiz oluyor da, kesilen kurbandan hasıl olan sevabı, Allah rizası için o zatın ruhuna hediye etmek neden caiz olmuyor? Hayır ve hasenatın sınırı, hamiyyet ve merhametin ölçüsü olur mu ? Alem-i bakiye intikal eden şühedaya değil, diğer ölülerimize yapacağımız hayırlardan dahi elbette ve elbette manen faydalanırlar. Su dağıtmak, yemek yedirmek, sadaka vermek, ağaç dikmek, kuyu açtırmak, hastahane ve cami yaptırmak, fakir talebelere kitap dağıtmak, kurban kesip fukaraya Allah rizası için tasadduk etmek neden caiz olmasın? Bu hayır ve haserratın hangisi dinimize ve itikadımıza muhaliftir ? Türbe ve yatırların kabirierine ibadet etmek ve bu ibadette o veliyullahı kasdetmek elbette şirktir. Böyle bir hataya düşmekten bütün mürninleri tenzih ederiz. Aksi takdirde, iymanını yitirir, maazallah müşrik olur. Doğrudan doğruya ölüden değil, türbelerde yatan zevattan dilekte bulunmak, meziyyet-i uhreviyyeleri müsbet olanlara teveccüh ve onları vesile edinmek bakımından, gelmiş geçmiş aJimler, arifler ve ehlullah indinde caiz görülmüştür. Nitekim, dünya hayatında herhangi bir kimseden ve özellikle salih ve sahi bir din kardeşimizden herhangi bir şey istemek, küfrü ve şirki icabettirmediği gibi, baki aleme göçen ve Ft l\'L-\.K'AD-1 SIDK'a erişen bir zat-ı ali-kadrden dilekte bulunmakta, ibadet tarikiyle olmazsa, elbette küfrü ve şirki icap - 364 - ettirmez. Eğer, alem-i bakide olan bir zat-ı akdesten dilekte bulunmak küfrü ve şirki hatıra getiriyorsa, dünya hayatında da herhangi bir kimseden bir şey istemekte küfrü ve şirki icap ettirir hükmüne varmak lazımdır. Muhakkak olan cihet şudur ki, ister ahirette, ister dünyada herhangi bir kimseden dilekte bulunmak caizdir. Ancak, o dileğin yerine gelmesinde Allahu tealanın izni şarttır. Allahu teala, kulunun o dileğinin yerine getirilmesini murat buyurmazsa, dünya veya ukba aleminde bulunan kişinin elinden ne gelir ? Şu var ki, bu halk ve avam için böyledir. Yoksa, havas veya havassülhavas olanlar, ne dünyada yaşayanlardan, ne de ahirette ebedi alemde bulunanlardan hiç bir dilekte bulunmazlar. Onlar, ne dileyeceklerse ancak Allahu tealarlan dilerler. Hatta, bu zevat-ı zevil-ihtiram, Allahu tealadan dahi dilekte bulunmaktan haya ederler. Onlar : - Biz Rabbimizden razıyız, o nasıl isterse öyle olsun, derler. Dilekte bulunmak konusu üzerinde bir nebze durulur ve iyi düşünülürse, Hakkın verdiğine ve kuluna layık gördüğüne razı olmamak gibi bir mana çıkmaz mı ? Bunun içindir ki, makam-ı haliliyete vasıl olanlar, haktan hiç bir şey istemezler, isternekten de hicap ederler. Nasıl ki, İbrahim Halilullah Nemrut tarafından nara atıldığında, hiç kimseden istimdat etmemiş, hatta Allahu tealaya münacaatta bulnınaktan dahi haya eylemiştir. Makam-ı haliliyete vasıl olmanın işaret ve · nişanı da, kendisinden hiç bir talepte bulunmayan haliline, Allahu tealanın nar-ı Nemrud'u, nur-u ilahiyeye tebdili suretiyle tecelli eylemiştir. Bununla beraber, avaının dua ederek Allahu tealadan istekte bulunması da : t)D'ÜNiY ESTECiB LEKüM .. El-Mü1min suresi: 60 (Bana dua edin de, size icabet edeyim.) ayet-i kerimesi ile beyan buyurulmuştur. Burada, şöyle bir sual varit olabilir : - Sultan-ı din-i mübiyn aleyhi ve alihi salavatullah-ülmu'iyn efendimiz hazretleri, makam-ı-haliliyyete vasıl olanların başında bulundukları halde, neden dua buyururlardı ? - 365 - Derhal cevap verelim : Aleyhissalatü vesselam efendimizin duaları, risalet tarikiyle ve talim-i ümmet içindir. Velayet sıfatıarına gelince : (Benim öyle halleriın olur ki, Rabbimden başka kimse halimi bilemerı:. Ancak, Allahu teala ile benim aramda bir sırdır.) buyurmuşlardır. Malum olduğu veçhile, Peygamberan-ı izamın vetayet ve Ri.o;;;alet olmak üzere iki sıfatları vardır : Velayet; Allahu sübhanehu ve tealaya müteveccih olan yönleridir ki, velayetleri cihetiyle vasıtasız olarak Haktan almalarıdır. Risalet; Haktan aldıklarını ümmetierine tebliğ vazifeleridir ki, halka müteveccih yönleridir. Binaenaleyh, falır-i kainat aleyhi ekmel-üt-tahiyyat efendimizin dua buyurmaları, risalet vazifeleri icabı ve bizlere taJim maksadına matuftur. Bu vesile ile, bir hususu daha açıklayalım : Sofiyyi anlayamayan bazı mülhidlerin : (Velayet, RisaIett�n evladır) iddiaları galattır. Her Nebinin velayet ve risalet sıfatı vardır ve ancak Nebilerin velayet sıfatları, risaletten evladır. Yoksa, alel-itlak velayet risaletten üstündür manasını tazammun etmez. Bu gibi tabiriere çok dikkat etmek ve hataya düşmernek lazımdır. Bu kısa açıklamadan sonra mevzuumuza dönelim: Evet ; Veliden doğrudan doğruya dilekte bulunmakta caiz ise de, o Veliyi vesile edinmek daha uygun ve iyi olur. Vesile edinmek, yalnız alem-i bakide bulunanlara mahsus değildir. Hayatta bulunan velileri vesile edinmek de caizdir. Nitekim, Buhari-i-şerifin beyanına göre, Hz. ömer-ül-Faruk radıyallahu anh efendimizin zaman-ı hilafetlerinde, Medine-i münevverede şiddetli bir kuraklık ve kıtlık olmuştu. Halk, ne yapacağını şaşırıp kalmıştı. O tarihlerde, Resulü ekrem sallallahu aleyhi ve sellem efendimizin muhterem amcaları Hz. Abbas bin Abdülmuttalip radıyallahu anh hazretleri hayatta bulunuyorlardı. Hz. ömer, müşarünileyhi vesile edinerek :
.- ilahi ! Nebiyyi kerimine tevessül ile istiska ederiz ve
ammı muhteremi hürmetine yağmur yağdırmanı rica eyleıi.z.
Duamızı kabul buyurarak bizi irva ve iska eyle, niyazında bu
·ıunmuş ve hemen o saatte fevkalade bir rahmet yağınağa başlamıstır.
Görülüyor ki, hayatta bulunan veliden de vesile edinile-
- 366 -
biliyor. Hatta, bu hadiseyi ibn-i Abbas radıyallahu anhtan
naklen hikaye eden Hafız Ebil-Kasım Hibetullah, Hz. ömer'in:
- Ya Rab ! Biz, Resfılullahın amcası Abbas bin Abdülmuttalibi tevessül ile istiska ve anın ihtiyarlığına merhameten zat-ı ahadiyyetinden istimdat ve istişfa eyleriz, diye niyazda bulunduğunu açıklamaktadır.
Mesele, Allahu tealaya tekarrub edebiimiş veliyi bulmakta, sıdk ve ihlas ile ona tevessül edebilmektedir.
Bilinmesi gereken bir husus da şudur :
Velilerin gerek dünya hayatında ve gerekse ahiret aleminde zuhura gelen kerametleri, tabi oldukları Nebinin şahsına ve şanına racidir. Kur'an-ı azimde Nemil sure-i celilesinde, Beni-israil velilerinin kerametierini kabul ederek, rahmeten lil-alemiyn olan aleyhissalatü vesselam efendimizin velilerine bu kerametleri çok görmek, kamil mü'min işi değildir.
Mefhar-i kainat aleyhi ve alihi efdal-üt-tahiyyat efendimizin
ümmetinden olan Gavs'lardan, Kutub'lardan, Veli'lerden, Abdal'lardan zuhura gelen barikulade haller ki, bunlara halk dilinde keramet denilmektedir, bunların hepsinin şerefi Seyyidil-Enbiya ve sened-il-evliya vel-asfiya efendimizin şanına aittir. Hatta, ümmet-i-Davet olan gayri müslimlerin bile ortaya
koydukları terakkiyat-ı medeniyyenin şerefi de yine aleyhissalatü vesselam efendimize aittir. Diğer Enbiya ve Resfıllerden zuhura gelEn mucizelerin şerefi dahi, yine Resfıl-ü zişana
ait ve racidir. Unutmamalıdır ki, Hz. Adem aleyhisselam
Eb-ül-Ecsad - cesetlerin babası, falır-i alem sallallahu aleyhi
ve sellem efendimiz ise Eb-ül-Ervah - ruhların babasıdır. Gaflet ve daHUet içinde bulunanlar bu hakikati. bir an önce fehmetmeğe gayret ve himmet ederlerse, dünyevi ve uhrevi saadet ve selamete na[l clurlar.
Evet : olülerin ka birlerini ziyaret etmek :
- Dünya benimdir , diyen zavallıların h alinden ibret almaktır.
Fakat, veliler ve şehitler ölü değillerdir. Şehitler, kafir
kılıcı ve zalim zulmü sebebiyle bu fani alemden baki aleme
göç etmiş, ebedi ve lahuti hayat ile kamüran olmuşlardır. Allahu te ala, Kur'an-ı azim-ül-bürhanında : ( Bu zevat için, katiyyen ölüdür demeyiniz. Onlar, diridirler.) buyurmaktadır.
Ye la teliulfı liınen :yuktelü fiy sebiylil!ahi emvat
bel ahya'ün ve laldn la teş'urun.
El-Bakara suresi : 154
- 367 -
(Allah yolunda katıolunanlar i�in öLüLER demeyiniz. Belki onlar diridirler, ama siz onlarm hayatlarının keyfiyyetini bilemezsiniz.)
Ve la tahsebennelleziyne kutilfı fiy sebiylillahi emvata bel ahya'ün inde Rabbihim yurzekwı. Ferihiyne
bima atahümullahü min fadlihi ve yestebşirune
billeziyne lem yelbaku bihim min halfilıim ella havfün aleyhim ve la hüm yahzenfuı. Yestebşirune bini'metin minallahi ve fadlin ve ennallahe la yudiy'u
ecr-el-mü'miniyn.
Al-i-lmran suresi: 169 - 171
(Allah yolwıda ölenleri, ölüler zannetmeyin. Onlar,
Rableri indinde diridirler, cennet ni'metleriyle rızıklanırlar. Allahu �alanın fazl-u kereminden onlara
verdiği şeref ve ni'metten sevin� i�indedirler. Ve henüz şehit olmamış, kendilerinden sonraya kalan arkadaşlarına, nail oldukları saadette kat'iyyen korku
ve hüzün olmadığını müjdelemek ve tarif etmel\: isterler. Onlar, Allahu teala tarafından ihsan huyurulan cennet, ni'met ve fazi ile tebşir olunurlar ve
mü'minlerin ec rini zayi etmediğini anlarlar.)
Bu ayetlerde beyan huyurulan ve ebedi nimete nail olan
şehitlerin, Allah yolunda şehit olmadan önce, salih kişiler
olmaları ihtimal dahilinde bulunduğu gibi, asi ve günahkar
olmaları da mümkün ve muhtemeldir. Hal ve hakikat böyle
iken, Allah yolunda katıolunarak böyle yüksek mertebelere
eriştiklerini, Allah celle alıkarnı eskimeyecek olan Kitab-ı keriminde açıkça beyan buyurmak ta ve :
- Sakın, benim yolumda katıolunan bu kutsal kişilere
ve benim için pek kıymetli olan bu şehitlerime öLü demeyiniz. Sizi bundan menediyorum. Onlar diridirler, hükm-ü ceIili ile bazı gafilleri uyarmaktadır.
Burada, insaf ile biraz düşünelim :
Falır-i alem sallallahu aleyhi ve sellem efendimizin tarif
ve tavsif huyurdukları veçhile, kafirle olan mücahede Cihad-ı-asgar'dır. Cihad-ı-Ekber ise, nefs ile olan mücahededir.
Su halde, kafir kılıcı ile katıolunanlar bu vüksek mertebe ve
derecelere nail olabiliyor ve kendisine öLU denilemiyor. Ya,
Enbiyayı izam ve rüsUlü kirarn hazeratı ile sıddıykler ve aşk
- 368 -
kılıcı ile cihad-ı ekber eyleyerek nefs kılıcı ile katıolunanlara
öLü derneğe haya etmiyor muyuz ?
Azizim, sul tanım:
Bu gafleti terkediniz, okuduğunuzu anlamağa, anlamadığınızı sorup öğrenmeğe çalışınız. Allahu tealanın açıkça
öLü DEMEYiNiZ buyurduğu zevata öLü demekten vaz geçerek, veliyullah türbelerinden hak ve hakika tl e ilgi ve ilişkisi olmayan bu levhaları kaldırınız. Bunlar, Vehhabi özentileridir. Ehl-i sünnet vel-cemaat mezhebine tabi olunuz ve
bize önderlik eden ve asırlar boyu ilim ve iyman meşalesini
elden ele kutsal bir emanet halinde bize kadar ulaştıran zevat-ı zevl-ihtiramın mübarek türbelerini hayvan ahırı olmaktan kurtarınağa gayret ediniz. Bu merkad-i şerifleri,
alelade kabirle bir tutmayınız. iyi bilirriz ki, veliyullah kabirleri, Allahu tealaya giden birer kapıdır. Onlar, bu yeryüzü
cenneti olan vatanımızın tapuları, birer iyman ve islam abideleridir. Onlar, yeni yetişen yavrularımıza 'birer nümune-i
imtisaldirler. Onlar, dinimize, manevi hayatımıza, ilim ve irfanımıza hizmetleri sayesinde yücelmiş yüce şahsiyetlerdir.
Genç nesiller onlara özenerek, onların nurlu izinden yürüyerek Hak ve halk katında yükseleceklerini öğrenebileceklerdir.
Görmüyor, duymuyor musunuz ki ; komünizm ile idare olunan dinsiz ve Allahsız ülkelerde bile hiç olmazsa birer Meçhul
Asker abidesi inşa olunarak, halkın dikkat ve alakası bu yönden maneviyyata bağlanmak istenilmektedir. Milletler, yalnız maddi hayat ile mukayyet değildir. Bir milletin büyüklüğü, bir dinin ululuğu yetiştirdiği böyle azizler, alimler, klimandanlar ve kahramanlarla belli olur. Mazisinden kopmuş,
mazisine ait bütün değerlerden mahrum edilmiş, örf, adet ve
an'aneleri unutturulmuş milletler parçalanmağa mahkumdur. Velisi olmayan milletler, olduğu halde kadrini bilmeyenlerle müsavidir. Laalettayin birer kabir gibi görmek ve gösterilmek istenilen bu türbeler ve o türbelerde yatan zevat,
ilim, ahlak ve faziletleri ile temayüz etmiş, dinimizin satvetini, milletimizin şevketini bütün dünyaya ilan ve ilam etmiş
mümtaz ve müstesna şahsiyetlerdir. Bu türbe ve yatırlar, milletçe öğünebileceğimiz nadir kıymetlerdir ki, insanlık tarihine
altın harflerle kayıt ve tescil edilmişlerdir. Risalemizin başında misal olarak verdiğimiz Budapeşte'deki GüL BABA türbesiyle, Limni adasındaki NiYAZi-i-MISRi türbesi ve diğerleri bu görüşün sarih delilidir.
Buraya kadar saydıklarımız, meselenin maddi ve zahiri
- 369 -
teşrih ve tahlilidir. Maneviyyata gelince; bu zevat-ı ali-kadrin himmeti .ruhaniyyeleri ehline malfundur.
Bu konuda, daha geniş bilgiler sunmağa bu risalemizin
hacmi müsait değildir. Bu itibarla, bu kadarı ile iktifa ederek
şehitler ve velilerin türbelerini ziyaret mevzuunda büyüklerimizin neler söylediklerini belirtrneğe ve fetvalarını açıklamağa çalışacağız :
SEYYtD ŞEYH HASAN ŞAZELİ (Kuddise sırruh)
Kibar-ı Evliyaullahtan, Şazeli tarikatının piri Seyyid
şeyh Hasan Şazeli (Kuddise sırruh) buyuruyorlar ki:
(Bir müınin, bir velinin kabrini ziyaret edince, CenabıBari o veliye müıninin ziyaretini bildirir. Ziyaret eden zatm
selamını alır. Ziyaret eden zat, Allahu tealayı zikrederse, o
veli de kendisiyle birlikte zikreder.)
Veli kabrini ziyaret edecek zatın, bu ziyaretinde gafil bulunmaması, huzur-u kalp içinde olması lazımdır. Allahu azimüş-şandan o veli hürmetine dilekte bulunmalıdır. ümit olunur
ki, o veli hürmet ve bereketiyle haceti kaza olunur.
tMAM-I GAzALt (Rahmetuılah-il-Bari)
Hucce't-ül-islam narnındaki eserinde, kabir ziyaretinin
birçok kimselerin islah-ı hal etmelerine sebep olduğunu akli ve
nakli surette ispat etmiştir.
FAHRt RAZİ (Rahimehullah)
Te'lif buyurduğu METALiB adındaki eserinde, ehlullahın kabirierini ziyaret etmenin büyük faydalara sebep olduğunu beyan buyurmuşlardır.
ŞEYH EBüL-MEVAHiB ( Rahmetullah)
Evliyaullahın kabir veya türbelerini ziyaret edenlerin
kabiliyetleri ve o veliye teveccühleri nisbetinde müstefit olacaklarına işaret buyurmakta ve bu gibi mübarek makamlarda sulehadan ve kamil insanlardan bazılarına tesadüf etmenin
tecrübe ile sabit bulunduğu ihsas olunmaktadır. (Müşarünileyh, bu beyanları ile suleha ve kamil insanların velilerin kabirlerini ziyaret ettiklerini iyma etmek istemişlerdir.)
Evliyaullahın, merkadlerinde hayat-ı maneviyye ile hay
bulunduklarından nasılsa gafil olan ve Vehhabi itikadında
olduğu anlaşılan Gavsi Efendi namında bir zatın, bizzat şahit
olduğu bir hadiseden sonra, tövbe ve istiğfar ederek bu batıl
inancından nasıl vazgeçtiğini anlatmadan geçemeyeceğim :
F: 24
- 370 -
Gavsi Efendi, bir yıl hac farizasını ifa niyyeti ile Mekke-i
mükerrerneye gider ve menasik-i haccı edadan sonra, sünnet-i Restıle ittibaen bir kervanla Medine-i münevvereye hareket eder. Meğer, bindiği devenin sırtında bir yara varmış ve
yol boyu inile binile bu yara daha da derinleşmiş ve genişlemiş imiş. Vaktaki Medine-i münevvereye varılır ve Manaha
meydanına inilir, sırtından palanı alınan yaralı deve, yularını kırarak büyük bir sür"atle kaçmaya başlar. Kervancı ve
adamları peşinden seğirtirler. Gavsi efendi de merakla onları
takip eder. Yaralı deve, önüne geleni yarıp geçerek, doğruca
Mescid-i Nebevinin kapısından içeri girer, hiç yanılmadan
Ravza-i mutahharaya yönelir, muvacehe-i şerifeye gelince ön
ayakları ile çökerek başını şebeke-i Resfılullaha doğru uzatır,
gözlerinden yaşlar dökerek acı acı inleyip sızlanmağa başlar.
Peşinden nefes nefese yetişen deveci ve adamları ile Gavsi
efendi, bu manzara karşısında lal ve mebhut kalırlar. Bu defa
ağlayıp sızlamak sırası Gavsi efendiye gelir. Elleriyle başını
yumruklayarak :
- Yazıklar olsun bana.. Yazıklar olsun bana ki, şu
hayvan kadar olamamışım, boşuna ömür çürütmüş, batıl bir
inanca saplanıp kalmışım. Şu biçare deve, hayvanlığı ile alemlere rahmet olan zat-ı akdesin hay olduğunu anlamış ta ben
anlayamamışım, teessüfü içinde gözyaşları dökerek, hemen
oracıkta tövbe ve istiğfar eylemiş ve Resfıl-ü zişanın merhamet ve mürüvvetine dehalet etmiştir.
KUTB-üL-AKTAB'TAN CENABI BAZULLAH-tL-EŞ HEB GA VS-tİL-A'ZAM ABDOLKADiR GEYLANi
(kuddise sırrahul-iili)
Gunye·t-üt-talibiyn - Umde't-üs-salihiyn nam eserinde :
(Şehitlerin kabirierini sık sık ziyaret ve çok dua etmelidir. Zira, bu makamlarda yapılan dualar müstecap ve kabule karin
olur,) buyurmuşlardır.
tMAM-I NEVEVi (Rahimehullah)
(Şehitlerin kabirierini ziyaret müstehaptır.) buyurmuşlardır.
iBN-İ HAC (Rahimehullah)
Medhal nam kitabında : ( Ziyaret olunan veli, bereketi
ümit olunan zatlardan ise, o zat ile Hakka tevessül olunur.)
buyurmuştur.
ALiYYOL-KARi (Rahimeh u ll ah)
Hısn-il-Hasın isimli kitabın şerhinde, velilerin kabir-
- 371 -
lerini ziyaretle, halini ve muradı ile maksudunu arzedip dua
etmenin faydalarını uzun uzadıya beyan buyurmaktadır.
HAZRETt NABLtSt: (Velilerin kerametleri, alem-i cemale intikalleri ile münkati olmaz,) buyunnaktadır.
Ulemayı islam ve meşayih-i kiramın bu hususta derin ve
esaslı mütalaa ve beyanları vardır. Netice itibariyle, hepsinin
ittifak ettikleri gerçek şudur :
Bir kimse, zillet-ü meskenet ve kalp huşuu ile böyle makamlarda Hak sübhanehu ve tealaya gözyaşları dökerek yalvarmalı, matlup ve maksudunu ve muradım o veliyi vesile
edinerek istemelidir. Cenabı ekrem-el-ekremiynin, bu dileği
reddetmeyerek ihsan ve inayet huyuracağı muhakkaktır. Bahusus, bir belde-i tayyi.be olan istanbulumuzda duaların kabul olunacağı mübarek makamlar sayılamayacak kadar çoktur. Bu mübarek maka.mlar, bu memleket ve millete Allahu
tealanın büyük ama çok büyük bir nimetidir.
iSTANBUL'DA DUALARlN KABUL BUYURULDUöU
BAZI MAKAMLAR
1. Makam - Eyüp Sultan camii-şerifi ve Halid ibn-i Zeyd
radıyallahu anh hazretlerinin türbeleri
2. Makam - Fatih camii-şerifi ve Fatih Sultan Mehmet
Han'ın türbeleri
3. Makam - Koca Mustafa Paşa camii-şerifi ve Sünbül Sinan türbesi
4. 11akam - Karagümrük'te Canfeda camii-şerifi ve Hatem-ül-müctehidiyn Eb-ül-füyuzat Pir seyyid Sultan Muhammed Nureddin-il-Cerrahi
hazretlerinin türbeleri
5. Makam - Koca Mustafapaşa'da Ramazan Efendi camii-şerifi ve Ramazan Mahfi hazretlerinin
türbeleri
6. Makam - Mevlanakapı dışında Merkez Efendi camiişerifi ve Merkez Musa Muslihiddin hazretlerinin türbeleri
7. Makam - Silivrikapı dahilinde Seyyid Seyfullah ve aynı kapı haricinde Seyyid Nizameddin kuddise
sırrahuma hazretlerinin türbeleri
8. Makam - Kasımpaşa'da Seyyid Hasan Büsameddin
Uşşaki türbe ve zaviyesi
9. �Iakam - üsküdar'da açık türbe semtinde Aziz Mahmut Hüdai camii-şerifi ve türbeleri
10. Makam - Eyüp'te Oluklu bayırda ümmi Sinan türbe
ve zaviyesi
ll. Makam - Kısıklı'da seyyid Selami türbesi
12. Makam - Karacaahmet mescidi ve türbesi
13. Makam - Beyoğlunda Kadiriler yokuşunda İsmail-i
Rumi mescidi ve türbesi
14. Makam - Beşiktaş'ta Yahya Efendi mescidi ve türbesi
15. Makam - Zeyrek'te Kanlı medrese sokağında Hacı
Emin Tokadi hazretlerinin türbesi
16. Makam - Sarıyer'Le Rumelikavağı arasında Telli Baba
türbe ve mescidi
- 373 -
Bu beldede, daha nice makamat-ı aliyye vardır. Hepsini
birer birer yazmağa ve sayınağa bu risalemizin hacmi kafi değildir. Bu sebeple bu kadarla iktifa olunmuştur.
MUSTAFA BEKRiYYtJL-HAL VETi hazretleri, ziyaret
esnasında edep ve ilitirama riayet eden Menzil-i maksuduna
erer. Edep ve ihtirama riayet etmeyen kimselerin, velileri sevdiklerini iddia etmeleri ve muhabbet davasında bulunmaları
yalancılığının alametidir. Nerede olursan ol, edebini ve ihtiramını bırakma, nezih ol, nazik ol, müslümana ve müslümanlığa yakışır ol, buyuruyorlar.
ZiYARET ADABI
Bir veliyi ziyarete gidecek olan zevat için bilinmesi gerekli şartlar şunlardır:
1. Yapacağı ziyarete gitmek üzere hazırlanırken, Allah
için niyet etmelidir.
2. Evinden abdestli olarak yola çıkmalıdır.
3. Gideceği yere gidip gelinceye kadar, gözlerini Allahın
menettiği şeylerden ve kalbini kötü düşüncelerden hıfzetmeIidir.
4. Ziyaret mahalline kadar Allahı zikir ve tesbih etmelidir.
5. Ziyaret mahalline giderken Allah rızası için fakiriere
sadaka vermeli, yoksullara yardım etmeli, hayır cemiyetlerine teberruda bulunmalı, kedi ve köpek gibi sahipsiz hayvanıara yiyecek, mevsim kış ve etraf karla örtülü ise kuşlara
yem vermeli, mümkünse çiçeklere su ve zamanı ise ağaç dikmelidiı•.
6. işlediği suçlara ve kababatıere tövbe ve istiğfar etmeli, bilhassa çokça tevhid etmelidir. Böyle hareket etmek,
dileğinin çabuk olmasma sebep teşkil eder. Muradının husulünü çabuklaştırır.
7. Ziyaret edilecek veliyyullah, ister dünya hayatında,
ister ebedi alemde olsun, bu hususlara dikkat ve riayet edilmelidir.
8. Ziyaret olunacak zatın huzuruna, yani kabr-i şerifine varılınca önce selam vermeli: (Es-selamü aleyküm ya Abdullah ibn-i Abdullah .. Ya veliyallah) demeli, sonra üç ihlas-ı
şerif (Kul hüvallahü ahad) ile bir Fatiha (Eihamdü ımahi
Rabbil-alemiyn ... ) bir ayet-ü-1 kürsi (AIIahu la ilahe illa ho .. ) ·
- 374 -
on defa salavat-ı şerife okumalı, sevabını evvela aleyhissalatü vesselam efendimize, bütün enbiyanın ve ehl-i-beyt-i Mustafa ile ashab-ü ansarına ve cümle velilerin ruhlarına hediye
ettikten sonra, Cenabı-Haktan o veli hürmetine muradım is�
temelidir. Daha sonra mescide girerek Allah rızası için vakit
ise cemaatle vakit namazını, vakit değil ve kerahat de yoksa
iki rekat tahiyye't-ül-mescid namazı ve iki rekat ta hacet namazı kılmalı, selamdan sonra dua etmeli, dileğinin ve muradının acilEm is·af huyurulmasını niyaz eylemeli ve matlfıbu
hasıl olduğu takdirde, o velinin ruhuna ithafen Allah rızası
için yapacağı nezri (yani keseceği kurbanı, okuyacağı veya
okutaeağı hat-mi şerif i, vereceği sadakayı) zikretmeli, eğer
TELLi BABA'nın türbesini ziyaret ediyorsa, hazretin kabrinden bir iki tel alarak eve dönmelidir.
Alınan bu teller hıfzedilmeli ve muradına nail olunca, his
geciktirmeden nezrini yerine getirmeli ve hariçten bir miktar
daha tel satın alınarak o zamana kadar hıfzedilen tellerle
birlikte hazretin türbesine götürülerek yerine bırakılmalı,
mescid-i şerife girilerek iki rekat şükür namazı kılınmalıdır.
Bu şükür namazı, verilen nimetin veya erilen devletin ida�
mesi içindir. Asla gaflet olunmaya ! ..
Sübhane rabbike rabbil-izzeti amma yasifun V·e selamün
alel-mürseliyn vel-hamdü Iiliahi rabbil-alemiyn el-Fatiha ..
S I I R LER
•
«B İ S M İ L L A H»
Rabbimiz ihsan eder,
Bi-hikmeti tsmillah ..
Her işi asan eder,
Bi-izzeti Bismillah ..
Dağı taşı düz eder,
Geeeni gündüz eder,
Bir ecrini yüz eder,
Bi-kuvveti Biramillah.
Kur'andan bir ayettir,
Ah k ama riayettir,
Mevla'dan inayettir,
Bi-kudreti Bismillah ..
Miftahıdır kitabın,
Hakka varır hitabın,
Kolaylaşır şitabm,
Bi-devleti Bismillah ..
Rabbimizin adıdır,
'Ta'zim ile yadıdır,
Gönlümüz muradıdır,
Bi-hurmeti Bismillah ..
Şeytan hemen def'olur,
Günahların ref'olur,
Zikreden şeref bulur,
Bi-rif'ati Bismillah ..
Aşki'yi mesrur eder,
Sa'yini meşkfır eder,
Zenbini mağfur eder,
Bi-rahmeti Bismillah ..
- 378 -
«T E V H i D E GEL!»
Akılim diyen kişi,
Tevhide gel tevhide ..
Uçmadan bu can kuşu,
Tevhide gel tevhide . .
Arifler tevhid eder,
Yönelir hakka gider,
Bir kez Allah de, yeter;
Tevhide gel tevhide ..
Tevhid eden nur olur,
Ma'siyyetten dur olur,
Günahlardan kurtulur,
Tevhide gel tevhide ..
Tevhid etsin dilimiz,
Mesrur olsun gönlümüz,
Sırlar görsün gözümüz,
Tevhide gel tevhide ..
Tevhid hakkın kelamı,
Zikredene selamı,
Aşıkların meramı,
Tevhide gel tevhide . .
Aşki tevhid eyledi,
Hak kelamın söyledi,
Cennet cemal peyledi,
Tevhide gel tevhide ..
Tevhid emn-ü an'ıandır,
Hem miftah-ı cinandır,
Söylenecek zamandır,
Tevhide gel tevhide ..
«T E V H İ D E D E L İ M .. »
Hak yoluna girelim,
Gelin tevhid edelim,
Hak cemalin görelim,
Gelin tevhid edelim ..
- 379 -
Dertlerin dermanıdır,
Mü'minin iymanıdır,
Dervişin fermanıdır,
Gelin tevhid edelim ..
Tevhid narı söndürür,
Kalbi Hakka döndürür,
Acıları dindirir,
Gelin tevhid edelim ..
Tevhiddir işin başı,
Titretir dağı taşı,
Diner gözünün yaşı,
Gelin tevhid edelim ..
Ahdımıza vefadır,
Kalbirnize şifadır,
Gönlümüze safadır,
Gelin tevhid edelim ..
Tevhid eder melekler,
Aşka gelir felekler,
Kabul olur dilekler,
Gelin tevhid edelim ..
Birliğini bildirir,
Cennetini verdirir,
Cemaline erdirir,
Gelin tevhid edelim ..
Aşki söyler hak sözü,
Hakka yönelmiş yüzü
· Yarlıgasın Hak bizi,
Gelin tevhid edelim ..
«Z İ K R U L L A H»
Hakkın metin kal'ası,
Nur burcunun balası,
Zikrullah'ın a'lası,
La ilahe illallah ..
Dervişlerin maksudu,
Aşıkların matlubu,
Zikirlerin mahbubu,
La ilahe illallah ..
- 380 -
Halka-i zikre otur,
Aşk badesini doldur,
Zikrin efdali budur,
La ilahe illallah ..
Tevhid kalbin cilası,
Siler kalplerden pası,
Razı olur Mevlası,
La ilahe illallah ..
Zikreden sultan olur,
Nail-i gufran olur,
N efsi aşka sevk ey le,
Zikri dile zevkeyle,
Gel diyelim şevkile,
La ilahe illallah ..
Aşıkların dermanı,
Müminlerin fermanı,
Hakkın bize ihsanı,
La ilah e ili allah ..
N e güzel devran olur,
La ilahe illallah ..
Aşıkın cananıdır,
Dertlinin dermanıdır,
Müminin iymanıdır,
La ilahe illallah ..
Zikreylediğin zaman,
Cevap verir Hak heman,
Gönülde komaz güman,
La ilahe illallah ..
Müşkiller asan olur,
Nice bir ihsan olur,
Zikreden insan olur,
La ilahe illallah ..
Kalpten gamı def>eder,
Zikredeni ref'eder,
Hakka iletir, gider;
La ilahe illallah ..
- 381 -
Tevhid narı nur eder,
Harabı ma'mur eder,
Rizayı Hakka gider,
La ilahe illallah ..
Tevhid eder dilleri,
Nfı.r olur gönülleri,
Şakıdır bülbülleri,
La ilahe illallah ..
Tevhide gel tevhide,
Tevhid narı nfır ede,
Gönlünü mesrur ede,
La ilahe illallah ..
Tevhidde kemal vardır,
Aşıka cemal vardır,
Faniye zeval vardır,
La ilahe illallah . .
Gafletten bidar olur,
Vasıl-ı didar olur,
Zikreden Hakkı bulur,
La ilahe illallah ..
Kenar durma öyle gel,
Hak kelamın söyle gel,
Zikrullah'a şöyle gel,
La ilahe illallah ..
Zikret dağla taş ile,
Bu günahkar baş ile,
Dolsun gözün yaş ile,
La ilahe illallah ..
Gece gündüz tesbih et,
Gönlünü Hakka il et,
Ger dilersen magfiret,
La ilahe illallah ..
Ayakta dur zikreyle,
Otur Hakkı fikreyle,
Her nefeste şükreyle,
La ilahe illallah ..
- 382 -
Melekfıt tevhid eder,
Mahlukat tahmid eder,
ins-ü cin temcid eder,
La ilahe illallah ..
Dervişlerin ilk virdi,
Gönlü hakka çevirdi,
Zakiri sevindirdi,
La ilahe illallah ..
ölmeden önce ölür,
Hak ile bile yürür,
Cemal-i Hakkı görür,
La ilahe illallah ..
Tevhid eden dilleri,
Nfır olur gönülleri,
Şol cennetin gülleri,
La ilahe illallah ..
Gafil olma erenler,
Hakka gönül verenler,
Hakikati görenler,
La ilahe illallah ..
Ateşi gülzar eder ,
Şeytanı bizar eder,
Vasıl-ı didar eder,
La ilahe illallah ..
Ak olur hep karalar,
Merhem bulur yaralar,
Sır perdesin aralar,
La ilahe illallah ..
Evliyanın yüzleri,
Nfır-u haktır özleri,
Daim bu d ur sözleri,
La ilahe illallah ..
Meleklerdir tanıklar,
Vuslat bulur yanıklar,
Zikreder uyanıklar,
La ilah e illallah ..
- 383 -
Sivadan uryan olur,
Sinesi büryan olur,
Didesi giryan olur,
La ilahe illallah ..
Vahdet meyinden içer,
ölmeden evvel göçer,
Cennet hullesin biçer,
La ilahe illallah ..
Cebrail'le Mikail,
Tevhid eder iyi bil,
Gece gündüz söylegil,
La ilahe illallah ..
üçler, yediler, kırklar ;
Baş eğdi bütün ırklar,
Kalktı aradan farklar,
La ilahe illallah ..
Zakiriyu-i zakirat,
Budur dervişe hayat,
Tevhidle bula necat,
La ilahe illallah ..
Müfettih-ül-ebvaptır,
Her harfi bin sevaptır,
Bu en güzel cevaptır,
La ilahe illallah ..
Affolur dört bin günah,
Hak olur kula penah,
Med i
ie oku gümrah,
La ilahe illallah ..
Yetmiş bin tevhid eden,
iymanın tecdid eden,
Azabı teb'id eden,
La ilah e iliall ah ..
Cerrahi'dir adımız,
Vuslattır muradımız,
Zikrimiz, inşadımız ;
La ilahe illallah ..
- 384 -
Nureddin'dir ulumuz,
Zikr-i Haktır dolumuz,
Arştan öte yolumuz,
La iH!he illallah ..
Başıma devlet budur,
Dervişe haslet budur,
Aşki'ye vuslat budur,
La ilahe illallah ..
«LA iLAllE iLLALLAH»
Tevhid eyle her yerde,
Derman olur her derde,
Zikret Hakkı seherde,
La ilahe illallah ..
Zikr-i Hakla seyrolur,
Vechullah'a meylolur,
Gafillere veylolur,
La ilahe illallah ..
Hakka vusla t özlersen,
Hak cemalin gözlersen,
Hak rizasın izlersen,
La ilahe illallah ..
Zikr-i Haktır tacımız,
Tevhiddir ilacımız,
Vuslattır minhacımız,
La ilahe illallah ..
Muhammed destgirinıiz,
Şeyh Nureddin pirimiz,
Tevhid-ü tekbirimiz,
La ilahe illallah ..
Tevhid eder var olan,
Zikretsin darda kalan,
Hakkı hakkıyle bulan,
La ilah e iliall ah ..
- 385 -
Her yerde tevhid eyle,
Her nefes tahmid eyle,
Daima temcid eyle,
La ilahe illallah ..
Zikreden mağfur olur,
Hıfzeden mebrur olur,
Söyleyen mesrur olur,
La ilahe illallah ..
Aşki der: Kadir Mevlam,
Resul' e sala t, selam;
N asibet ahir kelam,
La ilahe illallah ..
«DöRT KiTABlN öZü»
Gece gündüz zikrimiz,
La ilah e iliall ah ..
Her nefeste fikrimiz,
La ilah e illallah ..
Budur zikrin yücesi,
Arşa bedel hecesi,
Aşıkın bilmecesi,
La ilahe illallah ..
La Ma'bud'a döndürür,
Nefs varlığın öldüriir,
Cehennemİ söndüriir,
La ilahe illallah ..
La Maksud'a erdirir,
Görmediğİn gördürür,
Cennetini verdirir,
La ilahe illallah ..
La Mevcud'a iletir,
Bilmediğin öğretir,
Hakkı hakka söyletir,
La ilah e illallah ..
F: 25 ·
- 386 -
Mevlamızın adıdır,
. Ağzımızın tadıdır,
Aşki'nin muradıdır,
La ilah e iliall ah ..
Dört kitabın özüdür,
Ariflerin sözüdür,
Muhammed'in yüzüdür,
La ilahe illallah ..
«BİR ALLAH»
Kün emriyle yaratan,
Bir Allah'tır, bir Allah ..
Nuru ile donatan,
Bir Allah'tır, bir Allah ..
Semaları ref'eden,
Belalan def'eden,
Kullarını affeden,
Bir Allah'tır, bir Allah ..
Gökyüzünü ışıtan,
Yeryüzünü döşeten,
Hem gören, hem işiten,
Bir Allah'tır, bir Allah ..
Yağmurları yağdıran,
Susuzları kandıran,
Felekleri döndüren,
Bir Allah'tır, bir Allah ..
Geceyi gündüz eden,
Dağları dümdüz eden,
Yaz, kış, bahar, güz eden;
Bir Allah'tır, bir Allah ..
Rızıkları dağıtan,
öltfüren ve yaşatan,
Güldüren ve ağlatan,
Bir Allah'tır, bir Allah ..
- 387 -
Dert veren, şifa veren;
Cefaya safa veren,
Kalb-i musaffa veren,
Bir Allah'tır, bir Allah ..
Yoklukları var eden,
Varlıkları dar eden,
Vasıl-ı didar eden,
Gafletle uyl:u tutmaz,
Dilediğin unutmaz,
Kullarını unutmaz,
Bir Allah'tır, bir Allah ..
Bir Allah'tır, bir · Allah ..
Nutfeyi insan eden,
Nimeti ihsan eden,
Müşkili asan eden,
Hayrın, şerrin halıkı;
Ka ina tın maliki,
V asıl eden saliki,
Bir Allalı 'tır, bir Allah ..
Bir Allah'tır, bir Allah ..
Kar yağdırıp donduran,
Güneş verip yandıran,
Zalimleri yıldıran,
Bir Allah'tır, bir Allah ..
Parmak verip tutturan,
Taş ve ağaç yon tt uran,
Dertleri unutturan,
Bir Allah'tır, bir Allalı ..
Akıl, büyük nimeti ;
Fikir, yüce hikmeti;
Bağışlayan cenneti,
Göz vererek gördüren,
El vererek erdiren,
Yediren ve giydiren,
Bir Allah'tır, bir Allah ..
Bir Allah'tır, bir Allah ..
- 388 -
Emr-ü nehyin bildiren,
Dilediğin güldüren,
Günahları sildiren,
Bir Allah'tır, bir Allah ..
Kemali zahir, ayan,
Asarıyla nümayan,
Hamd-ü senaya şayan,
Bir Allah'tır, bir Allah . .
Aşki der ki, fedayım ;
Yolunda olam kaim.,
Gören, gözeten daim;
Bir Allah'tır, bir Allah ..
«T A H M t D»
Her sabah erken
Uyanıver sen
De gil gönülden
El-hamdü lillah ..
Bülbüller sazda
Güller niyazda
Söyle namazda
El-hamdü lillah ..
Dilimde Kur'an
Virdim her zaman
Tesbihim her aD.
El-hamdü lillah . .
Kuşlar zikirde
Derviş fikirde
Şakir şükürde
El-hamdü lillah . . .
Koşuşur herkes
Duyulur bir ses
Der ki her nefes
El-hamdü lillah ...
- 389 -
Ellerim karda
Gönlüm hep yarda
Bollukta darda
El-hamdü lillah ..
Oldum Cerrahi
Buldum Hak rahı
Gördüm didarı
El-hamdü lillah ..
Cerrahiye gel
Virsün sana el
Hak yol budur bil
El-hamdü lillah ..
Dervişler durmuş
Sefayı sürmüş
Didarı görmüş
El-hamdü lillah ..
Kalbirnde iyınan
Gönlüınde sultan
Elimde ferman
El-hamdü lillah . ...
Oldum Halveti
Buldum devleti'
Geçtim zulmeti
El-hamdü lillah ...
Rahmete irdim
Didarı gördüm
Lezzeti duy'dum
El-hamdü lillah ...
Dergaha vardım
Yüzümü sürdüm
Cemalin gördüm
El-hamdü lillah ...
Haddimi bildim
Yolumu buldum
Pirimi gördüm
El-hamdü lillah ..
Aşık devranda
Göynü sultanda
Söyle her anda
El-hamdü lillah ..
Yatma seherde
U ğrarsın d erde
Söyle her yerde
El-hamdü lillah ..
- 390 -
Dergah açıldı
Nurlar saçıldı
Hulle biçildi
El-hamdü lillah
Aşki zikreyler
Mevti fikreyler
Daim şükreyler
El-hamdü lillah.
«H A M D - tJ - S E N A»
Aşkınla yandım,
El-hamdü lillah ..
Hep seni andım,
El-hamdü lillah ..
Aşkımı bildin,
İhsanlar kıldın,
Göz yaşım sildin,
El-hamdü lillah . .
Meydan benimdir,
Aşkın dinimdir,
Gönlüm senindir,
El-hamdü lillab ..
Aşkın gönlümde,
Virdin dilimde,
Ferman elimde,
El-hamdü lillah ..
- 391 -
Aşkım ile derde,
Düştüm her yerde,
Sıyrıldı perde,
El-hamdü lillah ..
Can kuşu pazar,
Tellalda gezer,
Beratım yazar,
El-hamdü lillah ..
Dostum Muhammed,
Çeksem de zahmet,
Erişir rahmet,
El-hamdü lillah ..
Dosta kul oldum,
Aşka yol buldum,
Bilmezem noldum,
El-hamdü lillah ..
Girdim devrane,
Vardım seyrane,
Oldum divane,
El-hamdü lillah ..
Aşki'nin canı,
Oldu cananı,
Buldu dermanı,
El-hamdü lillah ..
<<Ş tJ K tJ Rıı
Devran içre devranım,
Şükür el-hamdü lillah ..
Nurlar içre seyranım,
Şükür el-hamdü lillah ..
Tuttum şeybin elini,
Buldum vuslat yolunu,
Kavuşturdu kulunu,
Şükür el-hamdü lillah ..
- 392 -
Pekçe tuttum elinden,
Tevhid duydum dilinden,
Bfıse aldım gülünden,
Şükür el-hamdü lillah ..
Yanağında gül açtı,
Melekler rahmet saçtı,
Nurdan hulleler biçti,
Şükür el-hamdü lillah ..
Allah dedik devranda,
Fena bulduk Sübhanda,
Arşa vardık bir anda,
Şükür el-hamdü lillah ..
Aşki visale yetti,
Vardı sidreye gitti,
Şeyhile mi'rac etti,
Şükür el-hamdü lillah ..
«İ S M - i - A' Z A M»
Uyan seherde,
Dermandır derde,
Dinle her yerde ,
Allah denilir,
Mevla bilinir ..
Görünür cemal,
Bulunur kemal,
Olur mu zeval,
Allah denilir,
Mevla bilinir ..
ism-i a'zamdır,
Zikr-i Rahmandır,
Gani sübhandır,
Allah denilir,
Mevla bilinir ..
- 393 -
Zikirde aşık,
Tövbede sadık,
Gönül uyanık,
Allah denilir,
M ev la bilinir ..
Aşk ile anan,
Can bulur canan,
Rahmeder sübhan,
Allah denilir,
Mevla bilinir . .
Aşki dil-beste,
Bezm-i elestte,
Bil her nefeste,
Allah denilir,
Mevla bilinir ..
Güller niyazda,
Bülbüller sazda,
Mü'min namazda,
Allah denilir,
Mevla bilinir . .
Uyuma sakın,
Ol hakka yakın,
Zikri var hakkın,
Allah denilir,
Mevla bilinir ..
Dağ, taş, su inler ;
Duyanlar dinler,
Bilenler anlar,
Allah denilir,
Mevla bilinir,
«İ L L A L L A H>>
Ey dervişler, hey yoldaşlar ;
Gelin iliallah diyelim,
Ey aşıklar, hey kardaşlar ;
Gelin iliallah diyelim ..
- 394 -
Zikrimiz iliallah olsun,
Kalplerimiz safa bulsun,
Gönlümüze nurlar dolsun,
Gelin iliallah diyelim ..
Allah ile olur her iş,
Kalpten ihraç olur teşviş,
Edelim yar ile cünbüş,
Gelin iliallah diyelim ..
Mahrum kalmaz zikreyleyen,
Malızun olmaz Allah diyen,
Budur ahiret hediyyen,
Gelin iliallah diyelim ..
Allah adı baş tacıdır,
Dertiiierin ilacıdır,
Dervişin ibtihacıdır,
Gelin iliallah diyelim ..
Allah adı olsun sözün,
Zikr-i bakla dolsun özün,
Nice sırlar görsün gözün,
Gelin illallah diyelim ..
Aşki budur ism-i a'zam,
Zikreylemek ne muazzam,
tlham versin ben de yazam,
Gelin iliallah diyelim ..
«D E V RA N>>
Cem'olsun dervişleri,
Gelsin devran edelim,
Zikr-i haktır işleri,
Gelsin devran edelim ..
Devran eden dervişler,
Hak ka tma ermişler,
Yar cemalin görmüşler,
Gelsin devran edelim ..
- 395 -
Devran d erde dermandır,
Haktan bize fennandır,
Devredecek zamandır,
Gelsin devran edelim ..
Arşı devran edenler,
Hak yoluna gidenler,
Duyanlar, işitenler ;
Gelsin devran edelim ..
Aşki devrana hazır,
Hak didarına nazır,
Olan lfıtfa muntazır,
Gelsin devran edelim ..
Gelin meydana,
Girin devrana,
V arın seyrana,
Aşkullah ile ..
Sarıl Kur'ana,
Can verdi cana,
Erdi canana,
Aş kullah ile ..
Devran cana şifadır,
Ahdımıza vefadır,
A.şıkiara safadır,
Gelsin devran edelim ..
Kalıbımız yorulsun,
Kalbirnize nur dolsun,
Gönül dostunu bulsun,
Gelsin devran edelim ..
Sa vın gümanı,
Kovun şeytanı,
Bulun Rahmanı,
Aşkullah ile ..
- 396 _._
Zikret sübhanı,
Fikret gufranı,
Hak et cenanı,
Aşkullah ile ..
Giren devrana,
Bakar mı cana,
Olur divane,
Aşkullah ile ..
Aşk ile devran,
Aşıka derman,
Zikreyle her an,
Aşkullah ile ..
Secdede başın,
iyman yoldaşın,
Akıt gözyaşın,
Aşkullah ile ..
Aşki'nin sözü,
Kan ağlar gözü,
Haktadır özü,
Aşkullah ile ..
«D ERDE DERMAN »
Daim hakkı zikredelim,
Kudretini fikredelim,
Halimize şükredelim,
Allah Allah sübhanallah,
Her dertlere derman Allah ..
Ta ezelde dedik beli,
Zikredenler olur veli,
Zikredeni, zikreder hak ;
Olur rahmete müstehak,
Maksuduna erer mutlak,
Allah Allah sübhanallah,
Her dertlere derınan Allah ..
Budur hakka vuslat yolu,
Allah Allah sübhanallah,
Her dertlere derman Allah ..
- 397 -
Zikredenler mahrum olmaz,
Dü-cihaı;ı.da mağmum olmaz,
Arasat'ta mahkum olmaz,
Allah Allah sübhanallah,
Her dertlere derman Allah ..
Kıyam eyle hakkı zikret,
Ku'ud eyle hakkı fikret,
Her yatışta hakka şükret,
Allah Allah sübhanallah,
Her dertlere derman Allah ..
Zikir kalbin cilasıdır,
Söyleşmenin alasıdır,
Aşıkın tevellasıdır,
Allah Allah sübhanallah,
Her dertlere derman Allah ..
Aşki zikri vird eyledi,
Zikrederek gird eyledi,
Matlubunu serd eyledi,
Allah Allah sübhanallah,
Her dertlere derman Allah ..
«S tJ B H A N A L L A H»
Aşık olmuşarn ben güle,
Pirim, efendirole bile,
Gönlümü getirdim bile,
Allah Allah sübhanallah,
Her dertlere derman Allah ..
Yanmaktayım, hiç sönmezem;
Sağım solumu bilmezem,
Dergehinden de dönmezem,
Allah Allah sübhanallah,
Her dertlere derman Allah ..
Devran olur derde derman,
Küllerim sa vrulur harman,
Bırak yanarn aman aman,
Allah Allah sübhanallah,
Her dertlere denn�n Allah ..
- 398 -
Aşki ! Daim huzurda dur,
Zikrullah'tır kalbine nfır,
Allah diyip sinene vur,
Allah Allah sübhanallah,
Her dertlere derman Allah ..
«M E Y D A N - I - A Ş K))
Ezelde aşk ile yandım kül oldum,
Nar içre nuriara handım gül oldum,
Şevk ile adını andım dil oldum,
Meydan-ı aşka yanınağa geldim,
Hfı diyip Allah dönrneğe geldim ..
Sıyrılıp hicaptan olayım uryan,
Cena)ı-ı aşk ile edeyim tayran,
Bir dahi cemalin eyleyim seyran,
Meydan-ı aşka yanınağa geldim,
Hfı diyip Allah dönrneğe geldim ..
Terkettim hevayı, namusu, arı ;
Geride bıraktım yok olan varı,
Neyleyim gayrı ben yar-ü agyarı,
Meydan-ı aşka yanınağa geldim,
Hfi. diyip Allah dönrneğe geldim ..
Sırrıını öğrendim, hep bende imiş ;
Marifet, hakikat bu ten de imiş ;
Aşıkın nesi var, hep sende iİniş ;
Meydan-ı aşka yanınağa geldim,
Hfi. diyip Allah dönrneğe geldim.�
Ey Aşki kalk artık, gafletten uyan ;
Çıldırmış desinler sayham duyan,
Nail-i vaslolur aşka baş koyan,
Meydan-ı aşka yanınağa geldim,
Hfi. diyip Allah dönrneğe geldim ..
- 399 -
«A Ş K Y OL U»
Aşk yoluna girelim,
Ya hfı - Ya Hak diyerek,
Zat-ı Hakka erelim,
Ya hfı - Ya Hak diyerek..
Olur batının tahir,
Kalpte hak olur zahir,
Görünür evvel, ahir ;
Her kim bu yola girdi,
Ergeç maksuda erdi,
Aşk oldu onun virdi,
Ya hfı - Ya Hak diyerek ..
Ya hfı - Ya Hak diyerek ..
A şk odu cana düşer,
Can aşk od'unda pişer,
Melekler bile coşar,
Ya hfı - Ya Hak diyerek ..
Tuttum şeybin elini,
Buldum hakkın yolunu,
Gördüm cennet ilini,
Ya hfı - Ya Hak diyerek ..
Aşki'ye olan oldu,
Çilesi tamam oldu,
N e büyük devlet buldu,
Ya hfı - Ya Hak diyerek ..
«Y A H Ü»
Tesbih elimde,
Hfı demek ister,
Tevhid dilimde,
Hfı demek ister. .
Hakkı özlerim,
Sırrım gizlerim,
Yaşlı gözlerim,
Hfı demek ister ..
- 400 -
Hu der felekler,
Ağlar melekler,
Yanık yürekler,
Hu demek ister ..
Kalkın devrane,
Olun pervane,
Giren meydane,
Hfı demek ister ..
Balıarda kışta,
Yağmur yağışta,
Göz her bakışta,
Hu demek ister ..
Aşki bu ne iş,
Bu ne titreyiş,
Bu fakir derviş,
Hfl demek ister ..
«M E V L A Z t K R h
Kalbi arıtıp yuyan
Şeytanı ordan kovan
Hak ka tma ileten
Mevla zikridir zikri
Hu aşıka can veren
Malıluka nişan veren
Görünen ve gösteren
Mevla zikridir zikri
Hem Sidreye irişen
Arşı kürsi dolaşan
Sübhan ile söyleşen
Mevla zikridir, zikri.
Hakka vuslat ettiren
Hak cemalin yettiren
Vahdet şarabın tattıran
Mevla zikridir zikri
- 401 -
Aşıkanın yarı hu
Malıluka tın zarı h u
Mevcudatın Rabbi hu
Mevla zikridir zikri - -
Aşki'yi sarhoş iden
Dost ile pfırhuş iden
Gözlerini yaş iden
Mevla zikridir zikri
Ateşi gülzar eden
Dervişi anka eden
Bahri ledünne ileten
Mevla zikridir zikri.
«ŞEFAAT YA RESÜLALLAH»
Bab-ı lütfun uşşakına küşade,
Vuslatın saadet ya ResUlallah ..
Merhamet kıl, lutfet dil-i naşade ;
Rahmetin selamet ya ResUlallah ..
Bir nigehin cana minnet bilirim,
Kovsan bile, hiç utanmam gelirim ;
Ben uğruna canımı da veririm,
Aşkıma alarnet ya ResUlallah ..
Ol Ravza-i pake sürsem yüzümü,
Hak-i ıtırnake sersem özümü,
Sırrı Levlak'e erdirsem sözümü,
Sıdkıma delalet ya Resülallah ..
Rahmeten-lil-alemiynsin la-cerem,
Hem şefi-ul-müznibiynsin, kıl kerem;
Erişmezse himmetin, ben neylerem;
Fakire inayet ya Resulallah ..
Aşki azad kabul etmez kulundur,
Kulu Hakka ileten yol, yolundur;
Mahrum etme, civarında bulundur;
Umarım şefaat ya ResUlallah ..
F: 26
- 402 -
«SERVER-i-ENBtYA»
Enbiyanın serveri, sensin ya Resfılallah ..
Evliyanın rehberi, sensin ya Resfılallah ..
Nurun evveldir zahir, ba'sin sonra olsa da ;
Kainatın mihveri, sensin ya Resfi.lallah ..
Sen N ebi i din elhak, Ade m vücud bulmadan ;
N e bilerin önderi, sensin ya Resfılallah ..
Mühr-ü hatem sendedir, ey ResUl-i mücteba;
Mürseliynin enveri, sensin ya Resfılallah ..
Ay ve güneş nurunu almaktadır vechinden,
Nfır-i Hakkın gevheri, sensin ya Resfılallah ..
Kabe Kevseyn sırrına ermedi hiç bir Nebi,
Ev edna'nın enderi, sensin ya Rer "·lallah ..
Hak cemalin gösterdi, açıp didarın sana;
Malılukatın cevheri, sensin ya Resfılallah ..
Rab bin, melekleriyle salat-ü selam eder ;
Arş-ü ktr·si minberi, sensin ya Resfılallah ..
Kur'an senin mfı'cizen, ey Habib-i Kibriya ;
Hak yolunun münceri, sensin ya Resfılallah ..
Aşki kulun pür hata, olmuş sana müptela ;
Rahm-ü şefkatperveri, sensin ya ResUlallah ..
« HABtB-t-K.tBRiYA»
Nazargah-ı ümmette gencine-i vefasın,
Güzergah-ı rahmette ayine-i safasın,
Hazergah-ı zulmette lem'a-i ıstıfasın,
Sen Ahmed-ü Mahmud-ü Muhammed Mustafa'sın ..
- 403 -
Gahi bedr-id-dücasın, gahi şems-üd-duhasın ;
Lisan-ı ilahide sen Ya-sin-ü Ta-Ha'sın,
Rehnümay-ı rehasın, maveray-ı sehasın;
Sen Ahmed-ü Mahmud-ü Muhammed Mustafa'sın ..
Küntü Kenzin sırrına arif-ü aşinasın,
Li-Ma'allah bezminde ma'ruf-u rfışenasın,
Le'amrike ahdiyle şayeste-i senasın,
Sen Ahmed-ü Mahmud-ü Muhammed Mustafa'sın ..
Ha bi b-i Kibriyasın, hatem-ül Enbiyasın ;
Nfır-u çeşm-i asfiya, kudve't-ül Evliyasın;
Melce-i fukarasın, enis-i zu'afasın ;
Sen Ahmed-ü Mahmud-ü Muhammed Mustafa'sın ..
Şefi-i rfız-i ceza, hem sahib-i li vas ın ;
Mahkeme-i kübrada düstur-u muallasın,
Aşki kuluna rahmet, canından da evlasın ;
Sen Ahmed-ü Mahmud-ü Muhammed Mustafa' sm ..
«AMAN YA RESÜLALLAH»
Olmasa ydın, olmazdı dü-cihan ya ResUlallah ;
Vücudun ba'is-i kevn-ü mekan ya Resfılallah ..
Alemiere rahmet için gönderdi seni Mevla,
Seninle mümkün oldu her imkan ya Resfılallah ..
Melekler de, melikler de rikabında huddamdır ;
ins-ü cin, nüh felek sana hayran ya Resfılallah.
Meh cemalin mir'at-ı hak ey Habib-i Kibriya,
Vechinde gizlidir sırrı sübhan ya Resfılallah ..
Sana ümmet olmak öyle yüce bir nimettir ki,
Küntüm hayre buyurmuştur Kur'an ya Resfılallah ..
Suretin kul, siyretin hak ey seyyid-el-mürseliyn;
Zatında tecelli kılmış Ralıman ya Resfılallah ..
Bu günahkar Aşki kulun muhtac-ı şefaattir,
Kıl terahhum tut elinden aman ya Resfılallah ..
«D E H A L E T»
Dertliyim ya Resfılallah! Derde derman sendedir,
Bir günahkar sa'ilinim, lfıtf-u ihsan sendedir ..
Tut elimden ya Muhammed ! Bir garip ümmetinim,
Rahmetine muntazırım, sırrı Ralıman sendedir ..
Dört yanımdan gam çerisi hep taarruz eyledi,
Bencileyin dertiiiere emn-ü aman sendedir ..
- 404 -
Dost bildiğim düşmanıarım dört yanımdan sardılar,
inayet kıl ey efendim, emr-ü ferman sendedir ..
Hak teaıa kitabında sana RA'UF buyurdu,
Rabm-ü şefkat şi'arındır, ulüvvü şan sendedir ..
Sığınanı reddetmezsin ey Habib-i Kibriya,
Sen bilirsin ahvalimi, nihan-ıyan sendedir ..
Yüzüm yoktur dergehinden isti'dayı himmete,
Sen, melce-i fukarasın; bab-ı gufran sendedir ..
Sen, enis-i zu'afasın ; bab-ı gufran sendedir ..
Sen, enis-i zu'afasın ey Resfi.l-üs-sakaleyn;
Bu fakire bir nazar kıl, çeşm-i im'an sendedir ..
Bir belaya giriftanm ya şefi'allah meded,
Destgirim ol, halas eyle ; yalışi-yaman sendedir ..
Aşki kulun niyaz eyler, kurtar Allah aşkına;
Dü-cihanda penahımsın, kevn-ü mekan sendedir ..
«H A S RET»
Veeh-i mübarekine hasretim çoktan beri,
Lutfet göster cemalin ya Muhammed Mustafa ;
Ey Nebiler serveri, ins-ü cin peygamberi ;
Mahrum etme kulunu, gönlüme bahşet safa ..
Aşıkların mi'racı, veeh-i pakin görmektir;
Müştak-ı didarınım ben de senin bi-riya,
Meh-cemalin nuruyla maksut Hakka ermektir,
Sensiz Hakka varılmaz ey Habib-i Kibriya ..
Kabe-i uşşah oldu veeh-i latifin senin,
Ta vaf eden aşıkan vee d ile didarını,
Kıble-i aşkım oldu gerçi rfıy-i ahsenin,
Şanına layık mıdır reddetmek bidannı ..
Safa ile Merve'dir çeşmanının arası,
Sa'yederim nigeh-i iltifatın uğruna,
N e gam hel ak etse de beni bu aşk yarası,
Tek sen beni ümmetim diyerek bas bağrına ..
Aşki sana kul olmak şerefiyle müftehir,
Hak yolunda zatını eylemiştir ihtiyar,
On sekiz bin alemde her şey sana müftekır,
Cemalinle uşşakı nola kılsan bahtiyar ..
-405-
«İ N A Y E T»
Naçiz bir ümınetinim,
tnayet ya Resfılallah ..
Muhtac-ı himınetiniın,
tnayet ya Resfılallah ..
Zalimlerden bizanm,
Dinmedi a.h-ü zarım,
Dergehinde nazarım,
inayet ya Resfılallah ..
Gamdan azad olmadım.
Bir gün olsun gülmedim,
Dosttan vefa bulmadım,
tnayet ya Resfılallah ..
Y etiın kaldım babadan,
Mahrum oldum anadan,
Kurtulmadım beladan,
tnayet ya Resfılallah ..
Yetimdim, öksüz kaldım;
Aç kaldım, susuz kaldım ;
Bugün kimsesiz kaldım,
inayet ya Resfılallah ..
Bu dert ile a vare,
Yürek serapa yare,
Fırsat verme agyare,
tnayet ya Resfılallah ..
Dostum oldu düşmanıın,
Doğduğuma pişma.nım,
Hased dolu her yanım,
inayet ya Resfılallah ..
Namerde muhtaç etme,
Irzımı tarac etme,
Kapından ihrac etme,
tnayet ya Resfılallah ..
- 406 -
Kapından kovma beni,
Şefi'im tuttum seni,
Mahrum etme bendeni,
inayet ya ResUlallah ..
Kapın Hakkın kapısı,
Nurdur anın yapısı,
Mürüvvettir yapısı,
inayet ya Restılallah ..
Göster mübarek yüzün,
Nura garkolsun özüm,
Ravzana döndüm yüzüm,
inayet ya ResUlallah ..
Kul Aşki'ye imdat et,
Malızun gönlünü şad et,
Ltıtfun ile abad et,
inayet ya Reslllallah ..
«S A L A V A T»
Olam dersen sen ümmet,
Salltı ala Muhammed ..
Bularn dersen sen himmet,
Salltı ala Muhammed ..
Enbiya'nın serveri,
Evliya'nın rehberi,
ins-ü cin peygamberi,
Salltı ala Muhammed ..
Haseneyn'in dedesi,
Cümle alem bendesi,
Emn-ü aman beldesi,
Salltı ala Muhammed ..
Hak n urundan yara ttı,
Nuruna nurlar kattı,
Sekiz cennet donattı,
Salltı ala Muhammed ..
- 407 -
Muhammed-ül-arabi,
Oldum ayak türabı,
Ayırma sen ya Rabbi,
Sallfı. ala Muhammed ..
Kıyamet günü gelir,
Hemen arşa yönelir ,
ümmetine el verir, ·
Sallfı. ala Muhammed ..
Şefaati makbuldür,
Her duası kabuldür,
Merhameti pek boldur,
Sallfı. ala Muhammed ..
Ham d san c ağın dikerler,
N ebiler diz çökerler,
Şefaatin beklerler,
Salltı ala Muhammed ..
Aşk i der ki ; can feda,
Kılmasın Mevlam cüda,
Razı olsun hem Huda,
Salltı ala Muhammed ..
«OMMET OLMAK ŞEREFb
N e derviş, ne de pirim ;
Ne vezir, ne emirim;
Kapısında Kıtmir'im,
Billahi Muhammed'in,
Nfı.r-u çeşmim Ahmed'in ..
Onun Kıtmir'i oldum,
Devleti onda buldum, ·
Hak dirlarını gördüm,
Vechinde Muhammed'in,
Nur-u çeşmim Ah:ıned'in ..
Kıtmir'i olmak bence,
Şahlıktan daha yüce,
Beklerim gündüz gece,
Yolunu Muhammed'in,
Nfı.r-u çeşmim Ahmed'in ..
- 408 -
Bassın, geçsin üstüme ;
Can fedadır dostuma,
Bera t verdi destim e,
Kuluyum Muhammed'in,
Nur-u çeşmim Ahmed'in ..
Baksa bir kez yüzüme,
Nur dolardı özüme,
Sürme çektim gözüme,
Tozunu Muhammed'in,
Nur-u çeşmim Ahmed'in ..
Layık mı böyle demek,
Kıtınir olup beklemek,
Cebrail gibi melek,
Emrinde Muhammed'in,
Nur-u çeşmim Ahmed'in ..
Cebrail kanat serdi,
Bassın diye yol verdi,
Gök ehli selam durdu,
önünde Muhammed'in,
Nftr-u çeşmim Ahmed'in ..
Arş-ı Rabman müştehir,
Kademiyle müftehir,
Aşki lütfa muntazır,
ümmeti Muhammed.'in,
Nfır-u çeşmim Ahmed'in .•
«MUHAMMED-'OL-ARABİ>>
Müştak-ı cemalinim,
Muhammed-ül-arabi,
Muhtac-ı kemalinim,
:Muhammed-ül-arabi ..
Feda olsun bu canım,
Ben yoluna kurbanım,
Rahm et, aman sultanım,
Muhammed-ül-arabi..
-409-
Sensin hakkın Resfılü,
Kulun hakka vüsulü,
Muradımın husulü,
Muhammed-ül-arabi..
Melekler bile hayran,
Cemalin eyler seyran,
S ala t ederler her i.n,
Muhammed-ül-arabi..
Aşıkındır Enbiya,
Ma'şukundur Evliya,
Nur-u çeşm-i asfiya,
Muhammed-ül-arabi..
Arş-ı a'laya bastın,
Şefi' olmaktı kastm,
Allah'tır senin dostun,
Muhammed-ül-arabi..
Cennetleri seyrettin,
Arştan öteye gittin,
Ancak sen hakka yettin,
Muhammed-ül-arabi ..
Aş ki der ki, varayım;
Huzurunda durayım,
Cemalini göreyim,
Muhammed-ül-arabi..
Arşın yüce ziyneti,
Hakla etti ülfeti,
Buldu ümmet devleti,
Muhammed-ül-arabi..
«A S H A B - I - K t R AM))
Medine'nin yolları,
Yeydir havza içinde,
Muhammed'in gülleri,
Kokar Ra vza içinde ..
Huzuruna varanlar,
Ağlar sürur içinde,
El bağlayıp duranlar,
Görürler nur içinde ..
- 410 -
Bir cennet bahçesidir,
Kokar sünbül içinde,
Muhammed lehçesidir,
Okur bülbül içinde ..
Eba-Bekir yar-ı gar,
Cümle ashap içinde;
Oldu ana hemcivar,
Kaldı ahbap içinde ..
ömer adl ile kaim,
Bunca hukkam içinde,
Buldu hayat-ı daim,
Ukbada kam içinde ..
Ali elhak velidir,
Binbir mihnet içinde,
Muhammed'in elidir,
Tu tar ümmet içinde ..
Osman haya misali,
Su'edanın içinde,
Çift nur anın timsali,
Şühedanın içinde . .
Haseneyn'i ananz,
Gözyaşları içinde,
Mahşere dek yanarız,
Yoldaşları içinde ..
Aşki aciz bir kuldur,
Ehl-i iyman içinde,
Cennet ve cemal buldur,
Yar-ı ihvan içinde ..
«T A Z A R R Ü»
Merci-i hakiki sensin ilahi,
Kulunu namerde muhtaç eyleme ..
Nimetin halıkı sensin ilahi,
Kulunu namerde muhtaç eyleme ..
- 411 -
Kanaat tacını başıma giydir,
Gönlümü istigna tahtına değdir,
Kapında kul olmak, şahlıktan yeydir ;
Kulunu namerde muhtaç eyleme ..
Kendine kul ey le, Resfıle ümmet ;
Dü-cihan lfıtfunla bulalım himmet,
Kalmasın arada minnet-ü zimmet,
Kulunu namerde muhtaç eyleme ..
Zalimler önünde diz çökmeyelim,
Kafire yalvarıp bel bükmeyelim,
Bir lokma uğrunda dil dökmeyelim,
Kulunu namerde muhtaç eyleme ..
.
N amus-u hayadan sıyırma bizi,
Haramla, rnekruhla doyurma bizi ;
ilahi! Rizandan ayırma bizi,
Kulunu namerde muhtaç eyleme ..
Hiç kimse kabrine kefensiz gitmez,
Beşikten mezara ihtiyaç bitmez,
Bir lokma, bir hırka neyiine yetmez,
Kulunu namerde muhtaç eyleme ..
Giymişim eynime derviş ahası,
Neyleyim sırmalı, süslü libası ;
Def'eyle kalbirnden bu iltibası,
Kulunu namerde muhtaç eyleme ..
Tevek�ül babında kulluk ganimet,
Kul olan gayrıya eder mi minnet,
Senindir ilahi, senindir nimet ;
Kulunu namerde muhtaç eyleme ..
Aşki'yi lfıtfunla eyledin abad,
Mal verdin, nam verdin, hem iki evlad ;
Ahir-i ömründe kıl ona imdat,
Kulunu namerde muhtaç eyleme ..
-412-
«N t YAZ»
Derd-ü gamdan azad et,
Beni güzel Allahım ..
Malızun kalbimi şad et,
Benim güzel Allahım ..
Emr-ü nehyin tutmadım,
Doğru yola gitmedim,
Ne günahlar etmedim,
Benim güzel Allahım ..
Sensin ancak penahım,
Göklere çıkar ahım,
Affet benim günahım,
Benim güzel Allahım ..
Lfıtfun çoktur bilirim,
Nimetierin görürüm,
Allah diyip yürürüm,
Benim güzel Allahım ..
tsyanım çoktur benim,
Yanıyor kalb-ü tenim,
Affedersin eminim,
Benim güzel Allahım ..
Suçla karardı yüzüm,
Dünyayı görmez gözüm,
Affeyle, budur sözüm,
Benim güzel Allahım ..
Aşki huzura geldi,
Zulmetten nfıra geldi,
Gamdan sürura geldi,
Benim güzel Allahım ..
«E L - M E D E D»
Affet isya.mm benim,
Halim yaman Allahım,
Ref'et nisyanım benim,
Meded aman Allahım ..
- 413 -
Defterim doldu siyah,
Arnelim tekmil günah,
Sensin kuluna pen3.h,
Meded aman Allahım ..
Affına güvenirim,
Kapında dilenirim,
Kovsan, yine gelirim;
Meded aman Allahım ..
Ben, bir yüzü karayım ;
Sana nasıl varayım,
Ya kime yalvarayım,
Meded aman Allahım ..
ömrümü ettim heder,
Mücrimim, halim beter ;
Bana KULUM de, yeter ;
Meded aman Allahım ..
ümmet et Habibine,
Gönüller tabibine,
Rahmeyle garibine,
Meded aman Allahım ..
La Taknatfı buyurdun,
Rabmetinle doyurdun,
Kullanna duyurdun,
Meded aman Allahım ..
Aşki'yi azad eyle,
Cemalinle şad eyle,
KULUM diye yad eyle,
Meded aman Allahım ..
«R A H i M A L L A H»
El açanlar mahrum kalmaz,
Kerem eyle Kerim Allah ..
Sığınanlar malızun olmaz,
Rehmeyle ey Rahim Allah ..
Halim ayan, günahkarım;
Cürm-ü hata oldu karım,
Bağışlar elbet hunkarım,
Affeyle ey Halim Allah ..
- 414 -
Zatındadır bütün kemal,
Hüküm senin ya zel-celal,
Kıl tecelli göster cemal,
Lutfeyle ey Hakim Allah ..
Kul dayanmaz gazabına,
Sabredemez azabına,
Dehalet eyler babına,
Balışeyle ey Alim Allah ..
Aşki kulun boynun büker,
Huzurunda yaşlar döker,
Dergehine gözün diker,
Vasleyle ey Azim Allah ..
«D U A»
Ya ilahi ! Sana açtım elimi,
Bu firkatle hükme benim belimi,
Kolaylaştır dosta giden yolumu,
Arşı tutan meleklerin aşkına ..
Firak ile görmez oldu gözlerim,
Anlaşılmaz oldu gayrı sözlerim,
Ben, sabrile vuslat demin özlerim ;
Sen kavuştur Cebrail'in aşkına ..
Reddetmezsin - Haşa - sana geleni,
Ağlatmazsın bu dert ile güleni,
Mahrum koymaz şad edersin bileni,
Gel buluştur Mikail'in aşkına ..
Bitsin artık bu ayrılık, bu çile ;
Reva mıdır düşsün ehl-i aşk dile,
Nimetini verdin kafire bile,
Var ulaştır İsrafil'in aşkına ..
Aşki der ki, penahımsın ilahi !
Dü-cihanda felahımsın ilahi !
Sen Rabbimsin, Allahımsın ilahi !
Olgunlaştır Azrail'in aşkına ..
- 415 -
« CEMAL-i-iLAHı»
Lfıtfuna mazhar olan,
Cennetine girmez mi ?
Hak rızasını bulan,
Cemalini görmez mi ?
Aşk ile püryan olan,
Didesi giryan olan,
Sivadan uryan olan,
Vuslatına ermez mi ?
Emr-ü nehyin gözeten,
N efsiyle cihad eden,
Hakkın yolundan giden,
Dağları devirmez mi ?
Aşkullah ile yanan,
Zikr-i bakla uyanan,
Hak rengine boyanan,
N efsin yere sermez mi ?
Bulan kulluk izzeti,
Tadan ta'at lezzeti,
Terkeyleyen gılzeti,
Yolunda can vermez mi ?
Mülke mağrur olanı,
N efsi yüce bulanı,
Dünyaya aldananı,
Şeytan bile yermez mi ?
Aşki buldu medarın,
Gördü hakkın didarın,
Dosta varıycak yarın,
Güllerinden dermez mi ?
«BEŞ VAFiT NAMAZ»
AHimet-i iymandır ; nil: a kuvvet, kal be nur,
Selamet-i insandır, onda huzur bulunur ;
Delalet-i irfa:r1dır, onda urfıc olunur ;
Hakkın en çok sevdiği bir ibadettir namaz ..
- 416 -
Okunan bu ezanlar, bil ki davet-i Haktır;
Bir gün bütün mahlukat, huzurda olacaktır;
Namaz kılan, ecrini cennette alacaktır;
Hakkın en çok sevdiği bir ibadettir namaz ..
Emr-i hakla surunu üfleyince israfil,
Döğünecek o demde, namaz kılmayan gafil ;
Şefi' olacak sana, kıldığın her nevafil ;
Hakkın en çok sevdiği bir ibadettir namaz ..
Malışer günü, ilk sual namazından sorulur;
Namaz kılmayan gafil, onda pek çok yonılur;
Mü'minlere defteri, sağ yanından sunulur;
Hakkın en çok sevdiği bir ibadettir namaz ..
Günahlardan arınır elin, ayağın, yüzün ;
Abdest aldığın zaman, n ura bulanır özün;
Tevhid olursa sözün, cemali görür gözün;
Hakkın en çok sevdiği bir ibadettir namaz ..
Seher vakti uyuma ! Gaflet zamanı değil;
Seni namaz kurtarır, nefsin gürnam değil;
Uykunun faydası yok, ruhun amanı değil;
Hakkın en çok sevdiği bir ibadettir namaz ..
Sabah namazların da, kabul olur her ni yaz ;
öğle namazlarında, şifa bulur her maraz ;
Rizayı hakka vasıl olmak değil mi garaz,
Hakkın en çok sevdiği bir ibadettir namaz ..
ikindiyi kılanlar, azad olur cahiymden;
Selam iner secdede, kula Rabbürrahiymden;
Akıl isen örnek al, Hazreti İbrahim'den;
Hakkın en çok sevdiği bir ibadettir namaz ..
Acele et akşama, vakti pek çabuk ·geçer ;
Bu fenaya gelenler, akibet bir gün göçer;
Akşam namazı kılan, cennet hullesin biçer ;
Hakkın en çok sevdiği bir ibadettir namaz ..
Yatsı namazı kula, sanki mi'rac gibidir;
Haremeyn'e götüren ma'nevi hac gibidir,
Zümre-i salihiyne nurdan bir tae gibidir,
Hakkın en çok sevdiği bir ibadettir namaz ..
- 417 -
Vi tir namazlarında, Hakka erenler erdi ;
Huzur-i Kibriyada Hakkı görenler gördü;
Rahmeten-lil-alemiyn, sana bir berat verdi ;
Hakkın en çok sevdiği bir ibadettir namaz ..
Aşki der ki: (Ey kardeş ! Gel n8lila:la duralım,
Teneşire vurmadan, secdeye baş vuralım;
Cennet bahçelerinde, bir yüce köşk kuralım;
Hakkın en çok sevdiği bir ibadettir namaz.)
«NAMAZ VE tYMAN >>
Mü'minim diyen insan,
Hiç namazdan kaçar mı ?
Görmüşken bunca ihsan,
Küfre kapı açar mı ?
Terk-i ta'at eyleyen,
Yalan, gıybet söyleyen;
Şeytanı dost belleyen,
tyman ile göçer mi ?
Kıyam, rükfı etmeyen;
Doğru yola gitmeyen,
Emr-ü nehyi tutmayan,
Sırattan pek geçer mi?
tkrarında durmayan,
N efse dizgin vurma yan,
Hak Resfıle uymayan,
Hiç Kevser'den içer mi ?
N arnazını kılma dan,
Hak rızasın bulmadan,
Kamil mü'min olmadan,
Mevla rahmet saçar mı ?
·
tymanı tae edenler,
Zikri minhac edenler,
Her gün mi'rac edenler,
Ağyar ile uçar mı ?
Aşk i! Arif ol an la,
Kıl namazı iz'anla,
Mahrum kalan irfanla,
Hayn, şerri seçer mi ?
ır: 2!1
- 418 -
«R A MA Z A N»
On bir ayın sultanı yine şevk ile geldi,
Muhammed bülbülleri ha.fızlar dile geldi,
Melek yüzlü mü'minler dağıldı camilere,
Hak in ayet eyledi, af fa vesile geldi ..
Minareler donandı kandil kandil nur ile,
Mü'minler hazırlandı neş'e ve sürur ile,
Fakir - zengin her eve doldu rahmet, bereket;
Ramazana kavuştuk hamdolsun huzur ile.
:
Namaz dine burhandır, iymanın alameti ;
Oruç nara kalkandır, islamın selameti ;
Namaz ile oruca devam eden mü'minler,
Hiç şüphesiz kazanır ebedi saadeti ..
Namaz ile oruca Mevla cennet va'deder,
ibadet edenleri KULUM diye yadeder,
Her hayırlı arnelin ecri bire bin olur,
Mü'minleri iftarda cemaliyle şadeder ..
Oruç tutan mü'minin her nefesi tesbihtir,
Bu ibadet insanı, meleklere teşbihtir ;
Cihad-ı ekber denen nefis mücahedesi,
Kulu Hak rizasma isal için tenbihtir ..
Boş geçirme ömrünü, Hakka kulluk ta bulun ;
ibadet ve taattır ilk vazifesi kulun,
Her fani gibi sen de ölümü tadacaksın,
O ebedi alemde cennete varsın yolun ..
Dinle bak, ne buyurur ol Mevlay-ı müte'al,
Bu ilahi müjdeden sen de nasibini al,
iftar vakti hitab-ı sübhani varid olur,
Oruç tutan kuluyla söyleşir hem Zül-celal..
Buyurur ki : (Ey kulum ! Yeme dedim, yemedin ;
Kendini men'eyledin, nefse boyun eğmedin,
Benim rizarn uğrun ı aç kaldın, susuz kaldın ;
Şehvani duygularla kimseye el değmedin ..
- 419 -
Cemalimi gör şimdi, rizama layık oldun ;
LEN TERANi sırrında, Musa'ya fa'ik oldun ;
Keşf-i hicab eyledim, didarıma nazar kıl;
Oruç ile arındın, nurumla ra'ik oldun ..
ümmetisin sen benim Habibim Muhammed'in,
Emr-ü nehyim bildiren nur-u arşım Ahmed'in,
Anınçün hazırladım cennet-ü cemalimi,
Sen de cnu sevmekle, ali oldu himmetin .. )
Bu hitab-ı izzeti kulağı olan duyar,
insan olan kendini Hak boyasıyla boyar,
Rizayı ilahiyye nail olmak isteyen,
Kur'an hükümlerine harfi harfine uyar ..
Aşk i der ki : (ilahi ! Bu ne büyük ni'mettir,
Namaz, oruç kadrini bilen cana minnettir ;
insanı, insan yapan bu alem-i fanide ;
Şehadet ederim ki, farzlar ile sünnettir .. )
«Ş E H R - i - S I Y A i\1»
Aşk ile döndü yine çerh-i zaman,
Şevk ile geldi mübarek Ramazan,
Tec elli eyledi rahmet-İ Rahman,
Şevk ile geldi mübarek Ramazan ..
Kalb-i mü'min şadan-ü handan oldu,
Zikr-ü tahmid ile sühandan oldu,
Malı-ı gufran, şeytana zindan oldu ;
Şevk ile geldi mübarek Ramazan ..
Evveli rahmet buyurdu ol Resul,
Cümlenin maksudu buldu hem husul,
Dil er isen, eylemek Hakka vüsul ;
Şevk ile geldi mübarek Ramazan ..
Ortası mağfirettir, bi-iştibah ;
Sa'imin bir nefesi olmaz tebah,
ENE ECZiY buyurdu ol Padişah,
Şevk ile geldi mübarek Ramazan ..
- 420 -
Sonu nardan azaddürür la-cerem,
ECREHüM Bt-GAYRİ HtSAB'tır kerem,
Fetholur leyle-i kadirde trem,
Şevk ile geldi mübarek Ramazan ..
Ger dilersen bulasın fevz-ü necat,
Miftahıdır cennetin savm-ü salat,
Mürde diller buldular yeni hayat,
Şevk ile geldi mübarek Ramazan ..
Hiç bir ümmet ermedi bu devlete,
Bunca ihsan olmadı bir millete,
Aşk i, müjde ümmet-i Muhammed' e
Şevk ile geldi mübarek Ramazan ..
«E L -V E D A))
Hak emrini ettik eda,
N efsimizi kıldık feda,
Kavuştursun bizi Hüda,
Şehr-i Ramazan el-veda,
Ey malı-ı gufran el-veda ..
Oruç, mü'minin baş tacı ;
Dertli gönüller ilacı,
.Firkatinse gayet acı,
Şehr-i Ramazan el-veda,
Ey malı-ı gufran el-veda ..
Gündüzleri saim olduk,
Geceleri kaim olduk,
Hak rabmetin daim bulduk,
Şehr-i Ramazan el-veda,
Ey malı-ı gufran el-veda ..
Mü'mine ta'at ülfettir,
Münafıka da külfettir,
Oruç ne büyük devlettir,
Şehr-i Ramazan el-veda,
Ey malı-ı gufran el-veda ..
- 421 -
Mescitlere hep nur indi,
Melekler bile sevindi,
Şeytan hasedle yerindi,
Şehr-i Ramazan el-veda,
Ey malı-ı gufran el-veda ..
On bir ayın sultamsm,
Mü'minlerin bürhanısm,
Mücrimlerin amanısın,
Şehr-i Ramazan el-veda,
Ey malı-ı gufran el-veda . .
ihsanısın bize Hakkın,
Şikayet eyleme sakın,
Gönüller yaktı fırakm,
Şehr-i Ramazan el-veda,
Ey malı-ı gufran el-veda ..
Mü'min şefaatin özler,
Hasretinle solar yüzler,
Ehl-i iyman yolun gözler
Şehr-i Ramazan el-veda,
Ey malı-ı gufran el-veda ..
Gafletimiz ma'zur olsun,
Günahımız mağfur olsun,
iymanımız ma'mur olsun,
Şehr-i Ramazan el-veda,
Ey malı-ı gufran el-veda ..
Aşki'nin budur niyazı,
Ki olasın ondan razı,
Bağışla gel çaresazı,
Şehr-i Ramazan el-veda,
Ey malı-ı gufran el-veda ..
«IL\. C YOLLARI»
Göründü bak yine Kabe yolları,
LEBBEYK okur bunda mü'min dilleri,
Medine'nin açmış taze gülleri,
Muhammed'e vardık Allah aşkına ..
- 422 -
Soyunduk libası, giydik ihramı ;
Uzak dursun bize dünya haramı,
Çün ziyaret eyleyince Harem'i,
Muhammed'e vardık Allah aşkına ..
Bab-üs-selam dedik, girdik Kabe'ye ;
( Şükür Ya Rab!) diye vardık secdeye,
Allah Allah diye geldik cezbeye,
Muhammed'e vardık Allah aşkına ..
Beytullah'ı"la vaf eder Hacılar,
Ravza'sına vardık, dindi acılar ;
Telbiyeyle geçer günler, geceler ;
Muhammed'e vardık Allah aşkına ..
Ta vaf ettik biz de Kabetullah'ı,
Nurlar içre görünce Beytullah'ı,
Aşk ile anarak Resfılullah'ı,
Muhammed'e vardık Allah aşkına ..
Safa'dan hem sa'yeyledik Mervve'ye,
Kasdeyledik biz Allah'a ermeye,
Yüce Mevla kusurumuz görmeye,
Muhammed'e vardık Allah aşkına ..
Arafat'a vardık, vakfeye durduk ;
Cebel-ür-rahme'de sırlara erdik,
Ravza-i Resfılde cennete girdik,
Muhammed'e vardık Allah aşkına ..
Müzdelife denir mübarek yerdir,
Ahdine vefakar, er oğlu erdir ;
Bulduğumuz devlet, Hazreti pirdir ;
Mufammed'e vardık Allah aşkına ..
Mine'de baş eğdik, Kurbana geldik ;
Cün bezm-i elestte Hakka söz verdik,
Halil-ür-Ralımanın sırrına erdik,
Muhammed'e vardık Allah aşkına ..
Basımız Nureddin Cerrahi kutub,
Yolumuz Kur'andır, erkan-ı-edep,
Mevla-i müte'al eyledi nasip,
Muhammed'e vardık Allah aşkına ..
- 423 -
Yalnız adımız HACI olmasın,
Halimize lanet şeytan gülmesin,
Bir sırra erelim, perde kalmasın,
Muhammed'e vardık Allah aşkma ..
Gönül kabesinde saf saf duralım,
Gönülden yol bulup hakka varalım,
Varıp rizayı Ralımanı bulalım,
Muhammed'e vardık Allah aşkına ..
Gönül ineitme ki, ineinmesin can,
Cana nazar eder, Hazret-i Rahman,
Erişir o zaman her derde derman,
Muhammed'e vardık Allah aşkına ..
Halimiz ey ihvan, Hakka ayandır,
Bürhanımız ayet, sünnet, Kur'andır ;
Pirimiz erenler yüce sultandır,
Muhammed'e vardık Allah aşkına ..
Kana kana içtik anda Zemzem'i,
Makamında ihrahim'in hemdemi,
Niyaz ile geçirerek her demi,
Muhammed'e vardık Allah aşkına ..
Kabe'nin çarşısı bır ulu pazar,
Canlar mezat olmuş, tellalda gezer,
Kiramen katibiyn bin sırrı sezer,
Muhammed'e vardık Allah aşkına ..
Zencisi, Ara bı, Acem'i geldi ;
Tekbir-ü telbiye göklere erdi,
Ol beyt-i muazzam ne ulu yerdi,
Muhammed'e vardık Allah aşkına ..
Tekbir ile kondu secdeye başlar,
Gözüroüzden aktı aşk ile yaşlar,
Mü'minin her işi aşk ile başlar,
ivluhammed'e vardık Allah aşkına ..
- 424 -
Muhammed ümmeti ! Ey yüce millet !
Yakışmaz sana hiç dalalet, zulmet ;
Agah ol, nedir bu düştüğün zillet,
Muhammed'e vardık Allah aşkına ..
Eylesin Rabbimiz cümleye rahmet,
Bu yolda çekeriz bir hayli zahmet,
Aşki'ye eyledi Rabbi inayet,
Muhammed' e vardık Allah aşkına ..
«İ F T t R A K»
Varsam Hicaz illerine,
Düşsem Kabe yollanna,
Lebbeyk diyen dillerine,
Kurban olsam, kurban olsam ..
Mikatında ihram giysem,
Beytullah'ta ikram görsem,
Hak Restıle selam versem,
Miliman olsam, milıman olsam ..
Ta vaf etsem yana yana,
Zemzem içsem kana kana,
Hak ismini ana ana,
Giryan olsam, giryan olsam ..
Safa'sında safa sürsem,
Merve'sinde mürvet görsem,
Hatim'ine yüzüm sürsem,
Hayran olsam, hayran olsam ..
Hacer-ül-esved'e varsam,
Mültezim'de biraz dursam,
Hakkın rizasım sorsam,
Burhan olsam, burhan olsam ..
İbrahim'in makamında,
İsmail'in mekanında,
Bab-ı Şeybe'nin yanında,
Seyran olsam, seyran olsam ..
- 425 -
Arafat'ta vakfe etsem,
Cebel-ür-rahme'ye yetsem,
Mescid-i-N emre'ye gitsem,
Uryan olsam, uryan olsam ..
Müzdelife, şanı yüce ;
Kalsam anda ben bir gece,
Meş'ar-il-haram'da nice,
Devran olsam, devran olsam ..
Mine'de üç gece yatsam,
Kurban kesip, saçım kırksam ;
üç Cemre'ye taşlar atsam,
Peyman olsam, peyman olsam ..
Aşki Kabe sende asıl,
Her muradın oldu hasıl,
Olmak için Hakka vasıl,
İrfan olsam, irfan olsam ..
«LEYLE-t-VELADET))
Rebi-ul-evveldir, veladet mahı ;
Nuruyla zulmeti boğdu bu gece,
Çün tulfı eyledi, risalet şahı ;
Habib-i Kibriya doğdu bu gece ..
Dünyalar bu gece garkoldu n ura,
Gönüller bu gec·e erdi sürura,
insanlık bu gece vardı şuura,
Resul-i Mücteba doğdu bu gece ..
Eğildi vecd ile dağlarla taşlar,
Secdeye kapandı şükrile başlar,
Bu gece silindi gözlerden yaşlar,
Habib-i Kibriya doğdu bu gece ..
Bu gece canıara canan verildi,
Bu gece uşşaka ferman verildi,
Bu gece dertlere derman verildi,
ResUl-i mücteba doğdu bu gece ..
- 426 -
Aşıklar bu gece devran ederler,
Arş ile kürsiyi cevlan ederler,
Cemal-i Resülü seyran ederler,
Rabib-i Kibriya doğdu bu gece ..
Bu gece doğdu ol şems-i hakikat,
Levlake sırrıyla ba'is-i hılkat,
Mazhar-ı şefaat, sahib-i şefkat ;
Resfıl-i mücteba doğdu bu gece ..
Mir'at-ı haktır ol, zatında kamil ;
Risalet abdında cihana şamil ,
ins-ü cin, nüh felek hükmüyle amil ;
Habib-i Kibriya doğdu bu gece ..
Hasılı övmüşte yaratmış Mevlam,
Vasfını senadan acizdir kelam,
Her nefes verelim salat-ü selam,
Resul-i mücteba doğdu bu gece ..
Aşki'ye lfıtfetti malı cemalini,
Ma'nada seyrettim ma-fil-balini,
Dost-düşman bildiler çün kemalini,
Rabib-i kibriya doğdu bu gece ..
«M ÜJDE !»
Şehr-i Rebi'ul-evveldir ayların en yücesi,
Müjde müjde mü'minlere, malı-ı gufran geliyor ;
Şah-ı rüsfıl tulfı etti on ikinci gecesi,
Küfr-ü dalaleti yakan nur-u Rabman geliyor ..
Arş-ı ala donanmıştır Muhammed'in nuruyla,
Köhne dünya arınmıştır teşrifi süruruyla,
Hakla batıl ayrılmıştır hidayet şuuruyla,
Bir elinde şeriati, sırrı Kur'an geliyor ..
Ol sultan-ı din-i mübiyn, rahmeten lil-alemiyn ;
Rekzeyledi arş-ü ferşe islamiyyet alemin,
La ilahe illallah'ı yazdı kudret kalemin,
Muhammedün Resfılalluh ile bir can geliyor ..
- 427 -
Ol hatem-en N ebi'dir ki, Eb-ül-Ervah kıdemi ;
Yere göğe şeref verdi o mübarek kademi,
Ayağının tozlanna sürsem nola didemi,
Ahir zaman Peygamberi ulu sultan geliyor ..
Aşki hakka secde eyle, bu gece makbul olur ;
Aç elierin barigaha, dualar kabul olur ;
Muhammed'i candan seven, Rabbine de kul olur ; ·
Müjde müjde ehl-i aşka, derde derman geliyor ..
«Ş EHR U LL A H>'
Ehl-i iyman teşrifiyle müftehir,
Şehrullah'a girdik el-hamdü lillah ..
Ehl-i irfan tebşiriyle müftekir,
Şehrullah'a girdik el-hamdü lillah ..
ilk gecesi ibadetle daim ol,
Birinci gün veehen Iilialı saim ol,
Aczini bil, kulluğunda daim ol;
Şehrullah'a girdik el-hamdü lillah ..
Malı-ı Recep ganimettir, b ilmeli ;
Tövbe ile günahları silmeli,
Müslümanlar sevinmeli, gülmeli ;
Şehrullah'a girdik el-hamdü lillah ..
Kadrini bilene ne mutlu gündür,
Kalbini n ak ey le, Allah'a döııdür ;
Rahmete nail ol. ateşi söndür ;
Şehrullah'a girdik el-hamdü lillah ..
Tevhidi bırakma asla dilinden,
Gayret kemerini çözme belinden,
Kana kana iç bu rahmet selinden,
Şehrullah'a girdik el-hamdü lillah ..
N amazın, isyana kefalet olur ;
Orucun, günaha kefaret olur;
Mü'mine en büyük şefaat olur,
Şehrullah'a girdik el-hamdü lillah ..
- 428 -
ibadet ve ta'at ne büyük nimet,
Birazcık gayretle, biraz da himmet ;
Kapanır cehennem, açılır cennet ;
Şehnıllah'a girdik el-hamdü lillah ..
Kevser-i Resulden içmek istersen,
Cennette hulleler biçrnek istersen,
Akibet iymanla göçrnek istersen,
Şehrullah'a girdik el-hamdü lillah ..
Aşki gel kaim ol Hakkın yoluna,
Lfıtfudur Şehrullah, Hakkın kuluna,
Kul gerek kullukta daim buluna,
Şehrullah'a girdik el-hamdü lillah ..
«LÜTF-U-lLAID»
Açıldı bu gece ebvab-ı rahmet,
Mü'mine Mevla'dan selamlar geldi ..
Tevhid-ü tahmidle ref'oldu zulmet,
Hak celle aladan ikramlar geldi. .
Aşk odu düşünce kalb-i mecruha,
Tesbilı-i tekbirle nur indi ruha,
Merhamet buyurdu asi güruha,
Hidayet taciyle ilhamlar geldi ..
Aşk ile Hak dedi dağlar ve taşlar,
Döküldü gözlerden kan ile yaşlar,
Kıyamda, rükfıda, s ecd ed e başlar ;
Mağfiret va'deden keUı.mlar geldi..
Kulunuz biz senin ey kerim Allah !
Rahmeyle bizlere ey rahim Allah !
Lfıtfunla yarlığa ey halim Allah !
Mücrime daima in'amlar geldi ..
Kapından kovarsan, kime gideriz ?
Narında yakarsan, biz ne ederiz ?
Ma'bud-u hakiki bir sensin deriz ;
Kul isyan eyledi, İhsanlar geldi..
- 429 -
Muhammed aşkına affet bizleri,
Karartma mahşerde malızun yüzleri,
Dergelı-i izzette yaşlı gözleri,
Tövbeye vesile imk8.nlar geldi..
tlahi ! Günahım dağlardan yüce,
tsyanla memluyum gündüz ve gece,
Umar ki, Kevser-i Resulden içe,
Aşki'nin guşuna ifhamlar geldi..
«LEYLE-t-BERAT»
Defter-i a'malin hakka sunulur,
Beratın verilir, Berat gecesi..
ömürler, rızıklar tayin olunur;
Hacetin görülür Berat gecesi..
Bu gece manada Kevser içilir,
Mü'mine nurlardan hulle biçilir,
Aşıka Firdevs'ten kapı açılır,
Cennete girilir Bera t gecesi..
Mü'minler düzalıtan beri olurlar,
Münkirler gidecek yeri bulurlar,
Yapılan hayırla şerri görürler,
Defterler dürülür Berat gecesi..
Gündüzü şevk ile saim olmalı,
Gecesi zevk ile kaim olmalı,
Mevla'ya kullukta daim olmalı,
Sır la ra erilir Be rat gecesi..
Şaban'ın onbeşi, hayr-ı kesirdir,
Gaflete düşenler nefse esirdir,
Kadrini bilene Kadir'le birdir,
Huzura vanlır Berat gecesi..
Bu gece dünyaya nida olunur,
Herkesin haceti kaza olunur,
Mü'mine ihsanlar ata olunur,
önüne serilir Berat gecesi..
Ey Aşki! Sure-i Duhan'ı oku,
Silinir kalbinden üzüntü, korku ;
Kim almak isterse cennetten koku,
Kur'ana sarılır Berat gecesi ..
- 430 -
<<LEYLE-t-KADR»
Sfıre-i Kadr'de Hak celle ala,
Kadrini bildirdi, Kadir gecesi ..
Lfıtfiyle, fazlıyle ol yüce M ev la ;
Kulunu güldürdü Kadir gecesi ..
O gece eyledi Kur'anı inzal,
O gece eyledi Cibril'i irsal,
Selamlar gönderdi Rabbi müte'al,
Gözyaşın dindirdi Kadir gecesi..
Bin aydan hayırlı, bilin buyurdu ;
Kadir'in kadrini bize duyurdu,
Mü'mini, kafi ri n ura doyurdu;
Rahmete erdirdi Kadir gecesi ..
Kadrini bilene, her gün Kadir'dir ;
Gafilin gafleti, nefse gadirdir ;
Bu gece mü'mine şerh-i sadırdır,
Hükmünü indirdi Kadir gecesi..
Ne mutlu bu gece sc:cde edene,
Ne mutlu bu gece vecde gidene,
Ne mutlu bu gece mecde yetene,
Cenneti verdirdi Kadir gecesi ..
Ey Aşki ! Kadrini bil de şükreyle,
Başını secdeye koy da zikreyle,
Rabbinin ihsanı nedir, fikreyle,
Ateşi söndürdü Kadir gecesi..
« BAYRA...l\1 EDELiM»
Şarab-ı aşkını nfış ettir ya Rab !
içelim im'anla bayram edelim ..
irci'i hi ta bın gfış ettir ya Rab !
Göçelim iymanla bayram edelim ..
iymandan, Kur'andan ayınna bizi ;
ilahi ! Haramla doyurma bizi,
Yolundan şaşarsak, affeyle bizi ;
Seçelim irfanla bayram edelim ..
- 431 -
Rizayı ilabin olsun bendimiz,
Kelam-ı ilabin olsun pendimiz,
Sırat-ı mijstakim üzre kendimiz,
Geçelim iz'anla bayram edelim.
Mahşerde ak eyle yüzlerimizi,
Nurunla nurlandır gözlerimizi,
Günahtan arındır özlerimizi,
ölçelim mizanla bayram edelim ..
Kendine kul ey le, ResUl e ümmet ;
Livayı harndinin altında cem'et,
Açılsın bizlere ebvab-ı cennet,
U çalım Rıdvan'la bayram edelim ..
Cennet-ü cemalin lutfet görelim,
O büyük nimete biz de erelim,
Muhammed bağından güller derelim,
Saçalım elvanla bayram edelim.:
Aşki'ye bezleyle sen didarını,
Lu tfunla sevindir ben dildarını,
Firdevs-i aşiyan eyle darıru,
Açalım ihvanla .bayram edelim ..
«İ HLAS»
Ehl-i aşkın bikes-ü bi-nevası,
Bezm-i vuslat bulmayınca hastadır,
Zikr-ü tevhid iksiridir devası,
Derde derman Sure-i ihlas'tadır ..
ihlas oku, ihlasa gel, halis ol ;
Fi Mak'ad-ı Sıdk' a eriş, calis ol ;
Enbiya-ü Evliya'ya varis ol,
Vas-h canan Sure-i ihlas'tadır ..
Virdin olsun Kul Hüvallahu ahad,
Ol kerimin lutf-u ihsanı bi-had,
Ger dilersen bulasın revh-u rahat,
Sırrı Sübhan Sure-i ihlas'tadır ..
- 432 -
thlas nasip ey le Aşkf kuluna,
!hlas ile ilet aşkın yoluna,
thlas ile huzurunda buluna,
Hükm-ü ferman Sure-i thlas'tadır ..
«T öVBE»
Hakka isyan eyleyen,
Tövbeye gel tövbeye,
Küfür gıybet söyleyen,
Tövbeye gel tövbeye ..
örnrün sona ermeden,
Kuşça canın vermeden,
Kara yere girmeden,
Tövbeye gel tövbeye ..
ömür kuşu uçmadan,
Bu dünyadan göçmeden,
Fırsat elden kaçmadan,
Tövbeye gel tövbeye ..
Doldu günah kefesi,
Yıprandı can kafesi,
Bekleme son nefesi,
Tövbeye gel tövbeye ..
Sana derim ey kişi,
Secdeye koyup başı,
Akıt gözünden yaşı,
Tövbeye gel tövbeye ..
Yüzün siyah k apkara,
Sinende binbir yara,
Yalvaragör Gaffar'a,
Tövbeye gel tövbeye ..
Günahkar makhur olur,
Tövbekar mağfur olur,
Herkes ettiğin bulur,
Tövbeye gel tövbeye ..
- 433 -
Aşk! sen de tövbe et,
Sana da gelir nöbet,
Mevla yarlığar elbet,
Tövbeye gel tövbeye ..
N e bul d un bu isyanla,
ömrün· geçti nisyanla,
Artık aczini anla,
Tövbeye gel tövbeye ..
«HAK RIZASI»
Her kim Hakkın rizasım ararsa,
Muktezası bil ki onda gizlidir,
Şer'a uygun, akla yakın ne varsa ;
Hak rizası belki onda gizlidir ..
Kul daima Hak emrini tutmalı,
Emr-i ma'ruf nehy-i münker etmeli ;
ihlas ile doğru yola gi tm eli,
Hak rizası belki onda gizlidir.
Zahir - batın mü'min temiz olmalı,
Gusül edip, abdestini almalı ;
Fevt etmeden namazını kılmalı,
Hak rizası belki onda gizlidir ..
Gel ey kardeş ! Cemaate devam et,
Hak Resfıle s ala t ile selam et,
Doğru konuş, hep hayırlı kelam et ;
Hak rizası belki onda gizlidir ..
Oruç ile terbiye et nefsini,
Terk et gayrı hevayı hevesini,
Tevhid ile süsle her nefesini,
Hak rizası belki onda gizlidir ..
Muktedirsen haccı ihmal eyleme,
Zekat da ver, borcu imhal eyleme ;
Kul hakkını zinhar ihlal eyleme,
Hak rizası belki onda gizlidir ..
Anan baban sağ iseler ni'met bil,
Hizmet edip, ikramı ganimet bil ;
Dua ederlerse cana minnet bil,
Hak rizası belki onda gizlidir ..
F : 21
- 434 -
Akrabanı ziyaret et sevindir,
Ağlayanın gözyaşını sil, dindir ;
Açı doyur, yoksulları giyindir ;
Hak rizası belki onda gizlidir ..
Çalış, kazan ; tembel tembel oturma!
Ele umut bağlayarak boş d urma !
Tutumlu ol, kazaneını savurma ;
Hak rizası belki onda gizlidir ..
Haramdan kaç, helaldense hiç şaşma ;
Helal varken haram peşinde koşma,
Kendini bil, başkasıyla uğraşma ;
Hak rizası belki onda gizlidir.
işçi isen işini sev, zor görme ;
işverensen işçini sev, her görme ;
işyerinde haksızlığa yer verme,
Hak rizası belki onda gizlidir ..
Esnaf isen terazini oynatma,
Vezni noksan, ezik, çürük mal satma ;
Hiyle ile halkı sakın aldatma,
Hak rizası belki onda gizlidir ..
Memur isen adaletten ayrılma,
Zulmederek İyınamndan sıyrılma,
Rüşvet ile hak yolundan eğrilme,
Hak rizası belki onda. gizlidir ..
Evli isen iyalini hoşça tut,
Eviadına Kur'an ve ilim akut,
Dini öğret, hem müjdele, hem korkut ;
Hak rizası belki onda gizlidir ..
Büyüğünü ta'zim eyle hürmet et,
Küçüğünü taltif eyle himmet et,
Akranını tekrim eyle hizmet et,
Hak rizası belki onda gizlidir ..
Salih refik edin hemen kendine,
Kötülerin kapılma hiç fendine,
itibar et refikinin pendine,
Hak rizası belki onda gizlidir ..
- 435 -
Her misafir haktan bir hediyyedir,
ikram etmek sünnet-i seniyyedir,
Kendin yeme, misafirine yedir ;
Hak rizası belki onda gizlidir ..
Malılukata ibret ile nazar et,
Hayvaniara zulmetmekten hazer et,
Yemini ver, suyun u da hazır et ;
Hak rizası belki onda gizlidir ..
Ş:ytan senin düşmanındır, dost sanma !
isti'aze etmeden onu anma,
Dosta sığın, düşmanına aldanma;
Hak rizası belki onda gizlidir ..
işlediğin günahları un u tma,
Ham hayaile kendini hiç a vutma,
Günahkarla, tövbekarı bir tutma ;
Hak rizası belki onda gizlidir ..
istiğfar et, günalıma nadim ol ;
Şimdengeru Hak emrine hadim ol ;
Hakka rücu eyle gayrı adem ol,
Hak rizası belki onda gizlidir ..
Zulmü reddet, zalimlere yar olma ;
Bu dünyada hiç kimseye bar olma,
Gül ol koklan, can inciten har olma ;
Hak rizası belki onda gizlidir.
Vatan için canını ver hiç korkma,
Al bayrağı kanını ver bırakma,
Anayurda kahbe düşmanı sokma,
Hak rizası belki onda gizlidir ..
Varlık ta da, darlıkta da şükreyle ;
Kaza, bela nerden gelir fikreyle ;
Gece - gündüz yaradam zikreyle,
Hak rizası belki onda gizlidir ..
Tevakki et kibir, hased, riyadan ;
Baykuş gibi korkup kaçma ziyadan,
Tevfik dile Cenab-ı Kibriya'dan,
Hak rizası belki onda gizlidir ..
- 436 -
Emanete sakın hiyanet etme,
Ah di bozup, terk-i diyanet etme ;
Şehadette cürmü sıyanet etme,
Hak rizası belki onda gizlidir ..
Kötü sözden koru, k olla dilini ;
Kötü işe alet etme elini,
Kötülere uyup şaşma yolunu,
Hak rizası belki onda gizlidir ..
Dedikodu mahveder bir milleti,
Fitne, fesat, münafıklık illeti ;
Reva görme nefsine bu zilleti,
Hak rizası belki onda gizlidir ..
Hiç kimseyle alay etme, kalp kırma ;
Ayıbını bulup yüzüne vurma,
Sen düşers in, kimseye tuzak kurma ;
Hak rizası belki onda gizlidir ..
Kur'an olsun her işinde höccetin,
Haktan dile, her ne ise hacetin ;
Şer'a uymak olsa da gayet çetin,
Hak rizası belki onda gizlidir . .
Beyn-el-Havf-ı ver-Rica'da kıl karar,
Korku ile ricadan gelmez zarar,
Aklı olan kullukta izzet arar,
Hak rizası belki onda gizlidir ..
iyi bil ki, ölüm sana pek yakın ;
Gaflet edip isyana düşme sakın,
(Gel ey kulum! ) hitabı gelir Hakkın
Hak rizası belki onda gizlidir . .
Aşki hakka davet eder ihvanı,
Hem diler ki, olalar dua-lıanı ;
Yüz akıyla verirsek imtihanı,
Hak rizası belki onda gizlidir ..
«ETTiöiNi BULURSUN !»
Mağrur olma hüsn-ü ana, rüzgar gibi gelir geçer ;
Bu faniye gelen mahlfık, ecel şarabından içer ;
Arif olan bu cihanda, hayrı şerri bilir, seçer ;
Hak rizasın kazanma yan, insan gelir hayvan göçer;
Ademoğlu ektiğini bir gün olur mutlak biçer ..
- 437 -
Mala mülke güvenilmez, ele kalır harap olur;
Makam ile öğünülmez, elden gider serab olur,
İpek döşek beğenmeyen, gün gelir ki tür ab olur;
�ak rizasın kazanma yan, insan gelir hayvan göçer ;
Ademoğlu ektiğini bir gün olur mutlak biçer ..
Mevt ermeden ölebilen, daim bakla baki kalır;
Basireti olan kişi, gördüğünden i b ret alır ;
İyilik de, fenalık da sahibini ergeç bulur ;
�ak rizasın kazanma yan, insan gelir hayvan göçer ;
Ademoğlu ektiğini bir gün olur mutlak biçer ..
Bu dünyaya gelen insan, hak rizasın bulmalıdır ;
Gelenler hep gidiyorlar, bundan ibret almalıdır;
Biraz gayret ve himmetle, gerçek insan olmalıdır ;
Hak rizasın kazanmayan insan gelir hayvan göçer ;
Ademoğlu ektiğini bir gün olur mutlak biçer ..
Sadık yoldaş amelindir, ibadetten geri kalma ;
Hak kelamı kabul ey le, iblis gibi mahrum olma ;
Kul hakkından ihtiraz et, sakın beddua alma ;
Hak rizasın kazanmayan, insan gelir hayvan göçer;
Ademoğlu ektiğini bir gün olur mutlak biçer ..
Hesap günü adaletin tecellisi acı olur,
Boynuzsuz koç, boynuzludan buzurda davacı olur ;
Hasenat da, seyyiat da işleyene raci olur ;
Hak riz as ın kazanma yan, insan gelir hayvan göçer ;
Ademoğlu ektiğini bir gün olur mutlak biçer ..
Konan göçer, kimse kalmaz ; dünya misafirhanedir ;
Ziynetine aldananlar, bilmiş ol ki, divanedir ;
Ma'mureler harap olur, bir acayip viranedir ;
Hak rizasın kazanma yan, insan gelir hayvan göçer ;
Ademoğlu ektiğini bir gün olur mutlak biçer ..
Varsın dönsün el sözünden, hulfeyleme alıdına dur ;
Melek s uru üflemeden, haşrı neşri bunda gör ;
Bütün dünya La diyorsa, sen yanılma illa'da dur;
Hak rizasın kazanma yan, insan gelir hayvan göçer ;
Ademoğlu ektiğini bir gün olur mutlak biçer ..
- 438 -
Aşki hazır ol ölüme, pek yakında gelir elbet ;
Sekiz arşın bir kefendir, gider ayak bütün servet;
Muhammed'e bağla gönlün, budur ancak izzü devlet;
Hak rizasın kazanma yan, insan gelir hayvan göçer;
Ademoğlu ektiğini bir gün olur mutlak biçer ..
«<IAK Y O L U»
Sanma gayrı rah olur,
Hak yolu ferah olur,
Girenler iflah olur,
Arif-i billah olur,
Esrara agah olur ..
Bilirler, b ilişenler ;
Ledünne erişenler,
Hak ile söyleşenler, Arif-i billah olur,
Esrara agah olur ..
Erenlerin sohbeti,
Muhammed muhabbeti,
Bulan anda hikmeti,
Arif-i billah olur,
Esrara agah olur ..
Ezelidir bu meydan,
Giremez asla nadan,
Sıdk ile eden devran,
Arif-i billah olur,
Esrara agah olur ..
Hakka gönül verenler,
Hakikate erenler,
Pirden h imm et görenler,
Arif-i billah olur,
Esrara agah olur ..
Muhammed ile Ali,
Meydan onların veli,
Ezelde diyeq BELt,
Arif-i billah olur,
Esrara agah olur ..
- 439 -
Aşk elinden ah iden,
Nefsin vakf-ı rah iden,
Feyz alan Cerrahi'den,
Arif-i billah olur,
·
Esrara agah olur ..
Aşk i! oldu Hak ayan,
Hak ile Hak nümayan,
Hak kelamını duyan,
Arif-i billah olur,
Esrara agah olur ..
«MÜRŞtD-t-KAMiL»
Aşk yolunda can-ü başı,
Feda eden gelsin beri,
Müra'inin gözü yaşı,
Fayda etmez, dönsün geri..
iştibahı terkeyle gel,
Hırs-ı cahı terkeyle gel,
Terki dahi terkeyle gel,
Fark edesin hayri şerri ..
Hak ile hak olagören,
Hak yolunda başın veren,
Bu dünyada hakka eren,
Neyler acep sim-ü zeri . .
Ete kana bürünmüşsün,
insan gibi görünmüşsün,
Nidem yerde sürünmüşsün,
Sönmüş gayri gözün feri ..
Er olmağa gayretin yok,
Suretin var, siyretin yok ;
Gözlerin var, ibretin yok ;
Baki bildin fani yeri ..
Er olana yol bulunur,
Tutunacak el bulunur,
Yetmiş iki dil bulunur,
Terk edegör hemen seri ..
- 440 -
Hak yolunu bularn dersen,
Kamil insan olam dersen,
Bir mürşide teslim ol sen,
Aşki'den al bu haberi..
« GAZA'Y -I-EKBER»
1krar-ı Hak ile Elest bezminde,
Beli diyip secde edenlerdenim,
Nefs ile gazay-ı ekber azminde,
Cehd edip ben vecde gidenlerdenim ..
Aşk ile takdire boynumu verdim,
Cefaya katlandım, safaya erdim;
Nefsimi hak edip yerlere serdim,
Bu yolda rizayı güdenlerdenim ..
Cübbeyi çıkarıp abayı aldım,
Kendimi deryay-ı mihnete saldım,
Bir zaman öylece hayrette kaldım,
Mihneti ben ni 'm et bilenlerdenim ..
Başıma gelmedik bela kalmadı,
Bu gönül felekten hiç kam almadı,
Arttıkça arttı hep çilem dolmadı,
Halime baktıkça gülenlerdenim ..
Aşki'ye yakışmaz -haşa- şikayet,
Dosturnun takdiri elbet saadet,
Biri iki görmek asıl felaket,
Hamdolsun bu sırra erenlerdenim ..
«GAVS-'OL-A'ZAM»
Düştüm aşkın seline,
Vardım Bağdat iline,
Meftun oldum gülüne,
Sultan Abdülkadir'in ..
BELi dedim sözüne,
Bel bağladım özüne,
Aşık oldum yüzüne,
Sultan Abdülkadir'in ..
- 441 -
Kıyamında Hfı dedim,
Aşk lokmasından yedim,
Ezkarını belledim,
Sultan Abdülkadir'in ..
Gülünü tae eyledim,
Derde ilaç eyledim,
Sırrın ihraç eyledim,
Sultan Abdülkadir'in ..
Ehlullah durur saf saf,
Rükfı'a varır etraf,
Ederler beytin tavaf,
Sultan Abdülkadir'in ..
Bülbül-i bag-ı Resfıl,
Eyledi Hakka vüsfıl,
Niyazı buldu husfıl,
Sultan Abdülkadir'in ..
Muhammed'in torunu,
Arşa salmış nurunu,
Seyrettim zuhurunu,
Sultan Abdülkadirin ..
Aşki'ye imdat eyle,
Himmetinle şad eyle,
Vasfını inşad eyle,
Sultan Abdülkadirin ..
«BAzULLAH-iL-EŞ HEB »
Meded ya Gavs-ül-a·zam,
Pir sultan Abdülkadir,
Mevhibe-i muazzam,
Pir sultan Abdülkadir ..
Nesl-i pak-i Mustafa,
Hanedan-ı ba-safa,
Dürrü yekta-i vefa,
Pir sultan Abdülkadir ..
Ol sultan-ül-Evliya,
Nüktedan-ül asfiya,
Hem bürhan-ül etkıya,
Pir sultan Abdülkadir ..
- 442 -
Mazhar-ı sırrı Huda,
Meşher-i feyz-i ata,
Meş'ar-i pfış-i hata,
Pir sultan Abdülkadir ..
İns-ü cin oldu hayran,
Melekler kıldı devran,
Arşı eyledi seyran,
Pir sultan Abdülkadir ..
Bergüzar-ı Mürteza,
Rehgüzar-ı Mücteba,
Gülzar-ı al-i aba,
Pir sultan Abdülkadir ..
Aşki kurban yoluna,
Dergehinde buluna,
Himmet eyle kuluna,
Pir sultan Abdülkadir ..
«MEDED YA HZ. MEVLANA»
Aşk-ı niyaz eyleyerek huzurda,
Elinden bir bade içsem Mevlana ..
Soyundursan sivadan bir nazarda,
Me st olup kendimden geçsem Mevlana ..
Kabe-i uşşaktır merkad-i pakin,
Derde devadır hak-i ıtırnakin,
Sema' ile tavaf etsem, efiakin
ötesine kadar uçsam Mevlana ..
Noksan gelen tamamlanır, can bulur ;
Can, canını bulunca canan olur ;
Can-ü canan vasıl-ı cinan olur,
Varsam ben de bir can seçsem Mevlana ..
Peygamber değilsin, kitabın vardır ;
Bütün insanlığa bitabm vardır,
Mazlfımla mahzuna şitabm vardır,
Lutfetsen sırrını açsam Mevlana ..
Hazreti Allah'ın sevgili kulu,
Muhammed aşkıyle buldu Hak yolu,
Ali 'nin elinden içti bir dolu,
Bir katre versen de saçsam Mevlana ..
- 443 -
Tebessümün ehl-i dile şafidir,
Tevecühün ehl-i a�ka na.fidir,
Bir nigehin bu bendene kafidir ,
Nail olsam, öyle göçsem Mevlana ..
Aşki senin ilelebet kölendir,
Gönül eri Hak yolunda ölendir,
Gerçek aşık ölürken de gülendir,
Ayağından bir kez kuçsam Mevlana ..
«H A Z R E T - İ - P İ R»
Lfıtf-u himmet niyaz eyler sa'ilim,
Ya Hazreti Nureddin-i Cerrahi..
Nola görsem, cemaline ma'ilim ;
Ya Hazreti Nureddin-i Cerrahi..
Mahrum olmaz dergehine yüz süren,
Malızun olmaz meh cemalini gören,
Malıcup olmaz inayetine eren,
Ya Hazreti Nureddin-i Cerrahi..
Bab-ı lfıtfun üftadene küşade,
Bir nigehin ka.fi gelir irşade,
Kıl terahhum, gel bu dil-i naşade ;
Ya Hazreti Nureddin-i Cerrahi..
Huzurunda el bağlayan dost olur,
Dost elinden bade içer, mest olur ;
Erer vuslat sırrına, sermest olur ;
Ya Hazreti Nureddin-i Cerrahi..
Dertli gelen dertlerini unutur,
Ağlayanın gözyaşını kurutur,
Malızun olan gönülleri avutur,
Ya Hazreti Nureddin-i Cerrahi..
Aşk i kulun, kurbanındır a canım ;
Tende canım, canlar içre cananım ;
Bir nazar et, yeter bana sultanım;
Ya Hazreti Nureddin-i Cerrahi..
- 444 -
«T E V E C C V H»
Lfıtfeyledin ibtida,
Narımızı nur ettin;
Kıldık sana ik tida,
Ya Hazreti Nureddin ..
Halveti bülbülüsün,
Cerrahi'nin gülüsün,
Hakkın seçkin kulusun,
Ya Hazreti Nureddin ..
Aşkullahın şuuru,
Muhammed-Ali nuru,
Zatındadır zuhuru,
Ya Hazreti Nureddin ..
Keramatın nümayan,
Himmetlerin bi-payan,
Sende bulur arayan,
Ya Hazreti Nureddin ..
Gönlümde yatanımsın,
Kalbirnde atanımsın,
Elimden tutanımsın,
Ya Hazreti Nureddin ..
Dergehine varayım,
Ta'zim ile durayım,
Cemalini göreyim,
Ya Hazreti Nureddin ..
Dertliler dermanısın,
Gönüller sultanısın,
Veliler arslanısın,
Ya Hazreti Nureddin ..
Düşmüşüro kaldır beni,
Rabmete daldır beni,
Huzura aldır beni,
Ya Hazreti Nureddin ..
Aşk! söyler halini,
Vasfeder kemalini,
Bezleyle visalini,
Ya Hazreti Nureddin ..
- 445 -
«D A' V E T»
Cerrahi 'ye gel heman,
Bularn dersen ger rahi,
Komaz gönülde güman,
Pir Nureddin Cerrahi..
Birnıneti hazır olur,
Kalbine nazır olur,
Müşkile nasır olur,
Pir Nureddin Cerrahi ..
Yolu asan yoldürür,
Gönlün Hakka döndürür,
Ağlayaru güldürür,
Pir N u reddin Cerrahi..
Kerameti bi-payan,
Asariyle nümayan,
El-hak ta'zime şayan,
Pir Nureddin Cerrahi..
Zengin eder fakiri,
Aziz eder hakiri,
Hakka çeker zakiri,
Pir Nureddin Cerrahi..
Gözetir dervişini,
Asan eder işini,
Veliler hemnişini,
Dertlerin dermanıdır,
Gönüller sul tanıdır,
Aşıkın bürhanıdır,
Pir Nureddin Cerrahi..
Pir Nureddin C2rrahi ..
Aşki kemter kuludur,
Bu yol aşkın yoludur,
iliulardan uludur,
Pir N ur ed din Cerrahi..
«V iSAL»
Bu gece yari gördüm, şükür el-hamdü lillah,
Ayağına yüz sürdüm, şükür el-hamdü lillah ..
Bana armağan verdi, dilimden düşmez vird.i,
Gönül murada erdi, şükür el-hamdü lillah ..
- 446 -
Elifleme belinde, tesbihi var elinde,
Gönlüm aşkın selinde, şükür el-hamdü lillah ..
Yüzü nurla bezenmiş, yaradan pek özenmiş,
Ne kadar da güzelmiş, şükür el-hamdü lillah ..
Sakal siyah, hiç yok ak ; kalbinde nurdan revnak,
övmüşte yaratmış Hak. şükür el-hamdü lillah ..
Tacı vardı başında, nurdan hilal kaşında,
Yıkandım göz yaşında, şükür el-hamdü lillah ..
Pirim, efendim benim ; fedadır can-ü tenim,
Azad olmaz bendenim, şükür el-hamdü lillah ..
Aşki mest olup gitti, muhabbet cana yetti,
Nureddin'i seyretti, şükür el-hamdü lillah ..
« A D A B - I - TAR i K)}
Tövbe, misak ve bi'attır tarikin bidayeti ;
Pir Nureddin Cerrahi'den böyle destur almışız ..
Bu ilk üç şart, açar elbet tarik-i hidayeti ;
Pir Nureddin Cerrahi'den böyle destur almışız ..
Meveddet'le sehavet'tir, hükm-ü tari k ibtida ;
Yakin olur sabredenler, kılar Hakka iktida ;
Tevekkülle tefekkürden gayrı etmez iktiza,
Pir Nureddin Cerrahi'den böyle destur almışız ..
ilm-ü hilm'i, rükn-ü tarik buyurmuştur erenler,
Sabr-ü riza ile vuslat bulur gönül verenler,
Şükr-ü ihlas kapısından geçer Hakkı görenler,
Pir Nureddin Cerrahi'den böyle destur almışız ..
Tövbe edip, teslim olmak tarikimiz binası,
Zühd-ü tekva mü'minlerin daim hamd-ü senası,
Kanaatle vasıl olur arif-ü aşinası,
Pir Nureddin Cerrahi'den böyle destur almışız ..
Şeri'at kavl-i Muhammed, tarikat fiil-i Resul ;
Hakikat hal-i Muhammed, siyretidir her usul,
l\'larifet sırrı Muhammed, edemez herkes vüslll,
Pir Nureddin Cerrahi'den böyle destur almışız ..
- 447 -
Aşki söyler ralı-ı Hakkın ahkam-ü erkanını,
Hazırla3ın ehl-i irfan saadet imkanını,
Bulsa gerek cümle ihvan ol şefaat kanını,
Pir Nureddin Cerrahi'den böyle destur almışız ..
« MEŞREB-i-CERRAHİ »
Biz Cerrahi canlarıyız, can veririz Hayder'e ;
Hamse-i-al-i-abaya, hem eviad-ı Kevser'e ;
Can-ü başı feda kıldık ol fatih-i Hayber'e,
Bende-i şah-ı velayettir bizim unvanımız,
Hazreti Hayder-i Kerrar pirimiz, sultanımız ..
Ehl-i beyt-i Mustafa'nın hakine yüz sürmüşüz,
Hamd-ü-lillah dü-cihanda Hakkı Hakta görmüşüz,
Aşk yolunda sabrile bir nice sırra ermişiz,
Bende-i şah-ı velayettir bizim unvanımız,
Hazreti Hayder-i Kerrar pirimiz, sultanımız ..
Şah-ı sırrı velayettir ol şehinşah, ey zahit !
Çün buyurdu : (Ene ve Aliyyün min Nfırin vahit)
işte Kur'an, işte Hadis, şanına adil şahit ;
Bende-i şah-ı velayettir bizim unvanımız,
Hazreti Hayder-i Kerrar pirimiz, sultanımız ..
Hel eta suresinde Hak zikreyledi şanını,
Ehl-i sema tebcil etti Ebi-Türab namını,
Severiz biz dostlarını, sevmeyiz düşmanını ;
Bende-i şah-ı velayettir bizim unvanımız,
Hazreti Hayder-i Kerrar pirimiz, sultanımız ..
(L3Jıınüke Lahıni, Demül<e Demi . . ) buyurdu Resul,
(Rulıüke Ruhi .. ) sırrında tecr�lli kıldı vüsul,
Ayrı gayrı vehmedende ma'r .fet bulmaz husül,
Bende-i şah-ı velayettir bizi1 Lı unvanımız,
Hazreti Hayder-i Kerrar pir; niz, sultanımız ..
ilim şehri M u�·- , ::-.ı.ımr ..._ 'dir, Ali anın babıdır ;
Bu gerçeği anlayanlar. ıakikat erbabıdır ;
Anınçün kim ehl-i irfa n ayağı türabıdır1 Bende-i şah-: velayettir bizim unvanımız,
Hazreti Ha� ·der-i Kerar pirimiz, sultanımız ..
- 448 -
Aşki Eder Haseney'e daim arz-ı iftikar,
Çün bilir ki, saki-i Revser'dir ol sahib vekar,
La Feta illa Ali, la seyfe illa Zülfikar;
Bende-i şah-ı velayettir bizim unvanımız,
Hazreti Hayder-i Kerrar pirimiz, sultanımız ..
«R A H I-AŞ K»
Talib-i feyz-i Huda'yız, Halveti Cerrahi'yiz ;
Calib-i fevz-i hüdayız, Halveti Cerrahi'yiz ..
Cerrahi'den bade-i aşk nfış eyledik ezelde,
Biz ol bülbül-i şeydayız, Halveti Cerrahi'yiz ..
Çün cemal-i Mustafa'ya aşık olduk gönülden,
Bir nigehe can fedayız, Halveti Cerrahi'yiz ..
Hazret-i Hayder-i Kerrar gönlümüz sultanıdır,
Çaker-i 3.1-i abayız, Halveti Cerrahi'yiz ..
Ehl-i beyte muhabbette dost oluruz dost ile,
Bugzedenlerden cüdayız, Halveti Cerrahi'yiz ..
On iki imam ile on dört ma'sum baş tacımız,
üftade-i su'adayız, Halveti Cerrahi'yiz ..
Cihar yar-ı güzine de, ashab-ü ansara da;
Ta'zim-ü tekrim edayız, Halveti Cerrahi'yiz ..
Rehberimiz kitap, sünnet ; düsturumuz şeri'at ;
Ehlullah'a muktedayız, Halveti Cerrahi'yiz ..
Biri iki göremeyiz, tevhiddedir yolumuz ;
Salik-i ralı-ı rizayız, Halveti Cerrahi'yiz ..
Hazret-i Pir Nureddin'den irşad aldık vuslata,
Nail-i cfıd-ü atayız, Halveti Cerrahi'yiz ..
itikatta ehl-i sünnet vel-cemaat yolumuz,
Kalender-i hoş-edayız, Halveti Cerrahi'yiz ..
Erenlere BELi dedik, yollarına baş koyduk ;
Ehl-i aşka mübtedayız, Halveti Cerrahi'yiz ..
Mezhebimiz Hanefi'dir, meşrebimiz Halveti ;
Ralı-ı Hakta hüveydayız, Halveti Cerrahi'yiz ..
Gazayı ekber eyleriz nefsimizle dem-be-dem,
Hem hata-pfış ridayız, Halveti Cerrahi'yiz ..
Meydan-ı aşkta uryanız, Divan-ı Hakta giryan;
Devranda mest-i sevdayız, Halveti Ceırahi'yiz ..
Her birimiz bir velidir, Hamd-ü lillah Aşkıya ;
Bab-ı vuslatta gedayız, Halveti Cerralüyiz ..
- 449 -
<<T E MESS V K,,
Şeyh Nureddin pirimiz,
Dü'cihan destgirimiz,
Kuluyuz her birimiz,
Halveti cevheriyiz,
Cerrahi gevheriyiz ..
Emine'dir anası,
Abdullah'tır babası,
Muhammed'dir mahli.sı,
Halveti cevheriyiz,
Cerrahi gevheriyiz ..
N ureddin'in dervişi,
Hak ile daim işi,
Duysun, bilsin her kişi ;
Halveti cevheriyiz,
Cerrahi gevheriyiz ..
Haydar Kerri.r başımız,
Durmaz akar yaşımız,
Zikrullah tır işimiz,
Halveti cevheriyiz,
Cerrahi gevheriyiz ..
Zühd-ü tekva bizdedir,
Terk-i şekva bizdedir,
Derde deva bizdedir,
Halveti cevheriyiz,
Cerrahi gevheriyiz ..
Aşkı aldık Rumi'den,
irfanı Bestami 'den,
Sülfıki itmam eden,
Halveti cevheriyiz,
Cerrahi gevheriyiz ..
Pir ocağı kul eder,
Hak ile meşgul eder,
Ma'kfısu ma'kul eder,
Halveti cevheriyiz,
Cerrahi gevheriyiz ..
F: 29
r- 450 -
Muzaffer'in bu sözü,
Şeyhine tuttu yüzü,
Kuçtu Cerrahi bizi,
Halveti cevheriyiz,
Cerrahi gevheriyiz ..
«T E RGtB»
Benim şeyhim Fahri'dir,
Aşıkların fahridir,
ilm-i ledün bahridir,
Halveti cevheriyiz,
Cerrahi gevheriyiz ..
Şeyhim elimden tuttu,
Beni hakka ilette,
Gördüğüm bana yetti,
Halveti cevheriyiz,
Cerrahi gevheriyiz ..
Kurban ona canımız,
Arşa vardı şanımız,
Nur doldu her yanımız,
Halveti cevheriyiz,
Cerrahi gevheriyiz ..
Devranı pek hoş olur,
Giren sanki kuş olur,
Zikr ile serhoş olur,
Halveti cevheriyiz,
Cerrahi gevheriyiz ..
Dervişleri gazidir,
Hak onlardan razidir,
Aşki'nin niyazıdır,
Halveti cevheriyiz,
Cerrahi gevheriyiz ..
- 451 -
«Y OL U M U Z»
Zahid bize hor bakma,
Biz Mevla'yı bulmuşuz,
insafı da bırakma,
Hak ile Hak olmuşuz ..
imam Ali başımız,
İyınandır yoldaşımız,
Mü'minler kardaşımız,
Hak ile Hak olmuşuz ..
Halveti'dir yerimiz,
SEYYiD YAHYA pirimiz,
Bine bedel birimiz,
Hak ile Hak olmuşuz ..
Okuruz virdimizi,
Unuttuk derdimizi,
Mevlam yüceltti bizi,
Hak ile Hak olmuşuz ..
Aşki bizim yolumuz,
Cerrahi'di-r kolumuz,
Zikr-i Haktır dolumuz,
Hak ile Hak olmuşuz ..
« G EÇMEYiZ!»
Geçeriz dünyada can-ü canandan,
Kerbela'da akan kandan geçmeyiz ..
Geçeriz ukbada bag-ı cinandan,
Kerbela'da akan kandan geçmeyiz ..
Kanar hala kalbimizde bu yara,
Hayder'iyiz, meyletmeyiz agyara,
Çekseler de bizi sonunda dara,
KerbeHl'da akan kandan geçmeyiz ..
Hüseyn bizim canımız, cananımız ;
Hasan dahi dinimiz, iymanımız ;
Kırılsak da pirimiz, civanımız ;
Kerbela'da akan kandan geçmeyiz ..
- 452 -
Genç ihtiyar ateşe bıraksalar,
Boynumuza bukağılar taksalar,
Birer birer yakalayıp yaksalar,
Kerbela'da akan kandan geçmeyi.z . .
Hazreti Hayder-i Kerrar başımız,
Hüseyn için dökülür gözyaşımız,
Bu dünyada kalsa tek yoldaşımız,
Kerbela'da akan kandan geçmeyiz ..
Ehl-i beyt-i Mustafa'ya fedayız,
Hamdü lillah zalimlerden cüdayız,
Ruz-i malışer sahib-i iddiayız,
Kerbela'da akan kandan geçmeyiz ..
Aşki ağlar şehid-i Kerbela'ya,
Gözyaşıyla niyaz eyler Mevla'ya,
Katlanırız binbir türlü belaya,
Kerbela'da akan kandan geçmeyiz ..
«H OCAMA ! ))
Sıdk-u ihlas hasletinden mahrum görüp dünyayı,
Bu milk-i fenadan firar eyledi Husrev Hoca ..
Fani zevk ve nimetiere tercih etti ukbayı,
Alem-i bakide karar eyledi Husrev Hoca ..
Zühd-ü tekva sahibiydi, ilmi ile amildi ;
Her bakımdan güvenilir bir insan-ı kamildi,
Merhameti, mürüvveti her malıluka şamildi,
Gizli sırrı aşikar eyledi Husrev Hoca ..
Sıkı sıkı sarıımıştı Allah'ın kitabına,
Hiç bir zaman aldırmadı kulların itabına,
ömür boyu kulak verdi 1rci'iy hitabına,
Eceli kendine şikar eyledi Husrev Hoca ..
Can-ü dilden aşık idi Resiılü Kibriya'ya,
Tahammülü yoktu asla muhabbette riyaya,
Bir gün olsun tenezzül eylemedi masivaya,
Bab-ı-tevazu'da israr eyledi Husrev Hoca ..
- 453 -
Rıhletine matem etti bütün Fatih cami'i,
Boş kalmadı ders verdiği o kürsi-i lami'i,
Talebesi Salih şimdi irşad eder sami'i,
Ecr-ü sevap yönünden kar eyledi Husrev Hoca ..
Okuttuğu Kur'an, Hadis daim onun refiki ;
Hiç şüphesiz makberinde meleklerdir şefi.ki,
Rfız-i malışer refik olsun ona Hakkın -tevfiki,
iymanı nefsine şi'ar eyledi Rusrev Hoca ..
Aşki diler makamını eylesin Hak mualla,
Mustafa'ya komşu etsin cennette onu Mevla,
Ahbabına, ihvanına şefi kılsın evvela ;
Ni'met-i tamını ihtiyar eyledi Rusrev Hoca ..
«A N N E M E ! »
Gözlerim hep seni arıyor anne,
Hasretin gönlümü sarıyor anne,
Andıkça içerim yanıyor anne,
Rayalin karşımda duruyor anne,
Yüreğim sevginle vuruyor anne ..
Sen idin yıllarca derdime derman,
Sana yar olmadı bu kahpe devran,
Cennettir eminim şimdiki yuvan,
Gözlerim hep seni arıyor anne,
Hasretin gönlümü sanyor anne.
Küçükken okşardın bahtsız başımı,
Aç kalır, verirdin bana aşımı,
Silerdin gözümden akan yaşımı,
Andıkça içerim yanıyor anne,
Rayalin karşımda duruyor anne ..
Babam da sen idin, anam da sendin ;
Her iki yükü de birden yüklendin,
Sanınam ki bulunsun mislin menendin,
Yüreğim sevginle vuruyor anne,
Gözlerim hep seni arıyor anne ..
- 454 -
Çok c efa çektin sen, oğlun yüzünden;
Gözyaşın dinmedi güzel gözünden,
On yıldır mahrumuro tatlı sözünden,
Hasretin gönlümü sarıyor anne,
·
Andıkça içerim yanıyor anne ..
Didindin, çırpındın büyüttün beni,
Vakitsiz kocattın o nazik teni,
Duyarıın alnımda sıcak buseni,
Hayalin karşımda duruyor anne,
Yüreğim sevginle vuruyor anne.
Yetimler, yoksullar anası idin,
Bu fani ömrümün manası idin,
Sen kadın nesiinin ranası idin,
Gözlerim hep seni arıyor anne,
Hasretin gönlümü sarıyor anne ..
Uzandın makbere, dinlendi başın;
iymanla Kur'andı zaten yoldaşın,
N e yazık, orda da kırmışlar taşın ;
Andıkça içerim yanıyor anne,
Hayalin karşımda duruyor anne ..
Bilenler seninçin rahmet dilerler,
( Nur olsun yattığı makbere) derler,
Cennettir ayağın bastığın yerler,
Yüreğim sevginle vuruyor anne,
Gözlerim hep seni arıyor anne ..
Hak sana cenneti eylesin mekan,
Civar-ı Restilde eylesin iskan,
Fatiha okurum ben de kemakan,
Hasretin gönlümü sarıyor anne,
Andıkça içerim yanıyor anne ..
Ey Aşki ! Ne çare, bu dünya yalan;
Annenin yokluğu her şeyden yaman,
Rahmetle yad eyle, şad olsun anan,
Hayalin karşımda duruyor anne,
Yüreğim sevginle vuruyor anne ..
- 455 -
«K IZIMA ! ))
ömrümün hazanında,
Gonca ikram eyledi,
Bir sabah ezanında,
Mevla ihsan eyledi..
Seherde öttü bülbül,
Gül dalında gonca gül,
Mest olup gitti gönül,
Mevla ihsan eyledi..
AYŞE koydum adını,
Tattım evlat tadını,
Gönlümün muradım,
Mevla ihsan eyledi ..
Kucakladım kuzumu,
öptüm sevdim kızımı,
Gördüm onda özüm.ü,
Mevla ihsan eyledi..
Altun sarısı bir baş,
Kudret çekmiş ince kaş,
Tel tel olmuş sırma saç,
Mevla ihsan eyledi..
Evime doldu şenlik,
Mutluluk ve esenlik,
Kalmadı gitti benlik,
Mevla ihsan eyledi..
Aşki murada erdi,
Lfıtf-u sübhani gördü,
Gönlüne göre verdi,
Mevla ihsan eyledi ..
«0 GL U M A ! ))
Rabbimin ikramı, gözümün n uru ;
Muhammed Cüneyd'im, ey canım oğul..
Kalbimin ilhamı, gönlüm sürfıru ;
Muhammed Cüneyd'im, ey canım oğul..
- 456 -
Ma'nada tecelli eyledi ismin,
Sırrımda tehalli eyledi resmin,
Ahsen-i-takviym'le halkoldu cisntin,
Muhammed Cüneyd'im, ey canım oğul..
o isme müsehhar alem-i-sema,
O isim mazhar-ı allem-el-esma,
Hak seni isminle kılsın müsemma,
Muhammed Cüneyd'im, ey canım oğul..
ismine layık ol delır-i fenada,
Ceddine fa'ik ol hamd-ü-senada,
iymanla Kur'ana sarıl dünyada,
Muhammed Cüneyd'im ey canım oğul..
Rizayı ilahi matlubun olsun,
Server-i Enbiya mahbubun olsun,
A'mal-i saliha mergubun olsun,
Muhammed Cüneyd'im, ey canım oğul..
ilimdir cehl ile cihadda silah,
ilimle bulunur cihanda salah,
Sen ilme talip ol, balışeder Allah ;
Muhammed Cüneyd'im, ey canım oğul..
Sen yeme, yoksula yedir aşını ;
Yetimle öksüzün okşa başını,
Ağlayan görürsen, sil gözyaşını ;
Muhammed Cüneyd'im, ey canım oğul..
Kimsenin kalbini ineitme sakın,
Sen halka yakın ol, Hak olur yakın;
Hükmüne razı ol Cenab-ı-Hakkın,
Muhammed Cüneyd'im, ey canım oğul..
Görenler hayırlı evlad desinler,
Bizleri rahmetle yadeylesinler,
Aşki'nin ruhunu şadeylesinler,
Muhammed Cüneyd'im, ey canım oğul..
- 457 -
«AH MiN-EL-AŞK»
Aşıkın ah-u enini
Yare değil, agyaredir ;
Çerheder arz-u zemini,
Aşk elinde a varedir ..
Kainatın aşktır özü,
Aşktır her şeyin içyüzü,
Aşık olanların gözü,
Aşk elinde a varedir ..
Yusuf, Züleyha ilinde ;
Azra, Vamık'ın dilinde;
Mecnun, Leyla'nın yolunda ;
Aşk elinde a varedir ...
Dikkatle bak dağlar, taşlar ;
Gökyüzünde uçan kuşlar,
Yazlar, baharlar ve kışlar,
Aşk elinde a varedir ..
Cümle melek hem ins-ü can,
Damarlarda dolaşan kan,
İster uşak, ister sultan ;
Aşk elinde avaredir ..
Aşki aşık olmuş nola,
Düşmüş gider doğru yola
V arın sorun her bir kula,
Aşk elinde avaredir ..
«AŞK GöZÜ>>
Bir güzele gönül verdim vereli,
Bilmez oldum sağım ile solumu,
Bezm-i aşkta hüsn-ü anın göreli,
Mecnun misal şaşırdım ben yolumu ..
Bfıy-u virdin kıldı divane beni,
Tutamadım can kuşunu kafeste,
Şem'i hüsnün yaktı pervane teni,
Küllerimi savurdu bir nefeste ..
- 458 -
Aşk badesin içtim dostun elinden,
Bildim ancak nice bir saki buldum,
Mest-ü bitab geçtim aşkın selinden,
Bu alem-i fanide baki buldum ..
Kalmadı hiç bir eser, ben ben miyim?
Ben değilsem, bende ben olan kimdir?
Sen mi bensin, yoksa ben de sen miyim?
Fani iken bakiyi bulan kimdir?
Mest olalı Aşki görmez cihanı,
Bu sırrı kemale ermeyen bilmez,
Ayan olur nihan ile pinhanı,
Şu var ki, cemali görmeyen bilmez ..
«S iT E M»
Bir bakışta etti teshir,
Çaldı aldım divaneyim,
Gamzelerin kıldı teşhir,
Çeldi fikrim avareyim ..
Bilemedim bana noldu,
Aşk ateşi kalbe doldu,
ilk görüşte olan oldu,
Çaldı aklım divaneyim ..
Konuşacak dil mi kaldı,
Uzanacak el mi kaldı,
Koklanacak gül mü kaldı,
Celdi fikrim a vareyim ..
Sarı saçın kemend etti,
Beni zülfüne bend etti,
Ol dilrüba ne fend etti,
Çaldı aklım divaneyim ..
Meclfı.b oldum servi boya,
Meh cemali benzer aya,
Bakamadım doya doya,
Çeldi fikrim avareyim ..
- 459 -
Bir nigehin cana minnet,
İster öldür, ister inlet;
Bu aşk değil, belki cinnet ;
Çaldı aklım divarieyim ..
Aşki haber bekler senden,
Esirgeme bunu benden,
Geçti gayrı can-ü tenden,
Çeldi fikrim avareyim ..
«S IR !»
Yüz bin çiçek yara tır,
Gül kalır har içinde,
Dağı taşı aratır,
Bülbüle zar içinde ..
Düşen aşkın bendine,
Malik olmaz kendine,
Zebun olur fendine,
Bilmez ki yar içinde ..
Aşk manadır görünmez,
Bir sırdır ki, bilinmez ;
Bilinse de söylenmez,
Yar-ü agyar içinde ..
İçtim aşkın zehrini,
Geçtim gönül nehrini,
Buldum vuslat şehrini;
Bildim ne var içinde ..
Aşki söyler halini,
Aşık'ın kemalini,
Cennet-ü cemalini,
Gördü ebrar içinde ..
örnrün bitirmiş,
Viranemiyim?
Aklın yitirmiş,
Divane miyim?
«N EY i M ?»
- 460 -
N edir bu halim,
Artar melalim,
Söyle a zalim,
Bigane miyim?
Kanat vururum,
Döner dururum,
Yanar kururum,
Pervan e miyim?
Yaşlı gözlerim,
Tutmaz dizlerim,
Yolun izlerim,
Mestane miyim ?
Meczfı.b sanırlar,
Mecnun tanırlar,
Hep aldanıdar,
Uryane miyim?
Aşki can feda,
Olsa ne fayda,
Aşk oku yayda,
Keman e miyim?
Şaşırdım kaldım,
Binbir renk aldım,
Doldum boşaldım,
Peymane miyim?
Halim söylenir,
Gör neler denir,
Herkes eğlenir,
Terane miyim?
Koy söylesinler,
Aşık desinler,
Deli bilsinler,
Yegane miyim?
- 461 -
«AŞK ATEŞi»
Güzeller elinden çektiğim nedir,
Sanırım her dilher bir eştir bana,
Avundum, aldandım ben kaç senedir ;
Gördüğüm her dilher ateştir bana ..
Bu ateş şifadır aşka erene,
Bir şuha meyledip gönül verene,
Aşkolsun sevdaya göğüs gerene,
Gördüğüm her dilher ateştir bana ..
Kakülün perçemi altun sarısı,
Görünce gidiyor aklın yarısı,
Gönlümde yer etti bu aşk ağrısı,
Gördüğüm her dilher ateştir bana ..
Merhamet eyle gel ey nazlı civan,
Aşkınla kalmadı hiç ta.b-ü tüvan,
Düşeyim yollara olayım revan,
Gördüğüm her dilher ateştir bana ..
Bu aşkın zelırini içtim elinden,
Teselli umarım tatlı dilinden,
Razıyım dikene, koksam gülünden ;
Gördüğüm her dilher ateştir bana ..
Bir gören oldu mu o fettan yari,
Kalbimi çaldı da seçti agyari,
Terketsem gerektir ben bu diyan,
Gördüğüm her dilher ateştir bana ..
Mecnun'un Leyla'sı gelir mi geri,
Mansur'a benzer mi her gönül eri,
Derler ki, aşıkın cennetmiş yeri,
Gördüğüm her dilher ateştir bana ..
Ey Aşki: geçici aşka inanma,
Aşk için söylenen her söze kanma,
Pervane misali ateşe yanma,
Gördüğün her dilher ateştir sana ..
- 4:62 -
« GÜL VE DtKEN »
Mahvolur insan,
Aşkın elinde ..
Hak ile yeksan,
Aşkın elinde ..
Aşka kul oldum,
Bilmem nicoldum,
Kendimi buldum,
Aşkın. elinde ..
Gönlüm Mevla'da,
Başım sevdada,
Emre amade,
Aşkın elinde ..
Ciğerim püryan,
Dideler giryan,
Olmuşum uryan,
Aşkın elinde ..
Aşki'ye noldu,
Yandı kül oldu,
Diken gül oldu,
Aşkın elinde ..
Kalbirnde yarım,
Bilmez agyarım,
Yok ihtiyanm,
Aşkın elinde ..
Dağları aştım,
Gezdim dolaştım,
Yolumu şaştım,
Aşkın elinde ..
«E FSANE»
Bir dilbere meftun oldum,
Gönlüm onun divanesi..
Şem'i aşka makrun oldum,
Ruhum oldu pervanesi..
- 463 -
Bade misal meşhun oldum,
Mest eyledi peymanesi..
içtim anı mecnun oldum,
Yıllar sürdü mestanesi ..
Aşk ilinde medfun oldum,
Bu mevt aşkın nişanesi ..
'
Meh cemale merhun oldum,
Kıldı beni uryanesi..
Sırrı aşkta rneknun oldum,
Ma'mur oldu viranesi . .
Dergehinde meskfın oldum,
Buldum aşkın kaşanesi..
Aşki aşka mazmun oldum,
Naklolunur efsanesi..
«SEFA VE CEFA»
Bu gönül aşkıola bi-karar oldu,
Ateş-i hicrinle tarümar oldu,
ümmid-i vuslatla düştü gurbete,
Cemalin görünce balıtiyar oldu ..
Uzaktan baktıkça sen bi-vefaya,
Dedim ki, değer mi bunca cefaya ;
Bir nazar eyledin cevr-ü sitemle,
Hasta dil garkoldu zevk-ü sefaya ..
Sırrıını bilmeyen kalmadı benim,
Aşkınla kül oldu bu can-ü tenim,
Merhamet ey le gel, dil-i naşade ;
Efendim ; ben senin sadık ben d enim . .
Bir ömür sürse de eğer bu çile,
N asılsa aşkınla düşmüşüro dile,
Aşıkın halini sen ne bilirsin?
Bülbülün feryadı kar etmez güle ..
Gönlümü cezbeden hüsn-ü anındır,
Aşıka zulmetmek senin şanındır,
Bir kerre yüzüme gülsen ne clur?
Bu Aşki hem kulun, hem kurbanındır . .
- 464 -
«A ö LA !»
Nasibin ağlamaktır,
Ağla gözlerim ağla ..
Sel gibi çağlamaktır,
Çağla gözlerim çağla ..
Yüzüme gülenim yok,
Derdimi bilenim yok,
Gözyaşım silenim yok, .
Ağla gözlerim ağla ..
Etmedi balıtım vefa,
Bitmedi cevr-ü cefa,
Gitti bir ömür hayfi,
Ağla gözlerim ağla ..
Zindana mı girmedim,
Hakaret mi görmedim,
Ne hesaplar vermedi.m,
Ağla gözlerim ağla . .
Hısımım hasım oldu,
Sebep mirasım oldu,
Gerdeğim yasım oldu,
Ağla gözlerim ağla ..
Rahat nefes almadım,
Huzur, sükfın bulmadım ;
Bir dem mes'ut olmadım,
Ağla gözlerim ağla ..
üzüldüm, sevindiler;
Sevindim, yerindiler ;
Kahrımla övündüler,
Ağla gözlerim ağla ..
Ne çileli başım var,
Bitmeyen sa vaşım var,
Dinmeyen gözyaşım var,
Ağla gözlerim ağla ..
Aşki düşme mela.le,
ömür erdi zevale,
Kıl Rabbine havale,
Ağla gözlerim ağla ..
-465-
«YAR-I-VEF AKAR» ·
Bikes-ü bivayeyim,
Kimse bana yar değil,
Kime dostum diyeyim,
Kimse bana yar değil ..
Hiç gülmedim dünyada,
Başım daim belAda,
Bu alem-i fenada,
Kimse bana yar değil . .
Hep yüzüme gülerler,
Arkarndan da söverler,
Fırsat düşse döverler,
Kimse bana yar değil..
Dost sandığım düşmandır,
Eloğlu ne yamandır,
Ağlanacak zamandır,
Kimse bana yar değil..
Gözyaşım silen olmaz,
Bir türlü çilem dolmaz,
Derd imi bilen olmaz,
Kimse bana yar değil..
Emekler gitti boşa,
Zehir kattılar aşa,
N eler geldi bu başa,
Kimse bana yar değil ..
Gelenler hep yanıma,
Kasdettiler canıma,
Göz diktiler malıma,
Kimse bana yar değil..
F: 30
- 466 -
Kimse halim bilmedi,
Derdim soran olmadı,
Dosttan yüzüm gül.medi,
Kimse bana yar değil..
!şim ah ile vahtır,
Gözyaşiarım silahtır,
Aşki dcstun Allah'tır,
Kimse sana yar değil..
«AH-ü-ZAR»
Düştüm garip gurbete,
El-meded meded meded,
Muhtacım ben himmete,
El-meded meded meded ..
Ağyar deşer cerhamı,
Yar eylemez merhemi,
Kıskanırlar dirhemi,
El-meded meded meded ..
Hiç kimsede vefa yok,
Cefa dersen gayet çok,
Yağdırırlar bana ok,
El-meded meded meded ..
Dikensiz gül görmedim,
Bir gün safa sürmedim,
Ağladım hep gülmedim,
El-meded meded meded ..
ömrümü ettim heder,
Hep üzüntü, hep keder ;
Gam beni takip eder,
El-meded meded meded ..
Görmedim mes'ut çağlar,
Derdimi çekmez dağlar,
Halime kimler ağlar,
El-meded meded meded ..
- 467 -
Yıprandım bittim gayrı,
Kalmadı örnrün hayrı,
Düşmüşüm yardan ayrı,
El-meded meded meded ..
Ne gündüz var ne gece,
Bi ts in artık işkence,
Gidiversem gizlice,
El-meded meded meded ..
Aş ki der : Ey Allahım!
Hadden aşkın günahım,
Sensin ancak penahım,
El-meded meded meded ..
«Y OL C UYU Z .. »
Ey kardeş ! Yolcuyuz hazırlansana,
Bu fani dünyadan göçeriz bir gün,
ölümden kurtuluş yoktur insana,
Omuzlar üstünde geçeriz bir gün ..
Duydun mu ecele çare bulanı,
Bu dünya üstünde baki kalanı,
Hazırla kendine lazım olanı,
Elveda bayrağı açarız bir gün ..
Azrail, va'desi dalanı bilir ;
Davetsiz konuktur, her eve gelir ;
Dostların ağlar lar, düşman s-evinir ;
iyiyi, kötüyü seçeriz bir gün ..
Kazanla teneşir habere i olur,
ölümün etrafta çabuk duyulur,
ipekler, sırmalar hepsi soyulur,
Beş arşın kefeni biçeriz bir gün ..
Musalla dediğin bir mehenk taşı,
Salıittir insana eşi, yoldaşı ;
Akılsen, kefeni başında taşı ;
Evlad-ü iyalden kaçarız bir gün ..
- 468 -
Bineğin tabuttur, unutma sakın ;
Kapının önüne gelmesi yakın,
Rizası olmazsa Cenab-ı Hakkın,
Aleme dehşetler saçarız bir gün..
Mezardır faninin en son durağı,
tymanın nurudur onun çerağı,
Melekler getirir bize Bürağı,
Cennet-i a.'laya uçarız bir gün ..
Mü'minin makamı Cennet-ün�na'im,
Münkirin ma karrı berzah-ül-cahiym,
Son nefes bizlere lütfeder Rahiym,
Eceli bal gibi içeriz bir gün ..
Bu kara toprağa insandır maye,
Arnel-i salihtir kabre sermaye,
Vannca huzur-u fermanfermaye,
Hayırla şerleri ölçeriz bir gün ..
Ey Aşki ! ölüme hazır ol her an,
Rehberin Hak olsun, düsturun Kur'an.;
N asılsa senin de gelecek sıran,
Aklından çıkarma ; naçanz bir gün ..
«İ BRET ! >>
İbret al azizim ; gel bu devrandan,
Sana hiç fayda yok, seyr-ü seyrandan ;
Gün olur göçersin, d ehr-i virandan ;
Ayırma gönlünü emr-i Kur'andan ..
Dünyada baki mi sanırsın insan,
Aba'ü ecdadın hak ile yeksan,
Zikrile, şükrile dönmezse lisan:
Ya iyman zayıftır, ya akıl noksan . .
Bak, geldi geçiyor gençlik avanın ;
Hani ya nerede yaran, ih vanın;
Yakında senin de kalkar kervanın,
Bu yolda kılavuz ancak iymanın ..
- 469 -
Rabbini bilmektir, en büyük irfan;
Rabbini bulmaktır, irfana bürhan;
Tecelli etmezse rahmet-i Rahman,
Akibet mutlaka hicran-ü husran ..
Emrini, nehyini beyan eyledi ;
Sevdiği kulları ayan eyledi,
Bay ile gedayı seyyan eyledi,
Kadrini bilmeyen ziyan eyledi..
O ihsan eyledi, sen isyan ettin ;
O asan eyledi, sen nisyan ettin;
O iz'an eyledi, bezeyan ettin;
ömrünü gafletle girizan ettin ..
Arkadaş ! Bu dünya yalandır, yalan ;
ölümden ders alır, akıllı olan;
Malını, mülkünü ederler talan,
Kalırsın ortada girye-vü n alan ..
Kazanla teneşir ederler ilan,
Evinden yükselir nale-vü efgan,
Toplanır kapına emsal-ü akran,
Olursun ahiret yoluna revan ..
Tabutun içinde nihan-ü pinhan,
Bir namaz vaktince olursun mihman,
Karşında saf tutar ahbab-ü yaran,
Musaila taşında olur imtihan ..
Kabir var, hufre-i nar-ı niyrandır;
Kabir var, ravza-i bağ-ı cinandır;
Kabir var, mü'mine dar-ül-emandır;
Kabir var, münkire zar-ü zindandır ..
Koyarlar mezara seni perişan,
Başına dikerler bir küçük nişan,
Kalbini Kur'anla etmişsen rahşan,
Kabrini melekler eyler dıralı şan ..
Ey Aşk i! Hayır yok fani cihan dan,
Gelenler gidiyor, bir bir bu handan;
iymanla Kur'ana bağlan ki candan,
Dareynde olasın şadan-ü handan ..
- 470 -
«D tJ Ş üN !))
Bu dünyaya gelen kişi,
ölenleri görmez misin ?
Kahkahayla gülen kişi,
Kara yere girmez misin ?
ister bey ol, ister paşa ;
Adem gibi bin yıl yaşa,
Ecel bir gün gelir başa,
Kara yere girmez misin?
Ayağını bastığın yer,
Kulak ver ki, sana ne der :
(Hani önceden gelenler?)
Kara yere girmez misin?
Ma'mureler harab olur,
Nazik beden türab olup,
Bu dünya bir serab olur,
Kara yere girmez misin?
Zevk-ü safaya aldandın,
N efsin hiyl,esine kandın,
Dünya sana kalır sandın,
Kara yere girm·ez misin?
Melek-ül-mevt canın alır,
Sevdiklerin baka kalır,
Ne tae, ne de hırka kalır,
Kara yere girmez misin?
Soyacaklar elbiseni,
Koyacaklar kabre seni,
Boş geçirme nefesini,
Kara yere girmez misin?
Aşki ölümden ibret al,
Baki değil evlat, iyal,
Düşmanına kalır bu mal,
Kara yere girmez misin?
- 471 -
«G AFL E T»
Bu dünyaya mağrur olan,
Uyan gel hab-ı gafletten,
Gadrederek mağdur olan,
Uyan gel hab-ı gafletten..
Bir gün gelir uyanırsm,
Teneşire dayanırsın,
Bu sözüme inanırsın,
Uyan gel hab-ı gafletten ..
Kazarlar bir korkunç çukur,
Felek her gün kefen dokur,
Bulunmaz arkandan okur,
Uyan gel hab-ı gafletten ..
Kabir amel sandığıdır,
Nar-ı cahiym yandığıdır,
Yılan, çı yan konduğudur;
Uyan gel hab-ı gafletten ..
iki melek gelir, konar;
Sual sorar, seni sınar;
iblis bile seni kınar,
Uyan gel hab-ı gafletten ..
Aşki nadim günahına,
Gelen olmaz hiç ahına,
Yalvaragör Allahma,
Uyan gel hab-ı gafletten ..
« UYAN !»
Kafile kalkacak, günler yaklaştı;
Yakında çıkarsın bab-ı gafletten,
Yarandan, ihvandan göçler sıklaştı ;
Uyan ey gözlerim hab-ı gafletten ..
Yaptığın hesaplar bir gün bozulur,
Kafile sessizce yola düzülür,
Düşmanın sevinir, dost un üzülür;
Uyan ey gözlerim hab-ı gafletten ..
- 472 -
Çırçıplak ederler, sayarlar seni;
Bembeyaz kefenle bayarlar seni,
Bir tabut içine koyarlar seni,
Uyan ey gözlerim hab-ı gafletten ..
Cansız binek o gün gelir kapıya,
Varisierin koşar malın yağınaya,
Var mı kimsen sana Kur'an okuya,
Uyan ey gözlerim hab-ı gafletten ..
üç beş dostun ağlar, agyar sevinir ;
Anan saçın yolar, ehlin döğünür;
Sessizlik evinin yolu görünür,
Uyan ey gözlerim hab-ı-gafletten ..
Namazın kılarlar üç beş ihvanın,
Kerem eder mi ulu sultanın,
Kesilir kuvvetin, gider derınanın;
Uyan ey gözlerim hab-ı gafletten ..
Aşki ölüm var, unutma sakın;
Bilmiş ol, ec elin bugünden yakın;
Dost-düşman ediyor makbere akın,
Uyan ey gözlerim hab-ı gafletten ..
«DERTLi GöN'OL»
Kime gidip deva soram,
Gönül eğlenmez, eğlenmez ..
Derde nice merhem vuram,
Gönül eğlenmez, eğlenmez ..
Padişahlar gelmiş, geçmiş ;
Ecel şarabını içmiş,
Bu dünyadan malızun göçmüş,
Gönül eğlenmez, eğlenmez . .
Harabolmuş ma'mur iller,
Sararmış hep açan güller,
ötmez olmuş şen bülbüller,
Gönül eğlenmez, eğlenmez ..
- 473 -
Derdim artar günden güne,
N e bayrama, ne düğüne ;
Bakma yüze güldüğüne,
Gönül . eğlenmez, eğlenmez ..
Ne zenginle, ne fakirle ;
N e altınla, ne bakırla;
N e ah u gözlü çakır la,
Gönül eğlenmez, eğlenmez ..
Ne mal, ne mülk etmez fayda ;
örnrün geçse de sarayda,
Ecel oku hazır yayda,
Gönül eğlenmez, eğlenmez ..
Ne evlad-ü iyalimle,
Ne emiak-ü emvalimle,
Bu günahkar ahvalimle,
Gönül eğlenmez, eğlenmez ..
Aşk i, dostlar göç eyledi;
Varlıkları hiç eyledi,
Arifler böyle söyledi,
Gönül eğlenmez, eğlenmez ..
«E Y VA H ! »
Geçti ömrüm. bilmedim,
Hak rizasm almadım,
Hiç tövbekar olmadım,
Geldi ölüm kapıya ..
Agyarımı yar sandım,
Şu dünyaya aldandım,
Nar-ı hasretle yandım,
Geldi ölüm kapıya ..
Kanmadı ağzım, dilim ;
infak etmedi elim,
Suçla büküldü belim,
Geldi ölüm kapıya ..
- 474 -
Hak emrine uymadım,
Secdeye baş koymadım,
Bu dünyaya doymadım,
Geldi ölüm kapıya ..
Düşündüm dirliğimi,
Unuttum kimliğirni,
Kaybettim benliğimi,
Geldi ölüm kapıya ..
Aczimi farketmedim,
Nefsimi terk etmedim,
Doğru yola gitmedim,
Geldi ölüm kapıya ..
Aşki tövbe eyle gel,
İstiğfarı söyle gel,
Hak katına öyle gel,
Geldi ölüm kapıya ..
«M U AMMA»
Soyunup bu vücut libasım gayrı,
Nefsimi gafletten uyarsam gerek,
Kalmadı bu fena mülkünün bayrı,
Huzur-u izzete ben varsam gerek ..
Akibet ecelim erişir derkar,
Her nefis ölüme olacak şikar,
Yevme tübl-es-sera'irde aşikar,
Rabbime hesabı bir versem gerek ..
o günü idrakten acizdir akıl,
Her amel mizana olunur nakil,
A'mal-i hasenem gelirse sakil,
Canımı cennete ergürsem gerek ..
Cennette Resul-i zişaru bulsam,
Firdevs-i a'lada komşusu olsam,
Elinden şarab-ı Kevser'i alsam,
Cemal-i Bari'yi bir görsem gerek . .
- 475 -
Talibi kelplerdir dünya leşinin,
Gözleri toprakla doyar kişinin,
Sırrı var bu geliş ve gidişinin,
O sırrı sizlere duyursam gerek ..
Ve Lekad Kerremna buyurdu Mevla,
Eyledi insanın kadrini i'la,
Mü'mine verildi cennet-i al'a,
Ben anı dünyada onarsam gerek ..
Ey Aşki ne acep sözler söylersin,
Esrar-ı alemi ifşa eylersin,
Cennet-ü cemale ihvan peylersin,
Ehlini bulup ta bir sorsam gerek ..
«F ANt DüNYA»
N e han dan, ne hancıdan;
İbret almaz gözlerim ..
Konup göçen yolcudan,
İbret almaz gözlerim ..
Ma'murlar harap olur,
Canlılar türap olur,
ömürler serap olur,
tbret almaz gözlerim ..
Yıkılır hanümanlar,
Yük olur var olanlar,
Gelip geçer kervanlar,
İbret almaz gözlerim ..
Nice eş dost yitirdik,
Kabre kadar götürdük,
Bir çukura yatırdık,
ibret almaz gözlerim ..
Padişahlar geçtiler,
Cam-ı mevtten içtiler,
Birer birer göçtüler,
İbret almaz gözlerim ..
- 476 -
insanoğlu hulyada,
Mal-mülk kalır dünyada,
Fayda etmez ukbi,da,
ibret almaz gözlerim . .
Ağardı saçla sakal,
Dostlar eder istiskal,
Hiç bitmez bu kıyl-ü-kal
İbret almaz gözlerim ..
Akıl vermiş ol Celil,
Göstermiş binbir delil,
Gafiller olur zelil,
ibret almaz gözlerim ..
Aşki söyler pendini,
Hiç düşünmez kendini,
Görür dünya fendini,
ibret almaz gözlerim ..
«N EREDE ?»
ibretle bak şu aleme,
Kime kaldı fani dünya,
Ne Havva'ya, ne Adem'e ;
Kime kaldı fani dünya ..
Ol İbrahim Halilullah,
Hani Musa Kelimullah,
isa ne bi, ki Ruhullah ;
Kime kaldı fani dünya ..
Noldu Habib-i Kibriya,
Nerde hatem-ül-enbiya,
Hani imam-ül-etkıya,
Kime kaldı fani dünya ..
Ebu-Bekir, ömer aerde;
Osman dahi yatar yerde,
Gözün hala sim-ü zer'de
Kime kaldı fani dünya ..
- 477 -
Ali çekti katı cefa,
Hasan hiç bulmadı vefa,
Susuz gitti Hüseyn, hayfa !
Kime kaldı fani dünya ..
N emrud, Şeddad geldi geçti;
Ecel şarabından içti,
Çok kervanlar kondu, göç tü;
Kime kaldı fani dünya . .
Pek güvenme ecel gelir,
Bir gün olur seni alır,
Malın mülkün ele kalır,
Kime kaldı fani dünya ..
Bu dünya bir karhanedir,
Bir acayip viranedir,
Mağrur olan divanedir,
Kime kaldı fani dünya . .
Aşki tamalı etme sakın,
ölüm sana senden yakın,
Maksut rizasıdır hakkın,
Kime kaldı fani dünya ..
«K lY AMET»
Nefha-i sfır olunca,
Kula denir: (Kıyam et ! .. )
Halk mahşere dolunca,
Kıyamettir, kıyamet ..
Mü'minler mesn.ır olur,
Arneller mebrur olur,
Melekler memur olur,
Ziyafettir, ziyafet..
Mizan kurulur heman,
Asinin hali yaman,
Çağnşırlar El'aman,
N edamettir, nedamet ..
- 478 -
Cehennemler tutuşur,
Zebaniler yetişir,
Günahkarlar titreşir,
Felakettir, felaket ..
Hak olur o gün kadı,
Hakkı kaza muradı,
Zalimlerin feryadı,
Adalettir, adalet..
Hakkı inkar edene,
Kul hakkıyla gidene,
Nefs hevasın güdene,
Şe'amettir, şe'amet..
Aşki ; bunu böyle bil,
Sevdiğine söylegil,
Bu sözlerim boş değil,
Selamettir, selamet ..
« l\IAHŞER AHVALİ>>
Semalar yarılıp açılıverir,
Gök kubbe bir anda düşer derine,
Yıldızlar savrulup saçılıverir,
Sürerler beşeri malışer yerine ..
Denizler kaynayıp karışır birden,
Ka birler deşilir, sıyrılır perden;
Malıcup ve perişan kalktığı yerden,
Sürerler beşeri malışer yerine ..
Her nefis öğrenir a'mali nedir,
Ta'ati nelerdir, ihmali nedir ;
iyilik, kötülük, vebali nedir ;
Sürerler beşeri malışer yerine ..
Ey insan! Ne diye gururlanırsm?
Bu gençlik, güzellik baki sanırsın ;
Nefsine uyma ki, çok aldanırsın ;
Sürerler beşeri malışer ye.rine ..
- 479 -
Sen h.esap gününü etme ki inkar,
Mağfiret ey !esin ol yüce h ünkar,
isyanın zarardır, iyman ise kar ;
Sürerler beşeri malışer yerine ..
Kiramen katibiyn korurlar seni,
N e yana dönersen görürler seni,
Sen, seni bilmezsin, bilirler seni ;
Sürerler beşeri malışer yerine ..
Mü'ınine va'doldu cennat-ün-na'im,
Kafirin makarrı cahimdir, c ahim ;
Asiye merhamet eyler mi Rahim,
Sürerler beşeri malışer yerine ..
Bir hesap günü var, bildin mi gafil ;
Surunu üfürür o gün israfil,
Ta'atın olacak azaba kafi!,
Sürerler beşeri malışer yerine ..
Milyonun olsa da eylemez fayda,
istersen ömrünü geçir sarayda ;
Zalıirin, batının olur lıüveyda ;
Sürerler beşeri malışer yerine ..
Kurulur o dernde mizan muhakkak,
Hak kaza olunur, Kadı olur Hak ;
Seyyiat - Hasenat hep tartılacak,
Sürerler beşeri malışer yerine ..
Kay bo lmaz zerrece ne hayır, ne şer ;
Hepsini önünde bulacak beşer,
Adalet günüdür, bilmiş ol malışer ;
Sürerler beşeri malışer yerine ..
Yanına kar l almaz ettiğin zulüm,
Zalimden haKkını alacak mazlum,
Ka:firler edı::mez Hakka tazallüm,
Sürerler bef 3rİ malışer yerine ..
Cehennem şiddetle alevll·r saçar,
Analar, babalar evlatta:ı kaçar ;
Sararır gül yi.: zler, benizler uçar ;
Sürerler beşrri malışer yerine ..
- 480 -
Kimisi Sırat'ı sür'atle geçer,
Kiminin ayağı takılır, sürçer;
Kimisi Kevseri, Resul'den içer;
Sürerler beşeri mahşer yerine ..
Enbiya, Evliya diz üstü düşer,
Titreşir korkudan, dudaklar şişer,
Kafalar içinde beyinler pişer,
Sürerler beşeri malışer yerine ..
Adem'den, tdris'ten imdat um.ulmaz,
Musa'dan, ısa'dan çare sorulmaz,
Kimseden kimseye şefaat olmaz,
Sürerler beşeri mahşer yerine ..
Münadi seslenir: (Ahmed'e varın,
Şefi'i odur, hep günalıkarların,
Onsuz pek haraptır, hali kulların)
Sürerler beşeri malışer yerine ..
Koşarlar N ebiyyi zişana heman,
Feryad-ü figanla derler : (El'aman!)
ümmetin perişan gördüğü zaman,
Sürerler beşeri malışer yerine ..
Resfıl-ü mücteba ağlar bu hale,
Melekler düşerler hüzn-ü melale,
Teveccüh eylerken ol Zül-celale,
Sürerler beşeri malışer yerine ..
Secdeye kapanır Arş-ı a'laya,
Niyazda bulunur kadir Mevla'ya,
Yürekler dayanmaz bu vaveyl3.ya,
Sürerler beşeri mahşer yerine ..
Resiıl-üs-sakaleyn eyleyip nida,
(tl8.hi! Fatımam yoluna feda,
Layık mı kapından boş dönsün geda)
Sürerler beşeri malışer yerine ..
(Hasanım, Hüseynim nezridem sana,
Zeynebim, Rukiyem bezlidem sana,
ilahi! ümmetim bağışla bana .. )
Sürerler beşeri malışer yerine . .
- 481 -
Hak c elle ve ala buyurur şöyle:
(Habibim! Gam yeme, üzülme böyle ;
ümmetin affettim, ağlama öyle .. )
Sürerler beşeri malışer yerine ..
Ey Aşk i! N e mutlu ummeti oldun,
Muhammed a.Şkıyla himmeti buldun,
Ni'meti, izzeti, cenneti buldun;
Sürerler beşeri malışer yerine ..
« C ENNET))
Bilsin övünsün ihvan,
Ne güzeldir cennetler,
Gülsün sevinsin yaran,
N e güzeldir cennetler ..
ilki cennet-üs-selam,
Kuluna venniş Mevlam,
Vasfından aciz kelam,
Ne güzeldir cennetler ..
Biri cennet-ün-na'im,
Ni'metleriyle kaim,
Lfıtf-u keremi daim,
N e güzeldir cennetler ..
Cennet-ül-Firdevs biri,
Sadık kulların yeri,
Nurdan Hak bahçeleri,
Ne güzeldir cennetler ..
Cennet-ül-me'va denir,
Kul orada dinlenir,
Aşık mesken edinir,
N e güzeldir cennetler ..
Adı cennet-ül-karar,
Ebedi huzuru var,
Talipler onu arar,
N e güzeldir cennetler ..
F: 31
- 482 -
Cennet-ül-adn'e girem,
Hak cemaline irem,
Ondadır Bag-ı irem,
N e güzeldir cennetler ..
Cennet-ül-huld'ü seçer,
Ezel şarabın içe:-,
Nurdan hulleler biçer,
N e güzeldir cennetler ..
Cennet-ül-vesile'dir,
Kul, Hak ile biledir ;
Sorumzluğa iletir,
N e güzeldir cennetler ..
Aşki ·Hakka talip ol,
Haktır kula doğru yol,
Makamını ara bul,
N e güzeldir cennetler ..
«MAGRUR OLMA!»
Ey dünyaya aldanıp, mağrur-u kemal olan !
Baki değil bu alem, sen de bir gün ölürsün ;
Ey şeytana inanıp, mahrum-u cemal olan !
Hayrı şerri orada, defterinde bulursun ..
Şu ayetin hükmünü düşündün mü bir kere :
Femen Ya'mel Miskale Zerretİn Hayren yere,
Ve men ya'mel miskale zerretin şerren yere,
Arnelin her ne ise, elbet onu görürsün ..
Vurdun ise vururlar, verdin ise verirler ;
Sevdin ise severler, yerdin ise yererler ;
Sanma gizli kalıyor, ne yaparsan görürler ;
Bir nefesinin bile hesabını verirsin ..
Helal yiyen nurdadır, haram yiyen nardadır ;
Kul hakkını yiyenin, başı gayet dardadır ;
Azabın başlangıcı, bilmiş ol mezardadır;
Orada amelinle sen başbaşa kalırsın ..
- 483 -
Yedi dirhem arpaya, bir eskice bırkaya ;
Ecir-sevap devreder, bir fırka bir fırkaya ;
Elin günahını da yüklenirsin arkaya,
Soluğu cehennemin esfelinde alırsın ..
Sakın gözün kalmasın dünya sim-ü zerinde ;
Altın, gümüş hayretmez ; sana malışer yerinde,
Kimsenin hakkı kalmaz, kimsenin üzerinde ;
Aklını başına al, sonra pişman olursun ..
Aşki der ki : Yolumuz gayet sarptır, kardeşler,
Aklı başında olan, burada hayır işler ;
Bak ağardı saç sakal, döküldü bütün dişler ;
ölüm bize yaklaştı, bunu sen de bilirsin ..
«V AZiFE VE MES'ULiYET»
Ehl-ü iyalden,
Mes'ulsün şer'an,
Kurtul vebalden,
Talim et Kur'an ..
Kıldır namazı,
Bildir niyazı,
Dinini öğret,
Alıkarnı bellet,
Ayet ezberlet,
Tam olsun iyman ..
Hak olsun razı,
Kulundan her an ..
Helalden yedir,
Tertemiz giydir,
Hararnı bildir,
Bulsunlar irfan ..
Göster adabı,
Hayrı sevabı,
Gönül erbabı,
Olsunlar heman ..
- 484 -
Oruç tutsunlar,
Hacca gitsinler,
Hakka yetsinler,
irfana bürhan ..
Aşk i uyarır,
Huzura varır,
Hakka yalvarır,
Rahmeder Sübhan ..
«VAR DEME!»
Bir göz hakkı görmezse,
Ona sakın yar deme,
Sana ibret vermezse,
Benim gözü m var deme ! ..
Görenedir, gören e!
Köre nedir, köre ne ?
Kulak hakkı duymazsa,
Kulağım duyar deme,
Duyduğuna uymazsa,
Kulaklarım var deme ! ..
Duyanadır, d uyana!
Sağır nice uyana?
Dil hakkı zikretmezse,
Fitne olur ademe,
Her nefes şükretmezse,
Sakın dilim var deme ! ..
Diyen edir, diyene !
Dil gerek bilmeyene ..
Bir el hakka ermezse,
Her işe yarar deme,
Hakkı hakka vermezse,
Ona elim var deme ! ..
Tutanacır, tutana!
El gerektir tutuna!
- 485 -
Ayak hakka yetmezse,
Adımım uyar deme,
Mescide de gitmezse,
Ayaklarım var deme! ..
Gidenedir, gidene !
Ayak gerek bedene !
Bir can hakkı bulma:zsa,
Sen ona yaşar deme,
Hakta fani olmazsa,
Benim canım var deme ! ..
Can gerek ki can ola!
Can içre c anan b ula !
Aşki hakkı bulmadan,
Her yanım arar deme,
Hak ile hak . olmadan,
Benim aşkı m var deme ! ..
Bulanadır, bulana ! ..
Kul yolunda buluna!.
Hiç Allahtan korkmadan, yetim malı yiyenler ;
Düşünmez mi ki, bir gün yetim kalır eviadı ;
(Yetim hakkı ne imiş ? Keyfine bak!) diyenler,
Yarın yevm-i mahşerde kimden umar imdadı ?
Yediğin yetim malı, cehenneme azıktır ;
Kızgın bir kor halinde mezarında bulursun,
y erne ye tim hakkını, masumlara yazıktır ;
Mahkeme-i kübrada rezil, rüsvay olursun ..
O yetimler davacı olurlarsa ne dersin?
Düşündün mü ey gafil ! Suçun gayet vahimdir,
Derhal mahkum olursun, cehenneme gidersin,
Ebediyyen makarrın elbet nar-ı cahimdir ..
Zebaniler ateşten kamçılarla vururlar,
Kaynar katranlar dolar, o doymayan kamına;
(Yetim malı tatlı mı ?) diye sorar, dururlar;
Suçun kızgın harflerle nakşolunur alnına ..
- 486 -
Yetim hakkı büyüktür, bunu sakın unutma!
Alma mazlum alımı, sonra pişman olursun;
Haram ile helali, aklın varsa bir tutma !
Gün olur ki, nefsine bizzat düşman olursun ..
Bilmez misin yetimdi Resfıl-ü zişan bile,
Yetimleri severdi, onları doyururdu ;
Okşardı her birini mübarek elleriyle,
( Yetimiere merhamet ediniz !) buyururdu ..
Yetime merhamet et, ey Muhammed ümmeti !
Anlatamaz derdini çıplak olur, aç olur ;
Bağrına b as, sev, okşa, esirgem e h immeti ;
Bir gün senin yavrun da şefkate muhtaç olur ..
Yakin olmak dilersen Muhammed Mustafa'ya,
Yetimleri gör, gözet ; haklarına hürmet et !
Nail olmak istersen, dü-cihanda safaya;
Yoksulları sevindir, acizlere hizmet et !
Ye time hor bakana müslüman denilir mi?
Cennet ona haramdır, nar-ı cahimdir yeri ;
Hem islam görünülür, hem de hak yenilir mi ?
Böyle bir iddianın olur mu hiç değeri !
Yetim ile ilgili ayetleri hatırla,
Ma'un suresindeki tehdide de kulak ver,
Ona göre kendine münasip yer hazırla,
Dilersen itiraz et, dilersen bana hak ver . .
Hükm-ü Kur'an böyledir, bunu iyi bilmeli !
Hak rizası yetime riayetle alınır,
Yetimi . hoş tutmalı, gözyaşını silmeli ;
Senin yetimini de, gözetecek bulunur ..
Aşk i iyi bilirsin, sen yetimin halini ;
Çocukluk çağlarında neler çektin bu yüzden,
Kendi yavrularının düşün istikbalini,
Ayırma gözlerini yetim ile öksüzden ..
- 487 �
<<D İ N LE !»
N e müşkildir söz anlatmak senin gibi gafile,
Ha�kı bilmez, batıl ile amel eder durursun;
Kulağına hak söz girmez, ne söylense nafile !
Sağır gibi işitmez de, kendinden uydurursun ..
Hiç kimseyi beğenmezsin; kibir, gurur sendedir ;
Ele binbir kusur bulur, herkesi hor görürsün;
Şeytan seni esir etmiş, daima ensendedir;
Hep etrafa bakarsın da, kendini zor görürsün ..
Sana kalsa senden gayri abid, zahid pek yoktur ;
Alimiere dil uzatır, ilme değer vermezsin ;
Oysa kendi gafletine adil şahit pek çoktur,
ilim Hakkın sıfatıdır, bilsen ilmi yennezsin ..
Veliliğe özenirsin, hayret salıp aleme ;
Koynundaki günahların sayısını bilmezsin,
Kara sürmek adetindir, rastgele her ademe ;
Alnındaki lekeleri fırsat bulup silmezsin ..
Tevhid diye tefrikaya düşürürsün milleti,
Sual açar, şüphe saçar, fitnenle öğünürsün,
Dimağını tahrip etmiş senin kuşku illeti,
Ama bir gün pişman olur çırpınır, döğünürsün ..
Şeriat der, sayamazsın farzlar ile sünneti ;
Tarikat eder, ralı-ı hakta yolunu seçemezsin;
Her sözünle idlal eder, yanıltırsın ümmeti ;
Şu mürşitlik davasından asla vazgeçemezsin ..
Bir ayeti, doğru dürüst sökemezsin yüzünden;
Kalkar Kur'an tefsirine özenirsin hey cahil,
Küfr-ü inkar zahir olur senin h�r bir sözünden,
Bu halinle sen fırak-ı dalleye oldun dahil..
Merhametim sana değil, sana uyan safdile ;
O zavallı irisanları dalale te i tersin,
Tövbe ey le, istiğfar et, gel Rabbinden af dile ;
Unutma ki kafirden de, zındıktan da betersin ..
insan isen Hakka kul ol, Hak emrine uy artık ;
Küfr-ü isyan, cehl-ü n isyan hiç bir işe yaramaz ;
Aşk i sana hakkı söyler, bu sözümü duy artık ;
Yollarını şaşıranlar, maksudu:c.a varamaz ..
- 4:88 -
«L A T iF E»
O uzun geceler derdime yoldaş,
Vebalime ortak benim sigaram ..
Her nefes bana en samimi sırdaş,
Ahvalime ortak benim sigaram ..
Çok kimse zernıneder, ba tırır onu;
Doktorlar nehyeder, attınr onu;
Bu fakir keyf ile tüttürür onu,
Emvalime ortak benim sigaram ..
Kıvrılır kül olur nazik bedeni,
Zifirle doldurur bu can-ü teni,
Çok dosta değişmem, inan ki seni,
Melalime ortak benim sigaram ..
Her lahza ağzımda sezerim seni,
Zevk ile çekerim, süzerim seni ;
Bağışla, ayakla ezerim seni,
Zevalime ortak benim sigaram ..
ALF ABE T i K
F I H R i S T
A L F ABETIK F 1 H R 1 ST
A E
Abdest Bahsi
Abdülkadir-i Geylani Hz. Hal
Tercümesi ...
Adab-ı tarikat
Ah bab-ı tarikat ... ... ... ... .. .
Ahmed-er-Rufai Hz. Hal tercümesi
Ahkam-ı tarikat . . . . . . . .. .. .
Allah sevgisi ve korkusu . . .
Al iyyül Hemedani Hz. Hal
Tercümesi .. .
Alemler . . . . . .
Aşıkanın günlük vazifeleri
Avrad şeyhlerinin s ıfatla rı
Azamet-i Huda tekbiri
B
Baha'üddi n-i Nakşibendi Hz.
Hal Tercümesi
Binayı tarikat
D
Dervişlerin elli dört sıfatları
nele rdir?
Dervişleri n günlük vazifeleri ...
Devranı n sırrı . . . . . . . . . . ..
Duaların kabul buyurulduğL•
Bazı makaml ar
80 Ehlullah'a tabi olmak
1 1 5
38
39
1 39
39
8
1 79
47
66
26
1 1 4
233
39
58
58
53
372
Elli dört farz ... ... ... ... . . .
Emmare nefis sah ipleri ve
s ıfatl a rı . .. . . . . ..
Erkan-ı tarikat . . . . .. . . . .. .
Esma'ya m ü'ekkel melekler
Etvar- ı seb'a ... . . . ... .. .
Etvar- ı seb'ada esrna-i ilahi
renkleri ...
Evrad şeyh lerinin sıfatları ...
Evrad-ı Kadiriyye ve okunuşu
Evrad-ı Kadi riyye şerhli tercem esi
Evrad-ı Rüfa' iyye ve okunuşu
Evrad-ı Rüfa' iyye şerhli
Tercemesi . . .
Evrad-ı Fethi yye ve okunuşu
Evrvad-ı Feth iyye Tercemesi
Evrad-ı Bahaiyye ve okunuşu
Evrad-ı Bahaiyye tercemesi
Ev ad-ı Vi rdi setta r ve
oku n u şu
F ;rad- ı Virdi Settar Şerhi ve
Tercemesi
�vrad-ı Cerr�hiyye ve okunuşu ... ... ... ... ... .. .
Evrad-ı Cerrah iyye Şerhli
Tercemesi
16
91
30
39
46
40
41
26
1 1 7
1 27
1 4 1
1 65
1 81
215
2 35
269
288
305
31 9
339
G
Gusül Bahsi ...
Gülba nk- ı Muhammedi
H
Hac Bahsi ...
Hak mürşid; nasıl tanı nır?
Hak mürşidinin vasıfları ...
Hakikatirı yedi mertebesi
Hak veıtlerinin meşhurları
Haletiyyet 00. 00. 00. 00. 00.
H ikaye: Cün eyd-i Bağdadi
H azretleri 00. 00. 00. 00. 0 0 .
Hikaye: S ıvas kadısının başına
gelenler 00. oo· 00. 000 00. 0 0 .
H ikaye: Muhyiddin-i Arabi
H azretleri . . . . . . . ..
ihvana h ed iyeleri m
lymanın şartları
Ilim tahsi li farzdır
Ilm-i hal oo· oo· 000
Insan halife'tullahtır
lymansız ahirete gitme sebepleri 00. 000 000 . .. 000
l stiha re etmenin usul ve adabı
Islamın şartları
K
Kab ir hediyyeieri ...
Kabile şeyhlerinin sıfatları
Kadeh nedir?· . . . . . . . ..
Kal şeyh le rinin sıfatları
Keramet-i evl iyf. haktır
Kürsi şeyhi nin sıfatları
Kutub kimlerden olur?
Kutb-ül-aktab . . . . . . . ..
Kutbiyyeti n yedi m ertebesi
Kur'an-ı kerimin hassaları
- 492 -
L
BO Lewame nefis sahipl eri ve
1 1 4 sıfatları oo, 000 000 000 . ..
B1
19
19
42
69
46
16
16
1 0B
1 09
79
5
75
8
95
1 09
BO
1 05
26
50
24
69
26
45
45
M
Mahalliyat ...
Makamat-ı tarikat ... ... .. .
Merdiyye nefis ve sıfôtları
Ma rifetin yedi mertebesi ...
Meşhur veliler . . . 00. .. • 00.
M ey nedir (Tasavvufta) 00.
Meyhane nedir? (Tasavvufta)
Meydan nedir? (Tasawufta)
Meratib-i tarikat . . . . . . . . . . ..
Muhtasar ilm-i hal . . . . . . . . .
Mutma'inne n efis ve sıfatları
Mülhime nefis ve s ıfatları ...
M ünacat ve dua 00. 00. 00. .. •
Mürşid-i kamil nasıl tanınır?
Mürşid-1 kamil in vas ıfları ...
Mürşit kimlerden o lur?
N
Namaz Bahsi .. .
Nefs ve ruh .. .
N efsin sıfatları
Nefs- i em m are ve sıfatları ...
N efs-i Lewame ve sıfatları
N efs-i Mülhime ve sıfatları
N efs-i Mutmainne ve sıfatla rı
N efs-i R adiyye ve sıfatları
Nefs-i Merdiyye ve s ıfatları
Nefs-i Sfıfiyye ve s ıfatla rı
Nureddin-i Cerrahi Hz. Hal
Tercümesi
o
Oruç Bahsi
42 o
97 Onsöz 000 00. o o ·
33
46
40
37
42
69
50
50
50
41
75
35
34
1 1 0
19
19
49
d2
2B
��o
30
83
34
35
36
37
38
315
81
3
- 493 -
p Tarikat mertebeleri
Postu n rümuzatı . . . . . . . ........ 51 Tarikatın yedi mertebesi ...
Takke şeyhlerinin sıfatı arı
T ekkelerde yemekten sonra
Post serilirken o ku nacak dua 52
R okunan Hamdiyye . . . . ..
Tasavvuf ... ... ... .. .
Radiyye n efis ve sıfatları 36 Tasavvuftan gaye nedir? ...
Resül-ü zişana Tefekkürün kıymet ve tabi olmak 1 O
Rütbe-l tarikat 40 ehemmiyeti .. . .. . .. . .. .
s
S€ıfiyye n efis ve sıfatları
Saki nedir (Tasavvufta) .. .
Seyriyyat ... ... ... ... .. .
Seyyid Yahya Şirvani Hz.
Hal tercemesi . . . . . . . . .
Safi kime derler?. . . . . ..
Sırrı devran ...
ş
Şefaat ... ... .. .
Şeri'atın yedi mertebesi ...
Şeyh kime derler? . . .
Şiirler .. . . . . .. .
Tarikat adabı
Tarikatın tarifi ...
Tarikat hükümleri
Tarikat erkanı .. .
Tarikat binası .. .
T
Tarikat ahbabı ... . . . .. .
Tarikat rütbeleri ... ... ... .. .
Tarikat makamları ... ... ... .. .
Tekke şeyh lerinin sıfatları
Tevhid ... ... ... ... .. .
38 Teyemmüm Bahsi ... .. .
5
0 Telli Baba ziyaretgahı
46
u
285 Ubudiyyetin yedi m ertebesi
47
53 V
Vasıta ve şefaat ...
Velilerin meşhurl arı
1 5 Vel i lerin sıfatları ...
41
XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX
XBURSA ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TEMEL İSLAM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI TASAVVUF BİLİM DALI SAFER DAL EFENDİ VE TASAVVUFÎ MİRASI (YÜKSEK LİSANS TEZİ) Merve CEYLAN BURSA - 2022 T.C. BURSA ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TEMEL İSLAM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI TASAVVUF BİLİM DALI SAFER DAL EFENDİ VE TASAVVUFÎ MİRASI (YÜKSEK LİSANS TEZİ) Merve CEYLAN Danışman: Prof. Dr. Abdurrezzak TEK BURSA - 2022 TEZ ONAY SAYFASI T. C. BURSA ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE Temel İslam Bilimleri Anabilim, Tasavvuf Bilim Dalı’nda 701423005 numaralı Merve CEYLAN’ın hazırladığı ““Safer Dal Efendi ve Tasavvufî Mirası” konulu Doktora ile ilgili tez savunma sınavı, 24/06/2022 günü 14:00/16:00 saatleri arasında yapılmış, sorulan sorulara alınan cevaplar sonunda adayın tezinin başarılı olduğuna oybirliği ile karar verilmiştir. Üye (Tez Danışmanı ve Sınav Komisyonu Başkanı) Prof. Dr. Abdurrezzak TEK Bursa Uludağ Üniversitesi Üye Dr. Öğr. Üyesi İlhami ORUÇOĞLU Bursa Uludağ Üniversitesi Üye Dr. Öğr. Üyesi Adalet ÇAKIR ÇAĞLI Kocaeli Üniversitesi Üye Üye ....../......./ 20..... SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ YÜKSEK LİSANS/DOKTORA İNTİHAL YAZILIM RAPORU BURSA ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TEMEL İSLAM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI BAŞKANLIĞI’NA Danışman Prof. Dr. Abdurrezzak TEK 03.06.2022 Tez Başlığı / Konusu: Safer Dal'ın Hayatı, Tasavvuf Anlayışı ve Tesirleri Yukarıda başlığı gösterilen tez çalışmamın a) Kapak sayfası, b) Giriş, c) Ana bölümler ve d) Sonuç kısımlarından oluşan toplam 123 sayfalık kısmına ilişkin, 03/06/2022 tarihinde şahsım tarafından Turnitin (Turnitin)* adlı intihal tespit programından aşağıda belirtilen filtrelemeler uygulanarak alınmış olan özgünlük raporuna göre, tezimin benzerlik oranı % 0 dır. Uygulanan filtrelemeler: 1- Kaynakça hariç 2- Alıntılar hariç/dahil 3- 5 kelimeden daha az örtüşme içeren metin kısımları hariç Bursa Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tez Çalışması Özgünlük Raporu Alınması ve Kullanılması Uygulama Esasları’nı inceledim ve bu Uygulama Esasları’nda belirtilen azami benzerlik oranlarına göre tez çalışmamın herhangi bir intihal içermediğini; aksinin tespit edileceği muhtemel durumda doğabilecek her türlü hukuki sorumluluğu kabul ettiğimi ve yukarıda vermiş olduğum bilgilerin doğru olduğunu beyan ederim. Gereğini saygılarımla arz ederim. Tarih ve İmza 03.06.2022 Adı Soyadı: Merve CEYLAN Öğrenci No: 701723041 Anabilim Dalı: Temel İslam Bilimleri Programı: Tasavvuf Statüsü: Yüksek Lisans YEMİN METNİ Yüksek Lisans Çalışması olarak sunduğum “Safer Dal Efendi ve Tasavvufî Mirası” başlıklı çalışmanın bilimsel araştırma, yazma ve etik kurallarına uygun olarak tarafımdan yazıldığına ve tezde yapılan bütün alıntıların kaynaklarının usulüne uygun olarak gösterildiğine, tezimde intihal ürünü cümle veya paragraflar bulunmadığına şerefim üzerine yemin ederim. 03.06.2022 Adı Soyadı: Merve CEYLAN Öğrenci No: 701723041 Anabilim/Anasanat Dalı: Temel İslam Bilimleri Programı: Tasavvuf Statüsü: Yüksek Lisans v ÖZET YAZAR ADI SOYADI Merve CEYLAN ÜNİVERSİTE Bursa Uludağ Üniversitesi ENSTİTÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü ANABİLİM DALI Temel İslam Bilimleri BİLİM DALI Tasavvuf TEZİN NİTELİĞİ YüksekLisans MEZUNİYET TARİHİ ………/………/20…. TEZ DANIŞMANI Prof. Dr. Abdurrezzak TEK Safer Dal Efendi ve Tasavvufî Mirası 1926-1999 yılları arasında yaşayan Safer Dal Efendi, eserleri ve yetiştirdiği insanlarla son yüzyıla ışık tutmuş önemli bir mutasavvıftır. Dönemin şartları sebebiyle yok olmaya yüz tutan tasavvuf kültürünü yeniden canlandırmayı ve ayakta tutabilmeyi başararak gelecek nesillere aktarımını sağlamıştır. Hayatı hakkında ulaşılan bilgiler aynı zamanda yakın tarihe kaynak teşkil etmektedir. Veri toplama sürecinde Safer Dal Efendi’yi tanıyan on sekiz ayrı isimle röportaj yapılmış,yakınında bulunan bazı insanlar hakkında yapılan tez çalışmalarından faydalanılmış ve hakkında yapılmış olan anma programlarındaki konuşmalardan edinilen bilgiler kullanılmıştır. Anahtar kelimeler: Safer Dal, Cerrahi, tasavvuf, kültür vi ABSTRACT NAME &SURNAME Merve CEYLAN UNİVERSİTY Bursa Uludağ University INSTİTUTE Institu of Socialsciences FİELD Basic IslamicSciences SUBFİELD Al-Tasawuf DEGREEAWARDED Master DATE OF DEGREEAWARDED ………/………/20…. SUPERVİSOR Prof. Dr. Abdurrezzak TEK The Sufi Master Safer Dal and His Sufistic Heritage Safer Dal Efendi, who lived between 1926-1999, is an important sufi who shed light on the last century with his works and the people he raised. He succeeded in reviving and sustaining the Sufi culture, which was on the verge of extinction due to the conditions of the period, and transferred it to future generations. Information about his life is also a source for recent history. During the data collection process, eighteen different people who knew Safer Dal Efendi were interviewed, thesis studies about some people who were close to him were used, and the information obtained from the commemoration programs made about him. Keywords: Safer Dal, Jerrahi, al-Tasawuf, culture vii ÖNSÖZ Manevi mirası yaşatmaya çalışan ve buradan hareketle kendisini geliştirmeye gayret eden tek varlık insandır. Çünkü insanın macerası bu dünya hayatından veya zahirden ibaret değildir. Bu yüzden insan, araştırılması gereken bir varlık olup bir mıntıkada müspet manada tesir etmiş olan bir insanın izini sürmekle yükümlüdür. Bu düşünceyle şekillenen tez konumuz Safer Dal Efendi gibi önemli bir mutasavvıfın hayatını esas almıştır. Safer Efendi tasavvuf kültürüne yapmış olduğu mühim hizmetleriyle öne çıkmış, geleneğinden koparılmaya çalışılarak hızlı bir modernleşme sürecine itilen bir toplumda, yetiştirdiği insanlarla birlikte kadim olan kültürü yaşamış ve yaşatmıştır. İçinde bulunduğu dönemin getirdiği zorluklara rağmen tasavvufa dair önemli bir birikimi gelecek nesle aktarmayı başarmıştır. Bu minvalde hayatının her dönemini hizmet anlayışıyla geçiren, yetiştirdiği insanlarla ve kayıt altına aldığı gelenekle tasavvuf kültürüne büyük hizmetler yapan Safer Dal Efendi’nin hayatı, bu doğrultuda araştırılarak kaynaklarıyla birlikte aktarılmaya gayret edilmiştir. Öncelikle bu çalışmanın her aşamasında bilgi ve tecrübelerinden istifade ettiğim, sürecin başından sonuna teşvik ve desteklerini esirgemeyen kıymetli danışman hocam Prof. Dr. Abdurrezzak Tek'e hürmet ve teşekkürlerimi arz ederim. Tezin her aşamasında ve bilhassa kaynak taramasında bize rehberlik ederek en büyük katkıyı sağlayan ve aşağıdaki isimlerin tamamına yakınıyla kendileri sayesinde görüşme imkanı bulduğum Adalet Çakır Çağlı’ya teşekkürü borç bilirim. Veri toplama sürecinde görüşme talebimizi kabul ederek anlattıklarıyla teze kaynak teşkil eden Prof Dr. Sadettin Ökten’e, Ömer Tuğrul İnançer’e, Safiyüddin Erhan’a, Mustafa Özdamar’a, M. Fatih Çıtlak’a Hasan Subaşı’na, Nezih Çetin’e, Sabahattin Can’a, Yaşar Cengiz’e, Özcan Şakar’a, Tanju Pala’ya, Sami Savni Özer ve eşi Yümna Özer’e, Kenan Sayacı ve eşi Handan Sayacı’ya, Abdullah Akın’a, Mustafa Özyurt’a ve Cumhur Enes Ergür’e teşekkür ederim. Aynı zamanda çalışmanın oluşum süreci boyunca emeği geçen ve destek veren tüm arkadaşlarıma, bizi hiçbir zaman yalnız bırakmayan kıymetli annem, babam ve eşimin anne ve babasına, sürecin başından sonuna kadar maddi manevi desteklerini esirgemeden yanımda olan kıymetli eşim M. Ramazan Ceylan’a sonsuz teşekkür ederim. Merve Ceylan Uşak - 2022 viii İÇİNDEKİLER TEZ ONAY SAYFASI....................................................................................................ii YÜKSEK LİSANS/DOKTORA İNTİHAL YAZILIM RAPORU............................iii YEMİN METNİ .............................................................................................................iv ÖZET................................................................................................................................v ABSTRACT....................................................................................................................vi ÖNSÖZ...........................................................................................................................vii İÇİNDEKİLER ............................................................................................................viii KISALTMALAR ...........................................................................................................xi GİRİŞ ...............................................................................................................................1 A. ARAŞTIRMANIN KONUSU..................................................................................1 B. ARAŞTIRMANIN METODU..................................................................................2 BİRİNCİ BÖLÜM SAFER DAL EFENDİ’NİN HAYATI A. DOĞUMU, NESEBİ VE ÇOCUKLUĞU................................................................4 B. GENÇLİĞİ, MESLEĞİ VE EVLİLİĞİ....................................................................9 C. TASAVVUFA İNTİSABI......................................................................................14 1. Mürşidi İbrahim Fahreddin Şevki Efendi............................................................17 2. Pirdaşı ve İkinci Mürşidi Muzaffer Efendi..........................................................33 İKİNCİ BÖLÜM SAFER DAL EFENDİ’NİN ŞEYHLİĞİ VE ŞAHSİYETİ A. ŞEYHLİK DÖNEMİ VE ŞAHSİ ÖZELLİKLERİ ................................................40 B. DERVİŞLERİNİ YETİŞTİRME USÛLÜ VE İRŞAD METODU ........................53 C. RÜYA TABİRİ İLMİNE VUKÛFİYETİ...............................................................69 D. HİZMET SEVGİSİ VE TEKKEDEKİ FAALİYETLERİ .....................................74 1. Hizmet Sevgisi.....................................................................................................74 2. Tekke Binasında Yapılan Yenilikler....................................................................76 E. CÖMERTLİĞİ, YARDIMSEVERLİĞİ VE ÎSAR SAHİBİ OLUŞU....................79 F. TEKKENİN MUTAT GÜNLERİ...........................................................................83 1. Pazartesi Geceleri ................................................................................................83 ix 2. Perşembe Geceleri ...............................................................................................88 3. Cumartesi Geceleri ..............................................................................................90 4. Ramazan Akşamları.............................................................................................91 5. Bayram Gecesi ve Sabahı ....................................................................................95 6. Muharrem Merasimi ve Safer Aşı .......................................................................96 a. 10 Muharrem Merasimi....................................................................................96 b. Safer Aşı...........................................................................................................97 G. SAFER EFENDİ DÖNEMİNDE AÇILAN ŞUBELER/ZAVİYELER.................98 H. DİĞER TARİKAT ŞEYHLERİYLE MÜNÂSEBETLERİ.................................100 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM KAYBOLAN TASAVVUF KÜLTÜRÜNÜ CANLANDIRMA VE GELECEĞE AKTARMA YOLUNDA YAPMIŞ OLDUĞU HİZMETLER A. SAFER DAL EFENDİ’NİN ESERLERİ .............................................................105 1.Matbu Eserleri ....................................................................................................106 a. Istılahat-ı Sofiyye fî Vatan-ı Asliyye/Tasavvuf Terimleri .............................106 b. İlmihâl: İmân, İslâm, İhsân ............................................................................108 c. Muhibbî Dîvanı ..............................................................................................108 2. Gayr-ı Matbu Eserleri........................................................................................109 a. Şeyh Muzaffer Ozak Hayatı Menkıbeleri ve Seyahatleri...............................109 b. Son Şeyhler ....................................................................................................109 3. Telifine Katkıda Bulunduğu Eserler..................................................................111 a. ‘İlahiler’ Hakkında Bazı Kitaplar...................................................................111 b. Gönül Cerrahı Nureddin Cerrâhî ve Cerrâhîler..............................................112 c. İslâmbol Geleneğinde Sivil Merâsimler ve Doğumdan Ölüme Mûsikî.........112 d. Derviş Çeyizi/Türkiye’de Tarikat Giyim-Kuşam Tarihi................................113 e. Salât-ı Meşîşiyye Şerhi...................................................................................114 f. Vird-i Settâr Şerhi...........................................................................................114 4. Muhtevası Safer Efendi’nin Sohbetlerinden Oluşan Eserler.............................114 a. Geydim Hırkayı / Safer Efendi’nin Sohbetleri...............................................114 b. Huzur Defteri I-II...........................................................................................115 c. Rüyalar Âlemi - Rüya Risâlesi.......................................................................115 x B. TASAVVUF TARİFLERİ VE BAZI KAVRAMLAR HAKKINDA YAPTIĞI TANIMLAR..............................................................................................................116 1. Tasavvuf ve Tasavvufa Dair Bazı Kavramların Tarifleri ..................................116 2. Bazı Tasavvufî Kavramlarla İlgili Görüşleri .....................................................120 C. TASAVVUF KÜLTÜRÜNE OLAN HAKİMİYETİ...........................................123 D. TEKKE EŞYALARI HAKKINDA BİLGİSİ, TÜRBELERİN İHYASI VE SARIK SARMA MARİFETİ.................................................................................................125 1. Tekke Eşyaları Hakkında Bilgisi.......................................................................125 2. Türbelerin İhyası ve Sarık Sarma Marifeti ........................................................126 E. TEKKE MÛSİKİSİNE KATKILARI VE YAPMIŞ OLDUĞU HİZMETLER...134 1. Geleneğin Kayda Alınarak Korunması..............................................................136 2. Kayda Alınan İlahilerin Notaya Dönüştürülerek Geleceğe Aktarılması ...........138 3. Mûsiki Külliyatına Yeni Eserler ve Bestekârlar Kazandırması.........................139 F. VEFATI.................................................................................................................140 SONUÇ.........................................................................................................................144 KAYNAKLAR ............................................................................................................146 EKLER.........................................................................................................................151 xi KISALTMALAR Bk. : Bakınız çev. : Çeviren d. : Doğumu DİA : Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi ed. : Editör haz. : Hazırlayan İMÇ : İstanbul Manifaturacılar Çarşısı ö. : Ölümü s.a.v : Sallallahu aleyhi ve sellem vb. : ve benzeri vs. : ve sair 1 GİRİŞ A. ARAŞTIRMANIN KONUSU Bu araştırmanın konusu Nûreddin Cerrâhî Tekkesi'nin yirminci türbedarı ve postnişini olan Safer Dal Efendi’nin hayatı ve geride kalanlara bıraktığı tasavvufî mirasıdır. Safer Efendi’nin tasavvufî mirası ise şüphesiz onun hayatının bütünüdür. Zîra bir mutasavvıfın hayatı ile alakalı bilgilerin tasavvuf ilmine yönelik az veya çok katkıları olmakla beraber bir mürşid-i kamilin hayatı hakkında edinilen bilgiler, bazen tek başına irşada vesile olabilmektedir. Nitekim tabakât türü eserlerle ilk dönem sufilerinin hayatları ve bu sayede tasavufun teşekkül süreci hakkında bilgi edinilebilmekteyken bu eserlerde adı geçen sufilerin davranış biçimleri ve sözleri, yüzyıllar sonra dahi günümüz insanının irşadına vesile olabilmektedir. Safer Efendi’nin hayatı da bu sâikle araştırılarak tasavvuf kültürüne yaptığı hizmetlerle birlikte anlatılmıştır. Aynı konuda 2020 yılında Hamid Ömer Ekicim’e ait ‘Safer Dal Efendi’nin Hayatı, Eserleri ve Türk Din Mûsikîsine Katkıları’ adlı yüksek lisans tezi tamamlanmış ancak bu tezin içeriği, alanı gereği Safer Efendi’nin mûsiki noktasındaki hizmetlerini öne çıkarmaktadır. Çalışmamızda ise Safer Efendi’nin hayatı tasavvufî açıdan öncelenerek işlenmiş, tekke mûsikisinin yanında tasavvuf kültürüne yapmış olduğu diğer hizmetleri de anlatılmıştır. Safer Efendi 1926 yılında doğmuş ve şeyhi Fahreddin Efendi’yle tanıştığı 1953 yılı, onun hayatının dönüm noktası olmuştur. Bu tarihten sonra ömrünü şeyhine ve İslâm’a hizmete adayan Safer Efendi, tekke kültürü noktasında devrinin önde gelen isimlerinden olmuş, şeyhinden aldığı miras ile tasavvuf geleneğinin geleceğe aktarılmasında köprü vazifesi görmüştür. Bu noktada son dönem Türkiye’sinin bilinmesi gereken mühim isimlerinden olup yaptığı hizmetlerle de tasavvuf tarihi açısından son derece önemli bir yere sahiptir. Zira Safer Efendi bizzat Fahreddin Efendi’nin yetiştirdiği biri olarak, Pîr Nûreddin Cerrâhî’den Fahreddin Efendi’ye kadar kesintiye uğramadan gelen bu kültürün ayniyle kendisidir. Safer Dal Efendi, yaşadığı dönemde insanlar üzerinde etkinliği olan bir mutasavvıf olup günümüzde de bıraktığı eserler ve yetiştirdiği insanlarla bu etkisini sürdürmektedir. Safer Efendi yirminci yüzyıl Türkiye'sinin tüm zorluklarını birebir yaşamış ve bu zorluklara rağmen tasavvuf kültürünü devam ettirip gelecek nesillere aktarımı için 2 büyük gayretler sarf etmiş bir gönül insanıdır. Çalışmamızda bu husus göz önünde bulundurularak Safer Dal'ın hayatı incelenmiş, tasavvuf kültürüne yapmış olduğu hizmetleri anlatılmıştır. B. ARAŞTIRMANIN METODU Safer Dal Efendi hakkındaki bilgilerin büyük bir kısmına sevenleriyle yapılan mülakatlar sonucu ulaşılmış olup bu veriler, kendisini anma programlarındaki konuşmalardan edinilen bilgilerle desteklenmiştir. Kaynakların bir kısmı ise Safer Efendi’den bahseden bazı kitaplardan ve çeşitli tez çalışmalarından oluşmaktadır. Bununla beraber ilgili ansiklopedi maddelerinden yararlanılmış ve internet kaynakları taranarak çeşitli yollardan bilgiler toplanmıştır. Ana kaynağı şifâhî olan bu çalışmada en belirgin sorun, bilgilerin teyidi noktasında yaşanmıştır. Zira kaynağı şifahi olan bir bilgiyi tamamıyla doğrulatmak son derece zor olup bir kişiden edinilen bilginin ikinci bir kişiye teyit ettirilmesi tezin en zorlu aşaması olmuştur. Bu sebepten dolayı ulaşılan birçok bilgi tez formatı gereği teze dahil edilememiş, çalışma mümkün mertebe teyidi alınan verilerle işlenmiştir. Çalışma sürecinde yaşanan bir diğer zorluk, iç içe geçmiş olan bilgileri bölümlere ve başlıklara ayırmak olmuştur. Çünkü bir insanın hayatı, her anıyla bir bütün olup bunu ayrı başlıklar altında ele almak kolay olmamaktadır. Buna rağmen mümkün mertebe her bilgi, ilgili bölüm ve başlık altında işlenerek aktarılmıştır. Veri toplama sürecinde farklı şehirlerde farklı isimlerle röportajlar yapılmış, bu kişilere Safer Efendi’nin hayatı, şahsiyeti, şeyhiyle ve dervişleriyle münasebetleri, yapmış olduğu yurtiçi-yurtdışı faaliyetleri/hizmetleri ve tekke kültürüne dair bilgisi ve çalışmaları hakkında detaylı başlıklar halinde sorular yöneltilerek cevaplar alınmıştır. Bazı isimlerle birebir görüşme imkanı bulunamamış, internet veya telefon üzerinden görüşme sağlanmıştır. Görüştüğümüz her isim çok özel ve değerli kişiler olup bu görüşmelerin çalışmamıza olduğu kadar bize de çeşitli yönlerden büyük katkıları olduğu mutlaktır. Bununla beraber görüşme talebimize farklı sebeplerle ret cevabı aldığımız isimler de olmuştur. Toplanılan bu bilgiler yazılı kaynaklarla birleştirilerek kronolojik sıralamaya göre aktarılmaya çalışılmıştır. 3 Tez, üç ayrı bölüme ayrılarak alt başlıklar oluşturulmuştur. Birinci bölümde doğumu, çocukluğu, mesleği vs. başlıklarla hayatı hakkında bilgiler ve tasavvufa intisabı işlenmiş; ikinci bölümde Safer Efendi’nin şeyhliği ve şahsiyeti başlığı altında kişilik özellikleri, dervişleriyle münasebetleri, tekke içi ve dışındaki hizmetleri ile ilgili bilgiler aktarılmıştır. Üçüncü bölümde ise eserleri, tasavvuf kültürüne hakimiyeti ve kaybolan tasavvuf kültürünü yeniden canlandırma yolunda yapmış olduğu hizmetleri, alt başlıklar halinde detaylandırılarak aktarılmış, en son vefatı işlenerek çalışma tamamlanmıştır. Ulaşılan bazı evraklar da ekler bölümünde fotoğraf şeklinde veya taratılarak aktarılmıştır. 4 BİRİNCİ BÖLÜM SAFER DAL EFENDİ’NİN HAYATI Safer Efendi’nin asıl adı Sadık Safer’dir. Safer, dedesinin ismi olup Sadık ismi de babasından dolayı verilmiş1 ve bu isim daha sonra tekke muhitinde Sıddık olarak söylenmiştir. Mahlası ‘Muhibbî’ olan Safer Dal Efendi, tekke tarzı bir üslûpla tarikatı da belirtilerek ‘Sıddık Safer Dal el-Muhibbî el-Cerrâhî’ şeklinde zikredilmektedir. Nûreddin Cerrâhî Tekkesi’nin yirminci türbedarı ve postnişini olan Safer Dal Efendi2 hayatının her dönemini faal geçirmiş, ömrünü İslam’a hizmete ve bu uğurda insan yetiştirmeye adamış bir Allah dostudur. Yaşadığı dönem itibariyle eski ile yeninin farkını ve özelliklerini bizzat yaşayarak görmüş3 ve gördüklerini kayıt altına alarak/aldırarak İslam Medeniyetinin en önemli kurumlarından biri olan tasavvuf kültürünü yok olmaya yüz tutmuş bir vaziyetteyken yeniden canlandırma yolunda büyük gayret göstermiştir. Bu noktada tasavvuf kültürüne hayli hizmetleri olan Safer Efendi, geleneğin geleceğe aktarılmasında son derece mühim bir yere sahiptir. Tezimizin bu bölümünde Safer Efendi’nin hayatı; doğumu, nesebi ve çocukluğu, gençliği, mesleği ve evliliği, tasavvufa intisabı şeklinde kısımlara ayrılarak anlatılacaktır. Anlam bütünlüğü sağlanması açısından mümkün mertebe kronolojik sıraya uyulmaya çalışılmış bu sebeple vefatı ile ilgili bilgiler bu başlık altında anlatılmayıp son bölümde aktarılmıştır. A. DOĞUMU, NESEBİ VE ÇOCUKLUĞU Safer Dal Efendi, 20 Ağustos 1926 yılında İstanbul Eğrikapı’da Hacı İlyas Yatağan Camii civarında bir evde dünyaya gelmiştir. Doğum yılı hakkında iki farklı bilgi 1 Bu bilgi Adalet Çakır aracılığıyla Safer Dal’ın kızı Nurten İyibil’den alınmıştır. 2 Adalet Çakır - Mehmet Fahrettin Dal, “Dal, Safer”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (Ankara: TDV Yayınları, 2020) Ek-1/302-302; M. Baha Tanman, “Nûreddin Cerrâhî Tekkesi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 2007) 33/253-256; Hamid Ömer Ekicim, Safer Dal Efendi’nin Hayatı, Eserleri ve Türk Din Mûsikîsine Katkıları (Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020), 4. 3 M. Fatih Çıtlak, Huzur Defteri (İstanbul: Sufi Kitap, 2016), 199. 5 aktarılan Safer Efendi, hayatını anlattığı bir ses kaydında verdiği bilgilerle bu ihtilafı ortadan kaldırmıştır. Nitekim Safer Efendi’nin bir sohbet esnasında bu konu hakkında soran birine ‘1926 tarihinde doğdum ama nüfusta 1928.’ şeklindeki cevabı da bu bilgiyi teyit etmektedir.4 Doğumuna düşürülen bir tarih şöyledir; Çıktı bir şems-i bal “Eş-Şeyh Safer Dal” (10 Safer 1345/20 Ağustos 1926)5 Safer Efendi’nin annesi Ülker Hanım, anne tarafından Bulgaristan’ın Ziştov şehrinde Hacı Rüstemoğulları namıyla tanınan ve Tuna’da gemileri bulunan köklü bir aileye mensuptur. Bu aile, Ülker Hanım’ın annesi çok küçük yaşlardayken çıkan ‘93 Harbi’ sebebiyle memleketini terk etmek zorunda kalmış ve o dönem kasaba olan Mustafakemalpaşa İlçesine muhacir olmuştur. Ülker Hanım baba tarafından ise Emirzâdeler ailesinden olup silsilesi Bursa’da bulunan ve asıl adı Şemseddin Muhammed olan Emir Sultan’a 6 (ö.1429) dolayısıyla Peygamber Efendimiz’e (s.a.v) dayanmaktadır. Bununla ilgili Safer Efendi hayatını anlattığı kayıtta şöyle söylemektedir: “Annemin babasının sülalesine ‘Sultanlar’ diyorlar. Ben merak ediyordum bu sultanlık nereden geliyor diye. Teyzeme ‘Sultanların Emine’, dayıma ‘Sultanların Mehmet’ derler. Hz. Emir Sultan’danmış. Anne sülalemin isimleri bilebildiğimiz kadar yukarıdan aşağıya doğru ‘Ahmet oğlu Mehmet, Mehmet oğlu Ahmet’ diye gidiyor. Dedemin ismi de Ahmet. Kendisi Çanakkale şehidi, annem yetim büyümüş.”7 Ülker Hanım son derece becerikli, cevval ve çocuklarına karşı müşfik bir annedir. Çocuklarına gösterdiği sevgi ve şefkatin yanında “Evlât sermaye, torun kâr” sözüyle torunlarını da ne kadar çok sevdiğini; “kârımın kârı” cümlesi ile de torun çocuklarını görme bahtiyarlığını ifade etmiştir.8 Evlatlarını hayata hazırlamak için onlara elinden gelen her şeyi öğretmeye çalışmış ve onları her işi becerebilecek donanımda yetiştirmiştir. Nitekim Safer Efendi’nin de elinden her iş gelen kabiliyetli biri olduğu 4 Adalet Çakır, Geydim Hırkayı Safer Efendi’nin Sohbetleri (İstanbul: Dergâh Yayınları, 2018), 206. 5 Çakır, Geydim Hırkayı, 11 Dipnot:1. 6 Hüseyin Algül - Nihat Azamat, “Emîr Sultan”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 1995) 11/146-148. 7 Bu bilgi F. Çıtlak tarafından gönderilen Safer Efendi’ye ait ses kaydından naklen alınmıştır. 8 Ekicim, Safer Dal Efendi’nin Hayatı, Eserleri ve Türk Din Mûsikîsine Katkıları, 8. 6 anlatılmıştır. Ülker Hanım ve Sadık Efendi, Dervişali Mahallesi’nde bir dönem Kadirî Tekkesi olan Kefeli Camii yakınında bir evde nişanlanmışlardır. Kendilerinin herhangi bir yere intisabı olmamasına rağmen düğünlerini dervişler yapmış, onları dualar ve ilahilerle evlerine göndermişlerdir.9 Bir kız bir de erkek kardeşi olan Safer Dal, ailenin en büyük çocuğudur.10 Annesine çok düşkün olan Safer Efendi, 1989 senesinde onun vefatından dolayı duyduğu üzüntüyü kerîmesine “Evlâdım, ben şimdi büyüdüm” sözüyle ifade etmiş11 ve annesine duyduğu hasretle şöyle bir şiir yazmıştır: Anam Hak yarattı cümleyi Yavrun idim ben senin Yaşıyorduk sevgiyle Hasrette koyup gittin Anam Sen gidince Allah’a Aşkullâh sardı beni Rûhun içün Fâtiha Kul etti aşkın beni12 Safer Efendi’nin babası Sadık Ramazan Efendi Arnavutluk’un Debre’ye bağlı Zerqan Nahiyesi Strikçan (Sudencan) Köyü’nde yaşamış olan Sulalar/SülüAgalar/Süleymanlar namıyla meşhur bir aileye mensuptur. Bu ailenin büyük dedesi olan Süleyman Ağa uzun bir ömür sürmüş, ömrünü yüz elli yıl çobanlık yaparak geçirmiştir. Bir buçuk asır koyun güdüp hiçbir hayvanına bir kere bile kötü bir söz etmediğini söyleyen nezaket sahibi bir zat olduğu anlatılmıştır.13 Sadık Efendi küçük yaşlarda kardeşleriyle beraber Arnavutluk’tan İstanbul’a gelmiş, kardeşleri geri dönmüş fakat Sadık Efendi İstanbul’da kalmıştır. Burada Rumlardan helvacılık mesleğini öğrenirken Rumcayı da öğrenmiştir. Anadolu’nun çetin günlerden geçtiği bu dönemde vatan müdafaası için Trakya’da 9 Bu bilgi Safer Efendi’ye ait ses kaydından naklen alınmıştır. 10 Kız kardeşi Servet Erağan (d.1929), erkek kardeşi Şevki Dal (d.1933)’dır. 11 Ekicim, Safer Dal Efendi’nin Hayatı, Eserleri ve Türk Din Mûsikîsine Katkıları, 8. 12 Safer Dal, Muhibbî Dîvânı, haz. Adalet Çakır (İstanbul: Kaknüs Yayınları, 2009), 191-192. 13 Bu bilgi Safer Efendi’ye ait ses kaydından naklen alınmıştır. 7 bulunan Cafer Tayyar Paşa komutasındaki milis kuvvetlerine katılmış ve savaşta Rumların eline esir düşmüştür. Sadık Efendi bu esaretten Rumca ifadelerle “Arnavudun gavuruyum” diyerek kurtulmuştur. Bu süreçten sonra kısa bir müddet Bursa Mustafakemalpaşa’da ikamet etmiş ardından oğlu Safer Dal’ın hayatının merkezi haline gelecek olan Fatih Karagümrük’e yerleşmiştir.14 Sadık Efendi’nin ömrü çok küçük yaşlarda ayrılıp bir daha dönemediği memleketine duyduğu hasretle geçmiştir. Nitekim yakınları onun sırf Arnavutça bir şeyler duyabilmek için radyonun başından ayrılmadığına şahit olmuşlardır.15 Sadık Efendi 16 Ocak 1956 yılında vefat etmiştir. Sadık Efendi ve Ülker Hanım’ın kabirleri Edirnekapı Necatibey Mezarlığı’nda Pîr Nûreddin Cerrâhî’nin babası Abdullah Ağa’nın ayak ucundadır.16 Safer Dal’ın çocukluğu oldukça hareketli geçmiştir. Babası Sadık Efendi senenin diğer günlerinde helvacılıkla meşgul olurken yaz aylarında Heybeliada’da dondurma satarak geçimini sağlamış, bu sebeple Safer Efendi de çocukluğunun yaz aylarını orada geçirmiştir. Meraklı, heyecanlı ve hareketli bir çocuk olan Safer Dal’ın adada geçen günlerine dair şöyle bir hadise anlatılmıştır; Safer Efendi bir gün arkadaşlarıyla adaya gelen ip cambazlarının gösterisini izlemeye gider ve onların yaptığı tehlikeli hareketleri aynen taklit etmeye başlar. Çocuklar bahçedeki toprağa ayaklarını sürterek telin üzerinde yürümeye çalışırlarken ip cambazları onların bu halini görmüş, dikkatleri Safer Dal’ın hareketlerine yönelmiştir. Cambazlar Safer Efendi’nin ailesine gelerek kendisinin çok yetenekli olduğunu ve yetiştirmek için kendisini almak istediklerini söylediklerinde büyükannesi hiddetlenerek ‘Bizim size verilecek çocuğumuz yok!’ karşılığını vermiş ve cambazların bu teklifini reddetmiştir.17 Bir diğer çocukluk hatırasını şöyle anlattığı nakledilmiştir: “Mide bulantıları sebebiyle kendisini muayene eden Fransız doktor Allen, ‘çocukluğunuzda hiç kafa üstü düştünüz mü’ diye sorduğunda ‘evet’ der ve anlatır: ‘Çocukken, en uçtaki kozalağı almak için çam ağacına çıktım. Tırmanırken yere düştüm. Tabiî, ben yüzümü görmüyorum. Şevki (Safer Efendi’nin kardeşi) çok korktu. Sakın evdekilere söyleme dedim ama o yüzümü kanlı 14 Çakır, Geydim Hırkayı, 11. 15 Ekicim, Safer Dal Efendi’nin Hayatı, Eserleri ve Türk Din Mûsikîsine Katkıları, 7. 16 Bu bilgi Adalet Çakır aracılığıyla Safer Dal’ın kızı Nurten İyibil’den alınmıştır. 17 Ekicim, Safer Dal Efendi’nin Hayatı, Eserleri ve Türk Din Mûsikîsine Katkıları, 8. 8 görünce koşup eve haber vermiş. Annem, babam, büyükannem koşarak geldi. Tabii, büyükannem beni hemen arkasına aldı.”18 Safer Efendi bir dönem de futbola merak salmıştır. Öyle ki gençlik döneminin başlarında futbola duyduğu bu merakla işlerini maç saatlerine göre ayarladığı ve maçları seyretmeye gittiği nakledilmiştir.19 Futbola düşkünlüğüyle ilgili bir hatırasında kıran kırana bir mücadele yaptıklarını, bu esnada ayak başparmağındaki tırnağın düştüğünü fakat maçın heyecanıyla ayakkabıdan taşan kanı görene kadar bunu fark etmediğini anlatmıştır.20 Safer Efendi çocukluğunun en sıkıntılı günlerini ‘Kur’ân’ın yasak olduğu devirler’ diye ifade etmiştir. Kur’ân-ı Kerîm’i cami duvarlarının yazılarını çözerek öğrenmeye çalışmış, kısa sûreleri camilerde namaz esnasında hocalardan dinleyerek ezberlemiştir. 21 O günlerden şöyle bahsettiği nakledilir: “Çocukluk yıllarımızda namaz sûrelerini bu bitişik câmide -Canfedâ Hatun Câmii’nde-, Ramazan’da, İmam Efendi’den öğrendim. Bu câmiden kovarlardı Dervişali’ye; Dervişali’den kovarlar Atikali’ye… Çocuğuz, küçüğüz, kıkırdıyoruz ya!.. Cemaat kovuyor bizi. Böyle böyle imamların namazdaki okuyuşlarını takip ede ede, namaz sûrelerini ezberledik.”22 Safer Dal’ın çocukluk yılları İkinci Dünya Savaşı’na rastlamaktadır. Savaşın getirdiği olumsuzluklar ülkede büyük bir kıtlığa sebep olmuş, bu durum Safer Efendi’nin ailesini de büyük oranda etkilemiştir. Bu zorlu süreçte Dervişali Mahallesi’nde bulunan Taş Mektep’te23 ilkokulu tamamlayan Safer Dal, ardından Karagümrük Ortaokulu’na24 başlamıştır. Parlak bir öğrenciliği olmasına rağmen ailesinin geçim sıkıntısından dolayı ortaokulu tamamlayamadan bırakmak zorunda kalmıştır. Babasına yardımcı olabilmek için muhtelif işlerde çalışmaya başlayan Safer Efendi o günlerini şöyle anlatır: 18 Dünya Bizim, “Safer Efendi’yi dervişlerinden ayırmak zordu”, Söyleşi (Erişim 12 Ekim 2021). 19 Çıtlak, Huzur Defteri, 196. 20 Özcan Şakar, “Kişisel Görüşme” (Susurluk / Balıkesir - 08.06.2019). 21 Çıtlak, Huzur Defteri, 193. 22 Mustafa Özdamar, Gönül Cerrahı Nureddin Cerrahî ve Cerrahîler (İstanbul: Kırk Kandil, 2016), 190. 23 17. İlkokul olarak da bilinen okulun bugünkü adı Muallim Naci İlkokulu’dur. 24 Bugünkü adı Ahmet Rasim Anadolu Lisesi’dir. 9 “İkinci Dünya Harbi sırasında bizi okuldan almak mecburiyetinde kaldılar. Ortaokulu bitiremedik. Öğretmenlerim çok yalvardılar: ‘Bırakın biz okutalım bu çocuğu!’ dediler, fakat. ‘Hayır!’, dedi babam, şeker beş lira oldu çünkü. Babam helvacı… Çalışmak mecburiyetinde kaldık, çalıştık.”25 B. GENÇLİĞİ, MESLEĞİ VE EVLİLİĞİ Safer Efendi okulu bıraktıktan sonra ailesinin geçimine destek olabilmek için muhtelif işlerde çalışmıştır. Helvacılık mesleğinde babasına yardımcı olmuş, helva satıcılığı yapmış bunun yanında on beşli yaşlarındayken bir tesviye işinde çalışmıştır. Safer Efendi çalıştığı her işte olduğu gibi bu işte de maaşının karşılığını alabilmek için olan gücüyle gayret göstermiş, bu durumu fark eden patronunun onun bu çalışma ahlakını takdir ederek ona herkese verdiğinden daha fazla maaş verdiğini anlatmıştır.26 Safer Dal zor bir çocukluk ve gençlik döneminden sonra askerlik vazifesini yapmak için Mersin Silifke’ye gitmiştir. Hayatından bahsettiği ses kaydında ‘Askerde iyi arkadaşlar edindim, orada ben beş vakit namaza başladım.’ diye anlatmıştır.27 İkinci Dünya Savaşı’nın henüz sona erdiği bu yıllarda ülke kamusal ve kurumsal anlamda büyük sıkıntılar içindedir. Karayolları Genel Müdürlüğü’nün henüz kurulmadığı bu dönemde28 devlet, eksik işgücü açığını kapatmak amacıyla kendi denetimi altındaki işlerde, sürekli ve kötü çalışma koşullarına tepki gösteremeyecek bir işgücü kaynağı olarak askerleri ve hükümlüleri çalıştırmıştır.29 Safer Efendi de askerliği sırasında iş makinesi operatörlüğü yaparak eski Silifke-Mut karayolunun çalışmasında bulunmuş, ağır çalışma şartları altında tamamladığı askerliğini şu sözleriyle ifade etmiştir; “Günlerce postalı çıkarmadığımız için üç kere tırnağım düştü.”30 Bu yıllarda Kore Savaşı başlamıştır. Türkiye, NATO’ya girmek için Kore’deki savaşa asker gönderme kararı almış, Safer Efendi de bu savaşa katılmak için gönüllüler listesine adını yazdırmıştır. Bunu duyan babası Sadık Efendi, savaş görmüş biri olarak evladının gönüllü olmasından duyduğu üzüntü ve endişeyle ağır bir kalp krizi geçirmiştir. Bunun üzerine Safer Efendi ismini 25 Özdamar, Nureddin Cerrahî ve Cerrahîler, 190. 26 Çıtlak, Huzur Defteri, 196-197. 27 Bu bilgi Safer Efendi’ye ait ses kaydından naklen alınmıştır. 28 1 Mart 1950’de kurulmuştur. Tarihçesi için bk. https://www.kgm.gov.tr/Sayfalar/KGM/SiteTr/Kurumsal/Tarihce.aspx 29 Süleyman Özdemir, “Türkiye’de ‘Zorunlu Çalışma’ Uygulamaları”, Journal of Social Policy Conferences 41-42 (02 Kasım 2011), 18. 30 Ekicim, Safer Dal Efendi’nin Hayatı, Eserleri ve Türk Din Mûsikîsine Katkıları, 10. 10 listeden sildirmiş, Kore’ye gitmekten vazgeçmiştir.31 Safer Dal üç sene süren askerliğini telsizci ve iş makinesi operatörü olarak iki sınıf halinde tamamlamış,32 askerliği süresince ayrıca görevli olarak Zonguldak Devrek’e de gitmiştir.33 1950 yılında terhis olduktan sonra PTT’nin kursuna gitmiş ve orada uluslararası geçerliliği olan telsiz operatörlüğü belgesi almaya hak kazanmıştır. Can dostu ve yoldaşı Kemal Evren ile de burada tanışmış ve bu kursu her ikisi de başarıyla tamamlamıştır.34 Askerden sonra elindeki telsiz operatörlüğü belgesiyle dönemin iyi gelirli bir işi olarak uzun yol gemilerinde çalışmak için arayışa girmiş, yerli firmalarda bu meslekle ilgili iş bulamayınca yabancı şirketlerden kendisine gelen teklifleri değerlendirmek istemiştir. Ancak babası Sadık Efendi’nin: “Oğlum, üç sene hasretini bekledim, askerden! Şimdi gideceksin Gâvuristana, bir gâvur kızı alacaksın, ben senden olacağım, gitme babacığım!”35 deyip ağlaması üzerine Safer Efendi babasını kırmamış ve onun rızası olmayan bu işe hiç girişmemiştir. Safer Efendi’nin burada göstermiş olduğu davranışı, anne-baba rızasını gözetme noktasında ne kadar hassas olduğunun da delilidir. Bunun üzerine Safer Efendi İstanbul’da bir iş bulmuş ve Kemal Evren ile birlikte Haliç Câmialtı Tersanesi’nde çalışmaya başlamışlardır. Önce Safer Dal ardından Kemal Evren tersaneye girmiş; Safer Efendi ambar memuru, Kemal Baba ise muhasebeden sorumlu memur olarak işe başlamıştır.36 Safer Efendi askerden döndükten sonra eski muhitindeki arkadaşlarıyla kaldığı yerden devam edememiş ve pek ahbaplık kuramamıştır.37 Geri kalan hayatında en yakın arkadaşı Kemal Evren olmuştur. Gittikleri her yere beraber gitmişler ömürlerinin sonuna kadar birbirlerinden hiç ayrılmamışlardır. Araştırmalarımız sırasında yaptığımız tüm görüşmelerde bu dostluk bağı mutlaka zikredilmiş ve hayranlıkla anlatılmıştır. Bu dostluğu Robert Frager kitabında şöyle anlatır; “İkisi siyam ikizleri gibiydiler. Her zaman yan yana, omuz omuza otururlardı. Sanki ikisi tek bir varlıktı; birini görüp diğerini hemen yanında görememek bize çok tuhaf gelirdi. İki adam en derin bir dostluğu, kardeşliği 31 Bununla ilgili yaşanan trajikomik hadise şurada nakledilmiştir. Bk. Çıtlak, Huzur Defteri, 197. 32 Erkam TV, “Bir İrfan Öncüsü Olarak Safer Dal Efendi (Muhibbî) Konuşmacı: Ö. Tuğrul İnançer”, YouTube (24 Şubat 2021) 50:17-50:27. 33 Ekicim, Safer Dal Efendi’nin Hayatı, Eserleri ve Türk Din Mûsikîsine Katkıları, 10. 34 Bu bilgi Safer Efendi’ye ait ses kaydından naklen alınmıştır. 35 Özdamar, Nureddin Cerrahî ve Cerrahîler, 190. 36 Bu bilgi Safer Efendi’ye ait ses kaydından naklen alınmıştır. 37 Çıtlak, Huzur Defteri, 199. 11 paylaşıyor olmalarına rağmen Kemal Baba Safer Efendi’ye karşı her zaman en derin bir şekilde hürmet etmiştir.”38 Bu bölümde kısaca Kemal Baba’dan bahsedilecek ardından Safer Efendi’nin evliliği ve tasavvufa intisabıyla devam edilecektir: 1928 yılında dünyaya gelen Kemal Evren’in, mümtaz şahsiyetiyle herkesin muhabbetini kazanmış son derece kibar, zarif, nazik bir kişiliğe sahip, herkese karşı müşfik ve çok merhametli bir zat olduğu belirtilmiştir. En belirgin özelliği ise mahviyeti, tevazuudur.39 Kemal Baba’yı tanıyanlar onun ismiyle müsemmâ, kemâl sahibi bir zat olduğunu, evliyâullah vasfını taşıdığını ifade etmişlerdir. Mûsiki alanında başta şeyhi Fahreddin Efendi’den ve dönemin belli başlı önemli isimlerinden istifâde etmiş, tekke mûsikisine vukûfiyet kazanmıştır.40 Tekke mûsikisi formlarından özellikle durak okumada kendine has tavrı ile ender şahsiyetlerden biri olup kadim usûle göre okuyan son kişilerdendir.41 Mûsiki konusundaki meziyetinin yanında tekke kültürü, usûl ve erkân konularına hakimiyet noktasında da nadir kimselerden biri olduğu ifade edilmiştir. Safer Efendi bu konuda dervişlerine, “Hurde-i tarîkle alâkalı bir şey soracağınız zaman Kemal Baba’ya da sorabilirsiniz.”42 diyerek bu hususu sabit kılmıştır. Kemal Baba bir dönem tekkenin zâkirbaşılığını yapmış ve bu konuya fevkalade hakim bir konumdadır. Kıyam zikri ve devrân zikrinin tüm inceliklerine vâkıf olarak tek başına zikri idare edebilecek istidâda sahiptir. Yalnızca tekke mûsikisi formlarını değil câmi mûsikisine ait formları okumakta da Allah vergisi ses güzelliğiyle son derece mâhir olduğu belirtilmiştir.43 Kemal Evren, Safer Efendi ile beraber Fahreddin Efendi’ye biat etmiş, Safer Efendi, Kemâl Baba’nın mahviyetkarlığından dolayı ilk önce kendisinin bîat ettiğini söylemiştir.44 Kemal Evren, bu biat esnasında aralarında yaklaşık on dakikalık bir farkla kendisinden önce intisâb eden Safer Efendi’ye ömrü boyunca hürmetle muamele etmiş, duyduğu muhabbet ve hürmetten dolayı hiçbir zaman Safer Efendi’nin önünden geçmemiş, hep bir adım 38 Robert Frager, Sufi Terapistin Sohbet Günlüğü (İstanbul: Sufi Kitap, 2020), 159. 39 Frager, Sufi Terapistin Sohbet Günlüğü, 164-165. 40 Nağme-i Aşk, “Bir Gönül Sultânı : Kemal Baba”, Blogspot (Erişim 10 Eylül 2021). 41 Sabahattin Can, “Kişisel Görüşme” (İstanbul - 28.06.2019); Kemal Evren’in durakhanlığı ile alakalı bk. Bekir Şahin Baloğlu, Dinî Türk Mûsikîsi Beste Türlerinden Durak (İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2014). 42 Can, “Kişisel Görüşme”. 43 Nağme-i Aşk, “Bir Gönül Sultânı : Kemal Baba”. 44 Dünya Bizim, “Safer Efendi’yi dervişlerinden ayırmak zordu”. 12 gerisinden yürümüştür.45 Nitekim Safer Efendi’nin Muzaffer Efendi döneminde ferraşlık makamında olduğu, Kemal Baba’nın ise sertarik olduğu ifade edilmiş, hiyerarşik sıralamada daha üstte olmasına rağmen Kemal Baba’nın Safer Efendi’ye karşı hürmetten hiçbir zaman geri durmadığı aktarılmıştır. Safer Efendi postnişin olduğunda da ilk intisap edenlerden biri Kemal Baba olmuştur.46 Fahreddin Efendi vefat edince Safer Efendi ile birlikte Fahreddin Efendi’den sonra postnişin olan Muzaffer Ozak’a intisâp etmiştir. Safer Efendi ile beraber Muzaffer Efendi’nin yurtdışı seyahatlerinde bulunmuşlar, umre ve hac yolculuklarına çıkmışlar ve ilk bestelerini de birlikte yapmışlardır.47 Hatta aynı giyinmeyi çok sevdikleri de nakledilmiş48 ve bu yakınlıklarını ifade edebilmek için onlara ‘bir elmanın iki yarısı’ denilmiştir.49 Kemal Evren, Safer Dal’la birlikte girdikleri tersaneden emekli olduktan sonra bir süre eve kapanmış ve epey bir zaman ortalıkta görünmemiş, bu hal üzere dostunun hasretine dayanamayan Safer Efendi 1976 yılında şu şiirini yazmıştır: Ey benim cânım Kemâl-i Ümmî Cân ü cânânım Kemâl-i Ümmî Sensin şerîkim hem de refîkim Bilmezem n’ittim Kemâl-i Ümmî Kâbe’ye gittik hacı da olduk Yorgunsun bildik Kemâl-i Ümmî Tekâüd oldun görünmez oldun Bilmezem noldun Kemâl-i Ümmî 45 Yaşar Cengiz, “Kişisel Görüşme” (Üsküdar / İstanbul - 28.06.2019) ; Frager, Sufi Terapistin Sohbet Günlüğü, 158-159. 46 M. Fatih Çıtlak, “Kişisel Görüşme” (Fatih / İstanbul - 01.12.2021). 47 Dünya Bizim, “Safer Efendi’yi dervişlerinden ayırmak zordu”; Çakır, Geydim Hırkayı, 258. 48 Nefes Yayınevi, “‘Meşkûre Sargut Hatırasına’ Programı 2.Bölüm - Vefatının 20. Yılında Safer Efendi (Konuşmacı: Ö.Tuğrul İnançer)”, YouTube (2019) 01:00:39-01:00:50. 49 Dünya Bizim, “Safer Efendi’yi dervişlerinden ayırmak zordu”. 13 Kapandın eve hanımla bile Gelirsin dile Kemâl-i Ümmî Sen seni bildin gönüle girdin Vuslata erdin Kemâl-i Ümmî Ezelden âdet pîri ziyâret Eylemek sünnet Kemâl-i Ümmî Şeyh ile derviş sohbetle her iş Yümni’de buluş Kemâl-i Ümmî Mürşidin sözü gerçektir kozu Özletme bizi Kemâl-i Ümmî Dileriz nâgâh olalım âgâh Gelesin her gâh Kemâl-i Ümmî Gelirsen her bâd Muhibbî’n dilşâd Olalım âbâd Kemâl-i Ümmî 1396 / 1976 50 Kemal Evren de bir şiirinde Safer Efendi’den şöyle bahsetmiştir; Dili her dem tevhîd eder Her dâim Allah der gezer Şefkatlidir iyiliksever Büyük küçük hörmet eder Adı güzel yektir Sefer Tam babadır kerem eder. 51 50 Dal, Muhibbî Dîvânı, 78-79 Şiirde geçen “Ümmî” ifadesi Kemal Evren’in mahlasıdır. 14 C. TASAVVUFA İNTİSABI Safer Dal Efendi Kemal Evren ile birlikte tasavvuf kültürüne duyduğu merakla nerede eskiden kalma bir dergâh varsa oralara gidip gelmeye ve bu kültürü yaşatmaya çalışan insanların izini sürmeye başlamıştır. 1950’li yıllarda tekkelerin kapatılmasının üzerinden yıllar geçmesine ve yasağın devam ediyor olmasına rağmen bazı dergâhlar bu hayatı mestur bir vaziyette sürdürmeye çalışmıştır. Fakat mensupları oldukça az ve yaşlılardan ibarettir. Eski ile yeninin uzlaştırılmaya çalışıldığı bu yıllar fevkalade zor bir geçiş dönemidir. Bu sebeple birçok şey birbirine karışmış, cehaletin had safhada olduğu ve ne yapılacağının bilinmediği bir kaos ortamı mevcuttur. Tekkeler kapatıldıktan sonra şeyhlerin, dervişlerin toplanma yeri kahvehaneler olmuştur. Karagümrük’te bulunan ve kudema dervişlerin uğrak yeri haline gelen Uşşâkî Dervişi Mehmed Efendi’nin kahvehanesi tam da Safer Efendi’nin aradığı gibi bir yerdir. Burada kadim usûlü yaşatan dervişlerin ve şeyh efendilerin izini sürebilecek ve onlar hakkında bilgi edinebilecektir. Bu kahvehanenin müdavimi olan ve dönemin meşhur dervişlerinden olan bazı isimler Sâ’dî dervişi Abdülmuttalib Efendi, Üsküp Mevlevihanesi Meydancı Dedesi Adem Dede, Kıyam Reisi Arap Ali’dir. Bu süreçte bir taraftan tersanede çalışırken bir taraftan Kemal Evren ile sıklıkla bu mekana gidip gelmeye başlayan Safer Dal, burada son Şeyhülislam Mustafa Sabri Efendi’nin yeğeni olan Mustafa Sabri Efendi ile sohbetlere başlamıştır. Mustafa Sabri Efendi, Nakşibendî tarîkinden Şeyh Hamza Nigârî’nin mürîdi, kudema dervişlerdendir. Bu zat hakkında detaylı bilgi edinilememişse de kendisinin çocuk yaşlarda iken şeyhini gördüğü ve şeyhinden hilafeti olmadığı bilgisi aktarılmış, bu sebeple Hamza Nigârî’nin halifesi olan ve Emir Buhârî Tekkesi’nin şeyhliğine tayin edilen Mustafa Sabri Efendi52 ile karıştırılmaması gerektiği ifade edilmiştir.53 Nitekim Hamza Nigârî’nin halifesi olan Mustafa Sabri Efendi’nin yaşadığı dönemle Safer Efendi’nin yaşadığı dönem, tarih itibariyle birbirine denk düşmemektedir. 51 Dünya Bizim, “Safer Efendi’yi dervişlerinden ayırmak zordu”. 52 A. Azmi Bilgin, “Nigârî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 2007) 33/85-87. 53 Çıtlak, “Kişisel Görüşme”. 15 Mustafa Sabri Efendi, Safer Dal ve arkadaşına rehberlik etmiştir. Safer Efendi, Mustafa Sabri Efendi hakkında ‘O bizim mürşid-i evvelimiz.’ diye bahsetmiştir. 54 Sabri Efendi hangi dergâhın zikrine katılırsa onlar da onunla birlikte gitmektedir. Bu süreçte Safer Efendi, Tophane’deki Kadirihane şeyhi İsmail Gavsi (Erkmenkul) Efendi’nin55 (ö. 1958) sohbet ve zikir meclislerine katılmış, kendisinden ‘Azîzim’ diye bahsettiği ikinci şeyhi Muzaffer Ozak’ı da ilk kez bu ziyaretlerden birinde tanımış, burada arkasında namaz kılmıştır. Aynı zamanda Kasımpaşa’daki Ayni Ali Baba Dergâhı şeyhi Muhyiddîn Ensarî Efendi’nin56 (ö. 1978) sohbetlerine katılmış, İstanbul’un meşhur vaizlerinden Hafız Hacı Cemâl Öğüt’ün57 (ö. 1966) vaazlarına devam etmiştir. Safer Efendi Mehmed Efendi’nin kahvehanesine gidip gelmeye devam ederken buradan aldığı havadislerle hayatta olan şeyhlerin meclislerini, vefat edenlerin cenazelerini kaçırmadan takip etmiştir. Kahvehanede ve bu meclislerde Fahreddin Efendi’yle karşılaşmış,58 diğer şeyh efendiler tarafından Fahreddin Efendi’ye gösterilen ayrı muamele ve hürmet Safer Efendi’nin dikkatini çekmiştir. Fahreddin Efendi de ikiz kardeş gibi dolaşan Safer Efendi ve Kemal Baba’ya yakın davranmış, onlarla alakadar olmuştur.59 Safer Efendi’nin tasavvufa ilgi duymaya başlamasındaki etkenlerden biri de “Benim derviş olmama sebep oldu.”60 dediği Cemalettin Server Revnakoğlu’dur. Gençlik yıllarından itibaren tasavvuf, tekke ve tarikatlar konusunda derin araştırmalar yapan Revnakoğlu,61 Safer Dal’ın dervişliğe olan ilgisini celbetmiştir. Revnakoğlu’nun tarikat 54 Bu bilgi Safer Efendi’ye ait ses kaydından naklen alınmıştır. 55 “İsmail Gavsi Erkmenkul, 6 Mayıs 1893’te İstanbul’da doğmuştur. Babasından Kâdiriyye icazeti alarak 1921 yılında Tophane Kâdirî Âsitânesi’nin şeyhliğine tayin olunmuştur. Salı günleri yapılan âyin icrasını tekkeler kapatıldıktan sonra 1950’li yıllara kadar sürdürmüştür. Atalarından kalan mirası günümüze aktarabilmek için elinden gelen gayreti gösteren Gavsi Efendi, 17 Nisan 1958 yılında vefat etmiş ve Feriköy Mezarlığı’na defnedilmiştir.” Mehmet Akif Köseoğlu, İstanbul’un 100 Tekkesi (İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş. Yayınları, 2016), 33. 56 “Muhyiddin Ensarî Efendi, 1897 yılında Erzincan’da doğmuştur. Sonraki yıllarda ailesiyle İstanbul’a giderek orada hukuk tahsili görmüş ve babasından aldığı icazetle 1918 yılında Bartın Rıfâî Tekkesi’nde vazifelendirilmiştir. Tekkeler kapatıldıktan sonra 1950’li yıllara kadar orduda görev almış ve kıdemli binbaşı rütbesiyle emekli olmuştur. Muhyiddin Ensârî Efendi Aynî Ali Baba tekkesinin harem kısmında ikamet etmiştir. Camiye dönüştürülen tevhidhane bölümünde imamlık yapmış, tekkelerin yasaklı olduğu yıllarda yetiştirdiği dervişleriyle tekke kültürünün günümüze taşınmasında etkili olmuştur. 9 Ocak 1978’de vefat etmiş ve Kulaksız Mezarlığı’na defnedilmiştir.” Köseoğlu, İstanbul’un 100 Tekkesi, 30. 57 Cemal Öğüt hakkında bilgi için bk. Vehbi Vakkasoğlu, “Öğüt, Cemal”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 2007) 34/23. 58 Özdamar, Nureddin Cerrahî ve Cerrahîler, 191. 59 Bu bilgi Safer Efendi’ye ait ses kaydından naklen alınmıştır. 60 Çakır, Geydim Hırkayı, 198. 61 Hakkında detaylı bilgi için bk. Erdem Yücel, “Revnakoğlu, Cemalettin Server”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 2008) 35/32-33. 16 eşyaları ve kitaplarla dolu olan evi; dergâhlar, camiler, mezarlıklar, şeyhler, tarikat âdâb ve erkânına dair belgeler, fütüvvetnâmeler, fermanlar, şairler, takvimler, edebî notlar, çeşitli fotoğraflar, şiirler ve şehir tarihiyle ilgili belgelerden meydana gelen arşivi62 Safer Dal’ın ilgi odağı olmuştur. Resmî eğitimini tamamlayamayan Safer Dal bu arşivden büyük ölçüde istifade ederek İstanbul tarihi ve kültürü hakkında birçok kişinin ulaşamadığı bilgilere ulaşma imkanı bulmuş, çalışmalarında Revnakoğlu’na bizzat yardım etmiş,63 kütüphanesini tasnif etmiştir.64 Bu çalışmalarının da etkisiyle ileride Fahreddin Efendi’den alacağı kültür mirasının temellerini oluşturan Safer Dal, ilerleyen yıllarda ‘tarikatların yakın dönem hafızası’65 haline gelecektir. Safer Efendi 21 Ekim 1953 yılında Kırım muhaciri bir ailenin kızı olan Bahriye Topyıldız ile evlenmiş, nişan yüzüklerini Cemâleddîn Server Revnakoğlu takmıştır.66 Bu evlilikten İbrahim ve Mehmet Fahreddin isminde iki erkek evlatları ve Nurten (İyibil) adında bir kız evlatları dünyaya gelmiştir. Aynı yıl içinde bir şeyhe intisap etmeye karar veren ve bunun için arayış içinde olan Safer Efendi ve Kemal Baba’yı, Gavsi Efendi ve Muhyiddin Efendi gibi farklı tariklerden şeyh efendiler istemiş fakat onlar kalpleri bir türlü mutmain olamadığı için bir şeyhe bağlanamamışlardır. Bu hususu ‘akıl dânâmız’ diye ifade ettiği Mustafa Sabri Efendi’ye danışmış ve kimin daha uygun olacağını sorup kendisinden ‘Fahreddin Efendi’ cevabını almıştır.67 Safer Efendi cevaba rağmen ‘biz talip olmayalım, bize talip olsunlar’ diyerek beklemeye başlamıştır.68 Bunun üzerine Fahreddin Efendi’den davet gelmiş ancak Safer Efendi ve Kemal Baba’dan bir icabet olmamıştır. Bu süreçte şeyh cenazelerine katılmaya devam eden Safer Efendi ve arkadaşı, Sa’dî Şeyhi Mehmed Raşid (Er) Efendi’nin69 (ö. 1984) babası Mehmet Akif Efendi’nin cenazesine katılmıştır. Cenaze esnasında Kozlu Mezarlığı’nda Fahreddin Efendi’yi gören Safer Dal, bozuk mezarlık yolunda Fahreddin Efendi’nin koluna girmiş, Kemal Evren ise çekindiği için onları arkalarından takip 62 Yücel, “Revnakoğlu, Cemalettin Server” 35/32-33. 63 Çakır, Geydim Hırkayı, 12; İskender Cüre, Anlatı ve Müziğin Toplumsal Hafıza ve Kimlik İnşası: Cerrahilik Üzerine Nitel Bir Araştırma (İstanbul: İstanbul Medeniyet Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2021), 58. 64 Çıtlak, “Kişisel Görüşme”. 65 Cüre, Cerrahilik Üzerine Nitel Bir Araştırma, 58. 66 Ekicim, Safer Dal Efendi’nin Hayatı, Eserleri ve Türk Din Mûsikîsine Katkıları, 8. 67 Çakır, Geydim Hırkayı, 12; Çıtlak, Huzur Defteri, 200-205. 68 Bu bilgi Safer Efendi’ye ait ses kaydından naklen alınmıştır. 69 Mehmet Raşit Er hakkında bilgi için bk. Muhittin Serin, “Er, Mehmet Raşit”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (Ankara: TDV Yayınları, 2020) Ek-1/409-410. 17 etmiştir. Fahreddin Efendi Safer Efendi’ye ‘Ben sizi davet ettim niye gelmediniz?’ diye sorunca Safer Efendi ‘Geliriz inşallah efendim!’ diye cevap vermiştir. Bunun üzerine Fahreddin Efendi kesin bir tavırla ‘Öyle geliriz melirizle olmaz! Bu cuma gecesi boy abdesti al, arkadaşını da al gel! deyince Safer Efendi ‘Baş üstüne!’ deyip o cuma gecesi Kemal Baba ile Karagümrük’e dergâha gitmiştir.70 O gece dergâhta onları Sa’dî dervişi Abdül Efendi ile Esad Efendi’nin bendegânından diye bahsedilen Mehmed Efendi karşılamıştır. Her ikisi de şeyhleri vefat ettikten sonra manevi işaret üzere Karagümrük’e gelmiş ve buraya derviş olmuş, tasavvuf yolculuğunun başlangıcında Safer Efendi ve Kemal Baba’ya rehberlik etmişlerdir. Fahreddin Efendi, Safer Efendi ve arkadaşının biat ettikleri o gece edepten ve huzurda bulunmanın heyecanı ile tedirgin olduklarını fark edince onları sözleriyle teskin etmiş, şöyle söylemiştir; “Oğlum! Hürmet güzel şey ama biz muhabbet budalasıyız. Hürmet etmek de güzel ama bizim için kıymetli olan muhabbet. Siz şimdi beni azaba sokmayın, bağdaş kurun rahat oturun şöyle. Bundan sonra burası sizin babanızın evi. Nasıl ki babanızın evine gece gündüz demeden girip çıkıyorsunuz, bundan sonra burası da öyle işte.”. 71 Bu sözün üzerine Safer Efendi on dört yıla yakın bir süre gecesiyle gündüzüyle şeyhinin hizmetinde bulunmuş, onun terbiyesi altında tasavvuf yolunun tüm inceliklerini usûl ve erkânıyla öğrenmiştir. Tezimizin bu bölümünde Fahreddin Efendi’nin hayatı ile ilgili bilgiler kısaca nakledildikten sonra Safer Efendi ile olan ilişkileri anlatılarak devam edilecektir: 1. Mürşidi İbrahim Fahreddin Şevki Efendi Fahreddin Efendi, 8 Eylül 1885 yılında Nûreddin Cerrâhî Âsitânesi’nde dünyaya gelmiştir.72 Babası Mehmed Rızâeddin Yaşar Efendi (ö.1913) Âsitâne’nin on yedinci postnişini olup; on altıncı postnişini amcası Yahya Galib Efendi (ö.1897); on beşinci postnişini ise dedesi Abdülaziz Zihni Efendi’dir (ö. 1854).73 Dedelerinin yirmi sekiz göbek hiç kopukluk olmadan hem seyyid hem şeyh olduğu ifade edilmiştir.74 Annesi Emine Memnune Hanım (ö. 1913) ise Rifaî meşâyihinden Uzunçarşı Kethüdası Hacı İsmail Efendi’nin kızıdır. Fahreddin Efendi hem annesi hem de babası tarafından 70 Bu bilgi Safer Efendi’ye ait ses kaydından naklen alınmıştır. 71 Bu bilgi Safer Efendi’ye ait ses kaydından naklen alınmıştır. 72 Fahreddin Dal, Fahreddin Erenden’in Tasavvufî Görüşleri (İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2005), 6. 73 Bk. Mehmet Cemâl Öztürk, Bir İstanbul Tarîkatı Cerrâhîlik (İstanbul: Ketebe Yayınları, 2018), 202- 213. 74 Bu bilgi Safer Efendi’ye ait ses kaydından naklen alınmıştır. 18 seyyiddir.75 Emine Memnune Hanım, Rızâeddin Yaşar Efendi’yle evlendikten sonra dergâhın haremine yerleşmiş ve ömrünü orada dervişlere hizmete adamıştır. Eşi Rızâeddin Efendi’nin vefatına dayanamayarak yirmi altı gün sonra da kendisi ahirete irtihâl eylemiştir. Rızâeddin Efendi ve Memnune Hanım’ın kabirleri yan yana, Nûreddin Cerrâhî Türbesi’nde bulunmaktadır.76 Fahreddin Efendi bir yandan devrin gerektirdiği zâhirî ilimleri tahsil etmiş77 diğer yandan da önce amcası Yahya Galib Efendi’den sonra babası Mehmed Rızâeddin Efendi’den tasavvuf ve tarikat terbiyesi almıştır. Henüz on bir yaşlarında iken ilk mürşidi olan amcası Yahya Galib Efendi tarafından dergâhın kahve nakibliğine getirilmiş ilerleyen süreçte diğer mürşidi olan babası Rızâeddin Efendi tarafından çerağcılık vazifesine tayin edilmiştir. Ardından sırasıyla aşçı yamaklığı, türbedarlık ve aşçılık vazifesine yükselerek evvela Üsküp Koçana Dergâhının şeyh vekili olmuş, Üsküp’ten döndükten sonra bir süre Hacegi Tekkesi şeyhliğine, Kumrulu Mescid Tekkesi şeyhliğine ve Karagöz Tekkesi şeyhliğine vekalet etmiştir. Daha sonraları Üsküdar Arakiyeci Mescidi Tekkesi/Mehmed Arif Dede Dergâhı şeyhliğiyle görevlendirilmiş, bunların yanı sıra babası Rızâeddin Efendi vefat edince 1913 yılında Âsitâne’nin on sekizinci postnişini olarak tayin edilmiştir.78 Fahreddin Efendi 1916 yılında Rukiye Hanım ile evlenmiştir. Rukiye Hanım, Fatih dersiâmlarından Darıdereli Hüseyin Vasfi Efendi’nin kızıdır. Bu evlilikten çocuk sahibi olamayan Fahreddin Efendi ve Rukiye Hanım Lütfiye (ö.1966), Fahriye Neclâ (ö.2017) ve Nâciye isminde üç kız evlat yetiştirmiştir.79 Bununla ilgili Safer Efendi’nin ‘Fahreddin Efendi’m Resulullah Efendimiz’in duasına mazhar olabilmek için üç kız yetiştirmiştir.’ dediği nakledilmiştir.80 Tekke kültürünün canlı bir şekilde yaşadığı Nûreddin Cerrâhî Âsitânesi’nde doğup büyüyen Fahreddin Efendi,81 hem Osmanlı hem de Cumhuriyet devrini bir şeyh efendi olarak yaşamış, bu yılların zorluklarına rağmen içinde bulunduğu kültürün gelecek 75 Özdamar, Nureddin Cerrahî ve Cerrahîler, 167. 76 Dal, Fahreddin Erenden’in Tasavvufî Görüşleri, 8. 77 Tahsil hayatı hakkında detaylı bilgi için bk. Dal, Fahreddin Erenden’in Tasavvufî Görüşleri, 8. 78 Nihat Azamat, “Fahreddin Efendi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 1995) 12/83-84. 79 Haklarında detaylı bilgi için bk. Öztürk, Cerrâhîlik, 211-212 Dipnot: 321. 80 Çıtlak, “Kişisel Görüşme”. 81 Azamat, “Fahreddin Efendi” 12/83-84. 19 nesillere aktarılmasında köprü vazifesi görmüş, büyük bir tecrübe ve birikime sahip bir zattır.82 Osmanlı’nın son, Cumhuriyet’in ilk yıllarında geçen bu zorlu süreçte dergâhı ayakta tutabilmek için büyük gayret sarf etmiştir.83 1925 yılında tekkelerin kapatılması hakkında çıkarılan kanunla tüm tekke ve zaviyelerin faaliyetleri yasaklanmış, kapatılan tekke binalarının ne yapılacağı konusu mesele haline gelince yapısı uygun olanın okul haline getirilmesi, olmayanın ise Evkaf Müdürlüğü tarafından şahıslara kiraya verilmesine yahut satılarak nakde dönüştürülmesine karar verilmiştir.84 Dergâhlar için büyük bir yıkımın olduğu bu yıllarda Fahreddin Efendi tek başına kalmış ve içinde bulunduğu bu sıkıntılı süreçte büyük bir ümitsizliğe düşmüştür. Bu bunalımla yaşananlara tahammülünün kalmadığını düşündüğü esnada başına gelen bir hadiseyle 85 yeniden toparlanarak “Kesseler başımı terk etmem yolun” diyerek ‘Tâ devr-i Âdem’den yüz sürüp geldim, dergâhına senin pîrim Nûreddin’ diye başlayan nutkunu îrad etmiştir. Fahreddin Efendi vefatına kadar Âsitâne’den ayrılmamış, kanun gereği tekke binasını kayd-ı hayat şartıyla mesken edinerek tekkeyi ve türbeyi muhafaza için ömrünün sonuna kadar mücadele etmiştir. 86 Yukarıda adı geçen nutkun tamamı şöyledir; Tâ devr-i Âdem’den yüz sürüp geldim Dergâhına senin pîrim Nûreddin Düşüp eşiğine hoş niyâz kıldım Dergâhına senin pîrim Nûreddin Asrının kutbu erenler eri Sırr-ı hakîkatin kenz-i ma’deni Armağan etmişim can ile seri Dergâhına senin pîrim Nûreddîn Dervişlerin çoktur kalû belîden Zerre dûr olmazlar râh-ı Alî’den 82 Çıtlak, Huzur Defteri, 129. 83 Özdamar, Nureddin Cerrahî ve Cerrahîler, 161. 84 Cem Apaydın, “Belgeler Işığında Tekke, Zaviye ve Türbelerin Kapatılması Üzerine Bir Değerlendirme”, Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları 16/32 (Şubat 2017), 156. 85 Bu hadise ile ilgili bk. Çıtlak, Huzur Defteri, 160-163. 86 Dal, Fahreddin Erenden’in Tasavvufî Görüşleri, 15. 20 Gönül bend eyledim tâ ezelîden Dergâhına senin pîrim Nûreddîn Düşeliden beri gönlüme sevdâ Âh u zâr eylerim her subh u mesâ Oldu cânım şimdi bülbül-i şeydâ Dergâhına senin pîrim Nûreddîn Pîrim Cerrâhî’nin tutmuşum elin Kesseler başımı terk etmem yolun Aşk u niyâz eyler bu Fahrî kulun Dergâhına senin pîrim Nûreddîn87 Vakıflar İdaresi 1940 yılında dergâhı saraciye işleri yapan bir ermeni ustasına kiralamak istemiştir.88 Fahreddin Efendi bu meseleyi Vakıflar İdaresine bizzat giderek halletmiş, dergâhın kiraya verilmesine engel olmuştur. Onun bu konudaki dik duruşu ve cesareti karşısında tekkeye bir daha müdahale edilememiştir. Fahreddin Efendi bu işi resmî açıdan da sağlama alabilmek ve dergâhın bir ‘kültür evi’ olarak korunmasını sağlamak için Müzeler Genel Müdürlüğü’ne müracaat etmiştir.89 Bunun için akrabasından Hamdullah Subhi Tanrıöver aracı olmuş, Fahreddin Efendi’nin bu uğraşları beş senenin sonunda netice vermiş ve dergâh resmî olarak Müzeler Müdürlüğü’ne devredilmiştir.90 Bu sayede dergâh bir kültür evi olarak restorasyona girmiş, Fahreddin Efendi, İstanbul’u Sevenler Cemiyeti’nin sağladığı maddî destekle harap vaziyetteki türbe ve tevhidhâneyi tamir ettirmiş ilerleyen yıllarda da dergâhın bakımını yaptırıp günümüze ulaşmasını sağlamıştır.91 Tekkeler kapatıldıktan sonra kullanılmayan tevhidhâne-türbe binası Fahreddin Efendi’nin çabalarıyla yapılan bu tamiratlar sayesinde içindeki tüm 87 Özdamar, Nureddin Cerrahî ve Cerrahîler, 163; Dal, Fahreddin Erenden’in Tasavvufî Görüşleri, 31; Çıtlak, Huzur Defteri, 163. 88 Çıtlak, Huzur Defteri, 252. 89 Özdamar, Nureddin Cerrahî ve Cerrahîler, 163; Pınar Karaatlı, Modernleşen Bir Gelenek: Cerrahilik İstanbul’da Etkinlik Gösteren Bir Halveti-Cerrahi Çevresinin Etnolojik İncelemesi (Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2006), 45. 90 Azamat, “Fahreddin Efendi” 12/83-84; Tanman, “Nûreddin Cerrâhî Tekkesi” 33/253-256; Özdamar, Nureddin Cerrahî ve Cerrahîler, 163. 91 Azamat, “Fahreddin Efendi” 12/83-84. 21 eşyalarıyla beraber özgün dekorunu koruyarak günümüze gelmiştir. Fahreddin Efendi dergâhın tamirine şöyle tarih düşmüştür; İrişdi himmet-i Pîr’in sana Fahrî dedin târih Yapıldı âsitân-ı Pîr-i Nûreddîn-i Cerrâhî 1364 Fahreddin Efendi dergâhı yalnızca bina olarak korumakla kalmayıp içinde yetiştiği tarikat kültürünü de usûl ve erkânıyla muhafaza altında tutmayı başarmıştır. Yasal yasağa rağmen tekkesinde tarikat usûllerini gerçekleştirmeye devam etmiş; her gece türbenin kandillerini mutlaka yandırmış,92 her hafta Pazartesi günleri öğle namazından sonra şeyh kıyafetini giyerek dervişlerin meydân-ı şerif diye isimlendirdiği zikir alanına dahil olmuştur. Meydanda tüm dervişler hazırmışçasına selam verip selam almış, bazen bir kişinin bile gelmediği gecelerde meydan açmış ve posta geçerek zikir âyini yapmıştır.93 Fahreddin Efendi’nin bu noktadaki tavrı, başta mensup olduğu tarikatı olan Cerrâhîliğin ve uygulamalarına hâkim olduğu diğer pek çok tarikin, usûlleriyle birlikte günümüze ulaşmasını sağlamıştır. Türkiye Anıtlar Derneği İstanbul Şubesi’nin kurucularından olan Fahreddin Efendi, türbelerin yıkılıp yok olmaması için bir dilekçe hazırlatıp hükümete başvurmuştur. Bu konuyu Ankara’da dönemin başbakanı olan Şükrü Saracoğlu ve Milli Eğitim Bakanı olan Hasan Âli Yücel ile görüşmüş, bu görüşmelerin neticesinde Türkiye’de bulunan üstü açık ve kapalı tüm türbeler o günkü adıyla Maarif Vekâleti olan Milli Eğitim Bakanlığı’na bağlı Müzeler Müdürlüğü’ne bağlanmıştır.94 Soyadı Kanunu ile beraber ‘Erenden’ soy ismini alan Fahreddin Efendi, ilmî konulara hakimiyetinin yanında sanat dallarında da kendini geliştirmiş, hattat, şair, ebcetle tarih düşürmede ve irticalen edebî dualar yapmada mahir bir zat olup bunun yanı sıra kadim kültüre mahsus olan tarikat ve ilmiye sarıklarını sarma ve düzeltmede üstattır.95 Bilhassa son dönemde faal olan tarikatların usûlleri, kıyafetleri, kendilerine mahsus uygulamaları konusunda döneminin bilir kişisidir. Bu özelliği sebebiyle diğer şeyhler 92 Özdamar, Nureddin Cerrahî ve Cerrahîler, 162. 93 Nefes Yayınevi, “Vefatının 20. Yılında Safer Efendi (Konuşmacı: Ö.Tuğrul İnançer)” 32:15-33:03. 94 Dal, Fahreddin Erenden’in Tasavvufî Görüşleri, 36. 95 Dal, Fahreddin Erenden’in Tasavvufî Görüşleri, 30,37. 22 arasında ‘fahr’ül-meşâyih’ olarak anılmıştır.96 Anlatıldığına göre 1954’te Adnan Menderes hükümeti döneminde İstanbul Spor Sergi Salonu’nda Cumhuriyet döneminin ilk Mevlevî âyini yapılmış, bu âyin Fahreddin Efendi sayesinde gerçekleştirilebilmiştir. Âyini yapabilmek için Yenikapı Mevlevîhânesi şeyhine teklifte bulunulmuş fakat şeyh efendi bu konuda kendisinden ziyade Fahreddin Efendi’nin bilgili olduğunu, ona başvurulması gerektiğini söylemiştir.97 Fahreddin Efendi izleyici olarak katılmayı tercih ettiği bu âyini yönetmeyi kabul etmemiş fakat âyinin nasıl yapılacağının bilgisini tüm detaylarıyla aktarmıştır.98 Cemâleddin Server Revnakoğlu Fahreddin Efendi’yi; “Daima okuyan ve işleyen münevver kafası, münevver sîmâsıyla mümtaz bir yer işgal eden, yolunda ve mesleğinde gerçek mânâsıyla mükemmel bir insan, irticâlî, edîbâne duaları, geniş tarih bilgisi, devran ettirmekteki büyük iktidar ve ihtisası ile şöhret yapmıştır.” diye anlatmıştır.99 Fahreddin Efendi rüya tabiri konusunda da döneminin ehil ve bilinen kişilerindendir.100 Safer Efendi, şeyhinin bu özelliğini “ilm-i tâbirde dânâ” diye ifade etmiştir.101 Cumhuriyet’ten sonra tasavvuf kültürünü yasalara aykırı hareket etmeden canlı tutabilmenin en etkili yolu ‘müzik’ olmuştur. Fahreddin Efendi, küçük yaşlardayken mûsiki konusunda dönemin önemli isimlerinden esaslı bir eğitim almış ve bu bilgilerini yasaklı günlerde tasavvufu anlatabilmek için zemin olarak kullanmıştır. Elinde mûsiki alanında ciddi bir arşivi bulunan Fahreddin Efendi önde gelen müzik adamlarını bu arşivle etrafında toplayarak tekke mûsikisi meşkleri icra etmiş, bunların yanında yaptığı dini sohbetlerde özellikle gençlere Cerrâhîyye’nin inceliklerini anlatma fırsatı bulmuştur. Bu sayede Cerrâhîyye yolunun usûl ve erkânı bir kopmaya uğramadan günümüze ulaşabilmiştir.102 Son dönem Türkiye’sinde tasavvuf kültürünü ayakta tutabilmek için ömrünü vakfeden Fahreddin Efendi 16 Kasım 1966 Çarşamba gecesi ahirete irtihâl eylemiş, Nûreddin 96 Dal, Fahreddin Erenden’in Tasavvufî Görüşleri, 29; Cüre, Cerrahilik Üzerine Nitel Bir Araştırma, 48. 97 Nefes Yayınevi, “Vefatının 20. Yılında Safer Efendi (Konuşmacı: Ö.Tuğrul İnançer)” 34:30-35:10. 98 Dal, Fahreddin Erenden’in Tasavvufî Görüşleri, 36; Çıtlak, Huzur Defteri, 131. 99 Dal, Fahreddin Erenden’in Tasavvufî Görüşleri, 36. 100 Dal, Fahreddin Erenden’in Tasavvufî Görüşleri, 34; Defter-i Uşşak, “Fahreddin Efendi Hazretleri ve Rüya Tabirleri”, Blogspot (Erişim 26 Eylül 2021). 101 Dal, Muhibbî Dîvânı, 5. 102 Karaatlı, Modernleşen Bir Gelenek: Cerrahilik, 43-44; Cüre, Cerrahilik Üzerine Nitel Bir Araştırma, 49. 23 Cerrâhî Türbesi’ne, ‘Cennet Oda’103 diye adlandırdıkları yere defnedilmiştir. Fahreddin Efendi, kendisini bu hazireye defnetmeleri için Safer Efendi’ye vasiyet etmiş,104 defin işlemine çıkarılan özel izinle105 onun bu vasiyeti gerçekleştirilmiştir. Fahreddin Efendi’nin eşi Rukiye Hanım da 1973 yılında vefat etmiş,106 Edirnekapı Necatibey Mezarlığı’na defnedilmiştir.107 Rukiye Hanım ile çocukları olmayan Fahreddin Efendi, üç kız evlat yetiştirmiş aynı zamanda halifelerinden olan Safer Dal’ı ve Kemal Evren’i manevi evlatları olarak kabul etmiştir. Bu iki dost, Fahreddin Efendi’nin ifadesiyle kendilerine Allah’tan gelen bir ikramdır. 1930’lu yıllarda Fahreddin Efendi ve zevcesi Rukiye Hanım bir Bursa seyahatindeyken Rukiye Hanım, ‘Keşke bizim de bir evlâdımız olsaydı’ deyip iç geçirince Fahreddin Efendi “Ben bir rüyâ gördüm. Allah bize öyle bir ikiz evlat verecek ki öz evlat olsa o kadar olur.” diyerek yıllar öncesinden Rukiye Hanım’a Safer Efendi ile Kemal Baba’yı müjdelemiştir. Safer Efendi bununla ilgili şöyle anlatmıştır; “Fahreddin Efendimin evlatlığı -mânevi kızı- Necla Bacı bana anlattı. Bizim, Fahreddin Efendimi tanıdığımız fakat henüz bağlanmadığımız günlerde Valide Sultan’a: “Yahu hatun Allah bize bir ikiz evlâd verecek ama bakalım ne zaman?” der dururmuş. Sonra siz çıkageldiniz, Kemal Baba ile birlikte!” diye anlattı, Fahreddin Efendimin vefatından sonra.”108 Fahreddin Efendi, Safer Efendi ve Kemal Baba’yı o kadar çok sevmiştir ki hanımına evvelden müjdelediği gibi onları gerçekten öz evlatları gibi benimsemiştir. Mustafa Yılmaz’ın bu konuda şöyle söylediği nakledilmiştir; “Fahreddin Efendi hanımına, ‘Hanım, Allahu Teala bize evlat vermedi diye bazen üzülüyorsun ama bak Cenabı Mevla bize bir değil iki tane aslan gibi evlat nasip eyledi; Safer ile Kemal..’ buyurarak bu memnuniyetini ifade ederlerdi.”109 Fahreddin Efendi vefatının yaklaştığı günlerde de zevcesi Rukiye Hanım’ın ‘Bizi kime bırakıp gidiyorsun!’ diye sitem ve üzüntüsünü dile getirdiği bir sırada ‘Sana öyle evlâtlar bırakıyorum ki, bundan sonrası sana râci! Kendi 103 “Cennet Oda” ile ilgili detaylı bilgi için bk. Dal, Fahreddin Erenden’in Tasavvufî Görüşleri, 15-17. 104 Çıtlak, Huzur Defteri, 139. 105 Dal, Fahreddin Erenden’in Tasavvufî Görüşleri, 50. 106 Dal, Fahreddin Erenden’in Tasavvufî Görüşleri, 8. 107 Çıtlak, “Kişisel Görüşme”. 108 Özdamar, Nureddin Cerrahî ve Cerrahîler, 192. 109 Çıtlak, “Kişisel Görüşme”. 24 sulbümüzden gelseydi bu kadar hayırlı olmazlardı!’ diyerek Safer Efendi ve Kemal Baba’nın hakiki evlat sırrına mazhariyetlerini ikrar etmiştir.110 Anlatılana göre Safer Dal ve Kemal Evren’in Fahreddin Efendi’ye intisabı İstanbul’un tekke muhitinde büyük yankıya sebep olmuştur. Çünkü o yıllarda tekkelerin kapatılmasının üzerinden çok zaman geçmemiş, yasakların getirdiği baskılar yüzünden tekkelere rağbet kalmamış, şeyh efendilere kimse intisap etmemektedir. Bilhassa gençlerden kimse kalmamıştır çünkü şeyh efendiler takip edilmekte, gelen yaşlılara pek dikkat edilmese de özellikle etrafına gençler geliyor mu, ne amaçla geliyor, bunlara dikkat edilmekte ve bu kültürün sonraki nesillere intikaline mani olunması amaçlanmaktadır.111 Böyle bir ortamda ‘Fahreddin Efendi’ye iki tane delikanlı mürit gelmiş’ haberi ortalıkta dolanmakta, duyan herkes bu iki genç müridi merak etmektedir. Fahreddin Efendi’nin yeğeni olan ve onun döneminde ‘Çelebi Baba’ olarak bilinen Necdet Toköz’ün şöyle anlattığı nakledilmiştir; “Fahreddin Efendi’min oraya iki genç mürit gelmiş diye duyunca merak ettim kimmiş diye. Bir ara yukardan pencereden bakıyordum, mevsim sonbahar, Fahreddin Efendi’me odun gelmiş, bir baktım ki bu iki genç ceketleri çıkarmış, kolları sıvamışlar, ellerinde balta, oduna bir vuruyorlar, odun beş parçaya ayrılıyor. Dedim, yahu bunlarla başa çıkılmaz, öyle bir şevkle vuruyorlar ki odun dayanmıyor.”112 Safer Efendi biat ettiği geceden sonra on dört yıla yakın bir süre Fahreddin Efendi’nin hizmetinde bulunmuştur. Bu süreçte gecesi ve gündüzüyle Fahreddin Efendi’nin yanında olmuş, her türlü hizmetini görmüş, onunla birlikte seyahatlere gitmiş, o neredeyse Safer Efendi de orada bulunmuştur. Fahreddin Efendi berbere gitme zahmetinde bulunmasın diye boş zamanlarında berbere gidip tıraş etmeyi bile öğrendiği, şeyhinin tıraşını bizzat yaptığı nakledilmiştir.113 Bütün gün çalışıp, iş çıkışı soluğu Fahreddin Efendi’nin yanında aldığı o günlerde, onunla sabah namazına kadar oturup namazdan sonra hiç uykusuz işe gitmiş, öğle arasında herkes yemek yerken o tersanede 110 Özdamar, Nureddin Cerrahî ve Cerrahîler, 166. 111 Safiyüddin Erhan, “Kişisel Görüşme” (Osmangazi / Bursa - 16.09.2021). 112 Sadettin Ökten, “Kişisel Görüşme” (Üsküdar / İstanbul - 06.04.2019). 113 Çıtlak, “Kişisel Görüşme”. 25 depodaki malların üstünde bir iki saat uyuyarak günlerini geçirmiş, bu tempoyu senelerce böyle sürdürmüştür.114 Safer Efendi bu yıllarda tersanede ambar memuru olarak çalışmaktadır. Depodaki bütün malları adedince hafızasında tuttuğunu, hangi malın kodu kaç, bütün bunları ezbere bildiğini anlatmıştır.115 Bunun yanında Mustafa Yılmaz’ın Safer Efendi’nin ticari zekâsı ve hesap-muhasebe yapma becerisinden övgüyle bahsettiği nakledilmiş, ‘Bizim kendi muhasebecilerimizin bile içinden çıkamadığı hesapları bir saat içerisinde çözüverir önümüze koyardı. Kâr zarar dökümünü ve hesabını gayet pratik ve gerçekçi şekilde hallediverirdi.’ dediği ifade edilmiştir.116 İşini, aldığı maaşın hakkını vererek yapan ve emeğinden fazlasını almaktan daima geri duran Safer Dal, bu dönemlerde tersanede kendisi ile aynı statüde çalışan işçilere verilen zamdan alamamış, bir buçuk yıl boyunca bu vaziyete ses çıkarmadan işine devam etmiştir. Yeni zam döneminde aynı işçilere yine zam yapılmış, Safer Efendi bu kez de mahrum kalmıştır. Durumu şaşkınlıkla karşılamasına rağmen yine ses çıkarmamış, bir buçuk yıl daha böyle çalışmıştır. Bir ara bu durumu fark eden tersane müdürü Selahaddîn Efendi, Safer Efendi’yi odasına çağırıp iki kere zam yapıldığını, liste hatası sonucu Safer Efendi’nin adının unutulduğunu ve zamlara dahil edilmediğini söylemiş ve bu hatayı da gece rüyasında yapılan bir ikaz sonucu araştırarak öyle fark ettiğini anlatmıştır. Üç dört yıl boyunca alamadığı zammın telafisi olarak kendisine fazladan maaş verilmeye başlayınca bu olay tersanede karışıklığa sebep olmuştur. Safer Efendi’ye özel muamele gösterildiği dedikoduları onu bu işten iyice soğutmuştur. Hem şeyhinin hizmetinde daha çok bulunmak hem de bu olaylardan sonra tersaneden çıkmak için bahane arayan Safer Efendi, 10 Muharrem’e denk gelen bir gün Sümbül Efendi’deki mevlide gidebilmek için izin istemiş fakat o gün tersanede mal sayımı ve denetim olduğundan tüm izinler iptal edilmiştir. Durumunu bildirmek üzere bölüm şefinin yanına giden Safer Efendi, şefin alaycı bir tavırla ‘Mevlid diyordun, bak kaldın işte burada, akşama kadar buradasın, hiç bir yere gidemezsin, polisler müfettişler salmazlar seni.’ diye konuşması üzerine ‘Seyredin bakın nasıl giderim!’ diye cevap verip yakınlardan geçen bir sandalla tersaneden ayrılmış, bir daha 114 Frager, Sufi Terapistin Sohbet Günlüğü, 197; Çakır, Geydim Hırkayı, 31. 115 Nefes Yayınevi, “Vefatının 20. Yılında Safer Efendi (Konuşmacı: Ö.Tuğrul İnançer)” 14:50-15:50. 116 Çıtlak, “Kişisel Görüşme”. 26 da geri dönmemiştir.117 Bu olayda Safer Efendi’nin şeyhinin hizmetini daha iyi yapabilmek için işe bir daha dönmemeyi göze alması şeyhine ne denli düşkün olduğunun bir göstergesiyken, Muharrem merasimine katılabilmek için işinden ayrılması onun ehl-i beyt sevgisine bir örnek niteliğindedir. Nitekim Muharrem ayıyla ilgili ‘Muharremin matem havasını sırlamayın, hissedin, hissettirin.’ dediği ve Muharrem ilahilerinde gözü yaşlı haliyle hafızalarda kaldığı nakledilmiştir.118 Safer Efendi, Kemal Evren ile birlikte girdikleri tersaneden yukarıda zikredilen sebeplerle ayrılmış, bu konuyu şeyhi Fahreddin Efendi’ye söylediğinde aralarında geçen konuşmayı şöyle anlattığı nakledilmiştir; Fahreddin Efendi Safer Efendi’nin işten ayrıldığını duyunca ‘Evdekilere kim bakacak? El âleme el mi açacaksın? diye hiddetlenince Safer Efendi ‘Efendiciğim size kim hizmet edecek?’ diye cevap vermiş, Fahreddin Efendi duygulanarak, ‘Oğlum niye böyle yapıyorsun, zaten hizmet ediyorsun.’ diye derin bir muhabbetle karşılık vermiştir. Fahreddin Efendi bir süre sonra elinde yeni bir iş kurabilecek kadar yüklü miktarda parayla gelip, ‘Oğlum, al bu mangırı senin sermayen olsun. Allah bana evlat vermedi ama seninle Kemal gibi iki evladım oldu elhamdülillah. Bu para sevdiklerimin işini görmezse ne işe yarar.’ deyip elindeki zarfı Safer Efendi’ye vermiştir.119 Safer Efendi tersaneden istifa ettikten sonra da muhtelif işlerde çalışmış, bir dönem Sarıyer Bentler mevkiine el arabasıyla giderek helva satmıştır.120 Bu dönemlerde yaşamış olduğu bir olayı şöyle anlattığı nakledilmektedir; ‘Bir seferinde Belgrat ormanları tarafında koz helva satıyorum Bir an şeyhim aklıma düştü. Topladım tezgahı vurdum sırtıma, gelen giden arabalara el ediyorum durdurmak için. Bir sepetli motosiklet durdu. Oturdum sepete, adam nereye gidiyorsun, diye sordu. ‘Yahu sen sür, nereye gidiyorsan beni de oraya kadar götürürsün.’ dedim. Meğer adamın evi dergâhın karşısındaymış.121 İş hayatında müteşebbis bir insan olduğu söylenen Safer Efendi, helvacılık işinden başka muhtelif işlerle de meşgul olmuş, bir dönem tavuk çiftliği işletmiş ve yumurta üreticiliği yapmıştır.122 Muzaffer Efendi’nin şeyh olduğu dönemler 117 Çıtlak, Huzur Defteri, 225-227; Nefes Yayınevi, “Vefatının 20. Yılında Safer Efendi (Konuşmacı: Ö.Tuğrul İnançer)” 14:50-15:50. 118 Cengiz, “Kişisel Görüşme”. 119 Çıtlak, Huzur Defteri, 228-229. 120 Bu bilgi Adalet Çakır aracılığıyla Safer Dal’ın kızı Nurten İyibil’den alınmıştır. 121 A. Tanju Pala, “Kişisel Görüşme” (Doğancı / Bursa - 17.11.2021). 122 Çakır, Geydim Hırkayı, 303. 27 Alemdağ yolunda bir çiftliği Fahreddin Efendi hayattayken Kartal Yakacık’ta onun için aldığı bir evle takas ederek satın almış ve bir üretim yeri kurmuştur. Burada Çin’den getirilen Khaki ördekleriyle üretim yapmak istemiş, anlatıldığına göre o zamanın şartlarında kazanç bakımından kimsenin hayal dahi edemeyeceği bu iş kolunu kurmuştur.123 Fakat çiftlik işine girince dergâha gidememeye başlamış, bu durum üzerine Muzaffer Efendi müdahale etmiş ve Safer Efendi iyi para kazandığı bu işine şeyhinin emri üzerine son vermiş, bu işi bırakmıştır.124 Safer Efendi bu gayretiyle işsizlik denen bir şeyin varlığına inanmadığını söylemiştir. Ona göre işsizlik yoktur, iş beğenmeme vardır. Çünkü insanlar yorulmayı tercih etmeyip kolay yoldan para kazanmanın peşine düşmüştür. Safer Efendi’nin ifadesine göre hak edilmeyen para rakam olarak çok bile olsa asla bereketi olmayan paradır. Oysa çalışarak, yorularak, gayretle kazanılan paranın bereketi hiçbir zaman bitmez. Çünkü çalışmak Allah içindir, rızkı veren de O’dur.125 Safer Efendi iş grevleri konusunda da tepkisini dile getirmiş bu tip örgütlenmelerin doğru olmadığını ifade etmiştir.126 Grev konusunu şöyle yorumlamıştır; “Yahu bin kişinin alınacağı yere elli bin kişi müracaat ediyor. Bin kişi bu işe giriyor. Üç ay sonra işe girenler para yetmiyor diye grev yapıyorlar. Peki bu elli bin kişi niye oraya girmek istiyordu, nasıl bir iş olduğunu bilmiyorlar mıydı? Bunların hiç birisi insanî ve İslamî değildir. Falanca bu kadar kazanıyor ben de bu kadar kazanacağım hırsı ve kanaatsizlik var. Bugüne kadar işinde gücünde sadık olan bir insanın kaybettiğini görmedim ama hırsla hareket eden bir kişinin de âbad olduğunu görmedim.” 127 Safer Efendi bir dönem de Mustafa Yılmaz’ın Marmara Kıraathanesi’nde çalışmış,128 ilerleyen yıllarda Yılmaz ile ortak olup Bayezid’deki Yümni Pasajı’nda düğün salonu işletmeciliği ve pastanecilik işine başlamıştır. Anlatıldığına göre Yümni Düğün Salonu’nu işlettiği dönemlerde düğün salonunu tutanların eğlence bahanesiyle yaptıkları taşkınlıklar düğün salonu sahibi olmasından dolayı Safer Efendi hakkında suizanna sebep olmuştur. Safer Efendi’nin yapılan bu taşkınlıklardan dolayı kendisinin de memnuniyetsizliğini bizzat zikrettiği 123 Sadettin Ökten, “Kişisel Görüşme”; Çıtlak, “Kişisel Görüşme”. 124 Ökten, “Kişisel Görüşme”. 125 Frager, Sufi Terapistin Sohbet Günlüğü, 234-235. 126 Fulya Atacan, Sosyal Değişme ve Tarikat Cerrahiler (İstanbul: Hil Yayınları, 1990), 129. 127 Çıtlak, “Kişisel Görüşme”. 128 Bu bilgi Adalet Çakır aracılığıyla Safer Dal’ın kızı Nurten İyibil’den alınmıştır; Marmara Kıraathanesi hakkında bk. Fikriyat, “Bir devrin kültür ocağı: Marmara Kıraathanesi’nin portresi”, Fikriyat Gazetesi (Erişim 18 Eylül 2021); Dünya Bizim, “Cem Sökmen ’Marmara Kıraathanesi’ni anlattı”, https://www.dunyabizim.com/ (Erişim 18 Eylül 2021). 28 nakledilmiştir.129 Yümni Pastanesi’ni kurduklarında Fahreddin Efendi’ye, ‘Efendim biz pastane kurduk, ne buyurursunuz, ne yapalım, kaça satalım?’ diye sormuş, Fahreddin Efendi de ‘İyi yapmışsınız evlâdım fakat orasını ben bilmem, onu siz bileceksiniz. Ben size şunu söyleyeyim, orada kendi yiyemeyeceğiniz şeyi satmayın.’ diye tavsiyede bulunmuştur.130 Anlatılana göre bir gün pastanede reçelin içine fare düşmüş, elemanlardan biri fareyi tenekenin üstünden alıp reçelin üstünü temizlemiş ve imalatta kullanmak üzere tezgahın altına geri koymuş. Bu durumu gören Safer Efendi o kişiyi çağırarak tabak ve kaşık getirmesini ve o reçelden yemesini istemiş, o da içinin almadığını ve yiyemeyeceğini söyleyince Safer Efendi şeyhinin kendisine ettiği tavsiyeyi ona da hatırlatarak reçel tenekesini çöpe attırmıştır.131 Fahreddin Efendi’yi her şeyiyle örnek alan ve o ne yapıyorsa onunla meşgul olmaya çalışan Safer Efendi, şeyhi hattat diye kendisi de hatla ilgilenmiş, 132 dönemin ta’lik hattatlarından olan Kemal Batanay eve gelerek Safer Efendi’ye hat dersi vermiştir.133 Şeyhine bağlılığı konusunda fevkalade titiz olan Safer Efendi’nin, dualarını bile irticalen edebî dualar yapmada mahir bir zat olan şeyhinin lafızlarıyla yaptığı nakledilmiştir. Fahreddin Efendi’yle birlikte geçirdiği bu süre zarfında şeyhinin anlattığı her şeyi yazarak kayıt altına almıştır. Kâdirihane şeyhi Misbah Erkmenkul’un (ö. 2014) Safer Efendi’nin şeyhine hizmeti ile ilgili ‘Bizim gençliğimizde tanınan şeyhler vardı. Dervişliğiyle meşhur olan tek insan Safer’di. Safer Efendi’nin Fahreddin Efendi’ye hizmeti İstanbul’da dillere destandı. Bir şeyhe nasıl hizmet edilir, bir derviş nasıl olunur, bizim zamanımızda bunu anlatmak isteyenler hep ‘aynı Safer Efendi’ tabirini kullanarak onu örnek gösterirdi. O şeyhine hem derviş oldu hem de öz evlattan öte oldu.’ diye söylediği nakledilmiştir.134 İlerleyen yıllarda Muzaffer Ozak’ın söylediği “Fahreddin Efendi’mi görmek isteyen Safer’e baksın.” sözü onun şeyhine ne denli bağlı olduğunu ifade eden ve bu durumun diğer kişilerce de açıkça görüldüğünü belirten bir örnektir.135 Sadettin Ökten, Safer Efendi’nin bu halini ‘fenâfî’l-Fahreddin’ diye ifade 129 Ökten, “Kişisel Görüşme”; Çıtlak, “Kişisel Görüşme”. 130 Çıtlak, Huzur Defteri, 229; Sadettin Ökten, “Kişisel Görüşme”. 131 Ökten, “Kişisel Görüşme”; Çıtlak, “Kişisel Görüşme”. 132 Çıtlak, “Kişisel Görüşme”. 133 Bu bilgi Adalet Çakır aracılığıyla Safer Dal’ın kızı Nurten İyibil’den alınmıştır. 134 Ökten, “Kişisel Görüşme”; Çıtlak, “Kişisel Görüşme”. 135 Ekicim, Safer Dal Efendi’nin Hayatı, Eserleri ve Türk Din Mûsikîsine Katkıları, 50. 29 etmektedir.136 Bununla ilgili aynı şekilde hem Fahreddin Efendi’yi hem Safer Efendi’yi yakinen tanıyan Mustafa Yılmaz’ın “Biz Fahreddin Efendi’yi Allah’a şükür yakinen tanıma fırsatına eriştik. Haliyle, tavrıyla, hizmetiyle ve tarikattaki usûlüyle diyebilirim ki Safer Efendi neredeyse bire bir Fahreddin Efendi’min özelliklerine sahipti.” diye söylediği nakledilmiştir.137 Fahreddin Efendi’yi hiç görmemesine rağmen Safer Efendi sayesinde onu çok yakından tanıdığını söyleyen Ö. Tuğrul İnançer ise Safer Efendi’nin şeyhine düşkünlüğünü şöyle ifade etmiştir; “Biz Fahri Efendi’mi hiç görmedik, yetişemedik ama hiç ağzından düşürmeyerek bize anlattığı Fahri Efendi’yle çok iyi tanışığız, çünkü Safer Efendi’m onu anlatırken rivâyet tarîkiyle değil hakîkat tarîkiyle anlatırdı.”138 Fahreddin Efendi’nin vefatından sonra kalan ömrünü de şeyhiyle geçirdiği yılların etrafında geçiren Safer Efendi, o yıllardan ‘Öyle tatlı bir hayat geçirdik ki. Tabi gençtik, yeni evliydik. O zamanın modası sinema, tiyatro. Hiç, ne sinema ne tiyatroya ihtiyaç duyduk. O bizim gönlümüzü eğlendirdi. Keşke bir on dört sene daha olsa da öyle geçse..’ diye bahsetmiştir.139 Sohbetlerinde şeyhinden bahsetmeyi asla ihmal etmediği anlatılan Safer Efendi, Fahreddin Efendi’den söz ederken gözlerinin farklı baktığı ifade edilmiş, duygulanarak ağladığına çokça şahit olunmuştur.140 Safer Efendi’nin durup dururken ‘Sen benim şeyhimi gördün mü hiç? Ahh bir görseydin, keşke görseydin..’ şeklinde ifadelerle Fahreddin Efendi’yi hiç aklından çıkaramadığını gösteren sözler söylediği,141 şeyhinin hatıralarını anlatırken ‘Otuz yıl geçti, bugün vefat etmiş gibi yüreğim yanıyor hala..’ diyerek içlendiğini ifade ettiği cümleleri sıkça söylediği anlatılmıştır.142 Emin Işık ve Mustafa Yılmaz’ın benzer ifadelerle ‘Fahreddin Efendi’m göçtüğü gün Safer Efendi’nin siması sanki Fahreddin Efendim’e dönüverdi.’ diye anlattıkları nakledilmiştir.143 Bir sohbetinde kendisine şeyhi ile tanıştıktan sonra hayatında ne gibi değişiklikler olduğu sorulmuş, Safer Efendi şöyle cevap vermiştir; 136 Ökten, “Kişisel Görüşme”. 137 Çıtlak, “Kişisel Görüşme”. 138 Nefes Yayınevi, “Vefatının 20. Yılında Safer Efendi (Konuşmacı: Ö.Tuğrul İnançer)” 35:12-35:39. 139 Bu bilgi Safer Efendi’ye ait ses kaydından naklen alınmıştır. 140 Hasan Subaşı, “Kişisel Görüşme” (Beykoz / İstanbul - 26.06.2019); Çıtlak, “Kişisel Görüşme”. 141 Can, “Kişisel Görüşme”. 142 Şakar, “Kişisel Görüşme”; Can, “Kişisel Görüşme”. 143 Çıtlak, “Kişisel Görüşme”. 30 “Nasıl ifade edeyim? Bu iç âlemini insanlar kâfi değil ifade etmeye. Otuz seneyi geçti âhirete gideli, otuz saniye geçmemiş gibi yanıyor. Bak orada resmi var. İfâdesi mümkün değil. İşte onun aşkı, şevki; ben çok hastayım, yani cismen. Aktar dükkânı gibi, hastalıklarım var; birkaç defa enfarktüs geçirdim, ülser var, zatürre oldum. Daha henüz geçmedi. Şekerim yüksek; 400. Ayaklarım şişiyor, bak, o aşktan geri kalamıyorum, işte onun muhabbetiyle, onun muhabbetiyle yaşıyorum.”144 Safer Efendi, Fahreddin Efendi’yi vefatının birinci yılında yaptığı konuşmasında şu edîbâne ifadeleriyle anlatmıştır; “İhvân-ı din ve bendegân-ı Hazret-i Pîr Nûreddîn, Cennetoda’daki kabr-i şerîfinde hâk-i ıtırnâk olan Cenâb-ı Şeyh-i Ekberimiz vâris-i sultân-ı enbiyâ, mazhar-ı sırr-ı Hüdâ, ârif-i billâh, kutbu’l- mürşidîn, sâhib-zamân, dâru’lemân, dertlilere dermân, cedd-i pâk-i şâh-ı merdân, fahru’l-asfiyâ, ilm-i tâbirde dânâ, sâkî-i aşk-ı Hüdâ, mahbûb-ı evliyâ, hâmî-i fukarâ, hâce-i dersâne-i ilm-i ledünnî, Hazret-i Pîr Efendimiz’in nûr-i aynı, bendegânın babası olan peder-i mânevîmiz, sebeb-i feyzimiz, ibâdette gayretimiz, şeyhimiz, mürşidimiz, efendimiz, cânımız, sultânımız, ol Ravza-i Resûl-i Ekrem Nebîyy-i Muhterem sallallahu teâla aleyhi ve sellem Efendimiz Hazretleri’nin velâyet goncası, es-Seyyid eş-Şeyh İbrâhîm Fahreddin Şeykiyyü’l-Cerrâhî Hazretleri...”145 Aynı zamanda bir hilye yazarı olan Safer Efendi mürşîdinin vasıflarını şöyle anlatmıştır; “Mürşîd-i Azîzimizin boyu orta, lıhye-i saâdeti ak, gözleri hâleli elâ, kaşları kalınca çekme, iki kaşı arasında ve alnının ortasında vahdâniyete işâret beni ile vech-i saâdetinden her an nûr-i ilâhî lemeân eder, âlim-i âmil ve gayet cesur, edip, fâdıl, kâmil, nazîf, nezîh, halîm, selîm, müşfik, sâhib-i ismet, sâhib-i vefâ, akl-ı küll sâhibi, çok cemâlli, celâlinden korkulur, Latîf ism-i şerîfi zâtında zâhir olmuş, evlâd-ı Resûl, duâsı makbûl bir zât-ı mükemmil idi. Kaddesallâhu esrârahum ve rahmetullâhi teâlâ aleyhim ecmaîn.”146 Safer Dal Efendi, Fahreddin Efendi’nin vefatına şu mısralarla tarih düşmüştür: Gavs-ı a’zam pîr-i Nûreddîn-i Cerrâhî pîr Hazret-i Fahreddin kim Fahrü’l-asfiyâ 144 Çakır, Geydim Hırkayı, 57. 145 Çakır, Geydim Hırkayı, 20. 146 Çakır, Geydim Hırkayı, 29. 31 Âsitân-ı Pîr’den on sekizinci postnişin Cismi ile rûhuna zikrullâh idi gıdâ Şânına lâyık söz söylemek ne mümkün Sâhibü’n-neseb ceddi pâk-i Mustafâ Hayy ism-i şerîfi ebcedle on sekizdir Zikr-i Hakk’ın neşrinde çok çekti cefâ Tekyeler yıkılırken o yaptırırdı dergâhı Derdi pîrimin yolunda nice bin canım fedâ Ahlâk-ı Resûl ile tarîkın tecdîd eyledi Meşrebinde sâbit kadem ilm-i ledünne âşinâ Halvet-meşreb şeyhim vâris-i Âl-i Nebî Eylerdi telkîn-i esmâ tâlibân-ı âşıka Yedi sene evvel yaptırınca kabrini Halvetgâh-ı ma’nevimdir dedi, ad koydu cennet oda Bir dahî kaldırmadı kabri üstünden seccâdeyi Mi’râc- Nebî hakdır Tûr-ı Sînâ sanki cennet oda Rûhuna cismi kabir, kabri üstünde cismi Dört kere yedi esmâ, kābe kavseyni ev ednâ Ağla Muhibbî ağla, efendindir Fahrü’l-asfiyâ Üçyüz seksen altıda göçtü cennet odaya Hû hû deyüp basdı kadem Makâmı-ı Firdevs-i alâda civâr-ı Mustafâ147 *** Hazret-i Nûreddîn-i hünkâr dergehinde leyl ü hem nehâr Muhibbî dervîşâne ederdi ta’lîm-i tevhîd ü ezkâr Kalbinde çâykir-i hubb-i Âlmuîni olur İbn-i Kerrâr Safha-yı sadrında eder âyîn okutur na’t-i Nebiyy-i Muhtâr Usûl-i devrânda bî-nazîr eylemiş bu yolda iştihâr Tarîkının âdâb u erkânında yegâne idi ederiz ikrâr 147 Dal, Muhibbî Dîvânı, 72-73. 32 Büyük ceddine mücâvir oldu pîriyle bahtiyâr Izdırâb-ı dünyâya tahammül kıldı emr-i Celîl’e intizâr Çıktı dört er dediler târîh-i fevtinde vardır esrâr Şeyh Fahreddin-i Cerrâhî eyledi bekâyı ihtiyâr 1390-4=1386 / 1966148 *** Nice kaydı müslümân Buldu tazecik îmân Verirdi bize cevâb İlhâm ile Allah’dan Sünen-i seniyyede Erkân ile âyînde Ettirmez hiçbir kusur Şefîimizle dareynde Muhibbî ağla ağla Efendin Fahri Baba Üç yüz seksen altıda Göçdü Cennetoda’ya 1386 / 1966149 Fahreddin Efendi vefatına yakın kendisinden sonra posta geçecek olan kişinin Muzaffer Ozak olduğunu bildirmiş, Muzaffer Efendi 1966 yılında Nûreddin Cerrâhî Âsitânesi’nin on dokuzuncu postnişini olarak irşad vazifesine başlamıştır. Safer Dal da Muzaffer Ozak’a biat ederek vefatına kadar Muzaffer Efendi’nin yanında hizmetlere devam etmiştir. Muzaffer Efendi, yazmış olduğu otobiyografisinde şöyle anlatmıştır; 148 Dal, Muhibbî Dîvânı, 182. 149 Dal, Muhibbî Dîvânı, 184. 33 “Dokuz yıl boyunca (Fahreddin Efendi’yle) çok yakın olduk. Vefatından bir yıl kadar önce zikrullah esnasında rahatsızlandı ve yerine beni bıraktı. Bir yıl süren hastalığı boyunca zikrullahı ben idare ettim ve yılın sonunda Şaban ayının beşinde ki İmam-ı Hasan Efendimizin şehâdet günüdür, Çarşamba akşamı, 10’a 10 kala ebediyete intikal etti. Ertesi gün vasiyeti gereği gaslini ben yaptım, Sefer Baba ve Kemal Baba su döktüler. Cuma günü Fatih Camii’nde namazını kıldırdım. Binlerce seveni ile birlikte cenazeyi omuzlar üstünde tekkedeki odasına getirdik, bu odayı vefatından yedi sene önce kendisi yaptırmıştı. Burada Nûreddin Cerrâhî Hazretleri’nin kurbunda defnettik.”150 Tezimizin bu bölümünde Muzaffer Ozak’ın hayatından kısaca bahsedilip Safer Dal’ın şeyhlik dönemiyle devam edilecektir: 2. Pirdaşı ve İkinci Mürşidi Muzaffer Efendi Muzaffer Ozak Efendi, 1916 yılında İstanbul Karagümrük’te, Dervişali Mahallesi’nde dünyaya gelmiştir. Babası Mehmed Nuri Efendi Konya asıllıdır ve ulemadan olup Sultan Abdülhamid Han döneminde huzur hocalığı yapmıştır.151 Annesi Ayşe Hanım ise Romanya asıllıdır. Yanbolu Cerrâhî Dergâhı şeyhi Hüseyin Efendi’nin torunu olup seyyidlerdendir.152 Muzaffer Efendi’nin on üç kardeşinden çoğu küçük yaşlarda vefat etmiş ve geriye yalnızca en küçük çocuk olan kendisi, bir ablası ve bir de abisi kalmıştır. Babası, Muzaffer Efendi henüz altı aylıkken vefat etmiş, abisi Murat Reis de İstanbul’da işgalci askerler tarafından şehit edilince153 geride annesi, ablası ve kendisi, yanlarında dayısının yetim kalan iki kızıyla birlikte yaşamaya başlamışlardır. Muzaffer Efendi anne ve baba tarafından köklü bir aileye sahip olup mal varlığı bakımından güçlü durumda iken, babasının vefatı üzere ortağı olan kimse tarafından babasına ait olan bütün kitaplar ve eşyalar gaspedilmiştir. 154 Çocukluğunu fakr u zaruret içinde, çok zor şartlarda geçiren 150 Muzaffer Ozak, “Terceme-i Hâl (Otobiyografi - 1981)” (Erişim 17 Eylül 2021). 151 Muzaffer Ozak, “Terceme-i Hâl (Otobiyografi - 1981)”. 152 Tevfik Rüştü Topuzoğlu, “Ozak, Muzaffer”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 2007) 34/16-17; Cumhur Enes Ergür, Zâkirbaşı, Kıyam Reisi, Bestekâr Salâhî Dede (İstanbul: İz Yayıncılık, 2021), 109; Defter-i Uşşak, “Yanbolu Cerrâhî Dergâhı ve Muzaffer Efendi Hazretlerinin Büyük Dedesi Seyyid Hüseyin Efendi”, Blogspot (Erişim 23 Eylül 2021). 153 “Ağabeyi işgalciler tarafından Perşembe Pazarı civarında şehid edilmiş, o yüzden oralardan geçmeyi sevmezdi, oraları görünce hüzünlenirdi.” MyMecra, “Tekkeyi Bekleyen Çorbayı İçer - Ahmet Özhan | İzler”, YouTube (Erişim 21 Ağustos 2021) 41:20-41:35. 154 Safer Dal, Şeyh Muzaffer Ozak Hayatı Menkıbeleri ve Seyahatleri, ts., 1 gayr-ı matbu. 34 Muzaffer Efendi’yi baba dostu olan Uşşâkî şeyhi Abdurrahman Sami Saruhâni155 himaye etmiştir. Muzaffer Efendi Kur’an tahsilini ve ilk manevi terbisini bu zattan almıştır. Bu süre zarfında hem Kur’an hıfzı ile meşgul olmakta hem ortaokul tahsiline devam etmektedir. Bir süre sonra Saruhâni Efendi’yi de kaybetmiş tüm zorluklara rağmen ilim hayatına kaldığı yerden devam etmiştir.156 Dönemin önemli isimlerinden fıkıh, hadis, tefsir ve Arapça dersleri almış; AbdülhakimArvâsî157 ve Şefik Efendi gibi şeyhlerin sohbetlerine katılmıştır. Bu süreçte imamlık ve müezzinlik imtihanlarına girmiş Ali Yazıcı, Soğanağa ve Karagümrük Kefeli Camilerinde görev yapmıştır. Kefeli Camii imamından sahaflık ilmini almış ve kitapçılık sanatını öğrenmiştir. Müezzinliği esnasında sesinin güzelliği keşfedilen Muzaffer Efendi dönemin ehil kişilerinden mûsiki talim etmiş,158 Yahya Efendi Dergâhı zakirbaşısı hattat Hacı Nuri Korman, Zekâizade Hafız Ahmet Irsoy ve Bakırköy Müftüsü Hafız İsmail Hakkı Başeski gibi isimlerin meşk meclislerine devam etmiştir.159 1936 yılından itibaren güzel sanatlar hususunda da kendini geliştirmiş, Reîsülhattâtîn Kâmil Akdik, Nuri Korman ve Tuğrakeş İsmail Hakkı Altunbezer’in hat ve tezyinat derslerine katılmıştır.160 Bu sırada Bayezid Camii’ne tayin edilmiş ve 1939 yılında Bayezid Sahaflar Çarşısı’nda ‘Sahaflar Şeyhi’161 adıyla anılmasına vesile olacak sahaf dükkanını açmıştır. Gençlik yıllarında ikinci mürşidi olarak kabul ettiği Halvetiyye’nin Şabaniyye kolundan Maraşlı Ahmed Tahir Efendi’den tasavvuf ilmini öğrenmiş ve kendisinden tasavvuf düşüncesinin temel kitaplarından olan İbnü’l-Arabî’nin el-Fütûhâtü’l-Mekkiyye ve Fusûsü’l-Hikem adlı eserlerini okumuştur. Bunların yanı sıra içerisinde İstanbul’un büyük camilerinin de bulunduğu kırk iki ayrı camide kalabalıklara vaazlar vermiştir.162 155 Abdurrahman Sami Saruhâni hakkında bilgi için bk. Gürol Pehlivan, “SÂMÎ/NİYAZÎ, Abdurrahman Sami Efendi” (Erişim 30 Haziran 2022). 156 Muzaffer Ozak, “Terceme-i Hâl (Otobiyografi - 1981)”. 157 Abdülhakim Arvâsî hakkında bilgi için bk. Nihat Azamat, “Abdülhakim Arvâsî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 1988) 1/211-212. 158 Muzaffer Ozak, “Terceme-i Hâl (Otobiyografi - 1981)”. 159 Dal, Şeyh Muzaffer Ozak Hayatı Menkıbeleri ve Seyahatleri, 3 gayr-ı matbu. 160 Topuzoğlu, “Ozak, Muzaffer” 34/16-17; Muzaffer Ozak, “Terceme-i Hâl (Otobiyografi-1969)” (Erişim 24 Eylül 2021). 161 Dünya Bizim, “Sahaflar Şeyhi Muzaffer Ozak”, https://www.dunyabizim.com/ (Erişim 24 Eylül 2021). 162 Muzaffer Ozak, “Terceme-i Hâl (Otobiyografi - 1981)”. 35 1954 yılında şeyhi Ahmed Tahir Efendi’nin vefatından sonra Kâdirihâne’ye ve Ayni Ali Baba Dergâhı’na devam etmiş, buralardan gelen hilafet tekliflerini kabul etmeyip manevi bir işaret üzerine Fahreddin Efendi’ye intisâp etmiştir. 1965 yılında Fahreddin Efendi’den hilafet almış, hilafet merasimi Safer Efendi tarafından şöyle anlatılmıştır; “Muzaffer Efendi’nin hilafet merasimi Mehmet Üretmen’in Rami’deki evinde yapıldı. Dışarda lapa lapa kar yağıyordu, biz içerde tadına hiç doyamadığımız bir zikrullah yaptık. Hayatımda yaptığım en uzun süren zikir budur, tam altı saat sürdü, o kadar zevkli idi ki hiç bitmesin istiyorduk.”163 Muzaffer Ozak, 1966’da Fahreddin Efendi vefat edince Nûreddin Cerrâhî Âsitânesi’nin on dokuzuncu postnişini olarak irşad görevine başlamıştır. Muzaffer Efendi de şeyhi Fahreddin Efendi gibi İslam adına büyük hizmetler yapmış, tasavvuf kültürünün yurtiçi ve yurtdışında tanıtılması için çeşitli programlar icra etmiştir. Yazdığı eserlerle ve birçoğunda Safer Efendi’nin de bulunduğu yurtiçi ve yurtdışı seyahatlerindeki hizmetleriyle, tekke mûsikisi alanındaki çalışmalarıyla,164 1981 yılında kurulmasını sağladığı Türk Tasavvuf Mûsikisi ve Folklorunu Araştırma ve Yaşatma Vakfı’yla İslam tasavvuf kültürüne büyük katkıları olmuştur. ‘Aşkî’ mahlası ile yazdığı şiirlerinin büyük bir kısmı bestelenmiş, günümüzde okunmaya devam etmektedir. Dönemin siyasi karışıklığında ve yasakların devam ettiği günlerde bile gecelerden sabahlara kadar sohbet ve zikir ile halkı irşad etmiştir. Mehmet Şevket Eygi bir gazete yazısında Muzaffer Efendi için şu ifadeleri kullanmıştır; “Yurtiçinde ve yurtdışında çok hizmeti ve himmeti olmuştur. En karanlık günlerde meydan açmış, zikrullah yaptırmıştır.”165 Mustafa Özdamar, Muzaffer Efendi’nin bu özelliğini şöyle ifade eder; “Bana göre, Şeyh Aşkî’nin en büyük kerâmeti, yasaklar faslına yatırılan ve önü tıkanan aşk yolunu yeniden ve gümbür gümbür ayağa kaldırarak, İslâm tasavvuf neşvesini Avrupa’ya ve Amerika’ya taşımasıdır.”166 Muzaffer Efendi veciz ve nükteli üslûbu, hikmetli ve ibretlik hikayeleriyle verdiği vaazlarda halkın her kesiminden insanı irşad edebilme kabiliyetine sahiptir. İrşad, 163 Dal, Şeyh Muzaffer Ozak Hayatı Menkıbeleri ve Seyahatleri, 9 Gayr-ı matbu. 164 Detaylı bilgi için bk. Cumhur Enes Ergür, Türk Tasavvuf Müziğinde Muzaffer Ozak’ın Yeri ve Eserleri (İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi Türk Musikisi Devlet Konservatuarı Ses Eğitimi Bölümü, Bitirme Tezi, 2000); Bı̇lal Aydın, Türk Din Mûsikîsinde Muzaffer Ozak’ın Yeri ve Eserlerinin Tasnifi (Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019). 165 Milli Gazete, “Eski Üstadlara Dair”, Milli Gazete (Erişim 24 Eylül 2021). 166 Özdamar, Nureddin Cerrahî ve Cerrahîler, 172. 36 Envârü’l-Kulûb, Zînetü’l-Kulûb, Aşk Yolu Vuslat Tariki ve Gülzâr-ı Ârifân Aşk Bahçesi adlı eserlerinin yanı sıra İngilizceye tercüme edilmiş başka eserleri de vardır. Muzaffer Efendi şeyhliği döneminde Safer Efendi’nin büyük desteğini görmüş, dergâhın ve dervişlerin maddi manevi yükünü birlikte sırtlanmışlardır. Bir gün dergâhta Safer Efendi ve Kemal Baba’nın da orada olduğu bir sohbet esnasında Muzaffer Efendi Fahreddin Efendi’ye nasıl intisap ettiğini anlatmış ardından Safer Efendi için şu sözleri söylediği nakledilmiştir; “Bu Safer’in çok hizmeti var, benden daha çok hizmeti var hem de. Davulu Safer çaldı, parsayı ben topladım.”167 Bir başka anlatıma göre Muzaffer Efendi’nin şöyle söylediği de nakledilmektedir; “Safer benim yüzümü ak etmiştir. Ben kitaplarla, vaazlarla koşuşurken hem Fahreddin Efendi’me hizmette hem de burayı sırtında taşımakta hepimizin yüzünü ak etmiştir.”168 Bir ifadeye göre Muzaffer Efendi döneminde Safer Efendi ile Muzaffer Efendi’nin birbirlerine karşı münasebetleri o kadar iç içe ve yakındır ki onların ikisi dervişler nezdinde birbirinden ayrılmaz görülmüştür. Muzaffer Efendi’nin seyahate her çıkacağında ‘Bana bir şey olursa Safer’e; Safer’e bir şey olursa Kemal’e uyun!’ dediği ve kendisinden sonra Safer Efendi’yi işaret ettiği nakledilmiştir.169 Muzaffer Ozak, on dokuz yıl Nûreddin Cerrâhî Dergâhı’nın postnişinliğini yaptıktan sonra 13 Şubat 1985’te vefat etmiş, Dergâh’ın türbe kısmına defnedilmiştir.170 Muzaffer Efendi’yi çok seven Safer Efendi onunla ilgili şu şiirleri yazmıştır; Sultân-ı dâreyn-i server şeyhim Hacı Muzaffer Vâris-i nûr-i Peygamber şeyhim Hacı Muzaffer Şeyhimiz âmil hocadır ilm ü irfân ondadır Sâhib-i Âl-i abâdır şeyhim Hacı Muzaffer 167 Kenan Sayacı, “Kişisel Görüşme” (Beykoz / İstanbul - 07.04.2019). 168 MyMecra, “Ahmet Özhan | İzler” 37:10-37:37. 169 Nezih Çetin, “Kişisel Görüşme” (Kadıköy / İstanbul - 03.12.2021). 170 Hayatı hakkında daha detaylı bilgi için bk. Ramazan Fevzi Kâhtalı, Muzaffer Ozak’ın Hayatı, Şahsiyeti, Eserleri ve Tesirleri (Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1997); Betül Işıkçeviren, 20. Yüzyıl Şeyhlerinden Muzaffer Ozak’ın Hayatı, Eserleri, Tarîkatı, Tasavvufî Görüşleri ve “İrşâd” Adlı Eserinin Tahlili (Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü", Yüksek Lisans Tezi, 2021). 37 Âb-ı hayattan nûş ider o can ki sâkî-i Kevser Yoluna veren cân ü ser şeyhim Hacı Muzaffer Cedd-i pâk-i Mustafâdır hem Aliyye’l-Mürtezâ Menba-ı aşk-ı Hüdâ’dır şeyhim Hacı Muzaffer Nûra pervâne olanlar tavâftadır âşıklar Gelin ey âşık sâdıklar şeyhim Hacı Muzaffer Şerîatın âlimidir tarîkatın ârifi Hakîkatın hâdimidir şeyhim Hacı Muzaffer Mârifetin hatîbidir kurbiyyetin sâhibi Kutbiyyetin âmiridir şeyhim Hacı Muzaffer Mürşidlerin mürşididir mürîdlerin mürîdi Muhibbî’nin seyyididir şeyhim Hacı Muzaffer 1396 / 1976171 *** Ol vâris-i sultân-ı enbiyâdır Hakk’ın velîsi hem sâkî-i Kevser Yolda mücâhid koydu cân ile ser Sâdât-ı kirâmdan şeyh-i Muzaffer172 Shems Friedlander, Muzaffer Efendi’nin vefatıyla ilgili şöyle anlatmaktadır: “Bir gece önce Efendi’nin hanımı Bacı Sultan, Safer Baba’yı hasta yatağından çağırmış. ‘Efendi namaz kılıyordu, secdedeydi ve kalkmadı.’ Kemal Baba da çağrılmış ve Efendi’nin devlethanesine koşmuşlar. Bacı Sultan’ın bîraderi Tevfik çoktandır oradaymış. Efendi gitmişti. Safer Baba, yere, şeyhinin yanına uzanmıştı. Kendi nefeslerini feda edip de şeyhine 171 Dal, Muhibbî Dîvânı, 76. 172 Dal, Muhibbî Dîvânı, 77. 38 aktarabilmesinin bir yolu olsaydı ya... Orada bir müddet yatmış ve sonra Muzaffer Efendi’yi Karagümrük’teki tekkeye götürerek gasletmişler.”173 Safer Efendi çok sevdiği ve ‘Azîzim’ diye bahsettiği Muzaffer Ozak’ı kaybettiğinde çok üzülmüştür. Muzaffer Efendi’ye bir şey olmasından hep korktuğu anlatılmıştır çünkü Tosun Bayraktaroğlu’nun ifadesine göre ondan sonra şeyhlik makamının kendisine kalacağını bilmektedir ve şeyh olmakta hiç gözü yoktur ancak Muzaffer Efendi vefat edince bu görev ona kalmıştır.174 Yukarıda da nakledildiği üzere Muzaffer Efendi her seyahate çıkacağında dervişlere ‘Bana bir şey olursa Safer’e; Safer’e bir şey olursa Kemal’e uyun!’ diyerek Safer Efendi’yi işaret etmiş, kendisinden sonra Safer Efendi’nin posta geçeceğini herkese bildirmiştir. 175 Anlatıldığına göre Muzaffer Efendi vefat ettikten sonra Safer Efendi bir süre kimselere görünmemiş, dergâha gelmemiş, bu sürecin sonunda ortağı Mustafa Yılmaz onu bulmuş ve ısrarlarıyla dergâha getirebilmiştir.176 Safer Efendi bu süreçte epey zaman âsitâne şeyhinin mavi postunu boş bırakmış kırmızı halife postuna oturmaya devam etmiştir.177 Tosun Bayraktaroğlu’ndan nakledilene göre bir zikir günü dergâha Kâdirî şeyhi Nazmi Ceylan gelmiş, şeyh postuna oturmayan Safer Efendi’ye kızarak onu güçlükle posta oturtmaya çalışmıştır. Bu duruma hayli kızan Safer Efendi posta oturmakta direnmiş ve bu olaydan sonra Nazmi Ceylan ile aralarının bir müddet açıldığı anlatılmıştır.178 Cerrâhîlerle ilgili Safer Efendi’nin hayatta olduğu yıllarda yapılan bir tez çalışmasında Safer Efendi’nin ilk şeyh olduğu dönemler olarak 25 Temmuz 1985 tarihi verilmiştir.179 M. Fatih Çıtlak tarafından Safer Efendi’nin posta oturuşuna şöyle tarih düşülmüştür; Makam-ı Hazret-i Pir’de sultandır Muhibbi, Olan benden bulur rah-ı Mustafa hakk Muhibbi, Ne devlettir bu kemter kula himmet Muhibbi, Ya sultan ya şeyhî Muhibbiyyü’l-Cerrâhî. 173 Shems Friedlander, Kış Hasadı (İstanbul: Sufi Kitap, 2016), 132-133. 174 Tosun Bekir Bayraktaroğlu, Amerika’da Bir Türk; Şeyh Tosun’un Hatıratı (İstanbul: Sufi Kitap, 2016), 152; Şakar, “Kişisel Görüşme”. 175 Çetin, “Kişisel Görüşme” (Kadıköy / İstanbul - 03.12.2021). 176 Sami Özer, “Kişisel Görüşme” (Beykoz / İstanbul - 07.04.2019). 177 Bayraktaroğlu, Amerika’da bir Türk, 152. 178 Bayraktaroğlu, Amerika’da bir Türk, 152. 179 Atacan, Cerrahiler, 55. 39 1405 Safer Dal postnişin olduğunda ona ilk intisap edenlerden biri en yakın dostu olan Kemal Evren’dir. Ancak Kemal Baba da kısa bir süre içinde vefat etmiştir. Vefatından önce Safer Efendi’yle bir konuşmasına şahit olunmuş, bu olay dervişlere Muzaffer Efendi döneminde dergâhın türbedarlığını yapan Adnan Fetha tarafından anlatılmıştır. Olay şöyle nakledilir: “Adnan Baba, ‘Çocuklar size bir şey anlatacağım,’ dedi. Bu olayı bize anlattığında Kemal Baba göçmüştü. ‘Bir şey görüşmek için Safer Efendi’min yanına girmem icap etti. O sırada içeride Kemal Baba ile görüşüyorlardı. Ben tam içeri girecekken aralarında konuştukları şeyi duydum. Safer Efendi’m diyordu ki; ‘Kemalciğim bak sen kal, ben gideyim. Senin şöyle şöyle meziyetlerin var.’ Kemal Baba da buna karşılık Safer Efendi’me; ‘Yok, ben karar verdim, ben gidiyorum, sen kalıyorsun. Sen şöyle idare edersin böyle idare edersin...’ gibi bir cevap verdi. Ve bu konuşmadan çok yakın bir zaman sonra Kemal Baba göçtü.’”180 Bir başka röportajımızda Kemal Baba’nın Safer Efendi’ye “Ben olmazsam sen olursun ama sen olmazsan ben de olmam.” dediği ve bu sözü söylediğinin ertesi günü vefat ettiği ifade edilmiştir.181 Kemal Evren 31 Ekim 1986’da vefat etmiş Edirnekapı Necatibey Mezarlığı’na defnedilmiştir. Kabri Pîr Nûreddin Cerrâhî’nin babası Abdullah Ağa’nın baş ucu tarafındadır.182 180 Can, “Kişisel Görüşme”. 181 Ökten, “Kişisel Görüşme”; Dünya Bizim, “Safer Efendi’yi dervişlerinden ayırmak zordu”. 182 Bu bilgi Adalet Çakır aracılığıyla Safer Dal’ın kızı Nurten İyibil’den alınmıştır. 40 İKİNCİ BÖLÜM SAFER DAL EFENDİ’NİN ŞEYHLİĞİ VE ŞAHSİYETİ Bu bölümde Safer Efendi’nin şeyhlik dönemiyle ilgili anlatılanlar çerçevesinde şahsiyeti, irşad ve eğitim metodu, rüya tabiri hakkındaki ilmi, tekkede yaptığı yenilikler, tekkenin mutat günleri ve Safer Efendi döneminde açılan şubeler ile ilgili bilgiler aktarılacaktır. Bu bölüm her ne kadar farklı başlıklara ayrılmaya çalışılmışsa da hayatıyla ve kişiliğiyle ilgili edinilen bilgiler iç içe ve bir bütün halinde olduğu için bazı bilgiler mezcedilmiş yahut birden fazla yerde zikredilmesi gerekmiştir. Buna rağmen mümkün mertebe farklı başlıklara ayrılarak her bilgi kendi bölümünde ele alınmaya gayret edilmiştir. A. ŞEYHLİK DÖNEMİ VE ŞAHSİ ÖZELLİKLERİ Muzaffer Efendi’nin vefatından sonra Safer Efendi Nûreddin Cerrâhî Dergâhı’nın yirminci türbedarı ve postnişini, Türk Tasavvuf Mûsikisi ve Folklorunu Araştırma ve Yaşatma Vakfı’nın da başkanı olmuştur.183 Safer Dal Efendi’nin şeyh olmadan öncesinde şeyh vekilliği vardır.184 Fahreddin Efendi döneminde resmiyette şeyh vekili göründüğü ve bununla Vakıflar Müdürlüğü’nde de adı şeyh görünen Fahreddin Efendi’nin maaşlarını vekâleten çekebildiği anlatılmıştır. 185 Safer Efendi şeyhlik makamına gelmeden evvel dervişleriyle arasında ünsiyet hali hakimken ve onlarla daha samimi, daha senli benli bir durum söz konusuyken şeyhlik makamıyla birlikte dervişlerinin kendisine karşı heybet duygusunun belirgin bir şekilde tezahür ettiği anlatılmıştır. Bu heybet duygusu ile gelen çekinme ve korkma hissinin karşı tarafın sevgisini kaybetme korkusu ve ona karşı edebe mugayir bir hal içinde bulunma endişesiyle oluştuğu ifade edilmektedir. Dervişlerin ifadesiyle Safer Efendi’ye şeyhlik ile birlikte bir ‘mânâ hil’ati’ giydirilmiştir. Bu konuda şöyle anlatılır; ‘Safer Efendi’m, Muzaffer Efendi’m zamanında bizim rehberimizdi, yani Safer Baba’mızdı. O 183 Çakır, Geydim Hırkayı, 14. 184 Ökten, “Kişisel Görüşme”; Çıtlak, “Kişisel Görüşme”. 185 Ökten, “Kişisel Görüşme”. 41 zaman çok samimiyiz, sarılıyoruz, kol kola geziyoruz... Ama ne zaman ki posta oturdu, geri durduk şöyle, huzurunda dîvan durmaya başladık. Bu bizde kendiliğinden oluşan bir durumdu. Anladık ki hâl değişiyor, adeta bir mânâ giydiriliyor onlara.’186 Dervişlerine düşkünlüğüyle bilinen Safer Dal Efendi şeyhlik vazifesine başladıktan sonra müritleriyle ve tekkeyle daha iyi ilgilenebilmek için emekli olmuştur.187 Hayatının son anına kadar dervişleriyle beraber olan ve şeyhlik vazifesinden sonra tekkeden hiç ayrılmayan Safer Efendi hastalığına rağmen çoğu kez tekkede bulunmayı tercih etmiştir. Bu konuda anlatılan bir hadiseye göre tekkenin tamir olduğu yıllarda yani Safer Efendi’nin şeyhliğinin ilk yıllarında Efendi hastalanır ve evine istirahata gider. Tekkede çalışmalar devam ederken bir çocuk bir rüya gördüğünü söyleyerek Safer Efendi’nin evine gelir. Çocuk rüyasında, başında tacı, sırtında cübbesi olan orta boylu, siyah sakallı bir zatın türbeden çıktığını ve kendisine ‘Safer nerede?’ diye sorduğunu görmüştür. Çocuk bu rüyasını Safer Efendi’ye anlatıp odadan çıktığı sırada Safer Efendi yanına giren dervişine ‘Hastalığıma bile müsaade yok, görüyor musun bak, sormuş,’ diye gülerek söyler ve hemen yerinden kalkıp tekkeye gider. Rüyada Safer Efendi’yi soran zatın Pîr Nûreddin Cerrâhî olduğu ifade edilmiştir.188 O günden sonra tekkeden ayrılmayıp müritleriyle ilgilenen Safer Efendi, anlatılana göre neredeyse her gününü, her saatini dervişlerine ayırmış, tekkede olmadıkları günlerde evinde yahut sahibi olduğu Yümni Pastanesi’nde onlarla ilgilenmiştir. Bir dönem her salı dervişleriyle evinde bir araya geldiği, burada bazen meşklere bazen sohbetlere devam ettiği anlatılmıştır.189 Pazartesi ve Perşembe günleri erken gelip ikindi saatlerinde tekkede olduğu, akşam programına kadar kadın dervişlerinin müşkilini halletmek üzere onlarla sohbet toplantıları yaptığı ifade edilmiştir.190 Cumartesi günleri ise çoğunlukla ikindi namazını müteakip tekkeye gelip gece yarısını geçinceye kadar ihvanla meşgul olmuştur.191 Safer Efendi özellikle kandil gecelerinin gündüzünde ikindiden önce tekkede bulunarak hazırlıkları takip etmiş, sıkıntısı olup da şeyhiyle görüşmek isteyen bir derviş böyle zamanlarda erken gelip şeyh efendiyle görüşme fırsatı bulabilmiştir. 186 Sayacı, “Kişisel Görüşme”. 187 Atacan, Cerrahiler, 81. 188 Yar Kapısı- Ahmet Özhan, “Hazret-i Pîr sordu, Safer Nerede?” 3:20-5:10. 189 Erkam TV, “Bir İrfan Öncüsü Olarak Safer Dal Efendi (Muhibbî) Konuşmacı: Ö. Tuğrul İnançer” 13:00-13:30. 190 Atacan, Cerrahiler, 63. 191 Çıtlak, “Kişisel Görüşme”. 42 Safer Efendi’nin de bu süreçte hazırlıkların gidişatını kontrol ederken bir taraftan dervişlerini gözlemlediği, sıkıntılı gördüğü dervişini tenhaya çekerek sorununa çözüm bulmaya çalıştığı, kandil programına kadar vaktini bu şekilde tekkeyle ve dervişleriyle ilgilenerek geçirdiği ifade edilmiştir.192 İhvanıyla ilgilenmekten dolayı başka hiçbir şeye vakit bulamadığını, bu yüzden davetlere gidemediğini ifade etmiş, dervişlerine de “Çocuklar, beni düğüne derneğe, yemeğe davet etmeyin. Yakın akrabam bile düğün yapsa gidecek halim yok. Fakire bu vazife madem ki tevdi edildi, ne iş, ne güç, ne de düğün dernekle meşgul olabilirim, ihvanımla meşgul olmak mecburiyetindeyim. Evlenen, çocuğu olan buraya gelip dua isterse ne âlâ ama onun haricinde hiç gücenmeyin, bu mes’uliyet benim başka bir yere gitmeme müsaade etmiyor.” diyerek ara ara hatırlatmada bulunduğu nakledilmiştir.193 Safer Efendi, tekke ve dervişleri için vaktinden feragat ederken aynı konuda dervişlerinin de gayret göstermelerini istemiştir. Onlara tekkeden uzak kalmamalarını tavsiye etmiş, ‘Haftanın üç günü tekke açık; pazartesi, perşembe, cumartesi. Bu üç gün zarfında muhakkak gelmeye gayret edin, İşiniz bile varsa gelin, ben sizi bir göreyim, bir cemâl cemâle gelelim ondan sonra yine gidersiniz.’ dediği nakledilmiştir.194 Uzakta olan dervişlerine mektup yazarak veya selam göndererek gönül almış, hasta olan ve vefat eden dervişlerini ise dualarında mutlaka ismen anmıştır.195 Safer Efendi Tasavvuf Terimleri kitabında ‘şeyh’ kelimesini İbrahim Desûkî’den nakille ‘Allah’ın kullarını Allah’a ve Allah’ı da kullarına sevdirendir.’ diye açıklamış,196 nitekim sevenleri de bu konuda Safer Efendi’den ‘Aşkı coşkulu yaşatır.’ diye bahsetmişlerdir.197 Rabia Brodbeck onun bu halini şöyle ifade etmiştir; “En değerli aşk hazinesini bize öğretmek ya da nasihat etmek yerine bizimle paylaştı. Bir keresinde mutad zikir ayininden sonra sohbetteyken şöyle dedi: ‘Eğer Pirim cehenneme giderse ben de onunla birlikte giderim!’ Dervişlerin hepsi onun aşkının ağırlığından hiçliğe yuvarlandı.”198 192 Ökten, “Kişisel Görüşme”. 193 Çıtlak, Huzur Defteri, 192. 194 Cengiz, “Kişisel Görüşme”. 195 Dünya Bizim, “Safer Efendi’yi dervişlerinden ayırmak zordu”. 196 Safer Dal, Istılâhât-ı Sofiyye fî Vatan-ı Asliyye/Tasavvuf Terimleri, haz. Derya Çakır Baş (İstanbul: Kırkkandil Yayınevi, 2013), 370. 197 Can, “Kişisel Görüşme”. 198 Rabia Christine Brodbeck, Ağla, çev. Esra İyidoğan vd. (İstanbul: Sufi Kitap, 2018), 75. 43 Sadettin Ökten’in ifadesine göre Safer Efendi sohbete başladığı zaman kitabî bilgi değil hayatı anlatmış, bunu da muhabbet perspektifinden yapmıştır.199 Dervişlerinden bazıları kendilerini ona bağlayan asıl şeyin bu muhabbet olduğunu ve onun söylediklerini yapmadan edemediklerini, çünkü ona duydukları sevgiden dolayı onu incitmekten korktuklarını söylemişlerdir.200 Bir ifadeye göre de bu sevginin dervişler üzerindeki tesirlerinden biri onların farz olana kendiliğinden alışmaları, Allah’ın emirlerini farkında olmadan severek yapmaya başlamaları olmuştur. Bununla ilgili şöyle ifade edilmiştir; ‘Safer Efendi namaz kılın oruç tutun diye sürekli söylemezdi, onun o hali öyle bir haldi ki bize namazda miracı yaşatırdı, onun bu sırrı bir mürşid-i kâmilin sırrıydı. Biz zaten onda gördüğümüz bu muhabbetle orucu da sevdik namazı da sevdik. Öyle bir sevdik ki bu başka bir aşktı.’ 201 Safer Efendi’nin, sohbetlerinde samimi ve nükteli bir üslûba sahip olduğu anlatılmaktadır. Sohbet konusu açmak istediğinde dikkat çekici bir ses tonuyla ‘Hikaye!’ diyerek bir hatıra veya kıssa ile sohbete başladığı,202 bir şey duyuracağı zaman ise hem latifeli bir tavırla hem de kişilere kulluğunu hatırlatan bir ifadeyle ‘İbâdallah!’ diye hitapta bulunduğu nakledilmiştir.203 Konuşurken sözcükleri büyük bir dikkatle ölçüp biçerek, hassasiyetle ve nezaketle kullandığı, daima mültefit bir üslûba sahip olduğu, bu sayede her seviyeden insanın onun sohbetinden huzurlu ve hoşnut bir halde ayrıldığı ifade edilmiştir.204 Safer Efendi’nin zâhirî tahsili ortaokulda sona ermiştir ancak sohbetlerinden döneminin yüksek okul mezunu olan ilim insanları da faydalanmıştır.205 Bu konu hakkında Safer Efendi için ‘Ben bir üniversite mezunu olarak hayatımı ilkokul mezunu birinden öğrendiklerime borçluyum.’ denilmiştir. 206 Rabia Brodbeck bu hususta Safer Efendi’yi şöyle anlatır; 199 Ökten, “Kişisel Görüşme”. 200 Subaşı, “Kişisel Görüşme”. 201 Rabia Brodbeck, “Safer Dal Efendi’yi Yâd Etme Merasimi” (Mûtrîbân Türk Müziği Topluluğu, 2022). 202 Friedlander, Kış Hasadı, 138-139. 203 Çıtlak, Huzur Defteri, 135. 204 Brodbeck, Ağla, 76; Pala, “Kişisel Görüşme”. 205 Cengiz, “Kişisel Görüşme”. 206 Subaşı, “Kişisel Görüşme”. 44 “Şeyhimin kalbi bütün âlemden daha büyüktü. Aşkını herkesin kalbine koydu; akademisyenlerin, fakir insanların, misafirlerin, sarhoşların, turistlerin ve hepsinden daha fazla müritlerinin ve dervişlerinin. Hayatında onunla bir kez karşılaşan herkes ona anında aşık olurdu. Onların kalbinde derin bir iz bırakırdı. Binlerce insanın şeyhi idi.”207 Anlatıldığına göre dervişi olup da ‘Efendi en çok beni seviyor’ hissine kapılmamak mümkün değildir. Çünkü herkesle özel ilgilendiği, herkese muhabbetini had safhada hissettirdiği, dervişleri arasında ayrım yapmaksızın herkese en çok kendisini seviyormuş gibi muamelede bulunduğu aktarılmıştır. 208 Nitekim yaptığımız röportajların her birinde görüştüğümüz her bir kişinin Safer Efendi’nin en yakın dervişi olduğu düşüncesine kapılmamız da bunun en bariz örneğidir. Tosun Bayraktar da bu konuyla ilgili aynı şeyi ifade etmiş, “Hepimizi öyle şımarttı ki her birimiz ‘en çok beni seviyor’ zannederdik.”209 demiştir. Burhan Erdebil’in ‘Efendimizin huzuruna giriyorum, çıkıyorum, derdim ki Efendimiz en çok beni seviyor, böyle bir intibâ oluşmuştu bende. Sonra bir gün oturdum kapının karşısına, baktım her giren çıkan benim gibi çıkıyor, sonra dedim ki; anlaşıldı, Efendi herkesi, hepimizi çok seviyor, ayrım yapmıyor.’ dediği nakledilmiştir.210 Çünkü Mustafa Özdamar’ın ifadesine göre Safer Efendi, “Allah’ın sevip de yarattığı her şeye ve herkese ‘Sen bunları boşuna yaratmadın ya Rabbi!’ ayetinin penceresinden bakan bir irfan adamı.”dır.211 Bu minvalde dervişlerine ısrarla tavsiyelerinden biri, birbirlerini mutlaka sevmeleri, saymaları, daima muhabbet içinde olmaları gerektiğidir. Özellikle zikirden sonra meydandan çıkarken dervişlerine dönüp işaret parmağını sallayarak, -bu onun meşhur hareketlerinden biridir, diye söylenmiştir- ‘Birbirinizi sevmedikçe iman etmiş olmazsınız!’ hadis-i şerifini sıkça hatırlattığı anlatılmıştır.212 Bununla ilgili kendisinin de ‘Sevgisiz îman olmaz! Din sevgidir, aşktır, meşktir; sevgisiz din olmaz, külfettir! Âlemin mayası aşktır.’ şeklinde sözler söylediği nakledilmiştir.213 207 Brodbeck, Ağla, 75-76. 208 Dünya Bizim, “Safer Efendi’yi dervişlerinden ayırmak zordu”. 209 Bayraktaroğlu, Amerika’da bir Türk, 146. 210 Cengiz, “Kişisel Görüşme”. 211 Özdamar, Nureddin Cerrahî ve Cerrahîler, 222. 212 Mustafa Özyurt, “Kişisel Görüşme” (Osmangazi / Bursa - 27.05.2019). 213 Özdamar, Nureddin Cerrahî ve Cerrahîler, 196, 217; Bu konu ile ilgili bir sohbetinde geçen diğer ifadelerine bk. Çakır, Geydim Hırkayı, 193. 45 Safer Efendi sohbetlerinde ayet ve hadis yorumu diye tavsif ettiği evliya sözleri, menkıbeleri ve nutuklarından örneklerle anlatımını zenginleştirmiş ve bu sohbetlerinde tasavvufun en ince meselelerini anlatmıştır.214 Dervişleri onun sohbetlerinin sormadan cevap vermek gibi bir özelliği olduğunu ifade etmişlerdir. Konuşmasına muhatabının aklındaki soruyla alakası olmayan bir yerden başlamış ama sonra nasıl olduğu anlaşılmadan ve kişi henüz sorusunu sormamışken konu bir anda soruya cevap alınabilecek noktaya gelmiştir.215 Bunun sonucu olarak sohbetini dinleyenlerin her sohbetten ‘bana konuştu’ düşüncesiyle ayrıldığı söylenmiştir.216 Anlatılan bir hatıraya göre bir sohbet esnasında başlarında papaz olan yabancı bir grup tekkeye gelmiştir. Sohbet bittikten sonra Safer Efendi tercüme ile ilgilenen dervişine dönüp ‘Papaz efendiye sor bakalım bize sormak istedikleri bir şey var mıymış,’ dediğinde tercüman dervişi; ‘Efendim sorularını hazırlamışlar ama siz sohbette her şeyi anlatmışsınız onlara.’ diye cevap vermiştir.217 Tanju Pala, Safer Efendi’nin sohbetlerinin zamanla birden çok manaya dönüşebildiğini ifade etmektedir. Onun ifadesine göre konuştuğu bir cümleden zaman içinde türlü örnekler ve dersler çıkarılabilmektedir.218 Safer Efendi’ye göre ise bu sohbetler, kendinden olmayıp, birer tecellî ve zuhurâttır. Zira bu konuda ‘Onlar konuşturuyor biz konuşuyoruz, ipler onların elinde.’ dediği nakledilmiştir.219 Anlatıldığına göre Safer Efendi bir gün bir sohbet etmiş ve bu sohbet oldukça bereketli ve feyizli geçmiştir. Birisi sonraki hafta bir teyp getirip Safer Efendi’nin önüne koymuş, geçen haftaki sohbetinizi bir daha yapar mısınız, deyip kayda almak istediğini bildirmiş, Safer Efendi ise adama ‘O geçti artık, bir daha aynısı olmaz, bu iş böyle bir şey işte, o an akıp gelir aynısını bir sonraki haftaya bulamazsın.’ diye cevap vermiştir.220 Yukarıdaki ifadelere göre böyle sohbetlerin birer tecellî olduğu kabul edilirse anlatılan hadisede Safer Efendi’nin ‘bir daha aynısı olmaz’ diyerek verdiği cevap da İbnü’l-Arabî’nin ‘Tecellide tekkerür yoktur’ ifadesine örnek olarak verilebilir. İbnü’l-Arabî bu ifadesini Füsûsu’lHikem adlı eserinde “İhsanların birbirinden farklı olmasının sebebi (dayandıkları) 214 Çakır - Dal, “Dal, Safer” Ek-1/302-303. 215 Çıtlak, “Kişisel Görüşme”. 216 Özyurt, “Kişisel Görüşme”. 217 Özer, “Kişisel Görüşme”; Yümna Özer, “Kişisel Görüşme” (Beykoz / İstanbul - 07.04.2019). 218 Pala, “Kişisel Görüşme”. 219 Pala, “Kişisel Görüşme”. 220 Cengiz, “Kişisel Görüşme”. 46 isimlerin (ilâhî isimler) birbirinden farklı olmasıdır. Genişliğinden dolayı ilâhî mertebede tekrarlanan herhangi bir şey yoktur. İşte bu itimat edilen gerçektir.” şeklinde yorumlamaktadır.221 Safer Efendi’nin sohbetlerine yabancı ülkelerden de gelenler olmuş ve bu sohbetler tercüme yoluyla bu kişilere aktarılmıştır. Bu tercümeleri çoğunlukla Muzaffer Efendi’nin halifelerinden olan İbrahim Akkökler’in yaptığı nakledilmiştir. Tercümanlık yapan diğer isimlerden bazıları ise Yümna Özer, Sadettin Ökten ve Cinuçen Tanrıkorur’dur.222 Safer Efendi’nin yabancı dil bilmemesine rağmen bazen bu tercümelere müdahale ettiği, düzeltmeler yaptığı anlatılmıştır.223 Bu da dervişlerce Safer Efendi’nin bir kerâmeti olarak kabul edilmektedir. Bununla ilgili bir hatırasını Shems Friedlander kitabında şöyle anlatmaktadır; “Safer Baba’yla İstanbul’daki evinde, sokaktaki kahvede Muzaffer Efendi’yle gece yarısı kahvesine çıkmadan evvel akşam yemeği yiyoruz. Çay ve manevi sohbet ile ısınıyoruz. Derin, çarpıcı ve felsefî bir hikâye anlatıyor: Ertesi gün Tosun Baba’yla Beyazıt’tayım. Safer Baba’yla olan sohbetimizi anlatıyorum. ‘Bu imkânsız. Bu senin kıt Türkçenle anlayamayacağın kadar derin. Kısaca, sen Türkçe bilmiyorsun, Safer Baba da İngilizce bilmiyor.’ ‘Kalpten kalbe konuştuk.’ Tosun Baba meseleyi sonra Safer Baba’ya da soruyor. ‘Evet, öyle dedim, doğru anlamış.’ ‘Ama babacığım, aynı dili konuşmuyorsunuz ki.’ ‘Kalpten kalbe konuşuyor ve birbirimizi anlıyoruz.’”224 Safer Efendi’nin sohbet meclislerinde ve yurtdışına yaptığı seyahatlerde çok sayıda kişi ihtidâ etmiş, Müslüman olmuştur.225 Bu ihtida hareketleri Muzaffer Efendi’yle başlamış Safer Efendi’yle devam etmiştir. 1980’li yılların sonlarına doğru Arjantin, Uruguay, Peru, Brezilya gibi Güney Amerika ülkelerinden sohbetlere gelip Müslüman olan insanlara şahit olunmuştur. Anlatılan ihtidâ hikayelerinden bir tanesi İstanbul’dan 221 İbnü’l-Arabî, Fusûsu’l-Hikem, çev. Ekrem Demirli (İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2008), 51. 222 Mustafa Özdamar, Celâl Hoca (İstanbul: Kırkkandil Yayınevi, 2016), 219. 223 Özer, “Kişisel Görüşme”. 224 Friedlander, Kış Hasadı, 135. 225 Özyurt, “Kişisel Görüşme”. 47 Meksika’ya gidecekken uçakları rötar yapıp dergâha gelen iki kişinin hikayesidir. Anlatıldığına göre bu iki kişi uçakları rötar yapınca mistik ve otantik müzik dinleyelim diye Safer Efendi’nin meclisine gelirler. Bu kişiler meşk, zikir ve semâdan o kadar çok etkilenirler ki yaşadıkları bu manevi tesirin nereden geldiğini tercüman vasıtasıyla Safer Efendi’ye sorarlar. Safer Efendi onlara imanın hakikatini, âmentüyü ve İslâmı anlatınca bu kişilerden biri; ‘Ben şu anda kırk yaşındayım, yedi sekiz yaşından beri her hafta kiliseye gidiyorum. Kendimce dindar bir Hıristiyanım fakat ömrüm boyunca ben böyle bir manevi zevk ve lezzet tatmadım. Bu anlattığınız yani sizin iman ettiğiniz şeylerin hepsi makul ve hakikaten şu an kalbime çok yatıyor. Sizin bu aldığınız zevki almak için başka ne yapabilirim?’ diye sorar. Safer Efendi ‘İmanın bu hakikatlerini anlattığım şekliyle kabul ediyorsanız, aynı bizim aldığımız lezzeti almaya da talipseniz bizim söylediğimiz bu sözü söyleyin, kalben buna inanın o zaman sizlerle kardeş oluruz, bu havayı nasıl beraberce soluyorsak maneviyatı da aynı şekilde teneffüs ederiz. Hem bu yolda önce geldin sonra geldin diye bir şey de yok, bu yolun yolcuları hepsi aynıdır, kimsenin kimseye üstünlüğü yoktur.’ şeklinde cevap verir. Gelen misafirler, biz hazırız bunu öğrenmek istiyoruz, deyince Safer Efendi kelime-i şehadet getirir ve o misafirler de aynen kabul ederek tekrar eder, her ikisi de Müslüman olur. Birisinin adı Ali diğerinin Veli olarak memleketlerine dönerler. Sadece müzik dinleyip uçak saatine kadar vakitlerini geçirmek isteyen iki insan, öncesinde hakkında hiçbir bilgiye sahip olmadığı bir inancın mensubu olup oradan ayrılır.226 Buna benzer örneklerin çok olduğu söylenmiştir. Tekkeye gelip Müslüman olan insanlar olduğu gibi yurtdışında ihtidâ eden insanların da var olduğu ifade edilmiş, hatta bir yurtdışı ziyaretinde tek oturumda onlarca insanın Müslüman olduğu anlatılmıştır. Bu konuda Sami Özer şöyle bir hatırasından bahseder; ‘Bir keresinde Amerika’ya gitmiştik, oradan da Meksika’ya geçtik. Meksika’da bir Cizvit üniversitesi vardı, oraya gittik. Safer Efendi’m orada sohbet ediyor, kendisine sorular soruyorlar. Bir süre sonra oradan bir öğretim görevlisi, ‘Biz, ne zamana kadar biziz, ne zaman oyuz?’ diye bir soru sordu. Safer Efendi şöyle bir baktı ve dedi ki; ‘Sen çıktın mı aradan, kalır seni yaradan.’ Bunun üzerine öyle bir alkış koptu ki, insanlar bu cevap karşısında mest oldular. Akşam saatleri, doksana yakın kişi var, otuzarlı halakalar oldular. Hepsi Müslüman oluyorlar. Düşünebiliyor musunuz, otuzarlı halakalar halinde doksan kişi Müslüman oldu. Onca 226 Çıtlak, “Kişisel Görüşme”. 48 insanın Müslüman olduk diye öyle bir coşkusu vardı ki görülmeye değer, bu coşku sabahlara kadar sürdü.’227 Mustafa Özdamar’ın yorumlamasına göre Safer Efendi’nin ihtida edenlere yönelik tutumu şöyledir; ‘Safer Efendi dört kapı hukukuna riayette çok özel bir insandır ve onun tasavvufî görüşleri tüm kapılara uyma noktasında kâmilliğini göstermektedir. O, ihtida için gelenlere dört kapıya yani şeriat, tarikat, hakikat ve marifet kapılarının tamamına hakim olmasına rağmen sadece şeriat kapısından cevap vermiştir. Halbuki İslam’a diğer üç kapıdan; tarikat, hakikat ve marifet kapılarından girmek daha kolaydır ancak Safer Efendi, ihtida edenleri gümrüğü çok sıkı olan şeriat kapısından dahil etmiştir.’ 228 Bununla birlikte Özdamar, Safer Efendi’nin edille-i şer’iyye yani kitap, sünnet, icma ve kıyas hususunda da çok özel biri olduğunu, gelen sorulara Osmanlı şeyhülislam ve ulemasının fetvalarını dikkate alarak cevap verdiğini söylemiştir.229 Safer Efendi’ye bir şeyh olarak ne yaptığı sorulduğunda, “Bildiğimi öğretiyor, bilmediklerimi öğreniyorum.” diye cevap vermiştir. 230 Kendisine velâyetle ilgili bir şey söylendiği zaman da ‘bende-i velîyiz’ diyerek231 ona hürmet eden kimselere karşı esprili bir üslûpla bazen şöyle söylediği anlatılmıştır; ‘Yahu, ben bir Arnavut helvacıyım, ne var bunda yani!’. 232 Bu alçak gönüllüğüyle gönüllere taht kuran Safer Efendi, kendisi taltif edici bir üslûba sahipken taltif edilmekten ve övülmekten hiç hoşlanmadığı belirtilmiş,233 sevenlerinin tabiriyle ‘hiç’liği tercih etmiş, kendi yok olmuş234 ve yokluğundan sâdır olan o ilâhî muhabbetle yaşayarak yine o muhabbetle bu dünyadan göçmüştür. Ö. Tuğrul İnançer’in ifadesine göre in’ikâs-ı kibriyâ hali Safer Efendi’de fevkalade tevâzu şeklinde mütebârizdir.235 Rabia Brodbeck, Safer Efendi’nin bu özelliğini şöyle yorumlamıştır; 227 Özer, “Kişisel Görüşme”. 228 Mustafa Özdamar, “Kişisel Görüşme” (Üsküdar / İstanbul - 01.12.2021); Özdamar’ın bu yorumunun geçtiği ihtidâ sahnesi için bk. Özdamar, Celâl Hoca, 219-244. 229 Özdamar, “Kişisel Görüşme”. 230 Friedlander, Kış Hasadı, 173. 231 Erkam TV, “Bir İrfan Öncüsü Olarak Safer Dal Efendi (Muhibbî) Konuşmacı: Ö. Tuğrul İnançer” 01:07:19-01:07:30. 232 Özyurt, “Kişisel Görüşme”. 233 Pala, “Kişisel Görüşme”. 234 Ökten, “Kişisel Görüşme”. 235 Erkam TV, “Bir İrfan Öncüsü Olarak Safer Dal Efendi (Muhibbî) Konuşmacı: Ö. Tuğrul İnançer” 01:06:49-01:07:08. 49 “Kulluğunun güzelliğinden, tevazusundan, hiçliğinden ve fakrından dolayı Şeyhime aşık oldum. Şeyhim bir helvacıydı; Ümmet-i Muhammed için hiçlikle eğilerek Allah’ın nûruyla parlayan, nûrani bir sultandı. Onun Hz Muhammed’in (s.a.v.) fıtratında hiçliğe ermiş olmasıyla, onun “fakrım benim fahrimdir” diyen, âlemlere rahmet olarak gönderilene duyduğu aşkla sarhoş oldum.”236 Safer Dal Efendi bu tevâzuuyla sohbetlerinde her zaman yerde oturmuş, misafirlerini ve özellikle hafızlarla âlimleri baş köşelere, yukarılara oturtmuştur.237 Torunu yaşında olup da hafız olduğu, âlim olduğu için taltif ettiği, hürmetle muamele gösterdiği misafirlere çokça şahit olunmuştur. Bu hususta bilhassa Abdurrahman Gürses Hoca238 ve Gönenli Mehmet Efendi’nin239 Safer Efendi’nin adeta baş tacı konumunda olduğu ifade edilmiştir.240 Safer Efendi sâdâta ve evliyâullaha karşı son derece hürmetkârdır. Kendisinden yaşça küçük olan Bağdatlı bir seyyidi eğilip dizlerinden öpecek kadar mahviyet sahibi, “Onların cismine dokunmak bizi cehennemden âzâd eder” diyecek kadar Peygamber (s.a.v.) ve Ehl-i Beyt âşığıdır, diye anlatılmıştır.241 Mustafa Yılmaz’ın bu konuda Safer Efendi için ‘Seyyidlere ve şeriflere çok hususi hürmet ederdi. Hem yolumuzun büyüklerinden bu bize miras kalmıştır hem de kendisi Ehl-i Beyt-i Resulullah’a aşıktı.’ diye ifade ettiği nakledilmiştir.242 Ö. Tuğrul İnançer’in bununla ilgili anlattığı bir hatırada Safer Efendi’nin 1992’den sonra rahatsızlıklarının arttığı bir dönemdir ve bu dönemde yapmış olduğu bir umre ziyaretinde kendisini Peygamber âşığı, hafız ve Suudi Arabistan’daki hafızlara müfettişlik eden, Safer Efendi’nin de çok sevdiği bir dostu olduğu anlatılan Medineli Muhammed Sıddık el-Meymenî ziyarete gelecektir. Bunu duyan Safer Efendi hasta yatağında, zor hareket etmesine rağmen yanındakilere derhal kalkıp abdest alması gerektiğini, bunun için kendisine yardımcı olmalarını söylemiştir. Bu ziyaret bir gece vakti yatsıdan epey sonra bir zamana denk gelmiş, yanındakiler ise ona kıyamayıp ‘Efendiciğim, abdest almanız için namaz vakti değildir, istirahat buyursanız,’ dediklerinde; “Muhammed Sıddık gelecek oğlum! Hafız! 236 Brodbeck, Ağla, 95. 237 Dünya Bizim, “Safer Efendi’yi dervişlerinden ayırmak zordu”. 238 Abdurrahman Gürses hakkında bilgi için bk. Naci Demirci, “Gürses, Abdurrahman”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (Ankara: TDV Yayınları, 2020) Ek-1/493-494. 239 Gönenli Mehmet Efendi hakkında bilgi için bk. Recep Akakuş, “Gönenli Mehmet Efendi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 1996) 14/149-150. 240 Ökten, “Kişisel Görüşme”; Çıtlak, “Kişisel Görüşme”. 241 Dünya Bizim, “Safer Efendi’yi dervişlerinden ayırmak zordu”. 242 Çıtlak, “Kişisel Görüşme”. 50 Şimdi o bana sarılır, hafız bir nüsha-i Kur’an’dır, abdestsiz mi sarılayım.” şeklinde cevap vermiştir.243 Bu hatıra Safer Efendi’nin hem bir seyyide karşı göstermiş olduğu tazimi hem de bir hafıza verdiği değeri göstermektedir. Gelen misafirini hasta haliyle dahi ayakta uğurladığı, küçük büyük herkese karşı nezaketle ve hürmetkar davrandığı nakledilmiştir. Sohbet meclisine ilk defa gidenler, yerde oturan ve gayet mütevâzı görünüme sahip olan Safer Efendi’yi dervişlerinden ayırmakta zorlanmışlardır. Brodbeck, bu durumu ‘Ağla’ adlı kitabında şöyle ifade eder; “Binlerce insanın şeyhi idi, müthiş bir tevazu ahlâkına sahipti. Herkesle kaynaştı ve tıpkı müşfik bir baba, bir dost gibi onlarla mahviyet içinde, samimi bir şekilde konuştu. Sohbetlerini verdiği odada neredeyse görünmezdi, onu dervişlerinden ayırmak zordu. Hayatında onu ilk defa gören misafirler, onun çevresinde oturan yüzlerce kişinin lideri olduğunu fark etmekte zorlanırlardı.”244 Safer Efendi’nin tevazu vasfı ile ilgili Yaşar Cengiz şöyle bir hatırasından bahsetmektedir; ‘Safer Efendi’mi tıraş eden bir berber vardı; İsmet Ağabey. O, bir gün Efendimi tıraş ediyor, yere muşamba sermiş üstüne de bir sandalye koymuşlar. Efendim o sandalyede oturuyor, biz de onun yanında yerde oturuyoruz. Bize dedi ki; bana hakkınızı helal edin, çünkü sizden üstte oturuyorum.’245 Bu noktada dervişlerine tembihi de şöyle olmuştur; ‘Hâk (toprak) ol ki, Hakk dereceni kılsın âlâ.’246 Ve yine sıkça şu cümleyi telkin ettiği nakledilmiştir; ‘Eğer ki derviş bu yolda nefsini Firavun’un nefsinden kırk kat aşağıda görmüyorsa boşuna yorulmasın!’247 Bir meşk gününde Safer Efendi’ye “Kapı eşiği gibi olmayı gerektiren dervişlik insanı biraz zorlamıyor mu?” şeklinde bir soru sorulur. Bunun üzerine Safer Efendi; “Tevâzu ve mahviyyet insanı alçaltmaz, yükseltir. Topraktaki tevâzu ve mahviyyet nede var? Hiç bir şeyde yok ama, her şey ondan çıkıyor! Tevâzu ve mahviyyet, zillet değildir.” diye cevap verir. Ancak hadsize karşı tevazuu münasip görmemiş; “Gerektiğinde, haddini bilmeyene haddini bildirmek, kırk yetime kaftan giydirmek gibidir!”248 demiştir. 243 Nefes Yayınevi, “Vefatının 20. Yılında Safer Efendi (Konuşmacı: Ö.Tuğrul İnançer)” 22:10-23:15. 244 Brodbeck, Ağla, 76. 245 Cengiz, “Kişisel Görüşme”. 246 Özyurt, “Kişisel Görüşme”. 247 Özyurt, “Kişisel Görüşme”. 248 Özdamar, Nureddin Cerrahî ve Cerrahîler, 196. 51 Safer Efendi mütevâzî şahsiyetinin yanında nezaketiyle de gönüllere taht kurmuş bir insan olarak anlatılmıştır. Tosun Bayraktaroğlu onun bu vasfını şu ifadelerle anlatmıştır; “Safer Baba’yı nasıl tarif edeyim? İnce ruhlu, rakik kalpli, tatlı sözlü, narin, ufak tefek, yakışıklı, şakacı, ölüm halinde rahatsız olduğu son günlerinde bile güler yüzlü, sevememenin imkanı olmadığı mübarek bir zattı.”249 Karşısındakinin meşrebine göre davranabilen, gayet müşfik, görenlerin içinin bir anda muhabbetle dolduğu, güler yüzlü bir zat, şeklinde vasıflandırılmış; sevdirerek öğrettiği ve cebri olmadığı ifade edilmiştir.250 Öyle ki hiçbir zaman için ‘haydi namaz kılın’ bile demediği; ‘Namaz kılmak isteyenler haydi, ibadetlerinize kıymayın!’, 251‘Bakın Cenab-ı Hakk’a o kadar kurbiyeti olan o koskoca zatlar hiç tembellik ediyorlar mı? Namazı kılsanız da kılmasanız da ömür geçecek, bari kılalım da öyle geçiversin.’252 şeklinde nâzik bir üslûpla hatırlatma yaptığı anlatılmıştır. Çünkü ibadetlerin mecbûrî vazife olarak görülmemesini, Hakk’a muhabbet ve heyecan içinde yapılmasını nasihat etmiştir.253 Safer Efendi’nin tevazuu gibi nezâketinin de yalnızca büyüklerine değil, her yaş grubuna karşı olduğu anlatılmaktadır. Bir meşk toplantısında Safer Efendi’yi ilk kez gören Ö. Tuğrul İnançer, kendisinin mûsikiyle alâkadar olduğunun fark edilmesi üzerine Safer Efendi’nin bir davet cümlesi olarak; ‘Hatır-ı şerîfinizde bulunsun, biz pazartesi akşamları filan yerde meşk yaparız.’ dediğini nakletmiş, kendisinin yaşça küçük olmasına rağmen böyle bir nezaketle muamele gördüğünü ve ‘hatır-ı şerîf’ ifadesi karşısında hayrete düştüğünü, hayran kaldığını anlatmıştır.254 Safer Efendi’nin bu nezâketi ve inceliğine örnek teşkil eden bir başka hadise M. Hakan Alvan tarafından şöyle anlatılır; “Önemli bir musikîşinas olan Aslan Hepgür ile bir ABD seyahatinde aynı odadalar. Aslan Bey horluyormuş, Efendi uykusu hassas olunca kapıya çıkıp beklemeye başlamış. Görenler vaziyeti anlayıp başka odaya geçmesini teklif ettiklerinde Arslan darılır diye bunu kabul etmemiştir.” 255 Bu konuda Aslan Hepgür’ün, sesli 249 Bayraktaroğlu, Amerika’da bir Türk, 146. 250 Subaşı, “Kişisel Görüşme”. 251 Can, “Kişisel Görüşme”. 252 Çıtlak, Huzur Defteri, 263. 253 Çakır, Geydim Hırkayı, 15. 254 Erkam TV, “Bir İrfan Öncüsü Olarak Safer Dal Efendi (Muhibbî) Konuşmacı: Ö. Tuğrul İnançer” 21:36-21:41. 255 Dünya Bizim, “Safer Efendi’nin Musikimize Hizmeti de Hayli İhtişamlıdır” (Erişim 18 Eylül 2021). 52 uyuması sebebiyle genellikle bir odada tek başına kaldığı ve bu gürültülü uykusundan dolayı arkadaşları tarafından latife edilerek uyuduğu odaya ‘Aslanhâne’ ismi verildiği ifade edilmiştir.256 Safer Efendi’nin nezâketinden sonra en çok bahsedilen bir diğer özelliği de letâfeti ve nüktedân oluşudur. Nüktedân üslûbuyla, sohbetlerinde anlattığı fıkralarla, yaptığı latîfelerle dinleyenlerini neşeye gark eden hoş sohbet bir zât olarak anlatılmıştır.257 Şakacılığıyla bilinen Safer Efendi’nin, bu halini özellikle seyahatlerde daha da belli ettiği söylenmiş,258 en çok da Kemal Baba’ya yaptığı şakalarının meşhur olduğu ifade edilmiştir. Ö. Tuğrul İnançer onun bu halini, ‘Şakacıydı çünkü Latîf tecellisinin mazharıydı. Hem lütfedici hem letafetli hem latifeci.’ şeklinde ifade etmiş259 ve şöyle bir hatırayı nakletmiştir; ‘Amerika’da olduğumuz bir gündü. O gün toplantı, konferans vs. herhangi bir iş yok. Safer Efendi’m; ‘Tuğrul! Hadi kalk giyin. Çin Mahallesi’ne gidelim.’ dedi. Çin Mahallesi’nde de birtakım antikalar var. Efendim de gezmeyi, alışverişi pek sevmez, şaşırdım o yüzden, ama böyle antikalara falan da meraklıdır. Ben de ciddi sandım kalktım giyinmek için ‘Dur dur! Yahu Hacı Anne’ni özledim de onun için.’ dedi. Hacı Anne merhume de Tatar’dı. Çin Mahallesi.. Tatar.. Böyle de latîf bir zâttı Safer Efendi’m.’. 260 Yaşar Cengiz; ‘Safer Efendi yemekten çok yedirmeyi sever bunu da zarafet ve nezaketiyle gösterirdi. Yanındakine ‘Şurada ne yazıyor?’ der, o başını gösterdiği yöne çevirince kendi tabağındakini hemen onun tabağına döküverirdi. Böyle zarif bir insandı.’ diye anlatmıştır.261 Safer Efendi bazı dervişlerini mektupla irşad etmiştir. Özellikle yurt dışındaki dervişleriyle mektuplaşmış, onların sorularını cevaplandırmış, rüyalarını tabir etmiştir. Hatta bazen mektupla birlikte tac-ı şerîf ve hırka gönderip hilafet verdikleri de olmuştur.262 Safer Efendi 1992’den sonra sık sık rahatsızlanmış ve eski sağlığına bir daha kavuşamamıştır. Bu sıralarda bir derviş tarafından kendisine gelen düğün davetini 256 Ömer Akyol, Aslan Hepgür Hayatı ve Mûsiki Çalışmaları (İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2011), 45. 257 Dünya Bizim, “Safer Efendi’yi dervişlerinden ayırmak zordu”. 258 Can, “Kişisel Görüşme”. 259 Nefes Yayınevi, “Vefatının 20. Yılında Safer Efendi (Konuşmacı: Ö.Tuğrul İnançer)” 35:10-35:40. 260 TYB İstanbul, “İrfan Öncüleri-Ömer Tuğrul İnançer” (Erişim 14 Temmuz 2021) 26:27-27:50. 261 Cengiz, “Kişisel Görüşme”. 262 Özyurt, “Kişisel Görüşme”. 53 rahatsızlığına rağmen kabul etmiş ve icabet edeceğini söylemiştir. Bu durum karşısında civarında bulunan dervişi, daveti kabul etmesine hastalığından dolayı itiraz etmiş, Safer Efendi ona ‘Belki orada bir talip var o irşad olur.’ diyerek cevap vermiştir. 263 Bu sözüyle mürşidlik vasfına vurgu yapan Safer Dal Efendi anlatılan bir başka hadisede bu görevine şöyle dikkat çekmiştir; bir gün Tosun Bayraktar’ın evine ziyarete gittiklerinde üzerinde mumların yandığı bir doğum günü pastası kendisine getirilmiş ve üflemesi için önüne koyulmuştur. Mumları üflemeyi reddeden Safer Efendi, ‘Biz söndürmeye memur değiliz uyandırmaya memuruz.’264 diyerek her an irşad vazifesiyle sorumlu olduğunu ifade etmiştir. B. DERVİŞLERİNİ YETİŞTİRME USÛLÜ VE İRŞAD METODU Safer Efendi, sıkça kullandığı bir ifade olduğu anlatılan “Görgülü kuşlar gördüğünü işler, görgüsüz kuşlar gör neler işler.”265 cümlesi düsturunca her yaratılan şeyin terbiyeye muhtaç olduğunu ve terbiye edilen ile edilmeyen arasında büyük farklılıklar bulunduğunu söylemiştir. İnsan, yaratılanların en şereflisi olarak bu terbiyeyle mükemmel hale gelmektedir.266 Safer Efendi posta ilk geçtiğinde yaptığı konuşmasında öğrenme ve öğretmenin önemi üzerinde durmuş, Resûlullah Efendimiz (s.a.v)’in her gün bir şeyler öğrenmemiz gerektiğine dair tavsiyelerini hatırlatmıştır.267 Ve Safer Efendi’nin ifadesine göre her Müslüman hanım ve erkeğin iki sıfatı vardır. Biri mürid veya müride; diğeri mürşid veya mürşide.268 Ona göre her daim bu iki vasıf üzere olunmalıdır çünkü öğretmenlik rolünde sıkışıp kalmak aktifliğin yok olmasına ve öğrencilerden bir şeyler alabilme imkanını kaybetmeye, öğrenci rolünde sıkışıp kalmak ise öğrendiklerimizi başkalarına aktaramamaya sebep olur ki bu bir tür cimriliktir.269 Bu konuda Yunus Emre’nin ‘dertli dolab’ şiirinde geçen su dolabı gibi olunması gerektiğini misal vermiştir. Şiirde geçen ifade şöyledir; 263 Erkam TV, “Bir İrfan Öncüsü Olarak Safer Dal Efendi (Muhibbî) Konuşmacı: Ö. Tuğrul İnançer” 56:20-57:23. 264 TYB İstanbul, “İrfan Öncüleri-Ömer Tuğrul İnançer” 47:50-49:40. 265 Nefes Yayınevi, “Vefatının 20. Yılında Safer Efendi (Konuşmacı: Ö.Tuğrul İnançer)” 01:05:00- 01:06:25. 266 Çakır, Geydim Hırkayı, 84,241. 267 Frager, Sufi Terapistin Sohbet Günlüğü, 177-178. 268 Çakır, Geydim Hırkayı, 85,245. 269 Frager, Sufi Terapistin Sohbet Günlüğü, 178. 54 Suyum alçaktan çekerim, Dönüp yükseğe dökerim, Görün ben neler çekerim, Derdim vardır inilerim. Safer Efendi’nin ilim öğrenmek konusunda bu şiiri şöyle yorumladığı anlatılmıştır: ‘Biz bu su dolabında suyu yukarı taşıyarak daha yükseğe aktaran ve böylece kendini yeniden su almak için boşaltan kısımlar gibi olmazsak aldığımız eğitimi başkalarına aktaramaz ve tekrar o kısımları yeni bilgilerle dolduramayız. Dolayısıyla insan aldığı bilgiyi ancak bir başkasına öğrettiği zaman yeni bir bilgi almaya hazır hale gelir. O öğretme işinin zevki yeniden öğrenmeye ve başkalarına tekrar yeni bilgiler öğretmeye sevk eder. Öyleyse bizler de bilgi seviyemizi buradaki su dolabında bulunan kısımların birbiri üstüne suyu verdikçe yukarılara taşıdığı gibi daha yukarı taşımış ve bildiklerimizi daha çok insana ulaştırmış oluruz. Bu yüzden insan Yunus Emre’nin bahsettiği su dolabı gibi olması gerekmektedir.270 Bir insanın en büyük eserinin insan olduğunu ve insan yetiştirmenin de en büyük nafile ibadet olduğunu söyleyen Safer Efendi, bunu sadaka-i câriye hükmünde en üst mertebede bir hizmet olarak görmüştür. Çünkü dünyada en zor meyve veren insandır ve insanı yetiştirerek, onların da yetiştirdikleriyle devam eden ve kesilmeyen bir nafile ibadet oluşur. Ve ona göre bu ibadet insanla Allah arasında bulunan ve ancak nafile ibadetlerle kaldırılabilen yetmiş bin perdeden çok sayıda perdeyi kaldırabilecek kuvvettedir.271 Safer Efendi insan yetiştirme noktasında bir ölçünün olması gerektiğini söylemiş, bu noktada bir misalle şöyle nasihatte bulunduğu aktarılmıştır; ‘Her şeyi kıvamında tutun, kıvamında yapın. Hamuru elinize alıp parmaklarınızı açarsanız sızar, parmaklarınızın arasından akar gider; sıkarsanız gene akar bir şey kalmaz. Onu öyle bir kıvamında tutacaksınız ki o yavaş yavaş katılaşacak, kıvam alacak. O kıvama ulaştığında sıksanız 270 Subaşı, “Kişisel Görüşme”. 271 Subaşı, “Kişisel Görüşme”. 55 da bir şey olmaz artık. İnsanı terbiye etmek de böyledir işte.’272 Tosun Bayraktar Safer Efendi’nin kendisini nasıl irşad ettiğiyle ilgili şöyle bir hatırasını anlatmıştır; “Safer Baba evinde fakiri sabahlara kadar irşad ederdi. Artık o raddeye gelirdi ki yorgunluktan uykusuzluktan bir şey duymaz, anlamaz hale gelirdim. ‘Baba yeter! Artık kafama bir şey girmiyor’ dediğimde, ‘Girer girer’ derdi. ‘Sen dediklerimi heybeye at, ileride biri sorup da cevap vermek için muhtaç olunca elini atarsın, hemen eline gelir.’ derdi. Dediği de doğru çıktı, ne vakit muhtaç olursam Efendilerimin sözleri aklıma gelir.”273 Safer Efendi şeyhlik payesi verdiği dervişine “Sen benim halifem değilsin. Sen de ben de Pirimizin halifeleriyiz.” demiştir.274 Onun bu sözü kendisinin yola bağlılığını gösterirken aynı zamanda karşı tarafa da vazifesinin ne kadar önemli olduğunu hatırlatan, mesuliyetinin ağırlığını hissettiren ve kişiyi görevinde daima diri tutacak bir irşad şeklidir. Yine bir halifesine “Sohbetlerinde sakın kendinden bir şey söyleme, Kur’an-ı Kerîm’den bildiklerinden, hadis-i şeriften hatırladıklarından, benden öğrendiklerinden ve veliyullahın kitaplarından okuduklarından maada bir şey söyleme.”275 diyerek yolun öğretildiği usul üzere devam ettirilmesini nasihat etmiştir. Safer Efendi’nin irşad metodu kişisine göre değişkenlik göstermiş ve umûma ayrı husûsa ayrı konuştuğu ifade edilmiştir.276 Bir sohbetinde anlatmış olduğu şu hikaye bu metoduna bir örnek olarak kabul edilmektedir; ahîlik töreninde iki çırağına kalfalık peştemâli kuşatan bir usta, çırağının birine anahtarı olmayan bir kasayı açmayı öğretmiş fakat diğerine öğretmeden çıraklıktan mezun etmiştir. Bu durum karşısında kasayı açmayı öğrenemeyen çırak haksızlık yapıldığını iddia ederek ustasına hakkını helal etmediğini söylemiş. Usta herkesin içinde ona bu bilgiyi vermemesinin sebebini açıklayarak her ikisini de ortalığa para koyarak denediğini, diğer çırağın bulduğu her parayı kendisine getirdiğini fakat onun hiçbir zaman bu paralardan birini getirmediğini ve bu sebeple de bu bilgiyi öğrenmeyi hak etmediğini anlatmıştır.277 Hasan Subaşı’na göre Safer Efendi bu hikayeyi anlatırken aslında hem geçmişe dair bir eğitim metodu hakkında bilgi sahibi olduğunu göstermekte hem de bu usûlü gelecek nesle aktararak 272 Subaşı, “Kişisel Görüşme”. 273 Bayraktaroğlu, Amerika’da bir Türk, 118. 274 Frager, Sufi Terapistin Sohbet Günlüğü, 195. 275 Bayraktaroğlu, Amerika’da bir Türk, 118. 276 Pala, “Kişisel Görüşme”. 277 Çakır, Geydim Hırkayı, 199. 56 dervişlerini bu hususta ileriye yönelik yetiştirmektedir. Subaşı, gençlere ne öğretmesi gerektiğini Safer Efendi’ye sormuş ve kendisinden İslâm’ın şartı, imanın şartı vb. cevaplar alacağını beklerken; ‘Onlara güzel ahlakı ve vatan-millet sevgisini öğret, başka hiçbir şey yapma, o zaman onlar yolunu kendiliğinden bulur.’ cevabını aldığını nakletmiştir.278 Safer Efendi, söylediğinde hata eden ve hatasında direnen kişilere yönelik terbiye şeklini “Eğer lisân-ı münâsible teskin ve terbiye imkânı varsa cevap vermek evlâdır. Ama adam iyice azıtıp tozutarak kendisini daha büyük muhataraların içine atacak cinsten küt bir adamsa, ona cevap vermek yerine o meclisi terk etmek evlâdır.” sözleriyle açıklayarak bu hususta orta yolu tutan bir tavır sergilemiştir.279 Brodbeck’e göre Safer Efendi’nin terbiye metodu, söylemek yahut öğretmek değil yaşamak ve paylaşmaktır.280 Anlatıldığına göre irşad metodunun en baş prensiplerinden biri kendisinin yapmadığı bir şeyi ihvanına tavsiye etmemesidir. Mesela sigara konusunda asla teşvik etmemiş, sigara içmeyi tasvip etmediğini söylemiş ve ‘İçtiğim için içmeyin diyemiyorum fakat zerre kadar yararı yok.’ dediği nakledilmiştir. Hatta Kabe’yi ilk kez görünce yapılan duaların makbul olduğu inancıyla ilk kez Kabe’ye gittiğinde sigarayı bırakmak için dua ettiğini ancak dua ederken bir an içinin cız ettiğini söylemiş, ‘Allahu a’lem onun için de duam kabul olmadı, kalp ayrı dil ayrı olursa dua kabul olur mu hiç?’ diye anlattığı nakledilmiştir.281 Sadettin Ökten Safer Efendi’nin sigara kullanmasını bir örtü olarak yorumlamış ve levm yani kınanmak için bir metot olarak kullandığını ifade etmiştir.282 Safer Efendi’nin tavsiye etmek zorunda olduğu sünnet, nafile vs. ile alakalı ise yaşlılığı ve artık güç yetiremeyişi gibi sebeplerden dolayı ‘ben yapamıyorum çocuklar ama siz bunu yapmaya gayret edin’ dediği nakledilmiştir. Nitekim sakal bırakmakla ilgili ‘kendimi o kemâlde görmüyorum bu sebeple sakal bırakmıyorum’ dediği ancak sakallı birini gördüğünde ‘bak ne güzel, Müslüman olduğu ne kadar da belli, gördüğünde Muhammedün Resûlullah diyorsun’ şeklinde ifadelerle ihvanına teşvik edici sözler 278 Subaşı, “Kişisel Görüşme”. 279 Özdamar, Nureddin Cerrahî ve Cerrahîler, 198. 280 Brodbeck, Ağla, 75; Bununla ilgili örnek bir hadise için bk. Frager, Sufi Terapistin Sohbet Günlüğü, 164. 281 Çıtlak, Huzur Defteri, 243; Ökten, “Kişisel Görüşme”. 282 Ökten, “Kişisel Görüşme”. 57 söylediği nakledilmiştir ki ömrünün son döneminde Safer Efendi’nin de sakal bıraktığı görülmüştür.283 Mustafa Özdamar’a göre Safer Dal Efendi, kişiyi istidadına göre değerlendirmede çok başarılı bir insandır. Eğilimi neyse ona göre değerlendirir ve hiç kimseyi gelişigüzel bir şekilde geçiştirmeyip herkesle hakkıyla ilgilenmeye gayret etmiştir. 284 Bir gün Avrupalı bir genç ‘Efendim ben samimi bir Hıristiyanım ve benim öğrendiğim Hıristiyanlığın gereklerini samimi olarak yapıyorum. Ben cennete girebilir miyim?’ diye bir soru sormuş, Safer Efendi de girersin ya da giremezsin şeklinde bir cevap vermeyip ‘Bilemiyorum efendim!’ diye bir yanıt vermiştir. Özdamar’a göre Safer Efendi orada uydurma bir cevap değil de söylenmesi gereken şeyi söylemiştir çünkü ‘bilemiyorum’ diye bir cevap da vardır ve bu, kişiyi derli toplu düşünmeye sevk eden bir cevaptır.285 Nitekim Safer Efendi’nin de bir sohbetinde geçen ifadesi, kişinin bilmediği bir soruya bilmiyorum demesi gerektiğidir. Çünkü bir insanın bilmemesi bazen o işi öğrenmesine sebep olabilmektedir.286 Safer Efendi’nin irşad yöntemlerinden biri de bildiğini bilmiyormuş gibi yapması ve öğrenilmesini istediği konuya yönelik kendisi de yeni öğreniyormuş gibi ilgili ve iştiyaklı olmasıdır. Bu yöntemle dervişlerinin dikkatini bu bilgiye çekmiş ve yeni şeyler öğrenmelerini sağlamıştır. Bu konuda anlatılan bir örnek şöyledir; Safer Efendi birebir çalıştığı bir dervişine bazen bir hadis yazdırır, akabinde meclise bir müftü gelir, Safer Efendi müftüyü yukarıya baş köşelere oturtur ve ‘hocam bir sohbet ediniz biz de dinleyelim’ der. Müftü konuşurken sohbetten önce Safer Efendi’nin dervişine yazdırdığı hadisi de söyler. Safer Efendi sanki o hadisi ilk kez duyuyormuş gibi yapıp, ‘Ooo hocam, bunu bir daha lütfedin,’ ‘Aaa! Fesubhanallah, ya hu ne güzel buyurmuş Efendimiz!’ gibi sözlerle dervişlerin dikkatini müftünün anlattıklarına çeker ve bu hadisi öğrenmelerini sağlar. 287 Safer Efendi’nin bazen de bildiği halde bilmezden gelerek kendini sakladığına şahit olunmuştur. Bu konuda bir anekdot şöyledir; bir çarşamba günü Safer Efendi yazı işleriyle ilgilenen dervişiyle çalışmaktadır. Bu esnada dervişine bir başka dervişi 283 Çıtlak, “Kişisel Görüşme”. 284 Özdamar, “Kişisel Görüşme”. 285 Özdamar, “Kişisel Görüşme”. 286 Çakır, Geydim Hırkayı, 246. 287 Çıtlak, “Kişisel Görüşme”. 58 hakkında onu falan makama düşünüyorum diye söyler. O kişi cumartesi günü tekkeye gelir ve Safer Efendi’ye çarşamba akşamı bir rüya gördüğünü anlatır. Gördüğü rüya çarşamba günü Safer Efendi’nin o dervişle ilgili birebir söylediği şeylerdir ama Safer Efendi o adama bu durumu bildiğini hiç belli etmeden ‘Aaa, emr-i mânevî var, o zaman bu vazife senin.’ diye söylemiştir.288 Safer Efendi’nin bu özelliği ile ilgili ‘Çok sıradan gözüken ancak ehlinin anlayacağı bir hali vardır.’ diye ifade edilmiştir.289 Bununla ilgili A. Hümeyra Ökten’in, ‘Ben hayatımda Safer Efendi gibi kendisini saklayan bir insan görmedim.’ dediği nakledilmiştir. Dervişler arasında ‘kalp gözü açıktı’ diye anlatılan Arûsî şeyhi Harun Kan’ın, Safer Efendi’ye gelip ‘Açsana şu perdeyi, aç nikâbını da görsün şu çocuklar.’ diye sık sık söylediği ve yine Harun Kan’dan nakille başka bir anekdot olarak; ‘Bir gün Safer Efendi, Safer Efendi diye dolanıyorum. Kim Safer Efendi diye dolanırken Edirnekapı ve civarındaki evliyaullah hepsi ayağa kalktı, ‘Biz Safer’i ezelden biliriz.’ dediler.’ diye anlattığı söylenmiştir.290 Safer Efendi’nin tahsil hayatı kısa sürmüş olsa da kendini geliştirmek noktasında son derece gayretli olduğu anlatılmıştır. Dervişlerinin ifadesine göre Efendi’nin ilmi vehbîdir ancak buna rağmen devamlı bir şeyler okuduğuna, yemek yerken bile muhakkak bir şeyler dinlediğine şahit olunmuştur.291 Okuduğu kitaplardan veya duyduğu şeylerden aldığı binlerce notları olduğundan bahsedilmektedir. Felsefe ilmi konusunda bilgi sahibi olduğuna dair ifadeleri vardır. 292 Bunların yanında tasavvuf literatürüne oldukça hakim, tasavvuf ilminin vahdet-i vücût, vahdet-i şuhûd gibi derin konuları hakkında çokça bilgili olduğu ancak buna rağmen bu konularla ilgili konu açıldığında ‘ben şimdi ümmî bir adamım’ diyerek bu konularda konuşmayı tercih etmediği ifade edilmiştir. 293 Tasavvuf büyüklerinin şiirlerinden oluşan dîvanlara çok meraklıdır. Bu şiirlerin hadis ve ayet meali olduğunu ve sır ifşaatıyla dolu olduğunu ifade etmiş, bu yüzden bu dîvanların birçoğunu ezberlemiştir. Sadettin Ökten’in ifadesine göre bu ezber, bugünkü anladığımız şekliyle bir ezber değildir, ona 288 Çıtlak, “Kişisel Görüşme”. 289 Erkam TV, “Bir İrfan Öncüsü Olarak Safer Dal Efendi (Muhibbî) Konuşmacı: Ö. Tuğrul İnançer” 01:06:49-01:07:08. 290 Şakar, “Kişisel Görüşme”; Çıtlak, “Kişisel Görüşme”. 291 Çıtlak, “Kişisel Görüşme”. 292 Özdamar, Celâl Hoca, 226. 293 Çıtlak, “Kişisel Görüşme”. 59 ezberletilmiştir.294 Bu sayede herhangi bir dîvandan bir şiir geldiğinde hemen ayırt edebildiği ve o şiirin hangi dîvanda bulunduğunu hafızasından tespit edebildiği anlatılmıştır.295 Öğrenme konusunda kendisi büyük gayret gösteren Safer Efendi bu hususta dervişlerine de mutlaka çaba sarf etmelerini tavsiye etmiştir. Kendini yetiştirmeyen, geliştirmeyen insanların bu durumlarını hoş karşılamamış, ilmî hususta tembeliğe müsamaha göstermemiştir. Dervişlerine bu noktada daha hassas olmaları gerektiğini bildirmiş, bilhassa Kur’an-ı Kerîm’i ve şer’î bilgileri öğrenmeleri hususunda devamlı olarak teşvik etmiştir.296 Ona göre dervişim deyip de bilmemek, öğrenmemek ve bilhassa şeriattan bîhaber olmak mümkün değildir. Çünkü Safer Efendi’nin ifadesiyle “Tarikat şeriattan ayrı bir şey değil, sütün içinde yağ gibidir.”297 Safer Efendi, Robert Frager’a Kur’an-ı Kerîm üzerinde pratik bir çalışma önerisi sunarak kendisi için özel önemi olan metinler aramasını söylemiş ve “Gözlerin Mushâf-ı Şerîf’in üstünde gezinsin; bazı ayetler resmen bulunduğu yerden çıkıp sana doğru gelecektir, işte onları kaydet,” diye tavsiyede bulunmuştur.298 Okumanın öneminden bahsettiği bir sohbetinde okur-yazar sayısının artabilmesi için gücü yetenlerin okul yaptırması gerektiğini tavsiye etmiştir.299 Safer Efendi’nin fırsat buldukça özellikle divan ve risale gibi eserlerden satın alıp üstüne satın aldığı tarih ve yerle ilgili notlar düşerek dergâhın kütüphanesine bağışladığı anlatılmıştır.300 Safer Efendi’nin ilmî konuda çalışanlara da hem maddî olarak hem de konu başlıkları önerileriyle daima cesaretlendirerek destek verdiği söylenmiştir. Bilhassa eski İstanbul şehir ve tasavvuf hayatı, gelenek ve görenekleri hakkındaki birikimleriyle araştırmacılara rehberlik etmiştir.301 Nitekim bazı sohbet kayıtlarında akademik çalışma yapan kişiler için konuyla ilgili bildiklerini paylaşıp kaynaklık ettiği veya o konuya hakim olan birilerine yönlendirerek öncülük ettiğine dair konuşmalar bulunmaktadır.302 Mustafa Özdamar’ın Dersaâdet Dergâhları kitabı yayınlanınca Safer Efendi bu kitaba 294 Ökten, “Kişisel Görüşme”. 295 Çıtlak, “Kişisel Görüşme”. 296 Çıtlak, “Kişisel Görüşme”. 297 Dal, Istılâhât-ı Sofiyye fî Vatan-ı Asliyye/Tasavvuf Terimleri, 10. 298 Frager, Sufi Terapistin Sohbet Günlüğü, 145. 299 Atacan, Cerrahiler, 105. 300 Abdullah Akın, “Kişisel Görüşme” (Fatih / İstanbul - 27.06.2019). 301 Çakır, Geydim Hırkayı, 16. 302 Çakır, Geydim Hırkayı, 207, 291. 60 çok ilgi göstermiş, çıkmasına çok sevinmiştir. Bu kitabı bütün müridana tavsiye ettiği ve pek çok kişiye hediye olarak verdiği ifade edilmiştir.303 Bununla birlikte tarihî eserlere son derece önem gösteren Safer Efendi cami yaptırmak arzusunu dile getiren birine yeni cami yaptırmaktansa harap olmuş tarihî bir camiyi ihya eyle, diye tavsiyede bulunmuştur.304 İstanbul’da eskiden tekke olup da üzerine bina dikilen yerleri bilecek kadar İstanbul tarihi ve tasavvufuna aşina olduğu söylenmiştir.305 Safer Efendi ilmî konuda dervişlerini gayretlendirirken vakit konusunda da hassas olmalarını nasihat etmiş, vaktin boşa geçirilmesinin İslâm’da büyük günahların en başında yer aldığını çünkü Allah’ın kuluna sayılı nefes verdiğini, bu yüzden onun boşa harcanmasının büyük günah olduğunu ifade etmiştir.306 Bazen dervişlerden, ‘Tavla oynasak günahı var mıdır?’ benzeri sorular geldiği zaman, ‘Oğlum, tavla oynayacağına iki tane sure ezberlesene!’ veya ‘Kaza namazlarını ikmâl ettin mi sen bakayım!’ şeklinde cevaplar vermiştir.307 Bu minvalde bir dervişin daima ‘ibn’ül-vakt’ olması gerektiğini tavsiye etmiştir.308 Tasavvuf kültüründe ‘ibn’ül-vakt’ kavramı ilk dönem sûfîlerinden bu yana yer edinmiş bir anlayıştır. İbnü’l-vakt kelime anlamı olarak ‘vaktin çocuğu’ demekken ıstılâhta; ‘dervişin geçmiş ve gelecek kaygısından uzaklaşıp yalnızca içinde bulunduğu zamana ait olması’ demektir. Kuşeyrî’nin ve Serrâc’ın ifadesiyle; içinde bulunduğu zamanda yapılması en uygun olan şeyi yapması, işlenmesi en hayırlı olan şeyle meşgul olması’dır. 309 Safer Efendi bu kavramı Tasavvuf Terimleri kitabında ‘vakte hâkim olmak’ diye ifade etmiş ve ardından Niyazî-i Mısrî’nin şu nutkunu aktarmıştır:310 İbn-i vaktem ben ebü’l-vakt olmazam Abd-i mahzem ben tasarruf bilmezem 303 Özdamar, “Kişisel Görüşme”. 304 Çıtlak, Huzur Defteri, 239. 305 Ö. Tuğrul İnançer, “Kişisel Görüşme” (Fatih / İstanbul - 02.12.2021). 306 Çakır, Geydim Hırkayı, 48. 307 Özyurt, “Kişisel Görüşme”. 308 Özyurt, “Kişisel Görüşme”. 309 Abdurrezzak Tek, Tarihi Süreçte Tasavvuf ve Tarikatlar (Bursa: Bursa Akademi, 2020), 160; Abdülkerim Kuşeyrî, Tasavvuf İlmine Dair Kuşeyri Risalesi, çev. Süleyman Uludağ (İstanbul: Dergâh Yayınları, 2014), 148; Süleyman Uludağ, Tasavvufun Dili (İstanbul: Ensar Neşriyat, 2016), 415. 310 Dal, Istılâhât-ı Sofiyye fî Vatan-ı Asliyye/Tasavvuf Terimleri, 415. 61 Safer Efendi, okumaya ve öğrenmeye daima teşvik ederken tasavvufun okuyarak öğrenilemeyecek türden bir ilim olduğunun da üzerinde durmuştur. Onun ifadesine göre ilmihal bilmeden dervişlik olmaz çünkü derviş ilimsiz olmaz ancak sadece bunları bilmekle de adam olunmaz. 311 Tasavvuf kitapları bir telefon rehberi gibidir ve sadece adres gösterir bu yüzden tasavvuf, kitaptan öğrenilebilecek bir ilim değildir.312 Çünkü ona göre bu bir nazariye değil fiildir ve ancak uygulamakla yol kat edilir. Bununla ilgili ‘Tasavvuftan pek fazla anlamıyor olabilirim fakat bildiklerimi kırk seneden fazladır aşkla tatbik ettim,’ dediği nakledilmiştir.313 Bir sohbetinde ilmin amel için şart olduğunu ancak o amel esnasında kişide oluşan bir zevk-i mânevînin yaşanmasının ilimle yahut başka bir şeyle ifadesinin mümkün olmadığını söylemiştir.314 Tasavvufun tatbik edilerek öğrenileceğini söyleyen ve bu minvalde müritlerine günün her alanında dervişliğe yakışır hareketler içinde olmalarını nasihat eden Safer Efendi’nin şöyle bir sözü nakledilmektedir; ‘Taş atan bizdendir fakat taş attıran bizden değildir. Taş atan bilmiyor, konuşuyor ama siz bir hata yapıp da yola taş attırırsanız bizden değilsiniz.’. 315 Bu konuda anlatılan bir olayda dervişlerden biri bir gün yolda yürüyen ve yükünü taşıyamayan yaşlı bir çiftin eşyalarını gidecekleri yere kadar bırakır. Derviş, çiftin eşyalarını evine kadar götürüp teslim ederken yaşlı adam ona ‘oğlum sen derviş misin?’ diye sorar. Bu hadise Safer Efendi’ye anlatıldığında çok hoşuna gider ve dervişine ‘Aferin, bak işte derviş dedirttin kendine, her zaman böyle olmak lazım.’ diyerek bu konudaki tutumunu göstermiş ve hem dervişini teşvik etmiş hem de bu olayın diğerlerine örneklik teşkil etmesini sağlamıştır.316 Safer Efendi şer’i kurallara uymak noktasında son derece hassas davranmış, bu konuda müritlerine de daima hassasiyet göstermelerini nasihat etmiştir. Mustafa Özdamar’ın kitabında bu konuda Safer Efendi’den nakille şu ifadeler yer almaktadır; “İslâm’dan önceki dinlerin de tarîkatı, tasavvufu vardı. Şerîatları bozulunca enerjileri kesildi, söndüler. Şerîat önemli, şerîat ana kanal, enerji akışının devamı için şerîatı yaşamak ve yaşatmak baş şart. Şerîatsız tarîkat olmaz. Şerîatsız tarîkatçılık yapan boşuna 311 Çıtlak, Huzur Defteri, 288. 312 Özer, “Kişisel Görüşme”. 313 Frager, Sufi Terapistin Sohbet Günlüğü, 76, 177-178. 314 Çakır, Geydim Hırkayı, 41. 315 Çıtlak, “Kişisel Görüşme”. 316 Şakar, “Kişisel Görüşme”. 62 yorulur.”317 Ancak bu görüşüne rağmen Safer Efendi, intisap alırken dönemin şartları gereği bazen müteşerri bir şeriat söylemiyle hareket edememiş, dinin fıkhi boyutunda serbest bir tavır takınmak durumunda kalmıştır. Çünkü Türkiye’nin konjonktürel yapısı buna uygun değildir. Tarikatların, şeyhliğin yasak olduğu bir devirde insanlar tevhid dairesinde kalsın diye herkese açık sohbet yaptığı ifade edilmektedir. Anlatıldığına göre Kur’ân-ı Kerim okumayı bilmeyeni de dervişliğe almış ama hep Kur’ân’a teşvik etmiş, tesettüre riayet etmeyen bir hanımın da intisabını almış fakat başını örtmesi gerektiğini vurgulamış ve hiçbir zaman ‘bir şey olmaz’ dememiştir.318 Buna rağmen tesettüre tam riayeti olmayarak dergâha gelenler olmuşsa da Safer Efendi tarafından bu duruma mani olunmamıştır. Kadın dervişlerin el öpmeleri konusunda da kesinlikle bu durumu hoş görmediği, asla tasvip etmediği anlatılmış fakat Safer Efendi’nin el öpme mevzuunda da tesettür konusunda olduğu gibi mani olacak şekilde müdahale etmediği ifade edilmiştir. Bu konularda tavsiye ve uyarılarını yapıp tercihi karşı tarafa bıraktığı, tekrar döndüğünde kişi aynı hatada devam ediyorsa yine uyarıp ‘mesulsün!’ diye defaatle söylediği,319 buna rağmen ‘Ben onların insafına bırakmakla hata ettim. Bunu tamamen kesmem lazımdı.’ dediği ve bu konuda üzüntüsünü dile getirdiği anlatılmıştır.320 Bu konularda bilinçli bir şekilde dikkatsizlik yapanlara karşı tavrını belli etmiş ancak sohbetine katılmasına da mani olmamıştır. Bir adamın bazı hataları var fakat sadakatle yola devam etmeye gayret ediyorsa onun bir şekilde terbiye olması, yetişmesi için müsamaha gösterdiği söylenmiştir. Anlatıldığına göre dervişlerini irşad noktasında Safer Efendi’nin müsamahakar bir tavır içinde olup sesini çıkarmayışı onun halim oluşunun göstergesidir. Çünkü aslında celalli bir zât olduğu, özellikle İslâm’a muhalif şeyler karşısında son derece sinirlendiği ifade edilmiştir. Hatta bir ifadeye göre bu celâlli hali sebebiyle ehliyeti olmasına rağmen araba kullanmadığı belirtilmiştir. Anlatıldığına göre bilhassa hizmet esnasında çok asabidir. Buna örnek olarak şöyle bir hadise nakledilir; Safer Efendi torunlarını normalde çok sevmektedir, bir kez ‘dede!’ dediklerinde isteklerini yapmadan edemeyecek kadar onlara düşkündür. Bir seferinde hizmetle alakalı bir işe başladıkları esnada torunu içeriye girer ve ‘dedecim!’ deyince Safer Efendi son derece ciddi ve tok bir sesle ‘Çık dışarıya! Şimdi değil!’ deyip kızar ve 317 Özdamar, Nureddin Cerrahî ve Cerrahîler, 219. 318 Ökten, “Kişisel Görüşme”; Çıtlak, “Kişisel Görüşme”. 319 Ökten, “Kişisel Görüşme”; Çıtlak, “Kişisel Görüşme”. 320 Çıtlak, “Kişisel Görüşme”. 63 dervişine dönerek ‘Eûzübillâhimineşşeytânirracîm! Şeytan iş yaptırmaz, kullanır!’ diye söyler. Bu hususlarda zerre kadar tavizi yoktur diye söylenmiştir. Şeyhliğinden öncesini bilenler tarafından onun bu celalli halinin, ‘Arnavut biberi x 100 = Safer Baba’ diye ifade edildiği nakledilmiştir. Normalde kusurları görmezden gelip affeden Safer Efendi’nin yolla, usûlle, ritüelle alakalı bir hata, uyumsuzluk, lakaytlık gördüğü an ‘yol olur’ diyerek anında müdahale ettiği belirtilmiş, yolu korumada olağanüstü bir hassasiyet ve titizlik gösterdiği ifade edilmiştir. 321 Karşısındakiyle istihza eden, birbirinin kalbini kıracak tavırlar içinde bulunan ve yolla alakalı hadsizlik yapan kimselere müsamaha göstermediği gibi bazı hatası kusuru olsa da sadık olarak gayret göstermeye çalışan kişileri de himayesi altına aldığı anlatılmıştır. İslâm’ın alemi olan noktalarda da son derece ciddi bir tavır sergilemiştir. Mustafa Yılmaz’dan nakledilen bir bilgiye göre Hıristiyan adeti diye kravat takmaktan dahi imtina etmiş, ömrü boyunca kendi nikahı hariç hiçbir yere ve hiçbir resmi toplantıya kravatla gitmemiştir.322 Hatta kravatlı gidilmesi mecbur olan yerlere bile kravat takmadan gitmiş, kıyafet olarak çoğunlukla gömlek yaka tişört veya kazak giymeyi tercih etmiştir.323 Bu hususta da şeyhi Fahreddin Efendi’nin tavrını benimsemiş, onun tutumunu aynen uygulamıştır. Nitekim Fahreddin Efendi’nin de başına bir kez kasket giydiği için günlerce ağladığı anlatılmaktadır. Müteşerri kimliği ile anlatılan Safer Efendi’nin dine, diyanete ve Osmanlı’ya dil uzatan veya nefret söyleminde bulunan hiçbir kimseye müsâadesi ve müsamahasının olmadığı anlatılmıştır. Şeriata riayet etmeyip de tasavvuf erbabıymış gibi tarikat malumatı veren veya büyük zatlardan nakiller yapanlara karşı tavrını kesin bir şekilde belli ettiği ve insanların şeyh tavrıyla başkalarını küçük görmesinin en çok kızdığı şeylerden biri olduğu ifade edilmiştir.324 Safer Efendi’nin asabi mizacına rağmen özellikle tekke mensuplarına karşı son derece halîm olduğu,325 dervişlerini tekkede tutabilmek, onları irşad edebilmek için onlara karşı gereğinden fazla yumuşak ve hoşgörülü davrandığı ifade edilmiştir.326 Necdet Toköz’ün şöyle söylediği nakledilmiştir; ‘Efendi posta geçtikten sonra ona bir hil’at giydirdiler, o 321 Erkam TV, “Bir İrfan Öncüsü Olarak Safer Dal Efendi (Muhibbî) Konuşmacı: Ö. Tuğrul İnançer” 01:04:09-01:05:05; Çıtlak, “Kişisel Görüşme”. 322 Çıtlak, “Kişisel Görüşme”. 323 Ökten, “Kişisel Görüşme”. 324 Çıtlak, “Kişisel Görüşme”. 325 Çıtlak, “Kişisel Görüşme”. 326 Çetin, “Kişisel Görüşme”. 64 hil’at hilmiyet hil’atiydi.327 Safer Efendi’nin kızı Nurten İyibil’in de bir ifadesi şöyle aktarılmıştır; “Babam posta geçmeden önce çok asabiydi, posta geçince çok yumuşadı, huy değiştirdi, ona ayrı bir hâl geldi”328 Mustafa Özdamar ise bu konuda Safer Efendi’yi şöyle anlatmaktadır; “Cemal sahibi bir insandı, celalini cemalinin içinde gizleyen, cemaliyle bohçalayıp saklayan biriydi.”329 Safer Efendi’nin celâlli haline hiç rastlamadığını ve kızdığını hiç görmediğini söyleyenler onun, yapılan yanlışlıklar karşısında çok üzülüp bu üzüntüsünü içine attığına ve bundan sebep gözünden yaş geldiğine çok kez şahit olduklarını söylemişlerdir.330 Safer Efendi’nin bu halini, ‘kızmaları bile nezâketle, yumuşak sesle olurdu,’331 ‘celâlinde dahi cemâli seyrederdik’332 diye ifade etmişlerdir. Bir başka ifadede Safer Efendi’nin kolay kolay kızmadığı, ancak dervişler arasında bir kırgınlık, husumet yaşanırsa kızıp buna rağmen esprili bir üslûpla ‘Kavga edecekseniz gidin Edirnekapı’nın dışında kavga edin, sonra geri gelin, zaten Edirnekapı’ya gidene kadar barışırsınız, aranızda bir şeycik kalmaz.’ diyerek onları tatlı sert ikaz ettiği ve ortamı yumuşattığı anlatılmıştır.333 Ö.Tuğrul İnançer de bu hususta Safer Efendi’yi şöyle anlatmaktadır; ‘Bir kişi hata yapar çok kızdığı olurdu, ama o kişiye bir şey demezdi, ‘Ne yapalım, hasta.’ der geçerdi. Bu kızdığı haliydi. Daha da sinirlendi; takkenin altından başını kaşımaya başlar, başını kaşımaya başladı mı bil ki çok kızdı demektir. Daha mı kızdı, bir kademesi daha var; vakitsiz namaza dururdu; ‘Senin şerrinden Allah’a sığınırım.’ dercesine. Kızması işte böyleydi.’334 Sami Özer’in ifadesine göre ise Safer Efendi’nin hilmi en çok da kendisine gelen gereksiz sorular karşısında ortaya çıkmaktaydı ve muhatabının gerekli gereksiz her sorusuna sabır gösterip nezaketle karşılık vermesi onun halim oluşunun bir göstergesiydi. Anlattığına göre bir keresinde bir hanım gelmiş ve ‘Efendim ahiret nasıl bir yer?’ diye bir soru sormuştur. Dervişler bu tarz sorular karşısında Efendi’nin vaktini çaldıklarını düşündüklerinden sorunun sahibine içten içe kızmaktayken Safer Efendi kadına gayet mütebessim ve nazik bir üslûpla ‘Kızım, daha gitmedim, bilmiyorum,’ 327 Ökten, “Kişisel Görüşme”. 328 Ökten, “Kişisel Görüşme”. 329 Özdamar, “Kişisel Görüşme”. 330 Ökten, “Kişisel Görüşme”; Şakar, “Kişisel Görüşme”. 331 Erkam TV, “Bir İrfan Öncüsü Olarak Safer Dal Efendi (Muhibbî) Konuşmacı: Ö. Tuğrul İnançer” 41:19-41:27. 332 Özyurt, “Kişisel Görüşme”. 333 Subaşı, “Kişisel Görüşme”. 334 Erkam TV, “Bir İrfan Öncüsü Olarak Safer Dal Efendi (Muhibbî) Konuşmacı: Ö. Tuğrul İnançer” 41:26-42:00. 65 diye cevap vermiştir.335 Nezih Çetin’in ifadesine göre bazen o kadar göz önünde yanlışlar yapılmıştır ki Safer Efendi bunlara dahi sesini çıkarmamıştır. Ciddi manada kızdığı olmuştur fakat hilmi daha ağır basmış, onlara doğruları söyleyip kaçırma tehlikesine karşın yaptıkları yanlışlara sabrederek daima doğru olanı anlatma çabasında olmuştur. Çetin’in ifadesiyle; Muzaffer Efendi’den ziyade Safer Efendi daha çok tutmak için gayret sarf etmiş bunun için de büyük bir mesuliyetin altına girerek tolerans göstermek zorunda kaldığı durumlarla karşılaşmıştır. Çünkü bugün insanı kaçırmak kolay, tutmak zordur.336 Safer Efendi’nin bununla ilgili şöyle söylediği nakledilmektedir; “Adam dervişim diyor, namazdan tesettürden bîhaber. Biz de bir şey diyemiyoruz. Desen kaçacak. Milletin imânını kurtarmaktan İslâm’ı anlatamadık daha. Allah der, sohbet dinler, ilâhî okurken kalbi incelir, zikrullahı görür de kalbindeki muhabbet artar diye hep ümitle dükkânı açıyoruz. Ama maalesef öğrenmeye, bilmeye, bir şeyler olmaya gayret edenimiz pek yok. Üzülüyoruz amma ne çare! Allah cümlemizi ıslah eylesin!”337 Safer Efendi Tasavvuf Terimleri kitabında ‘mürîd’ kelimesini açıklarken ‘Âdâb-ı Mürîd’ başlığı altında İbrahim Desûkî Hazretleri’nden nakille “Müride o düşer ki şeyhin izni olmadan konuşmaya...” şeklinde ifade etmiştir.338 Nitekim ilk dönem sûfîlerinden bu yana da tasavvufî terbiyede zaruret olmadığı sürece konuşmamanın gerekliliği tavsiye edilmiş bu hal dervişliğin edeplerinden kabul edilmiştir.339 Cerrâhiyye tarikatının altı adabından biri de “Pîr veyâ şeyh huzûrunda az söylemek”tir. 340 Safer Efendi’nin bununla ilgili tavrını ortaya koyan şöyle bir hadisenin yaşandığı anlatılmıştır; bir gün derviş olmak isteyen bir adam gelmiş ve Safer Efendi adama adını sormuştur. Adam adının yanında, memleketini, mesleğini, yaşadığı yeri de ilave edince Safer Efendi gayet net bir tavırla adama cevaben ‘Bu adamdan derviş olmaz, yahu adını sordum sadece!’ diye konuşmuştur.341 335 Özer, “Kişisel Görüşme”. 336 Çetin, “Kişisel Görüşme”. 337 Çıtlak, Huzur Defteri, 288. 338 Dal, Istılâhât-ı Sofiyye fî Vatan-ı Asliyye/Tasavvuf Terimleri, 275. 339 Uludağ, Tasavvufun Dili, 159-160. 340 Dal, Fahreddin Erenden’in Tasavvufî Görüşleri, 111. 341 Cengiz, “Kişisel Görüşme”. 66 Safer Efendi dervişlerine ağızlarından çıkacak her söze dikkat etmeleri gerektiğini, çünkü sözlerin bir tesiri olduğunu ve dua vaktine gelebileceğini, bu yüzden ağızdan çıkan herhangi bir sözün aynen başa gelebileceğini ifade etmiştir. Bununla ilgili günlük hayatta ağız alışkanlığı haline gelmiş olan en basit bir ifade üzerinden ‘Çocuklarınıza düşersin demeyin, düşmeyesin deyin!’342 diye uyarı ve nasihatte bulunmuştur. Buna bağlı olarak çocuklara isim konulması hususunda dikkatli ve hassas davranılmasını tavsiye etmiştir. Yeni Müslüman olan bir kızın, adını Bereket olarak değiştirdiğini öğrenince başka bir isim koymasını tavsiye etmiş, çünkü Bereket nerede, diye sorulur da yok cevabı verilirse bereketin de gideceğini ifade etmiş, bunun üzerine o kişi ismini değiştirmiştir.343 Safer Efendi’nin özellikle evlilikle alakalı ‘Bir mendilin dört ucu hiçbir zaman bir araya gelmez. İki ucu bir araya geldi mi tamamdır.’ diye nasihat ettiği ifade edilmiştir.344 Aile hayatında geçimin sağlanabilmesi, huzurun muhafaza edilebilmesi için iki tarafın da elinden gelen gayreti göstermesinin lazım olduğunu, sorunların azalması için illa sevginin çoğalmasının gerekliliğini söylemiş,345 latifeli bir üslûpla ‘İnsan hanım köylü olmalı geçinmek için.’ diye nasihatte bulunmuştur.346 Dervişlerini zikir gecelerine eşlerinin gönlünü alarak gelmeleri gerektiği konusunda uyarmış, aksi halde zikirden feyiz alamayacaklarını belirtmiştir.347 Kadının İslam’da önemli bir yeri olduğunu çünkü ailenin temelinin kadın olduğunu söylemiş, kadınların dışarıda çalışmaları konusunu açık ifadelerle reddetmese de evdeki işlevini ve evde yaptığı işin dışarıdakinden daha ağır ve önemli olduğunu öne sürerek asıl vazifesinin aile içinde olduğunu ifade etmiştir.348 Safer Efendi daima tövbe halinde bulunulmasını tavsiye etmiş, insan olarak herkesin hata yapabileceğini, meselenin hata yapmak değil ondan pişmanlık duymamak olduğunu belirtmiştir. Bu hususta sıkça kullandığı söylenen cümlelerinden biri ‘Hâl-i beşeriyet günaha dalabilir ama pişman olacak.’ şeklindedir.349 Nitekim bu pişmanlığa 342 Can, “Kişisel Görüşme”. 343 Çakır, Geydim Hırkayı, 197; Can, “Kişisel Görüşme”. 344 Handan Sayacı, “Kişisel Görüşme” (Beykoz / İstanbul - 07.04.2019). 345 Çakır, Geydim Hırkayı, 40. 346 Çakır, Geydim Hırkayı, 38. 347 Cengiz, “Kişisel Görüşme”. 348 Atacan, Cerrahiler, 107. 349 Can, “Kişisel Görüşme”. 67 sebep bir hal üzere bulundum mu, sorusunun cevabına kişinin kendini tartıp muhasebe ederek varabileceğini söylerken, günün sonunda mutlaka o günü gözden geçirmeyi, kime nasıl muamele edildiğinin tefekkürünü elzem görmüştür. Zira günün sonunda yapılan bu muhasebe ona göre ertesi günde kişiye yardımcı olmaktadır.350 Safer Efendi ‘Bir fitne bin sihirden şiddetlidir.’ diyerek dedikodudan kaçınılmasını nasihat etmiştir. Mustafa Yılmaz’ın ifadeleriyle dervişlerinden veya başka insanlardan çok kere Safer Efendi ile derdini, sırrını paylaşan olmuşsa da Safer Efendi sıkça kullandığı bir ifade olan ‘Sudûru’l-ebrâr kubûru’l-esrâr.’ sözü gereği bir kimsenin kendisine danıştığı bir hususu, söylediği bir sırrını başka bir kimseye söylememiştir. Nitekim sır saklamak da Cerrâhîyye tarikatının altı adabından biridir. 351 Safer Efendi rind veya kalender meşrep olmayıp dervişlerine de iki dünya arasında orta yolu tutmalarını nasihat etmiş ve “Bizde Katoliklikte olduğu gibi kendini dünya nimetlerinden uzak tutup, sırf öteki dünya için çalışma yoktur. Ne diyor hadis, hiç ölmeyecekmiş gibi bu dünyaya, yarın ölecekmiş gibi öteki dünyaya çalış; Müslümanlık tembelliği sevmez. İkisini bir arada götürmek lazım.” demiştir. 352 Ancak bu noktada orta yollu olmayı tavsiye ederken, kalpte dünya sevgisine yer verilmemesi şartıyla zenginliğin olması gerektiğini belirtmiş, “Bizim meşrepte Karun kadar zengin olabilirsin ama gemiyi deldirmeyeceksin. Yani (kalbini işaret ederek) burana girmeyecek.” dediği nakledilmiş, zenginin de fakirin de israftan kesinlikle kaçınması gerektiği konusunda uyarıda bulunmuştur.353 Siyaset konusunda Safer Efendi’nin hiç bir zaman fikirlerini belli etmediği, dervişlerinin de özellikle tekke içinde bu konuda asla konuşmasına müsaade etmediği ifade edilmiştir. Hangi partiye oy verileceği sorulduğunda gönlünüz nereye yatkınsa oyunuzu oraya verirsiniz, diye söylemiştir. 354 İhvanına oy verdikleri partiyi belli etmemelerini söylerken bunun korkaklık veya başka bir şeyden değil eğer oy verdikleri parti kazanırsa kibre kapılabilecekleri tehlikesinden, kaybederse de eziklik 350 Friedlander, Kış Hasadı, 154. 351 Dal, Fahreddin Erenden’in Tasavvufî Görüşleri, 111; Öztürk, Cerrâhîlik, 138. 352 Atacan, Cerrahiler, 98; Çakır, Geydim Hırkayı, 48. 353 Çakır, Geydim Hırkayı, 66. 354 Çakır, Geydim Hırkayı, 181. 68 hissedebileceklerinden dolayı söylediği nakledilmiştir.355 Safer Efendi’nin siyaset konusundaki bu tutumu sayesinde sağ-sol çatışmalarının yoğun olduğu yıllarda sağcının da solcunun da derviş olduğu anlatılmıştır. ‘Bu iki görüş dergâha girdi mi her şey dışarıda kalır ortada sadece Safer Efendi’min dervişi kalırdı.’ diye ifade edilmiştir.356 İhvanını daima kul olma gayreti içinde bulunmaya teşvik eden Safer Efendi, ‘Ömrün boyunca namaz kılarsın içlerinden bir tanesi kabul olur, o da senin miracın olur.’357 diyerek kişinin kullukta istikrarlı ve ısrarcı olması gerektiğini tavsiye etmiş ancak bu kulluk çabasının Allah katında kabul edilirse yerini bulacağını ifade etmiştir. Dervişlik noktasında da buna benzer bir ifadeyle dervişin istemesi değil şeyhin kabulünün makbul olduğunu söylemiş, ‘Muhib derviş olmayı ister onun için çabalar ama şeyh efendi isterse febihâ.’358 diye söylediği nakledilmiştir. Bununla ilgili Pîr Nûreddin Cerrâhî’nin Mürşid-i Dervîşân adlı eserinde de Der Beyân-ı Ahvâl-i Bîat başlığı altında biat öncesi müridin durumundan bahsetmekte ve ‘Bir kimse bir şeyhden bîat niyâz edip şeyh dahî murâd edip, bîat eder ise febihâ’ şeklinde ifade edilerek biatı yalnız mürit değil şeyh de istiyorsa bunun mürit için daha güzel olduğunu belirtilmektedir. 359 Nitekim tasavvufun temel kaynaklarından kabul edilen Kuşeyrî Risâlesi’nde de bu husus “Şeyhlerin kalplerinin bir müridi kabul etmesi, onu makbul sayması; o müridin saadet sahibi olduğunun en doğru delilidir.” şeklinde ifade edilmiştir.360 Safer Efendi’nin seyr ü süluku şöyle anlattığı nakledilmiştir; ‘Bir insan güneşe dünyadan baktığında güneşi küçük görür. Dünyanın dışına çıkıp da güneşe doğru gittiğinde ise kendisinin hatta dünyanın bile ne kadar küçük olduğunu fark eder. Seyr ü sülukta ilerleyen dervişin hali de buna benzetmektedir. Derviş her geçen gün feyiz aldığı makamı büyük görüyorsa ilerliyordur. Eğer feyiz aldığı makamı küçük görmeye başladıysa esma da alsa tac ve hırka da alsa geriliyordur.’ Safer Efendi’nin hilafet almayı da hiç bir zaman kemal kabul etmediği ve halifesi olan dervişine ‘Şeyhlik demek 355 Bu anekdot H. Subaşı ile röportaj esnasında Adalet Çakır tarafından paylaşılmıştır. Subaşı, “Kişisel Görüşme”. 356 Subaşı, “Kişisel Görüşme”. 357 Can, “Kişisel Görüşme”. 358 Pala, “Kişisel Görüşme”. 359 Dal, Fahreddin Erenden’in Tasavvufî Görüşleri, 121. 360 Kuşeyrî, Tasavvuf İlmine Dair Kuşeyri Risalesi, 490. 69 hâdimü’l-fukara demektir. Şeyhsen hizmet edeceksin. El ayak öptürmek için şeyhlik yapılmaz.’ dediği nakledilmiştir.361 Hilafet konusunda Cerrâhî Âsitânesi postnişinleri içinde en çok hilafet verenin Safer Efendi olduğu ifade edilmiştir. Bunun sebebini şöyle açıkladığı nakledilir; ‘Çok dağıtırsın esas kumandanları saklarsın. Ben böyle saçacağım (eliyle bir şey saçar gibi yaparak), bazen esas rütbelileri saklamak için birçok kişiye rütbe verilir, bu bir taktiktir.’ Bununla ilgili bir başka ifadesi de şöyle anlatılmış ve; ‘İleride tekkeler açılabilir. Tekkeler açıldığında bu işin aslı nedir diye insanlar sorabilir, o yüzden ben çok halife yapacağım. Çok kişiye hilafet vereceğim. En azından ehliyeti olmasa bile bir tekkenin başında durur ondan sonra o tekkeye gelenler vesilesiyle o kişi biraz daha ehliyet sahibi olur. Yola ihanet etmez diye ümit ediyorum.’ şeklinde söylediği ifade edilmiştir.362 Safer Efendi’nin biat alma usûlünde derviş olmak isteyenin rüya görmesi ve şeyhin de bu rüyaya mukabil bir rüya görmesi gerekmektedir. Eğer her iki tarafın rüyası da birbirini tutarsa öyle dervişliğe kabul etmiştir. Biat esnasında derviş şeyhin elini tutar, bu, kadınlarda uzun bir tespihin ucu tutularak gerçekleştirilmektedir. Biatten sonra takke, tespih, ve bazı kimselere tennure gibi cihaz-ı tarik denilen eşyalar birer birer tekbirlenerek verilmektedir. Hatta bazı özel merasimlerde Safer Efendi’nin dört kapıdan getirilmesi şeklinde tarif edilen uygulamayı yaptırdığı ifade edilmiştir.363 Safer Efendi’nin Cerrâhiyye usûllerini birebir uyguluyor olması geleneği koruyarak devam ettirdiğinin göstergesidir.364 Safer Efendi, dervişliğe yeni adım atmış bir kimsenin dersini kişinin mesleğini dikkate alarak vermiş, şayet ağır mesaisi olan bir işte çalışıyorsa ona göre ders sayısında değişiklik yaptığı anlatılmıştır.365 C. RÜYA TABİRİ İLMİNE VUKÛFİYETİ İlk sûfîlerden bu yana rüya, tasavvufun önemli bir bilgi kaynağı olmuş, peygamberlerin rüyaları vahiy hükmünde değerlendirilirken velilerin rüyaları Allah’tan gelen ilhamlar olarak değerlendirilmiştir. Kuşeyrî’ye göre rüya bir tür kerâmet olup kalbe gelen mânevî 361 Çıtlak, “Kişisel Görüşme”. 362 Çıtlak, “Kişisel Görüşme”. 363 Çıtlak, “Kişisel Görüşme”. 364 Öztürk, Cerrâhîlik, 137. 365 Cengiz, “Kişisel Görüşme”. 70 bir hitap,366 İbn Arabî’ye göre ise vahyin bir parçasıdır.367 Seyr ü sülûk usûllerine göre tarikatlar ruhani ve nefsani diye iki sınıfa ayrılır. Nefsani tarikatlar olarak adlandırılan ve etvâr-ı seb’a yani nefsin yedi mertebesiyle eğitim metodu uygulayan tarikatlarda Allah’ın bazı isimleri zikredilerek nefis mertebeleri kat edilmeye çalışılmaktadır. Esma tariki de denilen bu usûlde rüya önemli bir yere sahiptir.368 Bu tarikatlarda rüyalar sâlikin manevi mertebesinin göstergesi olarak kabul edildiği için seyr ü sülûkun bir parçası olarak görülmüş ve sâlikin eğitiminde mürşide yol göstermiş, yardımcı olmuştur.369 Seyr ü sülûkün bir düzeni olduğu gibi sâlikin manevi terbiyesi esnasında gördüğü rüyaların da belli bir nizamı vardır ve hangi aşamada neyin görüleceği bellidir. Bununla ilgili Safer Efendi kendi gördüğü bir rüyayı Fahreddin Efendi’ye anlattığında, Fahreddin Efendi’nin, “Oğlum, bu senin görmüş olduğun rüyanın aynısını bu esmada ben de gördüm, benim şeyhim de aynı rüyayı görmüş, onun şeyhi de aynı rüyayı görmüş. İşte pîr-i tarîkat ona diyorlar ki kendisi yüzlerce sene evvel bu âlemden göçmüş amma sâliklerine derslerini okutuyor.” şeklinde ifade ettiği nakledilmiştir.370 Bununla alakalı Sabahattin Can başından geçen bir hadiseyi şöyle anlamaktadır; “Bir gün üç tane rüya gördüm. O üç rüyanın içerisinde bir tanesini -ortada görmüş olduğum çirkin bir rüyayı- anlatmadan diğer ikisini güzelce anlattım. ‘Olmaaz! Sen bu rüyaları göremezsin!’ dedi Safer Efendi’m. Efendim gördüm ama dedim. Bir taraftan da o öyle deyince kıpkırmızı oldum utancımdan, herkesin içinde yalan söylüyormuşum gibi oldum diye düşünüyorum kendi kendime. Yeniyim ya daha, bilmiyorum. Tekrar dedim, ‘Şey! Efendim ben bunları gördüm..’ Sonra Safer Efendi’m, ‘Yok, yok.. Öyle kızarılacak bir şey yok.’ dedi bana. ‘Benim söylemek istediklerimi anlamadın evlâdım, sen bu rüyaları göremezsin. Neden göremezsin biliyor musun? Bunların ikisinin arasında bir rüya daha var çünkü, o yüzden göremezsin.’dedi. ‘Evet Efendim, var da, ben onu rüyadan 366 Kuşeyrî, Tasavvuf İlmine Dair Kuşeyri Risalesi, 467. 367 İbnü’l-Arabî, Fusûsu’l-Hikem, 104. 368 Reşat Öngören, “Tarikat”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 2011) 40/95-105. 369 Tek, Tarihi Süreçte Tasavvuf ve Tarikatlar, 196-197; Süleyman Uludağ, “Rüya”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA) (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi (İSAM), 2008) 35/309-310. 370 M. Fatih Çıtlak, “Rüya Risâlesi”, Rüyalar Âlemi, ed. İslâm Dalp (İstanbul: Sufi Kitap, 2016), 129; Çıtlak, Huzur Defteri, 269. 71 saymadım, o rüya değildi.’ dedim. ‘Sen karışma orasına, sen ne görürsen anlatacaksın.’ dedi Safer Efendim.” 371 Safer Efendi rüyayı, ‘uyku yahut yakaza halinde alem-i misâlden ruha yansıyan bir hakikattir’ diye tanımlamış372 ve rüyanın tabiri, tevili, tefsiri ve terkibi şeklinde dört türü olduğunu söylemiştir.373 Safer Efendi rüya tabiri ilminde şeyhi Fahreddin Efendi’den aldığı icazetle ehildir ve dervişlerinin rüyaları ile ilgilenmiştir. Onun bu konuda ihtisas sahibi olduğu ifade edilmiş; rüyaya katılan kelimeleri, rüyanın kendisinden önce başkasına anlatıldığını, yalan rüyayı, rüyayı görenle rüya arasındaki ilişkinin farkını ve seyr ü sülûk menzillerini anında fark ettiği nakledilmiştir.374 Safer Efendi, muabbirlik yani rüya yorumculuğunun herkesin yapabileceği bir iş değil; bir ihtisas alanı olduğunu belirtirken375 rüyaların kendine has bir dili olduğunu ve bu dili ancak tâbir edecek olan mürşidin bilebileceğini ifade etmiştir. Nitekim Sühreverdî de müridin rüyayı izaha güç yetiremeyeceğini bunun için mürşidine danışması gerektiğini ifade etmiştir. Çünkü mürit, psikolojisi ve duygularıyla alakalı bilinçaltında yatan sebeplerden dolayı gördüğü rüyayı, sadık rüya ile karıştırabilmektedir.376 Bu yüzden Safer Efendi ‘rüyalarınızı sadece şeyhinize anlatın’ diye de nasihatte bulunmuştur.377 Bir sohbetinde dervişin rüya anlatırken farkına varmadan hasenâtını da seyyiâtını da anlattığını ve bunu rüya dilini bilen şeyhin anlayıp dervişine ona göre terbiye metodu uyguladığını belirmiştir.378 Safer Efendi rüya hakkında soru soran Ayşe Şasa’ya, rüyaların başı ve sonuyla bir bütün olduğunu söylemiş ve dervişlerine ne şekilde olursa olsun rüyalarını eksik ya da fazla anlatmamalarını nasihat etmiştir. Bununla beraber rüyanın görene göre değişeceğini, bu yüzden derviş olanla olmayanın rüyaları aynı bile olsa manalarının farklı olacağını belirtmiştir.379 Bunlardan dolayı rüya ilminin kitâbî değil ledünnî olduğunu ifade etmiş,380 rüya tabiri için kitap okumanın doğru olmadığını 371 Can, “Kişisel Görüşme”. 372 Dal, Istılâhât-ı Sofiyye fî Vatan-ı Asliyye/Tasavvuf Terimleri, 331-332; Tasavvufta rüya hakkında detaylı bilgi için bk. Bülent Akot, “Tasavvufî Terbiyede Rüyânın Değeri”, Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10/9 (Ocak 2011), 93-113; Abdullah Demir, “Tasavvufta Rüya Tabı̇ri”, USBD Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi 1/9 (2017), 41-49. 373 Özdamar, Celâl Hoca, 227. 374 Çıtlak, “Kişisel Görüşme”. 375 Özdamar, Celâl Hoca, 227. 376 Akot, “Tasavvufî Terbiyede Rüyânın Değeri”, 102. 377 Friedlander, Kış Hasadı, 119. 378 Çakır, Geydim Hırkayı, 45. 379 Çakır, Geydim Hırkayı, 44-46. 380 Çakır, Geydim Hırkayı, 44. 72 bildirmiştir.381 ‘Omurgasını oluşturan Safer Efendi’mdi ve neredeyse üçte biri Safer Efendi’min birebir kendi ifadeleridir.’ diye bahsedilen Rüya Risâlesi’nde, dervişlerin az veya çok rüya görmesinin yoldan feyiz almalarıyla her zaman doğru orantılı olmayabileceği, nitekim bazı dervişlerin çok feyizli olmasına rağmen senede üç rüya; bazı ham dervişlerin ise söz dinlemeyip feyiz alamamasına rağmen bir haftada elli rüya görebildiği ifade edilmiş ancak yine de makul olanın ikisinin de dengeli bir şekilde ilerlemesi olduğu belirtilmiştir.382 Safer Efendi şeyhi vefat ettikten sonra rüyalarını Mustafa Yılmaz’a tabir ettirmiştir. Mustafa Yılmaz, Fahreddin Efendi’nin rüya ilmi noktasında icazet verdiği kişilerden biri olarak söylenmiştir. Kendisinden nakille şöyle ifade ettiği anlatılmaktadır; ‘Safer Efendi şeyhimiz efendimiz olmasına rağmen, bazı ziyaretlerimde ‘Hacı Mustafa Efendi! Şöyle seninle biraz tenhada konuşalım, bazı rüyalarım var, anlatayım da tabirini yapıver’ buyururlardı. Fakir ‘Estağfirullah Efendi Hazretleri! Haddimize mi düşmüş,’ dememe rağmen ‘Yok yok! Fahreddin Efendim sana rüya tabirine izin verdi, elbet onun bir bildiği vardır’ diyerek kendisince malum olsa da bazı rüyalarını fakire anlatırdı.’ 383 Safer Efendi dervişlerinin rüyalarını tabir edebilmek ve onlarla birebir ilgilenebilmek için tekkenin mutat günlerine cumartesi günlerini eklemiş, bu günleri ihvanıyla tekkede geçirmiştir. Cumartesi haricinde rüya işleriyle ilgilendiği pek görülmemiştir fakat perşembe günleri ikindi vakti civarında tekkeye gelip vakit müsaitse kadın dervişlerin rüyalarını dinlediği anlatılmıştır. Bununla ilgili kadınlardan ‘Hala’ diye bilinen kıdemli derviş Hüsniye Bacı’nın384 bulunduğu mekana destur çekerek, bazen de ahşap merdiven basamağına kuvvetli vurarak hanım ihvanın katına çıktığı, orada hanımların sıkıntılarını, seyr ü sülûkla alakalı rüyalarını ve dertlerini dinlediği, gerektiği şekliyle ikazlarını ve telkinlerini yaptığı nakledilmiştir. Hiç yerinden kalkmadan dört beş saat boyunca ihvanının rüya işleri ve özel meseleleriyle ilgilendiğine çok defa şahit olunduğu nakledilmiştir.385 Sadettin Ökten Safer Efendi’nin rahatsız olduğu 381 Çıtlak, Huzur Defteri, 270. 382 Çıtlak, “Rüya Risâlesi”, 132. 383 Çıtlak, “Kişisel Görüşme”. 384 Hüsniye Bacı, Üsküp’te ikinci Sinanî tekkesi olan İplikçi Hasan Efendi Tekkesi’nin son şeyhi Kadri Efendi’nin kızıdır. ‘Hala’ namıyla bilinen Hüsniye Bacı hanımlar katının temizlik ve sofra düzeni hususunda idareci kişisi ve hanımların intisaplarında, derslerinde ve rüyalarının toparlanması gibi işlerde danışılan ve etkinliği olan en kıdemli hanım dervişlerden biridir. 385 Çıtlak, “Kişisel Görüşme”. 73 dönemlerden bahsederek, ‘Kan tükürürdü, ağzında oksijen maskesiyle nefes alırdı, ona rağmen yine de dinlemeye devam ederdi.’ diye anlatmıştır.386 Safer Efendi’nin dervişleriyle birebir ilgilenmesi onların her birine ayrı ehemmiyet verişinin göstergesidir. Anlatıldığına göre derviş, rüyasını anlatırken Efendi’ye yakın durur ve onun duyabileceği şekilde konuşur, bu esnada Safer Efendi bazı kimselerin rüya ilmi konusunda yetişmesi için dervişinin rüyasını dinlerken yakınına oturmasını sağlar. Eğer konu yahut rüya şeyh ve dervişi arasındaysa konuşma ikisi arasında tamamlanır, duruma göre şeyh efendi kişinin dersinde değişiklik yapar, eğer aralarında konuştukları mevzu herkesi alakadar ediyorsa o rüya yahut mesele üzerinden cumartesi akşamının sohbeti açılır.387 Safer Efendi’nin derviş olmak isteyen kişi için ilk ve en önemli şartı rüyadır. Rüya görmeyene asla ders vermemiştir.388 Bazıları ‘ama efendim ben hiç rüya görmem,’ dediğinde ‘gösterirlerse görürsün evladım,’ dediği ve rüya görene kadar dervişliğe kabul etmediği ifade edilmiştir.389 Halifelerine de aynı şekilde ‘Görene ver, duyana değil.’ diye vasiyet etmiştir.390 Safer Efendi şeyhlik payesi verdiği dervişlerinden bazılarına rüya konusunda da icazet vermiştir. Robert Frager, Safer Efendi’nin kendisine şeyhlik vazifesini verdikten sonra rüya ilmini de öğrettiğini ve bir dua okuyup ağzına üflediğini ifade etmiş, bunun üzerine Frager, kendisi de nasıl olduğunu anlayamadığı bir şekilde rüya tabirleri yapabilmeye başlamıştır.391 Safer Efendi ayetlerle ve dualarla şifa bulunması konusunda da bilgi sahibidir. Bazı hastalıkları iyileştirmek için muhatabına belli dualar ve ayetler söylediği olmuştur.392 Shems Friedlander, Safer Efendi’den öğrendiği belli sayıda bir ‘şifa formülü’nden bahseder. 393 Bir umre yolculuğu esnasında dişi ağrıyan Sadettin Ökten, Safer Efendi’nin kendisine söylediği dualarla şifa bulduğunu anlatmıştır.394 Ve bir gün aniden rahatsızlanan Ayşe Şasa, Safer Efendi’nin kendisine uzunca bir şifa duası okuduğundan 386 Ökten, “Kişisel Görüşme”. 387 Çıtlak, “Kişisel Görüşme”. 388 Şakar, “Kişisel Görüşme”; Çıtlak, “Kişisel Görüşme”. 389 Özer, “Kişisel Görüşme”. 390 Şakar, “Kişisel Görüşme”. 391 Frager, Sufi Terapistin Sohbet Günlüğü, 15. 392 Cengiz, “Kişisel Görüşme”. 393 Friedlander, Kış Hasadı, 138. 394 Ökten, “Kişisel Görüşme”. 74 söz etmektedir. 395 Ancak buna rağmen Safer Efendi bir hastalığı olanın önce doktora gitmesi gerektiğini, doktorun tavsiye ve yasaklarına uymasının şart olduğunu duanın ondan sonra geldiğini ifade etmiştir.396 D. HİZMET SEVGİSİ VE TEKKEDEKİ FAALİYETLERİ Tezin bu bölümünde Safer Efendi’nin çalışkanlığı ve hizmet sevgisi kapsamında anlatılanlar ve bu hususta tekkede yaptığı bazı çalışmalar sırasıyla aktarılmaya çalışılacak, bunların yanında tekkede yaptığı yeniliklerden ve Safer Efendi döneminde tekkenin mutat günlerinde neler yapıldığından bahsedilecektir: 1. Hizmet Sevgisi Safer Dal Efendi’nin en sık kullandığı dervişlik tanımı; ‘Hakk’a muhabbetle ibadet, mahlûkuna şefkatle hizmettir.’397 Bu anlayış çerçevesinde hizmet kavramını hayat düsturu edinmiş ve bunu severek yaptığı ifade edilmiştir. İbadet ve hizmetin insanoğlunun iki sıfatı olduğunu belirten Safer Efendi398 ikisini birbirinden ayırmamış ve mahlukata hizmetin bir ibadet olduğunu ifade ederek bir çiçeğe su vermenin, aç bir hayvanı doyurmanın da kulluk vazifesi olduğunu anlatmıştır.399 Dervişlerine ‘herkes kabiliyetine göre hizmet eder’ diyerek telkinde bulunmuş ve kendisi topluma hizmet anlayışıyla hareket ederken çevresine de böyle olunmasını tavsiye etmiştir.400 Ömrünü canı ve malıyla ibadet ederek geçirdiği ifade edilen Safer Efendi’nin canından ibadeti hizmet sevgisinin, malından ibadeti ise onun cömertliğinin göstergesidir. Safer Efendi bir çok işe eli yatkın, son derece becerikli ve oldukça çalışkan bir zattı, diye tarif edilmiştir. Kendisi çalışkan olduğu gibi dervişlerine de böyle olmalarını nasihat ederek şöyle söylemiştir; “Bir at kırk sene koşarmış, fakir kırk seneden fazla bi’l-fiil çalıştım; çoğu zaman birkaç saat uykuyla günümü geçirdim. Sizlere de tavsiyem asla tembel olmayın. Müslüman tembel olmaz, dervişlikle tembellik asla bir arada bulunmaz. Efendimiz (s.a.v.) dahi tembellikten Allah’a sığınmıştır. Tembellik nefs-i 395 Ayşe Şasa, Bir Ruh Macerası (İstanbul: Timaş Yayınları, 2018), 146. 396 Atacan, Cerrahiler, 111. 397 Nefes Yayınevi, “Vefatının 20. Yılında Safer Efendi (Konuşmacı: Ö.Tuğrul İnançer)” 01:06:27- 01:06:37. 398 Çakır, Geydim Hırkayı, 109. 399 Çakır, Geydim Hırkayı, 278. 400 Çıtlak, “Kişisel Görüşme”. 75 emmarenin sıfatıdır. Sahibini kötü akıbete götürür.”401 Bir çok konuda tecrübe sahibi olduğu ve çalışmak konusunda asla üşenmediği, yapılması gereken bir işi en kısa sürede hallettiği anlatılmış, elinin pratikliğinden ve aynı anda birden çok işi başlatıp bitirebilecek yeteneğe sahip olduğundan bahsedilmiştir.402 Safer Efendi’nin bu vasıflarıyla ilgili Ö. Tuğrul İnançer bir hatırasını şöyle anlatır; ‘Çok becerikli bir zâttı Safer Efendi’m. Bir gün Bayezid’de Muzaffer Efendi’min dükkanından çıktık. Normalde ben arabama binip Üsküdar’a gideceğim. Safer Efendim de devlethânesine gidecek -o zaman daha Üsküdar’da değil, Soğanağa’da oturuyor- . ‘Sen eve gidiyor musun?’ dedi. ‘Gidiyorum babacığım.’ dedim. ‘Beni de götür.’ dedi. ‘Hay hay! Baş üstüne!’ Fakirin bir alt sokağına geldik, burada dur, dedi. Bir harabe, toprak yığını, bir tane çarpık aralık bir kapı. Öyle bir harabe ki kapısı bacası belli değil yani. Anahtar falan yok. Kapıya bir omuz vurduk, yıkık dökük molozların üstünden içeriye girdik. İçeriye girip de karşıya baktığınız zaman Topkapı Sarayı, Sultanahmet, Ayasofya ve diğer tarafta da Dolmabahçe Sarayı; o kadar şahane bir manzara. Ama ev diye bir şey yok ortada. Eskiden evmiş. ‘Ben burayı aldım.’ dedi. ‘Niye aldınız,’ dedim gayri ihtiyari. ‘Buraya ev yapacağım,’ dedi. ‘Siz bilirsiniz ama Hacı Anne bunu bu hâlde görmesin,’ dedim. Ben öyle deyince çok güldü. ‘Ben bir yapayım da gör.’ dedi. Hâsılı o evin adam olacağı yoktu, mümkün değildi ama oraya bir ev yaptı. O virane evden nasıl bir ev çıktı, akıllar alacak iş değil. Mühendis yok, mimar yok. Hiçbir şey yok. Işıktan ve sesten uyku sırasında çok rahatsız olurdu. Evin tam orta yerine dışarıyla irtibatı olmayan zifiri karanlık bir oda yaptırdı. Bir ev yaptı ki set set. Sokağa bakan tarafa kafes yaptı, dışarıdan eski usûl ev. Gördüğün zaman kafesli eski usûl ev diyorsun, içeri giriyorsun modern bir apartman. Öyle bir ısıtma sistemi kurdu ki, üç buçuk katlı ev bir tek sobayla ısınıyordu.’403 Safer Efendi’nin çalışkanlığı ve becerileri yalnızca iş konusunda değil ilmî çalışmalarında da kendini göstermiştir. Geleneğin geleceğe aktarılmasında büyük rolünün olduğu, dervişlerine şifahi ve uygulamalı olarak öğrettiği geleneğin yanı sıra bu gelenekle alakalı duyduğu, gördüğü ve öğrendiği önemli bilgileri not almak konusunda 401 Çıtlak, Huzur Defteri, 19. 402 Erkam TV, “Bir İrfan Öncüsü Olarak Safer Dal Efendi (Muhibbî) Konuşmacı: Ö. Tuğrul İnançer” 48:00-48:20. 403 Erkam TV, “Bir İrfan Öncüsü Olarak Safer Dal Efendi (Muhibbî) Konuşmacı: Ö. Tuğrul İnançer” 44:40-48:00. 76 hiç üşenmediği, binlerce notları olduğu anlatılmıştır.404 Gerek okuduğu kitaplardan aldığı notlar, gerekse şeyhinden öğrendiklerinden oluşan notlarından söz edilmiş; yaptığı hizmetlerle alakalı tuttuğu notlarından, türbe tadilatları hakkında yazdıklarından, son dönem şeyhleriyle alakalı notlar aldırdığından, meşklerin kayıtlarını tuttuğundan405 ve hatta gün içinde kimlerin aradığına, kimlerle hangi mevzu üzerinde konuştuğuna dair tutulan notlarından bahsedilmiştir. Nitekim M. Fahreddin Dal’ın tezinde de Safer Efendi’nin ‘Husûsî Notları’ adı altında bir kaynak, kaynakçada bulunmaktadır. Ancak bize varlığından bahsedilen bu notların büyük bir çoğunluğu tarafımızca görülmüş değildir. Türbe tamiratları hakkında tuttuğu bazı notları Safer Efendi’nin sohbet kayıtlarından oluşan Geydim Hırkayı adlı eserde bulunmaktadır.406 Aldığı bu notların bazıları hayatında kendisi tarafından tasnif ve tertibe tabi tutularak şekillenmiş, bazıları ise vefatından sonra yakınları tarafından derlenerek basılmıştır. Bununla ilgili detaylı bilgi tezimizin ilerleyen bölümlerinde ‘Eserleri’ başlığı altında ele alınacaktır. Safer Efendi’nin not alma konusundaki bu titizliği sayesinde tasavvuf kültürü hakkında ve bilhassa İstanbul tekkelerinde yaşanan tasavvuf hakkında bazı malumatlara, bununla beraber kendisinin yaşamış olduğu dönemin tarihi ve kültürel olaylarıyla ilgili bazı bilgilere ulaşılabilmektedir. Onun bu konudaki gayretinin bilhassa mûsiki alanında büyük bir hizmet olduğu ifade edilmiş, Safer Efendi’nin tuttuğu ve tutturduğu notlarla yazdırdığı notalar sayesinde büyük bir arşiv oluşmuş, mûsiki repertuarına yüzlerce eser kazandırılmıştır.407 Mûsiki faaliyetleri hakkında bazı bilgiler tezin ilerleyen bölümlerinde aktarılacaktır. 2. Tekke Binasında Yapılan Yenilikler Safer Efendi tekke binasında bazı yenilikler yaptırmıştır. Eski haliyle iki katlı olan tekke binasının alt katında erkeklere ve kadınlara ait ayrı bölümler ve şeyh odası bulunmakta, zikir, sohbet ve meşk bu katta yapılmaktadır. Kadınlar ve erkekler bölümü tahta bir kafesle ayrılmış, kadınlar bölümü erkekler tarafına oranla daha küçük olup her iki tarafın da ayrı girişi bulunmaktadır. Erkekler bölümü ise ortadan ikiye ayrılmış, bir tarafta mihrap diğer tarafta çay ocağı bulunmaktadır. Mihrabın olduğu taraf zikrin 404 Çıtlak, “Kişisel Görüşme”; Erkam TV, “Bir İrfan Öncüsü Olarak Safer Dal Efendi (Muhibbî) Konuşmacı: Ö. Tuğrul İnançer” 41:00-41:16. 405 Bk. EKLER, Ek - 3 a/b 406 Çakır, Geydim Hırkayı, 16-17. 407 Detaylı bilgi için bk. Ekicim, Safer Dal Efendi’nin Hayatı, Eserleri ve Türk Din Mûsikîsine Katkıları. 77 yapıldığı yer, çay ocağının bulunduğu taraf ise sohbetlerin ve meşklerin icra edildiği kısımdır. Tuvalet bir tanedir ve girişte ayakkabılığın yanındadır. Üst katta ise tekkeye ait bazı daireler mevcuttur. Tekke binasının bugünkü hali Safer Efendi döneminde yapılmıştır. İç yapısı büyük oranda değiştirilen bina, eski haline kıyasla üç misli büyümüştür.408 Nakledilen bilgilere göre 1987 yılının ortalarında yapılan bu tamiratlarda tekkenin zikir yapılan alanı genişletilmiş, yeni büyük bir alan eklenmiştir.409 Bu alan ‘meydân-ı şerîf’ diye adlandırılan, zikrin icra edildiği ve namazların kılındığı tevhidhane bölümüdür. Safer Efendi mühendislerce yapılabileceğine imkan verilmemesine rağmen ince matematik hesabıyla tevhidhanenin çatısını direksiz yaptırmayı başarmıştır.410 Bununla beraber büyük bir sohbet odası yapılarak tevhidhane ile arası camlı kapılarla ayrılmış ve eski şeyh odası muhafaza edilmektedir. Eski binanın kadınlar bölümü ve daha önceleri şeyh efendinin ikamet ettiği kısım olan harem dairesi de buralara dahil edilmiştir. Tekke binasının bir de ahşap evleri vardır. Bu evlerde tekkenin temizliği ve yemek işleriyle uğraşan bazı aileler kalmaktadır. Bu evlerden bir tanesi tamiratlar sırasında tekkenin içine dahil edilmiş, biri tekkenin yanında, diğeri üst katında ve bir tanesi de bahçesinde müstakil bir yapıdadır.411 Yeni kadınlar bölümü dergâha ait yukarıda bulunan dairelerin bu alana katılmasıyla asma balkon şeklinde üst kata taşınmış, aşağı tevhidhaneye nazır geniş bir alana dahil edilmiş ve bu kata hem dışarıdan hem içeriden giriş verilmiştir. Bu alanda, girişte solda bir oda ve mutfak, sağda ise bir başka oda ve sofa vardır ve bu kata ayrı bir tuvalet yaptırılmıştır.412 Binanın arka tarafına içine girilebilir oda buzdolaplarının bulunduğu tam teşkilatlı büyük bir mutfak ile oturulabilecek ve yazları yemek yenilebilecek büyüklükte bir bahçe ilave edilmiştir.413 Bu tamiratlarla tekke binası tamamen yenilenmiştir. Her tarafa büyük avizeler asılmış ve duvarlar hat levhalarıyla kaplanmıştır. Safer Efendi bu yeniliklerin her tür işiyle kendisi meşgul olmuştur. Tosun Bayraktar’ın ifadesine göre masrafların çoğu Safer Efendi’nin cebinden çıkmıştır.414 Nitekim Hasan Subaşı da Safer 408 Bayraktaroğlu, Amerika’da bir Türk, 154. 409 Çetin, “Kişisel Görüşme”. 410 Yar Kapısı- Ahmet Özhan, “Hazret-i Pîr sordu, Safer Nerede?” 2:30-3:10. 411 Atacan, Cerrahiler, 45-49. 412 Atacan, Cerrahiler, 47. 413 Bayraktaroğlu, Amerika’da bir Türk, 154. 414 Bayraktaroğlu, Amerika’da bir Türk, 154. 78 Efendi’nin bu yenilikler esnasında parasız kaldığı için tespih koleksiyonunu satarak tamiratları devam ettirdiğini anlatmıştır. Bununla ilgili hatırasını şöyle anlatır; “Tekkede yapılan tamiratlar esnasında balyozla bir duvarı indirmeye çalışıyorduk. Ben balyozun nasıl vurulması gerektiğini Safer Efendi’mden öğrendim. Düz vurursam ne yapar, kenarını vurursam ne yapar, o tarif etmişti bana. Ben ki işim gereği kazmayı küreği iyi bileceğim güya... Balyozu vuruyoruz duvara, duvar sallanıyor. Üstünde biz, her sallanışta küçük küçük parçalar da dökülüyor. Koptukça aşağı iniyoruz, koptukça aşağı iniyoruz. Safer Efendi’m de tam o hanımların balkonun orada oturuyor. Elinde tespih, gözünü bizden ayırmıyor, biliyorum ki bir sıkıntı olmasın diye bir şeyler okuyor. Tam o sırada birisi geldi. Efendiciğim, şurayı da şöyle yapsak buraya da bunu eklesek, şunu şöyle etsek, bilmem ne demeye başladı. Safer Efendi’m; ‘Yeter yahu! İllallah! Akıl vereceğinize para verin!’ dedi. Öyle kızınca adam kaçtı gitti. Sonra öğrendim ki meğer para bitmiş, kalmamış, tespih koleksiyonu vardı, onu satıp da yaptırmış tamiratı. Biz hafızla duvarı hallettik. O da tehlike geçince içeriye geçti. Biz de şadırvanda elimizi yüzümüz yıkıyoruz, hava kararmıştı tabi o sırada. Sırtımız koridora, giriş kapısına doğru dönük. Bir ayak sesi geldi, arkamda durdu. ‘Hişşt! Bîrader!’ dedi. Efendim, dedim. ‘Fahreddin Efendi’m nerde?’ dedi. Orda, dedim. ‘Nerde?’ E, işte içerde, dedim. Baktı Fahreddin Efendi’nin tarafına, ‘dalga mı geçiyorsun benle, burası mezar’ dedi. Evet, dedim, işte Fahreddin Efendi’min türbesi. ‘Fahreddin Efendi’m öldü mü?’ dedi, 1966’da ölmüş, dedim. ‘Eyvaaah! Ne olacak şimdi! Babam Fahreddin Efendi’min ortağıymış, rüyamda onu gördüm, Fahreddin Efendi’ye bir şey getirdim. Ama öldüyse ne olacak şimdi,’ dedi. Oğlu var içerde, dedim. ‘Götürsene beni ona,’ dedi. Gittik Safer Efendi’me, Efendiciğim! Arkadaşımız Fahreddin Efendi’yi arıyormuş, dedim. ‘Kimsin evladım sen?’ dedi. Ben falancayım, benim babam Fahreddin Efendi’min ortağıydı, dedi. Ha biliyorum, seni de biliyorum, dedi başladılar konuşmaya. Adam; ‘Ben geçen gece rüyamda babamı gördüm, dedi ki; oğlum, falanca defterlere bak, Fahreddin Efendi’me bizim borcumuz var, git onu ver. Gittim baktım ki hakikaten borcumuz varmış, hesap ettim bugünün parasıyla bu kadar ediyor, buyurun efendim, getirdim babanızın parasını. Hadi Allah’a ısmarladık.’ dedi parayı Safer Efendi’min eline verdi gitti.”415 415 Subaşı, “Kişisel Görüşme”. 79 E. CÖMERTLİĞİ, YARDIMSEVERLİĞİ VE ÎSAR SAHİBİ OLUŞU Bağlantı kopukluğu olmaması adına cömertliği bahsinin ‘şahsi özellikleri’ kısmında değil burada aktarılması daha uygun görülmüştür. Yukarıda anlatılan olayda görüldüğü üzere Safer Efendi tekkeyle ilgili işlerde son derece cömerttir. Nitekim Tosun Bayraktar da onun için ‘Kendine muktesitti ama, dervişlerine ve dergâha çok gani idi.’ diye ifade etmiştir.416 Safer Efendi eli bol, başkalarına yedirip içirmekten adeta zevk duyan, cömert, yardımsever ve îsâr sahibi bir zâttır, diye anlatılmış ve onun hayat perspektifinin her zaman kendinden çok başkalarını düşünmek,417 başkaları için yaşamak418 ve bunu da muhabbetle yapmak olduğu ifade edilmiştir. Hediye vermeyi419 ve ikram etmeyi çok seven Safer Efendi hediye verirken en iyisini vermeye çalışmış,420 kendisine gelen hediyeleri aldığı anda yani hediye veren kişinin hemen yanında başkasına hediye etmesi de bir olmuştur ve bu davranışının da aslında bir tür terbiye metodu olduğu ifade edilmiştir.421 Sohbet meclisinde çikolata ve şekerlerin, önündeki tabaktan uzağında olanlara fırlatılan meyvelerin ve gelen misafirlere o gecenin hatırası olarak hediye edilen kitap, kaset vs. şeylerin havada uçuşmasının onun meclislerinin olmazsa olmazı bir durumu olarak anlatılmıştır. C. Enes Ergür onun cömertlik vasfıyla ilgili, “Eli her an cebindeydi. Özellikle çocuk sevindirmeyi kendisine vazife kabul etmiş bir zât idi.” diye ifade etmiş, M. Hakan Alvan; ‘Bayramlarda yeni basılmış beşlik, onluk, yirmilik banknotlardan ayrı ayrı ceplerine koyar, yaş gruplarına göre çocuklara dağıtırdı. Çocukların gönlünü yapma konusunda çok titizdi.” diye anlatmıştır.422 Öğrencilere burs verilmesi noktasında son derece eli açık davrandığı ve özellikle dinî eğitim alanlara iltimas ettiği ifade edilmiştir. Maddi durumu kötü olan hoca, alim vs. gördüğünde mutlaka yardımda bulunduğu, iş kuracak olanlara gizliden sermaye olacak kadar destek olduğu anlatılmıştır. Safer Efendi’nin bu yardımlarının çoğunu kimseye belli etmeden yapmaya gayret ettiği ve yardım alan kişiyi incitmeden nezaketle ihtiyacını gördüğü ifade edilmiştir. Yardım hususunda bir noktaya çok dikkat ettiği ve fevkalade titiz davrandığı nakledilmiştir ki o da seyyid ve şeriflere verilen paralardır. 416 Bayraktaroğlu, Amerika’da bir Türk, 154. 417 Can, “Kişisel Görüşme”. 418 Erkam TV, “Bir İrfan Öncüsü Olarak Safer Dal Efendi (Muhibbî) Konuşmacı: Ö. Tuğrul İnançer” 01:07:42-01:08:00. 419 Friedlander, Kış Hasadı, 85. 420 Can, “Kişisel Görüşme”. 421 Ökten, “Kişisel Görüşme”. 422 Ekicim, Safer Dal Efendi’nin Hayatı, Eserleri ve Türk Din Mûsikîsine Katkıları, 16-17. 80 Safer Efendi, seyyid ve şerif olduğunu bildiği kimselere sadaka ve zekât parasından vermeyip bunun edeben doğru olmadığını söyleyerek “Efendimiz’in (s.a.v.) soyundan gelenlere sadaka ve zekât vermem, usûl böyledir, onlara hediye kabilinden ayrılan mangırdan veya hediyeliklerden vermek lazımdır.” diye ifade ettiği anlatılmıştır.423 Safer Efendi, bu cömertliğiyle işletmecisi olduğu ve çalışanlarının tamamının dergâhtakilerden oluştuğu düğün salonunu çoğu zaman ihvanın hizmetinde kullanmıştır.424 Düğün yapacak olup da durumu olmayan dervişinden salon kirası almamış üstelik pastası ve ikramlarıyla birlikte ve gelinle damadın hediyesini takmayı da ihmal etmeden dervişinin düğününü yapmıştır.425 Bir seferinde kendisine verilen kira bedellerinden kazandığı otuz cumhuriyet altınını sadece bir ay içerisinde ihvanının yemeği ve sair ihtiyaçları için tamamen harcadığına şahit olunmuştur.426 İhvanının ihtiyacını, kendinde olduğunda kendinden, olmadığı zaman ise hamiyet sahibi insanlara alenen yaptırarak karşıladığı ifade edilmiştir. Tekkenin ve Safer Efendi’nin finans kuruluşlarıyla ve ticaret erbabıyla birebir, doğrudan ve düzenli ilişkisinin olmadığı söylenmiş, insanlar kendi istekleriyle bazı yardımlarda bulunmak isterse Safer Efendi bunları emanet alarak taksim etmiş ve ihtiyaç sahiplerine aktarmıştır. Herhangi bir hayır ve yardım hususunda nazlanan, fazla soru soran, hesabi davranan bir kişiye muhatap olursa o kimseden hiçbir şey istemediği ve daha önce yardım olarak yaptığı meblağı da ona bir şekilde geri ödediği anlatılmıştır. Parası, sermayesi olup da gösteriş içinde yaşayan insanlarla ülfet etmekten hoşlanmadığı ancak bazen insanlığa faydalı olabileceğini düşündüğü seçkin kimselere yakınlık göstererek, kalplerini hayır hasenat işlemeye çevirmek için onlarla sohbet ettiği ve yakından ilgilendiği anlatılmış, Safer Efendi’nin bu muamelesiyle dine düşman iken muhabbet duymaya başlayan insanlara şahit olunmuştur.427 Yardım ettiği kişilerin sıkıntılarını onları incitmeden gidermeye çalışmış,428 mümkün olduğunca gizliden, kimsenin haberi olmadan yapmıştır. Nitekim M. Hakan Alvan, Safer Efendi’nin vefatından sonra gelen mektuplarda zulüm altındaki Müslüman halklara yapmış olduğu yardımların ortaya çıktığını, o zamana kadar bunu 423 Çıtlak, “Kişisel Görüşme”. 424 Bayraktaroğlu, Amerika’da bir Türk, 146. 425 Cengiz, “Kişisel Görüşme”. 426 Ökten, “Kişisel Görüşme”; Çıtlak, “Kişisel Görüşme”. 427 Çıtlak, “Kişisel Görüşme”. 428 Özer, “Kişisel Görüşme”. 81 bilmediklerini ifade etmiştir.429 Yaptığı yardımları herkesten gizli yapmaya gayret eden Safer Efendi’nin bu yardımlarının birçoğuna ortağı Mustafa Yılmaz şahit olmuştur. Mustafa Yılmaz’dan nakledilen bu bilgilere göre Safer Efendi dul ve yetimlerin haricinde bilhassa Kur’an-ı Kerim’e hizmet eden hafızlara başkasına ihtiyaç duymaması gerektiğini düşünerek çokça yardımda bulunmuştur.430 Sadettin Ökten, Safer Efendi’nin cömertliğiyle ilgili ‘Elinde ne varsa verir, hiç bakmazdı. O verirdi, yerine gelirdi. Geldikçe yine verir, vermediği zaman söyler, gelmedi der, bunun üzerine verir yine gelir, bu sadece para değil her şey.’ diye ifade etmiştir. 431 İhtiyaç sahipleri içinde özellikle çalışmasına rağmen kazancı az olan insanları yardımlarıyla desteklemeye çalışmış,432 dervişlerine de böyle kardeşlerini gözetmelerini tavsiye etmiştir. Nitekim bu tavsiyeleri içinde sıkça kullandığı söylenen şu cümleden bahsedilmektedir; ‘Uzun uzadıya sorgu sual yok evladım, Hz. Allah soracak; dünyada kaç kişinin gözyaşını sildin, diye.’433 . Bir sohbetinde ihtiyaç sahibini doyurmanın Allah’ı doyurmak, yani Allah’ı memnun etmek olduğunu belirtmiştir.434 Yaşar Cengiz, Safer Efendi’nin cömertlik vasfını anlatırken şu hatırasını anlatmıştır; ‘Bir cuma namazından sonra Fıstıkağacı’nda ihvandan biri daire almış, onu ziyarete gittik. Adresi bilmiyoruz, aradık, yeri bulduk. Daire bir bodrum katta, üstelik yarı beline kadar da rutubetli bir daire. İçeri girdik, hayırlı olsun, Allah mübarek etsin falan derken ‘Niçin bu daireyi aldın?’ diye sordu Safer Efendi’m. O da ‘Param buna yetti Efendim, bunu alabildim.’ dedi. Peki, dedi Safer Efendi’m. Ev sahibi kahve ikram etti. Kahveden sonra o adamın evinden ayrıldık, Safer Efendi’min devlethanesine geldik. Orada da Bahriye Anne kahve yaptı bize, balkonda oturuyoruz. Efendim böyle daldı gitti, öylece beş on dakika kadar geçti. O başlamadı diye edeben kahveyi de içemiyoruz tabi, bir anda dalgınlığı geçti ‘yahu içsene sen kahveni!’ dedi. Ben bir yudum aldım o da yudumladı kahvesini. Sonra bir anda kalktı, bir zarf getirdi, ‘Bu mangırı al götür, o adama ver, o evi satsın, kendine bir daire alsın hemen, Allah bunun hesabını sorar benden.’ dedi. Dediğini yaptım, adam daireyi değiştirdi sonra. Tekrar ziyarete gittik yeni daireye, ‘Hah!’ dedi Efendim, ‘İşte 429 Dünya Bizim, “Safer Efendi’nin Musikimize Hizmeti de Hayli İhtişamlıdır”. 430 Çıtlak, “Kişisel Görüşme”. 431 Ökten, “Kişisel Görüşme”. 432 Dünya Bizim, “Safer Efendi’nin Musikimize Hizmeti de Hayli İhtişamlıdır”. 433 Nefes Yayınevi, “Vefatının 20. Yılında Safer Efendi (Konuşmacı: Ö.Tuğrul İnançer)” 01:05:00- 01:06:25. 434 Çakır, Geydim Hırkayı, 108. 82 şimdi çok güzel olmuş bu!’ dedi. Adam teşekkür edip de o parayı ödeyeceğine dair bir şeyler söyleyince Efendim dedi ki ‘Borcun filan yok!’ İşte böyle olmuştu.’435 Sami Özer, Safer Efendi’nin cömertliğini terbiye şekli olarak da uyguladığını ifade etmiştir. Özer’in anlattığına göre dervişlerden olmayan bir adam Safer Efendi’den borç istemiş ve söylediği tarihte borcunu ödemeye gelmemiştir. Aradan uzun zaman geçtikten sonra aynı adam yine gelmiş ve eski borcunu ödemeden yeniden para istemiş ve Safer Efendi adama yine para vermiştir. Bunun üzerine hayrette kalan Özer, neden böyle bir şey yaptığını sorduğunda kendisinden ‘adam etmeye çalışıyoruz oğlum!’ cevabını aldığını ifade etmiştir. İsteyeni geri çevirmekten imtina eden Safer Efendi’nin bu vasfını Tosun Bayraktaroğlu yaşanan şu olayla anlatır; “Birisi bir gün Safer Efendi’den borç istedi, öyle birkaç kuruş değil, o zamanın çok sıfırlı Türk lirası ile birkaç milyar. Ne yapsın, verecek. Tabii faiz filan yok! Adam, “Efendi” dedi. “Bak faiz almıyorsun, Türk lirasının kıymeti de her gün düşüyor, bunu altın fiyatından hesaplayalım, ödeyeceğim zaman altının fiyatı neyse o fiyata öderiz.” Efendi, hep dediği gibi “Eyvallah” dedi. Derken altın fiyatı fena hâlde düştü, hemen o gün adam borcunu ödedi. Safer Baba milyonlarca lira kaybetti. O gene gülüp “Eyvallah” dedi.”436 Safer Efendi’nin cömertlik vasfıyla ilgili Mustafa Yılmaz’ın şöyle söylediği anlatılmıştır; “Ben hayatımda Safer Efendi kadar cömert bir insan görmedim. Bazen gelir benden para isterdi, şu kadar lazım, bir işim var diye. Mizacını çok iyi bildiğimden dolayı hep ona derdim ki ‘Yahu Efendi, sen bana isim versene,’ Safer Efendi ‘Ne ismi?’ der anlamazdan gelirdi. ‘Adım gibi eminim sen bu parayı başkasına vermek için istiyorsun. Sonra da seni üzecekler, aldım verdim davasıyla meşgul edecekler. İyisi mi doğrudan adamı bana gönder, hayır yapılacak, para verilecekse ben göreyim o işi, Allah aşkına artık bu kadar meşgul olma.’ diyerek bu hayır hasenatına yardımcı olmaya çalışırdım. Hafızlara, yetim, öksüzlere, dullara kesinlikle hiç ismi geçmeden, yani adını duyurmadan yardımda bulunurdu. Birçok yaptığı hayır ve hasenat, ailesi tarafından dahi bilinmemektedir. Bunlar arasında benim bildiğim yetmiş kadar ailenin evlenmek 435 Cengiz, “Kişisel Görüşme”. 436 Bayraktaroğlu, Amerika’da bir Türk, 146. 83 için lazım olan masrafını karşılamıştır. Bazen bu yardımları karı koca olanlar bile bilmezdi. Bu kadar gizli yapmıştır.”437 F. TEKKENİN MUTAT GÜNLERİ Safer Efendi döneminde tekkede haftanın üç günü toplanılmış; pazartesi akşamları meşk yani mûsiki dersleri; perşembe akşamları zikir ve devran yapılmış; cumartesi akşamları ise bilhassa rüya dinleme, yeni intisapların alınması ve ihvanın özel mevzuları ile ilgilenilebilmesi için tahsis edilmiş olup bununla beraber bu akşamlarda sohbet de yapılmıştır. Tekkeye gelen yabancı misafirlere yazdırılan bir ziyaretçi defteri bulunmaktadır.438 Bu defterle yabancıların ortamla alakalı duygu ve düşünceleri öğrenilmekle beraber defterin asıl amacının dönemin şartları gereği sıkı kontrollere maruz kalan tekkede mûsiki ve folklorik faaliyet yapıldığının ispatı mahiyetinde olduğu ifade edilmiştir.439 1. Pazartesi Geceleri 1967 yılından 1980 ihtilaline kadarki süreçte pazartesi günleri tekkede meşkler icra edilmiş, bu meşkler Muzaffer Ozak’ın talimatıyla Salahaddin Demirtaş (Salâhî Dede) tarafından yaptırılmıştır. Salahaddin Demirtaş’ın daha evvelki sıkıntılı süreçlerde yaşadıklarından dolayı 1980 ihtilalinden sonra dergâha gelmekten çekinmesi üzerine meşkler uzun bir süre salı günleri Safer Dal Efendi’nin Üsküdar’daki evinde devam etmiştir.440 Safer Efendi, Muzaffer Efendi zamanında bu meşklerin yapılması için gayret göstermiş fakat bu gecenin düzenli bir şekilde meşk akşamı olarak icra edilmesi ve tekkenin adeti haline gelmesi kendi döneminde olmuştur. 1970’lerin sonuna doğru akşam namazının cemaatle kılınması, Cerrâhî yolundaki usûl denilen duanın yapılması, ihvana ve gelenlere ikram edilen ve lokma diye tabir edilen yemeğin yenilmesi, ardından yatsı namazının kılınıp meşke oturulması pazartesi akşamlarının adeti haline gelmiştir.441 Meşk toplantılarının ilk dönemlerinde bilhassa Safer Efendi’nin hususi kayıtlar alması sayesinde kaybolmaktan kurtulan yüzlerce ilahi, eski üstatların icrasıyla 437 Çıtlak, “Kişisel Görüşme”. 438 Çakır, Geydim Hırkayı, 272. 439 Çıtlak, “Kişisel Görüşme”. 440 Ergür, Salâhî Dede, 30. 441 Çıtlak, “Kişisel Görüşme”. 84 kayıt altına alınmıştır. Pazartesiyi salıya bağlayan gecelerde tekkede meşk yani mûsiki üzerine dersler icra edilmiştir.442 Bu dersler dergâhta sohbet odası adı verilen kısımda yapılmıştır. Bu toplantılarda kanun, keman, ney, mazhar ve kudüm çalan müzisyenler bulunmaktadır.443 Meşklerde okunan ilahiler Safer Efendi tarafından daha önceden notaya aldırılan ve dosyalanan ilahilerden müteşekkildir.444 Bu ilahiler tekke adabına uygun olan nutukların seçilip hicri takvime göre düzenlenmesiyle oluşturulmuştur. İçinde bulunulan ay ve güne göre hangi ilahiler okunması gerekiyorsa belirlenip belli bir makam tertibiyle hazırlanmış, devran ve icra için müsait kıvama gelmek üzere meşk edilmiştir. Bu ilahilerin kopyaları orada bulunan müzisyen ve diğer dervişlere dağıtılarak ilahiler bir ağızdan okunmuş ve ilahi bitince kopyaları yeniden toplatılmıştır.445 Her bir ilahi birkaç kez tekrarlanmış, yeterince güzel söylenemeyen bölümler mutlaka yeniden çalışılmıştır. Safer Efendi’nin bazen nutuklar içerisindeki kelimelere dikkat çekerek bununla ya bir ayet-i kerimeye veya bir hadis-i şerife dair bir konuşma yaptığı ve İslam adabına ve ahkamına yönelik bilgiler aktardığı anlatılmıştır. Bununla beraber nutuk sahibi yani güfteyi yazmış olan manevi şahsiyet hakkında bilgiler verip bestekarın da hayatıyla ilgili malumatlar aktarmayı ihmal etmemiştir.446 Safer Efendi’nin meşklerinde esas talim edilen şeyin mûsiki değil, edep ve manevi alışveriş olmasının bu toplantıların en önemli özelliği olduğu söylenmiştir. Meşk ve müziğin bir vesile olduğu, asıl amacın şeyhin meclisinde bulunup sohbete ve zikrullaha iştirak etmek olduğu belirtilmiştir. 447 Bu konuda; ‘İnsanlar hiç farkında olmadan oradaki edep atmosferini teneffüs ederler. Bu sebepten sadece pazartesi meşklerine iştirak edenler belli bir süre içerisinde oturuş, kalkış, muhabbetullah, muhabbet-i Resullullah ile bir şekilde buluşturulur ve bu buluşmanın neticeleri kendilerinde görülmeye başlar. Tekke terbiyesindeki her türlü meşk bunun içindir. Zaten meşk tabiri tamamıyla edebin aktarılmasına işaret ettiği için kullanılır. Aslolan bu aşkın meşkidir.’ denilmiştir. 448 442 Özdamar, Nureddin Cerrahî ve Cerrahîler, 196. 443 Atacan, Cerrahiler, 61. 444 Atacan, Cerrahiler, 61. 445 Atacan, Cerrahiler, 61. 446 Çıtlak, “Kişisel Görüşme”. 447 Ökten, “Kişisel Görüşme”. 448 Çıtlak, “Kişisel Görüşme”. 85 Meşklerdeki bir diğer önemli özellik ‘tekke usûlü okuma’ tarzına riayet edilmiş olmasıdır. Bunun için bir ilahi eğer daha önce okunmamış ve bilinmeyen bir ilahiyse konservatuar okumuş ve mektepli diye ifade edilen kişilerce ilk önce o ilahinin mûsiki tekniği icra edilmiş sonra herkesin okuyabileceği bir kıvama getirilmiştir. Safer Efendi bu icralar esnasında tekke usûlü okuma tarzı denilen zikre uygunluk ve ilahinin içinde geçen sözlere muvafık şekilde okuma biçimini bir tür usta-çırak ilişkisi şeklinde talim etmiştir. Bu meşklerde tekke tarzı icra üslûbuna göre yapılan makam geçkilerini ve perde indirip kaldırmalarını dikkatli bir mûsiki kulağına sahip olan kişinin muhakkak fark edebileceği ifade edilmiştir.449 Tezimizin ilerleyen bölümlerinde mûsiki faaliyetlerine yönelik detaylı bilgi verilirken pazartesi meşklerinden tekrar bahsedilecektir. Meşk akşamlarının sonlarında olmazsa olmaz denilebilecek bir özelliğin daha olduğu söylenmiştir; üç buçuk dört saate yakın süren meşk akşamının son kırk beş dakikası yahut yarım saat kadar olan kısmı meydanda icra edilen bir zikrin talimiyle tamamlanmıştır. Bu zikir esnasında o akşam meşk edilen ilahiler okunurken Safer Efendi tarafından zikrin kurallarına dair hatırlatmalar da yapılmış ve yapılan hatalar düzeltilmiştir. Zikir çeşitlerine dair bilgiler verip nasıl icra edileceğini talim eden Safer Efendi, bu zikir çeşitlerini birebir tarif etmiş ve icrasını bizzat kendisi başlatıp her hareketini göstererek tatbik etmiştir. Perşembe akşamları yapılan zikre mümkün mertebe müdahalede bulunmayan Safer Efendi, pazartesi akşamının sonunda yaptırdığı bu zikir ve devran talimlerinde gerekli düzeltmeleri sözlü ya da hareketli yapmaktan geri durmamıştır.450 Şeyhlik vazifesine başladığı ilk dönemler dervişlerine zikir yapılırken uyulması gereken kuralları ihtiva eden bir fotokopi dağıtmıştır.451 Anlatıldığına göre gecenin devamı şöyle ilerlemektedir; ilahi ve zikir talimleri bittikten sonra çoğunlukla sohbet olmuştur. Çay ve aperatif yiyecekler ikramlar edilerek üç dört saate yakın süren yoğun bir dersin üzerine orada bulunanların yorgunluğu alınmış, ikramlarla rahatlamaları sağlanmıştır. Pazartesi meşklerine dervişlerin yanı sıra misafir olarak gelenler de muhakkak olmuş, bu sohbet esnasında onların tasavvuf ve hikmete dair soruları üzerinden sohbetler yapılmıştır. Bazen mûsiki ve otantik havanın merakıyla 449 Çıtlak, “Kişisel Görüşme”. 450 Çıtlak, “Kişisel Görüşme”. 451 Bk. EKLER, Ek - 2 a/b 86 yabancılardan da katılım olmuş ve gayrimüslim olan bu katılımcıların İslam hakkında soruları üzerinden tercüman vasıtasıyla sohbetler açılmıştır. Meşk sonrası yapılan bu sohbetlerde çok sayıda insanın Müslüman olduğuna şahit olunduğu nakledilmiştir. Nitekim M. Fatih Çıtlak bu meşklerle ilgili; ‘Meşk esnasında bu manevi hava ve feyiz insanlara aktığından dolayı adeta kalpler hidayete hazır bir hale geliyordu ki bizler birkaç meşk ve zikir sonrasında Müslüman olan çok sayıda kişi tanıdık.’ demiş ve; ‘Tabi işin başka bir boyutu da gözden kaçmamalı. Safer Efendi bu meşkleri icra ettiği sıralarda altmış yaşlarındaydı. Günlük kendi tesbihâtı, ibadetleri var, evinde meşgalesi, yazı işleri, telefonlar ve birebir görüşmeler var. Her gün en az yirmi beş otuz kişiyle dertleşmesi, çözüm üretmesi mevcut. Bu haliyle tekrar gelip usûl yaptırması, meşk ve cemaate sohbet etmesi bugün her babayiğidin gösterebileceği bir performans değildir. Bu ancak aşk ve inancın verdiği kuvvetle izah edilebilir. Mantık, matematik ve fizik ölçülerinin adeta ötesinde bir faaliyetten bahsediyoruz. Bir de buna kendi devlethanesine döndükten sonraki ibadetleri ve yaptığı işleri dahil edersek hakikaten Safer Efendi’nin insan üstü diye nitelendirilebilecek derecede etkin biri olduğunu basit bir gözlemle bile anlayabiliriz.’ diye eklemiştir.452 Safer Efendi meşk sonrası icra edilen ilahilerin tarzını, üslûbunu ve zikirle beraber okunuşunu gözden geçirerek notlar almıştır. Notlarını metodik bir şekilde aldığı ifade edilen Safer Efendi’nin meşk sonunda aldığı bu notları şöyle bir düzen içinde yazdığı anlatılmıştır; bir ilahinin sözleri ve notaları varsa o ilahiyi deftere yazarak yanına bir çizgi çekmiş ve eğer meşkte okunduysa ve ses kaydı varsa çizgiye bir tane de dikey çizgi atarak ‘L’ şeklini vermiştir. Bu ilahi devranda da okunabilen bir ilahiyse bir dikey çizgi daha koyup ‘U’ şekli oluşturmuştur. Artık tüm dervişan buna iştirak edebiliyor ve herkes tarafından okunup ilahi işlek hale geldiyse üste bir yatay çizgi daha çizerek ilahinin yanında bir kare şekli oluşturmuş ve bu karenin içine bir çarpı atarak arşive kaldırmıştır. Bu ilahileri, zikir gecelerinde takım halinde birbirine ekleyerek, icrasını mûsiki usûllerine göre kategorilerine ayırmış ve derli toplu bir hale getirmiştir. Zikre hangi ilahiyle başlanır, sallı denilen zikir çeşidine geçildiğinde okunan ilahi nasıl yürütülür, zikir hızlandıkça ilahilerde nasıl hızlı hale geçilir gibi konuların her birini harfiyen not aldığı ve bu hususta ihtisas için taliplerine hazırladığı ifade edilmiştir. Makam öğretme metodu olarak nota bilmeyenler için ilk dönemler alaylı metodu 452 Çıtlak, “Kişisel Görüşme”. 87 benimsediği ve sistematik bir uygulama yöntemi tavsiye ettiği ifade edilmiştir. Bu yöntemin şöyle olduğu anlatılır; nota bilmeyen kişi bir defter edinecek, dinlediği ve hoşuna giden bir ilahinin sözlerinden birkaç kıta olacak şekilde o deftere yazacak, ne olduğu hakkında hiçbir bilgisi olmasa dahi hangi makam olduğunu öğrenip o ilahinin yukarısına başlık şeklinde belirtecek. Araya bir kısım boşluk kalacak şekilde sayfalar bırakıp başka bir makamdaki ilahiyi oraya aynen yazarak üzerine makamının ne olduğunu yazacak. Sonra başka bir ilahi duydu ve bu ilahi ilk yazdığı ilahiyle aynı makamda ise yine hemen o makamın altına bu ilahiyi de yazacak ve yazdığı ilahilerin sözlerini de ezberlemeye çalışacak. Bu böyle böyle devam ettikçe kişi bir süre sonra farkına varmadan dinlediği makamın ne olduğunu anlayabilecek seviyeye gelecek. Bu sayede hem makam bilgisi edinecek hem de ilahilerin sözlerini öğrenmiş olacak.453 Nota bilmeyen için böyle bir makam öğrenme metodu tavsiye etmiş ancak bir süre sonra dergâhta mûsiki dersleri verilmeye başlanmış ve nota okuyamayanların birçoğu da ilahileri notadan çalışmaya başlamıştır. Bu durumu Tosun Bayraktaroğlu şöyle anlatır; “İlk zamanlar ilahiler kulaktan öğrenilirdi, nota filan yoktu. Safer Efendi zamanında dergâh konservatuvara döndü, yüzlerce ilahi notaya geçti, herkes ilahileri notadan çalışmaya başladı. Beş on kişinin geldiği Pazartesi akşamları yapılan meşke dışarıdan gelen musikişinaslar dâhil yüz küsur kişi iştirak edip evvelce kimsenin bilmediği, unutulmuş, eski klasik ilahiler dergâhta söylenmeye başlandı. Şimdi şükürler olsun, İstanbul’da dergâh kız erkek pırıl pırıl üniversite talebeleriyle dolu. Bizim gençliğimizde camiler bomboştu, bir iki ihtiyar, o kadar. Şimdi koskoca camiler dolup taşıyor, çoğu genç, ihtiyarlar ekalliyette.”454 Mustafa Özdamar dergâhtaki mûsiki faaliyetleriyle ilgili “Türk Tasavvuf Mûsikisi onun gayret ve dirayetiyle öyle bir coşkunluğa ulaşmıştı ki, onun zerâfet bahçesinde hakîkat şakıyan dervişleri dinlemek için melekler bile yeryüzüne iniyordu desem yeridir.”455 şeklinde ifade etmiş ve meşk meclislerinde yaşadığı duyguları şöyle anlatmıştır; “Namazdan sonraki meşk, yine Şerif Baba’nın (Dedeoğlu) kanun taksimiyle başladı. Bu meşklerden aldığım hazzı anlatamam, anlatılamaz! Yaşanır ve anlatılamaz. Bütün melekût âlemi oraya iniyor o anda sanki. Ya da o mekân bütün mekinleriyle birlikte melekût âlemine yükseliyor, gidiyor. 453 Çıtlak, “Kişisel Görüşme”. 454 Bayraktaroğlu, Amerika’da bir Türk, 154. 455 Özdamar, Nureddin Cerrahî ve Cerrahîler, 222. 88 İşte o zikirlerin, fikirlerin ve kâinatın hârikalar âhenginde sırlanan o güzelim doyumsuz lâhûtî mûsikilerin cümlesi oraya iniyor o anda sanki. Dergâhta, meşk anında. Öylesine bir özellik, öylesine bir güzellik var dergâhtaki meşkte. Bu özellik ve güzelliği kalbimden kalemime indiremiyorum.”456 2. Perşembe Geceleri Perşembeyi Cumaya bağlayan geceler mukabele adı verilen zikrullah gecesidir. Bu gecede devran yani zikir yapılmıştır. Zikir günleri Fahreddin Efendi’ye kadar pazardır ancak Fahreddin Efendi zamanında manevi emirle Perşembeye alındığı ifade edilmiştir. Devran gecelerinin mutat programı şöyle anlatılmıştır; ikindi sonrası gibi Safer Efendi tekkeye gelir, vakit müsaitse kadın dervişlerin rüya ve meseleleriyle ilgilenmek üzere Hüsniye Bacı’dan destur alarak hanım ihvanın katına çıkar. Orada hanımların sıkıntılarını, seyr ü sülûkla alakalı rüyalarını dinler. Türbelerle ilgili terzilik işler varsa Safer Efendi bunları da hanım dervişlere talim eder ve hanımların bölümünün sevk ve idaresi hakkında gerekli kişilere ikazları ve tembihleri bu sırada iletir. Temizlik, tesettür, ibadet, insanlar arasındaki doğru ilişkiler gibi gündelik ve mühim olan bilgiler orada hanımlara anlayabilecekleri şekliyle Safer Efendi tarafından anlatılır. Safer Efendi akşama yakın tekrar aşağı iner ve mukabele gecesiyle alakalı tertibi, okunacak ilahileri ve o gün bir şeyh efendi veya başka bir misafir gelecekse ona göre yapılması gereken hazırlıkları gözden geçirir ve talimatlarını verir. Bunlarla birlikte halıların serilmesinden levhaların duruşundaki intizama kadar her şeyi gözden geçirecek kadar titiz olduğu da belirtilmiştir.457 Akşam olunca usûl denilen dua ve evrad okunur. Bu evradın toplu olarak okunmasının Safer Efendi’nin bir içtihadı olduğu nakledilmiştir.458 Akşam usûlünün ardından namaz kılınır ve ardından lokma denilen yemek faslına geçilir. Yemekten sonra Safer Efendi hususî ve acil meselesi olanlar varsa dinler, ihvanı ve tekkeyi alakadar eden mevzularla ilgili bu gecelerde muhakkak bazı anlatımları olur. İntisap etmek isteyenleri normal şartlarda cumartesi günü kabul ederken cumartesi müsait olmayacak bir kişi devran gecesine geldiyse intisabını alır ve derslerini talim eder. Bunun haricinde bu gecelerde rüya anlatmak başka hususlar sormak gibi şeylere kimse tevessül etmemiştir etse de Safer Efendi tarafından kabul görmediği ifade 456 Özdamar, Nureddin Cerrahî ve Cerrahîler, 212. 457 Çıtlak, “Kişisel Görüşme”. 458 Cengiz, “Kişisel Görüşme”. 89 edilmiştir. Zira Safer Efendi bu işler için Cumartesi gününü tahsis etmiştir. Anlatılana göre program şöyle devam etmektedir; bir hafız tarafından Yasin-i Şerif okunup bu tilavetin akabinde cemaat halinde yatsı namazı kılınır. Namazdan sonra çoğunlukla kuudî zikir şeklinde tevhid çekilir ve sonrasında kıyam zikrine kalkılır. Şeyh efendi meydanın uyandırılması diye tabir edilen meydan açma ve zikri başlatma işini bizzat yapar. Safer Efendi zikre, vecde niyet ettim manasındaki Arapça ‘neveytü’l-vecd’ sözünü söyleyerek başlar. Nitekim Fahreddin Efendi de Envâr-ı Hazreti Pîr Nûreddin Cerrâhî adlı eserinde ‘Halka-i Zikr-i Şerîfin Resm-i Teşkîli’ başlığı altında postnişin olan zâtın bu şekilde niyet alması gerektiğini bildirmiştir.459 Zikir eğer lafzi olarak başlamışsa devamında muhakkak kalbi zikirle sonlandırıldığı ifade edilmiştir.460 Safer Efendi’nin zikir esnasında diğerlerine göre daha sakin ve daha sessiz zikrettiği, her hareketiyle zikrin ahengine uyum sağladığı nakledilmiştir.461 Bir zikir meclisinde zikir halkalarından birini çocuklara ayırdığı anlatılmaktadır. Safer Efendi o mecliste en içteki halkaya on dört yaşından küçük çocukları yerleştirerek zikrin merkezine yeni nesli dahil etmiştir.462 Zikir kuudî, devrânî şekillerde sırasıyla yapıldıktan sonra kıyam zikrine gelinir ve bundan sonraki zikrin yönetimi kıyam reisine, müzik yönetimi ise zakirbaşına bırakılır. Kıyam zikrinde bu ayini yönetebilecek yeteneğe sahip dervişlerden tarikat erkânındaki kıdemine bakılmaksızın kıyam reisi belirlenmektedir.463 Bu noktada Safer Efendi döneminde farklı zamanlarda kıyam reisliği vazifesinde olan iki ayrı ismin bilgisine ulaşılmış, bunların Necdet Toköz ve M. Fatih Çıtlak olduğu ifade edilmiştir.464 Devran zikri Perşembe akşamları muhakkak icra edilmiştir. Bu zikrin Safer Efendi tarafından usûl ve adap olarak aynen Fahreddin Efendi’den aldığı şekliyle yani Pîr Nûreddin Cerrâhî’ye kadar bozulmayan bir üslûpla muhafaza edildiği ve bu şekilde icra edildiği belirtilmiştir. Zira anlatıldığına göre Safer Efendi zikir esnasında fevkalade ciddiyetle ve tam usûlüne uygun şekilde mukabele icra edilmesine bilhassa önem göstermiştir. Safer Efendi’nin zikir esnasında herhangi bir yanlışlık gördüğünde hatayı 459 Dal, Fahreddin Erenden’in Tasavvufî Görüşleri, 182. 460 Çıtlak, “Kişisel Görüşme”. 461 Frager, Sufi Terapistin Sohbet Günlüğü, 154. 462 Atacan, Cerrahiler, 55. 463 Ömer Tuğrul İnançer, “İstanbul’da Tarikat Ayin ve Zikirleri”, Antikçağ’dan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi, ed. Coşkun Yılmaz (İstanbul: İBB Kültür AŞ., ts.), 322. 464 Çıtlak, “Kişisel Görüşme”. 90 yapanın kim olduğuna bakmaksızın müdahale etmekten çekinmediği, bu hususta ‘hatır kalır yol kalmaz’ sözü gereğince hareket ettiği anlatılmıştır. Öyle ki zikir esnasında yapılan gereksiz perde kaldırıp indirmeler, hareketlerdeki ve saflardaki bozukluklar gibi usûl hatalarını düzeltirken üzerinden çirkin bir koku yahut güzel zannederek sürülen fakat zikir meydanına uymayan bir kokunun geldiği kişilerin de meydanda rahatsızlık oluşturması sebebiyle usûlüne uygun bir şekilde ikaz edildiği belirtilmiştir.465 Bazı zikir geceleri tekkede Safer Efendi’yi ziyarete gelen misafir şeyh efendiler olmuştur. O gecelerde okunan ilahiler misafir şeyhlerin mensup olduğu tarike ve isimlere göre değiştirilmiş veya bir şekilde zikre ilave edilmiştir. Dikkatli bir dervişin devranda okunan ilahilerden haftalık icraatın nasıl olması gerektiğini anlayabileceği ifade edilmiştir. İlahilerin hicri takvime uygun olarak seçilmesinin yanında ihvanın manevi haline muvafık şekilde seçildiği söylenmektedir. Yakın zamanda manevi şahsiyet olarak önemli kabul edilen birisi vefat etmişse kuud zikri esnasında çekilen tevhidlerin sayısı artırılmış ve normalden daha hızlı bir şekilde okunarak vefat eden kişinin ruhuna bağışlanmıştır. Zikir gecesi bazen kandil gecelerine yakınsa o geceye taşınmış ve o gecelerdeki icraatta Perşembe gecelerinin programından farklı olarak ilk önce mevlid okunmuş ve ardından namaz kılınarak zikre kalkılmıştır. Meşk gecelerinde olduğu gibi zikir gecelerine de dışarıdan misafirler gelmiş lakin ya ziyaretçi maksuresinde ya da arka halakalarda bulunarak zikre öyle iştirak etmiştir. Zikir bittikten sonra sohbet faslı bu gecede de yapılmış ve Perşembe geceleri yapılan bu sohbetler esnasında da Müslüman olan yabancı misafirlere şahit olunmuştur.466 3. Cumartesi Geceleri Cumartesiyi pazara bağlayan geceler ihvanın özel meselelerini, rüyalarını ve müşküllerini dinleyebilmesi ve dervişleriyle daha iyi ilgilenebilmesi için Safer Efendi tarafından tesis edilen bir akşamdır. Bu, onun dervişlerine ne kadar düşkün olduğunun ve onlarla birebir ilgilenebilmek için çaba sarf ettiğinin bir göstergesidir. Safer Efendi’nin ifadesine göre cumartesi gününün farklı bir bereketi ve sırrı olduğu nakledilmiştir. Bu günlerde çoğunlukla ikindi namazından sonra tekkeye gelerek gece yarısını geçinceye kadar ihvanıyla meşgul olduğu anlatılmıştır. Diğer iki günde olduğu 465 Çıtlak, “Kişisel Görüşme”. 466 Çıtlak, “Kişisel Görüşme”. 91 gibi cumartesi günlerinde de maddi, manevi sıkıntısı olan kişilerin durumları çözülmeye çalışılmış, bazen durumunu söylemeye utanan kişilerin Safer Efendi tarafından fark edilerek bir kenara çekildiği ve sıkıntısı her ne ise çare bulunmaya çalışıldığı ifade edilmiştir. İntisapların büyük çoğunluğu da bu gecede gerçekleşmiş ve Safer Efendi kalan zamanın tamamında sohbet yapmıştır. Bu sohbetlerde İstanbul dışından yahut yurtdışından gelen ihvan, halife veya misafir varsa hem onların özelinde hem herkesi alakadar eden genel çerçevede konular üzerine konuşulmuş, bazı cumartesi geceleri pazartesi gecelerinde de olduğu gibi bir manevi şahsiyetin anlatılması yahut bir eseri inceleme, tenkit veya takdir gibi hususi bir mevzu üzerine sohbet açılırken ekseriyetle namaz, sadaka, oruç, sabır, doğru sözlü olmak, çalışkanlık gibi genel konular üzerine sohbet yapılmıştır. Bunların yanı sıra Safer Efendi’nin bazı cumartesi gecelerinde zikir çeşitleri hakkında bahsettiği de olmuş ve hatta bazen bu zikirlerin meşki yapılmıştır. Bu konuda şöyle anlatılmaktadır; ‘Bazen ya anlatılan rüya yahut bilemediğimiz başka zuhurattan dolayı hususi bir zikrin de talimi yaptırılırdı. Mesela Şabanî kuud zikri, Sünbülî dalga tevhidi, Suriçi’ne mahsus Rifâî kıyam tevhidi, Hz. Pir Nûreddin Cerrâhî’nin tavaf tevhidi, Halveti’nin orta koluna mensup olanların özel olarak icra ettikleri çift ayak Hû zikri, Beyyûmi zikri, perde kaldırarak kıyam zikri, segah münacatla başlayan kıyam zikri vs... Bütün bunlar Safer Efendi tarafından Cumartesi günü yapılan hususi icralarıyla meşk ettiğimiz zikrullah çeşitlerindendi.’467 Safer Efendi’nin tekke özelindeki hizmetleri haftanın mutat üç gecesi halinde yukarıdaki gibi özetlenmiştir. Bu geceler haricinde kandil akşamları da hususi meclis kurulduğu ifade edilmiş, ramazan akşamları ve bayram akşamları hakkında anlatılanlar aşağıda nakledilmiştir; 4. Ramazan Akşamları Ramazan akşamlarında tekkede uygulanan rutin program şöyle anlatılmıştır; Tekkede ikindi namazını müteakip iftar hazırlıkları başlamaktadır. Her pazartesi ve perşembe günleri yemek verilmekte iken Ramazan ayında otuz gün boyunca iftar yemeği verilmektedir.468 Tekkelerde iftar yemeklerinin verilmesi ve bunun halka açık olarak sunulması tüm tekke muhitinin titizlikle uyguladığı bir gelenek halini almış, 467 Çıtlak, “Kişisel Görüşme”. 468 Atacan, Cerrahiler, 61. 92 bilhassa ihtiyaç sahiplerinin katıldığı bu yemekler ‘mübarek Ramazan ayında açları doyurmak’ için büyük önem gösterilen bir etkinlik olmuştur. Nitekim Safer Efendi’nin döneminde verilen bu iftar yemekleri de herkese açık olacak şekilde kurdurulmuş, bu sofralara tekke mensuplarının yanında civarda bulunan ihtiyaç sahibi insanlar ve özellikle sokaklardaki kimsesiz çocuklar dahil olmuştur. Bu sofraların mükellef şekilde hazırlanmasına özen gösterilmiş, oldukça zengin yiyeceklerle donatılmıştır. İftara katılan yoksul kesim bu sayede hayatında belki bir daha karşılaşamayacağı yiyecekleri tekkedeki iftar sofrasında yeme fırsatı bulmuştur. Akşama yakın vakitte tüm sofralar bir bir kurulmakta ve hazırlıklar son sürat devam etmektedir.469 Tarikat adabına göre sofraların kurulması vazifesi hizmetnişinlerden ‘Ferrâş’a aittir.470 Burada Safer Efendi’nin mutfak konusundaki hizmetlerinden bahsedip Ramazan gecesinde tekkede yaşananlara tekrar dönülecektir; Anlatıldığına göre Safer Efendi’nin ciddiyetle ve özel olarak ilgilenerek kurduğu mutfak nizamı sayesinde dervişlerin yemek işleri düzenli bir hal almıştır. Yukarıda tekke binasında yapılan yenilikler bahsinde Safer Efendi’nin mutfaktaki düzenlemeleri ele alınmış, mutfak binasında büyük çaplı değişiklikler yaptığı ve tam teçhizatlı bir hale getirdiği anlatılmıştır. Safer Efendi’den önce mutfak hizmetleri ‘kimin neye gücü yeterse’ şeklinde görülmekteyken Safer Efendi’yle birlikte tekkenin diğer kurumları ve iş sahalarında olduğu gibi bu işin de düzenli bir şekilde yürütülmesi sağlanmıştır. Dervişler arasında gönüllülük esasına dayanan mutfak hizmetleri bilhassa Ramazan ayında en güzel şekilde kendisini göstermektedir. Bazen cemiyet akşamlarında bir torba açılarak elektrik, su ve bazı ihtiyaçlar için herkes gönlünden ne koparsa bu torbaya atmıştır. Özellikle Ramazan aylarında yiyecek-içecek gibi aynî yardımların haricinde nakdi olarak yapılan yardımların da en iyi şekilde değerlendirildiği yer tekkenin mutfağı olmuştur. Bu yardımlarla dergâhın mutfak işlerini yürüten kişi, tarikat hiyerarşisine göre hizmetnişinlerden ‘Pazarcı’dır. Dönemin ‘Pazarcı Dede’si ise Erol Tutkunkardeş’tir. Nakledilen bilgilere göre Tutkunkardeş’in mutfak hizmetleri adı altında yaptığı işler sayesinde hem ihvanın yemek hizmeti en güzel şekilde yürütülmüş hem de tekkeye vakfedilen yiyecek-içecek ve nakdi yardımlarla başka bir desteğe ihtiyaç olmadan bu yükün altından kalkılabilmiştir. Hatta anlatılana göre bu konuda tekkenin refah seviyesi 469 Çıtlak, “Kişisel Görüşme”. 470 Dal, Fahreddin Erenden’in Tasavvufî Görüşleri, 175. 93 öyle bir hale gelmiştir ki Safer Efendi’nin postnişinliğinin ikinci senesinden sonra mutfak hizmetleri için tahsis edilen sahadan ihvana ayni ve nakdi yardım yapılabilecek duruma gelinmiştir. Zira daha öncelerinde yemek çıkartmak için birkaç kuruş para toplanılmasına bile muhtaç durumların yaşandığı anlatılmıştır.471 Ramazan akşamlarının programı iftar saatine doğru şöyle devam eder; ikindi ile akşam arasındaki vakit bireysel olarak namaz kılınarak -çoğunlukla kaza namazı olduğu belirtilmiştir- ve Kur’an-ı Kerîm okunarak değerlendirilir, 472 akşam namazına kırk beş dakika kala yani iftar öncesi usûl adı verilen Halveti-Cerrâhî evradı toplu olarak okunur. Safer Efendi’nin idare ettiği bu usûl, ezanla tamamlanarak cemaate hurma dağıtılır ve iftar ettirilir, akşam namazı cemaat halinde kılınır. Akşam namazı çıkışı ‘bir Safer Efendi klasiği’ diye anlatılan, tevhidhaneden sofralara doğru geçilirken namaza iştirak eden ve kapı önünde saf saf dizilip bekleyen mahalle çocuklarıyla Safer Efendi’nin neşeli ve esprili bir üslûpla ilgilenmesi, onlarla muhabbet etmesidir. Safer Efendi onlara ayak üstü “N’apıyorsunuz? Namazlarınızı kılıyor musunuz bakalım çocuklar?”, “Haydi seslice hepiniz bir Amentü billahi’yi okuyun da dinleyelim,” “Haydi hep beraber bir kelime-i şehadet getirin de bir duyayım bakayım,” gibilerinden sözlerle çocukların gönlünü aldığı, onlara şeker, çikolata ve cep harçlığı dağıtması için görevli dervişine talimat verdiği nakledilmiştir. Çocukların tekkedeki programlara katılmasıyla ilgili Safer Efendi’nin “Bak oğlum! Bu çocuklar bu sofra ve bu muhabbet sayesinde dinden imandan korkmayacak. Allah ve Resulüne muhabbet edecekler, yarın büyüdüklerinde ‘biz namaz kılardık, güzel güzel yemekler yerdik, Allah onlardan razı olsun biz de inşallah bunları yapalım’ diyecekler. Bu çok önemli, hatta namaz kılmayan çocuklar bile olsa sakın onları paylamayın. Gelsin buradaki helal lokmalardan yesin ki gönlü Allah ve Resul muhabbetine intibak etsin. Oturup kalkmasını, yemesini, içmesini bu tekkede öğrenecekler. Doğru dürüst adam olamasalar bile en azından bu sahaya düşman olmazlar.” dediğine şahit olunmuştur.473 Bu geçişten sonra toplu halde sofralara oturulur. Sofraya geçiş yine tarikat adabına göre ‘Meydancı’nın şeyh efendinin gelişini haber veren ‘Ya Hu!’ nidasıyla gerçekleşmekte, bu sesi duyan kadınlar da 471 Ökten, “Kişisel Görüşme”; Çıtlak, “Kişisel Görüşme”. 472 Karaatlı, Modernleşen Bir Gelenek: Cerrahilik, 121. 473 Çıtlak, “Kişisel Görüşme”. 94 yukarıda kurulan sofralarına geçip iftar yemeğine başlamaktadır.474 Yemek yenildikten sonra topluca yemek duası yapılır, Fatihalar okunur, beraberinde sofraların toparlanması, çay severler ve tiryakilerin mutat işleri için vakit ayrılır. Bu süreçten sonra teravih namazına kadarki vakitte mukabele okunur ve bir cüz bitirilir. Tekkede teravih namazı geç kılınmaktadır. Dışarıdan gelecek olanlar için tehir edilen teravih namazına bazen camide teravihi kılıp ikinci kez tekkede kılmak isteyenlerden de katılan olmuştur. Tekkede kılınan teravih namazları Enderun usûlü denilen makam geçkileriyle kılınmaktadır. Segah ve hicaz makamında kılınan yatsı namazının akabinde ilk dört rekatı rast veya ısfahan, ikinci dört rekatı uşşak hüseyni geçkili, üçüncü dört rekatı saba ve yakın makamlarda, dördüncüsü evc/eviç ağırlıklı ve beşinci dört rekatı ise acemacemaşiran makamlarıyla kılınmaktadır. İkişerli olarak kılınan her dört rekatta bir aralarda bu makamlara uygun ilahiler okunur. Bu ilahiler cemaatin çoğunluğu tarafından bilindiği için hep birlikte coşkulu bir tonda okunmaktadır. Vitir namazı segah ve rast makamlarıyla icra edilir ve en son vitir tekbirine geçiş tâhir buselik makamıyla olur. Tesbihat buselik, nihavend ve hüseyni gibi perdelerle icra edilerek dua ve Fatiha ile namaz tamamlanır. 475 Namazın Enderun usûlüyle kılınarak çeşitli makamlarda icra edilmesi de tekkede mûsikiye verilen önemin bir başka göstergesidir. Tekkenin imamı, Hafız Esad Gerede’nin talebesi olan Hafız Tahsin Temel’dir. Tahsin Temel, İstanbul ağzı kıraatiyle namazda cemaate adeta Kur’ân talimi yaptırmıştır. Safer Efendi, tilavetinde eksiklikler olan varsa dinleyerek düzeltsin diye Tahsin Hoca’dan namazlarda özellikle on kısa surenin de okunmasını istemiştir. Kendisinin bu durumu ‘Ezanların ve Kur’ân’ın yasak olduğu devirlerde yani gençliğimizde biz hiçbir şey öğrenemedik. Kur’ân-ı Kerim’i imamın arkasında cemaat olarak dinleye dinleye öğrendik, harfleri cami duvarlarındaki yazılara baka baka öğrenip okumaya başladık. Bu sebepten hiç olmazsa Ramazan’da Kur’an talimini de güzelce yapmış olalım ki insanların ağzı düzelsin.’ diye ifade ettiği nakledilmiştir. Teravihten sonraki uygulama şöyle devam eder; günlerden Perşembe ise bu gecede devrana kalkılır değilse Ramazan ayına mahsus konular içeren sohbetler yapılmak üzere 474 Karaatlı, Modernleşen Bir Gelenek: Cerrahilik, 122; Kadınlar bölümünde yemek hakkında detaylı bilgi için bk. Atacan, Cerrahiler, 62-63; Karaatlı, Modernleşen Bir Gelenek: Cerrahilik, 123. 475 Çıtlak, “Kişisel Görüşme”. 95 sohbet odasına geçilir. Bu sohbetlerden katılımcıların ayrı bir haz duyduğu, vaktin nasıl geçtiğinin anlaşılmayacağı kadar güzel ve dikkat çekici türden sohbetler olduğu ifade edilmiştir. Hatta öyle ki bu sohbetler bazen sahur vaktine kadar sürmüş, Safer Efendi’nin, sohbeti Ramazan davulcularının sesiyle noktalayıp evine geçtiği ifade edilmiştir. Tekkedeki iftarın ve bu sohbetlerin önemli bir noktası da zengin, varlıklı, kariyer sahibi denilebilecek insanlarla sokaktaki herhangi bir insanın, fakir fukaranın, gencin, yaşlının, esnafın ve toplumun her kesiminden insanın orada Safer Efendi’nin sohbetinde ve sunulan ikramlar çevresinde muhabbet ve coşku içinde saatlerce aynı çatı altında bulunmalarıdır.476 5. Bayram Gecesi ve Sabahı Safer Efendi bayramlarda birkaç gün öncesinden ihvanından ve etrafından bununla memur kıldığı kişilerce raporlar alarak tespit ettiği ihtiyaç sahiplerine eldeki imkanlarla verebildiği kadar yardımda bulunmuştur. Anlatılana göre Ramazan’da hafızlara yaptığı ikram bazen bir hafızın beş altı ayını rahat geçirebileceği kadar bol miktardadır. Arefe gecelerinde uygulanan program şöyle aktarılmıştır; Safer Efendi evine hiç gitmeyip geceyi tekkede geçirir, bu arada bayram sabahı hazırlıkları, temizlik vs. gibi işler tekkede ihvan tarafından görülmektedir. İmsak saatinde temcit okunur ardından sabah ezanı okunarak sabah namazı cemaatle kılınır. Bayram namazına kadar olan sürede sabah usûlü denilen evrad cemaat halinde okunur. Usûlden sonra bayram namazına vakit varsa bir vaiz tarafından bayramla yahut namazla ilgili kısa bir sohbet yapılır. Sonrasında yoğun bir kalabalıktan oluşan cemaatle bayram namazı kılınır. Safer Efendi bayram namazına hususi şeyh kıyafetiyle yani tacı ve hırkasıyla iştirak eder.477 Namazdan sonra türbe tevhîdi tabîr edilen ziyâret gerçekleştirilir ve bu âyin usulüne göre yapılarak türbelerin ziyareti gerçekleşir. 478 Ardından salavatlarla muayede yani bayramlaşma gerçekleşir, bu da yine tekke adabına uygun şekliyle ve sırasıyla yapılır, büyük küçük herkese teberrüken harçlık verilir. Bayramlaşma faslından sonra bayram sabahı sofraları kurulur ve yemekte orada bulunanlara kavurma-pilav ikram edilir. Tekke, bayram günleri o kadar kalabalıktır ki bazen dört yüz, beş yüz kişinin bu 476 Çıtlak, “Kişisel Görüşme”. 477 Çıtlak, “Kişisel Görüşme”. 478 Dal, Fahreddin Erenden’in Tasavvufî Görüşleri, 230. 96 sofralarda bulunduğu belirtilmiştir. Yemeğin ardından bir müddet daha tekkede bulunan cemaat yavaş yavaş tekkeden ayrılmaya başlar. 6. Muharrem Merasimi ve Safer Aşı a. 10 Muharrem Merasimi Tekke haricinde ve dahilinde sayılabilecek özel günlerden biri de 10 Muharrem günüdür. Tekke adabına göre Muharrem ayı boyunca vurmalı enstrüman kullanılmaz, bunun edebe aykırı olduğu düşünülmektedir. Bununla beraber suya bakılmaz ve sudan kana kana içilmez ve sofralara konulan sular camdan bardaklarda değil toprak veya metalden yapılmış bardaklarla verilir. Bu, susuzlukla şehit edilen Ehl-i Beyt’in ruhuna saygıdan dolayı yapılmaktadır. Muharrem’in birinden onuna kadar ve onuncu günü hariç zorunlu olmamak şartıyla oruç tutmak uygun görülmüştür. Yine geleneğe göre tekkelerde Fuzulî’nin Hadîkatü’s-Süadâ adlı eseri okunurken Safer Efendi döneminde bu gelenek gerçekleşmemiştir.479 Safer Efendi’nin bu okumalar yönünde ihvanı teşvik ettiği ancak düzenli bir okumanın hiçbir zaman yapılmadığı ifade edilmiştir.480 Safer Efendi zamanında Muharrem Mevlidine katılımın tertipli bir hal aldığı ifade edilmiştir. Bu program Kocamustafapaşa Sümbül Efendi Camii’nde yapılmaktadır. Sümbül Efendi Âsitânesi’nde Ehl-i Beyt’ten olan ve ‘Çifte Sultanlar’ olarak da bilinen Hazret-i Fâtıma ve Hazret-i Sâkine’nin kabirleri bulunduğundan Muharrem merasimleri İstanbul’un fethinden bu yana orada yapılmaktadır. İstanbul’un en kıymetli ve ehliyetli mersiyehan ve mevlithanları 10 Muharrem Mevlidi için öğle namazını müteakip Sümbül Efendi’de buluşur. Burada Hazret-i Hüseyin ve Kerbela şehitleri için mevlîd-i şerîf ve duâ merasimi tertip edilmektedir. Bu mevlidin tekkelerin kapatılmasından sonra devamının bilhassa Fahreddin Efendi’nin gayretleriyle olduğu belirtilmiş, girişiyle çıkışıyla en mürettep hale gelmesinin ise Safer Efendi ile olduğu ifade edilmiştir. Safer Efendi bu işi önceleri kendisi yaparken, daha sonraları bu hususta eğitim verdiği dervişlerini görevlendirerek mevlit öncesinde türbedeki sandukaların tertibi ve sarıkların sarılmasını sağlamıştır. 481 İkindiye kırk beş dakika kalana kadar mevlit devam etmiş, buraya iştirak eden hafızların gönüllü olarak kürsüde mevlit ve mersiye okuduğu 479 Karaatlı, Modernleşen Bir Gelenek: Cerrahilik, 139-140. 480 Çıtlak, “Kişisel Görüşme”. 481 Çıtlak, “Kişisel Görüşme”. 97 nakledilmiştir. İhvanın ve sair meşâyihin hazır bulunduğu bu cemiyette Kerbela ve Ehl-i Beyt hakkındaki ilahiler, tavrına ve tarzına riayet edilerek tekke usûlüne göre icra edilmiştir. Sümbül Efendi Tekkesi İstanbul’un en kıdemli âsitânesi ve en eski ‘Pir Evi’ olarak kabul edildiği için geleneğe göre Muharrem ayında ilk aşure de burada kaynatılmaktadır. 9 Muharrem’de salavatlar, dualar ve ilahilerle kaynatılan aşure 10 Muharrem’de mevlid programına katılanlara ve çevredeki halka dağıtılır. Fakat bu gelenek tekkeler kapatıldıktan sonra uzun bir dönem kesintiye uğramış, Safer Efendi döneminde de icra edilmemiştir.482 b. Safer Aşı İstanbul’da geleneğe göre Muharrem ayının ilk aşuresi Sümbül Efendi’de pişirilirken son aşuresi Safer ayının ilk çarşambası Nûreddin Cerrâhî Âsitânesi’nde pişirilmekte ve zikir gecesine yani Perşembeyi Cumaya bağlayan gece dergâha gelenlere ikram edilmektedir. Ancak bu gelenek tekkelerin kapatılmasından sonra tam manasıyla uygulanamadığından Sümbül Efendi’de başlayıp tüm tekkelerin sırasıyla aşure yapması gibi bir durum söz konusu olmamış, her tekke kendi düzenine göre bu işi yapmak durumunda kalmıştır. Safer Efendi, kendi tekkesinde pişirilen aşurenin, malzemelerinin hazırlanışından kaynatılış tertibine, şekerinin ayarlanmasından kaplara dağıtımına kadar her safhasını organize etmiştir. Bunu Fahreddin Efendi’den gördüğü usûle göre icra ettiği nakledilmiştir. Postnişin olduğu ilk dönem iki küçük kazanla aşure kaynatılırken sonrasında daha çok sayıda ve büyük kazanlarla pişirilmiş, civardaki komşulara, Kur’an kurslarına ve tüm ihvanın evine gönderilebilecek şekilde ayarlanmıştır. Her sene aşurenin tutup tutmadığı, tadının yerinde olup olmadığı hakkında neşeli, bazen de küçük tartışmalara yol açacak güzel ve şenlikli cemiyetler olduğundan bahsedilmiştir.483 482 Çıtlak, “Kişisel Görüşme”. 483 Çıtlak, “Kişisel Görüşme”. 98 G. SAFER EFENDİ DÖNEMİNDE AÇILAN ŞUBELER/ZAVİYELER Cerrâhîyye tarikatı Muzaffer Ozak döneminde geniş bir yayılım imkanı bulmuştur. Bu dönemde Amerika ve Avrupa’nın çeşitli ülkelerinde, tarikatın merkezi konumundaki Nûreddin Cerrâhî Âsitânesi’ne bağlı zaviyeler açılarak tekkenin faaliyetleri yurtdışında da yürütülmeye başlamıştır. Bu sürecin başında ve sonunda Amerika’daki dergâhıyla en etkili isim Tosun Bekir Bayraktaroğlu olmuştur. Bayraktaroğlu, Tosun Baba namıyla tarikatın ileri gelen hulefasından biridir. Yurtdışında pek çok ihtida faaliyeti Tosun Baba ve onun himayesindekiler tarafından gerçekleştirilmiştir. Tosun Baba’nın Amerika’daki bu faaliyetleri Safer Efendi döneminde de etkin bir şekilde devam etmiştir. Safer Efendi döneminde yurtdışında etkili olan diğer isimler Shems Friedlander ve Robert Frager gibi kişilerdir. Onun döneminde Amerika haricinde Kanada ve Meksika gibi Kuzey Amerika ülkelerinden bazıları ve Arjantin, Uruguay ve Peru gibi Güney Amerika ülkelerinden bazılarında, Avustralya’da bazı Türkî cumhuriyetlerde ve Avrupa’da bazı ülkelerde ihtiyaca binaen memur kılınan kimselerin olduğu anlatılmıştır. Bu bölgelerde akademisyen ve eskiden papaz veya haham olan bazı grup liderleri İslam’a girince takipçilerinin de İslam’a girmesi söz konusu olmuş, ihtida edenlerin sayısı hızlı bir artış göstermiş ve bu önderler, etrafındaki insanlarla birlikte dergâh teşekkülünü gerçekleştirmiştir. Toplu halde Müslüman olunan bu yerlerde o insanların toplanabileceği, sohbet, zikir vs. ibadetlerini birlikte yapabileceği bir mekana ihtiyaç duyulmuş, zaviye veya dergâhın kurulması bu şekilde gerçekleşmiştir. Bu yapıların tamamı ihtiyaca binaen kurulmuş, Safer Efendi’nin hiçbir zaman daha çok yerimiz olsun saikasıyla hareket etmediği belirtilmiştir. Bir yerde böyle bir ihtiyaç hasıl olduğunda muhakkak istişare ve istihare ile hareket ettiği, icabına göre dergâh, zaviye veya bu misyonu gerçekleştirebilecek ortam ve şartları temin ettiği anlatılmıştır. Bu noktada her yerde aynı standart ve aynı seviye şartı aramamıştır. Bir yerde Kur’an-ı Kerîm öğrenmek ihtiyacı varsa oraya Kur’an eğitimine ağırlık veren bir şekilde düzen kurmuş, bilhassa yurtdışında açılan şubelerde imanın ve İslam’ın en güzel şekilde tebliğ edilebileceği ortamların oluşmasını sağlamıştır. İnsanların özellikle yurtdışında mûsikiyle, kültürle ve mistisizm olarak kabul ettikleri sûfî neş’eyle İslam’a girdiklerinden dolayı Safer Efendi’nin oralardaki 99 yapılanmaları bu kalıp ve özelliklerle mücehhez hale getirdiğinden bahsedilmiştir. Buna örnek olarak İspanya’daki yapılanmadan söz edilmiştir. İspanya’da İslam’a karşı ciddi bir taassup varken mistik düşüncelere ve mûsikiye yoğun bir eğilim olduğundan bahsedilmiş bu sebeple Safer Efendi’nin oradaki yapılanmada belli gün veya gecelerde sûfî müzik başlığı altında cemiyetler kurdurduğu anlatılmıştır. Oraya gelip gidenlere bu mûsikinin esas neşesini imandan ve İslam’dan aldığı bilinciyle ilgili tedricen sohbetler yaptırmış, buraya devam eden insanlar Hıristiyan oldukları halde bu sohbetlere katılırken zamanla Müslüman olmuşlardır. Safer Efendi’nin bu durumu “Eskiden insanlar şeriatı öğrenir sonra tarikata girerlerdi ama şu anda bilhassa Batı’da insanlar en önce tasavvuf ve tarikatla tanışıyor, sonradan İslam oluyorlar, ama unutulmamalı ki Müslüman olmayandan asla derviş olmaz. İsterse senelerce ilahi okusun, sema yapsın yahut devran etsin. Bu neşeyi alacak ve muhakkak bu neşenin iman ve İslam’dan geldiğini öğrenecek. Yoksa tasavvuf ve tarikat folklor değildir.” diyerek ifade ettiği nakledilmiştir.484 Safer Efendi döneminde yurtiçinde de farklı şubeler açılmış, Türkiye genelinde küçüğüyle büyüğüyle yirmiye yakın zaviye kurulduğu ifade edilmiştir.485 Özellikle merkeze yakın konumdaki Balıkesir ve Bursa illerinde âsitâneye bağlı yeni dergâh binaları kurulmuştur.486 İlk açılan Bursa Gemlik dergâhı ve daha sonraları açılan Balıkesir Susurluk dergâhı binasının projesi Safer Efendi’nin yönlendirmesiyle inşaat mühendisi olan Sadettin Ökten tarafından çizilmiştir.487 İlerleyen süreçte Erzurum, Malatya, Kayseri, Çorlu, Marmaris, İzmir ve Antalya’da küçük teşekküller oluşmuştur. Fahreddin Efendi ve Muzaffer Efendi dönemlerinde 27 Mayıs 1960, 12 Mart 1971 ve 12 Eylül 1980 askeri müdahalelerini atlatan tarikat, Safer Efendi döneminde de 28 şubat sürecini geçirmiş,488 ancak bu süreçte Bursa Gemlik’teki zaviye binasının yıkılmasına engel olamamıştır. Safer Efendi’nin İstanbul içinde de irşada memur kıldığı on bir halifesinin varlığından bahsedilmiş, bu isimlere Safer Efendi tarafından manevi işarete ve ihtiyaca göre biat alma ve meydan açma izni verildiği anlatılmıştır. Bu minvalde Üsküdar Selamsız’da Pîr 484 Çıtlak, “Kişisel Görüşme”. 485 Çıtlak, “Kişisel Görüşme”. 486 Karaatlı, Modernleşen Bir Gelenek: Cerrahilik, 52. 487 Ökten, “Kişisel Görüşme”; Şakar, “Kişisel Görüşme”; Çıtlak, “Kişisel Görüşme”. 488 Cüre, Cerrahilik Üzerine Nitel Bir Araştırma, 55. 100 Nureddîn Cerrâhî’nin şeyhi Köstendilî Ali Efendi’nin tekkesi olan Selâmî Ali Efendi Tekkesi’nin civarında bir zaviye açılmıştır. Safer Efendi burada bir şube oluşumunu sağlarken tarihi eserlere verdiği önemle, İstanbul içerisinde atıl kalmış birçok tekke ve dergâhtan biri olan Selâmî Ali Efendi Tekkesi’nin ihyasını da hedeflemiştir. Bir dönem tekke-cami konumunda kullanılan bu tekkenin yok olmaya yüz tutmuş kalıntıları üzerine bir cami inşa edilmesi amaçlanmış ve bunun için Safer Efendi’nin öncülüğünde ‘Müftü Ali Derneği’ adında bir derneğin kurulması sağlanmıştır. Cami inşaatına Safer Efendi yetişememişse de geride kalan dervişleri tarafından onun öncülüğünde açılan dernek sayesinde bu caminin yapımı gerçekleştirilmiştir.489 Safer Efendi’nin bu zaviyelerin açılmasında kendi meşrebinin ve tarikinin yayılmasından ziyade İslam ahlakı yani tasavvuf neşesinin ve irfanî bilincin yayılmasını hedeflediği belirtilmiştir. Mûsiki, şiir ve kültürel faaliyetleri de bunun için tercih ettiği anlatılmıştır.490 Gayesinin her daim bu aşk ve anlayışın yayılması, yaygınlaşması olduğu söylenmiş ve kesinlikle meşrep taassubu taşımadığı ifade edilmiştir. Bu hususta da dervişlerine sıkça söylediği sözü şöyle olmuştur; “Meşrebinizi davul çalar gibi herkese ilan etmeyin, benim şeyhim onun mürşidi, onun bunun hocası gibi mevzulara girmeyin. İşinizde, ibadetinizde, ciddiyetinizi ve ahlak-ı Muhammediyeyi gösterin, dervişlik budur, falanca filanca ile övünmek dervişlik değildir.” Bu hususta başka meşreplerden olup da İslamî faaliyetleri düzgün şekilde yapan insanları tespit ettiğinde de başka cemaat yahut meşrep demeyip onların faaliyetlerine yardımcı olacak her türlü maddi manevi desteği vermekten geri durmadığı söylenmiştir.491 H. DİĞER TARİKAT ŞEYHLERİYLE MÜNÂSEBETLERİ Safer Efendi Istılahat-ı Sofiyye fi Vatan-ı Asliyye adlı kitabının önsözünde ifade ettiği “Cümle tarîkat pîrlerinin, şeyhlerinin îmânı bir, Kur’ân’ı bir, imâmı bir (İmâmü’lenbiyâ ü evliyâ Hz. Muhammed Mustafa aleyhi ekmelü’t tahâyâ Efendimiz) zikri bir, fikri bir, rûhu bir, aşkı bir, nûru birdir.” 492 sözüyle tüm tarikatların bir ve aynı hedef üzere olduklarını söylemektedir. Kendi gençliğinden itibaren Osmanlı devrinden kalma birçok şeyh efendi ile irtibatı, tanışıklığı olan Safer Efendi’nin dervişlerini de bu 489 Çetin, “Kişisel Görüşme”. 490 Ökten, “Kişisel Görüşme”. 491 Çıtlak, “Kişisel Görüşme”. 492 Dal, Istılâhât-ı Sofiyye fî Vatan-ı Asliyye/Tasavvuf Terimleri, 6. 101 minvalde yetiştirme gayreti içinde, onlara “Bir kapıya bende olun, bin tane kapının hizmetkârı olun.”493, “Cerrâhî dervişi bal arısı gibi olacak, her tekkeye gidecek, oradan alması gerekeni alacak, ama tekrar yuvaya dönüp gelecek.”494 diye telkinde bulunduğu nakledilmiştir. Safer Efendi bu anlayışla Fahreddin Efendi ve Muzaffer Efendi zamanındaki dostlukları vefa ölçülerine dikkat ederek sürdürmüştür. Bu isimlerden bazıları Hafız Yaşar Okur (ö. 1966), Şemseddin Yeşil (ö. 1968), Rifâî şeyhi Mustafa Haznedar (ö.1974) ve Hulusi Gökmenli (ö. 1975) gibi isimlerdir. Safer Efendi’nin şeyhlerle münasebetleri bazı ölçü ve çizgilere göre olmuş, eğer dönemin şeyhleri içinde şeriata aykırı hareket edenler olmuşsa onlarla ülfet, muhabbet ve alakayı kati olarak kestiği, tarikat adabına uymayıp kafasına göre içtihat edenlerden de uzak durmayı tercih ettiği ifade edilmiştir. Bunun haricinde herkesle ünsiyet ettiği, davetlerine mutlaka icabet ettiği, cemiyetlerine ve merasimlerine katıldığı anlatılmıştır.495 Meşk ve zikir akşamlarında tekkeye başka tariklerin şeyhlerinden Safer Efendi’yi ziyarete gelenler olmuş,496 aynı şekilde Safer Efendi’nin de onları tekkelerinde ziyaret ettiği nakledilmiştir. Tekkesi İstanbul’da olup Safer Efendi’yle birbirlerini ziyaret ettiği söylenen isimlerden biri Kâdirî şeyhi M. Misbah Erkmenkul’dur (ö.2014). Safer Efendi Kâdirihane’de Safer ayında yapılan ve Safer Aşı denilen aşureye katılmıştır.497 Aynı şekilde Misbah Efendi’nin de Cerrâhî Âsitânesi’ne zikirlere geldiği anlatılmıştır. Nezih Çetin, Misbah Efendi için, Safer Efendi’nin en çok görüştüğü kişilerdendir, diyerek Safer Efendi ile aralarındaki muhabbetin boyutunu başından geçen bir hadiseyle şöyle anlatmıştır; “Misbah Efendi’nin tekkesini ziyaret ettiğimizde, siz âsitâne dervişisiniz diyerek bizi buhurdanlıkla karşılayıp buhurdanlıkla uğurlamıştı. Ben derviş olarak bu muameleyi gördüğüm için hayretler içerisinde kaldım çünkü bu şeyhlik makamına yapılan bir şeydir. Ve o zaman Misbah Efendi gitti içeriden bir ağızlık getirdi, ‘Bu Saferciğimin ağzına değen bir ağızlıktır, ondan bana hatıra, bunu özel saklıyorum.’ dedi.”498 Kâdirî 493 Cengiz, “Kişisel Görüşme”. 494 Özer, “Kişisel Görüşme”. 495 Çıtlak, “Kişisel Görüşme”. 496 Sayacı, “Kişisel Görüşme”. 497 Ökten, “Kişisel Görüşme”. 498 Çetin, “Kişisel Görüşme”. 102 şeyhi Hüseyin Nazmi Ceylan’la da çok yakın oldukları ifade edilmiş, Safer Efendi’nin meydanı yani zikrin yönetimini bazen Nazmi Ceylan’a bıraktığı söylenmiştir.499 Rumelili olup tekkesi İstanbul’da bulunan şeyhlerden Nakşî şeyhi Yusuf Nakşiler (ö.2008),500 ve Rifâî şeyhi Raik Haznedar501 ile irtibatlı oldukları ifade edilmiştir. Raik Haznedar’ın aynı zamanda Safer Efendi’nin çocukluk arkadaşı olduğu da belirtilmiş502 ve ‘Allah’tan bir kardeş isteseydim Raik’i isterdim.’503 diye söylediği anlatılmıştır. Safer Efendi’nin kendi zikir meclisinde Raik Baba’ya burhan yaptırdığına dair anlatımlar olmuştur. Melâmi şeyhi Mahmut Dipşar da görüştüğü söylenen Rumelili isimlerden biridir.504 Bunun yanında Balkanlar’da yaşayan bazı şeyhlerden de zaman zaman Türkiye’ye ziyarete gelip Safer Efendi’nin zikir meclisine katılanlar olmuş, bu isimlerden bazıları şöyle söylenmiştir; Melâmî şeyhi Süreyya Şar (ö. 1976), Bosna Kâdirî şeyhi Feyzullah Hacıbayriç (ö. 1990), Kâdirî şeyhi Hızır Tamnik (ö. 1990), Kosova Rifaî şeyhi Cemali Efendi (ö. 2005), Nakşî şeyhi Mesut Hacımeyliç (ö. 2008), Nakşî şeyhi Sırrı Hacımeyliç (ö. 2021), Nakşî şeyhi Bahaeddin Hacımeyliç, Nakşî şeyhi Abdullah Foçak, Kâdirî şeyhi İlyas Tamnik.505 Bunların yanı sıra Nakşî şeyhi Osman Hulusi Efendi (ö. 1990),506 Mevlevî şeyhi Celâleddin Bâkır Çelebi (ö.1996), Selman Tüzün (ö.1995)507 , Nakşî şeyhi Ahmet Kayhan (ö. 1998) ve Nakşî şeyhi Musa Topbaş (ö.1999) ile görüştükleri nakledilmiştir.508 Yukarıda bahsedilen meşâyihin bir araya geldiklerinde Safer Efendi’ye ayrı bir hürmetle davrandıkları ve ona karşı adeta en kıdemli muamelesi yaptıkları anlatılmış, onların bu tavrına rağmen Safer Efendi’nin daima tevazu göstererek muamele ettiği söylenmiştir. Buna bir örnek olarak şeyhlerin toplandığı mecliste Safer Efendi varsa meclisin veya 499 Cengiz, “Kişisel Görüşme”; Çetin, “Kişisel Görüşme”. 500 Bu bilgi Balkan Tasavvuf ve Kültür Tarihi Araştırmacısı Mikail Türker Bal’dan alınmıştır. (28.05.2022) 501 Cengiz, “Kişisel Görüşme”. 502 Çıtlak, “Kişisel Görüşme”. 503 Şakar, “Kişisel Görüşme”. 504 Bu bilgi Balkan Tasavvuf ve Kültür Tarihi Araştırmacısı Mikail Türker Bal’dan alınmıştır. (28.05.2022) 505 Bu bilgi Balkan Tasavvuf ve Kültür Tarihi Araştırmacısı Mikail Türker Bal’dan alınmıştır. (28.05.2022) 506 Çıtlak, “Kişisel Görüşme”. 507 Çetin, “Kişisel Görüşme”. 508 Cengiz, “Kişisel Görüşme”. 103 duanın sonundaki ‘Fatiha’yı Safer Efendi’den izin almadan kimsenin söylemediği ifade edilmiştir. Zira bu davranış meşâyih meclisinde çok dikkat edilen bir edeptir.509 Bu bölümde dönemin önemli isimlerinden olup da Safer Efendi’nin de takip ve takdir ettiği bazı insanlardan bahsedilecektir. Bu hususta Safer Efendi’nin önceliği Allah için insanlara maddi, manevi hizmet eden, talebe okutan ve hayırlı işlere öncülük eden kişilere yönelik olmuştur. Bunların yanında kişilerin benlik kaygısı ve cemaat davası gütmemesi en önemli ölçülerindendir. Bu ölçüler içerisinde alimlere ve ümmet-i Muhammed’e hizmet edenlere derin bir sevgi ve saygı duyduğu, bilhassa Kur’an ehli kimselere fevkalade hürmet gösterdiği ifade edilmiştir.510 Safer Efendi’ye hürmet ve muhabbet duyup zikir ve sohbet meclislerine katılan ve Safer Efendi’nin de kendilerine karşı muhabbet duyduğu anlatılan kişilerden bazıları şöyledir; Gönenli Mehmet Efendi (ö. 1991), Hafız İsmail Biçer (ö. 1998), Hafız Abdurrahman Gürses (ö. 1999), Ali Ulvi Kurucu (ö. 2002), Sadettin Evginer (ö. 2014), Nusret Yeşilçay511 ve M. Emin Saraç’tır (ö. 2021).512 Safer Efendi’nin bilhassa Gönenli Mehmet Efendi için “Asrımızın yaşayan en büyük evliyası olduğuna kaniyim.” diyerek bu zata ziyadesiyle hürmet edilmesi ve duasının alınması gerektiğini söylediği anlatılmaktadır.513 Safer Efendi tefrika yolunu hiçbir zaman tercih etmemiş, ümmet-i Muhammed bir olsun, din düşmanlarına karşı gülünç duruma düşülmesin diye kendisi hakkında hoş düşünmeyen ve hatta hakaret eden kimselere aynı muamele ile karşılık vermemiştir. Bununla ilgili şöyle bir hadiseye şahit olunduğu anlatılmıştır; “1990 senesiydi, haftada bir gün mutat olan çalışmamızı yapmak üzere Safer Efendi’nin devlethanesindeydim. Akşam saatlerinde Amerika’da çok önemli hizmetler yapan bir muhibbi geldi. Yurtdışındaki bazı durumları ve yapılan işleri mülahaza ediyorlardı. Bu sırada Safer Efendi o gelen kişiye çocuklarının dinî tahsili için neler yaptığını sordu. O kişi de “Efendim, bize birkaç kilometre mesafede bir camide, çocuklar oranın imamından ders alıyorlardı. Fakat iki aydır çocukları göndermiyorum. Çünkü bizim ailece sizinle olan irtibatımızı öğrenmiş ve bizim çocuklara ‘Safer Efendi mürteddir, zındıktır.’ demiş, o yüzden artık o herife göndermiyorum.” dedi. Bunun üzerine Safer Efendi o zâta ismiyle 509 Çıtlak, “Kişisel Görüşme”. 510 Çıtlak, “Kişisel Görüşme”. 511 Çıtlak, “Kişisel Görüşme”. 512 Özdamar, Nureddin Cerrahî ve Cerrahîler, 213. 513 Özer, “Kişisel Görüşme”; Çıtlak, “Kişisel Görüşme”. 104 hitap ederek “Bana bak, sen bana efendim, şeyhim diyorsun, doğru mu? O zaman bu hususta herhalde bir şey söylesem dinlersin.” dedi. Adam da “Tabii ki efendim dinlemez olur muyum?” diye karşılık verdi. Safer Efendi, “Çocuklarını o camiye, o hocaya gönder, ondan ders almaya devam etsinler.” deyince adam tam manasıyla afalladı. Sonra Safer Efendi şöyle devam etti. “O ona zındık, bu buna mürtet diyecek, olan ümmet-i Muhammed’e olacak, bölük pörçük olacağız. O adam bize ilahi okuyoruz, zikir yapıyoruz diye zındık diyor ama bilmiyor, o bu konunun cahili. Elhamdülillah biz ehl-i sünnetiz, itikadımız da Efendimiz’in yoludur. Yarın bir gün bizim zındık olmadığımızı da öğrenir ama birbirimize küsersek, kimse kimseye gitmezse bu iş nasıl düzelecek. Hem sana bir şey diyeceğim; oğlum, sana ne benim zındıklığımdan! Beni savunmak sana mı düşüyor? Ben sana öyle bir vazife vermedim, bu adam çocuklara şeriata aykırı bir şey öğretmiyorsa sana ne, hemen döner dönmez çocuklarını o adama göndereceksin.” diyerek nasihat etti. Safer Efendi, sözde değil özde birlik ve beraberlik için her şeyi yapabilecek bir insandı.”514 514 Çıtlak, “Kişisel Görüşme”. 105 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM KAYBOLAN TASAVVUF KÜLTÜRÜNÜ CANLANDIRMA VE GELECEĞE AKTARMA YOLUNDA YAPMIŞ OLDUĞU HİZMETLER A. SAFER DAL EFENDİ’NİN ESERLERİ Safer Efendi’nin eserlerinin ‘insan’ olduğu ifade edilmişse de gerek kendi notlarından ve sohbet kayıtlarından oluşan bazı kitaplardan gerekse telifine katkıda bulunduğu birtakım eserden de söz etmek gerekmektedir. Safer Efendi’nin ilmi anlamda kendini daima geliştirme odaklı bir gayret içinde olduğu ve önemli gördüğü her şeyi not aldığından bahsedilmiştir. Onun not alma konusundaki bu titizliği sayesinde tasavvuf kültürü ve bilhassa İstanbul tekkelerinde yaşanan tasavvufun bilgisi geleceğe aktarılmış, bununla birlikte yaşamış olduğu dönemin tarihi ve kültürel olaylarıyla ilgili malumatlar elde edilebilmiştir. Sağlığındayken basılı bir kitabı bulunmayan Safer Efendi’nin mahviyeti gereği hiç bir notunu kitaba dönüştürmediği söylenmiştir.515 Aldığı notların bazıları berhayat iken kendisi tarafından tasnif ve tertibe tabi tutularak şekillenmiş, bazıları ise vefatından sonra sevenleri tarafından derlenmiş ve bu eserlerin biri hariç hepsi vefatından sonra matbû hale gelmiştir. Buna göre Safer Efendi’nin eserleri bölümü dört başlıkta ele alınacaktır; 1. Matbu Eserleri, 2. Gayr-ı Matbu Eserleri, 3. Telifine Katkıda Bulunduğu Eserler, 4.. Muhtevası Safer Efendi’nin Sohbetlerinden Oluşan Eserler. 515 Ekicim, Safer Dal Efendi’nin Hayatı, Eserleri ve Türk Din Mûsikîsine Katkıları, 125. 106 1.Matbu Eserleri a. Istılahat-ı Sofiyye fî Vatan-ı Asliyye/Tasavvuf Terimleri İlk baskısı Safer Efendi’nin vefatından bir sene evvel yani 1998’de içerikle ilgili dokümanın M. Fahreddin Dal tarafından temin edilmesi ve Derya Çakır Baş tarafından yayına hazırlanmasıyla oluşturulmuştur. Heten Keten Yayınları’ndan çıkan bu eser 439 sayfadan ibaret olup, gözden geçirilmiş ikinci baskısı 2013 yılında Kırk Kandil Yayınları’ndan çıkmıştır. Çoğunluğu İstanbul tekkelerinde kullanılan ifadeler ve terimlerden olmak üzere tasavvuf ıstılahatına dair sözlük türü bir eserdir. Bu eser tarîkatlar ve pîrleri hakkında özet bilgilerle, bu tarîkatların bilhassa İstanbul’da olan tekkelerinin listelerini içermektedir. Tasavvufî ıstılahların yanı sıra namaz, oruç, hac, farz, nafile, sünnet gibi dinî kavramları da zâhirî yönünden ziyâde bâtınî açıdan ele almıştır. Kitap, bahsi geçen kelime ile ilgili evliyâullâhın sözleri ve nutuklarından oluşmakta ve kitabın en sonunda büyüklerin tasavvuf tanımları yer almaktadır. Safer Efendi bu kitabında kendi yorumlarından ziyâde tasavvuf büyüklerinin ne dediğini yazmayı amaçlamış,516 bunun sebebini kitabın başında tasavvuf büyüklerinden bazı sözler ekleyerek şöyle açıklamıştır; “Biz her meşrebin büyüklerinin sözlerine kitabımızda yer verdik ve öyle inanıyoruz ki bu kitabı her meşrebin sâliki, muhibbi okuyacak ve nasîbini alacaktır. Allah dostu her velînin gönlü Cenâb-ı Hakk’ın ilhâmına mahal olmuş birer âb-ı hayat pınarıdır. Yani aşkullâh ve aşk-ı Resûlullâh menbaıdır. Biz bu kitabımıza o pınarlardan birer çeşme resimleri nakşettik. Susamış âşıkların harâretini biraz daha fazlalaştırmak içün. Ziyâde susamış olan nasipliler mutlak o suyu -âb-ı hayat- arayıp bulacaklar, belki suyun menbaı kendileri olacaklardır.”517 ‘Evliyâ sözlerini yazmaktan maksat bu yolun sâdık tâlihlilerini irşad, ihvâna doğru yolu göstermektir. Şu muhakkak ki evliyâ ilâhî varlık âlemine açılan bir kapıdır. Bu kapıların her birinin has şekli ve çeşidi vardır. Müridlerin/dervişlerin, Hakk âşıklarının da istîdâdı var, hem de onlar gibi çeşitli. Hangi kapıdan girmeleri uygunsa oradan gireceklerdir. Bir Hak yolcusunun kısmeti hangi velîde ise ona bağlanacaktır.’ -Hz. Şeyh Ca’fer-i Havvâs (k.s.) ‘Evliyânın hikâyelerini ve onların hallerini okumak derviş için faydalıdır ve onları dinlemekten aldığı kuvvet kendisi için bir muhâfızdır ki bu yolda 516 TYB İstanbul, “İrfan Öncüleri-Ömer Tuğrul İnançer” 39:00-40:05. 517 Dal, Istılâhât-ı Sofiyye fî Vatan-ı Asliyye/Tasavvuf Terimleri, 6-7. 107 sadece onların hikâyelerini dinlemekle kalmayacaklardır.’ -Hz. Pîr İbrâhim Desûkî (k.s.) ‘Sâlih kimseler -evliyâ- anıldığı zaman ilâhî rahmet nâzil olur.’ -Hz. Şeyh Abdullah el-Mübârek (k.s.) Şeyhülislâm Hz. Abdullah Ensârî el-Hırevî (k.s.) buyurdurlar: ‘Her pîrden bir söz ezberleyiniz. Eğer buna gücünüz yetmezse onların adlarını ezberleyiniz ki nasibdâr olasınız.’”518 Bu eser hakkında Ö. Tuğrul İnançer ve M. Fatih Çıtlak’ın ifadesine göre kitabın içeriği Safer Efendi’nin tam olarak yazmak istediği şekilde değildir. Sadettin Ökten de aynı şekilde ifade ederek bu kitabın Safer Efendi umrede iken oğlu Fahreddin Dal ve Hasan Kaçan tarafından toplanarak Safer Efendi’ye bir hediye olması için hazırlandığını fakat Safer Efendi’nin bu sonuçtan pek memnun olmadığını anlatmıştır.519 O, bununla ilgili notlarından teferruatlı bir kitap oluşturmak isterken kendisine sürpriz yapılmak için hazırlanıp getirilen bu kitabın,520 kısa notlar halinde basılıp521 aslına göre gayet müsvedde bir şekilde olduğu ifade edilmiştir.522 Anlatıldığına göre Safer Efendi’nin bu eserden asıl maksadı şudur; kaydettiği her kelime ve kavramın tasavvuf kaynaklarından zenginleştirilerek bilhassa Hucvirî, Kuşeyrî, Gazalî gibi klasiklerle desteklenerek açıklanması ve açıklanırken bu kavramlarla ilgili ayet ve hadislerin,523 evliya sözleri ve özellikle nutukları/şiirleri ne varsa hepsinin eklenmesiyle oluşturulacak geniş hacimli bir eser olmasıdır. Bu eserde kendisi tarif yapmadan tasavvuf büyüklerinin anlatımlarıyla kavramları açıkladığı ve bundan gayesinin de okuyanın hem büyüklerin adını duyup onları kendi okuması hem de kavramların anlamını büyüklerin sözlerinden kendi algılaması olduğu ifade edilmiştir.524 Buna ilave olarak Safer Efendi’nin bu eserin başlığı için ‘Istılahat-ı Sofiyye fi Vatan-ı Asliyye’ şeklinde yazılışında ‘fî’ harf-i cer’inin manayı doğru vermediğini, asıl anlamın ‘bî’ veya ‘lî’ harf-i cer’iyle olması gerektiğini söylediği ifade edilmiş ve bunun aslında ‘Aslî vatan için lazım olacak veya aslî vatana 518 Dal, Istılâhât-ı Sofiyye fî Vatan-ı Asliyye/Tasavvuf Terimleri, 11. 519 Ökten, “Kişisel Görüşme”. 520 Ekicim, Safer Dal Efendi’nin Hayatı, Eserleri ve Türk Din Mûsikîsine Katkıları, 126. 521 Çıtlak, “Kişisel Görüşme”. 522 Erkam TV, “Bir İrfan Öncüsü Olarak Safer Dal Efendi (Muhibbî) Konuşmacı: Ö. Tuğrul İnançer” 14:10-15:50. 523 Çıtlak, “Kişisel Görüşme”. 524 Erkam TV, “Bir İrfan Öncüsü Olarak Safer Dal Efendi (Muhibbî) Konuşmacı: Ö. Tuğrul İnançer” 14:10-15:50. 108 gitmeye lazım olacak ıstılahlar’ manasında olmasını istediğine dair bir anekdot nakledilmiştir.525 b. İlmihâl: İmân, İslâm, İhsân Safer Efendi’nin üç bölümden oluşan ve vefatından kısa bir zaman önce tamamlanmış olan bu eseri 2000 yılında Prizren’de basılmış, Arnavut Müslümanların ihtiyacına binaen oluşturulduğu için Türkçe basımı yapılmamış ve Taceddin Bituci tarafından Arnavutça’ya çevrilmiştir. Kısa ve öz bir şekilde oluşturulan bu eserin ilk bölümü, ‘Âmentü’ çerçevesinde imân esaslarından bahsederken ikinci bölümde ‘şehâdet’ ile başlanmış ve İslâm esaslarından bahsedilmiştir. Üçüncü bölümde ise ‘ihsan’ başlığı adı altında “hased, gadab, yalan, iffet, tövbe, sabır, şükür, tevekkül, ihlas” kavramları açıklanmıştır.526 Bu eser tarafımızca görülememiş olup içeriği hakkındaki bilgiler Geydim Hırkayı adlı eserde aktarılan bilgilerden nakille anlatılmıştır. c. Muhibbî Dîvanı Kitabın başında Fahreddin Efendi’nin vefatının ilk yılı olan 1967’de Safer Efendi tarafından yapılmış bir konuşma metni bulunmaktadır. Adalet Çakır tarafından yayına hazırlanan bu eser, 2009 yılında Kaknüs Yayınları’ndan çıkmış ve 192 sayfadan ibârettir. Safer Efendi’nin bu eseri, kendisi tarafından tertip edilmemiş olup527 vefatından sonra yayına hazırlanmıştır. Eserin içeriği Safer Dal’ın ‘Muhibbî’528 mahlasıyla yazdığı ve büyük çoğunluğu Peygamber Efendimizi (s.a.v.), Ehl-i Beyt’i ve Fahreddin Efendi’yi öven şiirlerinden oluşmaktadır. Bu şiirlerden bazıları Cüneyt Kosal, Zeki Altun, Sadun Aksüt ve Metin Alkanlı gibi dönemin önemli mûsikişinasları tarafından bestelenmiştir. Güftesi Safer Efendi’ye ait olan sekseni aşkın eser mevcuttur.529 525 Çıtlak, “Kişisel Görüşme”. 526 Çakır, Geydim Hırkayı, 17-18. 527 Çıtlak, “Kişisel Görüşme”. 528 Safer Efendi, mahlasının Arapça baş harfleriyle şöyle bir şiir îrâd etmiştir; م M; Mü’minlereîmân eyledin ihsân ح H; Hâdimlereirfân eyledin ihsân ب B; Bilginlere ilmi eyledin ihsân ى Y; Yâ Rab cümlesini eyle Sen ihsân (Bk. Dal, Muhibbî Dîvânı, 190.) 529 Besteleri hakkında detaylı bilgi için bk. Ekicim, Safer Dal Efendi’nin Hayatı, Eserleri ve Türk Din Mûsikîsine Katkıları, 155-269. 109 Ö. Tuğrul İnançer, Safer Efendi’nin şiirleriyle ilgili şöyle söylemiştir; ‘Güfteleri bestelerinden daha çoktur. Şiirleri de çok samimi ifadelerdir. Hem de bazıları darb-ı mesel olabilecek gibi özlü sözlerdir.’530 2. Gayr-ı Matbu Eserleri a. Şeyh Muzaffer Ozak Hayatı Menkıbeleri ve Seyahatleri Safer Efendi tarafından Sadettin Ökten’e yazdırılan531 ve 51 sayfadan oluşan bu eserin içeriği Muzaffer Efendi’nin doğumu, ilim hayatı, evliliği, Amerika ve Avrupa seyahatleri ve menkıbelerinden oluşmaktadır. Eserin son sayfasına düşülen karalama bir notta 29 Ağustos 1993 tarihine tekabül eden Mevlid Kandilinde tamamlandığı belirtilmiştir.532 b. Son Şeyhler Safer Efendi’nin İbnül Emin Mahmut Kemal’in ‘Son Sadrazamlar’ ve ‘Son Hattatlar’ kitaplarından mülhem ‘Son Şeyhler’ kitabı neden olmasın, diyerek M. Fatih Çıtlak’a bir eser kaleme aldırdığı ifade edilmiştir. Bu eserde yüzden fazla şeyh ismi Safer Efendi tarafından kısa notlar halinde yazdırılmıştır. Bunlar, Safer Efendi’nin ‘İlerde bu isimlerin altını siz doldurursunuz, hiç değilse bu şeyhlerin adları unutulmasın, isimleri kaybolmasın’ diye yalnızca ismi ve hakkında birkaç kısa bilgi ile iktifa ederek yazdırdığı notlardır. Adı geçen bazı şeyhler Safer Efendi’nin de yetiştiği, meclislerinde bulunduğu ve cenaze merasimlerine iştirak ettiği şeyhlerdendir.533 Eserin içeriği ile ilgili birkaç şeyh hakkında yazdırılan notlar, kısaltmaları ve okunamayıp anlaşılamayan bazı yerleriyle birlikte bilgisayar yazısına aktarılarak tarafımıza gönderilmiş, bu yazı ayniyle aşağıda verilmiştir; SA’DİYYE Ş. Akif Efendi’nin İnadiye dergâhı şeyhi oğlu ve halifesi Raşid Efendi’dir. Vefatında (1954-53?) cenaze namazı Hz. Sünbül Sinan’da kılındıktan sonra Nureddin şeyhi Fahreddin Efendi tarafından türbe-i şerifin önünde tezkiye ve dua edildikten sonra (Kadirihane şeyhi Ş. Gavsi Efendi, Sadi Efendi, İzzi Efendi Özbek şeyhi Taceddin Efendi) tabut elde tutularak bu zevatın cumhur olarak okudukları zikr ü tevhid ile eski Kozlu’ya götürüldü. Eski Hamzavi 530 Ekicim, Safer Dal Efendi’nin Hayatı, Eserleri ve Türk Din Mûsikîsine Katkıları, 70. 531 Ökten, “Kişisel Görüşme”. 532 Bk. EKLER, Ek - 1 a/b 533 Çıtlak, “Kişisel Görüşme”. 110 şeyhlerinden olan ….. zatın yesarına defnedildi. Kabir gülbenkini de Hayrullah Taceddin Efendi yapmıştı. Ş. İzzi Efendi (Matrak Dergahı Şeyhi), onun halifesi Hırka-i Şerif müezzinlerinden Kanbur Selahaddin Efendi. BEDEVİYYE Müderris eş-Şeyh Efendi’nin irtihali (79-1980 ?) Kendileri naklettiler ki tarikat-ı Resmiyye-i Kadiriyye’den Şeyh el-Hac Hafız Nazmi Efendi Kadiri’nin (Şeyh Ceylan Efendi) peder-i alisinin (Ş. Sadettin Ceylan) kabr-i şerifini arkadaşları ile ziyaret ettiklerinde “Ah şeyh baba! Hal-i hayatınızda şen şatır bir kimseydiniz. Acaba şimdi ne yapıyorsunuz?” dediğinde, kabr-i şeriften kelime-i tevhid zikr-i şerifi münferiden değil cumhuren işitilmeye başlamış ve bu gulgule-i tevhidi orada bulunanların hepsi duymuşlar ve korkmuşlar. SİNANİYYE Es-Seyyid eş-Şeyh Nasuhi Efendiyyü’l-Sinaniyyü’l-Sünbüli Nasuhi Efendi’nin hilafeti Merkez Şeyhi Hz. Ş. Nurullah Efendi Sünbüli’dendir. İrtihali (1970?). Bir gün Hz. Pir Ümmi Sinan kuddise sırrahu’l-mennan türbe-i şerifine ziyaret maksadıyla girdiğimde boynumu bükerek dedim ki “Ya Hz. Pir! Ne olurdu şu meydan-ı evliyaullah açılsa da biz de huzurunuzda zikr ü devran edebilsek.” Cevaben ses geldi “Sen bu huzura kendin girebildiğine şükret.” Sonra bu zat-ı şerif, pirini rüyada değil ayanda görmüş ve portresini yapmıştır. Resim Hz. Ümmi Sinan asitanesi hareminde, oğlu Talip Efendi’dedir. Bu asitanenin Nasuhi Efendi’den evvelki son şeyhi mebus Yahya Galip Efendi (hakkında malumat:1950’den evvelde gazetelerde hatıratı neşrolundu) BAKIM (?) İstanbul’da her tarafın suları kesildi. Bu zatın hatrına Atatürk’ün emri ile Eyüp Sultan’daki 40 çeşme suları kesilmedi. RİFAİYYE Hz. Ş. Raşid Efendi Zakirbaşı ... Zühdü Bey’in dedesi … Zühdü Efendi Bekar Bey dergahı zakirbaşısı. 111 3. Telifine Katkıda Bulunduğu Eserler Bu başlık altında muhtevası Safer Efendi’nin destek ve katkılarıyla oluşan eserler olduğu gibi Safer Efendi eliyle yahut öncülüğüyle Osmanlıca’dan yeni yazıya aktarımı sağlanarak düzenlenen risale isimleri de verilecektir. Eserlerin ismi kronolojik sıralama göz önünde bulundurularak aktarılmıştır. a. ‘İlahiler’ Hakkında Bazı Kitaplar - İlâhîler Bu kitap 1986 yılında Yapı ve Kredi Bankası Yayınları tarafından çıkarılmıştır. Kitabı görme imkanı bulamadığımız için H. Ömer Ekicim’in Safer Dal ile ilgili yapmış olduğu tez çalışmasından edinilen bilgiyi aktarmakla yetinilecektir. Buna göre kitabın önsözünde yazıldığı aktarılan bilgi, eserin içeriğinde bulunan ilahilerin Safer Efendi tarafından kayda alınıp notaya aktarılması sağlanan ilahiler olduğuna dairdir.534 - Yunus Emre Güldestesi 1991 yılı UNESCO tarafından ‘Yunus Emre Sevgi Yılı’ olarak ilan edilmiş, buna binaen Safer Efendi ile Türk Tasavvuf Mûsikisi ve Folklorunu Araştırma ve Yaşatma Vakfı üyelerinin gayretleriyle içeriğinde Yunus Emre’ye ait yüz tane ilahinin bulunduğu ve Yunus Emre Güldestesi adı verilen bir ilahi kitabının yayınlandığı ifade edilmiştir.535 - 99 Makamda İlâhîler Bu eser, Türk Tasavvuf Mûsikisi ve Folklorunu Araştırma ve Yaşatma Vakfı bünyesinde vakfın mütevelli üyesi ve kanun sanatçısı olan Cüneyd Kosal tarafından hazırlanarak 1994 yılında Marifet Yayınları’ndan çıkmıştır. Ö. Tuğrul İnançer, önsözde kitapta bulunan ilahilerin Safer Efendi’nin kırk yılı aşkın süredir türlü mücadelelerle kayıt altına almayı başarıp notaya aldırdığı eserlerden oluştuğunu ifade etmiştir.536 Safer Efendi’nin bu ilahilerin sadece söylenerek kalmamasını ve yazılı hale getirilerek daha çok kişiye ulaşmasını arzu ettiği ifade edilmiş, bu kitaplar sayesinde onun bu isteği gerçek olmuştur.537 534 Ekicim, Safer Dal Efendi’nin Hayatı, Eserleri ve Türk Din Mûsikîsine Katkıları, 76. 535 Ekicim, Safer Dal Efendi’nin Hayatı, Eserleri ve Türk Din Mûsikîsine Katkıları, 76-77. 536 99 Makamda İlâhîler, haz. Cüneyd Kosal (İstanbul: Marifet Yayınları, 1994). 537 Ekicim, Safer Dal Efendi’nin Hayatı, Eserleri ve Türk Din Mûsikîsine Katkıları, 76. 112 b. Gönül Cerrahı Nureddin Cerrâhî ve Cerrâhîler Bu kitap Mustafa Özdamar tarafından hazırlanarak 1995 yılında Kırk Kandil Yayınları’ndan çıkmıştır. Özdamar, eserin teşekkül sürecinden şöyle bahsetmiştir; “Dersaadet Dergâhları adlı kitabımı çıkarıp Safer Efendi’ye götürdüğümde çok sevinmişti, hatta bu kitabı gelen giden herkese hediye etmişti. Bu kitaptan hemen sonra başka bir kitabın hazırlığına başladım. Nûreddin Cerrâhî Hazretleri’nden Safer Efendi’ye kadar olan süreci yazmak istedim. Fakat malzeme bulamıyorum. Hiçbir yerden malzeme çıkmıyor. Bir gün bundan Safer Efendi’ye bahsettim hemen dervişandan birine ‘git, kütüphaneden Envâr-ı Nûreddin’i getir,’ dedi. Elime ciltlenmiş halde fotokopileri verdi. Teşekkür ettim, eve geldim baktım o kadar çok malzeme var ki orada. Ben onları harıl harıl çalıştım. Hayatımda ilk defa en kolay ulaştığım sonuçlardan birisi oldu. Safer Efendi’ye yazıyorum diye hiç haber etmeden başladım ve sekiz ay içerisinde o fotokopileri tamamen inceleyerek kendimce bir kitap oluşturdum ve matbaaya verdim. Kitap çıktıktan sonra Safer Efendi’ye götürdüm. Bu kitap da onu çok memnun etmişti.”538 Mustafa Özdamar, kitabın önsözünde Safer Efendi’ye teşekkürünü iletirken, bu çalışmasında olduğu gibi başka konularda da Safer Efendi’nin katkılarını ve desteklerini esirgemediğini belirtmiş,539 kendisiyle yapmış olduğumuz görüşmede ‘Garib Hafız’ adlı eserinin de Safer Efendi’nin katkılarıyla oluştuğunu ifade etmiştir.540 c. İslâmbol Geleneğinde Sivil Merâsimler ve Doğumdan Ölüme Mûsikî Eser, Mustafa Özdamar tarafından hazırlanarak 1997 yılında Kırk Kandil Yayınları’ndan çıkmıştır. Türk kültüründe bilhassa İstanbul geleneğinde uygulanan özel gün ve geceleri, günlük hayatta uygulanmış olan bazı şenlikleri, doğum ve ölüm ile ilgili tüm merasimleri ve dini anlamda önemli yeri olan bazı uygulamaları tarihi süreci ve uygulanış biçimine kadar detaylarıyla birlikte anlatarak bu günlerdeki merasimlerde söylenebilecek mûsiki eserlerini makamlarıyla birlikte ele almaktadır. Kitap her ne kadar Mustafa Özdamar’a aitse de içerik tamamıyla Safer Efendi’nindir. Safer Efendi, tüm detaylarıyla birlikte oluşturdukları541 bu muhtevayı ‘İlâhiler ve notalar bizden, yazım işlemi senden!’ diyerek 31 Ekim 1996 Perşembe akşamı Mustafa Özdamar’a 538 Özdamar, “Kişisel Görüşme”. 539 Özdamar, Nureddin Cerrahî ve Cerrahîler, 12. 540 Özdamar, “Kişisel Görüşme”. 541 Çakır, Geydim Hırkayı, 75-89. 113 teslim etmiştir.542 Nitekim Özdamar eserle ilgili ‘Bunun yazılması Safer Efendi’nin teklifiydi.’ diye ifade etmektedir.543 Özdamar, verilen bu bilgileri yazdıkça Safer Efendi’ye tashih ettirmiş ve Safer Efendi’nin bazı ilave ve eksiltmeleriyle eser tamamlanmıştır.544 Tanju Pala bu eserle ilgili Safer Efendi’nin çok gayret gösterdiğini ifade etmiş ve eser tamamlandığında ‘Kitap çıktığına göre artık ölebilirim.’ dediğini nakletmiştir.545 d. Derviş Çeyizi/Türkiye’de Tarikat Giyim-Kuşam Tarihi Nurhan Atasoy’un “Bu kitabı ben yazdım demiyorum bu kitap bana yazdırıldı. Sanki bir görev verildi bana ve ben böyle kendimi bunu yazarken, araştırırken buldum.”546 diye ifade ettiği Derviş Çeyizi/Türkiye’de Tarikat Giyim-Kuşam Tarihi adlı eseri 2000 yılında Kültür Bakanlığı Yayınları’ndan çıkmıştır. Bu eser tasavvufî kıyafetler hakkında önemli bir kaynak niteliği taşımaktadır. M. Safiyüddin Erhan, Nurhan Atasoy’un bu eser için 1978’de Bursa’ya gelerek kendisine müracaat ettiğini ifade etmiş, araştırmalarında Atasoy’a yardımcı olup yol gösterdiğini, birlikte birçok müze deposuna girdiklerini, çeşitli tekke ve türbeleri ziyaret ettiklerini anlatmıştır. Bu araştırmalar esnasında Erhan, Atasoy’u Safer Efendi ile tanıştırmış ve eser hakkında onun müktesebatından da istifade edilmiştir. İlk müracaatlarında Safer Efendi Soğanağa’daki evinde oturmaktadır. Burada Safer Efendi’yle dergâhlardan kalan taçlar, kıyafetler, emanetler ve her türlü cihaz üzerine mülakat edildiği ifade edilmiştir. O sırada Fahreddin Efendi’nin kıyafetleri Safer Efendi’nin elindedir ve Safiyüddin Erhan bu kıyafetleri giyerek kitap için fotoğraf çekilmiştir. Fakat bu fotoğraflar daha sonra tekrar edilerek Safer Efendi’nin Üsküdar’daki yeni evinde çekilmiş, bu kez kıyafetleri Safer Efendi kendisi giymiştir. Bu fotoğraflar vefatının son dönemlerine doğru Sami Güner tarafından hazırlanarak kitaba basılmıştır.547 542 Mustafa Özdamar, İslâmbol Geleneğinde Sivil Merasimler ve Doğumdan Ölüme Mûsikî (İstanbul: Kırk Kandil Yayınları, 1997), 7. 543 Özdamar, “Kişisel Görüşme”. 544 Çakır, Geydim Hırkayı, 197-203. 545 Pala, “Kişisel Görüşme”. 546 An ve Zaman TV, “An ve Zaman Derviş Çeyizi 1. Blm”, Youtube (Erişim 11 Mayıs 2022) Konuşmacı: Nurhan Atasoy 07:58-08:25. 547 Erhan, “Kişisel Görüşme”. 114 e. Salât-ı Meşîşiyye Şerhi Ebü’l-Hasan eş-Şâzelî’nin şeyhi Abdüsselâm b. Meşîş el Hasenî’nin virdi olan Salât-ı Meşîşiyye adlı esere İsmail Hakkı Bursevî tarafından 1256 yılında yapılmış olan şerh ve çeviri eseridir. Safer Efendi bu eser için 5 Eylül 1996’da yapmış olduğu bir sohbetinde ‘İnşâllah anlaşılır bir dile getirsinler o Salât-ı Meşîşiyye şerhini. Eski yazıdan Latin harflerine çevirdim ama çok ağdalı, üç yüz sene evvelinden, anlaşılamıyor.’ diye söylemiş ve bu konuda teşvik edici ifadelerle ilgilileri eseri okunabilir hale getirecek çalışmayı yapmaya yönlendirmiştir.548 Nitekim bu risale Muzaffer Ergür tarafından sadeleştirilerek yayına hazırlanmış, 2009’da Şerh-i Salât-ı Meşîşiyye adıyla Salah Bilici Kitabevi’nden çıkmıştır. f. Vird-i Settâr Şerhi Bu eser, Harîrîzâde Kemâleddin Efendi tarafından 1287 yılında Yahya-yı Şirvânî’nin eseri olan Vird-i Settâr’a yapılmış olan şerhtir. Türkçe yazılmasına rağmen içeriğinde çokça Arapça ve Farsça kelimeler içeren bu eser, Safer Efendi tarafından, yanına kendisine yardımcı olup metni okuyacak biri tahsis edilerek âmâ Hafız Arif Hikmet Gökoğlu’na tercüme ettirilmiştir.549 Bu çalışmanın kalan kısmı Muzaffer Ergür tarafından hazırlanarak sadeleştirilmiştir.550 C. Enes Ergür de bu konuyla alakalı Safer Efendi’nin bazı eserleri tercüme etmesi için A. Hikmet Gökoğlu’na havale ettiğini ifade etmiş bunun yanında bazı eserlerin Arapça lafızlarının doğruluğu ve düzeltilmesi hakkında Medine’de yaşayan Seyyid Muhammed Sıddık el-Meymenî’ye müracaat ettiğini belirtmiştir.551 4. Muhtevası Safer Efendi’nin Sohbetlerinden Oluşan Eserler a. Geydim Hırkayı / Safer Efendi’nin Sohbetleri Bu eser Safer Efendi’nin sohbetlerinden biri tarihi bilinmeyen bir sohbet kaydı, biri 1992 yılı, diğeri 1994 ve geri kalanı 1996 ve 1997 yıllarına ait olan kırk sohbet kaydının deşifre edilerek kronolojik sırayla kitap haline getirilmesiyle oluşturulmuştur. Sami Savni Özer tarafından alınan sohbet kayıtları M. Fahreddin Dal tarafından temin 548 Çakır, Geydim Hırkayı, 129. 549 Çıtlak, “Kişisel Görüşme”. 550 Muzaffer Ergür, “Vird-i Settâr Şerhi”, ts. 551 Cumhur Enes Ergür, “Kişisel Görüşme” (Röportaj internet üzerinden yapılmıştır - 13.05.2022). 115 edilerek Adalet Çakır tarafından hazırlanmıştır. 2013 yılında Dergâh Yayınları’ndan basılan bu kitap, adını Safer Efendi’nin ‘Geydim Hırkayı’ adlı şiirinden almaktadır.552 Adalet Çakır, Safer Efendi’nin bu şiirinin Fahreddin Efendi’ye intisabından ahirete irtihaline kadarki sürecin yani dervişliğe vakfetmiş olduğu hayatının özeti mahiyetinde olduğunu ifade etmiştir.553 Sohbetlerin görüntülü kayıtlardan yazıya aktarıldığı, bu sebeple de oluşabilecek anlatım bozukluklarını önlemek amacıyla metin içine bazı ilaveler yapıldığı açıklanmıştır. Bu ilavelerin her biri [ ] içinde yazılarak belirtilmiş, zaman zaman Safer Efendi tarafından sohbet kayıtlarının durdurulmasıyla veya teknik sorunlardan dolayı oluşan kopukluklar, (...) işareti konularak sohbete devam edilmiş, anlaşılamayıp yazılamayan bazı kelimeler ise (.?.) şeklinde gösterilerek sohbette geçen bazı kişiler, mekanlar yahut olaylar hakkında dipnotlarda açıklayıcı bilgilere yer verilmiştir. b. Huzur Defteri I-II M. Fatih Çıtlak tarafından kaleme alınan ve birincisi 2012 yılında ikincisi ise 2017 yılında basılarak Sufî Kitap’tan çıkan iki eserin Safer Efendi’nin sohbetlerinde tutulan notlardan ibaret olduğu ifade edilmiştir. Çıtlak, bu kitapların önsözünde Safer Efendi’nin sohbet esnasında sesli kayıt almasına müsaade etmediğini, dinlerken bir taraftan not almasını söylediğini ve ileride bu notları belki kitap olarak neşredersin, dediğini yazmıştır. Bu kitapları ‘Huzurda tuttuğum notlardır.’ diye ifade etmiş ve günümüz insanına hitaben bazı boşlukları doldurduğunu, geri kalanının tamamının Safer Efendi’nin sohbetlerinden oluştuğunu belirtmiştir.554 c. Rüyalar Âlemi - Rüya Risâlesi İslâm Dalp’ın editörlüğünde yedi farklı yazarın makalelerinden oluşan Rüyalar Âlemi adlı kitap 2016 yılında Sufî Kitap’tan çıkmıştır. M. Fatih Çıtlak, eserin içeriğinde bulunan ve kendisine ait olan ‘Rüya Risâlesi’ adlı makale için555 ‘Rüya Risâlesi’nin 552 Dal, Muhibbî Dîvânı, 155-156. 553 Dünya Bizim, “Safer Efendi’yi dervişlerinden ayırmak zordu”. 554 Çıtlak, “Kişisel Görüşme”. 555 Çıtlak, “Rüya Risâlesi”, 85-158. 116 omurgasını Safer Efendi’m yazdırdı. Bu makalenin neredeyse üçte biri Safer Efendi’min birebir ifadeleridir.’ diye söylemiştir.556 B. TASAVVUF TARİFLERİ VE BAZI KAVRAMLAR HAKKINDA YAPTIĞI TANIMLAR 1. Tasavvuf ve Tasavvufa Dair Bazı Kavramların Tarifleri İlk dönem sûfîlerinden itibaren tasavvufun tanımı konusunda çok farklı yorumlarla karşılaşılmıştır. Bu tarifler tasavvufun lafzi manasını değil sûfîlerin hallerini içermektedir. Her sûfînin tarifi kendi iç dünyasını ve rûhî halini yansıtmaktadır. İçinde bulunulan rûhî hal değişkenlik gösterebileceği için her sûfînin birbirinden farklı tarifleri bulunmakla beraber tek bir sûfînin de birden çok tasavvuf tanımı olabilmektedir. Bu sebeple her tarif son derece öznel ve birbirinden farklıdır.557 Safer Efendi’nin tasavvuf tarifleri de birden çok ve birbirinden değişiktir. Bu bölümde tasavvufu ve tasavvufa dair bazı kavramları nasıl yorumladığı aktarılacaktır. Safer Efendi tasavvufî meselelerle ilgili tartışmalara şahit olduğu zaman itiraz etmemiş, tartışmamış ve yanlış olanı da tashih etmeyip yalnızca ‘Ehh! O öyle değil!’ demiştir. Çünkü onun ifadesiyle tasavvuf kitaptan öğrenilmez ve yine kitaptan konuşulmaz. Tasavvuf kitapları bir telefon rehberi gibidir, yalnızca adres sorarsın, yazılı bir ilim olmadığı için yazılanlarla anlatılması ve anlaşılması zordur.558 Bu konuları tartışanlar hakkında, ‘Bunlar kitap muallimleridir, bunu bilmek de güzeldir ama bu iş sadece onunla olan bir şey değildir.’ demiştir.559 Bir sohbet esnasında Safer Efendi Ayşe Şasa’ya ne ile meşgul olduğunu sormuş Şasa, tasavvufî roman yazmayı düşündüğünü söylemiştir. Ayşe Şasa kendisinin bu düşüncesinden bahsetmesi üzerine, Safer Efendi’nin muzip bir tavırla gülümseyip bu durumu barut yüklü bir gemiden sigara içerek cephane boşaltmaya benzettiğini anlatmıştır.560 Safer Efendi yaptığı bu teşbihiyle tasavvufun ciddi bir mesele olduğu noktasında inceden ikazda bulunmuştur. 556 Çıtlak, “Kişisel Görüşme”. 557 Ebu’l-Alâ Afîfî, Tasavvuf İslâm’da Manevî Hayat, çev. Ekrem Demirli - Abdullah Kartal (İstanbul: İz Yayıncılık, 2012), 36. 558 Özer, “Kişisel Görüşme”. 559 Can, “Kişisel Görüşme”. 560 Şasa, Bir Ruh Macerası, 144-145. 117 Vahdet-i vücut, tevhid, cem, cemü’l-cem, tefrid, kırklar meclisi, ricâlü’l-gayb gibi konular Safer Efendi’nin en az konuştuğu meseleler olarak ifade edilmiştir.Tasavvufun bu gibi derin meselelerine kolay kolay girmediği ve bu meselelerin ulu orta herkesin içinde konuşulmaması gerektiğini söylediği anlatılmaktadır. Rabia Brodbeck bu durumu ‘En üst seviyedeki gizemli bilgi hakkında konuşmazdı’ diye yorumlamaktadır.561 Bazı sohbet geceleri, gecenin ilerleyen saatleri olmuş ve ortamda birkaç kişi kalmışken Safer Efendi’nin etrafa bakıp kalanları kontrol ettiği, şayet kalanlar bu meseleleri dinleyebilecek düzeydeyse ‘Şu kapıyı kapatın bakayım.’ diye bir giriş yaparak bazı derin mevzuları açtığı, bunu da az sayıda kimseye ve kısaca anlattığı nakledilmiştir.562 Bu hususta ‘Adam daha emmâresinden geçememiş, vahdet-i vücut öğrenecekmiş, hadi ordan!’ dediği ve böylelerine tepkisini dile getirdiği nakledilmiştir.563 Anlatıldığına göre bir gün bir sohbette ‘Fenafillah nasıl bir yerdir?’ diye bir soru sorulmuş, -ortada bal yok tabak yok ama varmış gibi- ‘Yahu şu balı verin de ben bir yiyeyim bakayım.’ demiş ve bir eline tabak almış gibi yapıp diğer elinin parmağını da o tabağa bandırır gibi yaparak yalamış; ‘Immm! Çok tatlıymış be ya hu!’ diyerek soruyu soran kişiye dönmüş ve ‘Anlatabildim mi?’ demiştir. Bunun üzerine daha da bir şey söylemeden konuyu kapatan Safer Efendi, bu misalle tasavvufun yaşamadan anlaşılabilecek türden bir şey olmadığını aktarmıştır. 564 Bazı tasavvuf tanımları şöyle aktarılmıştır; -“Tasavvuf dediğiniz şey; mahlûkâta merhamet, büyüklere hürmet, küçüklere şefkatten ibârettir.”565 -“Tasavvuf öyle bir şeydir ki adamın ağzına bir parmak bal çalarlar, bir ömür o balın tadını ararsın.”566 -“Tasavvuf; tezkiye-i nefs, tasfiye-i kalptir.”567 -“Tasavvuf ahlâk-ı Muhammediyye’de sâbit kadem olmaktır.”568 561 Brodbeck, Ağla, 76. 562 Cengiz, “Kişisel Görüşme”. 563 Çıtlak, “Kişisel Görüşme”. 564 Cengiz, “Kişisel Görüşme”. 565 Can, “Kişisel Görüşme”. 566 Can, “Kişisel Görüşme”. 567 Can, “Kişisel Görüşme”. 568 Özyurt, “Kişisel Görüşme”. 118 Safer Efendi’nin yukarıda belirtilen tasavvuf tarifleriyle birlikte dervişlik, tarikat, mürşid ve melamet kelimeleri ile ilgili sözleri de aktarılmış ve aşağıda nakledilmiştir; Safer Efendi Tasavvuf Terimleri adlı kitabında derviş için ‘kapı eşiği’569 ifadesini kullanmış ve dervişliğin tarifini şöyle yapmıştır; “Dervişlik, Hakk’a muhabbetle ibadet, mahlûkuna şefkatle hizmettir.”570 Çünkü ona göre dünyaya gelmekten maksat budur571 ve eğer insan isek insanlara faydalı olan işler yapmamız gerekmektedir.572 Hatta öyle ki sadece insanlara değil bütün mahlukata hizmetin gerekli olduğunu bildirmiş, bir çiçeğe su vermenin dahi ibadet olduğunu söylemiştir. Bu, insana insan olduğunu hatırlatan en önemli şeydir.573 Bunun yanında ‘Derviş şunu yapar bunu yapar ama asla yalan söylemez.’ diye ifade etmiştir.574 Kişinin ilahî feyizlere kesbederek mi yoksa vehbî yolla mı ulaşacağı konusuna yönelik “Evlâdım bu iş için ömür yetmez ama bazen de hop diye olur gider.”şeklinde söylediği nakledilmiştir.575 Bu yüzden “Bu yol, girme girme çıkma çıkma yoludur.” demiştir.576 Safer Efendi “Tarikat yalnız ilim yolu değil, ilim ile irfan yoludur. İrfan ilm-i ledündür. İlm-i ledün ilhamat-ı Rabbanidir.”577 diye söylemiş ve tarikatlar için ‘bir şadırvanın muslukları gibidir’ benzetmesi yapmıştır. Suyun aynı, fakat muslukların farklı olduğunu, yani tüm tarikatların kaynağının aynı yerden geldiğini ifade etmiştir.578 Tarikatın bir mezhep olmadığını söylemiş, mezhebe bağlı bir meşrep olduğunu belirtmiştir.579 Safer Efendi mürşidi, ‘Hava gibidir, astımı olmayan teneffüs eder.’ diye tarif ederken580 mürşit olan kişinin de ölümlü olduğunu bu yüzden olması gerekenin mürşide değil onun irşad ettiği yola bağlanmak olduğunu ifade etmiş; “Oğlum! Baban ölünce öksüz 569 Dal, Istılâhât-ı Sofiyye fî Vatan-ı Asliyye/Tasavvuf Terimleri, 70. 570 Nefes Yayınevi, “Vefatının 20. Yılında Safer Efendi (Konuşmacı: Ö.Tuğrul İnançer)” 01:06:27- 01:06:40. 571 Çakır, Geydim Hırkayı, 104. 572 Çakır, Geydim Hırkayı, 107. 573 Özdamar, Nureddin Cerrahî ve Cerrahîler, 220; Özer, “Kişisel Görüşme”. 574 Cengiz, “Kişisel Görüşme”. 575 Can, “Kişisel Görüşme”. 576 Cengiz, “Kişisel Görüşme”; Özer, “Kişisel Görüşme”. 577 Dal, Istılâhât-ı Sofiyye fî Vatan-ı Asliyye/Tasavvuf Terimleri, 9. 578 Özdamar, Nureddin Cerrahî ve Cerrahîler, 196. 579 Dal, Istılâhât-ı Sofiyye fî Vatan-ı Asliyye/Tasavvuf Terimleri, 9. 580 TYB İstanbul, “İrfan Öncüleri-Ömer Tuğrul İnançer” 14:23-14:33. 119 kalırsın, çünkü babalar ölücüdür. Yolun evladı olursan yol ölmez, öksüz kalmazsın.”581 diyerek dervişlerine telkinde bulunmuştur. Melâmet kavramını ise; “Bu dönemde melâmet, vapurda seccadeyi serip namaz kılmaktır.” diye yorumlamıştır.582 Safer Efendi, mezhep çatışmalarıyla alakalı en sık tartışılan konulardan biri olan Şiilik ve Alevilikle ilgili düşüncelerini, ayrışmacı bir üslûbu tercih etmeyip tevhid anlayışıyla dile getirmiş ve dervişlerine de bu şekilde nasihatte bulunmuştur. Bu noktada “Onlarla aramızda büyük farklar yok. Sadece biz onların sevdiğini seviyoruz, ama onlar bizim sevdiğimizi sevmiyor.”583 dediği nakledilmiştir. Muaviye hakkında tekkede bir tartışma çıkmış ve bunu öğrenen Safer Efendi, dervişlerine; “Biz kimsenin kötülüğünü istemeyiz ve kimseye kötü demeyiz. Biz dua ederken senin sevdiklerini biz de severiz, senin sevmediklerini biz de sevmeyiz deriz. Şefaatin sevdiklerin üzerine olsun deriz. O kimin iyi, kimin kötü olduğunu bizden daha iyi bilir. Biz sadece bunu söyleyebiliriz. Muaviye için kötü denmiş, tartışılmış. Ama Ömer’de oğlunun adını Muaviye koymuş. Onun için iyi ya da kötü olduğunu tartışmak bize düşmez. Biz dediğim gibi herkese iyi davranırız ve şefaatin sevdiklerin üzerine olsun deriz. Ama sevmediklerinin kim olduğunu tartışmayız. Bu kulağınıza küpe olsun ve bir daha bu meseleleri burada konuşmayın.” diyerek nasihatte bulunmuş ve bu tarz tartışmaları tekke sınırları içinde yasaklamıştır.584 Bu konuda “Yezide lanet edeceğine Ehl-i Beyt-i Mustafâ’ya salavât-ı şerîfe getir.” diye telkin etmiştir. 585 Safer Efendi literatürdeki adıyla medrese-tekke çatışması denilebilecek olan camitarikat ayrışmasını redderek camideki hoca ile tekkedeki dervişin arasında bir fark olmadığını ifade etmiş, aralarında bir kopukluk yahut çatışmanın olmadığını söyleyip eskiden camilerde de zikir yapıldığını belirtmiştir.586 581 Erkam TV, “Bir İrfan Öncüsü Olarak Safer Dal Efendi (Muhibbî) Konuşmacı: Ö. Tuğrul İnançer” 01:10:25-01:10:40. 582 Cengiz, “Kişisel Görüşme”. 583 Atacan, Cerrahiler, 119. 584 Atacan, Cerrahiler, 120. 585 Çakır, Geydim Hırkayı, 160. 586 Atacan, Cerrahiler, 121. 120 2. Bazı Tasavvufî Kavramlarla İlgili Görüşleri Celvet : Sâlikin halvet olarak adlandırılan inzivâdan çıktıktan sonra yeniden toplum içine karışmasına celvet denilmiştir. Halveti başarılı bir şekilde tamamlayıp celvet haline geçen kulda benlikten eser kalmadığı için tüm fiilleri Allah’a nisbet edilerek bu duruma “Attığında sen atmadın, ancak Allah attı.” (Enfâl-8/17) meâlindeki ayet delil gösterilmiştir.587 Safer Efendi ise bu kavramı yerini, yurdunu terk etmek diye tarif etmiş ve, bununla ilgili ‘Sen çıkarsan aradan kalır seni Yaradan.’ diye söylemiştir.588 Bu konuda şöyle bir hadise anlatılmaktadır; Mustafa Özdamar’ın ifadesine göre Amerika’da bir “derin gönüllü” Safer Efendi’ye “Ben ne zamana kadar ‘ben’im, ne zaman ‘O’yum diye sormuştur. Safer Efendi adama şöyle cevap vermiştir; “Sen ‘ben’ demeye -benini putlamaya- devam ettiğin müddetçe -bunun zamanı yok- hep öyle benler banlar gidersin! Sen ‘ben’ dediğin -‘ben’ini pırtladığın- müddetçe ‘O’ gelmez. O geldiği zaman da sende senlik kalmaz. Sende senliğin bittiği yerde O başlar. Ama kul Allah olamaz. Allah’la ve Allah’da seyredebilir ancak... Tasavvuf literatüründe ‘Seyr-i ilâllah, seyr-i meallah, seyr-i fillah’ deniyor buna.”589 Cem ve Cemü’l-Cem : Cem kelimesi sözlükte toplamak, bir araya getirmek anlamlarındayken tasavvuf kavramı olarak Hak’tan başkasını görmemek, fiili ve sanatı görmeyip faili ve sanatkarı görebilmek olarak ifade edilmiştir.590 Safer Efendi bu kavramı birden fazla çoğul ve birlik diye ifade ederek tevhid-i ef’al, halksız Hakk’a işaret diye yorumlamış; cemü’l cem için ise tevhid-i zât ve Hakk ile beka diyerek kutbü’l-aktâbın makamı olduğunu ifade etmiştir.591 Evliyâ : Safer Efendi evliyâ ile sahabe arasında benzerlik kurarak, “İmandan nasibini almış, malını, canını, her şeyini Allah ve Peygamber yoluna sarf edebilmiş ve nihâyet Hz. Resûlullâh’ı görmek saadetine ermiş, kâmil her mü’min sahabe makamındadır.” diyerek sahabe olabilmek için yalnızca Resulullah Efendimiz (s.a.v) döneminde yaşamış olmanın şart olmadığını söylemiş, her asırda Peygamber Efendimiz (s.a.v) ile görüşen 587 Süleyman Uludağ, “Celvet”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 1993) 7/273. 588 Dal, Istılâhât-ı Sofiyye fî Vatan-ı Asliyye/Tasavvuf Terimleri, 56. 589 Özdamar, Nureddin Cerrahî ve Cerrahîler, 221. 590 Uludağ, Tasavvufun Dili, 508. 591 Dal, Istılâhât-ı Sofiyye fî Vatan-ı Asliyye/Tasavvuf Terimleri, 59, 62. 121 evliyâullahın da sahabe makamında olduğunu belirtmiştir.592 Ulemânın Peygamber Efendimiz (s.a.v)’in nübüvvetine varis olduğunu, evliyânın ise velâyetinin varisi olduğunu ifade etmiştir.593 Evliyaya ziyadesiyle hürmeti olan Safer Efendi, onların isimlerinin dahi abdestsiz ağza alınmasının uygun olmadığını söyler. 594 Evliya sözlerinin ayet ve hadis tercümeleri olduğunu anlatmış,595 bu yüzden onların şiirlerinden oluşan nutukların çok önemli bir yere sahip olduğunu bildirmiştir. Allah dostlarının uykularına da uyku denilmeyeceğini söyleyerek ‘onlar için uyudu denmez, vahdet etti denir’ diye ilave etmiştir.596 Bulunduğu dönemin şartlarında evliyalığa farklı bir açıdan yaklaşarak “Bugün kızlarımız yahut erkeklerimiz, beş vakit namazlarını kılabiliyorlarsa vallahi evliyadır.” diye söylediği nakledilmiştir.597 Kerâmet : Sözlükte ‘iyi, cömert’ gibi anlamlara gelen kerâmet kelimesi kavram olarak ‘Allah’ın velî kullarından zuhur eden olağanüstü haller’ olarak tanımlanmaktadır.598 Safer Efendi’nin, keramet göstermek, kerametle kendisine bağlamaktan imtina eden bir yapıda olduğundan ve insanların sadece muhabbetle kendisinin yanında olmasını arzu eden bir mizaca sahip oluşundan bahsedilmiştir.599 Bazı zikirlerde burhan yaptırdığı bilinmektedir. Hatta bu burhanlardan birini Rifâî şeyhi Raik Haznedar’a yaptırdığı ifade edilmiştir. Buna rağmen Safer Efendi’nin bu gibi durumlara teşvik etmediği ve bunlara özenen bazı dervişlerine “Oğlum kerâmet-i kevniyye değil kerâmet-i ilmiyye ile yürüyün, en büyük kerâmet de ahlâk-ı Muhammediyye üzere olmaktır, bunu iyi bilin, evliya böyle şeyler yapmışlar ama mucizeleri inkâr edenlere cevap olsun diye, o sebepten burhan denilmiş, yoksa Feylesof Rıza’nın söylediği gibi dervişlik teberle şiş değildir.”600 diyerek nasihatte bulunduğu aktarılmıştır. 592 Dal, Istılâhât-ı Sofiyye fî Vatan-ı Asliyye/Tasavvuf Terimleri, 5-6. 593 Dal, Istılâhât-ı Sofiyye fî Vatan-ı Asliyye/Tasavvuf Terimleri, 9. 594 Çakır, Geydim Hırkayı, 139. 595 Çakır, Geydim Hırkayı, 72. 596 Özdamar, Nureddin Cerrahî ve Cerrahîler, 197. 597 Özyurt, “Kişisel Görüşme”. 598 Süleyman Uludağ, “Keramet”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (Ankara: TDV Yayınları, 2002) 25/265-268. 599 Subaşı, “Kişisel Görüşme”. 600 Çıtlak, “Kişisel Görüşme”. 122 Vahdet-i Vücûd : Safer Efendi’nin vahdet-i vücûd anlayışına karşılık gelebilecek türden bazı sözleri şöyle nakledilmiş; “Benden söyleyen, senden dinleyen.”601 ve “Gözünüzün arkasından bakan Allah olsun.”602 diye ifade ettiği anlatılmıştır. İçeriği bu anlayışla alakalı olan şiirlerinden biri şöyledir; Bir bir ikidir Can ile tendir İki şirkdir İkiyi bir et Görünce sıfât Ânı gören zât Gayrı ne hâcât İkiyi bir et Söyleyen kimdir İşiten kimdir Yürüyen kimdir İkiyi bir et Ölmeden ölsen Nefsini bilsen Rabbini bulsan İkiyi bir et Kalkınca gaflet Olursun halvet Muhibbî devlet İkiyi bir et 1414 / 1993-94 603 601 Can, “Kişisel Görüşme”. 602 Şakar, “Kişisel Görüşme”. 603 Dal, Muhibbî Dîvânı, 130. 123 C. TASAVVUF KÜLTÜRÜNE OLAN HAKİMİYETİ 1925’ten sonra dergâhlarda hayatiyet kalmayınca bu kültüre ait birçok şey bozulmaya ve yok olmaya başlamıştır. Tekkelerin kapatılması ile ilgili Safer Efendi’nin “Bu iş ölüyor da belki dirilir diye korkuyorlar. Şimdi sen tıbbiyeyi kaparsan doktor yetişmez. Ama bu halkın doktora ihtiyacı vardır. Sahte doktorlar zuhur eder. Doktorsuz kalmaz dünya. Bu işin de okulunu kapadılar. Sahtekârları zuhur edecektir. Bu da normaldir. Evet, aslı bitiyor. Bizim de burada uğraşımız kültürü kaybolmasın diye.”604‘Onlar yıkmaya, yok etmeye çalışıyorlar, biz de hayır yok olmasın, diye uğraşıyoruz.’605 dediği ve artık bu işin bittiğini söyleyerek ‘Biz son kırıntılarıyız.’ şeklinde bir söz söylediği nakledilmiştir.606 Bu minvalde kaybolmaya yüz tutmuş tasavvuf kültürünü kurtarma gayreti içinde ömür boyu hizmetler eden Safer Efendi, şeyhi Fahreddin Efendi’den tasavvufun tüm inceliklerini öğrenmiştir. Tasavvuf kültürünün merkezinde yetişen, bu atmosferde tasavvuf hakkında tüm bilgileri öğrenme fırsatı bulan ve kendisinden öncekilerin de kayıtlarını titizlikle tutan Fahreddin Efendi tasavvufun usûl ve erkanı yanında derviş kıyafetleri, çeyizleri ve bunların malumatı hususunda bilgi sahibi oluşuyla dönemin önemli isimlerinden biri olmuştur. Bu kültürün kaybolmaması ve yeniden canlılık kazanabilmesi için büyük çaba sarf eden Fahreddin Efendi, Safer Efendi’yi hususi olarak yetiştirmiş ve tüm bildiklerini aktararak ardında onun gibi önemli bir isim bırakmıştır. Safer Efendi’nin tasavvufa dair bildiği tüm inceliklerin kaynağında Fahreddin Efendi bulunmakta607 ve bu kaynak doğrudan birkaç asır öncesinin adap ve erkanına ulaşmaktadır.608 Zira Fahreddin Efendi’nin eserlerinde de aktarmış olduğu tarikat adabı Pîr Nûreddin Cerrâhî’den kendi dönemine kadar kesintiye uğramadan uygulanmış olan adab ve erkândır. Safer Efendi şeyhinden aldığı bu mirası bütünüyle kayıt altına alma gayreti içinde olmuştur. Cerrâhîlikle ilgili yapılan bir tez çalışmasında Fahreddin Efendi’nin dönemi ‘Mücadele Dönemi’, Muzaffer Efendi’nin dönemi ‘Yayılma Dönemi’ olarak adlandırılırken Safer Efendi’nin dönemine ‘Koruma Dönemi’ denmiştir. Çünkü Safer Efendi usûl ve erkân bilgisinin yanında tarikatlara ait zikir usûlleri ve kıyafet özellikleri gibi çeşitli konularda da bilgi sahibi olup bu bilgilerin tümünü kayıt altında tutma gayreti göstermiş, bilhassa tekke mûsikisinin korunması 604 Çakır, Geydim Hırkayı, 141. 605 Özcan Özhan, “Merhum Safer DAL - Sohbet” (Erişim 14 Temmuz 2021) 0:00-0:17. 606 Pala, “Kişisel Görüşme”. 607 Ekicim, Safer Dal Efendi’nin Hayatı, Eserleri ve Türk Din Mûsikîsine Katkıları, 122. 608 Çıtlak, “Kişisel Görüşme”. 124 üzerine yapmış olduğu çalışmalarla bir kültüre ait özelliklerin büyük ölçüde muhafazasını sağlamıştır. 609 Tasavvuf kültürüne hakimiyet noktasında Safer Efendi’nin de tıpkı şeyhi Fahreddin Efendi gibi kendi döneminde yekta olduğu ifade edilmiştir. Çünkü Safer Efendi tasavvuf kültürü konusunda şeyhinden öğrendiklerinin yanı sıra 1925’ten önce meydan gören ve tasavvufî hayatı tekke içinde ve dışında yaşayabilme fırsatı bulan başka insanlarla da irtibat halinde olmuş, bu durum onun tasavvuf konusunda büyük bir tecrübe ve birikimi haiz olmasına vesile olmuştur. Ayrıca İstanbul tekkeleri ve tasavvuf tarihi alanlarında geniş araştırmaları olan Cemaleddin Server Revnakoğlu ile olan münasebeti, onun külliyatı ve kütüphanesi ile alakadar olması da Safer Efendi’nin bu birikimine büyük katkı sağlamıştır. Safer Efendi’nin o günlerden şu cümlelerle bahsettiği nakledilmektedir; “Fahreddin Efendi Hazretleri’nin işaret ettiği güzelliklere ve kaybolmaya yüz tutmuş değerlere sahip çıkmaya, gördüklerimizi, duyduklarımızı kaydedip öğrenmeye bizler âcizâne çok gayret ederdik. Kendilerine yetiştiğimiz zâtlar da öyle. Efendi Hazretleri’nin sertariki Ali Haydar Efendi yirmi küsûrdan fazla âyin-i şerîfi ezbere bilirdi. Mûsikişinastı, tarikat âdâbına, erkânına vâkıftı. Velhâsıl-ı kelâm, bizler mahcûb olmamak, büyüklerimizin himmetlerine mazhar olmak için daima hizmete gayret ederdik. Akşamları toparlanır, mûsikiden, rüyadan, hikmetlerden, âyet ve hadîslerden her mevzuu konuşurduk.”610 Anlatılana göre Safer Efendi tarikat usûllerini tüm detaylarıyla bilmekte, sadece âyin, kıyafet şekilleri vs. hakkında bilgiyle kalmayıp bir şeyh efendinin cenaze işlemlerinin usûl ve erkânına, Osmanlıdan tevarüs eden icaze yazılış şekline ve bu icazenin yazımında en ufak noktalama işaretinin dahi hangi manaya geldiğinin bilgisine kadar detaylara hakimdir. Safer Efendi tecrübe ettiği ve kayıt altına aldığı bu bilgilerle tasavvufa dair usûl ve erkanın, giyim kuşam şekillerinin ve mûsiki formlarının büyük çoğunluğunun unutulmadan günümüze kadar gelmesini temin etmiştir.611 Bu açıdan Safer Efendi geleneğin geleceğe aktarılmasında kilit noktalardan biri olmuştur. Fahreddin Efendi’yle başlayan bir kültürü yaşatma geleneği tüm zorluklara rağmen 609 Cüre, Cerrahilik Üzerine Nitel Bir Araştırma, 53-54. 610 Çıtlak, Huzur Defteri, 277. 611 Erkam TV, “Bir İrfan Öncüsü Olarak Safer Dal Efendi (Muhibbî) Konuşmacı: Ö. Tuğrul İnançer” 01:08:15-01:09:40. 125 Muzaffer Efendi ile devam etmiş, Safer Efendi ile tam teşekküllü bir hale gelmiştir.612 Safer Efendi bu anlamda çeşitli hizmetler yapmış, 1978 yılında Muzaffer Efendi ile birlikte tarikat âyin ve zikirlerini tanıtmak üzere Fransa’nın Rennes şehrinde düzenlenen kültür sanat festivaline katılmıştır. Bu süreçte Amerika, İngiltere, Belçika, Hollanda, ve Almanya gibi ülkelere yapılan seyahatlerde Muzaffer Efendi’ye eşlik etmiştir.613 Bu minvalde evliyaya hizmet anlayışıyla kendisi de bilfiil hizmetlerde bulunmuş bilhassa din, tasavvuf ve tarihle ilgili konularda araştırma yapan akademisyen ve öğrencilere de yardımcı olmaktan geri durmamıştır.614 Sadettin Ökten’in ifadesine göre Safer Efendi’nin hiçbir şeye talip olmayışı ve zâhirde müstağni gibi görünmeyip de gerçek manada müstağni kalışı tasavvuf kültürüne yapmış olduğu esas hizmettir.615 D. TEKKE EŞYALARI HAKKINDA BİLGİSİ, TÜRBELERİN İHYASI VE SARIK SARMA MARİFETİ 1. Tekke Eşyaları Hakkında Bilgisi Derviş çeyizi adı verilen tarikat kıyafetlerinde renk, ebat, dikiş ve kıyafetle alakalı ne kadar detay ve aksesuar varsa hepsi önem arz etmekte ve muhakkak bir usûle ve manaya işaret etmektedir. Bu konuda Fahreddin Efendi’den aldığı mirasla derin bir bilgi ve birikime sahibi oluşu Safer Efendi’nin ayırıcı bir özelliğidir. Yıkılan tekkelerden çıkan bazı malzemelerin müze depolarına ve cami imaretlerine yığıldığı bir dönemde, bu eşyaların ayırt edilmesine yönelik bir çalışma başlatılmış ve haklarında bilgi edinerek tasnif ve tanzim edebilmek için zamanın Vakıflar idaresi tarafından özel izinle Safer Efendi’nin çağrıldığı ve fikrine müracaat edildiği nakledilmiştir. Anlatıldığına göre bu iş için kendisine ücret teklifi edilmiş, Safer Efendi ücret istemediğini, depodan çıkan ism-i Celâl, ism-i Nebî ve ciharyar-ı güzin takımları ile birkaç şeyi aldığını; ciharyar takımları ile ism-i Celal ve ism-i Nebî levhalarını Murad Paşa Camii’ne hediye ettiğini ifade etmiştir. Ayrıca yurtiçi ve yurtdışından farklı tasavvuf neşesine sahip olan bazı kimselerin hurde-i tarik ve tarikat eşyaları ile ilgili mevzularda Safer Efendi’ye müracaat ettikleri, ondan aldıkları bilgilerle hareket ettikleri 612 Akın, “Kişisel Görüşme”. 613 Çakır - Dal, “Dal, Safer” Ek-1/302-303. 614 Çakır, Geydim Hırkayı, 16. 615 Ökten, “Kişisel Görüşme”. 126 anlatılmıştır.616 Safer Efendi’nin bu özelliği sebebiyle bugün tasavvufî kıyafetler ve eşyalar açısından en önemli kaynak mahiyetinde olan Derviş Çeyizi adlı eserin hazırlığı aşamasında Safiyüddin Erhan ve Nurhan Atasoy Safer Efendi’ye müracaat etmiş, kendisiyle cihâz-ı tarîk, tac-ı şerifler, kıyafetler ve her türlü tekke emanetleri üzerine mülakat etmişlerdir. 617 Safer Efendi bununla ilgili yapmış olduğu hizmetlerin bazılarını kaydetmiş, kendisinin hususi notlarından alındığı ifade edilen bu bilgiler şöyle nakledilmiştir; “İstanbul’da dergâh-ı şerîflerin seddinden bugüne kadar Şehzâde câmi-i şerîfi imâretinde hıfz edilen tekye eşyalarının bir kısmı Vatan caddesindeki [.?.] medresesine, bir kısmı Saraçhane’deki [.?.] medresesine, bir kısım tarikat eşyası da Yeni Câmi Hünkâr mahfiline çıkılacak yere nakledilmeden evvel fakîri çağırdılar. Tarikatlere ait tâc-ı şerîfleri, sâir eşyaların isimlerini biz söyledik onlar etiket üzerlerine yazarak tanzîm ettiler (Temmuz 1971).” “Eşyanın bir kısmı: Sakal-ı şerîfler, Hz. İmam Hüseyin’in saçı, Medîne-i Münevvere toprağı, tâc-ı şerîfler, eliflam bendler, kemerler, arakiyeler, sikkeler, fahrlar, tesbihler, muînler, şişler, teberler, alemler, halîleler, kudümler, mazharlar, şamdanlar, buhurdanlar, gülabdânlar, ordu şeyhi kılıçları, reîsü’l-meşâyih kemerleri, kitaplar, levhalar, mumlar, avizeler, kandiller, fitil şamandıraları, vs. vs.”618 2. Türbelerin İhyası ve Sarık Sarma Marifeti Tekkelerin kapatıldığı, bütün sarık ve başlıkların yasaklandığı dönemde tarikat başlıkları ve bu başlıkları hazırlayanlar zamanla yok olmuştur. O dönem İstanbul’da bu konulara vukufiyeti açısından en önemli isimlerden biri Fahreddin Efendi’dir. Safer Efendi tasavvufun diğer bütün inceliklerinin yanında tarikat başlıklarının hazırlanması noktasında da Fahreddin Efendi’den ders almış, meşk usûlüyle sarık sarma ilmini öğrenmiştir. Safer Efendi’nin tac-ı şerif konusunda da kendi döneminde en önemli isim olduğu ifade edilmiştir.619 Tâc-ı şeriflerin sarılması, hazırlanması, dikilmesi, tarikatına göre renklerinin belirlenip terklere yani dilimlere ayrılması, taylasan yani sarığın omuza sarkan ucunun ayarlanması gibi işlemleri ve sarığı sararken önden kaç dilim görülmesi gerektiği, isâbesinin nasıl dikildiği, cüneydî, dairevî, hüseynî, örfî ve pâyeli gibi sarık türlerinin ne olduğu ve bunun gibi sarık sarma ile ilgili tüm detayları bildiği 616 Çıtlak, “Kişisel Görüşme”. 617 TYB İstanbul, “İrfan Öncüleri-Ömer Tuğrul İnançer” 28:53-29:40. 618 Çakır, Geydim Hırkayı, 16. 619 Erhan, “Kişisel Görüşme”; Cengiz, “Kişisel Görüşme”. 127 söylenmiştir.620 Tasavvufta tacın üzerindeki dilimlerin sayısının, sargının uzun veya kısa oluşunun, rengi ve sarılış biçimine kadar tüm ayrıntıların manevi bir anlama sahip olduğuna inanılmaktadır.621 Safer Efendi’nin bu hususta ‘Bir şeyh efendi bir tâc-ı şerife bir düğme dikti mi kendi heva ve hevesinden yaptı zannederler oysa manevi emir gelmiştir, ona binaen yapmıştır.’ dediği nakledilmiştir.622 Onun bu konuda döneminin şeyhleri arasındaki önemiyle alakalı bir hadise şöyle anlatılmıştır; Safer Efendi bir gün Kadiriyye meşrebiyle alakalı on altı tane farklı serpuş ve tac-ı şerifi toplar ve her birinin ne olduğunu küçük kağıtlara yazarak tâc-ı şerîflerin içine konulmak üzere dervişine verir; “Molla, al bunları Misbah Efendi’ye götür. Hazret ta dedelerinden beri bu işin içerisinde. Kendisine bu tâc-ı şerîflerin neler olduğunu, hangi kola ait olduğunu sor, tasdik ve tashihini al. Bizden de kendisine selam söyle.” diyerek dervişi Kadirihane’ye gönderir. Misbah Efendi’ye giden derviş, durumu anlatarak tâc-ı şerîflerin içerisinde Safer Efendi’nin yazdırdığı notlar olduğunu belirtir ve hepsini masanın üzerine dizer. Misbah Efendi dervişe ‘Fatih Efendi, bilmiş ol ki Safer Efendi bunları bizden çok daha iyi bilir çünkü onu Fahreddin Efendi yetiştirdi. Yazdığı kağıtlarda yanlış bir şey olduğunu zannetmiyorum fakat kendileri emir buyurdukları için ben tek tek bunlar nedir, hangi koldur söyleyeceğim, sen de not alırsın. Safer Efendi’ye hürmetlerimizi arz et, kendisi tevazu göstermiş, Allah başımızda daim eylesin.’ diyerek tek tek tac-ı şeriflerin nereye, hangi kola ait olduğunu ve özelliklerini söylemeye başlar. Misbah Efendi bir tâcda tereddüt eder ve ‘Bu tâc Bağdâdî de olabilir Rûmî de olabilir, çok emin değilim, açıp bir bakalım Safer Efendi ne yazmış?’ diye söyler. Derviş bunun üzerine tâcın içine yerleştirdiği kağıdı çıkartır ve ‘Kâdirî Bağdâdî yoluna ait tacdır.’ yazısını gösterir. Misbah Efendi tebessümle başını sallayarak, ‘Evet evet, çünkü şu yukarıdaki nakış Bağdâdî’dir, bak demedim mi sana Safer Efendi bizden daha iyi bilir diye, kendilerine hürmetlerimizi ilet, hiçbir hata yoktur, inşallah bunların tekrar imal edilmesi ve ihyasını da sizler devam ettirirsiniz.’ diye dualar ederek dervişi Safer Efendi’ye geri gönderir.623 620 Çıtlak, “Kişisel Görüşme”. 621 Nebi Bozkurt, “Sarık”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 2009)36/152-154; Ökten, “Kişisel Görüşme”; Cengiz, “Kişisel Görüşme”. 622 Ökten, “Kişisel Görüşme”. 623 Çıtlak, “Kişisel Görüşme”. 128 Bir dönem televizyonlarda evliya dizileri furyası başlamış, bu dizilerde kullanılan kıyafet ve sarıkları görünce Safer Efendi’nin “Keşke bunları bir bilene sorsalar, yanlış yanlış sarık ve kıyafet şekilleri kullanıyorlar, tanıdığınız varsa haber gönderin de madem yapıyorlar bu işleri doğru yapsınlar.” diye hayıflandığı anlatılmıştır.624 Safer Efendi’nin 1970’li yıllardan itibaren İstanbul içi ve dışında gittiği türbelere, yanında destar ve tac götürerek gittiği, Türbeler Müdürlüğü’nün kurulduğu tarih olan 15 Şubat 1978 yılına kadar türbelerin başlıklarını fahrî olarak düzelttiği nakledilmiştir. Bu gayretiyle İstanbul’daki birçok türbenin bozulan sarıklarını kendisi tamir etmiştir. Shems Friedlander bu konuda bir hatırasını şöyle anlatmaktadır; “İstanbul’daki tekkeler genelde, trafiğin aktığı sokaklarda yeşil kapılar ardında veya meyve ağaçlarıyla çevrili bahçelerde saklanır. Tarikat şeyhlerinin tâc-ı şerîflerindeki destarları tekrar sarmak için Safer Baba ile birçok tekkeye gittim. Destarlar zamanla yıpranmış. Birçok tekke artık “zikir ile hayat” bulmuyordu. Dolayısıyla tâca yeşil destarı düzgün sarmayı bilen çok az insan kalmıştı. Sandukaların yanında yerde otururken Safer Baba tâcı onarır ve bana da kumaşı sol tarafta bir kuyruğu (taylasan) kalacak şekilde nasıl saracağımı gösterirdi. Tâcı ben tutardım, Safer Baba da sarardı. İşin ucundan ben de tutmuş olurdum. Odalara çok güzel bir rayiha dolardı.”625 1982 yılında müze araştırmacısı olarak Türbeler Müdürlüğü’nde çalışmaya başlayan ve 1984 yılından itibaren müdürlükle vazifelendirilen Erman Güven, o dönemlerde ekibi olmadığı için türbelere bakım ve onarım yapabilecek birilerini bulamamış, Safer Efendi bu iş için genç dervişlerinden oluşan bir grubu vazifelendirerek türbelerin hizmeti için kendisine göndermiştir. Türbe tamirleri sırasında yapılan işlerden bazıları sandukalara puşide dikilmesi, destarların aslına uygun biçimde sarılması, kandillerin döşenmesi, türbenin temizliği vs. şeklindedir. Bütün bu işlemler Safer Efendi’nin öğrettiği şekliyle genç dervişlerin oluşturduğu takım tarafından yapılmıştır. Yaşar Cengiz, Safer Efendi’den öğrendiği şekliyle türbe bakımı esnasında nelere dikkat edilmesi gerektiğini şöyle anlatmıştır; “Bir türbe kapısı ‘Yâ Fettâh’ diye açılır. Dünya kelâmı konuşulmaz. Buhurlar uyandırılır. Kapı eşiği öpülür. İçeride süpürülen tozlar çöpe atılmaz, kuyuya 624 Çıtlak, “Kişisel Görüşme”. 625 Friedlander, Kış Hasadı, 241. 129 sırlanır. Örtüler değiştirilirken hiç dünya kelamı konuşulmadan tekbirlerle değiştirilir ve çıkarken eşik yine öpülerek çıkılır. Kapılar kapatılırken Sûre-i Mülk okunur.”626 Safer Efendi türbeleri ihya ederken vakıf malı olması hasebiyle küçük büyük bütün parçaları yeniden değerlendirme gayreti içinde olmuştur. Anlatıldığına göre eğer türbeden çıkan materyal boyamak veya tamir edilmek suretiyle yenilenebilecek türdense bir zamanlar burada kullanılmıştı diyerek mutlaka o malzemenin türbede yeniden kullanılmasına özen göstermiştir Şayet bu malzeme yeniden kullanılamayacak kadar eskimiş ve tamirle düzelme imkanı yoksa yine vakıf malıdır hassasiyetiyle o malzemenin türbenin bir yerine defnedilmesi yahut saklanması suretiyle türbede kalmasına özen göstermiş, sarıkların sarılması esnasında çıkan eski malzemeyi ise yeni yaptığı tacın içine dikerek, altta kalıp görülmeyecek şekilde ihya etmiştir.627 Bu türbelerden üstü kapalı olup sandukası bulunanlara kumaşla tâc sarılırken üstü açık olan mezar şeklindekilere tâc-ı şerîf şeklinde mermerden başlık yapıldığı ifade edilmiştir.628 Bu bölümde Safer Efendi’nin bazı türbe tamiratları hakkında detay bilgi veren notları aynen aktarılacak, türbelerle alakalı aldığı diğer notların vesikası ‘Ekler’ kısmında fotoğraf olarak verilirken629 bu notlarda adı geçen türbeler aşağıdaki tablolarda verilecektir; “Hz. Pîr Ramazâneddîn-i Mahfî (kuddise sırruhu’l-âlî) Efendi’nin türbe-i şerîfi tâmîri tamamlandı ve sandukaları örtüleri dikilip tâc-ı şerîfleri tâmîr edildi (1392/1972). Hz. Seyyid Nizâmeddîn (kuddise sırruhu’l-metîn) Efendi’nin türbe-i şerîfi tâc-ı şerîfleri yeniden yapılıp yerine götürüldü (7 Safer 1393/12 Mart 1973 Pazartesi). Aynı türbenin tâc-ı şerîfleri beş yıl sonra yeniden sarılmıştır. Hz. Şeyh Emîr Sultân (kuddise sırruhu’l-mennân)’ın oğlu Emîr Ali Sultân (kuddise sırruhu’l-mennân)’ın destâr-ı şerîfi sarılmıştır (21 Safer 1393/26 Mart 1973-Pazar). Karagümrük’de Aysu sineması sırasında Hattât Rakım Efendi hazretleri türbesi karşısındaki Evrenos Dede türbesinin tâc-ı şerîfleri yenilenmiştir (15 Safer 1394/10.03.1974-Pazar). 626 Cengiz, “Kişisel Görüşme”. 627 Çıtlak, “Kişisel Görüşme”. 628 Subaşı, “Kişisel Görüşme”. 629 Bk. EKLER, Ek - 4 a/b 130 Hz. Pîr Ümmî Sinân (kuddisesırruhu’l-mennân) Efendi’nin sandukasına örtü vaz edilmiştir (1394/1974). Hz. Hacı Bayram-ı Velî (kuddise sırruhu’l-âlî) Efendi’nin sandukasına yeşil örtü ve destâr götürülmüş, cüneydî sarık sarılmıştır (1394/1974). Macaristan Budapeşte’deki Gül Baba (kaddesallâhu sırrahu) hazretlerine tâc-ı şerîf yapılıp gönderildi (1397 Safer/1977 Şubat). Beşiktaş’ta Sinan Paşa câmi-i şerîfi derûnunda Hz. Şeyh Neccârzâde (kaddesallâhu sırrahu) türbe-i şerîfine bir Celvetî tâc-ı şerîfi gönderilmiştir (23 Muharrem 1402/20 Kasım 1981). Tâmîr edilerek Kız Kur’ân kursu olarak kullanılmaya başlanan Fatih Sofular tekkesinin türbe-i şerîf sandukasına örtü ve Halvetî Şâbânî tâc-ı şerîfleri yapılmıştır (1981). Tarîk-i Kadiriyye’den Üsküdar Kartal Baba (kaddesallâhu sırrahu) hazretlerinin türbe-i şerîfi sanduka başlarındaki tâc-ı şerîflerin destarları sarılmıştır (1401/1981). Hz. Pîr Hasan Hüsâmeddîn Uşşâkî (kuddise sırruhu’l-âlî)’nin Kasımpaşa’daki türbe-i şerîflerindeki sanduka tâc-ı şerîflerinin sarıkları sarılmıştır (1404 Şabân-ı şerîf / 06 1984). Halvetiye-i Uşşâkiyye’den Hz. Pîr-i sânî Muhammed Cemâleddîn Uşşâkî (kuddise sırruhu’l-âlî)’nin Eğrikapı Savaklardaki türbe-i şerîfinin destârları yenilenmiş ve Cüneydî olarak sarılmıştır (1404/1984). Pîr-i sânî Hz. Ebu’r-Rızâ el-Bedevî (kuddise sırruhu’l-âlî)’nin yıkılan tekkesinden geriye kalan türbe tamîr edilmiş ve dört sandukanın tâc-ı şerîfi yeniden yapılmıştır (1405/1985).”630 630 Çakır, Geydim Hırkayı, 16-17. 131 Tablo 1: Safer Efendi’nin notlarından derlenerek oluşturulan, İstanbul içinde ihya edilen ve tâc-ı şerîfleri yapılan bazı türbelerin isimleri; İSTANBUL İÇİNDE İHYA EDİLEN VE TÂC-I ŞERÎFLERİ YAPILAN BAZI TÜRBELER Nureddîn Cerrâhî Türbesi Karagümrük/Fatih Haziran 1988 Sümbül Efendi Türbesi Kocamustafapaşa/Fatih Ramazan Efendi Türbesi Kocamustafapaşa/Fatih 1972 Fatih Sultan Mehmed Türbesi Alikuşçu/Fatih Saçlı Kasım Dede Türbesi Kocamustafapaşa/Fatih Evranos Dede Türbesi Dervişali/Fatih 10 Mart 1974 Şeyh Vefâ Türbesi Hacıkadın/Fatih Pazar Tekke Türbesi Topkapı/Fatih Harirî Ali Efendi Türbesi Topkapı/Fatih Sofular Baba Türbesi İskenderpaşa/Fatih 1981 Bahçevancı Ş. Arif Efendi Türbesi Akşemseddin/Fatih Ebu Şeybe el-Hudrî Türbesi Ayvansaray/Fatih Abdullah el-Ensarî Türbesi Ayvansaray/Fatih Sertarikzade M. Emin Efendi Türb. Nişanca/Eyüpsultan Abdülahad Nuri Türbesi Nişanca/Eyüpsultan Abdülmecit Sivasî Türbesi Nişanca/Eyüpsultan Şeyh Murat Buhârî Türbesi Nişanca/Eyüpsultan Cemâleddin Uşşâkî Türbesi Eğrikapı/Eyüpsultan 1984/18 Haziran 1991 Ya Vedûd Türbesi Eğrikapı/Eyüpsultan Nazmi Geylani Efendi Türbesi İslambey/Eyüpsultan Hüsameddin Uşşâkî Türbesi Kasımpaşa/Beyoğlu Haziran 1984 Kaptanıderya Piyâle Paşa Türbesi Kasımpaşa/Beyoğlu Hâşimî Emir Osman Türbesi Kasımpaşa/Beyoğlu Ebürrızâ Türbesi Kasımpaşa/Beyoğlu 1985 Arapzade Mustafa Efendi Türbesi Kasımpaşa/Beyoğlu İsmail Rûmî Türbesi Tophane/Beyoğlu Hasan Burhaneddin CihangirîTürb. Cihangir/Beyoğlu Merkez Efendi Türbesi Merkezefendi/Zeytinburnu Şeyh Şemseddin Yeşil Türbesi Kazlıçeşme/Zeytinburnu Seyyid Nizam Türbesi Seyitnizam/Zeytinburnu 12 Mart 1973/1978 Yahya Efendi Türbesi Yıldız/Beşiktaş Neccârzâde Türbesi Sinanpaşa/Beşiktaş 20 Kasım 1981 Şeyh Sinan Türbesi Kalfaköy/Çatalca Kartal Baba Türbesi Validei Atik/Üsküdar 1981 Cemâleddîn-i Halvetî Türbesi KarabaşiVelîA.AlaaddînAtvâlTürb. 132 Tablo 2: Safer Efendi’nin notlarından derlenerek oluşturulan, İstanbul harici yurtiçi ve yurtdışında ihya edilen ve tâc-ı şerîfleri yapılan bazı türbelerin isimleri; İSTANBUL DIŞINDA İHYA EDİLEN VE TÂC-I ŞERÎFLERİ YAPILAN BAZI TÜRBELER Pir Sücaeddin İlyas Türbesi Amasya Hacı Bayram Velî Türbesi Ankara 1974 Ümmi Sinan Türbesi Antalya 1974 / 7 Ekim 1991 Abdülvahhab Ümmî Türbesi Antalya 7 Ekim 1991 Şeyh Şuca Türbesi Antalya Hayreddin Tokadî Türbesi Bolu Debbağ Dede Türbesi Bolu Ömer Sikkinî Türbesi Bolu Akşemseddin Türbesi Bolu Emir Sultan Türbesi Bursa Üftade Türbesi Bursa Akbıyık Sultan Türbesi Bursa Eşrefoğlu Rûmî Türbesi Bursa İsmail Hakkı Bursevî Türbesi Bursa Kutbuddin-i İznikî Türbesi Bursa Temmuz 1991 Üç Kuzular Türbesi Bursa Kasım Efendi Türbesi Bursa Baba Sultan-Geyikli Baba Bursa 14 Haziran 1991 Ahmed Talibi İrşadî Türbesi Çanakkale Yazıcıoğlu Muhammed Türbesi Çanakkale Ahmed Bican Türbesi Çanakkale Ece Baba Türbesi Çanakkale Çerkeşî Mustafa Efendi Türbesi Çankırı Hasan Sezaî Türbesi Edirne Muhammed Erzincanî Türbesi Erzincan Ağustos 1991 Şeyh Edebali Türbesi Eskişehir 1991 Şeyh Şaban-ı Velî Türbesi Kastamonu Seyyid Burhaneddin Türbesi Kayseri İbrahim-i Tennurî Türbesi Kayseri Hacı Bektaşi Velî Türbesi Kırşehir Ahi Evran Türbesi Kırşehir Mevlânâ Celâleddin Rûmî Türbesi Konya Sadreddin Konevî Türbesi Konya Şemsi Tebrizî Türbesi Konya H. Aksarayi Somuncu Baba Türbesi Malatya Hasan Basri Türbesi Malatya A. Şemseddin MarmaravîTürb. Manisa AhmedKuddûsî Türbesi Niğde Sarı Saltuk Türbesi Niğde 1990 İbrahim Hakkı Erzurumî Türbesi Siirt Seyyid Bilal Efendi Türbesi Sinop Şemseddin Sivasî Türbesi Sivas Alâaddin Uşşâkî Türbesi Uşak 15 Şubat 1991 Ahmed Semerkandî Türbesi Uşak 15 Şubat 1991 Gül Baba Türbesi Macaristan 1977 / 1992 Şeyh Hüseyin Efendi Türbesi Yugoslavya 133 Niğde Bor’da Ahmed Kuddusî Baba Türbesi ve Eyüpsultan’da Sertarikzâde Mehmed Emin Efendi Türbesi’ndeki ihya faaliyetlerinde yaşanan bazı hadiseler anlatılmıştır. Bu hadiselerle ilgili anlatılanlar da burada aktarılarak bölüm sonlandırılacaktır; Ahmed Kuddusî türbesine tâc- şerîf yapılmasının bir rüya üzerine olduğu söylenmiştir. Bununla ilgili hadise şöyle anlatılmaktadır; Safer Efendi’nin halifelerinden biri rüyasında Kuddusî Baba’nın tac istediğini görür, bunun üzerine Safer Efendi tarafından Kadirî tacı hazırlanarak dervişleri eliyle Niğde Bor’a götürülür. Bor’a gidip Kuddusî Baba’nın kabrinin tac koyulabilecek şekilde olmadığını gören dervişler, Bor’da tevafuk olarak buldukları torunlarına, dedeleri Ahmed Kuddusî için sanduka yapmalarını ve Kuddusî Baba ile ilgili bir vakıf kurarak anma programları düzenlemelerini tavsiye etmişlerdir. Sandukanın ne şekilde olacağını Safer Efendi’den öğrendikleri şekilde çizerek tarif eden dervişler, tâc-ı şerîfi bırakıp Bor’dan ayrılır. Kuddusî Baba’nın torun halifeleri, dervişlerin tavsiyesine uyarak bir vakıf kurmuş ve böylelikle her sene Kuddusî Baba’yı anma merasimleri yapılmış, bu merasimlerden bazılarına dönemin Kültür Bakanı Namık Kemal Zeybek de katılmıştır. Safer Efendi’nin otobüslerle katılım sağladığı bu programda kendi oluşturduğu koroyla ilahi konserleri verilmiş, sema âyini yapılmıştır.631 Sertarikzâde Mehmed Emin Efendi Türbesi’nin onarımının da şöyle olduğu anlatılır; yıkılıp üstü açılan tekke binasında yok olmaya yüz tutmuş mezarlar meydana çıkarılmış ve türbe şekline getirilerek üstüne çatı yapılmak istenmiştir. Fakat duvarların tamamen çürüdüğü ve çatının duvarları taşımayacağı kanaatine varılınca Safer Efendi, mezarların bile ortaya çıkarılması işleminin gizli yapıldığı o dönemde, şartların tekke binasını yeni baştan yapmaya el vermemesi sebebiyle ‘ileride birileri gelir tekkeyi yapar inşallah’ diyerek sandukaların olacağı yere beton dökülmesini talimat vermiş, bu sayede kabirlerin yerinin muhafaza edilmesini sağlamıştır. Günümüzde tekke binası aslına uygun şekliyle restore edilmiş ve kültür merkezi olarak kullanılmaktadır.632 631 Subaşı, “Kişisel Görüşme”. 632 Subaşı, “Kişisel Görüşme”. 134 E. TEKKE MÛSİKİSİNE KATKILARI VE YAPMIŞ OLDUĞU HİZMETLER Safer Efendi, Fahreddin Efendi’ye intisap ettikten sonra mûsikiyle alâkadar olmaya başlamıştır. İlk mûsiki hocası sertarik Ali Haydar Efendi’dir.633 Mûsiki alanında kendini gayrete getiren kişinin Albay Selâhattin Gürer olduğunu ifade etmiştir. Safer Efendi ‘ben nota bilmiyorum’ demesine rağmen Selâhattin Gürer, ‘Olsun, bu işi sen yürüteceksin.’ diyerek içinde yüzden fazla ilahi notası bulunan bir dosyayı kendisine teslim etmiştir. Safer Efendi’nin mûsiki alanında asıl mücadelesi o günden sonra başlamıştır.634 Safer Efendi’ye göre mûsiki, Allah’ın kullarına ‘bezm-i elest’teki o güzel hitabından bir hediyesidir,635 bu yüzden insanın olduğu her yerdedir636 ve doğumundan ölümüne hayatının bir parçasıdır.637 Ancak mûsikiyi ve makamı önceleyip de manayı ötelememek gerektiği hususunda uyarmış, aslolanın ruh yani mana olduğunu ifade etmiştir.638 Mûsikinin dindeki yeriyle alakalı Safer Efendi şöyle söylemektedir; “Mûsikiyle iştigal etmek emir değil ki İslâm’da, müsâadedir. İsteyen çalar oynar, isteyen dinler. İsteyen ne çalar ne dinler.”639 “Son peygamber, Efendimiz aleyhissalâtü vesselâm çalgı çalmadı, çalanlara mâni olmadı, müsâade buyurdu. Beş vakit namaz gibi farz-ı ayın olsaydı, yanmıştık. Hepimiz bir şey [çalgı] lambur lumbur, fenâydı o.”640 Safer Efendi’nin bu alanda kendini geliştirmek noktasında çok gayretli olduğu ifade edilmiştir. Durak türü ilahinin nasıl okunduğu, Mevlevî âyinindeki üslûbun nasıl olduğu, hangi ilahilerin meydanda hangilerinin sahnede okunabileceği gibi detaylar hakkında bilgi sahibi olduğu anlatılmıştır. Sesinin çok güzel olduğu ve bariton olmasına rağmen tenorun dahi çıkmakta zorlandığı tiz perdelere defalarca çıktığına şahit 633 Çakır, Geydim Hırkayı, 15. 634 Çakır, Geydim Hırkayı, 259. 635 Ekicim, Safer Dal Efendi’nin Hayatı, Eserleri ve Türk Din Mûsikîsine Katkıları, 122. 636 Çakır, Geydim Hırkayı, 83. 637 Çakır, Geydim Hırkayı, 15. 638 Çakır, Geydim Hırkayı, 211. 639 Çakır, Geydim Hırkayı, 79. 640 Çakır, Geydim Hırkayı, 154. 135 olunduğu belirtilmiştir.641 Okuduğu ilahilerin büyük çoğunluğunu ezberden okuduğu, bir ifadeye göre iki binden fazla ilahinin ezberinde olduğu söylenmiştir. 642 Safer Efendi’nin mûsiki makamlarının tümünü sevdiği ancak aralarında uşşak ve hüseynî makamlarını daha çok severek dinlediği ifade edilmiştir. Hüseynî ve uşşak makamlarında icra edilen Şu Benim Divâne Gönlüm adlı ilahiyi dinlerken Fahreddin Efendi’nin fotoğrafına bakıp ağladığı nakledilmiştir.643 Safer Efendi’nin sadece ilahileri değil bazı şarkıları da çok sevdiği ve bunun için “Bazı şarkıları dinlerken Resûlullah Efendimiz’e bir naat, tevşih okunuyormuş gibi hissediyorum” dediği nakledilmiş, en sevdiği şarkının ‘Kapıldım Gidiyorum Bahtımın Rüzgârına’ adlı şarkı olduğu belirtilmiştir.644 Bir diğer çok sevdiği parçanın sözleri şöyle aktarılmıştır; O güzel gözlerle bakmasını bil Sade kendin yanma yakmasını bil Sevda pınarından gelen bir su ol Gönülden gönüle akmasını bil 645 Safer Efendi, Atatürk zamanında Riyâseticumhur İncesaz Heyeti şefliğinde ve Muzıkayi Hümâyun’da görevlendirilen Hafız Yaşar Okur’u ömrünün son zamanlarına tekabül eden dönemlerde koluna girerek tekkeye getirmiştir. Yaşar Okur, Safer Efendi’nin isteği üzerine tekkede en kıdemli hanım derviş olan Sevim Tutkunkardeş’e646 kadim usûle göre mevlid okumayı talim ettirmiştir.647 Anlatıldığına göre Safer Efendi, İstanbul Üniversitesi öğrenci korosunu yıllarca karşılıksız olarak çalıştıran koro şefi Süheyla Altmışdört ve öğrencileri için üniversite tarafından yer tahsis edilmeyince sahibi olduğu Yümni Düğün Salonunu belli zamanlarda bu öğrenciler için ücretsiz olarak tahsis etmiş 641 Çıtlak, “Kişisel Görüşme”; Erkam TV, “Bir İrfan Öncüsü Olarak Safer Dal Efendi (Muhibbî) Konuşmacı: Ö. Tuğrul İnançer” 01:05:17-01:06:00. 642 Çıtlak, “Kişisel Görüşme”. 643 Ekicim, Safer Dal Efendi’nin Hayatı, Eserleri ve Türk Din Mûsikîsine Katkıları, 123. 644 Ökten, “Kişisel Görüşme”; Özer, “Kişisel Görüşme”. 645 Ekicim, Safer Dal Efendi’nin Hayatı, Eserleri ve Türk Din Mûsikîsine Katkıları, 44-45. 646 Sevim Tutkunkardeş, Safer Efendi döneminde hizmetnişînlerden ‘pazarcı’ olan Erol Tutkunkardeş’in eşidir. Hanımlar katının meydan işlerinde en kıdemli hanım derviştir. Fahreddin Efendi zamanında erkeklere dahi meydan açmaya izin verilmeyen bir dönemde hanımlara meydan açmaya salahiyetli tek kişidir. Terzilikte mahir olduğu, tâc-ı şeriflerle alakalı terzilik işlerini bildiği ve bunu Safer Efendi’den talim ettiği anlatılmıştır. 647 Çıtlak, “Kişisel Görüşme”. 136 kendilerine orada ikramlar eşliğinde ortam hazırlatmıştır.648 Ramazan aylarında farklı camilere gruplar göndererek enderûn müezzinliği yaptırmış,649 1981 yılı Ramazan ayında yani yasakların belirgin şekilde kendini gösterdiği dönemlerde Münevver Ayaşlı’nın yalısında tekke müziği programı çekilmiş ve böyle bir program ilk kez televizyonda yayınlanmıştır. Bu programın yapımının Safer Efendi sayesinde olduğu belirtilmiştir.650 Yine 1980’li yıllarda Rumeli Hisarı’nda Safer Efendi’nin öncülüğüyle kültürel faaliyet ve otantik müzik isimleri altında organizasyon yapılarak devranın halkın ve turistlerin beğenisine sunulması sıfatıyla Cumhuriyet devrinde ilk kez halka açık şekilde devran ve zikir âyininin yapılmaya başlandığı ifade edilmiştir. Topluluğun başında Safer Efendi’nin talimatıyla Taşkın Savaş bulunmuştur. Bunun yanında 1980’li yılların ortalarında Kültür Bakanlığı Türk Tasavvuf Müziği Topluluğu’nun kurulmasında Safer Efendi’nin büyük payının olduğu ifade edilmiştir.651 Safer Efendi’nin mûsiki alanındaki hizmetlerinden en büyüğü ise tekke mûsikisi külliyâtına yapmış olduğu katkılarıdır. Bu katkıları, geleneğin kayda alınarak korunması, kayda alınan ilahilerin notaya dönüştürülerek geleceğe aktarılması ve bestelenmemiş nutuklardan yeni ilahiler yaparak ve yaptırarak mûsiki külliyatına yeni eserler ve bestekârlar kazandırması şeklinde üç maddede inceleyebiliriz; 1. Geleneğin Kayda Alınarak Korunması Safer Efendi yıllarca yanında ses kayıt cihazıyla dolaşarak dergâhların açık olduğu dönemlerden kalan zâkir, zâkirbaşı ve kadîm usûlü bilen insanları bulup ilahi, kaside, durak gibi hafızalarında kalan mûsiki eserlerinin tümünü tek tek okutarak bant kayıtlarına aldırmıştır. Bu ses kayıt cihazı dönemin meşhur kayıt cihazlarından olan bavul büyüklüğündeki Grundig TK marka makaralı teyptir. Safer Efendi ulaşım ve teçhizatın son derece yetersiz olduğu bir dönemde bu büyüklükteki bir cihazı yanında taşıyarak tek bir eser alabilmek için uzak yakın dememiş ve her yere gitmiştir. Bu sayede birçok eseri türlü zorluklarla kayıt altına alarak kaybolmaktan kurtarmıştır.652 Bu ilahilerin içinde dönemin meşhur mûsiki üstatlarından olan Hopçuzâde Şakir Çetiner, 648 Dünya Bizim, “Safer Efendi’nin Musikimize Hizmeti de Hayli İhtişamlıdır”. 649 Cengiz, “Kişisel Görüşme”. 650 TYB İstanbul, “İrfan Öncüleri-Ömer Tuğrul İnançer” 31:05-31:25. 651 Çıtlak, “Kişisel Görüşme”. 652 Akyol, Aslan Hepgür Hayatı ve Mûsiki Çalışmaları, 50. 137 Hüseyin Sebilci, Salâhattin Demirtaş, Albay Selâhattin Gürer, Yarbay Zühtü Bey, Cerrâhî Âsitânesi zâkirbaşısı Necati Bey, Hâfız Hüseyin Tolon, Hâfız Yaşar Okur, Hâfız Asım Şakir Gören gibi bestekâr ve mûsikişinâsların kendi sesinden okuduğu besteleri de bulunmaktadır.653 Üstatları ‘hazine-i irfânını yokla’ diyerek tatlı dili ve ikna kabiliyetiyle harekete geçirdiği ve bu sayede yüzlerce ilahiye ulaştığı belirtilmiştir. Bir seferinde Rumelili bir hanımdan ‘Acep Lütfun Seherinde’ ilahisini alabilmek için gece yola çıktığı ve Karamürsel’e gittiği ifade edilmiştir. Bu hanım, sesinin kayda alınmasını istemediği için ilahiyi okumayı reddeder, Safer Efendi dergâhın kıdemli hanım dervişlerinden olan Hüsniye Bacı’yı devreye sokar ve kadını ikna etmeyi başarırlar. Onun bu gayretini gören Hafız Yaşar Okur ‘Oğlum Safer, bu işler demode oldu, bunlarla ne uğraşıyorsun?’ deyince Safer Efendi, ‘Belki bir gün moda olur.’ cevabını vererek aynı şevkle çalışmalarına devam etmiştir.654 Onun bu konuda göstermiş olduğu sabrı, kararlılığı ve gayreti ile yüzlerce eser yok olmaktan kurtularak koruma altına alınmıştır. Bu çalışmalarla makara bantlara aldığı ilahileri zamanla ilerleyen teknoloji şartlarıyla kasetlere aktarmış655 bu şekilde arşiv haline getirdiği kasetleri 1980’li yıllardan itibaren dönemin önemli müzik adamlarına vererek notaya aktarımını sağlamıştır.656 Bugün TRT’nin ve Türk Tasavvuf Mûsikisi ve Folklorunu Araştırma ve Yaşatma Vakfı’nın arşivinde bulunan dini eserlerin pek çoğunun Safer Efendi’nin bu gayretleri sonucu kurtarılmış eserler olduğu ifade edilmektedir.657 Kendi çabalarıyla, ulaştığı mûsiki eserlerini kayda almaya gayret eden Safiyüddin Erhan, Safer Efendi’nin bu kayıtlarından bazılarını kendisinden aldığını anlatmış, o günlerden şöyle bahsetmiştir; ‘İstanbul’da elimde bant makineleriyle -o dönemki büyük makara teypler- kimde ne varsa bu usûl erkânı tespite çalışıyorum. O zaman da kendi hanelerine gidip vaktiyle tespit ettikleri ses kayıtlarını, onların makinesinden bizim makineye bantla veya kordon kablo ile nakiller yapmıştık. Hatta daha sonra kendileri gene o senelerdeydi, 78’ler filandı. Amerika’ya gidiyorlar. Amerika veya başka memleketlere de galiba gittiler. Oradaki merasimleri de banda almışlar. O bantların da 653 Çakır - Dal, “Dal, Safer” Ek-1/302-303; Murat Eroğul, Ahmet Özhan’ın Hayatı, Eserleri ve Türk Din Mûsikîsi İcra Geleneğindeki Yeri (Ankara: Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019), 21. 654 Dünya Bizim, “Safer Efendi’yi dervişlerinden ayırmak zordu”. 655 Ekicim, Safer Dal Efendi’nin Hayatı, Eserleri ve Türk Din Mûsikîsine Katkıları, 57. 656 Eroğul, Ahmet Özhan’ın Hayatı, Eserleri ve Türk Din Mûsikîsi İcra Geleneğindeki Yeri, 21. 657 Erkam TV, “Bir İrfan Öncüsü Olarak Safer Dal Efendi (Muhibbî) Konuşmacı: Ö. Tuğrul İnançer” 37:30-37:50. 138 biz bazılarını böyle nakil etmiştik. Böyle hanelerinde gidip bant nakli yaptığımız da olmuştu. Kendileri gayet mültefit, mütevazi olarak bizim o zaman tabi daha henüz yetişme günlerimizin bütün eksik ve noksanlıklarına nazar kılmayıp bizimle alâkalanmaları şüphesiz bizim için büyük bir istifade ve feyiz vesilesi olmuştur.’658 2. Kayda Alınan İlahilerin Notaya Dönüştürülerek Geleceğe Aktarılması Safer Efendi’nin mûsiki anlamındaki gayretlerini duyan bazı müzisyenler dergâha gelerek hem derviş olmuşlar hem de eserlerin notaya alınma sürecine katkıda bulunmuşlardır.659 Dönemin önemli müzik adamı Cinuçen Tanrıkorur’un mûsiki konusunda Safer Efendi’nin müktesebatından çokça istifade ettiği nakledilmiştir. 660 Safer Efendi tarafından arşiv haline getirilen ilahi kayıtlarını notaya alma çalışmaları ilk olarak neyzen Doğan Ergin ve kemânî Mithat Arısoy tarafından başlatılmış, ardından kemânî Aslan Hepgür’ün de dahil olmasıyla çalışmalar hız kazanmıştır. Safer Efendi’nin teşvikiyle başlatılan bu çalışmalar Cüneyd Kosal ve Metin Alkanlı gibi dönemin önemli mûsikişinâslarının da katılımıyla daha da hızlanarak devam etmiş, Cüneyd Kosal’ın bu çalışmalara dahil olmasıyla nota işlemleri daha metodik ve akademik bir seviyeye ulaşmıştır.661 Bu eserler Cüneyd Kosal’ın kontrolünden geçerek662 üzerlerine “Safer Efendi’nin ses kayıtlarından notaya alınmıştır.”ibaresi not düşülmüş, Türk Tasavvuf Mûsikisi ve Folklorunu Araştırma ve Yaşatma Vakfı’nın mührü basılarak arşive kaldırılmıştır.663 Cüneyd Kosal o günlerden şu sözleriyle bahsetmiştir; “Safer Baba’nın teşvikleriyle orada âdeta bir matbaa gibi çalışıyorduk. Bir yandan besteler yapıyor, diğer yandan ilâhileri notaya alıyorduk. Bu hararetli ve bereketli çalışmalarımız neticesinde yüzlerce ilâhiyi kaydettik.”664 Oluşturulan bu nota arşivinde hiçbir icrası olmayan ilahiler geceler boyu ve saatler süren yorucu mesailerle sabahlara kadar okunup kasetlere kaydedilmiştir.665 Tekke, bu çalışmaların sonucunda o 658 Erhan, “Kişisel Görüşme”. 659 Ekicim, Safer Dal Efendi’nin Hayatı, Eserleri ve Türk Din Mûsikîsine Katkıları, 59. 660 Çıtlak, “Kişisel Görüşme”. 661 Erkam TV, “Bir İrfan Öncüsü Olarak Safer Dal Efendi (Muhibbî) Konuşmacı: Ö. Tuğrul İnançer” 38:05-39:05. 662 Muhammet Enes Üstün, Albay Selahattin Gürer’in Hayatı, Eserleri ve Riyasetindeki “Kıyâm Kelime-i Tevhidi”nin Müzikal Açıdan İncelenmesi (İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019), 8. 663 Ekicim, Safer Dal Efendi’nin Hayatı, Eserleri ve Türk Din Mûsikîsine Katkıları, 63. 664 Akyol, Aslan Hepgür Hayatı ve Mûsiki Çalışmaları, 45. 665 Eroğul, Ahmet Özhan’ın Hayatı, Eserleri ve Türk Din Mûsikîsi İcra Geleneğindeki Yeri, 102. 139 dönemin çok önemli bir repertuar kaynağı haline gelmiştir.666 Son olarak okunmaya hazır hale getirilen bu eserler Safer Efendi tarafından tekke usûlüyle meşk ettirilerek yeni nesle öğretilmiştir. Bunun yanı sıra bazı ilahiler Ahmet Özhan tarafından sahnede okunarak binlerce insanın bu eserlerle tanışması sağlanmıştır. 3. Mûsiki Külliyatına Yeni Eserler ve Bestekârlar Kazandırması Safer Efendi’nin mûsiki külliyâtına yapmış olduğu bir diğer önemli katkı hem kendisinin eser bestelemesi hem de insanları beste yapmaya teşvik etmesiyle yeni besteler ve bestekârlar kazandırmasıdır. Safer Efendi’nin ilk bestesi Abdülahad Nuri Sivasî’nin ‘Ey Beni Aşk Ateşiyle Yandıran’ dizeleriyle başlayan şiirine yaptığı saba zemzeme makamındaki ilahidir. Bilinen dokuz tane bestesi olmasına rağmen bir ifadeye göre daha fazla bestesinin olduğu belirtilmiş, ‘giydirme beste’667 diye ifade edilen ve özellikle Arapça ilahilerin bestelerinden Türkçe güftelere uyarlanan çok sayıda bestesi olduğundan söz edilmiştir. Buna ilave olarak bazı dervişlerine rüyada beste yaptırdığına dair anlatımlar da mevcuttur.668 Herkes tarafından bilinen dokuz bestesi; Ey Beni Aşk Ateşiyle Yandıran, Âdâb İle Erkân İle, Cümle Kuşlar Uyanmadan, Ey Mihri Lâ Yezâlin, Gamdan Beni Âzâd Et, Müştâkı Cemâlinem, Tevhid Etsin Dilimiz, Yâ Rab Ne Ola Hâlim ve Yeter Oldum Fenâ Bağında Nâlân adlı ilahilerdir.669 Beste yapma konusunda büyük gayret gösteren ve dervişlerini de aynı şekilde gayretlendiren Safer Efendi, dervişlerinin gayretleri karşısında her zaman ümitlendirici, yüreklendirici olmuş, onların hiçbir emeğini olumsuz ifadelerle karşılamamıştır. Yeni bir beste ile gelen dervişini onun heyecanından daha fazla bir heyecanla karşılamış, gelen beste güzel olmamışsa bile asla karşısındakinin şevkini kırmadan ‘bunu yapan daha da güzelini yapar’, ‘Allah tesir halk etsin, eğer canlı ise zaten okunacaktır’ gibi teşvik edici cümlelerle daima motive etmiş ve yeni çalışmalara şevklendirmiştir.670 666 Ekicim, Safer Dal Efendi’nin Hayatı, Eserleri ve Türk Din Mûsikîsine Katkıları, 130. 667 ‘Giydirme’ terimi aynı besteye, farklı güfte oturtmak yani hazırda bulunan bir besteye farklı bir güftenin uyarlanması anlamında olup özellikle tasavvuf müziğinde yaygın olarak kullanılan bir kelimedir. Mustafa Avcı, “Bestenin Anlam Dünyası: Yaratma, Hatırlama, Bulma ve Keşfetme Ekseninde Müzik Üretimi”, Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 18/48 (2021), 66-67. 668 Çıtlak, “Kişisel Görüşme”. 669 Ekicim, Safer Dal Efendi’nin Hayatı, Eserleri ve Türk Din Mûsikîsine Katkıları, 144-154. 670 TYB İstanbul, “İrfan Öncüleri-Ömer Tuğrul İnançer” 35:20-37:10. 140 Onun bu gayretiyle büyük bir mûsiki arşivi oluşmuş ve günümüze ulaşmıştır.671 Safer Efendi’nin ‘ya tutarsa’ diyerek herkese nutuklar verdiği, bir dönem sahaflara düşen kitaplardan topladığı güftelerden672 ve dîvanlardan özellikle bestelenmemiş şiirleri seçerek okunaklı ve güzel el yazısıyla bir kağıda yazıp ‘bir boş vaktinizde bakarsınız, belki bir beste çıkar’, diyerek dağıttığı ve böylelikle yüzlerce eserin meydana çıktığı anlatılmıştır.673 İnsanların da Safer Efendi’nin gönlüne girebilmek, onu hoşnut edebilmek düşüncesiyle adeta beste yapma yarışına girdikleri ifade edilmiştir. Bu sayede musiki literatürü çok sayıda beste ve bestekâr kazanmıştır.674 Cüneyt Kosal, Metin Alkanlı, Şerif Dedeoğlu, Zeki Altun, Aslan Hepgür, Doğan Ergin, Sami Savni Özer, Hakan Alvan ve Ahmet Muhtar Gölge gibi isimleri bestekârlığa teşvik eden kişi Safer Efendi’dir.675 Safer Efendi’nin teşvikleriyle en çok beste yapan kişinin Cüneyt Kosal olduğu söylenmiştir.676 Dönemin Yeşilçam film müziklerini yapan Metin Alkanlı, mûsiki piyasasında Unkapanı İMÇ’de aranjör olarak en önemli isimlerdendir. Alkanlı’nın tekke mûsikisi alanında beste yapması Safer Efendi’nin teşvikleriyle olmuştur.677 Safer Efendi, mûsiki bilgisinin ayrı, nota bilgisinin ayrı olduğunu belirterek nota bilgisi olmayan kişinin de beste yapabileceğini, hatta bestelerin çoğunlukla böyle kişiler tarafından yapılabildiğini ifade etmiştir.678 F. VEFATI Safer Efendi hizmet aşkıyla 73 yıllık bir ömür sürmüş ve geride bu aşkla hizmetler yapmaya devam eden eserlerini bırakmıştır. Ömrü boyunca dilinden düşürmeyip anlattığı şeyhinin özlemiyle geride kalanlara ‘Ben çok hasret çektim, biraz da siz çekin.’ diyerek maşukuna kavuşacağının haberini vermiş679 vefat etmeden önce son sözlerinden 671 Konu hakkında detaylı bilgi için bk. Ekicim, Safer Dal Efendi’nin Hayatı, Eserleri ve Türk Din Mûsikîsine Katkıları. 672 Dal, Şeyh Muzaffer Ozak Hayatı Menkıbeleri ve Seyahatleri, 14 Gayr-ı matbu. 673 Erkam TV, “Bir İrfan Öncüsü Olarak Safer Dal Efendi (Muhibbî) Konuşmacı: Ö. Tuğrul İnançer” 42:05-42:20. 674 Ekicim, Safer Dal Efendi’nin Hayatı, Eserleri ve Türk Din Mûsikîsine Katkıları, 133. 675 Çakır - Dal, “Dal, Safer” Ek-1/302-303. 676 Ekicim, Safer Dal Efendi’nin Hayatı, Eserleri ve Türk Din Mûsikîsine Katkıları, 65. 677 Ekicim, Safer Dal Efendi’nin Hayatı, Eserleri ve Türk Din Mûsikîsine Katkıları, 133. 678 Çakır, Geydim Hırkayı, 258-259. 679 Çakır, Geydim Hırkayı, 18. 141 birinin de ‘Uzun bir seyahate çıkıyorum.’ olduğu ifade edilmiştir.680 Anlatıldığına göre vefat etmeden önceki son bayram sabahında, bir şeyhin kabir taşının usûlüne göre nasıl yazılacağını anlatmış, kendi kabir taşının da bu şekilde yazılmasını söylemiş ve bundan tam bir ay sonra da vefat etmiştir. 681 Safer Efendi’nin bu durumu Pîr Nûreddin Cerrâhi’nin dervişleri için yaptığı “Ya Rabbi ... irtihâl edeceklerini kendilerine ilhâm eyle ve hubb-i mâl ve evlâd ve ıyâli kalplerinden sil ve irtihâllerinin yakîn olduğunu sarâhaten veyâ zımnen yanlarında bulunanlara haber versinler.”682 duasına mazhariyetinin bir örneğidir. Safer Efendi’nin vefatından önceki son iki gününü üzerinde şeyh kıyafetleri, başında Cerrâhî takkesi bulunduğu halde yatağında geçirdiği ifade edilmiştir.683 21 Şubat 1999/5 Zilkâde 1419 yılı Pazar günü Üsküdar İhsâniye’deki evinde vefat etmiştir.684 Vefatının hemen akabinde dergâha getirilerek orada gasledilmiştir.685 24 Şubat 1999’da omuzlar üstünde büyük bir kalabalığın tekbîrleri ve ilâhîleri ile Cerrâhî Âsitânesi’nden Fatih Camii’ne getirilmiş, burada kılınan cenaze namazının ardından tekrar aynı şekilde Âsitâne’ye getirilerek türbe kısmında kendisi için hazırlanan haziresine defnedilmiştir.686 Cenaze merasimi hakkında Mustafa Özdamar “herkesi imrendiren bir tören” olarak söylemiş ve duygularını “ölümü vuslat olan bir güzeli uğurlamanın haz ve hüznünü birlikte yaşadım o gün , orada ben.” diye ifade etmiştir. 687 M. Safiyüddin Erhan ise bu törenle ilgili ‘Tabii o kadar çok hususî bir iklim hasıl oluyor ki, hani neredeyse ‘ahh şu sandukanın içerisinde ben olsaydım’ der gibi bir hisse kapılmamak mümkün değil.’ şeklinde yorum yapmıştır.688 Prof. Dr. Mustafa Kara tarafından Safer Efendi’nin vefatına düşülen tarih şöyledir; Zamân mekân ihvânı, besler durur Halvetî Türkistan’dan bu yana akar coşar Halvetî 680 Friedlander, Kış Hasadı, 172. 681 Çıtlak, “Kişisel Görüşme”. 682 Dal, Fahreddin Erenden’in Tasavvufî Görüşleri, 207. 683 Friedlander, Kış Hasadı, 172. 684 Özdamar, Nureddin Cerrahî ve Cerrahîler, 223. 685 Friedlander, Kış Hasadı, 172. 686 Çakır, Geydim Hırkayı, 18; Özdamar, Nureddin Cerrahî ve Cerrahîler, 223. 687 Özdamar, Nureddin Cerrahî ve Cerrahîler, 223. 688 Erhan, “Kişisel Görüşme”. 142 Göçenler kervânına katıldı Safer Baba Çıktı yediler dedi: Hû “GEL ŞEYH-İ HALVETΔ 1999 689 Kime ait olduğu bilinmemekle beraber bir tarih mısraı da şöyle nakledilmektedir; Muhabbet dünyasının elçisidir Muhibbî Selâmet sâhilinin gözcüsüdür Muhibbî İki neyzen birlikte târihine “hû” düşdü Kişi sevdiğiyledir “FAHRÎ, AŞKÎ, MUHİBBΔ 1419 690 Safer Efendi’nin vefat ettiği günün akabinde İstanbul’da şiddetli bir fırtınanın gerçekleştiği anlatılmış, Memduh Cumhur Bey (ö. 2018) bu olay üzerine şöyle bir şiir yazmıştır; Meydân-ı evliyâda SAFER rûzîgârı bu Aşkî’yle bendelikte gönül iftihârı bu Fahrî’den iktisâb ederek nûr-ı Halvetî Engin çöl ortasında suyun intizârı bu Ukbâda Pîrinin ebediyyen yanındadır Her hizmetin netîcesi Hakk’ın karârı bu Bir rüzgâr esti görmedik âlemde mislini Eflâke sığmayan elemin âh ü zârı bu Yer gök yerinden oynadı Cumhur hüznile Meydân-ı evliyâda SAFER rûzîgârı bu 24.02.1999 689 Çakır, Geydim Hırkayı, 18, Dipnot:7. 690 Çakır, Geydim Hırkayı, 18, Dipnot:7. 143 Safer Efendi’nin vefatından bir hafta sonra yapılan bir mevlid programında Emin Işık’ın (ö. 2019) Safer Efendi için ‘Ben ömrüm boyunca Kur’an ve sünnetin nasıl bir insan istediği üzerinde çalıştım, yani Allah ve Resulünün görmekten hoşnut olacağı insan modelinin ne olduğunu aşağı yukarı bilirim. Benim Safer Efendi’yle ömrüm geçti, bana Kur’an ve sünnetin nasıl bir adam istediğini sorsalar, ben vallahi Safer Dal der, altına imzamı atarım. Safer Efendi işte böyle bir insandı.’ şeklinde sözler söylediği nakledilmiştir.691 691 Ekicim, Safer Dal Efendi’nin Hayatı, Eserleri ve Türk Din Mûsikîsine Katkıları, 21. 144 SONUÇ Tekkelerin kapatılmasından bir yıl sonra dünyaya gelen Safer Dal Efendi’nin hayatı, Türkiye’nin dini yaşamanın yasak olduğu günlerine rast gelmiştir. Ülkece zor günlerden geçilen bir dönemde ailenin üç çocuğunun en büyüğü olan Safer Efendi, çocukluk yıllarında İkinci Dünya Savaşı’nın getirdiği yoksulluk ve kıtlık sıkıntılarını birebir yaşamış, küçük yaşlarda hayatın zorluklarıyla karşı karşıya gelmiştir. Bu zaruret içinde tahsilini yarıda bırakmak zorunda kalmış, gençliği başta baba mesleği olan helvacılık ve sair işlerle geçmiştir. Askerden sonra hayatı ve hayata bakışı tamamen değişen Safer Efendi yeni tanıştığı ve ömrünün geri kalanında hiç ayrılmayacak olduğu dostu Kemal Evren ile manevi bir arayış içine girerek yasaklı günlerin gizli dervişlerinin izini sürmeye başlamıştır. Bu süreçte çeşitli tariklerden şeyhlerle tanışarak tasavvuf kültürüyle yakınlık kurmaya başlamıştır. Cemaleddin Server Revnakoğlu’nun arşiviyle yakından ilgilenmesi onun bu konuda derin bilgilere ulaşmasını sağlamış, gelecek yıllarda şeyhinden aldığı mirasla birleşen bu bilgiler Safer Efendi’yi “tarikatın hafızası” haline getirecektir. Şeyhi Fahreddin Efendi’yle tanışması ömrünün dönüm noktası olan Safer Efendi, on dört yıla yakın bir süre şeyhinin hizmetinde bulunmuş, tasavvufi terbiyenin tüm inceliklerini şeyhinden öğrenerek kendi dervişlerini de bu terbiyeyle yetiştirmiştir. Safer Efendi gördüğü, duyduğu ve şahit olduğu önemli bilgileri not almakla, bilhassa mûsiki konusunda yaptığı hizmetlerle tasavvuf kültürüne dair büyük bir birikimi muhafaza altına almayı başarmış ve yeni nesle intikalini sağlamıştır. Tarikat kıyafetleri ve tâc-ı şerifler ile ilgili şeyhinden öğrendikleriyle bu konularda mahir olan Safer Efendi, türbelerin yeniden ihyası ve taçların yeniden sarılması ile alakalı büyük gayret göstermiş ve kayda aldığı notlarda pek çok türbenin tamirini sağladığı görülmüştür. Nitekim günümüzde tâc-ı şerifler ve tarikat kıyafetleriyle alakalı temel kaynak niteliğinde olan ‘Derviş Çeyizi’ adlı eserde Safer Efendi’nin büyük payının bulunduğu; TRT ve Türk Tasavvuf Musikisi ve Folklorunu Araştırma ve Yaşatma Vakfı’nın arşivinde bulunan dinî eserlerin büyük bir kısmının Safer Efendi sayesinde olduğu çalışmamızda kaynaklarıyla birlikte anlatılmıştır.
XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX
FATİH SERTÜRBEDÂRI TIRNOVALI Kutbu’l-Ârifîn, Gavsu’l-Vâsilîn MÜRŞİD-İ KÂMİL AHMED AMÎŞ EFENDİ Kaddese’llâhü sırrahu’l azîz Derleyen ve Hazırlayan İsmail Hakkı Altuntaş İçindekiler KUTBU'L-VÂSILÎN AHMED AMÎŞ EFENDİ................ 9 Abdulhamid Han ..............................................19 Adab.................................................................20 Adak .................................................................23 Ahlak ................................................................23 Allah Teâlâ;.......................................................23 Ana-Baba hakkı ................................................24 Besmele............................................................24 Biat...................................................................24 Borç ..................................................................25 Buğz..................................................................25 Cennetlik ve cehennemlik................................25 Cezbe................................................................26 Çalışma ve gayret.............................................29 Deprem ............................................................30 Devriye .............................................................30 Ebû Leheb.........................................................30 Ebû Tâlib aleyhisselâm.....................................30 Dört Halife........................................................31 Dünya (lık)........................................................32 Eşkiya ...............................................................33 Evlilik ................................................................33 Felç ...................................................................33 Feraset .............................................................34 Gaybî Haberler.................................................34 Hal ....................................................................43 Havatır..............................................................43 Hayvanlar.........................................................45 Hz. Hatice Kübra aleyhisselâm.........................45 Hediye ..............................................................45 Hikmet..............................................................46 Himmet ............................................................47 Ahmed Amîş Efendi 5 Hizmet..............................................................48 Hüsn-ü zan .......................................................48 İlim ...................................................................48 İlişkiler..............................................................48 İman .................................................................51 İnsân-ı Kamil.....................................................51 İrade.................................................................54 İsim koyma.......................................................55 İsmail Hakkı Bursevi .........................................56 İş-Vazife............................................................57 Kabir halleri......................................................57 Kader................................................................57 Kadın ................................................................58 Karı Koca ..........................................................59 Kelime-i Tevhid ................................................59 Kerâmet............................................................60 Kıyamet............................................................61 Kibir..................................................................61 Kitap.................................................................62 Kulluk; ..............................................................62 Kur’ân-ı Kerim ..................................................63 Kutsal mekânlar ...............................................64 Latife-şaka........................................................65 Marifet .............................................................65 Mecâz-Rumuz...................................................66 Mekân ..............................................................67 Melek ve Şeytan..............................................67 Müjdeler...........................................................67 Mürşid-i Kâmil..................................................67 Muhabbet (Sevgi).............................................69 Namaz..............................................................71 Rabıta ...............................................................73 Rasûlüllah sallallâhü aleyhi ve sellem ............74 6 Kelâm-ı Âlileri ve Hatıralar Resim................................................................76 Rızık ..................................................................76 Ricâl-i Gayb ......................................................76 Rumuz..............................................................77 Rüya .................................................................77 Sağlık ................................................................78 Savaş ................................................................78 Selam................................................................79 Seyr-u Sulûk .....................................................79 Sigara................................................................83 Sohbet..............................................................83 Şeyh Şaban-ı Veli..............................................83 Şükür................................................................84 Ölüm.................................................................84 Talebe, Salik (Derviş)........................................85 Tasarruf............................................................88 Tasavvuf ...........................................................92 Tevhid...............................................................93 Vahdet-i vücud.................................................95 Vefâ..................................................................99 Yaratılış.............................................................99 Yemek ............................................................100 Zalim...............................................................100 Zikir ................................................................100 AHMED AMİŞ EFENDİ (1807-1920) İLE AHMED AVNİ KONUK’UN SOHBETLERİ ...........................101 12 Zilka'de 1337 (9 Ağustos 1919).................102 12 Zilhicce 1337 (7 Eylül 1919).......................107 5 Rebiülevvel 1338 (28 Kasım 1919)..............110 9 Nisan 1336 (6 Nisan 1920) ..........................112 HATIRALAR.........................................................115 MARAŞLI AHMED TÂHİR EFENDİ .......................163 HUZUR NEDİR? ..................................................169 “Hazreti Rasûlüllah sallallâhü aleyhi ve sellemden bana gelinceye kadar bu tecelliye kimse mazhar olup erişmedi. Ben ise Rahmanirrahim tecellisine mazharım. Benden şer beklemeyiniz.” Ahmed Amîş Efendi Kaddese’llâhü sırrahu’l azîz بِسْـــمِ اهللِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ احلمد هلل رب العاملني والصالة والسالم على رسولنا حممد وعلى اله وصحبه وسلم امجعني FATİH SERTÜRBEDÂRI TIRNOVALI KUTBU'L-VÂSILÎN AHMED AMÎŞ EFENDİ kaddese’llâhü sırrahu’l azîz (1807-20 Şaban 1338-9 Mayıs 1920 Fatih-İstanbul) "Câmi-i makamât-ı kemâl, aziz-i kuds-i hisâl Eşşeyh Ahmed Amîşül-Halvetiyyü’ş Şabanî kaddesallahü sırrehül-âlî Hazretleri Bulgaristan’daki Tırnova kabasında dünyaya teşrif buyurdular. “Amîş” bazıları tarafından “Ammiş” ismiyle yâd edilegelmiştir. Türkçesinde “küçük amca” anlamına gelmektedir. 1 Çünkü Ahmed Amîş Efendi orta boylu 1 Amîş kelimesinin Arapçadaki amîş veya a’meş’le ilgisi yoktur. Bu kelime Rumeli’de amca mânâsında “amm”ın tasğir (küçültme) sigası olup “amcacık” demektir. Rumeli’de çok sevilen çocuklar bu tâbirle çağrılırlar) olup, “Türbedar” veya “Türbedar Ahmed Efendi” isimleriyle de tanınır. Talebelerinden Em. Binbaşı Kazım BİRÖN’ün Sohbetname- isimli notlarında “Ahmed Ammiş Efendi” olarak yazılıdır. Sürekli olarak isim bu şekilde yazılı olunca zühul veya sehven olmadığı görülmekte olup, 10 Kelâm-ı Âlileri ve Hatıralar bir zat imiş. İlk tahsilini tamamladıktan sonra, Gelenbevî İsmail Efendinin talebelerinden olup Filibe'de ders veren Uzun Ali Efendinin yetiştirdiği büyük bir zatın ve Vidinli hoca Mustafa Efendi öğrencilerinden Klemençeli Mustafa Efendinin ve sair kemal ehlinin derslerine devam buyurmuşlardır. Daha sonra uzun bir zaman mektep hocalığı ile meşgul oldular. Esasen fıtratlarına gömülmüş olan ilâhî cezbe-i ışık yüzünden bir manevî üstad ararken Bektaşî şeyhlerinden Servili Sadık Efendiye müracaat ettilerse de: “Sizin nasibiniz bizden değil, ırkı pâklerdendir. Yerinize gidip ona intizar ediniz.” cevabını aldılar ve birkaç sene bu şekilde beklemek zorunda kaldılar. O sıralarda âlem-ül irşâd ve kutb-ül-efrad Kuşadalı Eşşeyh, Esseyyid İbrahim Efendi, talebelerinden mertebe-i kemale vasıl olan bazı kişileri, kendilerine vekil olarak birer tarafa gönderdikleri gibi, Kadızade Ömerül-Halvetî Hazretlerini de Tırnova'ya göndermişlerdi. Ömer-ül-Halvetî Hazretleri Tırnovaya teşrif edince başta Ahmed Amîş Efendi olduğu halde ulemadan Emrullah Efendi, eşraf-ı beldeden Hacı Abdullah oğlu Hacı Mehmet Ağa ve takriben 35 sene mukaddem İstanbul'da vefat eyleyen Tırnovalı Süleyman Efendi ve Büyükada Malmüdürlüğü maiyetinde müstahdem iken irtihal eden Hacı Efendi Hazretlerinin “Ammiş” ismiyle anılmasının sebebini de ayrıca araştırmak gerekmektedir. Ahmed Amîş Efendi 11 Nesip Efendi ve diğer birçok taliban-ı aşk-ı Muhammedi, Ömer-ül Halvetî Hazretlerinin meclis-i pürnur-ı ezkârında sermest-i cezebat-ı hakikat oldular. 1259 (1842) senesinde Kuşadalı İbrahim Efendi, hacca niyetle İstanbul'dan çıktılar. Hac dönüşü İstanbul’a dönmeyip Şam'da kaldılar. İstanbul'da ve Anadolu ile Rumeli'nin birçok yerlerinde bulunan diğer halifeleri ve Ömer-ül Halveti mektupla emirlerini alırlardı. 1262 (1845) sene-i hicriyelerinde ikinci hac seferi için talebeleriyle Medine-i Münevvereye gitmişlerdir. Rasûlüllah sallallâhü aleyhi ve sellemin huzurunda manevî birçok haller zuhur etmiş ve oradan Mekke-i Mükerremeye müteveccihen yola çıkmışlardır. Ancak yol esnasında Hazret-i Pîr-i Azamda kolera belirtileri görülmüş hacıların ehram giydikleri Rabiğ mevkiinde Hakk’a yürümüşlerdir. 2 Hazret-i Sultan Kuşadalı, Makam-ı Niyabet-i Muhammediyede Kalb-i Âlem olmak üzere Bosnevî Mehmet Tevfık Efendi Hazretlerini yerine “vekil” bıraktılar. Hazret-i Kuşadalının sırlanmasından sonra Ömer-ül-Halvetî Hazretleri Tırnovada irşad ile neşr-i feyz ederek 1268 (1852) senesinde evvelâ Ahmed Amîş Efendiye, biraz sonra da Emrulah Efendiye hilâfet vererek, her ikisini de irşada mezun kıldılar. Bir gece Ahmed Amîş Efendi, İstanbul'dan Tırnova'ya gelen ihvandan iki üç kişi ile sohbet eder- 2 Vahhabî hükümeti gelene kadar kabr-i saadetleri bilinmekteydi. Şu an ehline yine malumdur. 12 Kelâm-ı Âlileri ve Hatıralar lerken Bosnevi Mehmet Tevfık Efendi Hazretlerinin kemalât-ı kutsiyelerine dair söz geçmiş ve aynı gece de Efendi hazretleri zuhur ederek Ahmed Amîş Efendi'yi İstanbul'a davet etmişlerdir. Ahmed Amîş Efendi, bu hâdiseyi, mürşidi Ömer-ül-Halveti Hazretlerine arzederek aldığı emre uyarak İstanbul’a gitmiş ve vahid-i zaman Bosnevi Mehmet Tevfık Efendi Hazretlerinden bu sefer rabıta verme izni ile Tırnova'ya dönmüşlerdir. 1281 (1864) tarihinde Bosnevi Mehmet Tevfik Efendi Hazretleri yine İstanbul'a geldiler.3 Ahmed Amîş Efendi, Hazretin görüştüğü Üsküdarlı Hoca Ali Efendi, evamir müdürü Rifat Efendi, Üsküdarda Nalçacı dergâhı şeyhi Mustafa Bey, evamir müdürü Rifat Efendi, Kâşgar hükümeti sefiri sıfatıyla İstanbul'a gelerek Hazret-i Bosnevî'den istifade eyleyen eazım-ı ulema-yı İslâmdan ve Füsus-ül-hikem sarihlerinden Yakup Han-ı Kâşgarî ve Fatih Türbedarı Niğdevi Bekir Efendi kaddesallahü esrarehüm hazaratının her biri ile tekrar görüşerek Tırnova'ya döndüler. Ahmed Amîş Efendi 1294 (1877) senesine kadar orada ikamet ettiler. O sene Osmanlı Hükümeti ile Rusya arasında vuku bulan harp dolayısıyla ailesiyle İstanbul'a hicret ettiler. Bu son gelişlerinde ihvandan yalnız Rifat Efendi ile Fatih Türbedarı Niğdevi Bekir Efendiyi buldular ve iki üç sene bu iki zat-ı mükerrem ile sohbet ettiler. Bazen da Kuşadalı Hazretlerinin telkinine izin buyurdukları Keçeci 3 1283 (1866) tarihinde Bosnevi Mehmet Tevfik Efendi Hazretleri hakka yürüdü. Ahmed Amîş Efendi 13 Hafız Ali ve İzzet efendiler hazaratının medfun bulundukları Lokmacı tekkesine giderek halka-i ezkârda bulunurlardı. İstanbul'a geldiklerinde Süleyman Efendi sohbet arkadaşı olmuşlardı. Süleyman Efendi Tırnova'da senelerce Ömer-ül-Halvetî Hazretlerinin huzurunda bulunmuş ve Mehmet Tevfik Efendi Hazretlerinin Hakk’a yürümelerinden İstanbul’a gelmiş, birkaç sene meclisi sahib-i zamanda bulunmuş ve Bosnevi Hazret-i Bosnevîden sonra tevhidin en büyük tercümanlarından sayılan evamir müdürü Rifat Efendi Hazretlerinin sohbet ve yol arkadaşı olmuş idi. Ahmed Amîş Efendi Hazretlerinin tecelligâh-ı Sırr-ı ekmeliyet olduklarını feraset-i maneviye ile en evvel keşfeden Süleyman Efendi Hazretleridir. Sarıgüzel’de İskender Paşa Camiinin tabutluğunda mücahede ve halvetle meşgul olan Ahmed Amîş Efendi Hazretlerini çok severlerdi. Onunla beraber sohbet ettiklerinde Ahmed Amîş Efendi Hazretlerinin hem damad-ı âlileri ve Fatih ders-i amlarından ve Rusçuklu Hasan Sabri Efendi Hazretlerinden başka bir kimse dâhil olamazdı. İşte bu sıralarda Türbedar Bekir Efendi hazretleri de, uhdelerinde bulunan türbedarlık görevini Ahmed Amîş Efendi Hazretlerine bırakmalarıyla Fâtih Sultan Mehmed türbesinin türbedârı olmuş ve bu yüzden “Fâtih Türbedârı” olarak da anılmıştır. Daha Tırnova'da iken, tanışmamalarına rağmen İstanbul'da bulunan Nakşibendî şeyhi Ahmed Ziyâeddin Gümüşhanevî (1813-1893) kendisine hilâfet icazeti göndermiştir. Yine Melâmî tarikatının üçüncü devre piri Muhammed Nûr’ül Arabî 14 Kelâm-ı Âlileri ve Hatıralar (1813-1887) tarafından Melâmî tarikatinden de teberruken verilmiş icazeti vardır.4 4 Rumeli'nde mesleki Melâmeti intişar ettiren büyük mutasavvıf Seyyid Muhammed Nur’ül Arabî kaddese’llâhü sırrahu’l azîzin Ahmed Amîş Efendi ile görüşmeleri şu suretle vaki olmuştur. Nur’ül Arabî Hazretleri Hakk’a yürümeden altı ay önce İstanbul’a geldiğinde, Ahmed Amîş Efendi kendisini onun ziyaret edeceğini ummuş ve hatta kalben istemiş. Ancak Nur’ül Arabî ziyaret etmeden gitmiştir. Ahmed Amîş Efendi bu durumdan Nur’ül Arabî’nin manevi mertebesinin yüksek olduğunu keşfen anlayınca Usturumca kasabasına gitmek arzusu içinde doğmuştur. Bu nedenle türbedeki arkadaşına bir hafta on gün kadar hava tebdiline gideceğini söylemiştir. O gün Sirkeci’ye indiğinde müridlerinden bir zâta tesadüf etmiş ve nereye gideceği sorunca, Selanik’e gideceğini söylemiş, bunun üzerine müridi hemen bir bilet alarak kendisine takdim etmiş Ahmed Amîş Efendiyi vapura bindirmiştir. Rivayete göre daha vapurda bulunurken Nur’ül Arabî keşfen Türbedar'ın geleceğini bildiğinden her zaman bindiği hayvanını müridlerinden birisi ile Selanik'e göndermiş ve “Falan gün falan saatte şu şekilde şu şemailde vapurdan bir adam çıkacak onu al, bu hayvana bindir, sen de rikâbında (özengide) olduğun halde buraya getir" diye emreylemiştir. Bu suretle Ahmed Amîş Efendi 1304 Rumi senesinde (1888) Usturumca kasabasına gidip Seyyid Muhammed Nur’ül Arabî'ye mülâki ve bir hafta kadar misafir olmuştur. Aralarında samimi muhabbetler ve konuşmalar olmuş ve bu arada Nur’ül Arabî altı ay sonra " Ben de sana misafir geleceğim" buyurmuştur? Bu sözün manasını yanındakiler anlayamamış, fakat Ahmed Amîş Efendi derhal anlamış ve Ahmed Amîş Efendi 15 Amîş Efendi taliplerine Halveti, nadiren de Nakşî icazetnamesi vermiştir. Tarikatlerin merasim, âdâb ve erkânından uzak kalarak melâmetle irşâda devam etmiştir. Fakat müridlerin “melâmet” kelimesini kullanmalarını yasaklamıştır. Kendisinden ders isteyenlere tevbe ve istiğfar etmelerini, Kur'an okumalarını tavsiye ederdi. Ahmed Amîş'in pek çok meşhur müridi vardır: Mutasavvıflar İsmail Hakkı Bursevî (meşhur mutasavvıf değildir) ve Abdülaziz Mecdi Tolun, Hüseyin Avni Konukman, âlim Hasan Basri Çantay, felsefe ve tasavvuf üstadı İsmail Fennî Ertuğrul, Süheyl Ünver’in babası postacı Mustafa Enver Bey, meşhur hattat Hasan Rızâ Efendi bunların arasındadır. Amîş'in torununun damadı ise Mehmed Âkifin yakın dostu olan Babanzâde Ahmed Naim Efen- memnunen dönmüştür. Seyyid Muhammed Nur’ül Arabî’nin bu sözden kasdettiği mana, altı ay sonra Hakk’a yürüyüşlerini ihbar ve ondan sonra da bu muazzam sırrı ruhînin idraki meâlide " Kutbiyetin kendisine intikal edeceğini tebşirden ibarettir.” Melâmilerin ekseriyeti Seyyid Muhammed Nur’ül Arabî den sonra veraseti Muhammediyenin Hacı Ahmed Efendiye intikal ettiğine kail iken gulât-ı Melâmiye ve çoğunluğun şer’î hatalarından dolayı Ahmed Amîş Efendi Melâmetini izhar etmedi. Bu nedenle Melâmîlik hakkındaki halkın yanlış ve haksız telâkkisini büsbütün kaldırmak maksadıyladır ki; “Biz o adı yasak ettik!” demiştir. Hazreti Ahmed Amîş Efendi melâmî olan kişiler içinde müstesna olarak salikleriyle yalnız sohbet ve nazar ile teslik eder ve meratib telkin etmezlerdi. 16 Kelâm-ı Âlileri ve Hatıralar di'dir. Ahmed Amîş Efendi 9 Mayıs 1920 tarihinde 126 (?) yaşında iken İstanbul'da Hakk’a yürüdü. Ahmed Amîş Efendi Hazretleri kutsal emaneti Bekir Efendiden teslim aldıktan sonra bereketli bir ömür sürmüşler ve kendileri de, kendilerince malum olan vakitleri yaklaştığında yerlerine Kayserili Mehmed Efendi Hazretlerini tevkil eylemişlerdir. Ser Türbedar Ahmed Amîş Hazretleri, aynı zamanda damatları bulunan Müderris Ahmed Nedim beyin Şehzâdebaşındaki Fevziye çarşısı yanındaki evinde irtihal-i dâr-i beka buyurmuşlardır. Gasillerini ise Fatih Camii imamı Bekir Efendi yapmıştır. Ancak bu konuda da şayan-ı hayret bir hâdise cereyan etmiştir. Şöyle ki: Vefat'ın vuku bulduğu ev Şehzadebaşı’nda olduğundan, gaslin de bu semtin camii olan Şehzadebaşı Camii imamı tarafından yapılması gerekirken, o gün tesadüfen Şehzade başı imamı bulunamamış, neticede Fâtih İmamı Bekir Efendi gasil için çağrılmış. Bekir Efendi gasil işini büyük bir tazim ve itina ile yaptıktan ve hazretin elini ve yüzünü öptükten sonra ayrılmış. Bu hâl, orada bulunanların, bilhassa Ahmed Naim ve Evrenoszâde Sami Bey'in dikkatlerini çekmiş ve hâdisenin sebebini İmam Bekir Efendiden öğrenmek istemişler. İsrar karşısında Bekir Efendi şu hâdiseyi nakletmiştir: "Bundan on sene kadar önceleri idi. Bir gün sabahleyin Sarıgüzel hamamına gitmiştim. Kurnalardan birinin başında yaşlıca, zayıf-nahiv bir zâtın yıkanmaya çalıştığını görünce yanına yaklaştım ve Fâtih türbedârı olduğunu görünce kendilerinden müsaade isteyerek yıkanmalarına yardımcı olmak Ahmed Amîş Efendi 17 istedim. Teşekkür ettiler, memnuniyetlerini izhar ettiler, ancak şöyle buyurdular: “Sen beni şimdi kendi halime bırak, fakat inşaallah bilâhere beni iyice yıkarsın!..” Ben o zaman bunun mânâsını (itiraf edeyim ki) anlamamıştım. Şimdi bu kutsal hizmet bana düşünce anladım ve kerametlerinin bu suretle zuhur ettiğini idrâk edince hayatlarında iken ne derece gaflette bulunduğumdan dolayı müteessirim." Ahmed Amîş Hazretlerinin namazlarını Abdülaziz Mecdi Efendi kıldırmıştır. Mecdi Efendi bu hususu şu şekilde nakletmiştir. "Pîr-i tarikat Hazret'i NASUHİ'yi mânâ âleminde gördüm. Ahmed Amîş Efendi'nin namazını kıldırmak hususunda sana teklif vaki olacaktır, bunu kabul ve ifa et!" Buyurdular. Ben de o esnada vaki olan imamet teklifini bu emir ve işaret üzerine kabul ve ifa ettim. Mübarek naşının namazını bu suretle edâ ettikten sonra hazır bulunan cemaata karşı da: "Ey camaat-i müslimîn! Fâtih türbedârı Ahmed Amîş Hazretlerini; hamil-i emânât-i süphaniye. Câmi-i kemâlât-ı insaniye, kutb-ül arifin, gavsul-vâsılîn, olmak üzere tanırız; sizler de böylece tanır ve şahadet eder misiniz?" diye soran Mecdi Efendiye cevaben hazır bulunan mahşerî kalabalıktan gür bir ses yükselir: "Eveeet...biz de öyle bilir ve tanır, şahadet ederiz..." Hakk’a yürümesi üzerine Evrenoszâde Sami Bey'in yazdığı târih mısraı şöyledir: “Gitdi gülzârı cemâle pîri efrâdı cihan” (1338). 18 Kelâm-ı Âlileri ve Hatıralar Yani, Allah'ın Cemâli olan gül bahçesine, yani cennete dünyadaki herkesin piri olan Ahmed Efendi gitti. Makamı alisi, İstanbul Fatih Camii haziresinde bulunan Ahmed Amîş Efendimiz Hazretlerinin sol yanında oğlu, sağ yanında ise Maraşlı Ahmed Tâhir Memiş Efendimiz Hazretleri yatmaktadır. Mezar baştaşındaki yazı şöyledir: Hâmili emânâtı Sübhâniyye, Câmi'i makâmâtı insâniyye, Mürebbîi sâlikânı Rahmâniyye El Hâc Ahmed Amîş el-Halvetî eş-Şa'bânî kuddise sırrûhû hazretlerinin rûhi şerifleri için El-Fâtiha. 20 Şa'bân 1338/(9 Mayıs 1920) Kabir taşlarının diğerinde Evranoszâde Sâmî beyin şu manzumesi yeralıyor: “Rûh-i pâk-i mürşid-i yekta cenâb-i Ahmede. Sâye-i arş-i ilâhîdir mualla âşiyân Matla'-i feyz-i velayettir o kutbu'l-vâsılîn Sırr-i ferdiyyet olurdu vech-i pâkinden iyân Râh-i Şâbân-i Velide ekmel-i devrân olup Ehl-i hilme kıble-i irfan idi birçok zaman Ah kim yükseldi lâhûta, muhit-i vahdete Oldu envâr-i tecellî-i bekada bî nişan. Neşvebâr oldukça envar-i cemali kalbime Parlıyor pişimde eşvak-ı sayfa-yı cavidan Cezbe-i vahdetle Sami söyledim tarh-i tam كيتدي كلزار مجاله پري افرد جهان 20 Şa'bân 1338/(9 Mayıs 1920) AHMED AMİŞ EFENDİNİN KELÂMI ÂLİLERİNDEN Bismillahirrahmanirrahim Abdulhamid Han • Efendi Hazretleri buyurdular ki, 5 “Abdülhamid Medine'ye ben de yavaş yavaş” Abdülhamid imameyn mertebesine çıkmıştır. Ölümü anlamak isterseniz Abdülhamid'in haline bakınız (Hal'inden sonraki hâli) Bir gün Efendi Hazretleri önde, biz de bir iki ihvanla arkasından yürüyorduk. İçimden “bana bir kudret ihsan et de Abdülhamid'in tacını tahtını yıkayım” dedim. Efendi Hazretleri hemen dönerek; “Hasan zulüm neye derler bilir misin?” buyurdular. İlaveten “zalim bir padişaha karşı silaha sarılmak da zulümdür,” buyurdular. “Allah tecellisini tekrar etmez. O geçti” (Mehmed Efendi Hazretleri kalben Abdülhamid’in tekrar saltanata gelmesi için temenniyatta bulun- 5 (Nakledilen bütün kelâm-ı şerifler mümkün olduğunca Ahmed Amîş Efendi Hazretlerinin kullanmış olduğu orijinal kelimeler ve kaynaklardaki şekil üzere verilmektedir. Sözler içinde bazı elemeler yapılmıştır. Ancak bazı sözlerin O’nun şahsına ait olmaması durumu konuya arif olanlar tarafından tenkide uğrayabilir. Bu yöndeki özrümüzü Ahmed Amîş Efendinin yetiştirdiği talebelerininde aynı düşünce ve usulde olmasından dolayı hepsinin hürmete haiz olacağını takrir ederiz.) 20 Kelâm-ı Âlileri ve Hatıralar dukları zaman buyurmuşlar). Mehmed Efendimiz Hazretlerine meşrutiyeti müteakip birkaç kere kova ile su getirtip leğene döktürüp badehu ellerini ayaklarını suyun içine biraz zaman durdurduktan sonra “al bunu, el ayak değmez bir yere döküver” buyurmuşlar. Adab Adabı Muhammediyedendir. Bir yere girdiğiniz zaman namaz kılıyorlarsa cemaatle namazı kılmış da olsanız oraya girip namaz kılınız. Birgün huzurlarından çıkarken eliyle mumu söndüren Nevres Bey’e; “Öyle yapma! “hu” diye üfleyerek söndür.” Necib Bey'in kardeşi Doktor Talat Bey'e “Cemil Bey'e benden selam söyle” buyurmuşlar ve akabinde de “Şeyhin mi selam söyledi, şeyhim mi selam söyledi diyeceksin.” diye sormuşlar. Talat Bey'de “Şeyhim” cevabını vermiş, “Güzel etmiş.” “Alış veriş ederseniz ilk önce parayı veriniz, sonra malı alınız.” Ahmed Amîş Efendimiz buyurdular; Birgün üç ihvan ile Şeyhimizin huzurunda iken Emrullah Efendiye “O benim hocam, diğerine bu benim fakirimdir.” buyurdular. Ben de acaba bana ne buyuracaklar diye muztarib iken “bu da benim kıtmirimdir.” buyurduklarında pek memnun oldum. Yusuf Bahri Bey rivayetiyle; Ahmed Amîş Efendi 21 Balkan harbinde beni tayin ettiler. Huzura gittim, efendim harbe gidiyorum dedim. “Yoo, öyle harbe gidiyorum denmez. Harp bir emri azimdir, bilâ talep tayin edilirse tayin edildim” denir. Süt içerken ağzınızda iyice dolaştırın, lûab (tükrük) ile karışsın. (hazmı kolay olsun diye) Allah olmak kolaydır, fakat Muhammed olmak güçtür.6 Ahmed Amîş Efendi Mecdi Efendiye, "mecdi, sakın sırrı faş etme " der, Mecdi Efendi acaba bir şey mi yaptım diye korktum. Benim bu korkumu gidermek ve bir hakikat bildirmiş olmak için buyurdular ki, "Edemezsin ki, edilemez ki, ruhunu ortaya at, faş et anlat bakalım. Edemezsin, O’da öyledir". 7 Kazım Bey: Sohbetlerine devam eder ve pek çok istifadeler ediyordum. Günler aylar geçtikçe hazretin nasiyasinde parıldayan ve görmekle mütelezziz olduğum bu hakikat güneşini bu olgun insani daha çok sev- 6 Üstat Abdülâziz Mecdi Efendi bu sözü şöyle tefsir ederlerdi: Allah Teâlâ’da cemal ve celâl tecellileri vardır. Küfrü de, imanı da halkeden O’dur. Bununla beraber küfre razı değildir. Muhammediyet mertebesi ise yalnız cemal tecellisidir. Muhammed sallallâhü aleyhi ve sellem ancak küfür olmayan şeyleri yapmakla mükelleftir; bu ise zordur. 7 Bu tenvir ve irşaddan mülhem olarak, Mecdi Efendi derlerdi ki, "Cenabı Hak sırrı vahdetin gizlenmesini ister, ve bu işi mahdut kulları ile idare eder, irşad ve idlal kendisindendir .” 22 Kelâm-ı Âlileri ve Hatıralar meye başlamıştım. Huzurunda bulundukça acaba bir hizmet emrederini velev, bir bardak su olsun veya abdest tazelemek için olsun eline ayağına su dökmeyi isterdim. Ve emrine müntazır bulunuyordum. Su içme tarzıda başka türlü idi. Bardağı iki avucu içine alır ve evire çevire suyu avcunda ısıtır sonra üç yudumda bitirir idi. Ve lezzetini çeşnisini karşıda oturana bakana bile lezzet verecek derecede tam bir hevesle içerdi ve sonunda “yarabbi sana çok şükür” derdi. Kazım Bey: Mabeyni Humayün tarafından gönderilen bazı hafiyeler Hazreti Azizin odasına kimlerin girip çıktığını tarassut (gözetliyor) ediyorlarmış. Böyle zamanlarda zaillerini (sürekli gelmeyenleri) kabul etmeyerek “burada durmayın görmüyor musunuz, hafiyeler geziyor” diyerek ziyaretçilerini kabul etmezlerdi. Sahavet sıfât-ı enbiyâdır. Sahî adam cennete girer. Cennet de burada başlar. Âdeti bozmayın, âlemi günahkâr etmeyin. Tevekkül babında durmazlarsa, (o kişiye) biraz şey verip savarlar. Kütahyalı Süleyman Bey rivayetiyle; Huzurda Hazret Kur'an okurken iki, üç defa ziyaret ettim, Kur'an'ı bitirip kapadıktan sonra “Bu Kur'an'ın sevabını sana hediye ettim.” buyurdular. Ben sükût ettim, “öyle olmaz, üç defa aldım kabul ettim de.” buyurdular. Ben de üç defa tekrar ettim. Ahmed Amîş Efendi 23 Adak Hastalandığınız zaman ağır gelmeyecek, yapabilecek bir neziri yapınız. Mesela bu hastalıktan kurtulursan günde iki rekât nafile namaz kılayım, dersin. Ahlak Gör geç, belle geç, durma geç... Biz köpek tabiatlıyız, kuçu kuçu derler geliriz, hoşt derler gideriz. İbrâhim-ül meşreb olunuz. Ama İbrahim aleyhisselâm olmadan da kendinizi ateşe atmayınız. Sen verdin, biz yedik; vermezsen ne yerdik. Allah Teâlâ; Kelami nefsî her lisandan sadır olur, fakat lisanı Arab'a bürünmüştür. Kimseye “nereden geliyorsun, nereye gidiyorsun” diye sormak caiz değildir,” eğer sana birisi sorarsa “şuradan geliyorum, buraya gidiyorum” daha doğrusu, “minhü ileyhi” “O'ndan O'na” dersin. “înnallâhe latifün bi'l-ibâd” 8 Allah Teâlâ kullarına latiftir değil, Allah kullarında latifdir. Çünkü evvelkisi isneyniyeti icab eder. Cemii mükevvenat Hakkın zuhurudur. Şuunâtı ilahiye irâdei zatiyedendir. Allah hattı zatında ekberdir. 8 Şûra, 19 24 Kelâm-ı Âlileri ve Hatıralar Kuşadalı Efendimizden; Hep kullar Allah Teâlâ'dan o da ulema kullarından haşyet eder. (korkar)9 “İlah, şagil10 manasınadır” • Bütün arifler Allah'da fena olur, Allah'da kamil de fena olur. Mâ'na kadîmdir. Kimsenin olmaz. Ana-Baba hakkı Analar Allah'ın rahim sıfatına, babalar da rezzak sıfatına mazhar olurlar.11 Mehmet Efendim Hazretleri bir gün buyurdular ki, “Huzurda idim, diğer bir zat da vardı. Hazreti Aziz o zata bakarak ve fakiri göstererek “ben dünyayı bunun evladlarına verdim, veririm ya! bana kim karışır.” buyurdular. Ben de; “kimse karışamaz” dedim. Besmele Bismillahın manası, “Allah'ın bendeki taayyünü ile” 12 Biat Gıyaben biat vermek âdetimiz değildir. Fa- 9 “Bütün kullar Allah'tan korkar, Allah da âlim kullarından korkar.” Çünkü alim sıfatı Allah Teâlâ’nın sıfatlarındandır. 10 Şagil: İşgal eden, tutan.* Meşgul eden, meşgul edici. * Meşgul olmayı gerektiren. * Bir mülkte oturan. 11 Rızık vermek külfetli olduğundan babanın buğzuna düşen hiç iflah olmaz. 12 “Bu fiil zâtu’llah, sıfâtu’llah ve halku’llah ile zuhura geldi” diye söylemektir. Ahmed Amîş Efendi 25 kat Yüzkere istiğfar, yüzde salât u selam okusun. Bir de “eseri eseri’ş şey zâlike’ş-şey Nuru nuru’ş şey zalike’ş-şey” 13olduğunu bilsin buyurdu. Kuşadalı Efendimizden; Kula kul olmayınca adam adam olmazmış. Kuşadalı Efendimizden; (Ululemirler için) Onlar Hakkın azametine mazhar olmakla karşı durmak olmaz. Borç Bakkal yahut diğer birine borcunuz olursa aylığınızı alır almaz borcunuzu ödeyiniz. Çünkü bu para ile bir iki el devreder ve kâr eder. Eğer parayı vermezseniz haramdır. Buğz Hazreti Azizimiz birgün mübarek sağ ellerinin parmaklarının uçlarıyla mübarek vücutlarına vurarak “bazıları gelip buna saplanırlar.” buyurdular.14 Cennetlik ve cehennemlik Nevres Bey 'den; “Cennetlik misin, Cehennemlik misin bilmek ister misin? Bulunduğun hale bak. Bulunduğun hal Cennetlik ise Cennetliksin, Cehennemlik ise Cehennem- 13 “Bir şeyin eseri kendisi olunca nurun karşlığıda yine nurdur” 14 Bu söz muhabbet içinde söylenebilir. 26 Kelâm-ı Âlileri ve Hatıralar liksin.15 • Vakıf mala ihanet eden cehennem azabından kurtulamaz. Cehennemde bazısı beşbin, bazısı altıbin sene durur. Allah senin için ahrette odun kömür yakmaz. Cezbe Muhabbetin galeyanı halinde hüküm sâlikindir. Halil Efendiye buyurmuşlar ki “Ulan sen beni gördüğün zaman cezbeleniyorsun. Dağı, taşı gördüğün zamanda cezbeleniyor musun?” Halil Efendi; “Hayır demiş.” “Öyle ise olmadı, ne zaman neyi görürsen hakikati ilahiyeyi müşahede ile cezbelenirsen o zaman.” Beyoğlu müftüsü olan Receb Arusan Mecdi Efendinin Komşusu imiş. Bir gün Ahmed Amîş Efendinin ziyaretine giderler. Hazretin elini öperek Mecdi Efendi Receb Efendiyi Fatih hocalarından diyerek takdim eder. İlk söz olarak Efendi Hazretleri, "Allahü ekber de. Müfaddalün aleyh nedir? Diye Receb Efendiye sorar. Receb Efendi “Allah fî haddi zatihi Ekberdir” bu ef’âlü, tef’il 15 Rasûlüllah sallallâhü aleyhi ve sellem buyurdu ki; “İnsanlar yaşadıkları hâl üzere ölürler ve öldükleri hâl üzere toplanırlar.” (Taberânî, el-Mu'cemü'l-evsât, IX/462; Hâkim, el-Müstedrek, III/284.) Ahmed Amîş Efendi 27 (babında) ve müfâddalün aleyh aranmaz, siz ararmısınız? Yani, biz hocalar aramayız, siz mutasavvıflar arar mısınız?”16 Diye o da Ahmed Amîş Efendiye sorar. Efendi Hazretleri; “ Ben de bu suale böyle cevab vermeni beklerdim" diyerek müftüyü takdir eder. Elinde tuttuğu, enfiye kutusunu açarak bir tutam enfiye verir. O sırada geride ayakda duran Mecdi Efendiye de bir tutam enfiye verir. Çekmekte iken fartı muhabbetinden Mecdi Efendi birden bire cezbelenir, Efendi Hazretlerinin üzerine atılır ve kucaklar.17 16 Sarf kaidesi. 17 A. Mecdi Efendinin bir sayha kopararak Ahmed Amîş Efendinin üzerine atılmasının ve onu kucaklamasının sebebi o sırada Efendi Hazretlerinin "enfiye öyle çekilmez böyle çekilir" demesinin verdiği zevkden ileri gelmiş bu davet dili ile değil gönül ile olmuş olacak ki Receb Arusan işitmemiş, fakat Mecdi Efendi böyle olduğunu söylerlerdi. Abdülaziz Mecdi ile Receb Arusan ne zaman bir arada bulunsalar bu hadiseyi tekrar ederler, tazelerler idi. Bu sırada Mecdi Efendi bir. Enfiye çeker ve “enfiye sebebi saadetimdir” derlerdi. Yine kendileri de ara sıra bu hadiseyi başkalarına naklederler ve “meczub olmak istemem, cazib olmak isterim” derlerdi ve böyle demek ile Türbedar'daki başkasını cezbede bilmek kuvvet ve kudretini haiz olmayı arzu ederim, demek isterlerdi A. Mecdi Efendi bu cezb hadisesini şu cümleler ile izah ederlerdi. "Bazen mürşid bütün kuvvet ve kudretini bir an için müridine verir, mürid o kuvvet ile öyle bir aşka düşer ki kendisini hemen mürşidinin üzerine atar onu öper, ısırır ve kemiklerini karacak derecede sıkar, işte 28 Kelâm-ı Âlileri ve Hatıralar Receb Arusan hayrete varır. Mecdi Efendinin cezbe haline uğrayarak kendinden geçince aralarında şöyle bir konuşma geçer. “Hangi tarikdensiniz?” “Halveti tarikindenim sulûkümü Ömerli Halveti'den gördüm. Daha ilerisini sorar isen Şabani tarikine ve Şabanı Veli'ye müntesibim.” “Sizin için Arab hoca ile görüşmüştür ve Melâmi'dir” diyorlar. “Melâmet adında bir tarikat yoktur, Bununla beraber umumiyet ile tarikatte Melâmet büyük bir makamdır.” “Tarikatı Seyyide bak, Arab Hoca dediğiniz Seyyid Muhammed Nur’ül Arab ise çok büyük bir zat idi ben onun ile görüştüm. O benim sohbet şeyhimdir" diye buyururlar. Söz buraya cezb budur", ve bunu mürşid yapar, yani kuvvet ve keramet müridde değil mürşiddedir. Ahmed Amîş Efendide de bu hal üç defa vaki olmuştur. Biri Balıkesirli Halil Efendi, Amîş Efendiyi o kadar sıkmış ve ısırmış ki bazı dişleri dökülmüştür. Bir defasında Nevres Bey sarmış ve sıkmıştır. O derecede ki Amîş Efendinin üzerinde bulunan bir madeni kalem kırılmış ve pantolon askısının demiri kemiklerine batarak zedelemiştir, Üçüncüsü de Mecdi Efendi İle vaki olmuştur. Abdülaziz Mecdi Efendi de iki zatı böylece cezb ettiği, hatta Rüştü adında birisinin sıkışından sırtında ki kemiklerin hayli zedelendiği ve irtihallerinden dört beş ay önce sanatkâr bir genç muallimin birdenbire Mecdi Efendinin üzerine atılarak dişlerini kanattığı görülmüş tür. Şu halde Mecdi Efendi de "cazib” olmak hususundaki arzularına nail olmuşlardır demek olur. Ahmed Amîş Efendi 29 gelince, Abdulaziz Mecdi Efendi de kendine gelerek birlikte çıkıp giderler. Çalışma ve gayret Siz çalışırsanız ben size gelirim, çalışmazsanız yorulur bana gelirsiniz. Bulmalı, duymalı, doymalı. Birgün ashabdan birisi “Ya Resulallah sallallâhü aleyhi ve sellem ben filan zatın yanında çalışıyorum. Yevmiye bana beş kuruş veriyor, yetişmiyor” derler. Hazreti Rasûlüllah sallallâhü aleyhi ve sellem Efendimiz de “dört kuruşa çalış” buyururlar. Bir müddet devam ettikten sonra gelip “Ya Resulallah yine yetişmiyor.” derler. Hazreti Rasûlüllah sallallâhü aleyhi ve sellem Efendimiz “Üç kuruşa çalış” buyururlar. Bu sefer para artmaya başlar. Sebebini istizah (açıklarken) Hazreti Rasûlüllah sallallâhü aleyhi ve sellem Efendimiz “Paraya göre iş göremiyordu, fazlası helal olmuyordu.” Kazım Bey: Ahmed Amîş Efendi yine günlerden bir gün sordu; “Dersine çalışıyor musun?” “Evet, efendim, çalışıyorum.” Hâlbuki mektep derslerine çalışıp çalışmadığımı sormak istiyormuş, “Evvela mektep dersi ikinci derecede Ruh-i feyz-ı irfan bunları bir birine karıştırmamalıdır,” buyurdular. 30 Kelâm-ı Âlileri ve Hatıralar Deprem Hareket-i arz geçtikten sonra kendimi şu ayeti okurken buldum; Rabbena mâ halakte hazâ bâtılen sübhâneke fe-kınâ âzâbe'n-nâr. 18 “ Rabbimiz, Sen bunu boşuna yaratmadın. Sen münezzehsin. Bizi ateşin azabından koru.” Devriye Tuizzü idim, tüzillü'ye geldim. 19 Tenezzül aynî terakkidir. Ebû Leheb Biz “ Tebbet yedâ” suresini hatim tamam olsun diye okuruz.20 Ebû Tâlib aleyhisselâm “Ebû Talib radıyallahü anhdır.” 18 Âl-i İmrân, 191 19 Nevres Bey rivayetiyle Mehmed Efendimiz 'in Aziz Sultan'dan rivayetleri (Azizlikten, zellilliğe; Allah Teâlâ’dan kulluğa indim) Maraşlı Ahmed Tâhir Efendi buyurdu ki; "Abdülkadir Geylâhi Hazretleri ölecekleri gün kapının eşiği önüne uzanmış, perişan bir halde ağlıyorlarmış, sormuşlar: "Ya Abdülkadir neye ağlarsın. Senden bahtiyar kimse var mı? Sen zamanın kutbusun." "İşte en son mertebeyi burada zillette buldum" demişler. Bizim Efendi Hazretleri Türbedar da zillette buldular." 20 Rasûlüllah sallallâhü aleyhi ve sellemin amcası sebebiyle üzmekten çekindiğimizden dolayı demektir. Ahmed Amîş Efendi 31 Dört Halife Sairleri halife-i Hakk’dır, Hazreti Ali Halife-i Rasul’dür. Hazreti Rasûlüllah Efendimiz tarafından Hazreti Fatıma'ya (sallallahu teâlâ aleyhimâ ve alâ âlihima. “Allah mükevvenata nazar eyledi, iki kimseyi kendisine intihap etti(seçti). Onun birisi senin baban, birisi de senin zevcindir.” • Nevres Beyefendiden; Şeyhim bana sual buyurdu, “Âdemden evvel din var mıydı? “Evet, efendim vardı, Dini İslâm.” “Hazreti Muhammed kaç kişiyi irşad buyurdu?” Bende korktum, lisanen söyleyemedim. Şehadet parmağımı işaret ederek bir dedim. “Evet, yalnız Hazreti Ali'yi irşad buyurdular.” “Diğer Sahabe-i Kiram talim ve terbiye ile Hazreti Rasûlüllah sallallâhü aleyhi ve sellem Efendimiz'i anladılar. Hazreti Ali kerremallâhü veche aynaya baktı, kendini gördü.” Rasûlüllah sallallâhü aleyhi ve sellem buyururlar ki; “Biz Ali ile bir vücudduk, bu âleme geldik, baş ayrıldı.” Bazı kişiler Hazret-i Ali Efendimizi Hazretlerinden Hazreti Rasûlüllah sallallâhü aleyhi ve sellem Efendimize şikâyet ettiklerinde “Ondan bana şikâyette bulunmayınız.” înnehû mahsûsun fî zâtillâh .” buyurdular (O Allah'ın zatına tahsis edilmiştir) • Nevres Bey rivayetiyle 32 Kelâm-ı Âlileri ve Hatıralar Bir gün Hazreti Ali Efendimiz “Ya Resulallah, namaz kılmak istemiyorum ama ezan okunduğu zaman içim sızlıyor.” buyururlar, “Akıbetinin hayr olduğuna alamettir” buyurmuşlar. • Her mü'min Alevîdir, ama her Alevî mü'min değildir. Dünya (lık) Birisi yeni bir ev yaptırırsa, rütbe alırsa, yeni bir elbise giyerse tebrik etmeyiniz. Yeni bir gömlek bile giyseniz iki rekât namaz kılınız. Ne talibi dünyayız, Ne ragıbı ukbayız, Biz aşıkı şeydayız. Hu Hu ya men hû, Leysel hâ di illâ Hu Talibin matlubundur Aşıkın seyrani Hû Bunu Hazreti Azizimiz Efendimiz Makbule ve Nusret Hanımlar birlikte söylerlermiş. Bazen Makbule hanıma “Sen bana bir ilahi okuyuver.” buyururlarmış, Makbule hanım yukarıdaki ilahiyi okurlarmış. Fatih'in sandukasını etrafındaki demir parmaklıklar için; “Bunlar zâit ve faydasız şeylerdir, satmalıdır, böyle durdurulmamalıdır.” “ İnsanda en son kaybolan, manevî saltanat hırsıdır.” Ahmed Amîş Efendi 33 Eşkiya Kuşadalı Efendimizden Nakıs iken irşada kıyam edenlerin mütenebbilerle (deliler) haşrından korkarım.21 Evlilik Dünyada eşini bulamazsan, işini bilemezsen rahat edemezsin. Hazreti Âdem’e Allah hitap etmiş; “Ya Âdem sen beni eskisi gibi göremezsin, görmek istediğin zaman fer'in olan Havva'ya bak.” Havva'ya hitap etmiş “Ya Havva sen beni eskisi gibi göremezsin, görmek istediğin zaman aslın olan Âdem’e bak.” Felç Kerime-i muhteremeleri (Ahmed Amîş Efendinin kızı) Ayşe Hanım buyururlar, Bir gün Efendibabamın yanına girmiştim, şimdi zuhur etti; Sübhâna 'ilâhi ve bi-hamdihî estağfırullâhe 'lazîm. Sübhâna 'ilâhi 'l-azîm ve bi-hamdihî estağfırullâh, lâ ilahe ve lâ kuvvete illâ billahi 'l-azîm Bu zikre devam eden nüzul (felç) olmaktan mahfuzdur. 21 Nakıs iken şeyhliğe kalkanların delilerle haşrından korkarım. “İrşada mezun olmadığı halde başına adam toplayanın, Müseylemet'ül-Kezzâb ile haşrından korkulur.” 34 Kelâm-ı Âlileri ve Hatıralar Feraset Osmanlıdan sözünü, arifden gözünü, evliyaullahdan özünü saklamayazsın. Vücuduna sözü geçmeyenin başkasına sözü geçmez. Gaybî Haberler Şam, Bağdat, Mısır, birisi sudan, biri saikadan (yıldırım) biri de hareketi arzdan (deprem) harab olacaktır. Türk kavmi ebabil kuşu22 ile helak olacak. Türk tenassur edecek. (Türkler hıristiyanlaşacak) Nazif Efendiye, “Ben yakında gideceğim, cenazeme gelme. Sen tahammül edemezsin.” Nevres Bey; “Ben gençliğimde mutaassıbdım, lisan okuyanlara itiraz ederdim. Şeyhim bir gün buyurdu ki “Ahmed bir İngiliz, bir Fransız, bir Rus geldiler. Fatiha-i Şerifeyi kendi lisanlarında okursan Müslüman olacaklar, buyurdu ben de durdum kaldım.” Miralay Hilmi Bey rivayetiyle; Hazreti Aziz'i ilk ziyaretimizde bu milletin hali ne olacak diye sordum. “Gâvurlar girer yine çıkar. Allah dinini hıfz eder.” buyurdular. Bir gün, Ahmed Amîş Efendi, yemek yenilmek üzere tam sofraya oturduğu sırada, evde ekmek olmadığını hanımı haber verir. Ahmed 22 Hava harekâtları ile Ahmed Amîş Efendi 35 Amîş Efendiye ekmek almak için bakkala gönderilecek o sırada evde başka kimse de bulunmadığı için, gidip kendisinin almasını, hanımına söyler. O da cevaben: “Hemen dışarı çıkmak için çarşaflı olmadığını, şimdi birinin geleceğini ve ona aldıracağını söylerse de Ahmed Amîş Efendi beklemek istemeyerek “Böyle çık al, beis yok!” Der, ve hanımıda başına şöyle bir örtü atarak, fakat üstünü bir şey giymeyerek, evdeki kıyafetiyle gidip bakkaldan ekmeği alır, gelir. Ertesi gün, türbede, ziyaretine giden üstat Abdülâziz Mecdi ye, Ahmed Amîş Efendi, bu hâdiseyi olduğu gibi naklederek "Bir defa ağzımdan çıkmış bulundu, söylememeli idim, fakat her halde söylediğim gibi olacak, çarşaf kalkacaktır" buyurmuşlar. Kazım Bey: Yine Bulgar ihtilali zamanında Manastırda mülkiye hapishanesinin haricen bir bölükle muhafazasına memur edilmiştim. Muhafızların ekserisi Bulgar komitaları idi. bu meyanda nezaret altında bulunan Türk muhibbi bir Bulgar papazı ile dost oldum. İsmi Papayorgi (Florinanın Nevokas ) köyünden idi babası Türk annesi Bulgar idi. Bu papaz bana 1319 (1903) ihtilali başlayacağı günü ve alametlerini bildirdi. Kendisine itimat edilerek vak'ayı olduğu gibi hocam Mekteb-i Rüştiye Askeriye müdürü Bursalı Kolağası Tahir bey'e söyledim. Ve o vasıta ile Valiye ve Askeri kumandanına da keyfiyeti arzeyledim. Filhakika Papazın dediği gibi ihtilal dediği gün başladı Manastırda otluklu bahçenin küme halindeki otlarının tutuşturulması ve köyler- 36 Kelâm-ı Âlileri ve Hatıralar de müslüman hanelerinin yakılması, İslamların katli gibi fecai ile başladı. Yapılan ihbarda hükümet vaktında tertibat alarak ihtilali bastırmağa muvaffak oldu (Rus Konsolosunun iki Jandarma tarafından katli ve jandarmaların salben (asarak) idamları )bu vukuat cümlesindendir. Bundan sonra Jandarmada yapılan tensikat (düzenlemeler) üzerine mezkûr mesleke girdim. Beyrut Jandarma efradı cedide mektebi 4. Bölük kumandanlığına tayin kılındim. Çok geçmeden İtalya-Trabulusgarp Harbi zuhur etti italyanlar harp gemileriyle Beyruta gelerek bizim Avni ilâh ve Ankara torpitolarını teslim almak istediler. Verilmeyince muharebe başladı ve gemilerin üzerine ateş açtılar. Bizim torpitolarıyaktılar. Bu meyanda bir çok asker ve ahalinin şehit olmasına sebebiyet verdiler. İşte böyle sıkıntılı bir zamanda ve her türlü tehlikeye karşı mevcut Jandarma ile memleketin dâhili emniyet ve asayişini temin ile meşgul iken garip bir müracaat vuku buldu. Arabın birisi Jandarma alayına geldi cephaneliğin Paratonerlerinin kesilerek tanılmaz bir hale gelmesi için bizleri ve zabitanı uyarıda bulundu. Bu mühim ve makul talep derhal kabul ve icra kılındı. İtalya donanması cephaneliği ateşlemek için mevkiini denizden Harp gemileriyle pek çok aradı ise de bulamadı. Böylelikle memleket mühim bir içtihalden kurtuldu ve düşman Vapurları akşam; üzeri gittiler. Beyrutta bundan sonra çok kalmadım. Rumeliye Üsküp alayına naklim için icra kılındı oraya varmamla beraber Balkan harbi zuhura geldi Komanovada ordunun mağlubiyete duçar olmasıyla Sırplılar Üsküp üzerine gelmeğe başladılar. Mu- Ahmed Amîş Efendi 37 hammed Nur’ul Arab’ın hafidi (torunu) Hacı Kamal Efendiyi talabeleri ve ailesiyle Selanik’e gönderdik. Fakirde bir gece sonra hareketle Selanik tarikiyle Manastıra gelmiş bulunuyordu. Manastırında düşmesiyle beraber Görüce’ye kadar gitmiş isemde o sarada Jandarmaya mensup ve ordu ile hiç bir irtibatım bulunmadığı ve hastalanmaklığım üzerine iadeyi afiyete kadar Görüce’de yakın akrabalarımın hanesinde misafir kaldım. Ve Görüce’ninde düşmesi üzerine ve tekrar tebdilen Manastıra oradan da Selanik yoluyla İzmir’e ve oradanda İstanbul’a geldim. Hazreti Ahmed Amîş Efendime ancak 14 sene sonra tekrar kavuşmuş oldum. Mübarek ellerini öptükten sonra ismimi sordu “Kazım” dememle “Bizim Kazım mı? ” diye sordu. “Neredesin? Kazım kendini çok özlettin” buyurdular. Cevaben; “ Ancak şimdi geliyorum efendim” dedim. Rumeli ahvalinden sorması ile vekayıi muhtasaran arzettim. Merhameti ilahiyenin bu ümmeti merhumeye has bir şevkatle tecellisâz olmasını diledim. Bu işlerin başında kalbimden söyleyerek “hep Rus fırıldağı vardır”, dedim. Cevaben “Fekatele Talute Calute ayetini” (Bakara, 251) okudu.23 23 Tâlût: İsrailoğullarının meliki. Esas adı Saul'dür. Kelime olarak "Tâlût" İbranice bir lakabdır. Arapça "Tûl" kelimesi ile alakalı olup, aşırı derecede boylu ve kudretli anlamına gelir. Kur'an'da iki yerde Tâlût kelimesi geçmektedir. Birkaç yerde de, ona işaret eden zamirler bulunmaktadır. 38 Kelâm-ı Âlileri ve Hatıralar Mısır ile Filistin arasında yaşayan Amalika adlı bir kavim vardı. Başlarında Câlût adında bir kral bulunuyordu. Bunlar İsrailoğullarına saldırıp onları perişan ettiler. İsrailoğulları da, kendi peygamberlerinden, düşmanlarıyla çarpışmak için kendilerine bir kumandan tayin etmesini istediler. Onların bu peygamberi, Musa aleyhisselâmdan sonraki peygamberlerden biriydi. Onların bu talebi üzerine, peygamberleri onların basına, nesli Ya'kûb aleyhisselâm'ın oğlu Bunyamin'e dayanan Tâlût'u hükümdar olarak tayin etti. Bu durum Kur'an'da söyle ifâde edilmiştir: "Peygamberleri onlara: "Bilin ki Allah, Tâlût'u size hükümdar olarak gönderdi" dedi. Bunun üzerine (onlar): "Biz hükümdarlığa daha layık olduğumuz halde, kendisine servet ve zenginlik yönünden geniş imkânlar verilmemişken, o bize nasıl hükümdar olur?" dediler. (Peygamberleri): "Allah sizin üzerinize onu seçti. İlimde ve cüssede ona, sizden daha çok üstünlük verdi. Allah mülkünü dilediğine verir. Allah her şeyi ihâta eder ve her şeyi bilendir" dedi" (Bakara, 247). İsrailoğulları onun krallığını tasvip etmek istemediler; işi zenginlik ve kısır kavmiyet noktasından ele almaya çalıştılar. Oysa ayette ifâde edildiği gibi, Yüce Allah, Tâlût'a ilimde ve cisimde, maddî ve manevî yönden bir üstünlük vermişti. Maddî yönden iri cüsseli, güçlü, kuvvetli ve güzel olarak yaratmıştı. Manevî yönden de, dinî, siyasî, fen, teknik ve savaş ilimlerinde ona üstün bir başarı ve maharet vermişti. Aynı zamanda o, fakirlere karşı merhametli ve şefkatliydi, yoksulların dertleriyle dertlenir, sıkıntılarını gidermeye çalışırdı. Bir de, Yüce Allah amirliği dilediğine verir. Komutanlık ve amirlik için bunlar önemlidir. Yoksa veraset, soy-sop, ayrı nesepten gelme şartları geçerli ve önemli değildir. Tâlût komutanlığı ele aldıktan sonra, askerleriyle Ahmed Amîş Efendi 39 Câlût'a karşı cihada çıkıyor ve önce askerlerini deniyor. Askerlerinden ihlaslı ve samimi olanlar belirlendikten sonra, düşmanlarıyla cihada devam ediyor. Yüce Allah bu hususta Kur'an'da şu açıklamada bulunmuştur: Tâlût, ordusuyla birlikte ayrıldığında dedi ki: "Doğrusu Allah sizi bir ırmakla imtihan edecektir. Kim bundan içerse, artık o benden değildir ve kim de -eliyle bir avuç avuçlayanlar hariç- onu tatmazsa, o bendendir." Onlardan az bir bölümü dışında ondan içtiler. O, kendisiyle beraber imân edenlerle onu (ırmağı) geçince, onlar (geride kalanlar): "Bugün bizim Câlût'a ve ordusuna karşı (koyacak) gücümüz yok" dediler. (O zaman) Allah'a kavuşacaklarına kesin gözü ile bakanlar: "Nice az bir topluluk, daha çok olan bir topluluğa Allah'ın izniyle galip gelmiştir. Allah sabredenlerle beraberdir" dediler" (Bakara, 249). Tâlat ve askerlerinin, Câlût ve askerlerine karşı cihada hazırlandıklarında, Allah'a karşı yaptıkları niyâz ve duaları, Kur'an'da şöyle haber verilmiştir: "Onlar, (Tâlût ve ordusu) Calut ve ordusuna karşı meydana (savaşa) çıktıklarında, dediler ki:-Rabbimiz, üzerimize sabır yağdır. Adımlarımızı sabit kıl (kaydırma) ve kafirler topluluğuna karşı bize yardım et" (Bakara, 250). Tâlût ile askerlerinin zaferini ve Câlût ile askerlerinin de yıkılışını haber veren bir ayetin meâli ise, şöyledir: "Derken, Allah'ın izniyle onları bozdular. Dâvûd Câlût'u öldürdü. Allah ona (Dâvûd'a) hükümdarlık ve hikmet verdi ve ona dilediğini öğretti. Eğer Allah, insanların bir kısmıyla diğerlerini savmasaydı, dünya bozulurdu. Fakat Allah, bütün âlemlere karşı lütuf sahibidir" (Bakara, 251). Ayette de ifâde edildiği gibi, Dâvûd aleyhisselâm, Tâlût'un komutasında toplanmış bulunan İsrailoğulları- 40 Kelâm-ı Âlileri ve Hatıralar “en nihayet Talut Caluti katledecek ve ancak o zaman ferahlık olacaktır.” buyurdular ve elimden tutarak Fatih camii havlusunu beraberce yürüdük. Esna-i rahte (yol esnasında) eski arkadaşım Veli’yi sordum. “Kim bilir nerede sürtüyor” buyurdu. “Talebeliğimde beni onun rehberliğine vermiştiniz” dedim. “Biz İhvanımızı kendimiz terbiye eder başkalarıha vermeyiz.” buyurdular. Ve artık haneyi saadetlerine doğru giderken müsaade isteyerek tekrar veda eyledim. Hazreti Âdem'e bütün diller teklif edildi, ama Türk lisanını seçti. Onun için Türk devleti ilelebet payidar olur. Yerde gökte büyük değişiklikler olacak. Semavatta büyük değişiklikler olacak bir yıldız peyda olacak. Paris şehri semavî bir hâdise ile mahvolacak. Üçüncü Dünya Harbi çıkacak, Efendim hazretleri buyurdu ki; “Rusya mahvolacak, küçük bir devlet haline gelecek.” Anadolu ahalisine dua ettim, bu badirede onlara ziyan gelmeyecek. Bu esnada avucunu sıkar gibi yaparak “Rusyayı küçülttüm, küçülttüm.” İngiltere ve Yunanistan mahva mahkûm- nın arasındaydı ve karşı ordunun başında bulunan Câlût'u öldürdü. Böylece İsrailoğulları bu savaşta galip çıktı. Filistin ordusu yenildi. Dâvûd aleyhisselâm bilâhare Tâlût'un kızı ile evlendi ve onun ölümünden sonra da onun yerine kral oldu. Ahmed Amîş Efendi 41 dur. İngilizler o zaman Türk donanmasına bakıp gıpta edecekler, hayıflanacaklar. Ona memnunum ki sizi çok iyi günler bekliyor. Efendim ( Mehmed Tevfik Efendi Hazretleri nakletti): 60 - 70 sene büyük iyilik olacak. Memleket selâmla idare edilecek. Ben görmem ama sen görürsünüz, buyururlardı. Efendim de ( Hoca Efendi Hazretleri ) orada idi ama kemâlâtından ötürü ona değil bana söylerlerdi. Bir sabah Efendimin huzuruna girdiğimde: “Mustafa ne haberler var ?” diye sordular. O sabahki gazeteler Yunanlıların Bursayı işgal ettiğini yazıyordu. Arz ettim. “Gelen kitabî, biz değiliz” buyurdular. Gazeteyi kendilerine verdim. Gazetedeki resimde bir Yunan zabiti Orhan Gazi'nin sandukasının üzerine oturmuş, elindeki kamçı ile sandukaya vuruyordu. Bunu görünce mübarek gözleri doldu. Hiddetle: “Bu kâfirler Anadolu'dan çıkacak! Çıkacak! Çıkacak! Onlar nasıl kaçtıklarını; kovalayan nasıl kovaladığını bilemeyecek” buyurdular. Her bir 'çıkacak ' lâfı bir seneye tekabül etti. Üç yıl sonra Yunanlıları Anadolu’dan kovaladık. Onlar nasıl kaçtıklarını, bizimkiler nasıl kovaladıklarını bilemediler. (Bu beyan Mustafa Özeren Efendiden rivayettir. Nakleden Dr. Hamdi Hizalan Beyefendi'dir) 1919 da Ahmed Amîş Efendi’ye: İzmir işgal oldu haberi iletilince: "Muvakattir!" (vakitli, geçici bir zamandır) buyurup, aynı sözü üç defa tekrarlamışlar. Gerçekten İzmir işgali üç sene sürmüş.. 42 Kelâm-ı Âlileri ve Hatıralar A. Mecdi Efendi rivayeti ile A. Mecdi Efendi, aslen Sivaslı olup Konya’ya da yerleşen ve lise mekteblerinde din bilgileri ve farisi, dillerini okutan ve bilahare mebus olan Ali Kemali Efendi 24 namınındaki bir zatı Ahmed Amîş Efendi götü- 24 İlim öğrenme isteğiyle diyar diyar dolaşan Ali Kemalî ilim ve bilim merkezi olan Mevlâna diyarı olan Konya'ya gelerek yerleşir ve ömrü vefa edinceye kadar da Konya'ya, Konyalıya hizmet eder. 5 Nisan 1912'de açılıp 19 Temmuz 1912'de kapanan Osmanlı Meclis-i Mebusanı' nda kısa süreli mebusluk yapar. Ali Kemalî Efendi, Konya'da Mustafa Kemal'in ve Kuvayı Milliye' nin maksat ve gayesini ilk anlayanlardan olmuştur. 8 Ekim 1335 (1919) tarihinde Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti Konya Merkez heyeti için seçimler yenilenmiş ve bu seçim sonucunda Ali Kemalî Efendi, Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti Reisi görevine getirilmiştir. Ankara'da kurulan Milli Hükümete karşı İstanbul Hükümeti düşmanca davranışlar içine girmiş ve Anadolu'da yer yer ayaklanmaların çıkmasına sebep olmuştur. Bu ayaklanmaların odak noktalarından biri de Konya olmuştur. Konyalı Zeynel Abidin Hoca, Konya'da Bozkır isyanına katılan ve daha sonra pişman olarak Kuva-yı Milliye saflarına geçen cahil köy ağası Delibaş Mehmed'i kandırarak saflarına çekmeyi başarır. Delibaş Mehmed önce Çumra'yı daha sonra da Konya'yı basarak Kuva-yı Milliye taraftarlarının evlerine baskın düzenler. Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti Reisi Sivaslı Ali Kemalî Efendî'de evinden alınarak şehit edilir.Son nefesinde yanında bulunan dostu postahane memurlarından Isa Ruhi'ye " Müsebbib cehalettir. Aileme söyleyiniz davacı olmasınlar." diye vasiyette bulunur. Ahmed Amîş Efendi 43 rür. Ali Kemali Efendi elini öpüp diz çökerek karşısında oturduğu zaman Hazret, " Rahmetmetullahi, aleyhi rahmeten vasıaten" 25demiş ve başka bir söz söylememiş. Oradan ikisi birlikte ayrılıp çıkmışlar. Benî Kureyşden biri ( bir defasında: Evlâd-ı Resulden birisi ) zulüm ve îtisafa mâruz kalınca Kayı Aşireti'ne iltica etti. Mürûr-i eyyam ve zaman ile onlara baş oldu. Fakat kendileri de bilmez. Fatih ile Yavuz Selim Han, İmâmeyn silkindendir. Türk devleti ( bir defasında da: Türk Milleti) ilâ yevmi'l - kıyâme baki kalır, payidar olur. Fakat şekl-i idaresi şekilden şekile tahavvül eder. Hal Bizler illetten, kılletten, zilletten âri olmayız, yalnız yatacak derecede hastalık vücûdumuzu istila edemez. Benim ihvanım bahtiyardır. O bahtiyarlığı, zuhurunda görürler. Bendendirler, halka ne karışırlar; halktandırlar, bana ne gelirler. Havatır Hatıratı red ile uğraşma, hatırat, ilham, vahy hepsi birdir.26 Efendi Hazretlerine buyurdular ki; Bir gün Hazreti Azizimizin huzuru saadetlerinde iken 25 Allah Teâlâ’nın büyük rahmeti üzerine olsun. 26 Hatıra gelen şeyler, vesvese bile olsa meşul omayın demektir. 44 Kelâm-ı Âlileri ve Hatıralar “Ulan nasıl idare edebiliyorum mu? Ben de “evet efendim” dedim. “Mes'ulmüyüm?”, “Hayır efendim.” “Mes'ul olmadığımı neden anladın?” Efendim ilhamı zatî ile hareket ediyorsunuz. “Hâ, ilhamı zatîde havatır olmaz.” buyurdular. Kazım Bey; Yine günlerde bir gün hazretin Türbe de ziyaretine gitmiştim. O gün pek hararetli ve coşkun bir hal idi anlatarak takrirlerine devam ediyor ve. Dinleyen ihvanı mustagraki feyz-i irfan ediyordu. Bu esnada muhabbetlerinden sermest ve cezbeli olduğum halde gönlüme pek tuhaf bir hatır (vesvese) geldi. Şöyleki; “Sizdeki bu fuyuzat-i ilahiyeden velevki bir şemme-i kalil veya bir zerre kadar olsun ihsana nail olsam acaba sizin gibi pürzevk ve nişat olarak cuşi’d-derya gibi bende sizin gibi muhataplarına böylece talim ve tevhime kadir ve muktedir olabilirmiyim” gibi bir hatıra geldi. Derekap (hemen) saniye geçmeden hazret başını bana çevirerek; “yapabilirmisin be………..?” dedi. Mürşit huzurunda yaptığım bu küstahlıktan pişman olarak kemali hacaletle önüme baktım mürşit huzurunda nefes tutmanın27 sırrı hikmetini bu acı ihtar ile idrak eyledim ve bir daha muhabbetinden gayri hiç bir şeyin bir dilek veya arzunun gönlüme girmesine muvafakat etmedim. 27 Nefsin isteklerini içten geçirme Ahmed Amîş Efendi 45 Hayvanlar Meratibi hayvaniyeden insana en yakın olan beygirdir.28 Açlıktan ölme tehlikesi olursa köpek etini yiyip kurtulmak varsa köpek etini yiyecek, yemez ölürse mes'uldur. Domuz eti olursa yemez ölürse mes'ul değildir, yer kurtulursa yine mes'ul değildir, çünkü nass-ı kâti vardır. Bir hayvan keserken elinize bıçağı aldığınız zaman, “dur hayvan şimdi seni makamı insana getireceğim” deyiniz, bıçağı vurunuz. Güvercinler ile örümcekler Allah'ın rahmet askerleridir, birçok evliyaya hizmet etmişlerdir. Hz. Hatice Kübra aleyhisselâm Nusret Hanım rivayetiyle; Hazreti Hatice aleyhisselâm validemizin vefatı sırasında Hazreti Rasûlüllah sallallâhü aleyhi ve sellem Efendimiz “Ya Hatice, ortağın olan Hazreti Meryem'e benden selam söyle.” demiş, buyururlar. Hediye Asıl hediye bizlere verilir. Birine bir şey verirken hediye veya sadaka deyiniz. Suret insanın (avamın) anasını koşalar.29 Kuşadalı Efendimiz, Sultan Selim imamı 28 Hayvan sınıfında insana en yakın gelen “at” dır, diyerek maymundan da gelmediğine de işaret etmiştir. 29 Trakya Argosunda koşalamak: Kovalamak. 46 Kelâm-ı Âlileri ve Hatıralar Mehmet Can efendiye gönderilmiş. Mehmed Can Efendi imam efendiye “sizi bana gönderdiler ki kendilerini anlatsınlar.” Hicaza gidip gelen bir zat Hazreti Azizimiz Sultanımıza bir tesbih hediye eder. Hazret de Efendi Hazretlerinin “Mehmed ben yar ile cünbüşde iken üstünü kopardım, sen al da bak.” “...Sen de koparırsan birine ver de çeksin” buyururlar. Hikmet Çerkesi Mustafa Efendi Azizimizin ihvanından bir zat Yozgat Valisi imiş. Hasta olmuş, İstanbul'dan doktor çağırmış. Kendisini muayeneden sonra “Çerkeş'te şeyhim vardır, Onu da tedavi et.” diye Çerkeş'e gönderir. Doktor saadethanelerine müracaat eder. Haremde derler. Ertesi gün ziyaretlerine gider. Valinin selamını ve kendisine verdiği emri arz eder. “Bak Doktor: Bu akşam bizim hastalıkla hasbihal ettik, bana dedi ki biz seninle anlaştık, bu vücuda zararım yok. Şimdi beni vücutdan atarlarsa yeni gelecek zarar verir dedi. Mamafih görüştüğümüze memnun oldum.” buyururlar. İrşad neş'e-i Muhammediye ile olur. O da şimdi Halvetilerde vardır. Biraz da Kadirilerde var.” Nevres Bey’den; “Sadık'a yaz; yanına gelenlerin kimine cehren, kimine kalben benden selam söylesin, kalben selam verdiklerinde “ve aleyküm selam” diyene Ahmed Amîş Efendi 47 rastgelir buyurdular. • Kuşadalı Efendimiz Beypazarı Ali Efendimiz Hazretlerine devam ederken medresede arasıra zikir ederlermiş. Talebe bundan müşteki olarak birgün odada bulunmadıkları bir sırada eşyalarını, kitaplarını dışarı atmışlar. Kuşadalı Efendimiz dönüşlerinde bu hali görünce hiçbir şey söylememişler. Doğrudan Hazretin huzurlarına gitmişler. “Ah İbrahim ne olurdu, ağzını açıp iki lâkırdı söyleyeydin. Git gör eşyalarını atanların ikisi de öldüler.” buyurmuşlar. • Bir yerde gördüm varlıktan yokluğa düşmüş olanlardan birisine muavenet (yardım) etmek isterseniz kuvvetliye muavenette bulununuz. Gökten düşenin parçası bulunur, gönülden düşenin parçası bulunmaz. Ne kadar terakki edersen et, üstünde yine fahâmet30 vardır. Himmet • Nevres Bey’den; Birgün huzurda birkaç ihvanla (Ali, Asım) beraber bulunuyorduk. Hazreti Aziz sohbet buyuruyorlardı. Bir çocuk geldi, ileriye doğru giderek yüksek sesle Kur'an okumaya başladı. Hazret sohbeti kestiler. Çocuk Kur'an'ı bitirdi, giderken “Gel şuraya otur, bana ilahi oku.” buyurdular. Çocuk ilahi okumaya başladı. Hazret cezbelenip avuçlarının içini, çocuğa öptürerek bir de tokat 30 Ululuk, itibâr, değer, kıymet 48 Kelâm-ı Âlileri ve Hatıralar atar gibi iltifat buyurarak “Haydi, (Hay de) git buyurdular.” Ahmed Amîş Efendi dünya ahvalinin bozulduğuna dair şikâyette bulunan müridlerinden Halil Efendiye, "Halil baksana bana, ben bir çalgıyı bozar tekrar yaparım ve çalarım, senin bu işlere aklın ermez " der. Ve bu zataa huzurlarında ileri geri söz söyletmezlermiş, Hizmet İşiniz varken bırakıp bana gelmeyiniz. “Efendim emret” deyip durmayın, (femi saadetlerini (dudaklarını) göstererek) “buradan bir şey çıkar yapamazsınız, mes'ul olursunuz.” Birgün Hüseyin Avni Bey huzura gider. “Ben üç şeyle hizmet ettim, bilirim şeyhe hizmet çok güçtür.” buyururlar. Hüsn-ü zan Sizden birisinin halini sorarlarsa tek bir iyi halini biliyorsanız onu söyleyiniz. (İyi deyiniz.) İlim Âdem’e inen ilk suhuf u hesap birden dokuza kadar rakamlar, ikincisi hendese, üçüncüsü mimaridir. Onun için hesap kıyamete kadar terakki edecektir. İlişkiler Kuşadalı Efendimizden; Haşa bende hata olmaz, bir hata varsa o da Ha- Ahmed Amîş Efendi 49 cı Ahmed dediğimdir buyurmuş. El ile men et, dil ile men et, kalb ile men et, El ile men zahirûnun, dil ile men ulemanın, kalb ile men evliyaullahın vazifesidir, ez'afu iman (zayıf iman) yani en kuvvetlisi budur.31 İşi kendi haline bırak, Allah en iyisini yapar. Kendi işini kendin gör. Kaya gibi olmalı, kımıldatan olursa kımıldamalı. Kaldırım olmuş, yere yatmış onu çiğnersin, lâkin ayağınla itmek olmaz. Yanınızda biri Kur'an yanlış okursa tashih etmeyiniz. Biz bunu böyle biliyorduk deyiniz. Tuttuğunuz hizmetçi namaz kılmasını bilmiyor, okuması da yoksa “Bismillahirrahmanirrahim, elhamdü lillahi Rabbi'l-âlemîri'l öğretiniz, namazı kaldırınız, sonra errahmanirrahim'i sonra mâliki yevmi'd-din .... ilâ ahir öğretiniz.” 32 Kir kiri yıkar, kör körü yeder. Kirkor'a deme, Kirkor deme, Kirkor yol doğru gider.33 Gitme, gitme diye ısrar etme, bu gece hacı Ahmed ikileşti. Bir yere misafir gittiğiniz zaman sigara verirlerse içiniz, menhiyattan bir şey olursa ona da bir bahane bulunuz, “haramdır” diye red etmeyi- 31 Rasûlüllah sallallâhü aleyhi ve sellemin zayıf iman olarak hadiste buyurması nadirattan olduğu içindir. Kalb ile tasarruf edebilmek ne büyük servettir. 32 Azar azar, birer ayet öğreterek; 33 Kiri terk eder doğru yol gider. 50 Kelâm-ı Âlileri ve Hatıralar niz, “mideme dokunuyor, doktor men etti” gibi. Bir kahvede oturursanız yanınıza birisi gelirse kahve ısmarlayınız. Meyhanede olursa rakı ısmarlayınız. Osmanlılık böyledir. Bir gün ashab-ı kiram ile Rasûlüllah sallallâhü aleyhi ve sellem Efendimiz Hazretleri ile sohbet buyururlarken birisinin gelmekte olduğunu görerek. “Dünyanın en şerir adamı geliyor.” buyurdular. Geldikten sonra ridayı saadetlerini o adamın altına yayıp oturttular. Kalkıp gittikten sonra Sahabe-i Kiram “Ya Resulallah sallallâhü aleyhi ve sellem böyle buyurdunuz, sonra da bu ikramı yaptınız” deyince Hazreti Rasûlüllah sallallâhü aleyhi ve sellem Efendimiz “O kavminin ulusudur. Ululuk Haktan atadır. Onu istihfaf etmek hatadır.” buyururlar.34 Mehmet Efendimiz Hazretleri “Efendim, Sadık Bey'e müracatla bir iş istemek arzusundayım.” diye müracaatta bulunurlar. Hazreti Azizimiz “gücenmeyeceğine emin isen müracaat et” buyururlar. Nevres Bey rivayetiyle Bir gün üzüm alıyorduk. Üzümcü deneleri ko- 34 Bir gün Sahabe-i Kiram Huzuru Hazreti Rasûlüllah sallallâhü aleyhi ve sellem ile oturur iken ashaptan bir zat gelip Efendimiz'e sarılır. Huzurda bulunan eshab bunu terki edebe hamlederler. O zat gittikten sonra Hazreti Rasûlüllah sallallâhü aleyhi ve sellem Efendimiz yine aynı sözleri buyururlar. Ahmed Amîş Efendi 51 yuyordu. Ben itiraz edip koyma dedim. “Bırak! Taneleri kime verecek.” buyurdular. Aşağı başa bağlıdır. Bütün kötülükler yukardan gelir. İman Kâfir yoktur, senin kâfir dediğin için kâfirdir. Karşınızda bir adam geldiği zaman yüzünü gördüğünüzde Hakkı hatırlayıp zikir ettiriyorsa o mü'mindir. İnsân-ı Kamil Hakk insanı kâmildir. Benim yanıma gelip “li vechi'llâh” beş dakika oturan imanını kurtarmadan gitmez (... imanını kurtarır). Bizi sevenleri sevenler, imanını kurtarmadan ahirete gitmezler. Beni çok sevin canınızı ben alayım, canınızı acıtmam. Evliyaullahtan iki sınıf bahtiyardır. Biri hayatı cavidaniye mazhar olanlar, diğeri sine-i Resulullah'ı (Muhammediyeyi) saran âdemler (Hayat-ı cavidaniye mazhar olanlar yani hayat-ı zatiye ile hay olanlar). Evliyaullahtan Azerî; “Bizim yolumuzun esası Allah'tan gafil olmamak, kimseyi incitmemek.” buyururlarmış. Necip Bey rivayetiyle; Bir kaç defa huzurlarına girdiğimde “Neye geldin?” buyurdular. Ben de; “Cemâli bâ kemâlinizi görmeye geldim.” de- 52 Kelâm-ı Âlileri ve Hatıralar dim, “Ha, sen onu göremezin, lakin lahm ve sahm (et ve içyağı) görürsün. Efendime geldim de o sana yeter.” buyurdular. Taşı nur toprağı nur, kâmil ölmez, kapdan kaba taşınır. Hoca Efendimiz Hazretleri bizzat “İnsanı kâmil” sahibinin bir sözü var pek hoşuma gider. Buyurdular ki, “Havf ve reca kaydında kurtulmadıkça insan insanı kâmil olamaz. Meselâ yüz evliyaullah idam etseler kılı kıpırdarsa veyahut kendisine kutbiyet ve gavsiyet zuhuru arzusu geldiyse fakrı tam sahibi olamaz.” Evranos Sami Bey rivayetiyle “Kuşadalı Hazretleri sahibi zuhurdur, iki üç yüz senede bir zuhur eder. Karabaş Veli Hazretlerinden sonra sahibi zuhur Kuşadalıdır.” buyurdular. Hazreti Azizimiz, Sultanımız birgün Ömerül Halveti Hazretlerinin huzurlarında bulunurken Kuşadalı Efendimiz Hazretlerinin sohbetlerinden bahs buyurulmuş. Hazreti Azizimiz de zevki deruni hâsıl olmuş ve böylece zevk ve tefekkürde iken Kuşadalı Efendimiz zuhur buyurmuşlar. Vücudu Mübareklerinin sadrı alilerinden yemin ve yesar (sağ ve sol) ve fevk-i tahtlarından birer şems zuhur ederek hepsinin şuaları Hazreti Azizimizin üzerinde toplanmış. Ömer-ül Halveti Hazretlerine arz ettikte müşarünileyhin gözleri yaşarıp “Ahmed, bu hali nice ehlullah arzu ederler, muvaffak olamazlar. Cenabı Hak sana nasip buyurdu. Kuşadalı'nın ayniyyeti kemali ile sizde zuhur edecek.” buyurur. Ahmed Amîş Efendi 53 Kuşadalı Hazretlerinin Şam'da bulundukları sırada Hazreti Halidi Bağdadinin halifelerinden münzevi bir zat varmış. Bu zatı görenler hemen vücudunun zikr ettiğini görürlermiş. O esnada kaymakamlıktan mazul bir zat pek elim bir vaziyette kalmış, birisi kendisine burada bir Şeyhi Rumi vardır. (Kuşadalı Efendimizi murad ederek) kendisine müracaat edersen işin olur der. O zat da Hazreti ziyarete gidip arzı hal eder. Müşarün ileyh Hazretleri bu zata filan zata (Halidi Bağdadinin halifesi) gidiniz buyurur. Efendim oraya giremem ki der. “Siz gidiniz, girersiniz, bizden de selam söyleyiniz.” buyurur. Bu zat gider hakikaten bir mânia müsadesi olmadan zatın yanına girer. Selamı tebliğ eder. “Biz pek ihtiyarız dışarı çıkamıyoruz, lütfen teşrif buyururlarsa görüşürüz” derler. Bu zat da gelip Kuşadalı Efendimize söyler. “Pekâlâ, gidelim.” buyururlar. Bu zatla birlikte giderek yanlarına girdikleri zaman o zat istikbal eder, otururlar biraz sonra mazul (azledilmiş) zata bir manzara açılır. Bakar ki Kuşadalı Efendimiz yüksek bir kürsüde oturuyorlar, münzevi zat yerde bulunuyor. Kuşadalı Efendimiz ellerini uzatıp o zatın elinden tutmak isterler. Üçüncüde ellerinden tutup kendilerini yukarı çıkarır. Manzara kapanır. Biraz daha görüştükten sonra ayrılırlar. Müşarün ileyh Hazretleri mazul kaymakama “bu zatın irşadı bize emr oldu. Lehülhamd bu da oldu” buyururlar. Kuşadalı Efendimiz Hazretlerini bir zat davet eder. Namaz kılınacağı zaman ev sahibi secca- 54 Kelâm-ı Âlileri ve Hatıralar deyi serer. Kuşadalı Efendimiz Kıbleye tam müteveccih olmak üzere seccadeyi biraz çevirmesini emir buyurur. O zat “Efendim Kıble bu taraftadır.” der, seccadeyi yine aynı cihete serer. Müşarünileyh tekrar ihtar buyururlar. O zat yine ısrar edince tüm oradakilerin keşiflerini açar, Kâbe-i Muazzamayı görürler ve müşarünileyhin tayin buyurdukları mahallin hizasında olduğunu müşahede ederler. Hazret “Cümlenize Hac farz oldu.” Buyurur. “Kâbe sizi ziyarete geldi; Sizin de onu ziyaretiniz farz oldu.” Paşaya hitaben “Bunların parasını sen çekerek hepsini Hacca götürüp getirirsin.” buyurmuşlar. Hoca Efendimiz Hazretleri; Hamami Hazretleri için Hazreti Azizimiz “Yerlerde, göklerde, dünyada ahrette zamanlarında ondan büyük kimse yoktur:” buyururlardı. İnsan gönlü, sırr-ı mübhemdir. İnsanla oynamaya gelmez. Kâmilin kabulü, şefâat-i hassaya35 nâiliyettir. İrade İnsan surette muhtar, hakikatte mecburdur. Cenabı Hakk şerri Cüz'iyi kullanır ki altından hayrı külli zuhur eder. Cenabı Hak hayrı Cüz'iyi kullanmaz ki altından şerri külli zuhur eder diye. 35 Hususi şefaat Ahmed Amîş Efendi 55 İrade-i teklifiye irade-i tekviniyenin zuhuru içindir. İradei teklifiye iradei tekviniyyenin aynı ise o adam saiddir, değilse şakîdir.36 “ İyyâke na'büdü ve iyyâke nestaîn” irade-i cüziyyeyi silmiş süpürmüştür. Arifler için irade-i cüziyyeyi tasdik (var demek) küfürdür. Mahcuplar (perdelenmişler) içinde irade-i cüziyyeyi ademi tasdik (yok demek) küfürdür. Ayete bakılırsa Allah “kün!” demedi, bir şeye ol demesini murad ettiği anda olur. İradei külliyenin efradı beşerde zuhuruna o ferdin irade-i cüz'iyyesi denir. 37 İsim koyma Herşeyin ismi âlîsini bil, babanın verdiği isimle çağır.38 Hoca Hüsnü Efendi huzura girdiğinde Azizimiz Efendimiz “Adın ne?” buyururlar. Hoca Hüsnü Efendi de “hangi adımı soruyorsunuz?” der. “Senin kaç adın var.” buyururlar. O da; “Bir anamın, babamın koyduğu ad var, bir de hakikat adım var,” deyince öyle ise 36 İrade-i teklifiye: İnsanın cüz-i iradesi İrade-i tekviniye: Allah Teâlâ’nın yaratmasındaki iradesi 37 Nevres Bey rivayetiyle Sadık Bey 'den lâkin söyleyeni meçhul 38 Mürşidin verdiği isme itibar etmenin önemi anlatılmıştır. Harflerin sırları nedeniyle ismin değişmesi kaderide değiştirir. 56 Kelâm-ı Âlileri ve Hatıralar “...” ayetine bir mana ver.” O da bir mana verir. Efendimiz “Ooo sen buna mana veremedin, öyle ise hakikat ismini de bilemezsin” buyururlar. Cihangirli Hasan Efendi anlattılar; Birgün huzura girdim. Abdülkadir Belhi Efendi Hazretleri de huzurda idiler. Fakiri göstererek, “Bu bizim ihvanımızdır. Bak omuzu toz olmuş, silkiverin.” buyurdular. Abdülkadir Hazretleri de silkdiler. Sonra Abdülkadir Hazretlerine “İsminiz nedir?” diye sordular. Abdülkadir cevabını alınca “Abe benim ismim de Abdullah'dır buyurdular. • Avni Beyin biraderi Selim Bey rivayetiyle; Vahidül ehad'in arzu ve iradesine muhalif hiçbir şeyi istemem ve kabul etmem. İsmail Hakkı Bursevi Bursa'yı teşriflerinde tekmil ervahı evliya kendilerini ziyarete gelmiştir, en sonda Ruhulbeyan sahibi İsmail Hakkı Hazretleri gelmişler. Bursalı İsmail Hakkı Hazretleri Allah ile çok uğraştı, nihayet “kul küllün min indillâh ...”39 dedi, işin içinden çıktı buyurdular. İsmail Hakkı Hazretlerinin şeyhi Osman Atpazarî rihletleri zamanında İsmail Hakkı Hazretlerini yanlarına çağırarak, “Kalbimi yokladım, -senin kalbin gibi kalbimi dolduran bulamadım, nefesimi sana veriyorum.” buyurarak dillerini çıkarmışlar, İsmail Hakkı Hazret- 39 Nisa,78; “Her şey Allah katındandır.” Ahmed Amîş Efendi 57 leri öpmüşler, göçmüşler. İş-Vazife • Vazifeyi yaparken “Ya Rabbi, sana hizmet ediyorum.” demeli. Vazifeniz başında benden size selam getirip de bir şey teklif ederlerse yapmayınız. Hilâfet, ya sahîhun neseb-i bi'l istihkak,40 ya bîat-ı âmme ve tâmme41, ya da kahr'ı galebe42 ile istihlâf 43olunur. Yavuz Selim Han'da bu üçü de tahakkuk etmiştir. Kabir halleri Onların cesetleri - emr olunduğu gibi - kabirlerinde kırk sabah kalırlar. Kader Zahiren kaderiyyun, batınen ceberriyyun ol. “Allah'ın senin dinine (kaderine) yazdığı şeyin men'ine Muhammed sallallâhü aleyhi ve sellem bile kadir değildir buyurdular. Bu niçin böyle oldu, bu böyle olmalıydı, gibi sözler caiz değildir, çünkü bundan Allah Teâlâ'ya akıl öğretmek çıkar. “Asâ en yekrehû şey 'en fe-hüve hayrun le- 40 Doğru ( hakiki ) nesebe (soya) göre kazanmak suretiyle 41 Kamunun tamamının bağlılık ve îtimâdmı bildirmesi 42 Zor kullanarak üstün gelmek 43 Birinin yerine geçmek, halef olmak 58 Kelâm-ı Âlileri ve Hatıralar küm. Ve asâ en tuhibbû şey'en fe-hüve şerrun leküm”. 44 “İhtimal ki hoşlanmadığınız şey sizin iyiliğinizedir. Ve ihtimal ki sevdiğiniz bir şey sizin kötülüğünüzedir.” de vâki olur buyurdular. Hem haz etmezsin hem de hakkında şerdir. Bir gün Mecdi efendiye rast geldim. “Efendi harp olacak mı?” dedim. “Sulh istiyorum, harp olmasın. Sen de dua et.” dedi. Ben de “Biz muradı Muhammediye tabiyiz, harp ve sulhtan hangisi Muhammediyenin zuhurunu mucip ise ona talibiz.” dedim. “Allah benimle kedi ile oynar gibi oynar.” buyurdular (Benim Ahmed Tahir Sultandan işittiğim; Allah benimle, kedinin fare ile oynadığı gibi oynar; şeklindedir. Oynar oynar sonra ne yapar?... yer). Yaptığınız kabahati kimseye söylemeyiniz. Hüküm giyer çünkü şahit oluyor. Abdülmecit Sivasi Hazretleri buyurdu ki; “Kadiri anlamayınca kader anlaşılmaz, kadir anlanınca da kader mestur kalır.” Kadın Kadınlar ilaç, sağlık vermek üzere tarafı risaletten memurlardır.45 Huzurlarına inabe (tevbe alıp ihvan) olmak 44 Bakara, 216 45 Allah Teâlâ ve Rasûlüllah sallallâhü aleyhi ve sellem tarfından görevlidirler. Ahmed Amîş Efendi 59 üzere gelen 14-15 yaşlarında bir kıza salatu selam getir, istiğfar getir, Kur'an oku. Sokak üzerindeki odada okuma, dışarıdan geçenler sesini duymasın. Kadınla muamelen üç şey iledir. İdare, mudara, dubara. Efendi Hazretlerine Hazreti Azizimiz, Sultanımız, Efendimiz “Türbeye gelen kadınlara dikkat ediyor musun, onların içinde erkekleri vardır, onlara iyi dikkat et.” buyururlar. Karı Koca Nevres Bey rivayetiyle; “Lüzum nasıl olup da hareminizle (eşinizden) ayrılırsanız diğer bir ere varıncaya kadar; ere vardıktan sonra sizdeki rahatı bulamazsa, onun kadar rahat ettirecek derecede yardım etmeye mecbursunuz.” Kelime-i Tevhid Yetmişbin kelime-i tevhid imansız gitmiş adamın imanını kurtarır. “La ilahe illallah da ilah şagil manasınadır.” Nevres Bey’den; Ben size şimdi La ilahe illallah'ın Türkçesini söyleyeceğim. “Yoktur, vardır, yoktur vardır; yoktur vardır. Öyle de anlar be” buyurdular. Göztepe müezzini rivayetiyle; “Çan sesini işittiğiniz zaman “ Rabbena lâ tüziğ kulûbunâ ba'de iz hedeytenâ ve heb lenâ min ledünke rahme. İnneke ente'l-vehhâb .” 46deyiniz. 46 Âl-i İmran, 9; “Rabbimiz! Doğrusu geleceği şüphe 60 Kelâm-ı Âlileri ve Hatıralar Kerâmet Hafız Eşref Efendi rivayetiyle; “Hazreti Rasûlüllah sallallâhü aleyhi ve sellemden bana gelinceye kadar bu tecelliye kimse mazhar erişmedi, ben Rahmanirrahim tecellisine mazharım. Benden şer beklemeyiniz.” Hasan! Eğer şeriatımız müsaade edeydi sana kendimi şu havlunun üzerinde gösterirdim. Rıza; “Efendi Hazretlerinin köylerinin civarında Balımcık Sultan namında bir zat yatarmış. Bir harb vukuunda eli kılıçlı olarak görülürmüş ve türbesinde bulunan ibrik akşamdan doldurulur, sabahleyin boş bulunurmuş.” Hazreti Aziz'e arz etmiş. “Dur bakalım ulan.” buyurmuşlar. Ve iki mübarek parmakları ile iki kaşlarının arasını tutarak bir lahza tevekkuftan sonra “Haa ulan, büyük zatmış.” buyururlar. Azizimiz Sultanımız Efendimiz Hazretlerine; “Bir veli Hazreti İsa aleyhisselâm kademine varınca kendisine maide-i İsa (sofrası) iner. Bana da filan mahalde indi, lakin inen maideyi sana söylemem yalnız çift olsun” buyururlar. Hoca Efendimiz rivayetiyle Fatih için; “Kırk sene huzuru ruhu ile güleştim, en nihayet bana muti oldu.” buyurdular. Ehlullah yanında kerâmâtın celî ve azîmi, götürmeyen günde, insanları toplayacak olan sensin. Şüphesiz Allah verdiği sözden caymaz.” Ahmed Amîş Efendi 61 tâ'atle telezzüz eylemektir. Halvet ve kesret ve dahî her nefeste hâzır olub, Allah'ı zikr eylemek kerâmâttandır. Ve dahî varidat olub inşirah hâsıl oldukça vakar ve sekînesi ziyâde olub, edeb ve hayâ üzerine olmak kerâmâttandır. Ve cem’i ahvâlde Allah Teâlâ'dan razı olmak kerâmâttandır. Yoksa mücerred hırkada zuhur eylemek keramet değildir. Zîrâ tasavvuf ehli mahcûbdur. Ahmed Amîş Efendi, “Beni bu türbenin türbedârı zannederler, oysaki biz bütün bu âlemin türbedarıyız” buyururdu. Bakkal dükkânında duruyordum. Bir meczûb bana 'Ahmed' diyerek elime bir metelik koydu. 'Sıkı tut' dedi. Hayatımda bu cihetle parasız kalmadım. Kıyamet Kuşadalı Efendimizden; Kıyamet yaklaştıkça enbiya varisleri bulunan evliya gittikçe makamları münhal kalır gitgide yalnız varisi Muhammedi kalınca ve ona da biat eden bulunmayınca alameti kübrayı kıyamet yer yer başlar, buyurmuştur. Kibir Birinci senede imam, ikincide tamam, üçüncüde kalpaklı yuvan, dördüncüde bir kalbur saman olmayın. Nezâfeti şer’iyyenin haricindeki nezâfetten Allah'a sığınırım.47 47 Nezafet; temizlik-gösteriş 62 Kelâm-ı Âlileri ve Hatıralar Tenezzül ayn-ı terakkidir.48 Kitap Her alınan kitabın üç defa okunmak hakkı vardır. “Yüksek hakikatlere ulaşmayı kastederek: “Bu iş kitapla olmaz, fakat kitapsız da olmaz.” Bundan böyle tasavvuf kitaplarını okumak yasak. Kur'ân okuyun, Hadîs okuyun, Mesnevi okuyun. (Niyazî-i Mısri Divanı içinde aynı beyanı vardır.) Başka kitaplarla uğraşmayın. Tasavvuf kitaplarını yazanların çoğu yoldayken yazdılar. Neş'e ve mertebe bakımından birbirini tutmaz sözler olur, şaşırtır sizi. Ama Mevlânâ gitti, dönüp geldi. Mesnevi'sini sonra yazdı. Kulluk; “Va'büd Rabbeke hattâ ye'tiyeke'lyakîn.” 49 Sana yâkin gelinceye kadar ibadet et, yakın gelince kendisi eder. Güneş yevmi kıyamette cehenneme gidecektir. Çünkü güneşe tapanlar Allah’sız kalmasın buyurdular. Yapmakla yapmamakda muhayyer bırakıldığımız bir şey de yapmamayı tercih ediniz. Ömer-ül Halveti Hazretleri Aziz Sultan buyurmuşlar ki; Burada bahsedilen şeriatın emretmediği temizlik bile olsa şerrinden Allah Teâlâ’ya sığınırım. 48 Kibirden kurtulmak terakkinin kendisidir. 49 Hicr, 99 Ahmed Amîş Efendi 63 “Ahmed, Ahmed! rûbubiyetin ubudiyetin rûbubiyetine mani olmasın.” Allah benden razı olmasaydı beni dünyaya getirmezdi. Ben Allah'tan razı olmalıyım. Yokuşu severim, inişi sevmem. Kur’ân-ı Kerim Bir gün Kur'an okuyorlardı. “Ben âlimim siz de Kur'an okursunuz amma benim gibi değil, ben okurum, mefhumu gözümün önünden geçer.” buyurdular. Hatime fatihanın aynıdır. Saadeteyn arasındaki şekavete(iki mutluluk arasında kötülüğe), şekaveteyn arasındaki saadete itibar yoktur. Çok Kur'an okuyan bunamaz. Nevres Bey 'in rivayetiyle; “Namazda okunan Kur'an'ın her harfi için (her kelimesi) yüz sevap, namaz haricinde abdestli okunan Kur'an'ın her kelimesi için elli sevap, namaz haricinde abdestsiz okunan Kur'an'ın her kelimesi için yirmibeş sevap verilir.” buyurdular (Hadis). Bir gün Hazreti Azizimizi ziyarete gelen bir hanım, Efendimizi Kur'an okurken gördüklerinde, “Efendim, ne zaman gelsem sizi Kur'an okurken buluyorum.” demiş. Azizimiz de “Hanım, ben başka kitapları da okudum, aradığımı bunda buldum.” buyururlar. Evliyaullahtan bir zat Kur'an tilaveti yüzünden mazhar-ı velayet olmuş. Sonra gözleri âmâ târi olmuş, ne vakit Kur'an okurlarsa gözleri açılır, hitamında (bitiminde) yine kapanırmış. Kur'an-ı kapatırken “Yarabbi, cümle Üm- 64 Kelâm-ı Âlileri ve Hatıralar meti Muhammedle beraber ilmiyle amil eyle.” Diye dua etmeli. “Kur'an-ı Kerim'de bazı kelimat (kelimeler) vardır ki takdim tehir (öne ve sona alınarak) okunursa manayı hakikat zuhur eder. Bazan harfi takdim ve tehiri icap eder. Bunu arif bilir. Abdül Gani bin İsmail En Nablusi Hazretlerinin50 huzurunda bir hafız Kur'an okudu. “Gel öbür tarafa geçelim bir de ben okuyayım” buyururlar. Kur'an başlayınca akmakta olan dere durup yükselmeye başlar. Hoca Efendimiz rivayetiyle Hazreti Azizimiz Sultanımız “Ya dünya ahdümü men hademeni” kelami kudsisini bazan “lehdümü men hademeni” diye buyururlarmış. Kur'an okurken veya salevatı şerife getirirken nefesiniz kesildiği zaman içeriye yutkunduktan sonra nefes alınız. Kabire toprak atılırken Sûre-i Rahmân'ı okuyunuz. Kutsal mekânlar Medine'de ölün, Medine'de oturmayın, çünkü (durdukça insan için bu yerler) adileşiyor. 50 Abdül Gani bin İsmail En Nablusi kaddese’llâhü sırrahu’l azîz; 1670-1730 yılları arasında yaşamış olup kabirleri Şam'da bulunmaktadır. Sultan'ın 194 adet eseri bilinmektedir. Ukud ül-lû'lüiyye fı Tarik is sadet il Mevleviye adlı eserin sahibi olup Müstekimzade Süleyman Saadet tarafından tercüme edilen eseri Ankara Milli Kütüphane'de HK Mf 1994 - 292 kayıt no ile bulunmaktadır. Ahmed Amîş Efendi 65 Latife-şaka “Kuşadalı Efendimiz ihvanla latifeyi severlerdi ve bana benzerlerdi” buyurarak ve ellerini göğüslerine götürerek “Kuş baba, kuş baba” buyururlardı. Necip Bey) Birkaç defa (Ahmed Amîş Efendime) tesadüf ettim. Kuşadalı Efendimizden bahis buyururlarken “Kuşbaba” derler ve bensiz sayha iderlerdi. Marifet Marifet Hakdan razı olmaktır. Ve ma'rifet ehli eşyanın ilmi ne üzerine ise hakikatle bilmiş ve görmüştür. Mahbûb şânında buyurur: [Kul] hel yestevîllezîne yalemûne vellezîne lâ yalemûn. Ulâike humul muflihûn. 51 Ve humul mühtedûn. 52 Lâ havlun aleyhim ve lâ humyahzenûn.53 İnne ibâdî leyse leke aleyhim sultân.54 Ve alleme Âdemelesmâe kullehâ. 55 Ve nice bunun gibi âyât [âyetler] demiştir. İmdi tasarrufa 51 Zümer, 7 “ De ki: «Bilenlerle bilmeyenler bir olur mu? Doğrusu ancak akıl sahipleri öğüt alırlar.” 52 En’am,82; “Onlar doğru yoldadırlar.” 53 Bakara, 262;“Onlara korku yoktur ve onlar üzülmeyeceklerdir.” 54 İsra, 65; “Doğrusu Benim mümin kullarım üzerinde senin bir hâkimiyetin olamaz. Rabbin vekil olarak yeter.” 55 Bakara, 31 “ Ve Âdem’e bütün isimleri öğretti,” 66 Kelâm-ı Âlileri ve Hatıralar mail olanlardan [meyledenlerden] olmayasın! Kellâ innehum an Rabbihim yevmeizin lemahcûbûn. Sümme innehum lesâlülcahîm. 56 Ve ma'rifet ehli şânında buyurur: Ma'sıyetullâhi illâ biinâyetillah ve lâ kuvvete alâ tâ'âtillâh illâ bitevfîkillâh. 57 Mecâz-Rumuz Kuşadalı Efendimizden; Hoca Efendi Hazretleri Şeyhim evvela nasara yansurudan başlattı, sonra celese yeclisüye geldim. Daha sonra feteha yeftahu dedim. Maksudun mu'tellât (illetli harfler) bahsi beni çok yordu. Kale (قال (aslı Kavele (قول (imiş bu kîlü kalleri ve bu tür şeyleri anlayamadım. İzharı müzaheret 58 ile geçtim.. Fakat avamili bugün hala anlayamadım. Niçin bazı kelimelerin sonu mazmum veya meftuhdur. Bir türlü anlayamadım, buyurmuşlar.59 • Bir gün huzurda bulunurken kendimi zabt 56 Mutaffifin, 15-16; “Hayır; doğrusu onlar o gün, Rablerinden yoksun kalacaklardır. Sonra onlar, şüphesiz, cehenneme gireceklerdir.” 57 “Ancak Allah Teâlâ’nın inayeti ile günah işlenir ve ancak Allah Teâlâ’nın muvaffak kılması ile Allah Teâlâ’ya taate güç yeter.” 58 Muzaheret: isim, eskimiş (muza:heret) Arapça: Destekleme, yardım etme, arka çıkma 59 Harf, kelime ve cümle sırlarından bahseden sarf ile asıllar ilmi olan yaratılış hikmetlerine işaret edilmektedir. Bu sözleri zahirine hükmetmemelidir. Ahmed Amîş Efendi 67 edemeyerek sarıldım, bir müddet sonra efendim gelip kapıdan çıkarken “Çapkın dur ana iyice bir enfiye çekeyim” buyurarak parmakları ile enfiyeden alıp öyle bir nazar buyurdular ki kendimi gayb edip huzurda bulunan ihvandan Feyzi Bey koluma girip beni Karakulak Hanına kadar getirmiş. Mekân Fatih, İstanbul'un Medinesi'dir. Melek ve Şeytan İyi bir iş yaparsan vücud giyer, o senin hadimin olur, O melaikedir. Fena bir iş yaparsan o vücud giyer o senin zebanindir. Melaikenin avamı, insanların havassına hadimdir. Melaikenin, havassı, hassül havassı insanların hassül haslarına hadimdir. İnsanların hasları, evliyaullah, hassül hasları enbiyaullahtır. Melaikenin hassül hasları Cebrail, Mikail, İsrafil, Azrail’dir. Müjdeler • İbrahim aleyhisselâm ile müşerref olduğumda uzun zaman yaşayacağımı tebşir buyurdular. Mürşid-i Kâmil Mürşidin vazifesi müridini küfür ve iman ve havf ve reca kaydından kurtarmaktır. Mürşide mülaki olmayanlar şeriatın tarifi veçhile kızgın sacda kalırlar, mürşide mülaki olanlar rahat kalırlar. 68 Kelâm-ı Âlileri ve Hatıralar Bizim fabrikaya düşen paslı demir bile olsa 24 ayar altın ederiz. Bazan bakırın üstüne bir altın cila vurur altın ayarında kullanırız. Gelen domuz ise tuzlamız vardır, oraya atar mürûr-ı eyyam (zamanla) ile tuz olup her yemeğe çeşni verir. Biz bir binayı tamir ederken kiremitlerini sallamayız. Biz nübüvvetin velayetinin sırrının neş'esine memuruz şimdi bu neş'e yanlız halvetilerde bir parçada kadirilerde kaldı. Kuşadalı Efendimizden; Altın sırrı velayet, gümüş sırrı nübüvvete işarettir. Mürşidin el ayası da sırrı zattır.60 Mürşit, salikin teşriini muhafaza içindir buyurmuştur. Dağ dağ, taşı taş gördükçe bir şeyhe muhtaçsın. Şu şöyle olsun, bu böyle olsundan kurtulancaya kadar şeyhe muhtaçsın. Kendinle konuşancaya kadar şeyhe muhtaçsın. Helvaya şeker konulacak zamanı helvacı bilir. Onların kabulü herşeyden âlâdır. Asıl bahtiyarlık odur. Damad Hasan Efendi için bir gün de “mürşid değildir, mürşid muavinidir.” (Sebebi için) Hasan Efendi hazretleri cem'iyyete nail olmuşlar, tenezzül etmemişler. (Cem-fark) Efendi Hazretleri bir gün Hazreti Azizimiz 60 Mürşidin elinin içini öpmek levhi mahfuzu öpmektir, derler. Ahmed Amîş Efendi 69 Sultanımız Efendimize “Efendim, sizin karşınıza günde bu kadar zevat gelir, onların ne ahlakta, ne halde olduğunu nasıl anlarsınız? Gülmüşler de “Onlar kendilerini bana anlatır.” buyurmuşlar. İnsanların bazıları, kendilerini kurtarmadan başkalarını kurtarmaya kalkışıyor. Muhabbet (Sevgi) Tilavet-i Kur'an, musahabeti-l ihvan, mülâkatı’r-rahman.61 “Üzkürullaha inde külli hacerin ve şecerin”62 Zaman, mekân, ihvan. Her şeyin muhabbeti fena bulur, mürşid muhabbeti fena bulmaz, gittikçe artar. Benim ihvanımı seven bendendir. Miralay Hilmi Bey; Üçüncü defa ziyaretlerine gittiğimde kalbimden “Ben mürşidi kâmil istiyorum. Beni kabul et.” diyordum. “Sen mürşid istiyorsan ben de seni kabul ettim. Şimdi ayaklarını omuzuna vur, git.” buyurdular. • Aziz Sultan Efendi Hazretlerine “Bana kavuştuğuna şükür eder misin?” buyururlar. “Ederim efendim”, “Bana kavuşmasaydın ve senin halin ne olurdu?” 61 İnsan, Kur’ân-ı Kerim’i okumaya, arkadaşıyla sohbet etmeye ve Allah Teâlâ ile konuşmaya doyamaz. 62 Her taşın ve ağacın altında Allah Teâlâ’yı zikredin. 70 Kelâm-ı Âlileri ve Hatıralar Kâmilin kabulü şefaat-ı hâceye nailiyettir. (kavuşmak) Birgün muhabbet hakkında kalbimde hâsıl olan akideyi taşıyarak huzura girdiğimde muhabbet ziyade noksan kabul eder. ... ille'l-meveddete fı'l-kurbâ 63 buyurdular. Hoca Efendimiz Hazretleri hakim iken Azizimiz Sultanımız Hazretlerinin haki paylerine yüz sürüp biraz hediye takdim ederler. Mehmed Efendimiz Hazretlerine bunu kim gönderdi buyururlar. O da “Efendim, ihvandan hakim Ahmed kulunuz.” der. “Sen onlara selam yaz, dikkat et Kuşadalının gülleridir.” buyururlar. Kazım Bey: Yine günlerde bir gün mektep arkadaşlarımdan Remzi isminde biri var idi kendisi Nakşibendi Halidi tarikina intisap etmiş idi. Bir gün bu zat “seni şeyhime götüreyim gelirmisin” dedi gidelim dedim. Tekkeye gittik bizi o tarika mensup olmadığımız için zikirlerine sokmadılar. Hariçte zikir hitame erinceye kadar bekledik bir günde Remzi’ye bu haftada “benim şeyhime gidelim dedim” muvafakat etti. Her ikimiz huzura vardığımızda hazret bana hitaben “Muhabbet iki türlüdür birisi, hiç bir itiraz ve illet kabul etmeyen muhabbetirki lillâ fillâh sırf Hakk için muhabbettir. Bu Allah Teâlâ’nın Ya Ve- 63 Şûra, 23; “Ey Muhammed! De ki: Ben sizden buna karşı, yakınlara sevgiden başka bir ücret istemem.” Ahmed Amîş Efendi 71 dud isminden alınmıştır. Ehlullah buna meveddeti hakikiyede derler. Diğeri sadece muhabbettirki her türlü avariza maruzdur, illet peyda eder. Mesela: Sevgilisinde gördüğü ve beğendiği her hangi bir şeyin zavaliyle o muhabbette mahkumi inkirazdır. Birinin hüsnüne, parasına veya mansıbına muhabbet.... . gibi bunlardan her hangi birinin zevaliyle muhabbete arıza gelmiş olur ki, bu kısım muhabbet doğru değildir.” Sonra bana dönerek “sen zanneder misinki senin muhabbetin gibi herkeste seni öylece seviyor bu öyle değildir aldanmağa gelmez” buyurdular, nitekim o arkadaş ile muhabbetimiz bundan ileri gidemedi o benden bende ondan uzaklaştık. “Her şeyin başı Ehl-i Beyt’ e muhabbetdir.” Duaların en hayırlısı nedir? Diye sorulduğunda şöyle buyurdular: “Yarabbi bizi Ehl-i Beyt kapısından ayırma.” (Dilekleriniz olursa) “Hazreti Fatıma radiyallahü anha Anamız’dan dileyin. O çok merhametlidir. Kendisinden niyaz edileni geri çevirmez.” “Mustafâ’yı, Murtezâ’yı bir bilmeyen azabtan kurtulamaz.” “Aynada baktım özüme, Ali göründü gözüme” Gittiğiniz yerde gönül safâsı bulabiliyorsanız oraya devam ediniz. Gittiğiniz yer burası dahi olsa, gönül safâsı bulamıyorsanız sizin için buraya gelmenin bir faydası yoktur. Muhabbette fâni olan, vuslatta bâki olur. Namaz 72 Kelâm-ı Âlileri ve Hatıralar Ben namaz kılmasını sevmem, benden namaz kılanı severim.64 Cemaatle namaz kılarken imam cehren okursa dinleyiniz, cehren okumuyorsa kendi virdinizle meşgul olunuz. Nevres Bey’den Bir gün abdet almışlardı. Kurulanmadılar “Hazreti Rasûlüllah sallallâhü aleyhi ve sellembazen böyle yaparlardı” buyurdular. Hayye ale's-salâh mü'minleri salata, hayye ale'l-felah münkirleri felaha davettir. Namaz kıldıktan sonra seccadeyi kaldırmayınız, gelecek namazı kılana kadar namaz kılınmış gibi sevap yazılır. Hakikatte salat insan-ı kâmile bir tek secdeden ibarettir. O secde ruhun ruhu âzâmâ inkiyadından ibarettir. Elestü birabbiküm de ruhun “belâ'sını burada izhardan ibarettir. Kazım Bey: Günlerde bir gün hazreti, odasında namaz kılarken gördüm. Yaşının ihtiyar olması iktizası olarak odasında oturak namaz kılıyorlardı. Odada başka kimse yok idi. Özendim. Arkada müsait bir yer bularak kendiine iktida eyledim. Beraberce oturak namaz kıldık. Ba’desselam enseme hafifçevurarak iltifat etti. “sen gençsin kıyamda rükûda vaki hareketleri emr olunduğu gibi ayakta yapacak idin” buyurducevaben “Efendim oturak namazına özendimde sana ik- 64 Bu söz Ebû Tâlib radiyallâhü anh’e aittir. Ahmed Amîş Efendi 73 tida eyledi dedim.” Birşey demedi. Namazı kılmazsan işine şeytan, kılarsan Rahman karışır. Velînin namazında Hak ile arasındaki hâil (perde) kalkar. Hakk ile karşı karşıya şühûda gelir. Bu şühûd da mutlaka namazda olur. Rabıta Kuşadalı Efendimizden; Rabıta rabıta derler, Hakdan gafil olmamak demektir.65 Kuşadalı Efendimizden; “Ahirete intikal etmiş mürşide rabıta olmaz, eğer olsaydı Resul Efendimizden başkasına olmazdı.” Huzurda teveccüh olmaz. Asıl rabıta şeyhinin uluhiyyetini tasdiktir. Nevres Bey’den; Bir gün Hazret-i Aziz ile birlikte giderken yolda bir küçük çocuğa rast geldik. Hazret dillerini çıkara- 65 Kuşadalı Hazretleri manevî irşada izin verdiği kişilerin her biri, âlem-i velayeti vermişsede rabıta telkinine salâhiyetine kavuşmamıştı. Bu âli yolda rabıta telkin etmek her asırda sahib-i vakitte tecelli eden bir lûtf-i kübradır. Kuşadalı Hazretleri, hal-i hayatta iken kendileriyle şeref-i mülakata nail olmayanların rabıta etmelerini men buyururlardı. Bu gibiler biat ettikleri vekilin delaletiyle âlem-i sülûke dâhil ve istidadı olanlar mertebe-i velayete bile vasıl olurlar. Ancak kemâl bad-elkemâl bulmak naib-i ekmel-i Muhammedîye mülakat ile olur, denilmektedir. 74 Kelâm-ı Âlileri ve Hatıralar rak çocuğa “bööh” buyurdular. Çocuk da adını dedi. O zaman “Hazret-i Rasûlüllah sallallâhü aleyhi ve sellem Efendimiz “Bazan çocuklara dillerini çıkarırlardı, böylelikle çocuğa rabıta verirlerdi.” buyurdular.66 Hamami Tevfik Efendi Azizimizin müridanından birine rabıta halinde giderken semavat münkeşif olmuş, rabıtadan gaflet etmiş huzura girdiğinde “Siz rabıtayı şerifeyi bir temaşaya feda ettiniz.” buyurmuşlar. Rasûlüllah sallallâhü aleyhi ve sellem Tuzun iki maddeden ibaret olduğu her birisi ayrı ayrı alınırsa birer semm-i mûhlik (öldürücü zehir) olduğu halde ikisinin birden alınması mücib-i faidedir ifadesinde “Allah Teâlâ ile Muhammed sallallâhü aleyhi ve sellem öyledir” buyurdular. (Lâ tükeddimu beyne yedeyillahi verresul)67 ayeti celilesi Allah ile Muhammedi sallallâhü aleyhi ve sellem tefrik etmeyiniz manasınadır. Ravza-i Mutahhara'yı ziyaretle namaz kıldım. Dua ediyordum. Hazreti Rasûlüllah sallallâhü aleyhi ve sellem Efendimiz sağ tarafımdan zuhur ile şu ayeti kelimeyi okuduklarını işittim; 66 Albert Einstein (14 Mart 1879 - 18 Nisan 1955), Yahudi asıllı Alman teorik fizikçi. Dilini çıkarmış olduğu fotoğrafından çıkarmamız gereken çok manalar var demektir. 67 “Ey iman edenler! Allah'ın ve Resûlünün önüne geçmeyin. Allah'tan korkun. Şüphesiz Allah işitendir, bilendir.” (Hucurat, 1) Ahmed Amîş Efendi 75 “velâ tes'elnî ma leyse leke bihi ilmün” 68 Kuşadalı Efendimizden; Şeyhimin mertebesi Hakk, Rasûlüllah sallallâhü aleyhi ve sellem Efendimizin Hayy, Allah'ın mertebesi Hu'dur, buyurmuş. Bir yere giderken “Rasûlüllah sallallâhü aleyhi ve sellem Efendimiz Mekke'den Medine'ye hicret buyurdukları gibi hicret ediyorum”, deyiniz. Evden çıkarken hicrete niyet ediniz. (Naim Bey Rivayetiyle) Efendimiz'e ubudiyetine, Diğer verese-i enbiya kendi müridlerini daire-i mezuniyetleri kadar terakki ettirirler. Varisi Muhammed'e hudud yoktur. İnnî le-ecidü nefessu 'r-rahmân min kıbeli 'l-“Yemen Hazreti Muhammedin kâ'bına halel vermez.” Türbede birgün Sakal-ı Şerif ziyaret edilirken salat ü selam esnasında “Medine'ye gidip Rasûlüllah sallallâhü aleyhi ve sellemi toprağın altında aramayınız”. Medine'de minber ile mihrap arasından teveccüh ettiğinde Hazreti Rasûlüllah sallallâhü aleyhi ve sellem Efendimiz zuhur buyururup ve bazı iltifatlarda bulunurlar. Hazreti Azizimiz de kendilerinden üç şey sual buyururlar. Birisi Usame Kareni ile mülakatlarıdır. Hakikatinde sual buyurmuşlar; O benim velayet-i âmmeme kadehimiz gibidir, buyururlar. Rasûlüllah sallallâhü aleyhi ve selleme 68 (Hûd, 46), “ Öyleyse bilmediğin şeyi benden isteme.” 76 Kelâm-ı Âlileri ve Hatıralar muhabbet vâcipdir. Eğer Resûl'ümüze muhabbet aşk derecesini bulursa, o vakit İnsan benim gizli hazinem, ben insanın gizli hazinesiyim hadîsi vardır, onun sırrı tahakkuk eder. Her saadetimiz Resûl-i Ekrem’e mubabbetimizledir. Her velînin kemâli, Rasûlüllah sallallâhü aleyhi ve sellemi anlayışı nisbetindedir. Resim Eski peygamberler zamanında ümmetleri kendilerini unutmamak için resimleri yapılıyordu. Fakat Muhammed sallallâhü aleyhi ve sellem bunu men etti. Çünkü Ümmeti Muhammed'den bir adam eğer çalışırsa her istediği peygamber kendisine temessül eder, görünür ve peygamberin kendisi ile görüşür. O halde resme hacet kalmaz. Rızık Nasib olursa, nasibini yer altında da bulur. Bak, sana kısaca söyleyeyim: 'Allahü latifün biibâdihi yerzüku men yeşâ'. Ama rızık, yalnız yemek değildir. Söylemek, dinlemek, görmek, oturmak, yatmak vs. hepsi rızıktır. Vali ismi Esmâ-i Hüsnâ'dandır. Vali halka hizmetle mükelleftir. Rızık sıkıntısı çekmekten berîdir. Ricâl-i Gayb Allah'ın öyle nedimleri vardır ki Muhammed'den dahi gizlidir. Allah'ın öyle kulları vardır ki Allah'ın üzerine yemin verseler behemehâl Allah onların yemi- Ahmed Amîş Efendi 77 nini icra buyurur. Rical (adam) önünde kantarı69 bulunan değildir. “ Ricâlün lâ tülhihüm ticaretün velâ bey'in an zikrillâh ...”70 ayeti ile tarif olunandır! Erkekten olduğu gibi kadından da olur. Rumuz Büyük Hanım rivayetiyle Leylek leylek löpürdek, Hani bana çekirdek, Çekirdeğin içi yok, Kara kızın saçı yok. Derviş derviş devrilmiş Kabeye gitmiş kurulmuş. Karnın doyuncaya kadar ye (nüsha; ölünceye kadar ye) Seni Salih baba mı dövdü? Seni Salih baba mı dövdü? Rüya Rüyada öldüm. Akşam ile yatsı arası bir bahçenin arasından gidiyorum. Yolda bir hocaya rastgeldim. “Bana ne var?” diye sordu: “Ben de bilmem ben evden çıktım, arkamdan 69 Argoda “tenasül uzvu” 70 Nûr, 37; “Bunları ne ticaret, ne de alış veriş Allah 'ı anmaktan, namaz kılmaktan, zekât vermekten alıkoyar. 78 Kelâm-ı Âlileri ve Hatıralar ağlaşıyorlardı” dedim, ayrıldık. Ben kendi kendime “bu ne anlayacak, ben âlemi letafette, bu âlemi kesafette” dedim ve “Kabrime girdim. Örtüldüm. Münker Nekir gelmedi.” Rüyamı Efendi Hazretlerine arz ettim. “Efendim Münker Nekir gelmedi” dedim, “Ulan kim kime ne soracak” buyurdular. Muhammed sallallâhü aleyhi ve sellemin göründüğü rüyanın sahibi Muhammed sallallâhü aleyhi ve sellemdir, onu kimse tefsir edemez. Rasûlüllah sallallâhü aleyhi ve sellem Efendimizi rüyada gören münkir ise müslim, fâsık ise salih, salih ise evliyaya terakki eder, mülhak olur. Sağlık Kuşadalı Efendimizden; Şifayı ilaçdan değil anda mütecelli olan Hakk’dan beklemeli. • Bir gün Baharcı Mustafa Efendi ile birlikte huzura girdik. Hazreti Aziz biraz vücudça rahatsız görünüyorlardı. Mustafa Efendi; “Efendim vücutça biraz hoşluk var galiba” dedi. Hazreti Aziz üç defa “Mustafa, sen Allah'ın işine karışma.” buyurdular. Hastayı sık ziyaret ediniz, yanında çok durmayınız. Kendisine hissettirmeden okuyup alnını okşayarak çıkınız. “Kalb safâsı, beden hafifliği iste!” Savaş Ahmed Amîş Efendi 79 Gümüşsuyu Askerî Hastanesi Baştabibliğinden emekli Albay Doktor Hamdi Hızalan Bey, Ahmed Amîş Efendiden naklen anlatıyor: Edirnekapı dışında kabri bulunan Bekir Niğdevî’nin kabri yanında Amîş Efendinin talebelerinden Hilmi Şanlıtop Bey’in kabri vardır. Hilmi Bey Çanakkale Savaşında Fransız zırhlısını Boğaz’ın sularına gömen meşhur askerdir. “Siz harbin fecaatini bilmezsiniz. Ben Rus (Kırım) harbinde yaralıları sırtımda taşıdım. Harbin fecaatini yakinen bilirim. Sakın harbi temenni etmeyin.” Selam • Mehmet Efendi anlatıyor. Aziz Sultanımız bir gün birisini sordular. “Efendim selamları var” dedim. “Öyle şey istemem, bana selam göndermeyenden selam getirmeyiniz. Birisi beni sorarsa selamı var deyiniz.” Seyr-u Sulûk Şeyhim beni demirci dükkânına götürdü. Kızgın demiri örse koyduktan sonra beş, altı çekicin aynı noktaya düştüğünü göstererek “İşte Ahmed, sülük böyle olacak.” buyurdular. Osman Efendi (merhum Erzincanlı Tevfık Bey'in arkadaşı) medresede okurken Hazreti Azizimizi ziyarete gider, kendisine “sen medresede okuyorsun, tahsilini bitir, buraya öyle gel, yalnız sana bir ders vereyim, kimseyi incitme, avcılıkla uçan kuşlara bile dokunma” buyurmuşlar. 80 Kelâm-ı Âlileri ve Hatıralar Mehmet Efendimiz buyurdular, “Birgün huzurda iken gönlümden fakirde keşfi keramet olsa” diye geçirdim. “Ulan keşif, meşif ne yapacaksın sen bana bak ben sana bakayım, bu sana yetmez mi?” buyurdular. “Vuslat hakiki olmadan evvel Azizimiz Sultanımız dört defa kendilerini envarı Ahmediyeleri ile bana gösterdiler.” Yüzmeyi öğrenmeden denize girerseniz, boğulursunuz. Abdülaziz Mecdi Tolon'un rivayeti ile Hazreti Türbedara ilk intisaplarında bina ve emsile okuyup okumadığını sormuş. O da “okudum" demiş. Bunun üzerine buyurmuşlarki; “Orada bir nasara var. Bu nassârun’da var, mensurunda da var, yensuruda var, lemyesuruda da var lemma yensuruda da var. İşte o bir maddedirki hepsinde var, hepsi ondan oluyor.” 71 Kazım Bey: Yine günlerde bir gün hazretin ziyaretine gitmiştim odasında diğer bir ihvanda var idi, elini öperek teşehhüt mikdarı (az bir zaman) huzurunda oturdum. O sırada: Ellerini kulaklarına kadar kaldırarak “Allahuekber” deyip secdeye vardı ve tekrar 71 Arapçadaki sarf bilgilerinden bir kelimeden türetilen yüzlerce kelime bilgisi. Kendisi hoca mesleğinde ve kıyafetinde olduğu için bana boyle hitap etti. Maksadı “Allah Teâlâ böyledir, herşeyde vardır, her şey ondandır ve O’dur,” demek idi. Ahmed Amîş Efendi 81 “Allahuekber” diyerek doğruldu. Ve üç defa elini başına vurarak bir işaret verdi. Ve huzurdan ayrılmaklıgımız için elini uzattı ve elini öperek her ikimizde dışarı çıktık. Bilhare Bahriye kolağalıgından emekli ve ismi Mehmet Efendi olduğunu anladığım bu zat bana hitaben “bu işaret sana mı, bana mı?” diye sordular. Bilmem dedim ve ilaveten “siz bu işareti ne anlıyorsunuz” dedi “secdeye kapandığına nazaran siz namaz kılıyor musunuz?” diye sordu cevaben dedim ki “hiç bir şeybilmiyorum.” Tekrar sordu; Mutlaka bir şey söylemekliğimi diledi bunun üzerine cevaben “mürşit bir nur-u azamdır huzuru mürşide girdiğiniz zaman bu lahuti feyze bakarak o huzurda eğiliniz kendinizin mevhum ve sahte varlığınızı vesair gayri müstahsen halat ve muşvarınızı üzerinizden atınız. Sizde yalnız hakkın varlığı ve bu ilahi varlığın muazzam sevdası kalsın eger böyle yaparsanız elini üç defa başına koyduğu gibi sizler de baş tacı olmanızı ima ve remzen beyan buyuruyorlar,” dedi. Mehmet Efendi bu tevcihi çok beğendi ve tekrar tekrar teşekkürler ederek ayrıldı. Kazım Bey: Zabit olduktan sonra arz-ı veda için hazrete gitmiş idim elini öptükten sonra bu müfarâkatın (ayrılmanın) acılıklarını hissederek huzurunda gayri ihtiyari ağlıyordum. Bir hafta kadar bu üzüntüm devam etti, kendileri hiç bir şey söylemez ve yine yaşlı gözlerimle kalkar giderdim. Nihayet bir gün sordu. “Ne ağlıyorsun be çocuk” dedi Bu iltifatı celile 82 Kelâm-ı Âlileri ve Hatıralar karşı gözlerim bir sel gibi coşarak “efendim ben ağlamayım da kim ağlasın” diyebildim. Manevi rüyamı hatırlayarak “gözlerimin kapanıklığı henüz tamamen zail olmamış iken pürtaksir (kusurlu) sizden ve huzurunuzdan ayrılıyorum teessüfüm bu yüzdendir dedim.” Hazret cevaben “Helvacı helvasına şeker katacak zamanını bilir ne sıkılıyorsun be” “Senin isteğinle olmaz onun isteğiyledir.” “Her şeyin zamanı vardır kederlenme” buyurdular. Ve nereye tayin edildiğimi sordular. Cevaben Üsküp’e dedim. “Oh desene Mekke’ye gidiyorum desene oraları Muhammet Nur’ul Arab’ın (Koca Arabın) ayak bastığı mübarek yerlerdir, ne güzel güle güle git ferahlanırsın ve ederek biz sizden asla münfek (ayrı) değiliz ki nereye gidersen git bizi kendi nurunda, kendi ruhunda, manevi varlığında görür ve bulursun” diyerek izhar-ı teselli ve beşaşet (müjde) buyurdular. Artık söylenecek söz kalmamıştı tekrar tekrar ve doya doya mübarek ellerini öperek arzı veda eyledim. İhvanıma kötü ruhlar musallat olamaz. Aman diyecek kadar hastalanmazlar. Seyr-i sülûku itmam etmeden bu dünyadan göçmezler. İnsan yolunda yuvarlanmalı. Yuvarlandıkça toparlanır. Bazı insanların gözü, bazılarının sözü, bazılarının da özü değer. Özü değenler evliyâullâhtır. Hepimizin hatâsı var. Hiç kimse hatadan münezzeh değildir. Tövbekâr olunursa Allah affeder. İrtidâd başka; tövbe edilse bile kabul olunur Ahmed Amîş Efendi 83 mu bilmem. Sigara Onlar muhamvil- al ahvaldırlar. Haramı helâle tahvil ile içerler. “Mürşid buna sigara iç der o bırakamaz; birine içme der o da içemez” buyurdular. Huzurda bulunan ihvandan Tahir Efendi; “Evet, efendim takdiri hûdadır bozulamaz” dedi. Sohbet Benim sükûtumdan anlamayan kelamımdan bir şey anlamaz. Sözün gelini nikâh edebildiğindir. Kuşadalı Efendimizden Şeriatı tut, hakikati yut, selâmet andadır. Erce mi konuşalım oyuncakça mı? Erce akılca, oyuncakça hakikatçe. Ahmed Amîş Efendi muazzam meselelerin vücudunda zuhurundan evvel sohbetini buyurmazlardı. Birgün bir mesele zuhur etti, arz ettiğim zaman “Ha ... daha şöyle olacak, böyle olacak diye” sohbetini buyurdular. Bazen huzura gittiğimizde dış kapıyı kapat, iç kapıyı aralık bırak buyururlardı. Bir yere girdiğiniz zaman kapıyı nasıl bulursanız öyle bırakınız. Eve girersen halvet, çıkarsan celvet Şeyh Şaban-ı Veli Kastamonu'ya giden ihvandan birisine 84 Kelâm-ı Âlileri ve Hatıralar “Şaban-ı Veli'yi ziyaret et benden selam söyle, redd-i selam oluncaya kadar ayrılma.” buyururlar. O zat da ziyaret eder ve selamı alilerini tebliğ eder. Biraz bekledikten sonra Hazret-i Şaban-ı Veli zuhur ederek “ ve aleyhisselam” buyururlar. Şükür Şükrü’n-nimet, rü'yetül mün’im.72 Ölüm Sekerat-ı mevte (ölüm sarhoşluğu) düşenlerin yanında dilindeki kuvvete göre ya “la ilahe illallah” veyahut “Allah” deyiniz. Bir defa “la ilahe illallah” veya “Allah” derse lafı kesiniz. Şayed o adam bundan sonra dünya kelamı ederse yine tekrar “la ilahe illallah” deyiniz yine bir defa Allah deyince yine kesiniz buyurdular. Onların kabirleri teslimi ruh ettikleri mahaldir.73 Kuşadalı Efendimizden; Kamillerin irtihalden sonrada saliklerine feyzi devam eder, sülükde vefat edenlerin terakkiyâtı devam ettiği gibi. İhvanım tekmili meratib etmeden ahrete gitmesin, süflilere uğramasın, son derece müzayakaya (zor durumda kalmak) düşmesin. 72 Nimete şükür, vereni görmektir. 73 Nebiler ve Allah Teâlâ dostları teslim-i ruh ettikleri mekânda sırlanırlar. Bu nedenle makam denilen yerlerde bu sırlar vardır. Ahmed Amîş Efendi 85 “Efendimiz Hazretleri buyurdular ki; Bir gün huzura girdim, baktım Efendi Hazretleri gitmek arzu buyuruyorlardı. İçimden feryat ettim. “Aman efendim.” O zaman “Ulan, tecelliî kemaldeyim, makamı müntehideyim, bu akşam baktım. Hacı Ahmed ikileşmiş. Birini yükün önünde gördüm. Artık bana gitmek lazım geldi. Elemlenme mahcub değilsin, muhtaç değilsin, hocan yok, ne demleniyorsun?” buyurdular. Hazret-i Azizimiz âlemi cemale intihalleri yaklaştığı zamanlarda “Benden sonra benim gibisini bulamazsınız” Birkaç defa da “nefesimi içeri alacağım, dışarı vermiyeceğim” buyurdular. Nusret Hanım rivayetiyle; Efendi Hazretleri buyururlardı ki “Bu âlemden giderken insanı kuruturlar yahud limon gibi sıkarlar.” • Şeyh Bekir Efendimiz Türbeye Azizimiz Sultanımıza devir muamelesi ikmal olunup muamelenin hitamında azizimiz kendilerine arz edince “Sen şöyle bir dolaşıver de gel.” buyurmuşlar. Azizimiz Camiye gidip biraz sonra hasta bulunan Hazreti Azizin huzurlarına girdikte Hazreti teslimi ruh etmiş bulmuşlar. “Bir de baktım ben ölmüşüm, o kalmış.” buyurmuşlar. Talebe, Salik (Derviş) Dershanede senin karşına gelip oturan talebenin indallahta (Allah Teâlâ yanında) senden 86 Kelâm-ı Âlileri ve Hatıralar büyük olduğunu unutma. Dersi hatırlayıp derse girmeyin. Dershaneye girerken siz kalben talebeye biat edin. Onlar kendilerine lazım olan şeyi size söylerler. Asıl derviş bayram namazını kılar kılmaz şeyhinin elini öpmeden yerinden kalkmaz. Kuşadalı Efendimizden; Salik ne sofu ne sefih ikisi ortası olmak gerektir. Göztepe Müezzininin rivayetiyle; “Beni evlendirdiler, gerdeye koydular. Seccadede iki rekât namaz kıldım. Baktım cemaatım ayakta duruyor. Bir mihrabiye okudum. Ondan sonra iki ellerimi ileriye uzatarak ba'dehu geriye uyluklara doğru çekerek (Şabanî tarikince kürek çekme zikri denirmiş) Kelime-i Tevhid zikrine başladım. Cemaatim de bana uymasın mı? Efendi Hazretleri birgün Yakacık'a giderken birdenbire cezbelenip “İhvan bahtiyardır, o bahtiyarlığı zuhurunda görürler.” buyurdular. Damadı alileri Hasan Efendi hazretlerine “Hasan, ha sen ha ben” buyururlarmış. Birgivi Mehmed Efendiye “Bana sarılsaydın daha iyi olurdu ama Halil'e sarıldın. Benden Halil'e, Halil'den sana” buyurmuşlar.74 Zülüflü İsmail Paşa Hanımı Küçük Hüseyin 74 (Mustafa Ozeren Efendimizden; “Ya yol verir, ya vermez” ilavesi vardır). (Halil Efendinin çeşitli hallerini gören Mehmet Efendi “Halil sen bana Efendiden daha ileri geliyorsun dermiş, onun üzerine yukarıdaki kelâm zuhur etmiş - Ahmed Erdem). Ahmed Amîş Efendi 87 Efendi Hazretlerinin dervişi imiş. Birgün Hazreti Azizin dervişlerinden bazı hanımlar bu hanıma “gel türbeye gidelim, bizim şeyhimizi de gör” demişler ve gitmişler. Hanımlar yed-i mübarekei azizi öpmüşler. Bu hanım durmuş, Hazret de “sen de gel hanım” buyurarak davet etmişler ve “sen derviş misin?” diye sormuşlar. “Evet Efendim.” “ Kimin?” “Küçük Hüseyin Efendinin.” “Benim de dervişim ol.” “Efendim iki zata derviş olunur mu?” “Olur. Sen çok Kur'an okuyorsun, onu biraz azalt. Kalbini daima Hakla bulundur. O vakit herşey Kur'an olur, için dışın Kur'an olur” buyurmuşlar. Çerkeşi Azize bir derviş gelmiş, biraz oturup giderken Efendim dergâhın masrafına yardım olmak üzere hediyem olsun size biraz altın yapayım der. Tam bu sırada Hazretin müridanından biri içeri girer ve torba içinde koca bir kitle halinde bir şey getirir. Efendim rabıta-i şerifeye mülazemetle çift sürerken sapana bu takıldı, fakir de Efendime getirdim der. Bir de torbayı açar bakarlar ki yekpare bir altın kitlesi. Dervişe; “Bakınız bakalım hakiki altın mı” buyururlar. Derviş bakar, “Evet, Efendim hakika altın” der. Ben de “Bir bakayım” buyururlar. Bir de derviş bakar ki kum. O zaman Azizimiz “Bizim dervişlerimiz nefeslerini kimya ederler, siz de böyle yapınız.” buyururlar. Salihler, yollarını doğrultmuşlardır. Bize küp dibindekiler lazımdır. 88 Kelâm-ı Âlileri ve Hatıralar Ahmed Amîş Efendi tarikat ehli için buyururdu ki; “Yedi göbek yukardan, yedi göbek aşağıdan kabul edilmiş” bahtiyar kullardır. Derece derece, bu kişilerden kimi bilir, kimi bulur, kimi olur. En az nasîbdar olanı bile, bu yüce zevatın nazarlarına mazhar oldukları için akıbetleri İnşâallah hayra çevrilir. Gelen defterle gelir, İnce elenip sık dokunmaz. Tasarruf Mustafa Özeren Efendi; Mehmet Tevfık Efendi Hazretleri, “Bir Arifin gönlüne girmek için ya siyim siyim ağlamalı ya haline acındırmalı, ya da peşin peşin saymalı. (Hoca Efendim Hazretlerinin bu sözü için, Arifinin bunca eserlerini inceledim. Hakikatları bu dereceye kadar sinesinde cem eden bir kelâmı-âliye rastlamadım.) Size “kimlerdensiniz” diye sorarlarsa, “Ahmed Amîş kullarıyız” dersiniz buyurmuşlardır. “Azizanımızın gücü her şeye yeter.” Benim Şeyhim Bekir Efendi İstanbul ile Manisa'ya hüküm ederlerdi, ben her yere hükmederim. Gam gam üstüne, gam gam üstüne veririz. Gelene sevinmeyinceye, gidene yerinmeyinceye kadar. Biz bir evi temelinden tepesine kadar değiştiririz, kiremiti kımıldamaz. Kapalı kutuya mal konmaz, domuza inci takılmaz. Ahmed Amîş Efendi 89 Beykozlu Ali Bey’den; “Ben sağ iken kimseden korkmayın. Kimse size bir şey yapamaz. Ben öldükten sonra hepten korkmayın. Mahşerde içlerimiz dış, dışlarımız iç olacak.” 75 Ömerü'l-Halveti Hazretleri bir gün “Ahmed, sen çok ricale mülaki olursun, onlarda benim meslekimi ara, meşrebimi arama” buyurdular. Mehmed Efendimiz buyurdular ki köpekleri topladıkları zaman Hazreti Azizimize arz ettim. “Ulan! Allah yerden taşları alır, insanların üzerine yağdırır. Allah insanlara gelecek belayı bunlara yükletti, sus” buyururlar. Nevres Bey; “Şemseddini göndermezdim ama Hazreti Rasûlüllah sallallâhü aleyhi ve sellem istedi, gönderdim. (Vezir Şemseddin Paşa Trablus-Garb'te bulunmuştur.) Tunuslu Hasan Efendi rivayetiyle “Nasreddin Şah,76 imanını kurtararak gitmiştir. 75 “İki âlemde tasarruf ehlidir ruhu veli Deme kim bu mürdedir, bunda nice derman ola Ruh şimşiri Hudâ’dır ten gılaf olmuş ana Dâhi âlâ kâr eder bir tığ kim üryân ola” (Müfti-i’s-sakaleyn Kemal Paşazâde) 76 1836'de Feht Ali Şah'ın yaklaşık 100 çocuğundan Muhammed Şah tahta çıkmıştır. Bu dönemde Britanya güneyden İran'ı yarı sömürgesi yapmaya başlamıştır. İsmaililiğiin önderi Ağa Han isyanı ettiyse de bastırılarak Hindistan'a sığınmıştır. 24 Mart 1844'de Seyyid Ali Muhammed vahiyin indiğini ve kendisinin gayba eden 90 Kelâm-ı Âlileri ve Hatıralar Çünkü Şemseddini severdi. Bizi sevenleri sevenler imanını kurtarmadan ahrete gitmezler.” buyurdular. O zaman Tunuslu Hasan Efendi, “Efendim, ya seni seven deyince Hasan efendinin yüzlerine elleriyle berayı iltifat vurarak “Sus, oraya laf yok.” buyururlar. Hoca Efendim Hazretleri (İmam Ziya efendi 'den); Bir gün huzurda idim. “Saatin var mı?” buyurdular, ben de imam olduğunu iddia ederek Babiliğini örgütlemeye başlamıştır. Babiler Kaçarların siyasetini, mevcut Şiiliğini ve başta Rusya ve Britanya olmak üzere Avrupalıların sömürgeciliklerini eleştirmiştir. 1848'de Muhammed Şah öldüğünde Babiler isyan etmiş ve Nasreddin Şah Rusya'nın yardımıyla Babileri bastırmaya çalışmıştır. Babileri bastırmakla başarılı olan sadırazam Emir Kabir İran'ın ıslahatını başlatmış ancak 1852'de Nasreddin Şah tarafından öldürülünce ıslahat hareketi de sona ermiştir. 1870'da Kacar Hanedanının ekonomisi ifras etmiş ve Avrupalı yatırımcılara ekonomik ayrıcalık haklarını vermeye başlamıştır. Böylece İran, Rusya ve Britanya'nın yarı sömürgesi haline gelmiş ve dünya ekonomisinin de parçası olup dışarıdan ucuz malları girdikleri için İran'ın ekonomik gücü zayıflamıştır. Britanya'ya gizlice tütün üretimi ve satışının 50 yıllık hakkını tekel olarak verilmiştir. 1890'de İstanbul'da çıkan Akhtar gazetesi tarafından bu ortaya çıkarılınca İran'da ulemalar ve bazariler 'Tütün Kıyamı' adlı protest hareketini başlatmış ve Kacar Hanedanı tütün ile ilgili ayrıcalık haklarını Britanya'dan geri almıştır. Ahmed Amîş Efendi 91 “var efendim dedim.” “Şimdi buraya bir bahriyeli geldi, saati işlemiyormuş, saatini işlettim, ayaklarını omuzuna aldı gitti.” buyurdular.77 (Ayni durum fakire de vaki oldu. Fikret, ben ve başka birisi; belki Besim'di. Huzurda idik Fikret'e saatin var mı? Diye sordu. Yok dedi. Elleriyle Fikret'in bileğini tutarak “İşte saatin çalışıyor ya.” buyurdular. “Fakire de senin saatin de çalışır çünkü ben kurdum” buyurdular - Ahmed Erdem). • Bir gün Süreyya Bey ile Mehmet Efendimiz huzurda bulunurlarken Efendi Hazretleri Hazreti Azizin sohbetinde cezbelenmişler. Süreyya Bey bir iki defa Efendi Hazretlerinin yüzlerine muterizane bakmış. Hazreti Aziz “Ne bakıp durursun. Onun velayetinin nübüvveti zuhur edecek, vucud-u mutlak olacak, onu kimse anlamayacak” buyurmuşlar. Bir Süreyya Bey vardı. Efendim Hazretleri : “İlmimi Süreyya'ya verdim” buyururdu. Bir gün Beyazıt'da rastlamıştık. Beyaz sakallı güzel bir yüzü vardı. Efendimin elini öptü, Efendim her zaman kalbimdesin ' dedi. Efendim de : “Ah Süreyya, kalbindeyim ama bilsen orada nasıl kalabiliyorum” buyurdu. Bir sabah Efendim: “Süreyya her sabah benden süt istemiye gelirdi. Bu sabah gelmedi. Bakın, acaba başına bir şey mi geldi ?” buyurdular. Gittik tahkik ettik ki, vefat etmiş. Kabrine Makâm-ı Süreyya derler. Göztepe Müezzini Efendi rivayetiyle; 77 Kalbin manevi yolculuk için kabiliyet kazanması. 92 Kelâm-ı Âlileri ve Hatıralar Hareketi arzdan birkaç gün sonra huzura gittiğimizde “Ananız sizi beşiğinde salladı mı?” buyururlar. Nevres Bey rivayetiyle Mehmet Efendimiz Hazretleri; “Şeyhime ya ondur, ya öldür, ya seyahat ver” diye ricada bulundum. İki sene Trabzon havalisine seyahat çıktı. Bir zata “sen saz çalmasını bilir misin?” “Evet Efendim.” “Nasıl çalarsın bildiğin gibi mi?” “Bildiğim gibi” “Yok olmadı, ben kırk senedir çalarım lakin bulduğum gibi çalarım.” buyurdular. A. Mecdi Efendi rivayeti ile: Girit'te iken talebesi ve Meclisi Mebusanda arkadaşı sonra da Osmanlı Hükümetinde Hariciye Nazırı olan Girit’li Ahmed Nesimi Beyi Ahmed Amîş Efendiye götürmek ister. Bir gün zihni bunun ile meşgul iken Hazreti Türbedarın ziyaretine gider. Hazretin elinde bir miknatıslı demir görmüş, mıknatısı çiviye doğru uzatınca mıknatıs onu çekmiş ve işte o zaman, "Bak mıknatıs demiri nasıl çekti, ben istersem istediğimi böyle çekerim, siz ötekini berikini getireceğiz diye neye uğraşırsınız" diye buyurmuş. Yine bir gün Mecdi Efendiye, "Bu adamları getirip durma, herkes buraya giremez, biz istemeliyiz, Biz isterken de istediklerimizi getirmeye muktediriz" buyurmuşlardır. Tasavvuf Bu neşe-i Muhammediye bir zamanlar Arabis- Ahmed Amîş Efendi 93 tan'da çalkandı, nihayet meczupluğa müncer 78oldu, İran'a intikal etti. Orada da ilhada müncer oldu. Türkistan'a intikal etti. Orada da taarruzlara müncer oldu. Yine Arabistan'a intikal edecektir. Tevhid Kuşadalı Efendimizden; Yer taban, gök tavan, içindeki kâffe-i mahlûkat (bütün) ihvan (kardeş) olmadıkça tevhid kokusu duyulmaz. Ye Allah için, iç Allah için, otur Allah için, gez Allah ile. Haydin haydin kapuları kakalım, yari canda kıstırıp anda halvet edelim. Allah'tan gayrı bir şey yoktur. Allah'ın aynı da yoktur. Esma-i ilahiye zat-ı ilahiyenin libasıdır. Her an bir libası ile zuhur eder. Onun hükmü bitince diğer bir ismiyle tecelli eder. Efendi Hazretleri buyurdular ki, bir gün huzurda idim. Hazret-i Azizimiz şöyle buyurdular. Allah bu dünyada esma ile tecelli buyurur, hangi esma ile zuhur ederse diğerleri ona tabi olurlar. Efendim ... “mâni” ismiyle mi mütecelli dedim?” “Evet” buyurdular. “Efendim ya rahman, rahim isimleri var.” “Haa ulan onlar Esma-i Muhammediyedendir, onunla zuhur edince tadından yenmez.” buyurdular. 78 Müncer: dayanmak, nihayet bulmak; bir tarafa çekilmek, sürüklenme, sona eren, neticelenen. 94 Kelâm-ı Âlileri ve Hatıralar “ ve le-sevfe yu'tîke Rabbüke fe-terdâ .” 79 İltifatında dedim ki “Ya Rab bir vücud bul da onu razı et.” buyurdular. • Kuşadalı Efendimiz Beypazarlı Ali Efendimize hizmetleri esnasında birgün kahve ocağında yemek yerken “İbrahim” diye Efendimiz Hazretleri seslenmişler. Hemen lokmalarını yutmadan koşmuşlar. “İbrahim, yemek mi yiyordun, tevekkeli değil benim de ağzımdan iki lokma geçiyordu. İki vücud bir oldu, artık burada durman olmaz. Şimdi iskeleye binip gideceksin” buyurmuşlar. O da boyun eğerek Mısır'a hareket eden vapura binip Mısır'a gitmişler. Sonra Beypazarı Ali Efendimiz Hazretlerinin teşrifi bekâ buyurdukları gün İstanbul'a gelerek namazlarına yetişmişler. “Sen verdin biz yedik, vermesen ne yerdik?” “Tevhid lastik gibidir, uzatırsan kâinatı içerisine alır, daraltırsan birçok şeyi almaz.” Sıfat-ı celâl, cemâl; ikisi birleşdirir kemâl. Zat görünür bilinmez, sıfat bilinir görünmez. Şeyh Bekir Efendimiz Türbedar Azizimiz Sultanımıza buyurmuşlar; “Beni put yap, ya sen bana bir tekme atarsın, sen kalırsın ya ben sana bir tekme atarım ben kalırım.” “Mütecelli vâhid, mecâlî müteaddiddir.” 79 Duhâ, 5; “Ta razı oluncaya kadar vereceğim.” Ahmed Amîş Efendi 95 (Yani, Allah'dan tecellî eden tektir, bize ise çeşitli yollarla, Çeşitli şekillerde ulaşır.) Hazreti Ahmed Amîş Efendi; "Tevacüd, vecd, vücud" der. Sonra eliyle diline işaret ederek ve parmaklarını diline getirerek "Hal dili ile buradan ötesi söylenemez ki" dermiş. İnsanların çoğu mâbûd-i mevhuma tapar. Aşk gönlü istilâ edince nefis ölür. Abdülazîz Mecdî Beyefendiye şöyle buyurmuşlar: “ Zât, lâ-taayyünât'a girmedikçe olmaz.” Vahdet-i vücud Ben bazen, bensiz Allah derim. Her ne zaman elimi duaya kaldırırsam bir de bakarım ki, bütün mükevvenat dileklerini (bu) fakire arz ediyorlar. Kuşadalı Efendimizden; Hakk ûluhiyeti hiç kimseye vermez fakat bazan (bu) fakirden tecelli eder buyururmuş. Ahbereti'r-rusül tahavvüle'l-hakki bi'ssuver. (Peygamber haber verdi, neyi de ben ilâve ettim.) Allah suretle zahir oldu. O, bu hep O derler. O, bu hep bu imiş, bunu anlayınca, üç sene gökyüzüne bakamadım. “Söyleyene bakma, söyletene bak.” derler, doğrusu “söyletene bakma, söyleyene bak”tır.80 Allah mükevvenatı zulmette halk etti, zul- 80 Söyleyende söyletende Allah Teâlâ’dır. 96 Kelâm-ı Âlileri ve Hatıralar met vahdet demektir. Ebu Hüreyye radiyallâhü anh bir gün Sahabi ikram “ Yetenezzelül emr ma beynehünne”81 bu ayeti Hazreti Rasûlüllah sallallâhü aleyhi ve sellemin bana tabir ettiği gibi size söylesem boğazını işaret ederek “kesersiniz” buyurdular. Hazret-i Aziz burada “emr” zât demektir buyurdular. Rüzgâr uğultusu kapı gıcırtısı, sinek vızıltısı hep Hakk’tır; kâmil bunlardan Hakk’ı sima eder. (işitir ve görür) 82 “ Küllü müsallin imâmün velev kâne münferiden” (Hadis) (Her namaz kılan, tek başına bile olsa imamdır.) İmam metbu demektir, cemaat de kendi vücududur. Görünen mertebedir, hakikati hakk’dır. (Arapça fiil )Kâne'nin manası “idi” dir, “oldu” manasına değil. 83 Nevres Bey Harbiye mektebinde Fransızca muallimi idi. Ahmed Amîş Efendiye danışyordu "İmtihanda talebeye kaç numara verelim diye mümeyyizlere sorduğun zaman ne verirlerse onu 81 Talak, 12 “Yedi göğü ve yerden de bir o kadarını yaratan Allah'tır, Allah'ın herşeye Kadir olduğunu ve Allah'ın ilminin herşeyi kuşattığını bilmeniz için Allah'ın buyruğu bunlar arasında iner durur.” 82 Bir gün mübarek parmakları ile enfiye alıp; “Arif, te bu zerreden bile hakkı sima eder rüzgâr iniltisi, kapı gıcırtısı, sinek vızıltısı hep Hakdır.” 83 Sonradan oldu demek değil. Ahmed Amîş Efendi 97 ver, vermiyecek isen sorma. Sözün nereden geldiğini bil" Göztepe Müezzini Mehmed Efendi rivayetiyle; Birgün Sami Bey'le birlikte huzuru Hazreti Aziz'de idik. Buyurdular ki; “Bir bektaşî fakiri Üsküdar'dan Beşiktaş'a gitmek üzere kayığa biner, giderken kayıkçıya, şu karşıki saray kimin deye sorar. O da padişahın der. Öteki O da onun, daha öteki O da onun, ya en öteki O da onun deyince o gün almış olduğu yeni çorapları ayağından çıkarıp, bunları da ona ver diye denize atar.” buyurdular. Bir gün Mecdi Efendi huzurda iken Efendi Hazretleri “Ben Allah'ım, ben Allah'ım ben Allah'ım” buyurarak; “Ben Allah'ım demekle insan Allah olur mu?” buyurmuşlar.84 Birgün bayram ziyaretine gittik. Yarım saat kadar sohbet buyurdular. Sonra kalkıp mübarek parmaklarıyla oynar gibi neşelendiler. “Ben neşelendim ki âlem de neşelensin.” buyurdular. • Eşref Efendi rivavetiyle; “Bendendirler, halka ne karışırlar, halkdandırlar bana ne gelirler, götürürler getirirler, götürürler getirirler, götürürler getirmezler.” Olmuş olmuştur, olacak da olmuştur, ola- 84 Vahdet-i vücud meselesini ağızlarına lakırtı edenler için söylemektedir. 98 Kelâm-ı Âlileri ve Hatıralar cak bir şey yoktur Şeyhim bana buyurdular ki “Ahmed sen huzurdasın, diz otur.” Buyurdular. Baharcı Mustafa Efendi bir gün huzurda iken Hazreti Azizimize “Efendim vücutça biraz hoşsunuz galiba” demiş. Hazreti Azizimiz de “Mustafa, sen Allah'ın işine karışma.” buyururlar. Kuşadalı Aziz tarafından hilafet verilerek Tırnova'ya irşad için gönderilen Ömer-ül Halvetî Hazretlerine intisab eden Ahmed Amîş Efendiden medresedeki hocası buna razı değildir. Ahmed Amîş Efendi üzüntülüdür. Hocasının hatırını da kırmak istemez. Nihayet bir gün Ömerül Halvetî Hazretleri ile âni karşılaşırlar. Halvetî şöyle buyurur: "Biz senin kalbine kancayı taktık. Ne tarafa dönsen delik Allahtan tarafadır!.." Ahmed Amîş Efendinin gönlünden geçirir ki, medrese hocası da Ömer Halvetî Hazretlerine biat eylesin. Gerçekten de öyle olur. Buna benzer Nevres Bey rivayetiyle Mehmet Efendimiz Hazretleri; Kendilerinden kaçardım, yolumu değiştirdim Birgün hap hap karşı geldi. “Ben senin ciğerine kancayı taktım, nereye gidersen git, delik Allahadır.” buyurdular. Kuşadalı Efendimiz, Mehmed Can efendiye “Hicaz'da taş atarken taşlayan ile taşlananın kim olduğunu gördün mü?” buyurdular. • Bir kadın huzuruna Ahmed Amîş Efendinin gelip, Medine’de Rasûlüllah sallallâhü aleyhi ve Ahmed Amîş Efendi 99 sellemin ravzasına konmak üzere bir dua rica eder. Ahmed Amîş Efendi bir pusulaya bir iki satır yazıp verir. Kadın: “Ama bu kadarcık olur mu?” diye sorunca cevabı şu olur: “Hadi git be kadın, ben onu zatımdan Muhammedi’me yazdım! Elbette olur!” "Ağzımdan çıkan sözleri zaman ile unuturum. Fakat ne söyledimse hadisât-ı âlem öyle zuhur eder" Allah'ın akve'l kuvâ, â'ciz'ül â'ciz olduğunu anlayınca 'hah ' dedim.85 Vefâ Kuşadalı Efendimizden; Girdiğin kapıyı, geldiğin yolu sakın unutma ha. (Mürşid ile şeriatı Ahmedî) buyurmuşlar. Yaratılış Ezelde hilkat yoktur, zuhur vardır.86 Taşda hayati ilâhi olmasaydı Musa'nın esvabını (elbiselerini) alıp kaçar mıydı? Tabiatında sekr vermek istidadı olan bir şeyi içmekten içmemeği tercih ediniz. Nevres Bey; “Eğer senin sırrında işret etmek yoksa kimse senin yanında işret edemez.” buyurdular. 85 Akve'l kuvâ = Güçlülerin en güçlüsü Â'ciz'ül â'ciz = Âcizlerin en âcizi 86 Bize görünen görünen şey o takdirin gerçekleşmesidir 100 Kelâm-ı Âlileri ve Hatıralar Şeyhim bana buyurdu ki, “Ahmed sen çok ricale mülâki olursun, onlarda benim meslekimi ara meşrebimi arama.” Yemek Biz yemeği ağzımıza koyarken sabret seni makamı insana getireceğim deyiniz, lokmayı ağzınıza koyunuz. Her ne yerseniz sadaka diyerek yeyiniz. Yediğim yemek Allah'ı zikr etsin. Ben de telezzüz ederek şükredeyim. Şeyhleri kendilerine buyurmuşlar, “Ahmed açlığın aklına gelirse benden değilsin.” Hazreti Azizimiz Efendimiz su içerken sudaki tecelli-i Hakkiye işareten “sana çok şükür” buyururlardı. Zalim Bir zalimin karşısına çıktığınız zaman üç defa “eûzü bike minke” (O'ndan, O'na sığınırım.) deyiniz buyurdular. Zikir Ahmed Amîş Efendi “Minel âbâd ilel âzâl, ila ma-lâyetenâhin müstecmiu bi cemiissıfat, Allah” diyerek lafza-i celal zikrine başlardı. (Ebedîlikten ezele, sonsuz olan bütün sıfatların hepsini toplayan, Allah) AHMED AMİŞ EFENDİ (1807-1920) İLE AHMED AVNİ KONUK’UN SOHBETLERİ [Ahmed Amîş Efendi, Konuk'un mürşidi olmamasına rağmen, onunla tasavvufî sohbetler yapmış bir zattır.87 Amîş Efendi'nin yazılı eseri yoktur. Konuk, Amîş Efendi'nin hayatının son yıllarında onun sohbetlerinden notlar tutmuştur. Abdülbâkî Gölpınarlı, Tasavvuftan Dilimize Geçen Deyimler ve Atasözleri adlı eserinde bu notların kendisinde olduğunu zikretmektedir. Biz bu notlara iki farklı şekilde ulaştık. Gerek Ahmed Avni Bey'in tasavvufî yönünü ortaya koymak gerekse Amîş Efendi'nin manevî sohbetlerinden birer örnek vermek açısından çok değerli olan bu notların bir kısmını Ahmed Güner Sayar Türk Edebiyatı dergisinde yayınladı. Sayar, bu notların doğrudan Gölpınarlı tarafından kendisine verildiğini yazmaktadır. Sayar, aynı sohbetlerin yazma kaydını Süheyl Ünver’in de kendisine okuduğunu belirtmektedir. Ahmed Avni Beyin kaydettiği beş sohbetin üçüne bu şekilde ulaşmış olduk. Biz de geriye kalan iki sohbeti, yani aşağıdaki ilk (9 Ağustos 1919) ve son sohbeti (6 Nisan 1920), Abdülbâkî Gölpınarlı'nın Konya Mevlânâ Kitaplığı'nda bulunan yazma mecmuasından alarak bugünkü alfabeye çevirdik. Aşağıya ekliyoruz. Böylece bütün sohbetleri okuyucuya intikal ettirmiş oluyoruz. Fakat sohbetlerden anladığımız kadarıyla 87 (BARKÇİN, 2011) , s.211-224 102 Kelâm-ı Âlileri ve Hatıralar Ahmed Avni Bey, aşağıda ilk sırada yer alan 9 Ağustos 1919 tarihinde kaydedilen ilk sohbetten önce Ahmed Amîş Efendiyi en az iki kez daha ziyarete gitmiş olmalıdır, çünkü sohbetin sonunda “Fakirin huzûrı şerifine üçüncü defa gidişim idi” demektedir. Ahmed Amîş Efendi'nin türbedarlığını yaptığı Fâtih Sultan Mehmed'in türbesinde yapılan sohbetleri Konuk çıkar çıkmaz not almıştır. Konuk'un bu kaydetme titizliği bizim açımızdan çok önemli bir kişilik ipucu vermektedir. Değerli her şeyin yerini ve geleceğe aktarılmasını önemseyen Konuk'un sohbetlerdeki ifadeleri de ne kadar yüksek bir tasavvufî olgunluğa sahip olduğunu göstermektedir. Amîş Efendi'nin remzi (sembolik) sorularına o da remzi cevaplar vermektedir. Sohbetlerde Konuk, mütevazı, edeb ve manevî derinlik sahibi yüce bir kişilik olarak hemen kendini göstermektedir. 12 Zilka'de 1337 (9 Ağustos 1919) 335 senesi Ağustosi efrenciyyenin sekizinci ve 337 sâli hicrîsi Zilka'desi'nin (9 Ağustos 1919) on ikinci Cum'a günü kable'z zuhr Hüseyin Avnî Bey biraderimizle yüz yirmi yaşını mütecaviz bulunan ve zamanımızda vücûdi şerifi ile teberrük olunan insânı kâmil Fâtih Türbedârı Hacı Ahmed Efendi Hazretleri'nin huzûrı şeriflerine gittik. Kimse yoktu. Mübarek elini öptük. Önüne oturtup yakına gelmemizi işaret buyurdu. Aşağıdaki mükâlemât cereyan etti. Hazret: “Niçin geldiniz? Maksadınız, emeliniz Ahmed Amîş Efendi 103 nedir, ne istersiniz?' Fakîr: “Maksudumuz Hakk'tır.” H: “Hakk var mı, Hakk nerede?” F: “Her taraf Hakla dolu, ondan gayrı bir şey yok. La mevcûde illâ hû [Allah'tan başka varlık yoktur].” H (Gülerek): “Öyle yâ, O'ndan gayrı bir şey yok...” (Hüseyin Avnî Bey’e hitaben) “İsmin nedir?” H: “Hüseyin Avnî...” H (Fakire hitaben): “Senin ismin ne?” F: “Ahmed Avnî...” H: “O, benim. Ben beraberim. Ahmed benim. Avni’yi sonra getiriverirsin olur gider.” (Hüseyin Avnî Bey'e hitaben): “Nerede oturuyorsun?” “Sultan Mahmud türbesinde.” “Türbenin içinde de mi oturuyorsun?” “Hayır, efendim, türbenin civarında...” “Ooo, büyük yer! Sultan Mahmud. Sözünün eri ise.” (Fakîre hitaben): “Sen nerede oturuyorsun?” “Unkapanı'nında.” (Unkapanı lâfzım telâffuz edemez gibi birkaç defa tekrar ettiler). “Oo, orası çok uzak...” buyurdular. Sonra: “Hangi milletlerle görüşüp konuşuyorsunuz?” “Yetmiş iki milletle görüşüp konuşuyoruz.” “Kâh talim ve kâh te’allüm ediyorsun, değil mi?” “Evet, efendim, kah talim ve kâh te'allüm ediyorum.” “İnneke meyyitün ve innehüm meyyitûn sümme inneküm yevmelkıyâmeti inde rabbikum 104 Kelâm-ı Âlileri ve Hatıralar tahtesımûn.” (Şüphesiz sen de öleceksin, onlar da ölecekler. Ey insanlar! Sonra siz, kıyamet günü Rabbinizin huzurunda duruşmaya çıkacaksınız. Zümer 30-31) İşte bu âyet tam sana göredir.” (Bu cevab üzerine fakirin kalbinde bir ukde peyda oldu. “Acaba ömrümün âhir olduğuna mı, yoksa Mûtû kable en temûtû sırrına mazhariyete mi işaret buyurdular?” dedim.) “Geceleri ne yapıyorsunuz?” “Evliyâullâhın nuruyla müstenîr oluyorum.” “Çok âlâdır, sa'âdettir.” “Elhamdûlillah.” 'Validenizi görüyor musunuz?” (Ya'ni, anâsırı erba'anın ahkâmını vücûdunuzda görüyor musunuz?) “Her vakit temastayız. Görüyoruz efendim.” (Hazret güldüler. Fakire hitaben): “Bak, sana kısaca söyleyeyim: Allahu latifün biibâdihi yerzuku men yeşâ'. (Şura, 19) Allah denilen ma'nâ latiftir; biibâdihi, ibâdına... 'Bâ', mülâbese (Benzeyen iki şeyin birbirinden ayırt edilmeyerek karıştırılması) içindir. Yerzuku men yeşâ, dilediğini ırzâk eder, amma rızk, yalnız yemek değildir. Söylemek, dinlemek, görmek, oturmak, yatmak... ilh. hep rızıktır.” “Hususuyla huzûrı âlinizdeki istikâmetimiz alâ rızıktır.” “İşte rızkın âlâsı odur ya! En alâ rızık, rızkı ma'nevîdir.” (Biraz sükûttan sonra) “Söyleyiniz bakalım! Lâ tüdrikühü'lebsâr ve hüve yüdrikü'lebsâr ve hüve'llatîfîi'l habîr. “(Gözler O'nu görmez, O bütün gözleri görür. O Latif'tir, haberdardır. Enam, 103) (Hüseyin Avnî Bey’e hitaben): “Ne diyor?” bu- Ahmed Amîş Efendi 105 yurdular. Hüseyin Avnî Bey âyeti kerîmeyi tekrar etti. “Hah! İşte öyle... 'Bâ'mülâbese içindir. Bismillâhi'deki bâ gibi. Bismillah budur.” (Biraz murâkıb oturdular, ondan sonra) “Söyleyin bakalım!” buyurdular. “Zâtı âliniz buyurun, dinleyelim!” (Hüseyin Avnî Beye hitaben) “Ne söylüyor?” “Zâtı âliniz...” “Zâtı âli, zâtı âli! Sen de mızmızsın...” buyurdular. Bir müddet bir şey söylemediler. Sonra tekrar buyurdular ki: “Geceleri uyuyor musunuz? Yoksa âh... âh... diye bağırıyor musunuz?” “Kâh uyuyoruz, kâh bağırıyoruz efendim.” “Öyle olmalı. Nasıl geliyorsa öyle yapmalı, değil mi? Ananızı görüyor musunuz?” “Görüyoruz efendim.” (Fakire hitaben): “Nerede oturuyorsun?” “Unkapanı'nda...” “Orası çok büyük yerdir. Çarşısı var, pazarı var. Çok aydınlıktı bir yerdir.” “Evet, efendim. Kesret vardır.” (Ba'dehu biraz yattılar, murâkıb bir halde kaldılar. Yatarken rahatsız olmamaları mülahazasıyla:) “Efendim rahatsız olmayın; gidelim mi, oturalım mı?” “Yoook. Sakın bu sözü bir daha hiçbir yerde, hiçbir kimseye söyleme! Herkes, zâtında muhayyerdir. Dilediğini işler. İster gider, ister oturursun...” (deyip bize müteveccihen sağ taraflarına yattılar. Beş dakika kadar öylece murâkıb kaldılar. Biz de sâkitâne oturduk. Ba'dehu birden bire kalkıp oturdular. İki ellerini açtılar. Du'â vaziyeti aldılar. 106 Kelâm-ı Âlileri ve Hatıralar Biz de ona muvâfakaten ellerimizi açtık. Tatlı tatlı güldüler de buyurdular ki): “Âmin ama neye âmin? Du'âya değil mi? Hangi du'âya? (Fakire nazar edip) “Ömrün tavîl olmasına âmin, değil mi? Bak! Bu Kur'ân'dır. Tûbâ limen tâle 'umruhû ve hasune 'ameluhû. (“Ömrü uzun ameli güzel olanlara ne mutlu” Hadis-i Şerif) Tûbâ, mübalağa ile sa'âdet, limen tâle 'umruhû, ömrü uzun olan ve ameli güzel olan kimse içindir. Ömrü uzun olmak ve ameli hasen olmak büyük sa'âdettir.” (Sükût ettik. Biraz zaman geçti). “Söyleyin bakalım!” (Biz tebessümle yine sükût ettik.) “Sizin çıraklarınız var mı?” “Kendimiz çırağız, efendim. Bizim çırağımız yoktur.” “Hepimiz çırak” (dedikten sonra) “İhtiyarlık var serde... Ben, ihtiyar değil miyim?” “Hayır, efendim ihtiyar değilsiniz.” (Hazret güldüler. Ba'dehû Hüseyin Avnî Bey biraderimiz kıyam edip elini öpmeğe kast ettikte Hazret onun elini mübarek eli içinde tutup buyurdular ki): “Ben du'â ediyorum. Fakat benim du'âm yalnız sana değil... Benim du'âm, 'âmmdır. Hepinize du'â ediyorum.” (Hüseyin Avnî Bey'den sonra fakîr yedi şerifini takbîl ettim. Fakire hiçbir şey söylemediler. Kemâli âdâb ile buzûrı şeriflerinden çıktık. Fakirin huzûrı şerifine üçüncü defa gidişim idi). Ahmed Amîş Efendi 107 12 Zilhicce 1337 (7 Eylül 1919) Hüseyin Avnî Bey biraderimizle 120 yaşını mütecaviz [aşkın] bulunan ve zamanımızda vücûdi şerifi [şerefli vücudu] ile teberrük olunan [bereket bulunan] insânı kâmil Fâtih Türbedârı Ahmed Amîş Efendi'nin huzûru şeriflerine gittik. Hazret yalnızdı. Âtideki [aşağıdaki] mükâlemât [konuşma] cereyan etti. Amîş Efendi: Hoşgeldiniz, bayrâmı şerifiniz mübarek olsun. Ahmed Avnî: Teşekkür ederiz efendim. Amîş Efendi: Nerede eğleniyorsunuz? Ahmed Avnî: Hakk'da eğleniyoruz efendim. Amîş Efendi: Kira ile mi? Ahmed Avnî: Kira ile. Amîş Efendi: Pek alâ! İsmi şerifiniz? Ahmed Avnî: Ahmed Avnî. Amîş Efendi: Ben de Ahmed'im. Ahmed Avnî: Biz Ahmed'e Avnîlik [yardımcı olma] de ilhak ediyoruz [ekliyoruz]. Acaba bu ilhak kendi hayâlimiz mi? Yoksa hakikaten Avnîlik var mı efendim? Amîş Efendi: Nene lâzım? Orasını karıştırma. Lâ ilahe illallah Muhammedün Resûlullah. Bu kâfidir. Sonra vekilleri Türbedâr Mehmed Efendi geldiler. Ona “Ne var?” buyurdular. Biz de destur alıp huzurlarından çıktık. Bu dördüncü ziyâretimdi. 5 Sefer 1338 (31 Ekim 1919) Hüseyin Avnî Bey ve Hayri Bey biraderlerimizle Cum'a namazım Abdülhay Efendi'nin [Öztoprak] 108 Kelâm-ı Âlileri ve Hatıralar mescidinde edadan sonra Türbedar Hacı Ahmed Amîş Efendi hazretlerinin ziyaretine gittik. Fakirin beşinci ziyaretim idi. İçeriye girdiğimizde yalnız olup, gözleri kapalı müstağrak [kendinden geçmiş] bir hâlde idiler. Bir müddet ayak üzerinde durduktan sonra önüne oturduk. Mübarek gözlerini açtı ve bize nazar etti ve fakire hitâb ile sordu: “Nerede sakinsiniz? Nerede tavattun ediyorsunuz [oturuyorsunuz]?” “Şimdilik hazreti şehâdette, âlemi nefisde tavattun ediyoruz.” “Mâ şâallahu kâne ve mâ lem yeşe'lem yekun [Allah neyi dilerse o olur, dilemediği şey olmaz]. Hakk'ın dilediği olur, dilediği mevcûd olur, dilemediği mevcûd olmaz. Ve bilkaderi hayrihi ve şerrini, bu kelâmın tefsiridir” buyurdular. Bir müddet murâkıb olup [manevî tefekküre dalıp] tekrar sordular: “Niçin geldiniz?” “Zâtı âlinizle şerefyâb olmak için geldik. Zâtı âlinizle müşerref olmağa “Ziyaret... Ziyareti bilir misiniz? Ben ziyaret bilmem.” Tekrar murâkıb olup gözlerini açtılar: “Allahümme sallı alâ Muhammedin ve alâ âlihi Muhammed” dediler. Ondan sonra “Allah sizi Zâtına mazhar buyursun” diye du'â ettiler. Fakir: “Du'âyı âliniz berekâtıyla inşâallah mazharı ismi Zât oluruz” Badehu [sonra] bir hayli müddet gözleri kapalı murâkıb oturdular, sonra gözlerim açıp salevât getirdiler. “Söyleyiniz erkekler!” buyurdular. Ahmed Amîş Efendi 109 “Söyletiniz de söyleyelim efendim” dedim. Hiç cevap vermeyip yine murâkıb oldular, gözlerini açtıktan sonra tekrar salevât getirdiler. Fakîre “Sizin taraflarınızda yangın var mı?” “Bizim taraflar masun kaldı [yangından etkilenmedi) efendim.” Hazret güldüler. “Allah şifâ versin” buyurdular. Ondan sonra yine bir müddet murâkıb oldular, bâ'dehu gözlerini açıp yine salevât getirdiler. Fakîr: “İnmemalkevnü fil hayâti ve hüve hakkun fil hakîka” [yani, “Dünyada varlığa ait ne varsa hayâldir, fakat hakikatte hakdır] dedim. Dikkatle dinlediler de “Peki, peki” dediler. Bâ'dehu: “Çok sularınız var mı?” “Var efendim” “Kendi kendine akan sular var mı?” “Bazen bulunur efendim” dedim. , Bunun üzerine Hazret, Fakirin Önüne doğru yüzü üzerine eğildiler. Bir müddet öyle durdular. Fakîr bâtınında [içimden] Cenâbı Mevlânâ Efendimiz ile mürşidim Esad Dede hazretlerine müteveccih oldum [gönlümü bağladım]. Bâ'dehu [sonra] kalktılar. “İnneke meyyitün ve innehu meyyitun” [Sen de ölüsün, o da ölüdür]. Biz sükût ettik. Sonra buyurdular ki: “Romatizma, romatizma derler... İnsan uyanık iken gelir ise uyutmaz. Uyurken gelir ise uyandırır. Rum rum yapar.” “Romatizma hararet ister efendim” “Biz harareti bulamıyoruz ki...” Bir hayli müddet yine murâkıb durdular. Bâ'dehu gözlerim açıp salevât getirdiler. Sükût üzere 110 Kelâm-ı Âlileri ve Hatıralar oturduk. Bâ'dehu: “Haydi oğlum! Ben abdest bozayım. Ben abdest almam, bozarım” buyurdular. Biz de ellerini öpüp kalktık. Huzurlarından çıktık. 5 Rebiülevvel 1338 (28 Kasım 1919) Salim Efendi ile beraber Türbedâr Efendi hazretlerinin ziyaretine gittik. Yalnızdılar. Huzuruna girdiğimizde kendilerine yaklaşmamızı işaret buyurdular. Gayet yakın olarak diz dize önlerine oturduk. Hazret, Salim Efendiye “Safâ geldiniz” buyurdular. Biz de “Safa bulduk efendim” dedik. Salim Efendi: “Ben sensiz olamam, sen de bensiz olamazsın” dedi. Hazret: “Öyle ya!” Fakire hitaben: “Nerede tavattun ediyorsunuz?” Fakîr: “Hak'ta tavattun ediyoruz.” “Tavassul mu ediyorsunuz [ulaşıyor musunuz]?” “Evet efendim! tavattun ve tavassul ediyoruz.” Gülerek fakire hitaben: “Bu hoca kim?” “Salim Efendi.” “Allah bu hocayı mertebesinde dâim buyursun.” Salim Efendi'ye hitaben, Fakîr için: “Bu efendi kim?” Salim Efendi: “Bid'atün minnâ” [Bizden bir parçadır]. Bizim nurumuzdan Ahmed Avnî Bey. Posta müdür muavini.” Fakire: “Ben de Ahmed'im, sen de Ahmed'sin. Ahmed iki mi? Sen sensin, ben benim.” Fakîr: “Ahmed'in mim'i kalkınca ahad [bir] olur. O vakit bir olur.” Ahmed Amîş Efendi 111 Hazret: “Mim kalkar mı? Kalkar a! O vakit sen kalmazsın. Fakat bu vücûdunun kalkması lâzım gelmez. Vücûdunla beraber sen kalmazsın. O vakit Hak sende mahfî [gizli] olanın kim olduğunu bilirsin.” 88 “Vücûdda mahfî olanın kim olduğunu bilmekle beraber senlik vehmi kalıyor efendim. Vehim ise sultânı kuvâdır [kuvvetlerin sultanı].” “Ben konuşurken yoruluveriyorum. Siz konuşun, ben dinleyeyim.” Salim Efendi: “Söylemenizi bize intikal ettirin, söyleyelim ve konuşalım.” Fakire hitaben: “Oooo Nûrî Paşa! Söyle bakalım.” Salim Efendi: “Efendim, Nûrî değil, Avni;.” Hazret: “Avnî mi?” Fakîr: “Efendim, zâtı âlilerinin teveccüh buyurdukları Nûrîliği kabul ettim.” “Kabul etmeseydin ne olacaktı?” “Hiç bir şey olmayacaktı. Şu kadar var ki, tevcihi âlilerini [yüksek teveccühünüzü] kemâli hoşnûdiyle [büyük bir memnuniyetle] kabul ettiğimi arz ediyorum.” “Pek alâ! Dışarıda soğuk var mı?” “Hayır efendim.” “Rahmet var mı? Kış ortası derler, geldi mi?” “Hayır efendim. Hararet var.” “Yaaa!” 88 Ahmed Amîş Efendi …der ve sonra eliyle diline işaret ederek ve parmaklarını, diline değdierek, hal diliyle: “Bundan ötesi söylenmez ki!” 112 Kelâm-ı Âlileri ve Hatıralar Biraz murâkıb olup, ba'dehu salevât getirdiler. Sonra da “Lâ ilahe illa hüve'r Rahmân” [Rahman olan Allah'tan başka ilâh yoktur] buyurdular. Ondan sonra: “Ben hep böyle söylüyorum. Allahümme salli alâ Muhammedin ve alâ âli Muhammed. [Allahım! Muhammed aleyhisselâma ve onun ailesine, soyuna, ehli beytine selâm olsun!] İşte bu üç kelime. Gecegündüz bunları söylüyorum. Bunları okuyorum.” Fakire ellerini uzattılar. Tuttum. Oturdukları mahalde doğruldular: “Tubâ, tûbâ, tûbâ derler. Ömür uzunluğu imiş. Tûbâ limen tâle umruhû ve hasune ameluhû. Böyle uzayıp gidiyor.” Ba'dehu yine murâkıb oldular, yine salevât getirdiler ve “Lâ ilahe illa hüve'rRahmân” buyurdular. Ellerini uzatır vaziyetinde bulunmakla Fakir ellerim öptüm. Salim Efendi de öptü. Kalktık. Kalkarken: “Ben umûma [herkese] du'â ederim. Başka bir şey elimden gelmez. Cümleniz için du'â ediyorum” buyurdular. Ba'dehu huzurlarından çıktık. 9 Nisan 1336 (6 Nisan 1920) 17 Recebülmürecceb 338 ve 9 Nisan 336 Cum'a (6 Nisan 1920) günü Türbedâr Efendi Hazretleri'nin ziyaretine Salim Efendi (merhum) ile birlikte gittik. Hazret “Hoş geldiniz, safâ geldiniz!” buyurdu. Biz de “Hoş bulduk, safâ bulduk, efendim” dedik. Hazret: “Veâyetün leümü'lleyl,Neslehummhu'nnebâra (,..)Veküllün felekin yesbehûn'a (Yasin: 37- Ahmed Amîş Efendi 113 40)89kadar tilâvet buyurdu. Sonra “Ve kâlûlhamdü lillâhillezi sadekanâ va'dehû (...)kıylelhamdü lillahi Rabbilâlemin (Zümer; 74-75) 90 kadar okuyup tekrar “Ve âyetün lehümülleyl, neslehu ….” okudu. Yâsînı şerifin sonlarına doğru geçti. Sonra tekrar bu âyetten başladı. “Ve küllün fi felekin yesbehûn..” a kadar birçok defa tekrar etti. Biz de huzurdan kalktık. Bu hal, belki üç çâryek devam etmişti. Hazret 9 Mayıs 336 tarihinde, yani bundan tam bir ay sonra intikâl buyurdular. 130 yaşında idiler. Kaddesenâllâhu biesrârihi 'azzamellâhu zikrahu ve nefa'anâ bifiiyûzâtihi yâ hüvelMuîn” (Allah bizi onun sırlarıyla kutsasın. Allah zikrini azîz etsin. Feyizleriyle bizleri faydalandırsın. Ey Muîn olan Allah!! 89 Onlara bir delil de gecedir; gündüzü ondan sıyırırız da karanlıkta kalıverirler. Güneş de yörüngesinde yürüyüp gitmektedir. Bu, güçlü ve bilgin olan Allah'ın kanunudur. Ay için de sonunda kuru bir hurma dalına döneceği konaklar tayin etmişizdir. Aya erişmek güneşe düşmez. Gece de gündüzü geçemez. Her biri bir yörüngede yürürler. (Yasin: 37-40) 90 Onlar: «Bize verdiği sözde duran ve bizi bu yere varis kılan Allah'a hamdolsun. Cennette istediğimiz yerde oturabiliriz. Yararlı iş işleyenlerin ecri ne güzelmiş!» derler. Melekleri, arşın etrafını çevirmiş oldukları halde, Rablerini hamd ile överken görürsün. Artık insanların aralarında adaletle hüküm olunmuştur. «Övgü, Alemlerin Rabbi olan Allah içindir» denir. (Zümer; 74- 75) HATIRALAR Ömerül Halvetî bir gün Ahmed Amîş Efendiye şöyle der: "Ahmed, Marko hastalanmış, benim adıma git kendisini ziyaret et, şu pusulayıda kendisine ver" der. Marko, aslında gayr-ı Müslim olmasına rağmen, bütün insanlara, özellikle Müslümanlara hoşça muamele eden bir doktordur. Ahmed Amîş Efendi kendisini ziyaret eder Efendi'nin selâmını söyler ve pusulayı da kendisine verir. Marko kemâl-i ta'zımle aldığı pusulayı öper, başına koyar ve derhal açar. Bir de bakar ki pusulada kelime-i şehadet yazılıdır. Marko bunu görünce: "Biz ona çoktan inandık ve iman getirdik!.." der. Bir hafta sonrada hayata gözlerini yumar.91 Üstad Abdülaziz Mecdi Efendi, mürşidi Ahmed Amîş Hazretlerinden naklen şöyle rivayet eylemişlerdir: Türbedar Bekir Efendi Hazretleri ömürlerini kuru ekmekle geçirmişlerdir. Fakat kutbiyeti ve manevî dereceleri itibarıyla ne dileseler ânında olurmuş. Meselâ istediği an, fakiri zengin, zengini fakir yapabilirlermiş. Ancak kendi fakir durumu hatırladığı zaman “Ya Rabbî ben senin üvey kulun muyum?” diye nâz edermiş. 91 Bu yapılan hareket imanını ibraz için iki şahit getirilmesi hikmetini gösterir. 116 Kelâm-ı Âlileri ve Hatıralar Ahmed Amîş Efendi Tırnovada bir camide imam bulundukları sıra da fazlaca alkol almış ve sokakta düşmüş bir şahsın etrafına halk toplanmış kendisine hakaret ederler. Bunu gören hazret: "Onu benim sırtıma bindirin evine götüreyim" buyurur ve adamı sırtlayıp evine yatağına taşır. Adam sabah uyandığında anasından bir hayli şikayetler işitir ve çok mahcup olur ve şöyle der: "Tevbeler olsun bir daha içmeyeceğim!.." Adam gerçekten bu felaketten kurtulur. Ahmed Amîş Efendi şeyhi Fatih Türbedarı Niğdeli Bekir Efendinin Hakk’a yürümelerinden birkaç gün önce gönülden muhabbet bağladığı Ahmed Amîş Efendiye: "Artık benim vaktim tamam, benim yerime sen türbedar olacaksın. Evkafa git muameleni yaptır buyurmuşlar." Ahmed Amîş Hz.leri gitmiş fakat muamele bitmemiş. Şeyhi Bekir Efendiye gelip vaziyeti izah eylemiş. Bekir Efendi: "Yarın git mutlaka yaptır buyurmuşlar." Ertesi gün tekrar giden Ahmed Amîş Efendi, muameleyi gene ikmâl edememiş ve durumu tekrar Bekir Efendi'ye iletmişler. Bunun üzerine Bekir Efendi ertesi gün “Git ve mutlaka üç saat içinde muameleyi ikmâl ettir." buyurmuşlar. Verilen son talimat gereğince muamele tamamlanmış ve tekmil vermek üzere huzura giren Ahmed Amîş Efendiye Bekir Efendi şöyle buyur- Ahmed Amîş Efendi 117 muşlar: "Ahmed! Benim vaktim tamam, artık gidiyorum! Senin yanında ölürsem belki dayanamazsın. Birkaç dakika çık da dışarıda şöyle bir dolaş buyurmuşlar." Gerçekten birkaç dakika sonra içeriye girdiklerinde, Bekir Efendi Hz.lerinin ruhu ebedî âleme intikal eylemiş, fakat aynen yerlerinde oturur vaziyette bulmuşlardır. Ahmed Amîş Hz.leri bu sahneyi anlatırken şöyle buyururlarmış: "Ahh...o ölmedi ben öldüm!... O kaldı!" Rüştü Bey ile beraber bir gün Ahmed Amîş Efendinin huzuru saadetine gittik. “Ulan bana boza getirdin mi?” buyurdular. Ben de “getireyim efendim” dedim. “Boza der demez aklınız bozacı dükkânına gitmesin. Mürşid ne demek istiyor onu anla, sözünü anla, onlar boş söylemezler.” Ben de “Evet, efendim “ve mâ yentiku an-il-heva” dedim. Mübarek şahadet parmaklarını ağızlarına götürerek işaretle “sus” buyurdular. “O yalnız Muhammed sallallâhü aleyhi ve selleme mahsustur. Mürşidler hakkında da öyledir. Biz ihvanımızdan böyle söz sudurunu severiz. Lâkin herkesin yanında söylenmez.” Şeyhim bana dedi ki “Allah'tan korkar mısın? “Hayır”dedim. 118 Kelâm-ı Âlileri ve Hatıralar “Benden korkar mısın?” “Senden korkarım dedim.” Ben de; “Efendim ben ne senden korkarım ne de Allah'tan korkarım çünkü sizden bana zarar gelmez ki.” Mahdumu âlileri Ali Bey'e hitaben; “Ali bana bu benim, babamdır, bu benim hocamdır, bu benim şeyhimdir” diye hizmet edeceksen hizmet etme” buyurdular. Birgün huzuru saadetlerine girdim, kalabalık idi. Ellerini öpüp ihvanı araladım, oturdum. “Vakti saadette birgün sahabeden birisi gelip huzuru saadette oturan ashabı aralayıp oturdu, bu günde aynıdır, buyurup “Biz bir an zikirden hâli değiliz.” Bir sayha ile “Allah” dediler. Bu da, “ vele zikru'ilâhi ekber” 92Allah'ı zikretmek en büyük (ibadet) 'tir.” buyurdular. Bursa Lisesi Fransızca muallimi Nevres Bey’den rivayet: Benim şeyhim derdi ki, “Ahmed birisi senin yanında benim aleyhimde bulunursa beni müdafaa etme buyurdu.” Nevres Bey içinden “ben bu naneyi yiyemem” diye geçirince Ahmed Amîş Efendi Efendi Hazretleri derhal “Ben de şeyhime Efendim ben bu naneyi yi- 92 Ankebut, 45 Ahmed Amîş Efendi 119 yemem dedim. Şeyhim bana sen bu naneyi yiyemezsen sen de benim dediğim gibi adam olamazsın.” buyurdu. “Biz, bizim lafımız olduğu zaman sıkılıp kaçandan korkarız” buyurdular. Bende (Nevres Bey) içimden hakikaten böyle bir hali kendisinde gördüğüm bir arkadaşı düşündüm. “Eyvah bizim arkadaş helak oldu dedim.” Derhal Efendi Hazretleri “Eh eh korkma ona da bir zat tecellisi yapar, kurtarırız.” buyurdular. “Ellerini göğüslerine vurarak bu ism-i zikretsinlerde (Ahmed)aleyhim de bulunsunlar” buyurdular.93 Bir gün sinni alilerini (doğum tarihini) soran bir zâta cevaben “Şeyhim bana dedi ki Ahmed senin tarihin meçhuldür.”94 93 Maraşlı Ahmed Tâhir Efendi buyurdu ki; "Zikir çektirmek şeyhin kuvvetine, kâmilliğine bağlıdır. İsmi şeriflerden hangisini söylersen olur. Hatta şeyh kâmil olunca (taş, taş) diye zikir çektirse, işler gene olur. Müritlerinden birisi Kuşadalı Hazretlerine sormuş; onlar da (Günde 15 defa İbrahim çeksen sana kâfi) demişler. 94 (Balıkesirli Abdülaziz Mecdi Tolun Hayatı ve Şahsiyeti" isimli eserin sayfa 134. vd.) Ahmed Amîş Efendiden bahsederken, Hazretin Hakk’a yürümesi esnasında 116 yaşlarında bulunduklarının rivayet olunduğunu 120 Kelâm-ı Âlileri ve Hatıralar Hazreti Ali kerremallâhü veche buyurduki, “Dünyada iki şeyden korkmam. Biri Allah takdir ettiği, diğeri de etmediği şeyden.” Bunu bir yerden okudum. Ahmed Amîş Efendi Efendim Hazretlerine arz ettim. Buyurdular ki “Allah'ın takdir etmediği vukua gelmez, takdir ettiğinden korkmak da küfürdür.” Birgün ashabdan Hz. Rebîa radiyallâhü anh Hazreti Fahri Alem Efendimize sallallâhü aleyhi ve selleme “Ya Resüllallah, Rebîa bendeniz rica eder ki fakir haneyi teşrifle cemaatle namaz kılasınız.” Hazret Peygamber Efendimiz sallallâhü aleyhi ve sellem “Peki ya Rebîa geliriz.” buyurdular. Bir gün mescidde edayı salatten (namaz kılındıktan ) sonra “Ya Rebîa sana geleceğiz” buyurdular ve haneyi Rebîa'ya teşrif buyurdular. Eshabı kiram da gelirler. Hazreti Peygamber Efendimiz sallallâhü aleyhi ve sellem Hazreti Rebîa'nın radiyallâhü anhın gösterdiği odada cemaatla nafile namaz kılarlar. Ba'desselat (Namazdan sonra) duyan ashap ta beyan eder. Keza söz konusu eserin aynı sahifesindeki bir ifadeye göre, Ahmed Amîş Efendiye, mürşidi Ömerül-Halveti: "Ahmed! Senin tevellüdün belli değildir."demiştir. Bu söz tasavvufî bir neş'e ile söylenmiş ve mecazî olarak nitelendirilmiştir. Ahmed Amîş Efendi 121 gelirler. Hazreti Rebîa taam hazırlar. Hazreti Rasulullah Efendimiz sohbet buyururlarken ashapta bir zat “keşke filan da bulunsaydı” der. Orada bulunan ashabden diğer biri “hayır, o münafıktır” der. Resul Efendimiz sallallâhü aleyhi ve sellem “Öyle deme!” buyururlar. Sohbete devam ederler. Birinci zat yine “keşke filan da bulunsaydı” der, diğer zat da “hayır o münafıktır” der. Onun üzerine Hazreti Fahri Alem Efendimiz “HAYIR ÖYLE DEME, LA İLAHE İLLALLAH” DİYEN CENNETE GİRER buyururlar. Üçüncü defa aynı surette tekrar eden muhavere üzerine... “Öyle deme, la ilahe illallah diyenin cesedine Allah ateşi haram kıldı.” buyururlar. Kuşadalı Efendimizden; Şeyhim dedi ki; “Ahmed ayı ol ayı.” Ürkdüm. Sonra döndü: “Yani zurnacı nasıl çalarsa ona ayağını uydur. Ayının otuziki türküsü varmış onun da hepsi ahlat (yaban armudu) üzerine imiş, Talip de böyle olmalı.” (Nevres Bey) Bir gün huzur-ı saadetlerinde yalnızdım. “Efendim ahrette de böyle birleşip konuşacak mıyız?” dedim. “Ulan Allah Allah, birde birleşmek olur mu?” buyurdular. • (Nevres Bey) Yine bir gün huzurda iken ka- 122 Kelâm-ı Âlileri ve Hatıralar demi saadetlerini tutarak “Ulan Kur'an'daki “ve'l-teffeti's-sâku bi's-sâk ,” 95 O burasıdır” diye topuklarını gösterdiler, ben de hemen tutup öptüm, hafifçe bir tokat lütfettiler. Şükrü Bey'in rahatsızlığı esnasında uğradığım korkudan dolayı huzur-ı saadetlerine girdiğim zaman “Amirin emri ile hareket ettiğini bilsene” buyurdu. Sol omuzuma vurarak lâ havfün aleyhim ve lâ-hüm yahzenûn, 96 Makbule Hanım huzuru saadette iken yine huzurda bulunan Süreyya Bey, “efendim ben yağan kara dur diyorum, duruyor... şöyle ediyorum, böyle ediyorum” diye söyler. Efendimiz de “ben de kimsesizlere merhamet ederim” buyurdular. Makbule hanımefendiye gitmeleri için müsaade buyurdular. Hemen huzurdan ayrılmamak ve dayanamadığı sohbeti mübarekede devam edebilmek üzere gecikirken Süreyya Bey, “Efendim benim saçmalarımı dinlemek istiyordur,” der. Efendimiz de; “onun senin saçmalarını dinlemeye ihtiyacı 95 Kıyâmet, 29; “ Ayak ayağa dolaştığı zaman” bilir misin? 96 Bakara, 38 “ Onlar için korku yoktur. Onlar üzülmeyeceklerdir. Ahmed Amîş Efendi 123 yok” buyururlar. Yine bir gün hanımefendiye, “Seni ağlatmam” buyurdular. Efendi Hazretleri Aziz Sultanımızın teşriflerinde Nusret Hanıma; “Ben herkesi affettirdim, yalnız sen kaldın.” buyururlar. Azizimiz, Sultanımız, Efendimiz türbede iken bir zat gelir, Efendimize müteveccihen namaza dururlar. Orada bulunan ihvana “Bu zat işi doğru yaptı amma git kıbleyi düzelt.” buyururlar. Kuşadalı Efendimin müridanından birisi adalardan birine kaymakam tayin edilir. Oradan “Efendim buranın ahalisi gavur, hayvanları domuz” diye yazar. “Ben de beni onlarda da görsün diye gönderdim.” buyururlar. Şemseddin Paşa Bükreş'te iken “Efendim iki karpuz bir koltuğu sığmıyor” diye Kuşadalı Efendim Sultana müracat ederler. Azizimiz Efendimiz de “İki karpuzu bir etsin.” buyururlar. Bütün hocalardan elif okudum, (Seyyid Muhammed) Nurul arab'dan bütün okudum. Bosnevi Hacı Mehmet Efendimiz Hazretlerine pirdaşlarından birisi dil uzatırlarmış. Müşarünileyh bir gün 124 Kelâm-ı Âlileri ve Hatıralar “Azizimizin ihsan buyurduğu geri alınmaz yalnız söylemesin” buyururlar. O anda o zatın dili tutulur. Şemseddin Paşa türbede Kayserili Mehmet Tevfık Efendi Hazretlerini görerek “Efendim türbede bir zat var, kimdir?” diye sormuşlar. (Ahmed Amîş Efendi için) “O benim vekilimdir. Bedelimdir. Bedel mübeddelü mislin aynıdır” buyurmuşlar. Nevres Beye; “Sen imam ol, Şemseddin de sana cemaat olsun, yabancı değil ya...” Ahmed Naim (Baban) beyefendi rüyalarında Hazreti Azizi görmüşler, “Nevres benim kutbumdur” buyurmuşlar. Remzi Efendiyi huzura götürdük, iltifattan sonra Ahmed Amîş Efendi “innemâ yahşa'llâhe min ibâdihi'l-ulemâu. 97 ayetini okumuyoruz. Her fırsatta bilirim innemâ yahşa'llâhe min ibâdihi'l-ulemâu, kıraati de vardır. Allah alim kullarından haşyet eder. Haşyet eder de titrer mi? Padişahın vezirini sayması gibi sayar” buyururlar. • Ahmed Amîş Efendi; Bir gün başlarını kaldırıp “ben yazı tahtası deği- 97Fâtır Suresi, 28 Ahmed Amîş Efendi 125 lim” buyurdular. “Benim verdiğim Ali Paşa vergisi değildir.” Birgün Mehmet Efendimize “Şu şeyi sana vereyim mi?” buyururlar. “Ver Efendim.” dedim. “Bana kim karışır ulan?” Mehmet Efendimiz bir gün; “Efendim benim Allahu ekbere kanaatim yok.” derler, “Öyleyse hadsiz, hududsuz, kenarsız, sınırsız, Allah de.” buyururlar. Mehmet Efendi kalben keşfinin açılmasın istemişler. “O zaman keşif meşif ne olacak, sen bana bak, ben sana bakayım” buyururlar. Ahmed Amîş Efendi buyurdu ki; “Beni senin elinden yine sen kurtarırsın.” Halil Efendiye; “Ulan karışma, ben bu sazı bozuk düzen de çalarım.” Bir gün huzura giren birisi Azizimiz Efendimize birtakım tefevvühatı na-lâyıkada (Dil uzatma. Münâsebetsiz söz söyleme) bulunur. Hazret; “Oğlum beni sana yanlış anlatmışlar.” buyurur. Bu kadarı bile çok gördü, akabinde; “Bir zat gelip esnayı kelamında Kuşadalı Efendimizin huzuru saadetlerine birisi gelip birçok namuvafık tefevvühatta bulunur. Hazret hiç itiraz 126 Kelâm-ı Âlileri ve Hatıralar etmeyip ellerini göğsüne vurarak eyvah buyururlar dedi” buyurdular. Mahdumu âlileri Ali Bey'in vefatı üzerine kabirlerinin mahallerini tayin zımnında ihvan arasında münakaşa olurken bazılarının Efendi Hazretlerine de bir yer ayıralım mütalâası geçer. Huzura giren Nevres Bey'e daha kapıyı açar açmaz “Onların kabri teslim-i ruh ettikleri mahaldir” buyururlar. • Nevres Beye; “Bizim tarikimiz Nuh Gemisi gibidir,” buyurdular. “Ben de binenler selameti bulmuştur” dedim. “Evet binenler selameti bulmuştur.” • Nevres Beye; “Şeyhim beni çingenelere dövdürdü. Çingeneden dayak yiyen pezevenk de kibir mi kalır? Mehmet Efendi anlatıyor. Bir gece Asım beye gidiyordum, yatsıya yakındı. Hazreti Aziz'e Hafız Paşa Caddesinde, Kumrular mescidine yakın bir yerde rast geldim. “Nereye gidiyorsun” diye sordular. “Asım Bey'e gideceğim” i söyledim. “Selam söyle” buyurdular. Sonra anladım ki Efendi Hazretleri Karagümrük'ten geliyorlarmış. O gün buyurdular ki evkafdan maaşım geldi, geç vakitte eve geldim, kapıyı çaldım, “Beni yemeğe beklemeyin” dedim. Karagümrüğe gittim, bizim bakkalın evini buldum ve bor- Ahmed Amîş Efendi 127 cumu verdim. Ben de bu parayı sana ödemezsem bana haramdır dedim. Bakkal kilisede vaaz eden papaza; “Papaz Efendi, seninkiler lafta kalıyor, Müslümanlar yapıyor. Parayı evime kadar getirdi” demiş.98 Nusret Hanım bir gün kerimesi Ayşe Hanımla birlikte huzuru saadete giderler, “Efendim bülbülünüz hastalandı” der. Aziz Sultan; “Ya öylemi? Sen hasta mısın buyururlar.” Ayşe Hanımda “Hayır, efendim, hasta değilim” der, bunun üzerine Aziz Sultan “Bak benim bülbülüm hastalığı kirletmiyor” buyururlar. Nevres Bey rivayetiyle Huzura girdim, içimden; “Efendim ben bu Müslüman düşmanlarına karşı çalıştım. Şahsi menfaat gözetmedim. Sen sahibi zaman değil misin? Nasıl olurda senin bir bendeni, bi-gayri hak bu herifler sürüyorlar da sen beni kurtarmıyorsun? Aziz Sultan ihvana karşı sohbet ederken sözünü kesti ve fakire bakarak; “Allah'ın senin alnına yazdığı şeyin men'ine Muhammed sallallâhü aleyhi ve sellem bile kadir 98 Bakkal yahut diğer birine borcunuz olursa aylığınızı alır almaz borcunuzu ödeyiniz. Çünkü bu para ile bir iki el devreder ve kâr eder. Eğer parayı vermezseniz haramdır. 128 Kelâm-ı Âlileri ve Hatıralar değildir. Ben buna kâni olamadım,” kalben yine teveccüh ettim; Bu sefer de yine bendelerine tevcihi hitap buyurarak şu ayeti tilavet buyurdular. “ İnneme 'n-necvâ mine 'ş-şeytani li-yahzüne 'llezine âmenû” 99“ Ben yine kani olmadım, yine yüklendim, bu defa da; “Gam, gam, ba'de gam, kambur üzerine kambur verir” buyurdular. Yine kâni olmadım, bu defa da “ Leyse bi-dârrin lehum şey 'en illâ bi iznillâh” 100 Buna da kâni olmadım. Bu defa Ahmed Amîş Efendim gayet şiddetle “in yensurkümullâhe fe-lâ galibe leküm.” 101 Allah yardım ederse size kimse galebe edemez. Allah sana yardım etmiyor, fazla lafa lüzum yoktur, gideceksin. Mahdum-ı âlîleri Ali Bey'in nutk-ı âlîleri Anayım ben kim doğurdum anamı Yine anamdan doğup ben doğurdum atamı اِنَّمَاالنَّجْوَىمِنَالشَّيْطَانِ لِيَحْزُنَالَّذِينَاَمَنُوا ;10 ,Mücadele 99 Gizli (وَلَيْسَبِضَارِّهِمْ شَيًْْا اِالَّ بِاِذْنِ اهللِ وَعَلَى اهللِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ toplantılar, inananları üzmek için şeytanın istediği şeydir. Allah'ın izni olmadıkça şeytan onlara bir zarar vermez.) 100 Mücadele, 10; 101 Âl-i İmran, 160 Ahmed Amîş Efendi 129 (anamı)102 Hastayım Rasûlüllah sallallâhü aleyhi ve sellem Efendimiz yanımda oturuyorlardı. “Ben, aman Ya Resulallah, aman Ya Resulallah” diyordum, yanına gelenler beni sayıklıyor zan ediyorlardır. Hasta idim. Doktorlar geldiler, muayene ettiler, yavaş sesle beş dakika kadar yaşar, yaşamaz dediler (Hastanın yanında en hafif lisanla bile konuşmayınız çünkü işitir). Ben bunun işitince kendi kendime “tu ... sana çatal bıçak Ahmed herkes senin öleceğini biliyor da senin haberin yok...” O anda Rasûlüllah sallallâhü aleyhi ve sellemEfendimiz 102 Arif-i billah ve vâsıl-ı illallah Selanikli Hacı Ali Örfi kaddese’llâhü sırrahu’l azîz Hazretlerinin seyri sülükde etvar-ı bedia ve üslub-ı güzideyi cami gazelleri de bu beyte benzer. Babam da ben baba iken baba doğurdu anamı Anam da meme emerken anam doğurdu babamı Babam anamı doğurdu, anam babamı büyüttü. İkisi de birlik idi talâk etmezden evvel anamı Böyle bir zâde-i mâder değilim sanma ben ebter Babamla ahd ettim ol demki doğursun o anamı Babam bana veled dedi her emrine mütekidem Anama mahrem dedi görmedim vech-i anamı (Bu gazeli Şeyh Hacı Maksud Hulusi Piriştinevi şerh etmiştir). 130 Kelâm-ı Âlileri ve Hatıralar “Sen daha huzurda bulunacaksın” buyurdu, ben kalktım, oturdum ve bana pirzola getiriniz dedim. Doktorlar da kaçtılar. (Nevres Bey) Bir bayram günü Beykozlu Ali Bey ile birlikte (Ahmed Amîş Efendimin) devlethanelerine gittik. Ellerini öpük. Kendileri odadan aşağı indiler, bahçeden iki çiçek koparmışlar, getirdiler, birisini bana birisini de Ali Bey'e verdiler. “Tu ... gördün mü bunu senin için, bunu da bunun için koparmıştım. Patlayıp durma seninki sana gelir buyurdular” (Beykozlu Ali Bey'e buyurdular). Rus vapuru ile Hicaz'a gidiyordum, vapurun davlumbazında namaz kılmak istedim. Yolcular “sakın oraya çıkma, kaptan seni denize atar,” dediler. Ben kaptana müracaatla ve işaretle orada namaz kılmak istediğimi anlattım. Kaptan müsaade etti. Ertesi sabah birde baktım bir Rus tayfası omuzunda peşkir, elinde ibrik yanıma geldi. Her ne kadar ısrar ettimse de kabul etmeyerek kendisi dökerek abdest aldım. Vapurda su sıkıntısı vardı. Kaptan bana bir sürahi su gönderdi. Hemen bir fincan buldum. O suyu herkese dağıttım. Bir gün Efendi Hazretlerinin huzuruna gittim, efendim açım dedim, keselerini çıkarıp bana uzattılar. “Efendim öyle istemem hem içim aç hem gözüm aç” dedim. “Ulan köftehor ben seni öyle de doyururum böyle de.” buyurdular. Ahmed Amîş Efendi 131 Bir bayram günü bayram namazını, ba'de'leda türbede ziyaret gittim. Türbeden çıktılar, ben de beraberdim. Cami etrafında nöbet bekleyen askerler nöbetlerini bitirmiş gidiyorlardı. Türbenin Akdeniz cihetindeki zincirli kapıdan geçtiler. O zaman Hazret-i Aziz şöyle buyurdular; “Siz camide iken bunların beklediği nöbet senin yetmiş senelik ibadetinden efdaldir.” Bursa 'da Şerbetçi Ahmed Efendi 'nin rivayetiyle Birgün huzurda iken Hazreti Azizimiz tarafından “Ahmed, tanbura çalar mısın?” buyurdular (Aynı zamanda kendileri dımbır dımbır diye terennüm buyurdular), “düzeyim deme ha koparırsın, nasıl bulursan öyle çal.” Yorgancı Tırnovalı Nuri Usta, Ömer-ül Halveti Hazretlerinden Hazreti Azizle pirdaşmışlar. Bu zatın irtihalini haber vermek üzere huzura giren yorgancı Hacı efendiye - daha bir şey söylemeden- “Nuri Ustanın vefatını haber vermeye geldin, O kendi kuşağını kendi sıktı, hayatını aldı. Azrail'e canını vermedi.” buyururlar. Yine Ahmed Efendi 'den İhvandan Firuzağalı Hasan Efendi anlatmışlar, “Birçok ehlullaha hizmet ettim. Sonra, Yarabbi beni öyle bir zata ulaştır ki emirlerini söylemeden ben yapayım” dedim. Duam kabul oldu. Hazreti Azize mülaki oldum. Hakikaten içimden su vereyim 132 Kelâm-ı Âlileri ve Hatıralar gelir, kalkıp veririm buna mümasil birçok arzu buyurdukları hizmetlerini şifahen buyurmadıkları halde yapardım. Birgün birkaç arkadaş hendeseden bahs ettik, kalktım huzura geldim, gelirken vapurumuz diğer bir vapurla hemen müsademe edecekti (çarpışacaktı). Ben korktum, huzura girer girmez. “Ulan ben sana öl demedim mi?” buyurdular. Biraz sonra murakabe vaziyeti aldılar. Bize de bir uyku hali geldi. Birde baktım ki beş altı deniz gördüm. Hazreti Aziz elimden tutarak o denizleri birer birer derken ikişer ikişer, üçer üçer ve en nihayet hepsini birden atlattılar. Kendime geldim. Bizde Aziz murakebe vaziyetini terk buyurmuşlar. Fakire bakarak “Ulan Hasan bu, senin görüştüğün hendeseye benziyor mu? Buna ehlullah hendesesi derler.” buyurdular. Firuzağalı Hasan Efendi rivayetiyle İhvandan Mustafa Efendi'nin haremi (eşi) vefat eder. Arası biraz geçtikten sonra nefis galebe edip bir kadın getirip hem-bezm (muhabbet; yiyip içme) olmak ister. Kadın yatağa yatar, Mustafa Efendi de kadına yaklaşmak isteyince birde bakar ki yatakta hazret yatıyor. İki üç defa bu vak'a tekrar edince hemen parasını verip çıkar. Bir buçuk ay kadar huzura gidemez. Ondan sonra bir gün Hasan Efendi huzura girdiklerinde “oh oh Mustafa, Mustafalar ... olur.” “Benim ihvandan bir Mustafa vardı, çok haşarı idi, külhanı bir akşam beni düzeyazdı” buyurur. Sonra da diğer ihvana bakarak Ahmed Amîş Efendi 133 “Akrabanızdan biri vefat etmiştir, gidip cenazesini kaldırınız” buyururlar. Nevres bey'le Beykozlu Ali Bey bir gün Aziz Sultanı ziyarete giderler ve giderken “kıyamet ne ise bize tarif buyursun” diye konuşurlar. Huzura girdiklerinde; “Kıyamet içlerin dış, dışların iç olacağı gündür.” buyururlar. Hafız Bekir Efendi rivayetiyle Bir gün Doktor Talat Bey'le birlikte rahatsızlıklarına müteessifane haber aldığımız Hazreti Aziz'in devlethanelerine gittik. Kapıyı Cici açtı. İsimlerimizi söyledik, arz ettiler, gelsinler buyurmuşlar. Huzura girdik, kendilerini kesbi afiyet etmiş bularak mesrur olduk. Derecesi 43'e çıkmış. Nafiz Paşa'yı getirmişler, muayene ederek; “Allah sizlere ömür versin, hasta artık gitmek üzeredir” dedi. Kendisini kovdum, evdekilere “böyle söylenir mi?” dedim. Derken Hazreti Rasül Efendimiz sallallâhü aleyhi ve sellem, Hazreti Ömer radiyallâhü anh ve Hazreti Osman radiyallâhü anh ile birlikte zuhur ederek şuraya oturdular. “Size bir kadın lahana turşusu suyu getirecektir, red etmeyin için” buyurdular. Hakikaten ertesi sabah bir hanım kapıyı çalarak Efendi Hazretlerine ilaç getirdim, “lahana turşusu suyu getirdim” dedi. Evden almamak istediklerini işittim, getir getir dedim, içtim. 43° hararet hemen 37°'ye indi buyurdular. Sonra da doktora (Talat Bey) tevcih-i hitap ederek; “doktor, sakın şeyhime iyi geldi diye 134 Kelâm-ı Âlileri ve Hatıralar her hastaya lahana turşusu suyu tavsiye etme” buyurdular. Hoca Efendimiz Hazretleri rivayetiyle - “Ben o pezevenge haber gönderdim. “Ben o pezevenge haber gönderdim.” Dedim ki: Memuriyetin ne ise onu elinden geldiği kadar yap. Aklının ermediği yerde erenden sor, başka şeye parmağını sokma dedim. O dinlemedi gitti, karışdı şimdi pezevenk odasından odasına korkusundan gidemiyor. Nevres Bey rivayetiyle; Bir gün Ömerü'l-Halveti Hazretleri abdest alacaklardı. Su dökmek üzere ibriği almaya koştum. Benden evvel Bulgar Ayvaz ibriği kaptı. Ben almak istedim. Bırak buyurdular ve aynı zamanda Bulgar'a bir nazar buyurdular. Gece oldu, benim odamın kapısı çalındı. Baktım bir Bulgar, “büyücü müsünüz bizim ayvaz deli oldu” dedi, gittim baktım. “Allah, Allah” diye zikrediyor. Bir gün Makbule Hanım kerimesi Nusret Hanımla huzura girer. Hazret-i Aziz rahatsızlarmış. Doktorlar zatürre demişler. Hanımlar müteessirlermiş. Büyük hanıma hitaben “Korkma, merak etme, hastalık bu vücudda hükmünü icra edemez, size merhameten duruyorum” buyururlar. Akrabaları arasında Kuru Nimet Hanımın Ahmed Amîş Efendi 135 dayısının kızı dargın iki kişiyi öyle yapar, böyle yapar barıştırırmış. Bir gün hasta imiş, Bu hanım rüyada Hazret-i Rasûlüllah sallallâhü aleyhi ve sellem Efendimiz mübarek yedi şeriflerini takbil (öpmek) etmişler. Rasûlüllah sallallâhü aleyhi ve sellem Efendimiz de “Senden bu hastalık gitsin, selamette ol.” buyurmuşlar. Filhakika hanım iyileşmiş ve yed-i şerifin mübarek kokusunu şimdi her yerde duyuyorum diyormuş. Nevres Bey'in rivayetiyle Mehmet Efendi Hazretlerinden Bir gün Efendi Hazretleri “Abdulehad Nuri'ye git benden selam söyle” buyurdu, ben de gittim türbeye yaklaştığımda türbedar kapıyı açtı, bana “ Buyurunuz.” dedi. Kendisi girmedi. Ben girip “ Kutbul-arifin, gavsul'-vasilin biraderiniz Ahmed Amîş Efendi Hazretlerinin selamı var.” dedim. Onlar da “ aleykümselam ve aleyhisselam” buyurdular. Hacı Necip Bey huzura ilk gidişlerinde; “Ne istiyorsun?” buyururlar. “Dua isterim” dedim. “Camiye git, yetmiş bin kişi dua ediyor.” “Efendim, Bursa'dan Halil Efendi'den selam getirdim dedim.” “Ya” ... buyurdular. İhvanı sordular “Zikir ediyor musunuz” buyurdular. İsmi zâtı (Allah) telkin buyurdular. “Orada Hancı İsmail Ağa vardır. Benim sarho- 136 Kelâm-ı Âlileri ve Hatıralar şum. Ben onun hanında misafir kaldım, tanıyor musun?” “Evet efendim” ... “Ona selam götür.” “Tuzcu Hasan Efendi'yi tanıyor musun? Pazar yerinde tuz satar. O bize Tîrnova'da ilahi okurdu. Güzel sesi vardı, tanıyor musun? Ona da selam götür. Ilıcalara giderken yolda kahve satar, iki kolları yok İbrahim vardır, onu da tanır mısın? Ona da selam götür.” buyurdular. Nevres Bey rivayetiyle Birgün huzurda bulunuyordum. Namık Kemal Bey'in Vatan Yahut Silistre”sinde askerlerin “Allah muinimiz olsun” sözlerine karşı Abdullah Çavuş'un “Allah'ın işine karışmayacağız, yoluna gideceğiz” dediğini arz ettim, ellerini vurarak “tam söz budur” buyurdular Şerbetçi Ahmed Efendi biraderimiz rivayetiyle Bursa'dan araba ile dönerken arabacı uyumuş, arabada yolun kenarına gelmiş, lakin o uyumamış, selametle geldik, buyurdular. “Bursa'da iki eli bilekten kesik İbrahim Ağa namında bir zat varmış. Ona gider misiniz” buyurdu. Bak biz Rumeli'de kahveye üç arkadaş oturup kahve ısmarladık. Diğer bir arkadaş geldiği zaman ben kahvemi o zata verirdim. Öyle hoşlanırdı ki gönlünü alırdım buyurdular. “ li-key lâ te 'sev alâ Ahmed Amîş Efendi 137 mâ-fâteküm ve lâ tefrahû bimâ etâküm.” 103 “ Elinizden bir şey giderse yerinme, bir şey gelirse sevinme” buyurdular. Ben de gayri ihtiyari “Efendim bu Allah mertebesidir.” dedim. “Evet Allah mertebesidir.” buyurdular. ve “Bunu birini yaptım, birini yapamadım” buyurdular. Lakin hangisini yapamadım buyurduklarını hatırlamıyorum. Hoca Efendimiz Rivayetiyle Halil Efendi merhumdan Azizimiz Sultanımıza biattan birkaç gün sonra huzurlarına girdiğimde “Nihaksızsın, nihakın yok” buyurdular ve bunu birkaç defa gidişimde tekrar buyurdular. Hoca Efendimiz Hazretleri rivayetiyle Meşrutiyetin ilanında Mehmed Efendimiz Hazretlerini birtakım kendini bilmezler rencide ettiklerinden huzura geldiklerinde Aziz Sultan “Cenab-ı Hak yerden taşları alır, gökten yağdırır. Nitekim ümem-i salifede olmuştur. Ne yapalım Allah “ Fe-câsû hilâle 'd-diyâr ve kâne va'den mef'ûle.” 104 deyiverdi. “Memleketine git, gel deyinceye kadar otur.” buyurdular. Mehmet Efendi Hazretleri de köylerine giderler. Üç sene kadar kalırlar. Bir gün o civarda bir tepede bulunurken Azizimiz huzur ile “Gel” 103 Hadîd, 23 “Bu, kaybettiğinize üzülmemeniz ve Allah'ın size verdiği nimetlerle şımarmamanız içindir. Allah, kendini beğenip öğünen hiç kimseyi sevmez;” 104 İsrâ, 5 “Onlar memleketlerinizde her köşeyi kontrollerine alacaklar...” 138 Kelâm-ı Âlileri ve Hatıralar diye işaret buyururlar. Hemen “Ben İstanbul'a gidiyorum.” diye veda ederken, efrad-ı aileleri gitmemeleri hakkında ısrar ederler, dinlemezler. İstanbul'a gelirler. Huzura girdiklerinde “Daha vakit de vardı. Seni benim misafir etmekliğim lazım gelirse de evin müsaadesi olmadığından seni Hasan'a misafir edeyim” buyururlar. “Orada nasıl geçindin” diye sorarlar. “Efendim evvela bilezik, küpe gibi ziynetleri, sonra halıları ondan sonra bakırları sattık.” deyince “Desene Allah'ın keyfini getirdin” buyururlar. • Aziz Sultana Ömer-ül Halveti Hazretleri “Ahmed bana çarşıdan iki horoz al, gel” buyururlar. Hazreti Aziz'de birisi iki, diğeri bir kuruşa horoz alıp getirirler. Ömer-ül Halveti Hazretleri horozların birini bir eline diğerini de diğer eline alarak “Ahmed bunların hangisi iyi?” buyururlar. “Efendim, bunu iki kuruşa diğerini bir kuruşa aldım.” derler. Ben sana ne soruyorum, sen ne söylüyorsun buyururlar. Tekrar hangisi kötü derler. Üçüncüde yine Hazreti Azizimiz “Efendim, ne bileyim bunu iki kuruşa bunu bir kuruşa aldım.” buyururlar. Onun üzerine Hazreti Ömerü'l-Halveti kaddese’llâhü sırrahu’l azîz Hazretleri tebessüm buyurarak “Ahmed buna kötü, şuna iyi deseydin, seni dergâhtan kovardım.” buyururlar. Tırnova'da iken omuzlarında iki kova ile Ahmed Amîş Efendi 139 saadethanelerine su getirirlermiş ve Kamile Hanımın bezlerini de bazen bazen bizzat çeşmede yıkarlarmış. Birgün çeşme civarında bulunan bir zata selam vermişler, o zat işitmemiş “Çeşme taşının bana reddi selam ettiğini işittim.” buyururlar. Bunun üzerine Mehmet Efendimiz; “Efendim nasıl oluyor?” diye sorarlar. Vakti gelince anlarsın buyururlar. Avni Bey'in bir dayısı vardı, hafifçe nüzul inmişti. Berayı tedavi İstanbul'a gelmişti. Bizim de Hazreti Azize mülaki olduğumuz ilk devrede idi. Kendisini huzura götürdük. Biz içeriye girmedik. Hazret “Sen nerelisin?” buyurdular. “Mucurluyum.” “Mucur nerdedir?” “Efendim Anadolu'da Kırşehir'dedir.” “Buraya seni kim getirdi?” “Yoksa kuşlar mı haber verdi?” “Yapraklarda benim ismimi gördün mü?” “Sokaklarda levhada mı yazılı gördün?” buyurdular. Mehmet Efendimiz Hazretleri buyurmuşlar ki; “Ulan, her gelen beni senin gibi anlasa yakamı paçamı yırtarlar.” Birgün “araba getir” buyurdular, arabayı getirdim. Baktım aranıyorlar. “Efendim ne arıyorsun?” “Ulan, Cici araba pa- 140 Kelâm-ı Âlileri ve Hatıralar rası koymamış.” İçimden “Efendim, hâlikiyet yok mu? Yarat” diye yüklendim. O esnada minderin altını kaldırıp iki çeyrek çıkardılar. “Ha, ulan burada imiş.” buyurdular. “Vekil!, vekil! Dünyada, ahrette senden ayrı değilim, beni meydana sen çıkardın.” Bir gün yanında damadı Darülfünun müderrislerinden Ahmed Naim (Baban) Bey bulunduğu sırada huzuruna bir genç gelir, elini öper, karşısında durur. Ahmed Efendi, bu gence hitaben: “Haydi, git, yine eskisi gibi kârhanelerde, meyhanelerde gez, dur.” Der. Genç, tekrar elini öper, kalkıp gider. Müderris Ahmed Naim Bey, bu vaziyetler ve bu sözler karşısında hayretler içinde kalır. Bunu anlayan Amîş Efendi, onun hayretini gidermek için der ki; “Bunun âyan-i sabite’sinde (Levh-i Mahfuz’da) kârhanelerde, meyhanelerde gezmek vardır. Nasıl olsa bunu yapacak. Ben böyle söylemekle, hiç olmazsa günahtan kurtulmuş olur. Çünkü bu takdirce yaptıklarını emirle yapar.” Bunu böylece nakleden üstat Abdülaziz Mecdi Efendi, bu şahsın hâlâ bu yolda gezmekte olduğunu söylerdi.” Bektaşi Şeyhlerinden birisi dervişi ile beraber Fırat kenarında balık tutup kızartıp yerlerken dervişin gönlüne “Efendim teşrifi beka buyururlarsa yerine kim gelir diye bir hatıra gelir. Hazret bu vakayı sana kim haber verirse ona yapış.” buyurur. Aradan seneler geçer. Hamami Hazretleri ihvanı ile Çamlı- Ahmed Amîş Efendi 141 ca taraflarında bir tenezzühe çıkarak yemekten sonra zikirederek hitamında o civarda bulunan mezkûr Bektaşî fakirini yanlarına çağırarak “Fırat kenarında filan zamanda yediğimiz balıkta yanımızda bulunan fakir değil miydi” diye kulağına söyleyince derhal ayaklarına kapanıp bende olmuşlardır. Avni Bey'in kardeşi Abdullah İstanbul'da askerlik ediyordu. Bir gün Mehmed Efendi Hazretleri havaların sıcak olması münasebetiyle Abdullah'a birkaç gün geceleri sen türbede yatar mısın? buyurdular. Abdullah da yatarım dedi ve yirmi gün kadar geçtikten sonra “Abdullah, sen artık işine bak, ben yatarım” buyurdu ve sonra fakire hitaben “Hoca burada yirmi gün terledi, Azrail'e can vermesin buyurdular (ne lütuf). Mehmet Efendi Hazretleri buyurdular ki, “Birgün huzurda bulunuyordum. Bir çocuk Kur'an okuyorlardı. Diğer bir adam geldi. Camekânın kapısını açık bırakarak türbeye girdi. Badezziyaret yine kapıyı açık bırakıp gitti. Çocuk kalkıp ve o adamın hareketine kızar gibi yaparak kapıyı kapadı. Hazreti Azizimiz “Şu adamın istidatsızlığına ve şu çocuğun istidadına bakın.” buyurdu. Beykozlu Ali Beyden; Amcam Miralay Hasan Bey'i maiyetindeki Kaymakam Salih Bey jurnal eder. Amcam da üzüntüsünden felce uğradı Hazreti Azizimiz'e teşriflerini rica ederek fakirhaneye getirdim. Evde diğer bir odada Hasan Bey'in kızı son nefesinde yatıyordu. Hasan Bey'in odasına girdiler ve secdeye kapana- 142 Kelâm-ı Âlileri ve Hatıralar rak biraz durduktan sonra hastayı yukarı kaldırın buyurarak diğer hastanın odasına teşrif buyurdular. Hâlbuki biz kendilerine ondan hiç bahsetmemiştik. Ve kızcağıza; “Pelte yapacak mısın? “Evet efendim.” “Kendi elinle getirecek misin?” “Evet efendim.” “Ben börek de isterim.” “Peki efendim.” Efendi Hazretleri teşrif buyurdular. Komşumuzda bulunan bir kız çocuğu vefat etti, bizim kızcağız kurtuldu. Jurnal eden Salih Bey kapısının önünden geçerken orada bulunan Hüseyin Bey'in çavuşuna; “Bey nasıl oldu?” diye sorar. Çavuş da “elhamdülillah iyileşti” der. “Bekle onun müddeti kırk gündür, kırk gün sonra ölür” der. Lakin üç gün geçmeden kendisi öldü gitti. Hoca Efendimiz Hazretleri; Birgün Efendi Hazretleri huzuru Hazreti Aziz'de cünbüşleşirken Cici Sultan içeri girmiş. “A! ayol ne oluyorsunuz” demiş. Hazreti Azizimiz de “Biz Vekil ile görüşürken dünya ve ahireti unuturuz.” buyurmuşlar. Birgün Firuzağalı Hasan Efendi huzurda iken kapı açılır, içeri bir hammal girip baştürbedar burda mıdır? der. Hazrette “Başı yok, kıçı burdadır.”, buyururlar, “Ne istiyorsun?” Ahmed Amîş Efendi 143 “Efendim, su getirdim, nereye koyayım.” Onun üzerine Hasan Efendiye, Hasan efendi bunu eve götürüver ve Hasan Efendi fıçıyı kendi götürmek ister. Hammal vermez. Eve gelip te fıçıyı indirince Hasan Efendi hemen arkalığı kapıp benim de hizmetim olsun der, fıçıyı arkasında taşır. Dönüşte hamal “bu zat sizin nenizdir?” Hasan Efendi de “bizim efendimizdir, huzurlarında mütenaim (nimetlenen) oluruz” der. “Acaba ben de gelsem kabul eder mi?” der, “Evet” der. Hamal türbeye gelince “ben abdest alayım” der. Hasan efendi huzura girer. “Hasan, hamaldan hoşlandın mı? Apartalım mı?” buyurur. Hamal gelipte mübarek ellerini öpünce elinden tutup huzurlarında oturturlar. Ben ne dersem sen de onu söyle buyururlar. “Nasara” buyurur, hamalda “nasara.” “Celese” “celese” “feteha” “feteha” buyurduktan sonra bir nazar buyururlar. Hamal “Allah” deyip mağşi aleyh olur (bayılır), biraz sonra hamal sahve (uyanınca)gelince, “Ben seni sevdim, sen de beni sevdin mi?” buyururlar. Hamal da “sevdim efendim” der. “Sen ara sıra buraya gel.” buyururlar. Altı ay sonra da işini ikmal ile memuren memleketine gönderirler. Hamalın ismi Şizo'lu Osman imiş. 144 Kelâm-ı Âlileri ve Hatıralar Firuzağalı Hasan Efendi Hazreti Nurularab'ın mahdumları Hacı Şerif Efendi ile Kerim Efendi dergahında iken inkişaf hâsıl olmuş, bazı uygunsuz hal görmüşler. Şerif Efendi “Kalk Hasan bir daha bu dergâha girmen olmaz” demişler, Hazreti Azize gelmişler. İlim irfan demektir. İrfan Hakkı bilmektir. Eğer Hakkı bilmezse Ha bir kuru emektir. Hamami Tevfik Efendimiz Hazretleri birgün ihvanı ile birlikte Kağıthanede teferrüce çıkarlar. Beş on gün kalırlar. O zaman Karyağdı Tepesinde de Bektaşi canlarından bir zat varmış. Orada tepeye çıkar demlenilmiş ve bu zevata da “hay huyenlar” dermiş. Bir gün Hazret abdest alıp o Can'ın bulunduğu tarafa doğru gider ve onun kulağına birşeyler söyler. O can hemen Hazretin ayaklarına kaparak “Vallahi budur, billahi budur, bundan başka yoktur.” diyerek biat eder ve o dergâhı terk ederek Hazrete kul olur. Sordukları zaman 45 sene evvel şeyhin alemi cemali teşrif buyururken senin kulağına kim “Taşı nur, toprağı nur, kâmil ölmez, kabdan kaba taşınır” sözünü söylerse senin sülükun onun elinde biter buyurdu. 45 senedir buna muntazır idim.” Bir gün Makbule Hanım kızı Nusret Hanımla birlikte huzura giderler, giderken de iki hevenk Ahmed Amîş Efendi 145 üvez 105 götürürler, huzura bırakırlar. “Evkaftan bana haber gönderdiler, Efendim sen Süleyman Bey, İstanbul'da azizanımızdan istekte bulunup Kütahya'da yalnızım, konuşacak, görüşecek kimse yok, bana bir ihvanımızı gönderseniz” derler. Bir müddet sonra Mustafa Özeren Sultanımız Kütahya'ya tayin olurlar, Kütahya'ya vardıklarında bir müddet (9 gün) Süleyman Bey'in evinde kalırlar, sohbet ederler. Süleyman Bey, 1940-1945 yılları arasında Kütahya'da bulunan Mustafa Özeren Sultanımıza “Beni burada sırlamadan seni bir yere göndermem.” derler. Nitekim Süleyman Bey vefat eder, Özeren Sultanımız Süleyman Bey'i kendi elleriyle defnederler. İhtiyarladın, yerinize bir vekil tayin edin, etmezseniz biz tayin edeceğiz. Düşündüm, onların tayin ettikleri benim işime gelmez, ben kendime vekil tayin ettim. “Elvekil ke-l asîl, vekil aslının aynıdır. Türkler bunu bilmez.” buyurunca Makbule Hanım, “Efendim, kimse sana vekil olamaz” demiş. Sonra Hazreti Aziz Nusret Hanım'a “Git, türbede benim vekilim vardır. Çağır lakin Vekil Efendi de haa!” buyurmuşlar. Nusret Hanım, türbeye girip Mehmed Efendimize; Efendim çağırıyor der. “Kız senin Efendin kimdir?” buyurur. Nusret Hanım “Efendim işte” der. Müşarün ileyh de hemen 105 Hevenk: Bir ipe geçirilmiş veya birbirine bağlanmış yaş yemiş veya sebze bağı 146 Kelâm-ı Âlileri ve Hatıralar koşar, huzura girer, al bunları eve götür.” buyurur. Müşarün ileyh de hevenklerini birini bir eline diğerini diğer eline alır. Bu sırada Hazreti Azizimiz Sultanımız mübarek ellerinin ayalarını yere tevcih buyurarak sağa sola meyi ederek müşarün ileyhe nazar buyurunca Mehmet Efendimiz de neşelenerek iki tarafa raks ederek epey müdded mecbubu neşe ile pür zevk ve neş'elenir. “Vekil, vekil; beni meydana sen çıkardın. Dünyada, ahrette senden ayrı değilim,” buyururlar.106 106 Mehmed Tevfik Kayseri Hazretleri Sertürbedar Ahmed Amîş Efendi'nin halifesidirler. Kayserili olmaları dolayısıyla "Kayseri" lakabıyla marufturlar. Ahmed Amîş Efendiden aldıkları emaneti 1921-22' lerden 1927'ye kadar muhafaza etmişlerdir. 1927'den 1933-34'lere kadar geçen bekleme devresinden sonra, kendi ifadelerine göre emaneti Ahmed Tahir Maraşi Efendi Hazretleri devralmıştır. Mehmed Tevfik Efendi Hazretleri, Sultan Abdülhamid Han'ın sofra hizmetlerini görmekte bulundukları sıralarda gönül muhabbeti ile meşgul olmuşlar, bilahare Sultan Abdülhamid'in tahttan ayrılmasını müteakip saray erkânı ve personel dağılmıştır. Mehmed Efendi ise, zaman zaman iltifatlarına mahzar olduğu Ahmed Amîş Efendinin tavsiyesi üzerine bir ara Kayseriye git mişler ve bir müddet sonra dönmüşlerdir. Kayseri dönüşü Ahmed Amîş Efendi Hazret kendilerine hal hatır sorduklarında şu cevabı verirler: "Efendim, tencere iki ise birini sattım, yatak iki ise birini sattım, bağı da tefeciye verdim sonra geldim!". derler. Ahmed Amîş Efendi kendisine: "İyi yapmışsın" buyururlar. Ahmed Amîş Efendi 147 Kayserili Mehmed Tevfik’in Ahmed Amîş Hazretlerine intisabı bizzat kendilerinden rivâyeten Nevres Bey tarafından naklolunduğu na göre; Mehmed Tevfik (Kayserî) Hazretleri bir gece rüya görürler. Rüyada Ayasofya ile Sultanahmed Camisi arasında büyük bir kalabalık toplanmış, tellallar "Hazret Muhammed sallallâhü aleyhi ve selleme kurban olacak kimse yokmu?" diye bağırışıyorlar. Hemen Kayserili Aziz, kalabalığın arasından sıyrılıp: "Ben varım" diye çıkıyor. Bunun üzerine münâdîler Mehmed Efendiyi kalabalığın ortasında kurulmuş bir tahtın önüne getiriyorlar. Elinde kılıç tutan ihtiyar bir zat: "Muhammed sallallâhü aleyhi ve selleme kurban olacak sen misin?" diye soruyor. "Evet, benim" cevabını alınca, elindeki kılıçla Kayserili Azizi kurban ediyor. Ertesi gün Fatihe yolu düşen Mehmed Efendi Hazretleri, türbeden içeri girince kendisini mânâ âleminde kurban eden zâtı karşısında ansızın buluveriyor ki, bu zât Ahmed Amîş Hazretlerinin tâa kendi leridir!.. Ahmed Amîş Efendi Hazretleri ise: "Gel bakalım Muhammed sallallâhü aleyhi ve selleme kurban olan!" deyiverince iş anlaşılıyor ve Kayserili Aziz'de böylece aradığını buluyor. Derhal mübarek elini öpüp kendilerine teslim olmuştur. Ahmed Amîş Efendi sohbetine gelenlerle tatlı tatlı konuştuktan sonra, onun hakkında dua eder ve bazı müjdeler verirdi. Evranoszâde Samî Bey, o zaman Rüşdiye öğretmeni olan Şerafettin 148 Kelâm-ı Âlileri ve Hatıralar Yaltkaya’yı, Efendinin sohbetine getirdi. Fakat iki saat müddetle oturdukları halde Efendi sessiz durup hiç konuşmadı. Evranoszâde Samî Bey, Efendinin böyle gelenlere dua edip bâzı müjdeler verdiğini bildiği için bu durumu merak etti. O gün hiç konuşmadan Ahmed Amîş Efendinin yanından ayrıldılar. Evranoszâde Samî Bey ertesi gün tek başına Efendinin yanına gitti ve “Efendim, Şerafettin için bir müjde vermediniz sebebi nedir?” diye sordu. Ahmed Amîş Efendi, biraz durakladıktan sonra; “O (Şerafettin Yaltkaya) bulunduğu mesleğin en yükseğine çıkar.” dedi. 107 Cafer bey Rivayetiyle;108 Harbiye Mektebinde ilk defa sınıf arkadaşım küçükten beri tanıdığım Kazım Bey delaletiyle Ahmed Amîş Efendimizin Türbedeki zaviyesinde ziyaret şerefine nail oldum Cemaline nazar ettim öyle bir hal müşahade ettimki o ana kadar ve halada bu güne kadar hiçbir insanda o neş’e-i kemali göremedim. Tahminen 35 yaşlarında ateşi aşk ile yanmakta olan beyaz sarıklı bir hoca hazreti türbedarm dizlerine kapanmış muttasıl ağlıyor ve feryadı derununu göz yaşlarıyle izhar ediyordu. Oda 107 Hakikaten Şerafettin Yaltkaya zamanla yükselip profesör ve Diyanet İşleri Reisi oldu. Fakat İslâm dinîne hizmet edeceği yerde pek çok sorunların çıkmasına sebebiyet verdi. Bu yüzden, icraatını bilenler tarafından Telafüddîn Haltkaya adı ile anıldı. 108 "Emekli Binbaşı olup 1953 yıllarında Bilecik İnönü nahiyesinde mütemekkinen sakinlerindendir. Ahmed Amîş Efendi 149 gülerek kendisini okşuvor mukabil sevgi, ve muhabbetler ishar ederek bu münasebetle “Evliyaullah said miyim şaki miyim” diye ağlarlar buyurdular. Hayalimde tam manasıyle yer etmiş olan bu ulvi manzara hiç bir vakit hatıramden silinmemiş ve daima aynı ile baki kalmıştır. Cafer bey rivayetiyle; 1325 Rumi (1909) senesinde Evronoszade Sami Bey delaletiyle kendisine intisap ettiğim zaman fakiri bendelige kabulü sırasında şu sözü sarf etmiştir. “Bunuda köy namına alalım" buyurdular bu sebeple Cafer Bey İnonü nahiyesinden bir türlü ayrılamamış ve orada sakin kalmıştır, Cafer Bey Rivayetiyle; 1328 (1912) senesi İşkodrada muhasarasında bulunduğu zamanlarda bana bir hal arız ölmuştu. İçimden Allah ile mücadele ediyordum. Şöyleki; “Ey ulu Kudret bende ne kuvvet varki iyi veya kötü olabileyim. Bütün kudret ve kuvvet senindir. Sen yardımcım olmaz isen ben ne yapabilirim diyordum.” Bir Sene sonra tekrar İstanbula geldim Ve Ahmed Amîş Efendimi ziyaretim esnasında yanında diğer muhatap ve ziyaretçileride vardı. Birden bire bir ayet okudu ve dedi ki; قَالَالتَخْتَصِمُوا لَدَيَّوَقَدْقَدَّمْتُإِلَيْكُمبِالْوَعِيدِمَايُبَدَّلُ الْقَوْلُ لَدَيَّوَمَاأَنَابِظَالَّمٍ لِّلْعَبِيدِ “Allah dedi ki: 'Benim katımda çekişmeyin; si- 150 Kelâm-ı Âlileri ve Hatıralar ze bunu önceden bildirmiştim. Benim katımda söz değişmez; Ben kullara asla zulmetmem' der.” 109 dedi ve yüzünü bana dönerek gülümsedi anladım ki kaşifi kulub olan Halifeyi Rasul razı derunuma vakıf ve benim halimi bana söylüyordu. Cafer bey rivayatiyle: Bir gün Mehmet efendi hazretleriyle birlikte huzuri mürşide giderek elini öpüp oturduk derhal bilmünasebet düşünerek “bir müminin yetmiş bin mümine şefaati vardır. Benim ise yetmiş kere yetmiş bin mümine şefaatim olacaktır.” Buyurdular. ve aynı zamanda elinide başına kadar kaldırdılar. Huzurlarından çıktıktan sonra Mehmet Efendi gördünüzmü efendi hazretleri elini başına götürdü bu işaret sizi kabul ve şefaatlerine mazhar buyurduklarına delalet eder buyurdular. “Haza min fazli rabbi” 110 Kazım Birön Bey rivayetiyle: 111 (Bu hatıra Hazret ile 1311 rumi (1895) senesinde Mektebi harbiyeye girdiğim zamanda vaki oldu.) Ahmed Amîş Efendimin Fadlı kemalini Manastırda Askeri idadi mektebinde iken işittiğim ve kendisini görmek istediğim hazret ile ilk mülakatta 109 Kâf, 28-29 110 Bu Allah Teâlâ’nın büyük lütfudur. 111 Kazım bey Emekli binbaşı olup 1953 yılında Bilecik vilayeti merkezinde mütemekkiren sakindir. Ahmed Amîş Efendi 151 huzuruna girdiğimde elini öpmeyerek mensup olduğum tarikati halvetiye usulü üzere avcunun içini öptüm. Derekap (arakasından) elimi yakalayarak “Sen kimsin be” diye sordu. Hüviyetimi tesbit ederek Manastırdan yeni geldim diye cevap verdim. Kaşifikulub olan bu sultani alişan o zaman ki mücahedatımın temamen aynını ifade buyurarak bana hitaben “Geceleri teheccüt namazına kalkarak karanlık yerlerde kuru tahtalarda Allah’ı zikir eylemekten ise benim gibi pamuk şilte üzerinde zikir yapsanız daha iyi değil midir?” “Bian şart Allah Teâlâ’yı bilmek ilme’l yakîn, ayne’l yakin, hakk’al yakîn ile bilmek lazımdır.” “Şimdi seninlen biraz kelimeyi tevhit zikrine devam edelim.” diyerek kendisini “lailaheillallah” diyerek zikir etmeğe başladı, fakirde ihfaen (içimden) devam ediyordum. Birkaç defa tekrar eyledi tekmil vücudum sanihay feyzinden duçari imbisat oldu. 112 Vücudunda gayri ihtiyari bir sallanma hareketi baş gösterdi bu kadarcık bir vakfe bile bizi canlandırmağa kafi geldi. Odasında ziyaret için gelenler bizim gibi Harbiye Mektebi talebelerindi onlara sordu. “Siz de efendiyi tanıyor musunuz?;” onlarda cevaben “Hayır yeni gelmiş bilemiyoruz.” dediler. Bunun üzerine baha hitaben “Benim bir tahririm var sen onu bilirmisin?” 112 Hayat veren feyzinden genişledi 152 Kelâm-ı Âlileri ve Hatıralar diye sordular ve fazla tafsilata ve izahata lüzum görmeden sözünü kestiler ve elini öperek ayrıldık. Kazım bey rivayetiyle: Çok geçmeden bir gece rüyamda gözlerimin ağrılı olduğunu gördüm manada ihtiyar bir zat sordu. “Gözlerinin tedavisi için bir tabibe müracaat etmedin mi? (Manevi gözlerimi) Kasıt ve murat ederek sordu “Hayır, etmedim dedim.” “Geçen hafta gittiğin Fatih türbedarına git ve söyle o tabibi haziktir senin gözlerini şifayap eder” buyurdular. Bunun üzerine gittim ve Türbede huzurlarına girdim rüyamı kendilerine söyledim. “Rüyada görülen zatın kim olduğunu bilebilir misin?” diye sordu. “İhtiyar bir zat idi” diyebildim. Güldüler, “Öyle ise diz dize gelde dua edelim şifalar isteyelim” buyurdular ve arapça olarak bir dua okuyrak bana türkçesi münfehim oldu. (anladım) Yanında bulunan kişiler “âmin” dediler. Ve bana hitaben günlük vakit buldukça 30 istiğfar 50 salavat-i şerife çekmekliğiimi ve arada kendilerini ziyaret eylemekliğimi tembih buyurdular.113 Artık muntazaman ziyaretine gidiyordum. Kazım Bey: Günlerde bir gün benden karpuz istedi Fatih 113 Mürşid mürşid olursa bu kadarı da yeter. Olmazsa zikir çek çek dur, ne faide olur ki; Ahmed Amîş Efendi 153 Camii havlusunda küme halinde satılmakta olan karpuzlardan bir tane seçtirerek aldım ve götürdüm eve götür bırak ve gel dedi Öyle yaptım huzuruna geldiğimde bana hitaben? “Elin oğlu karpuza bir bakınca tanır ve eliyle sıkmaksızın olgununu seçer sende böylece yapabilirmisin” buyurdular. Kazım Bey: Bir gün huzuruna bir fakir gelmişti sadaka istiyordu içimden geçti ki; “bana emretse ben versem” bana hitaben “oğlum iki kuruşunuz varsa bu fakire ver” buyurdular, sevinerek verdim. Kazım Bey: Bir gün bana sordu. “Üzerinde giydiğin elbise kimindir? Sana kim verdi? O zamanın usul ve kaidesinece “Padişah verdi, onundur” dedim. “Cebindeki para kimindir?” “Padişahındır dedim.” “İcabında kanını onun uğrunda feda edeceği ne dair sizin birde yemininiz vardır onuda yapacakmısın?” dedi “hayhay” dedim. “O halde kurulacak senin neyin kaldı be diye” buyurdular. Kazım Bey: Bir gün bana hitaben “Talime çıkıyor musunuz?” diye bana sordu. Mektebi harbiyede talebe bulunduğumuzdan 154 Kelâm-ı Âlileri ve Hatıralar “her gün çıkıyoruz” diye cevap verdim. “Taburun hep birden yürüdüğünde ayakların rap, rap diye zikreleydiğini işitiyor musun?” diye buyurdular. Kazım Bey: Yine günlerde bir gün huzura girdiğimde “Kazım sen Arnavutça bilirmisin” diye sordular. Cevaben “bilmem efendim” dedim. Hazret “Bir arnavuda sordum kiuşt nedir?” cevaben “bu imiş” diye söyledi.” “Kurbalara dikkat ediyor musun bunlar hep bir ağızdan “bu imiş” “bu imiş” diye nasıl bağırıyorlar” buyurdu. Kazım Bey: Bir gün huzurda sohbetlerini dinliyordum. Beni daha ziyade kendi arka tarafına alır ve muvacehesinde bulundurmakdı. Çünkü O’nun yüzüne baktıkça -gayri ihtiyari cezbeleniyordum. Sohbet bitti herkese yol verdi sıra bana gelmişti. Fakat huzurlarında diz oturmak mutat olduğu için dizlerim uyuşmuş idi bir türlü kalkamadım o vakit gülümsedi “ayaklarını kapıya doğru uzat, başını da dizime koy dedi” uyuşukluk geçince gidersin. Bu teklif canıma minnet idi mürşit dizinde başımın kaldığını hiç hatırlamamıştim. İstedi oldu emirleri gibi yaptım dizlerimin uyuşukluğunu gidermeğe çalışır iken başımı mübarek eliyle bol bol okşadı bana muhabbeti ilahiyenin yüksek tadını veriyordu biraz sonra ayağa kalktım ve mübarek ellerini öperek gözüm Ahmed Amîş Efendi 155 yaşlı ayrıldım. Kazım Bey: Harbiye mektebi üçüncü sınıfına geçerken İkinci vatanımız kabul ettiğimiz Rumelinde eski üçüncü ordu merkezi “Manastır” şehrine sılaya gittim. Orada iki arkadaşım vardı. Biri Recep Fehmi, diğeri Niyazi Beylerdi. Bir gece evvel Recep fehmi efendi bir rüya görmüş bize anlattı. Yine bu üç arkadaş bir mesire mahallinde hep beraber gezerken, kurşun yağmuruna tutulmuşuz yanımızdan kurşunlar geçerken bizlere hiç bir şey olmuyormuş. O sırada bir zat peyda olmuş. Recep Fehmi Efendiye hitaben “korkmayın sizlere bir şey olmaz, sahibiniz yerde gökte kuvvetli ve çok büyük bir zattır” demiş. O akşamüzeri birleşerek Manastırın şehir Altı nam mesiresine gittik. Bir yerde mola vererek tarafımızdan bir ilahi okundu ve akabinde zikrullaha başladık. Karşımızdaki tarlanın içinde birçok mandalarda var idi. mandaların başlarını saga sola oynatarak bize müşareketle zikrimize onlarında iştirak ettiklerini görüyorduk. O sırada silah sesleri duyuldu. Kurşunların uzaktan atılmasına rağmen yanımızdan vızır vızır geçiyorlardı. Niyazi Bey zikirden fariğ olmuş ve bizlere hitaben “hepimiz vurulacağız, aşağıya hendeğe girelim bize siperlik yapar ve hemen uzaklaşalım” diye bağırdı. Ve öylece yaptık. Allah Teâlâ’nın izniyle bizlere hiç bir zarar olmadı. Meğer kurşunlar ciheti askeriyenin endaht (silah talimi) mahallinden geliyormuş bizim bulunduğumuz yeri tutuyormuş. 156 Kelâm-ı Âlileri ve Hatıralar Recep Fehmi efendinin rüyası ayniyle zuhur etti. Kazım Bey: Bir gün arkadaşım Veli Ağa ile mektebi harbiyede talebe iken sohbet arkadaşım idi. Bu zat ile birlikte ve diğer üç arkadaşı da dâhil olmak üzere Edirnekapı sur haricine yakın bir medresede sakin münzevi Ahmed Efendi namında birinin ziyaretine gidyorduk. “Veli ağa son zamanlarda, Cibali de odunculuk yapan Veli baba namıyla maruf idi. Bu zat ile yolda giderken bizden biraz ileride diğer üç arkadaşı, gidiyorlardı. O sırada güzel bir koku duydum. Bu kokukun nereden geldiğin araştırmakta iken, arkadaşım Veli ağa seslenerek “biraz geri kal” dedi. Avucunun içini koklattı aynı zamanda gögsün da açtı kokladığim rayihayı tayibenin aynını veriyordu. Dayanamıyarak “bu güzel kokuyu bende isterim” dedim. Cevaben “bu rayihanın membaı hazretin vücudu mübareklerindedir ve oradan isteyiniz” söyledi. Bundan sonra Ahmed Amîş Efendi Hazretin ziyaretine gittiğimde elini öperken bu rayihayı tayibeninde geldiğini duyardım. Bu rayihadan “banada ver” diyemedim ve isteyemedim. Hazretin temerküz eden vo gittikçe çoğalan yüksek muhabbet bana herşeyden üst geliyordu. Kazım Bey; Zabit çıktıktan sonra Rumeli’de çok kara günler geçirdik. Arnavut ihtilali, Bulgar ihtilali, ilânı hürriyet, Balkan harbi gibi ardı arası bitmeyen tükenmeyen azim ihtilaller ve harplar içinde Yaşadık. Bu Ahmed Amîş Efendi 157 keşmekeşte İstanbula gitmek yasağı konulduğumdan artık çaresiz bu muhitte haşır ve neşir oluyorduk. Bunlardan uzun boyrlu bahsetmeyeceğim. Yalnız küçük bir kısmını hatırat kabilinde-yazarak geçeceğim. 1319 (1903) Bulgar ihtilalinde Soroviç şimendifer (Demiryolu) köpüsünü bir bölükle muhafa etmeğe memur oldum. Sağ ve soldaki istasyonlarda bulunan Karakollarımız Bulgar eşkiyası tarafından birer birer baskına uğradı sıra bizim bulunduğumuz Şimendifer köprüsünü bombalanmasına gelmiş idi. Köprünün münaasip mevkilerinde pusular ve istihkâmlar tertip edilmişti. geceleri uyku yok idi, Hazreti Azizin ruhaniyeti mürşidanelerine teveccüh sırasında manada uyur uyanık bir halde zuhur ederek “Korkuyor musun be..” diye sordular. “Korama korkma birşey olmaz buyurdular.” Hakikaten o gece sabaha karşı Bulgar eşkiyası bir cemmigafir (çoğunluk) halinde köprüyü berhava etmek (havaya uçurmak) için geldiler ise de basiretkâr bulunmaklığımız ve istihkâmlarda yapılan yaylım ateşler ile eşkiya dayanamayarak ve bir şey yapamadan kaçup ric’at eylediler. Hazretin “bizi her an kendi manevi varlığında bulursun” sözünün birinci işareti zuhur etti artık ferahladım. Kazım Bey: Birinci Harbi umumide Trabzonda Jandarma karakol kumandanları mektebi müdürü idim. Seferberlik vukuunda Trabzon Depo taburu kumandanı oldum. Trabzon ve havalisinde icra kılınan Rus harbi safahatını gördüm. Muharebe sona erince 158 Kelâm-ı Âlileri ve Hatıralar binbaşılığa terfiimi beklerken Yüzbaşılık rütbesinden emekliliğim icra kılındı üzüntü ile İstanbula geldik. o sırada Hazreti Ahmed Amîş Efendimin damadının damadı Naim Beyin hanesinde ikamet buyuruyorlardı. Bir gün huzuru mürşide dâhil oldum. Kendileri teveccühte idi. Fakirde karşısında diz çökerek oturdum ve içimden iç durumumu hikayeye başladım. Hemen mübarek gözlerini açtılar ve bana hitaben “git kapının süpürgeliğinde dur, oradan söyle biz her yerden işitiriz.” buyurdular. Öyle yaptım ve orada yine içimden söylüyordum. “Beni erken emekliye sevkettiler yaşım henüz hizmete müsaittir. Hiç olmazsa binbaşılık ile emekliye sevkedilse idim daha rahat bir emekli maaşına nail olur evladı iyalimi daha ferih ve fehur beslerdim.” Demekliğim üzerine Ahmed Amîş Efendim bulunduğu yerden üç defa; “Sâlavat” diye emir buyurdular. bu üç salavatı beraberce çektik: “Allahümme salli ala Muhammedin veala Ali Muhammed” akibinde öyle bir “Hû” çekti “yer gök inlesin ve arkana bakma git.” Buyurdular. İş bu emir üzerine yüksek sesle bir “Hû” çektim ve arkama bakmayarak hatta elinide öpmeyerek ayrıldım ve gittim. İçimden bu dileğimin husule geldiğini bana sırren ima edlliyordu. Artık bundan sonra kendi razı derunuma tabi olmuş idim. Ertesi gün bir istida yaparak Jandarma Müfettişi umumisi General Folon'a (Fransız Generali- Ahmed Amîş Efendi 159 ne) gittim ve dilekçemi verdim. General Folon beni Edirne Mülhaklığın114 dan tanıyordu. Alay kumandanım idi. Üç gün sonra kendisini görmekligimi bildirdi. Benim bu suretle vaki olan müracaatımı haber alan ve beni emekliye sevkeden Şube müdürleri General Folon’a girmek için üç gün sonra kapusında beklerken kendi odalarına çağırarak beni tekrar vazifeye alacaklarını söylediler ve bir muvafakat senedi aldılar. Ve yarın daireye gelmekliğimi bildirdiler. Ertesi gün daireye gittiğimde iradeyi seniyesi çıkmış ve emekliliğimin hiç olmamış gibi sayılarakk tekrar Trabzon alayına sevk ve istidamımı bildirdiler ve emri resmiyeyi elime verdiler. Bunun üzerine General Folon’a verdiğim dilekçemin takibinde sarfınazarla doğruca Trabzona müteveccihen hareket eyledim. Trabzon alay kumandanı bizimle Pontüs eşkiyasının tenkili 115 hususunda ciheti askeriyeyle müştereken takibatta bulunmamızı emreyledi. Tabur merkezi Maçka kazası idi. Bu kazanın İslam ve Hiristiyan kariyeleri heyeti ihtiyariyelerinin merkebe celbi ile tarafımızdan nasayıhı müessirede bulunulması ve eşkiyanın istiman eylemek suretiyle hükümete teslim olmalarını daha ziyade faideli olacağını gözönünde tutarak hemen harekete geçildi. Ve merkezi kazadan gelen heyeti ihtiyariyelere nasayhi lazime icra ediİmekte ve eşkiyanın teslim olmaları için kendilerine 20 gün gibi az bir müddet içinde arkasının 114 Mülhak: isim, askerlik Bir asker karargâhında subay yardımcısı. 115 Düşman veya zararlı kimseleri topluca ortadan kaldırma. 160 Kelâm-ı Âlileri ve Hatıralar alınması tebliğ edilmekte idi. Cenabı Hakk’a binlerce hamdu senalar. İşbu müddet dolmadan gayri müslim eşkiyalar birer birer ve çete halinde silah ve teçhizatlarıyle birlikte kaza merkezine gelerek teslim oldukları görüldü. Durumu Maçka kazası kaymakamı vilayete bildirdi. Vilayet bunların silahları nın alınarak kendilerinin hudut dışı çıkarılmak üzere merkezi vilayete sevklerini ve teslim olan İslam çetelerinin de tüfenkleriyle beraber Ankara cephesine sevk ve yollanmasını emir buyurdu. Verilen emir ifa edildi. Az zaman sonra eşkiyanın arkası alındı ve böylelikle Trabzon mıntıkası Pontüs eşkiyasının istilasından kâmilen temizlenmiş oldu. Bu suretle Erzurum Trabzon yolu açılmış ve ordudan Jandarma alay kumandanlığına bir takdirname gönderilmesine karşı alay kumandanı benide Binbaşılığa terfi ettirilmek üzere inha eyledi.116 O sırada vilayetlerin İstanbul ile alaka ve muhabereleri kesilmiş olduğundan Mustafa Kemal Paşanın iradeyi milliyesiyle Trabzon taburuna Binbaşı olarak terfi ettirildim. Bir müddet sonra merkez Trabzon taburunun kadrosunun lağvi ile Bayburt Tabur kumandanlığına yine bununda lağviyle Erzincan müstakil tabur kumandanlığına tayin edildim. Erzincan’ana ulaşmamdan bir sene Kürt eşkıyasının takibatında bulundu Birinci İmraniye hadisesi namıyla yad olunan iş bu isyanda mutasarrıf Ali Rıza Beyin hakimane tetbirleri sayesinde eşkiyaların Erzincana girmeleri tehlikesi de bertaraf edildi. Bir 116 İnha:isim, Resmî bir göreve atama veya bir üst aşama için yazılan yazı: Ahmed Amîş Efendi 161 zaman sonra jandarma dairesince kadro düzenlemeleri icra kılınmış ve 25 seneyi ikmal edenlerin emekliliğinin yapıldığı bildirilmişti. Tarafımıza tekrar Binbaşılık rütbesinden emekliliğe sevkedildiğim resmen bildirildi, Hesap ettim 3 seneyi geçmiş idi. işte üç salavatın sırrı hikmetini bu suretle anlıyorum ve tekrar emekli olarak İstanbul’a ulaşınca Sevgili azizimiz Hazreti Ahmed Amîş Efendimin bir sene evvel irtihali dar-i beka buyurduğu haberini kemali teessürle öğrendim. Ve Fatihteki Medfeni mübarekesine giderek ziyaretlerinde bulundum ve pek acı gözyaşları döktüm. Cenabı Hakk şefaatlarını ve yardımlarını üzerime sayaban buyursun. Rahmetullahi aleyhi ve rahmeten vâsiaten. Hammami Muhammed Tevfik Efendi kaddese’llâhü sırrahu’l azîz buyurdular ki; ''Kamil Velilere makbul hediye ahde vefadır.” MARAŞLI AHMED TÂHİR EFENDİ (1885-1954) Kadı, dersiam, vaiz, Halveti-Şâbânî şeyhî. Maraş'ta doğdu. Maraş vilâyeti kâtiplerinden Berberzâde Hz. Efendi ile Hızanoğulları'ndan Esma Hanım'ın oğludur. Dedesi Ahmed Efendi vilâyet başkâtibi idi. Ahmed Tâhir Efendi'nin çocukluğu Maraş'ta geçti. Medrese tahsilini Kayseri"de tamamladı. Pîrdaşı olacağı medrese arkadaşları Hüseyin Avni (Korıukman) ve Yozgatlı Yûsuf Bahri (Nefesli) beylerle birlikte İstanbul'a giderek yükseköğrenime başladı. Dârülfünun'un Ulûm-i Riyâziyye ve Tabîiyye Şubesi İle Hukuk Şubesi'nin ikisini birlikte okuyarak mezun oldu. Daha sonra Medresetü'l-kudât'a girdi. Ömer Nasuhi (Bilmen) ve Bekir Hâki (Yener) onun bu medresede beraber okuduğu arkadaşlarıdır. Ahmed Tâhir Efendi, Fâtih türbedarı diye tanınan Halveti - Şâbânî şeyhi Ahmed Amîş Efendi'ye bu yıllarda intisap etti. Medresetü'l-kudât'ı bitiren Ahmed Tâhir Efendi (1914), askerliğini I. Dünya Savaşı yıllarında Kafkas cephesinde Üçüncü Ordu kumandanı Vehib Paşa'nın hukuk müşaviri olarak tamamladıktan sonra Sivas'ın Suşehri kazasına kadı tayin edildi. Sivas Kongresi'nin yapıldığı tarihe kadar (1919) burada kadılık ve kaymakam vekilliği yaptı. Ardından İstanbul'a döndü ve Beyazıt dersiamı oldu. Cumhuriyet devrinde dersiâmlık müessesinin kaldırılması üzerine Ayasofya Camii'nde vaiz olarak görevlendirildi. Ayasofya Camii müzeye dönüştürülünce (1934) vaazlarını cuma namazından sonra Sultan Ahmed, pazar günleri öğle namazından sonra Nu- 164 Kelâm-ı Âlileri ve Hatıralar ruosmaniye camilerinde 1953 yılının ortalarına kadar sürdürdü. Bu görevinin yanı sıra Nisan 1941 'de Beyazıt Devlet Kütüphanesi'nde Kütüphaneler Tasnif Heyeti üyesi olarak çalıştı. 1951 yılında emekli oldu. 1947'de ciddi bir rahatsızlık geçiren Ahmed Tâhir Efendi 1954 Temmuzunda mide kanaması geçirdi ve 11 Temmuz 1954'te Haydarpaşa Numune Hastahanesi'nde vefat etti. Ertesi günü Beyazıt Camii'nde kılınan cenaze namazının ardından vasiyeti gereği Fâtih Camii hazîresinde mürşidi Ahmed Amîş Efendi'nin yanında toprağa verildi. Dârülfünun'da okuduğu yıllarda arkadaşları Hüseyin Avni ve Yûsuf Bahri beylerle mürşid arayışı içine girip bu amaçla İstanbul'daki tekke şeyhlerini ziyaret eden, ancak aradıkları nitelikteki şeyhi bir türlü bulamayan Ahmed Tâhir Efendi. son olarak adını duyduğu Hamzavî - Melâmî kutbu Seyyid Abdülkâdir-i Belhîye gittiklerinde Belhî, nasiplerinin Fâtih türbedarında olduğunu söyleyerek onları Ahmed Amîş Efendi'ye göndermiş, arkadaşlarından bir gün sonra türbedarı ziyaret eden Ahmed Tâhir Efendi'nin tarikata intisabı bu ziyaret sırasında gerçekleşmiştir. Mürşidinin ölümünün ardından irşad makamına geçen Kayserili Mehmed Tevfik Efendi'ye bağlanan Ahmed Tâhir Efendi onun 1927'de vefatı üzerine halifesi olarak irşad faaliyetine başladı. Soyadı kanunu çıkınca mürşidinin adına telmihen Memiş soyadını aldı. Ahmed Tâhir Efendi Arap, Fars ve eski Türk edebiyatlarını iyi bilir, vaazlarında âyet ve hadislerden sonra genellikle Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî'nin Mesnevi'si ile Dîvân-ı Kebir'inden beyitler okuyup bunları herkesin anlayabileceği bir dille Ahmed Tahir Maraşî Efendi 165 açıklardı. Kendisi de mürşidleri gibi sohbet, muhabbet, hizmet ve rabıtayı esas alan bir seyrü sülük usulünü benimsemiş, mensuplarını Koska'daki evinde, dönemin aydınlarının devam ettiği Beyazıt'taki Küllük Kahvehanesi'nde, Beyazıt Devlet Kütüphanesi'ndeki odasında ve yaz aylarını geçirdiği Çengelköy'deki Sultan Vahdeddin Köşkü'nde kabul edip sohbet yoluyla irşad etmiştir. Tarikat silsilesi Ahmed Amîş Efendi, Ömer el-Halvetî, Bosnalı Mehmed Tevfik Efendi vasıtasıyla HalvetiŞâbânî tarikatının Kuşadaviyye (Kuşadalı) kolunun pîri Kuşadalı İbrahim Efendi'ye ulaşır. Küllük Kahvehanesi'nde yaptığı sohbetlerde Evrenoszâde Sami Bey, Mustafa Efendi (Özeren), Hasan Nevres. Miralay Hilmi Şanlıtop, Muzaffer Ozak, Mehmed Ali Yitik, Vehbi Güloğlu, Fethi Gemuhluoglu gibi müridlerinin yanı sıra Babanzâde Ahmed Naim Bey, Muhiddin Raif, Neyzen Tevfik, Abdülbaki Gölpınarlı gibi dönemin önemli şahsiyetleriyle üniversite öğrencileri katılmıştır. Özellikle Mevlânâ ve Mesnevi konusunda Ahmed Tâhir Efendi'den İstifade eden Abdülbaki Gölpınarlı'nın birkaç defa ona intisap etmeyi istediği, ancak onun bunu kabul etmediği bilinmektedir. Mensupları arasında "Hocaefendi" diye anılan Ahmed Tâhir Efendi'nin mürşidi Ahmed Amîş Efendi'nin methine dair Farsça bir manzumesiyle Sultan Ahmed ve Nuruosmaniye camilerinde verdiği bazı vaazlarından derlenmiş bir metnin bulunduğu kaydedilmekteyse de bunlar henüz yayımlanmAmîştır. Sahip olduğu hukuk, fen ve ilahiyat diplomalarının kendisine tasavvuf yolunda hiçbir faydası olmadığını söyleyen Ahmed Tâhir Efen- 166 Kelâm-ı Âlileri ve Hatıralar di'nin, "Resûlullah Allah'ın harem dairesidir; insan bir ağaca benzer, kökü Allah, gövdesi Muhammed, yaprakları da kendisidir; kişi çalışarak köküyle gövdesini bulmalı; mükevvenat bütün teferruatıyla beraber insanın kendisinde mevcuttur, sahibi de beraber; insanda aşk-ı ilâhî o kadar fazla olmalı ki ateşi yakmalı" gibi irfanı anlamlar taşıyan 131 vecizesi Muhabbet Üzerine adlı kitapta yer almaktadır. Burada ayrıca mensuplarından Ömer Lutfi Toygar'a yazılmış on beş mektubu da bulunmaktadır.117 Yirmi dört vecizesiyle bazı mektuplarından 117 Ömer Lütfi Toygar 1924 yılında Ödemiş'te dünyaya geldi. Babası Hacı Yusuf Toygar, annesi Fatma Üzire hanımdır. Hacı Yusuf, doğduğu ve büyüdüğü yer olan Konya'dan medrese tahsili için genç yaşta ayrılmış ve Dava Vekilliği yaptığı Ödemiş'e ilk eşi Şefika Hanım ile evlenerek yerleşmiştir. Şefika Hanım'dan çocuğu olmayınca Şefika Hanım'la beraber hacca gitmeleri şartı ile Yusuf Efendi'ye çocuk verebilecek bir hanımla evlenmesine izin vermiş ve dünyaya gelen Mehmet Kemal ile Ömer Lütfi'ye ikinci annelik yapmıştır. Ağabeyi Mehmet Kemâl, İstanbul Hukuk Fakültesi'nde okuduğu için Ömer Lütfi, Denizli Lisesi'ni (o tarihte Ödemiş'te lise yoktu) bitirdikten sonra ailesine yük olmamak için askeri talebe olarak İstanbul Diş Tabipliği Fakültesi'nde okuyarak 1949 yılında mezun olmuştur. Teğmen rütbesi ile mezun olduğu yıl Fatma Müesser Hanım ile evlenen Ömer Lütfi, Ankara, Merzifon, İzmir, Visbaden, Kütahya ve Eskişehir Hava Hastanele- Ahmed Tahir Maraşî Efendi 167 seçme parçalar Abdullah Kucur tarafından yayımlanmıştır.118 rindeki görev yıllarından sonra albay rütbesi ile emekliye ayrılmıştır. Bu yıllar sırasında Ödemiş'te büyük kızı Hasene, Merzifon'da Atiye ve büyük oğlu Yusuf Ammar, İzmir'de de küçük oğlu Ahmed Tahir ile küçük kızı Feyziye dünyaya gelmişlerdir. İstanbul'da diş tababetinde okuduğu yıllarda tanımak bahtiyarlığına eriştiği Ahmed Tahir Memiş Hazretlerinden aldığı feyz ve muhabbet vefatlarında vazifeyi devrettikleri Mustafa Özeren Efendi Hazretleri ile devam etmiş ve Ömer Lütfi bu rabıtanın bu dünya ile ilgili kısmını son nefesindeki "ALLAH" kelamına kadar terk etmemiştir. Bu rabıtada aldığı zevki ve heyecanı paylaşmak isteği ile okuyacağınız "Muhabbet Üzerine" adını verdiğimiz eseri kaleme almıştır. Allah Teâlâ bizlere de bu rabıtanın kokusunu nasip eder inşallah. Amin. 118 İlmiyye Salnamesi (haz. Seyit Ali Kahraman v.dgr.), İstanbul 1998, s. 225, 660; Mahir İz. Yılların İzi, İstanbul 1975, s. 230; Muzaffer Gökman. Kitaplar Arasında 44 Yıl, İstanbul 1977, s. 140; Ömer Lütfi Toygar, Muhabbet Üzerine, İstanbul, ts., s. 12-72; Abdullah Kucur, "Hoca Ahmed Tahir Memiş Efendi", Sahabeden Günümüze Allah Dostları, İstanbul 1996, X, 21-31. Nihat Azamat HUZUR NEDİR? Tarif zor. Bu bir his ve duygu meselesi. Şehevî ve meyve, gıda lezzetleri de lâyıkı ile anlatılabilir mi? Şimdilik hissedebildiğim: Allah'a yakın olma duygusu; O'na yaklaşmak, O'na kendimizi sevdirmek için, dünyevî hiçbir istek olmadan, ihlas ile yapılan her gayretin verdiği bir rahatlık duygusu. Anladığımca da bu duygu da hakikaten her an Hak ile beraber olan zatların yanında hissedilir ve hissedilmemesi de mümkün değildir. Bir demir parçasının mıknatıs yanında bulundukça mıknasiyet aldığı gibi, kul eğer dünyanın geçici, Allah'ın emirlerinin Hak olduğunu içten duyarak kabul etmiş, Hak yoluna talipli ise, Hak ile her an beraber olan bir veli yanında bu huzuru bulacaktır. "Evliyanın da sahtesi vardır evladım." buyurmuşlardı. Elbette sözleri haktı. Talip huzur bulmuyorsa, ya bakır gibi mıknasiyet kabul etmiyor, yahut evliyanın sahtesi ile karşılaşmıştır, derim. Allah istediğini, ezel takdiri ile kendine doğru çeker. Bizleri mahzun etmemiştir inşaallah." “Bilenler Nasıl buldun?" diye sorarlar: Hikâyem başkası için geçerli olur mu bilmem. Zira kimi rüya ile, kimi tanıtım, kimi nisbet kokusu ile buldu denir. Elbet bir ilk sebep mevcuttur. Anlatayım: Günlerden cumartesi, gece saat 24'e kadar okuldan dışarı çıkma izni var. Kimi sinemaya, kimi gezintiye giderdi. Namazlı bir arkadaş abdest almış, acele hazırlık için koridorda koşuyordu. Diğer biri de yüksek sesle soruyordu: "Bu akşam nereye gidiyorsunuz?" Koşan da 170 Kelâm-ı Âlileri ve Hatıralar durmadan yüksek sesle cevap verdi: " Bizim bir kalaycımız var, gönüllerimizi kalaylatmaya gidiyoruz." O güne kadar kararan gönlümün kalaya, temizliğe ihtiyacı olduğunun hissi ile mi bilmem, cevabın cazibesinde kaldım. Camide toplanan arkadaşlar bir yere gitme hazırlığı içindeler. O gün herkes dağıldı gene yalnızlıkta kaldım. Birkaç gün sonra, çarşamba ve hafta ortası galiba tatil günleri vardı. Gece aynı grup arkadaşlar, yatsı namazını edadan sonra okul dışına çıkma hazırlığı içinde idiler. Sevdik mi sevildik mi bilmem, Vahyi Ağabeye danıştılar, "Ömer'i de götürelim mi?" Vahyi Ağabey ki muhabbete kapı ve pencereleri açık, bir sıkıntımız olursa ona anlatırdık. Tabii götürelim" teşvikinde bulundular. Meğer bu konuda "İstediğini getirebilirsin" diye izinli imişler. O günde, başka ziyaretçilerin bulunması sebebiyle, biz talebelere ertesi gün için "gidebileceğimiz" ruhsatı çıktı. Gün perşembe, ben yine merak ve iştiyakla arkadaşların peşlerini takiple onlara katıldım. Şimdi Kanada'da doktorluk yapan, orada bir miktar ömür geçiren Edip Can'ın kolunda idim. Bir gün sormuşlardı: " Seni kim getirdi be yahu?" “Efendim, Edip'le gelmiştik." " Yaa." Bu sualleri birkaç kere zuhur etmişti. Hâlbuki bir öğrendiklerine tekrar sual açmazlardı. İlk vuslata sebep olmanın kıymetini anlayabilmiştim ama, niçin tekrarla sorduklarını anlayamAmîştım. (sh:30-33) (Nasıl tarif etsem bilmem ki, edebiyat tarifi mi Ahmed Tahir Maraşî Efendi 171 yapsam, nasıl?) diye bocaladım. Benim sıkıldığımı anladılar. Ve Din ne yapar?" sualine çevirdiler. Din, insanlara yöneltilen, Allah'a kulluğu, ibadeti emreden Allah'ın yalnız insanlara mahsus emirleri, insanlığı öğreten kaidelerdi. " İnsanı insan yapar efendim" diyebildim. Onlar hakiki cevabı lütfettiler: " Din, İrade-i cüzi yeyi, İrade-i külliyeye götürür. (İradei cüzi-ye: İnsanların iradesi, İrade-i Külliye Allah'ın iradesi). İrade-i Külliyeye ulaştın mı buradan Bağdad'a bakarsan görürsün." Sohbet ve ilgileri hep benimle mi oldu? Daha neler anlatıldı bilemiyorum. Eski arkadaşlara latifelerde bulundular. Zaman nasıl geçti, ne çabuk saat 23.30 oluverdi. "Haydi size izin vereyim." buyurdular. Geldiğimizde olduğu gibi teker teker ellerini öptük. Kimi ellerinin içini, kimi üstünü öpüyordu. Hatıralarımda saklı, bir de, ertesi gün tek başıma kendilerine gidip sarılmamdır. Şimdi, Onların kelâmlarından bazılarım Edip Can'ın kaleminden yad edelim: (1) İlk gittiğim günler bana şu misali verdiler: "İnsan bir tramvaya benzer. Tramvay, cereyan kesilince durur. O cereyanın bir merkezi vardır, kesilen cereyan oraya avdet eder, insan da böyledir. Ondaki ruh, tramvaydaki cereyan gibidir. Ruh çıkar, merkezi neresi ise oraya gider ve insan hareketsiz kalan tramvay gibi işlemez, durur. İşte bu da ölümdür." dediler. (2) "İnsanlar Allah'a birçok yoldan varırlar. Hüsnü hulk, ibadet, zikir, iyilik, vs. gibi. Fakat en kısa ve kestirme yol Muhabbettir." (3) "Namazı huzurla kılabilmek için namaza 172 Kelâm-ı Âlileri ve Hatıralar başlamadan önce çok çok "Lâilâhe illallah Muhammedin sallallah" demeli ve namaza ondan sonra durmalı, çünkü "Lâilahe illallah" kalbin süpürgesidir, orasını temizler." (4) "Namaza baş açık durmamak iyidir. Çünkü (Biz Hıristiyanların yaptıklarının aksine yaparız) diye Rasûlüllah sallallâhü aleyhi ve sellem Efendimiz buyurmuşlardır. Onlar çanla toplanır, biz ezanla, onlar baş açık kılarlarsa biz örtüneceğiz." (5) "Nefis ölmez, nefiste ilerleme olur." (6) "Herkesin şeytanı başka başkadır. Bazılarınınki azılı olur. Resûlullah: (Benim şeytanım bana iyilikten başka bir şey söylemiyor) buyurmuşlar. (7) "Namazlardan sonra, (Beden afiyeti, ruh afiyeti, kalp safası, ruh safası ihsan eyle Ya Rabbi) diye dua etmeli. (8) "Fatiha ölülerin gıdasıdır." (9) "Sağ tarafa "Lâilahe illallah" sola "Muhammedin sallallah" diye zikir çekmeli. (10) "Uyurken yatakta zikir çekerek uyunursa, sabaha kadar gönül zikir ile geceyi geçirmiş olur. (11) "Zikir çok çekmeli, bağıra bağıra gönül kapısını zorlayıp içeri girmeye çalışmalı. Nasıl ki bir arkadaşınıza "Necmi, Necmi" diye çağırırsanız, sağır dahi olsa nihayet bir an dönüp "Efendim" diyecektir. İşte gün gelir bu kapıdan da ses gelir, o sesi işittin mi tamam." (12) Hz. Mevlâna'yı çok severler. Kendilerine, Nuri Osmaniye'deki vaızlarında Mevlâna'dan pek fazla bahsettiklerinden "Siz Mevlevi misiniz?" diye arkadaşlar sor muşlar. "Ben Mevlevi değil, Mevlânavi yim" demişler. (13) "İnsanı kâmil o adamdır ki başını' göğsü Ahmed Tahir Maraşî Efendi 173 üzerine eğdiği zaman kendini huzurullahta bulur." (14) Şeyhin ruhu da Allah gibi her yerde hazır ve nazırdır. Mürit her zaman her yerde, sıkışık anında, şeyhine sığınabilir. (15) "Şeyh, kendiyle Allah arasında hiçbir şey olmayandır." (16) "Şeyh, müridini öyle yetiştirmeli ki Allah'la arasında olan her şey silinip temizlenmeli. Bir altın düşünsek, onun üzerindeki toprak, çamur ve işe yaramaz kısımların tasviyesinden sonra altını, saf altını meydana çıkarmak nasılsa bu da öyledir. İnsanla Allah arasında "hırs, hayal, kin, şehvet, vs." vardır; işte şeyh bunların tasviyesi ile uğraşır. (17) "Kendileri her zaman, sesli olarak "Lâ ilahe illallahüverrahmanirrahim" zikrini tekrarlardı. (18) "Müminlerin sıratı, mizanı bu dünyadadır." (19) "Abdülkadir Geylâhi Hazretleri ölecekleri gün kapının eşiği önüne uzanmış, perişan bir halde ağlıyorlarmış, sor muşlar: "Ya Abdülkadir neye ağlarsın. Senden bahtiyar kimse var mı? Sen zamanın kutbusun." "İşte en son mertebeyi burada zillette buldum" demişler. Bizim Efendi Hazretleri türbedar da zillette buldular." (20) "Namazlarda şu iki duayı okumalı: 1- Ya Rabbi, hakkımda hayırlı tecelliyatlar ihsan et. 2- Kendi benliğimi ifna, Kendi varlığını icra eyle." (21) "Mü'minlerin çektiği azap, hastalık, günahlarını azaltır, ona karşılıktır. Bu adamına göredir. Bazılarında da mertebe değişir." (22) "İnsanda Aşkı İlâhi o kadar fazla olmalı ki 174 Kelâm-ı Âlileri ve Hatıralar ateşi yakmalı." (23) "(Tarikat için) insan yolunda yuvarlanmalı, yuvarlandıkça toparlanır." (24) "Zikir çektirmek şeyhin kuvvetine, kâmilliğine bağlıdır. İsmi şeriflerden hangisini söylersen olur. Hatta şeyh kâmil olunca (taş, taş) diye zikir çektirse, işler gene olur. Müritlerinden birisi Kuşadalı Hazretlerine sormuş; onlar da (Günde 15 defa İbrahim çeksen sana kâfi) demişler. (25) Aziz Ağabey kendilerine sordular: "Bu zamanda Evliyaullah az mıdır, yoksa çoklar da kendilerini göstermiyorlar mı?" " Evliya çoktur, fakat zamanımız dalâlet zamanı ve Allah'ın Celâl sıfatı hüküm sürüyor, onun için kendilerini göstermiyorlar, yoksa, zenginler, fakat paraları ellerinde değil. Güneş var, fakat arada bulut var, ziyası mestur." (26) "Allah'ın kanunu icabı, bir dalâlet, bir hidayet deye zamanlar hüküm sürer. Bu devrin en sonu delâlet bitecek, kıyamet o zaman kopacak. Son zamanların en son hidayeti, Mehdi Aleyhisselâmla olacak. Ondan evvel Hz. İsa aleyhisselâm inecek, bütün Hristiyanlar Müslüman olacaklar. Mehdi Aleyhisse lâm zamanına 100 sene kadar var. (Sene 1947'de söylendi). (27) "Maneviyatta ilerleye ilerleye evvelâ adını, sonra tadını, sonra huzurunu, en nihayet kendini bulursun." (28) "İnsan Allah'ın binasıdır, bir insan öldürmek, kâinatı yıkmaktan fenadır." (29) "Ruhlar ezelde yaratılmışlardır. Sırası gelince kafese girerler. Daha kafese girmemiş ve sırasını bekleyen nice ruhlar var. Bazı insanların Ahmed Tahir Maraşî Efendi 175 ruhları Arşı aladan başlayıp, 7 (yedi) kat gökleri dolaştıktan sonra vücut kafesine girerler. Bazıları 12, bazıları da 34 kat dolaşarak girerler. Ne kadar dolaşmış ise, rücu, yani eskiye dönüş o kadar güçtür. Eskiye dönüş: İlâhi kudretten maadasını atmaktır. Yalnız Arşı görerek kafese girmiş ruhlar da vardır. Böylelerinde rücu çok erken ve basit olur, küçük yaşta zuhur eder. Hazreti İsa aleyhisselâm gibi." (30) "İnsan ruhu, bedene girmeden evvel 18.000 alem gezmiş, her birinden başka bir şey "nefis, şehvet, heves vs." almış. Mürşidin vazifesi bunların hepsini temizleyip tek şeyi bırakmaktır." (31) "İnsan Lailahe illallah diye diye kalbi bununla dolar, buna gebe kalır, günün birinde doğurur." (32) Arkadaşlardan birisi Af. Hazretlerine şu hikâyeyi anlattı: Şeyhin birisi dervişe sormuş: "Allah sana 100 yıl ömür verse ne yaparsın." Derviş "İbadetle geçiririm" dediğinde, şeyh efendi: "Ben olsam 99'unu İHLÂS ile, bir yılını da ibadetle geçiririm" demiş. Arkadaş bundan bahis ile, "İhlasın bu kadar mühim olup olmadığını ve manâsını" sordu. Cevap olarak: "O kadar mühimdir evlâdım. İhlâs, insanda Allah'tan gayri her şeyin temizlenmesi, yalnız Aşkı İlâhinin kalmasıdır. Daha doğrusu, (Halis olmaktır) ki bu da Evliyaullahın son mertebesidir." (33) "Allah'a varınca, insan Allah olur mu?" diye soruldu: " Allah, Allah'lığını kimseye vermez, verme- 176 Kelâm-ı Âlileri ve Hatıralar miştir. Peygamberlerine dahi. Surete uluhiyet isnat ettirilemez. Evliyaullahın durumu, bir denizin kıyısındaki ev sahibine benzer; hem denizden, hem deryadan istifade eder. O deniz "Deryayı İlâhidir". Evliyaullahın halini sobanın içerisine sokulu, uzun müddet kalan bir demir parçasına da benzetebiliriz: Sobanın içerisinde iken ve çıktıktan birkaç dakikaya kadar o demir de ateş olmuştur ve ateş gibi kıpkırmızıdır. Fakat ona ateş diyebilir miyiz, o gene demirdir. Allah Allah'lığından vazgeçer mi evlâdım." (34) "İnsan iki defa doğmadan insan olmaz: Anasından doğar, ikincisi de ruhun doğumudur. İkincisinin ebesi Mürşitlerdir." (35) "Allah bir insan yapmış, içine 70.000 türlü terkip koymuş. İşe yaramayanlarını söküp atmalı. Nasıl ki bahçeye ektiğimiz sebzenin etrafındaki muzır (faydasız) otları temizleyerek, sulayıp büyütür, besleriz bu da öyledir." (36) "Dışarısı esbaplı ve esbapsız şeytanlarla doludur, sakınmalı." (37) "Dünyevî işlerde yerine göre kafa tutmalı, yerine göre ağlayıp sızlanmak. Fakat Allah işlerinde kafa tutmaya gelmez, orası Babı tevazudur, kafa tutarsan bitirirler." (38) Anatomi imtihanında muvaffak olamayarak huzurlarına gittiğimde: "Ne vakit (Lâilahe illallah) ı kayıp edersen o vakit üzül" dediler. (39) Kurban bayramında ziyaretlerine gittiğimiz gün: "Ne yapıp yapmalı, Allah'ı gönülden içerde kıstırmak, ondan sonra mesele tamam. Ya o seni yahut sen onu becerirsin. Adamına göre... Fakat Ahmed Tahir Maraşî Efendi 177 bunu başarmak için bir de pezevenk lâzım, onsuz olmaz. O bazen Allah'a, bazen sana gelir. Allah'ı kandırır, yapar yakıştırır. Ama zor evlâdım zor. Fazla muhabbet ister, fazla aşk ister. Aşkın kabarır da ağlarsın, ağlarsın, yalvarırsan, nihayet acır. O zaman işini bitiriverir. Allah'ın da cilvesi çoktur. Muhabbetin artar da kıvamına gelirse bu defa O rahat durmaz, vakitli vakitsiz seninle oynar, arada bir çimdik atar, uyursun bir cezbe gelir uykun kaçar." (40) "Bir ilacı bir doktor verir, şifa bulamazsan da başka doktordan alacağın aynı ilaçla iyi olursun. O hassa izni ile müessirdir." (41) "Meleklere verilen ömür defteri uzayabilir, lâkin Allah indindeki ecel sabittir." (42) "Türbedar Hazretleri; "Benim ecelim 6 sene önce geldi, sizler için bekliyorum" derdi. Onlara bu dünya tevkif gibi gelir." (43) "Ehlullah kâinata hâkim olurmuş, doğru mu?" diye sordular. "O kâmiller içindir evlâdım, hepsi için değil. İşte ben onlardan bir tane gördüm ki kâinatla mum gibi oynardı." (44) 'İnsan nefse at gibi binerek Allah'a gider, onun da yemini fazla kaçırmamak üzre vermeli." (45) (Nefis için) "Yendim zannedersin, bir yerden gene karşına pehlivan gibi çıkar. Burada yere atarsın, kapının Önünde eskisinden daha azılı karşına çıkar." (46) "Rüyaların hikmeti çok büyüktür. Bu alemin ötesinde bir alem vardır. Burada olacak herhangi bir vak'a evvelâ orada olur, sonra burada zuhur eder. O alem buraya benzemediği için ekseri 178 Kelâm-ı Âlileri ve Hatıralar rüyalar tabire muhtaçtır. Orası buranın atölyesidir." (47) İmtihanda muvaffak olamayıp huzurlarına gittiğimde: "Türbedar (Amîş) Hazretleri ( Bir şeyin olup olmaması arasında sence bir fark mevcutsa, nakıssın, tamamlanmaya çalış.) derdi. Sende de bir fark mevcut mu?" diye sordular ve devamla: "Gene Efendi Hazretleri (Çalışma ile olmaz, çalışmadan da olmaz) derlerdi. Bunu sana bir misalle anlatayım mı? Meselâ: Bir fidan dikersin, ona emek çekip çalışmadan, sulamadan meyve verir mi? vermez. Fakat, çalışıp sulamakla da meyve vereceğini garantileyebilir misin? Hayır vermeyebilir de. Bu da öyle evlâdım, çalışıp didinmeli, dua etmeli, ondan sonra gelene rıza göstermeli." (48) "Üç türlü kitap vardır: Birincisi, sizin bildiğiniz ders kitabı. İkincisi, İmam-Din kitabı. Üçüncüsü de, insanın kendi kitabı. Üçüncüsünü okumak çok zordur. Onun hocasını bulmalı, hocası da pek bulunmaz. Kitabın sahifeleri namütenahidir. Hz. Mevlâna, Hz. Abdülkadir o kitabı son sahifesine kadar okumuşlardır. Ben size onun ilk sahifesini söyleyeyim mi? "Lâilahe illallah Muhammedin sâllallah." (49) "Zikir çeke çeke, içerde bir şeyler kaynamaya başlar, muhabbet doğar, zevk duyulur. İşte o zevki yakalamak ip ucudur. İp ucunu elde ettikten sonra yavaş yavaş dürmeye başlamalı." (50) "Zikir çekerken gözleri kapayarak sağa sola ırgalanmalı, ırgalandıkça yayığın içindeki yağın toplandığı gibi, ruhtaki muhabbet yağlan da bir araya gelerek, toplanır. Onun zevkine doyum ol- Ahmed Tahir Maraşî Efendi 179 maz." (51) "İstanbul'a geleli, iki defa tiyatroya, bir defa da sinemaya gittim. Terkide azıcık günah da olsun, Allah'ın gafur sıfatına nail olmak için." (52) "Havalar açıldı, bahar geldi, fakat insanın içindeki bahar açmalı, gelmeli. O bahar da geldikten sonra yaz kış hep bahar olur. Fakat onu bulmak pek zor: 70.000 tılsım var evladım." (53) "Bazı insanların gözü, bazılarının sözü, bazılarının da özü değer. Özü değenler Evliyaullahtır." (54) "Evliyaullah iki kısımdır: Bir kısmı istediği zaman kalbinden geçeni icra eder. Bir kısmı da içerde bir kabarma olunca yapabilir." (55) Kendisine zikir verilen bir arkadaş, rüyasında zelzele görmüş. " O zelzele yaptığın zikir dolayısıyla gönlünde olan sarsıntıya işarettir, zamanla diner." Buyurdular. (56) Aziz ağabey, Necip Fazıl'ın (Çöle İnen Nur) ismi altında Rasûlüllah sallallâhü aleyhi ve sellem Efendimizin hayatlarını yazdığını söyledi: "RESULULLAHIN HAYATINI YAZABİLMEK İÇİN ONUN AHLÂKI İLE MÜEDDEP OLMAK LÂZIMDIR. ALLAH TEÂLÂ DA BULANIKLIK İSTER AMMA RESULULLAH DA KAT'İYYEN. ALLAH'IN SIFATLARI ARASINDA SARHOŞLUK, GADDARLIK, HER ŞEY VARDIR. RESULULLAHTA BULANIKLIK İSTEMEZ, TAM DURULMAK LÂZIMDIR." (57) "RASÛLÜLLAH SALLALLÂHÜ ALEYHİ VE SELLEM ALLAH'IN HAREM DAİRESİDİR." (58) "Maneviyatta dahi salikin Allah'a varması bir derece kolaydır. Fakat, Resulullaha varmak için: 180 Kelâm-ı Âlileri ve Hatıralar Aşk ister, ahlâk ister, sayi (çalışmak) ister." (59) Salih Yeşil'in muaviye davasıyla hâlâ alakadar olduğunu söylediler: " İyi amma, onun muhakemesini bize mi verdiler. Her büyüğün bir Muaviye'si var; Resulullahın Ebu Cehl'i, Hz. Musa'nın Firavunu, Hüseyin Efendimizin Yezid'i, Hz. Ali'nin de Muaviye'si var. Dikensiz gül olur mu? Dikeni ile uğraşacağına gülü ile uğraş. Dikeni koklarsan burnunu kanatır, gülü koklarsan zevk duyarsın." (60) "İnsan bir ağaca benzer: Onun kökü Allah, gövdesi Muhammed, yaprakları da kendisidir. Çalışarak köküyle gövdeni bulmalı." (61) "Allah'ın yanında insanın bilgisi ve kudreti, saçta kıl kadar bir şeydir. İnsan kudretini, bilgisini, hatta mümkünse varlığını Allah'a teslim etmeli. Varlığını teslim edersen Evliyaullah olursun, o da çok zordur." (62) "Bir dışardan, bir de içerden adam olunur." (63) Enfiye tabakalarını kaybetmişlerdi, yanlarına düşürmüşler, buldular ve sonra: " Bir gün nerdeyse kendimi itireceğim. Fakat kendini itirmek iyidir. O zaman insan Allah'ı bulur." (64) Türbedar Hazretlerinin bir kerametlerinden bahs ile: " Ne pezevenkmiş" dediler. (65) "Aşkı kabarmış bir insan, dolaba gelmiş hayvan gibi şuursuzdur, arar." (66) İhvandan bir zat, Efendi Hazretlerini ziyaret etmiş, gittik orada idiler, az sonra ayrıldılar. Efendi Hazretleri: " Bu adam da paraya düşkündür, sizden önce bir hayli münakaşa ettik, paralı olması için benden Ahmed Tahir Maraşî Efendi 181 dua istiyor. Herkes buraya soyunmak için geliyor, bu giyinmeye." (67) "BİZİM İŞİMİZ ÇOK ZOR, BURAYA GELENLERİN BİR KISMI DELİ, BİR KISMI MECZUP, BİR KISMI AKILLI OLUR. HER BİRİNE BAŞKA ANAHTAR LÂZIM, HELE KADINLAR." (68) Mutrip Muzaffere: " Sen çalgıya meraklısın, üstüne fazla düşüyorsun. Şu Allah'ın üzerine de bir düşemiyor musun?" (69) Gene Muzaffere: Madem kanuna hevesin var, sana bir kanun bulalım beyahu ben kanunla ney'i severim. Fakat asıl mesele, kanunsuz kanun çalmaktır, gönülden." (70) "Maneviyatta son mertebeye kadar 6 basamak vardır: Fenafişşeyh, Fenafirresul, Fenafillah, Fenafial'al, Fenafissıfat, Fenafizzat." (71) Adana'da bir zata bazen bir hal gelerek yere düştüğü ve cezbe halinde birçok gazeller, kasideler okuduğunu, milletin hayrette kaldığını, söylediler. Onlar da: "İnsanlar Allah'ın bir kuyusudur, bu dalâlet zamanında bile insanları Allah boş bırakmıyor, kuyularından birini taşırıverir. Henüz hidayet zamanı gelmediği için insanlar çok zamandır böyle şeyler görmedi. Arada vu ku bulan zuhuratlar da gariplerine gidiyor. Henüz musluklar kapalı yakında açılırsa Füyuzatı ilahiye müstalit kalplere akmaya başlar, cezbelenen sokağa düşer." (72) "Tarikatın Halvetiyenin gayesi faniliktir, faniliğin gayesi zatiyettir. Ricali Halvetiye, mazharı zattandırlar." (73) İmtihanlardan bahs olunuyordu: "Bu imtihanlar kolay evlâdım, asıl imtihan Allah imtihanı- 182 Kelâm-ı Âlileri ve Hatıralar dır. Orada da iki büyük imtihan var: (a) Tevhid, (b) Ameli saliha. Ben bunlardan birincisini çabuk verdim, ikincisinde bir hayli uğraştım." (74) Maddî ve manevî imtihanlardan bahs olunuyordu: " Her ikisinde de çalışmak lâzım, fakat maneviyatta hak yenmez, lâyık olduğunu verirler. Bazen çalışmadan da verirler. Orada tek şey lâzım. İsteyici, tırmalayıcı olmamalı, kalen istememeli, halen istemeli." (75) "Herkesin sülûku ve seyri bir olmaz, başka başkadır." (76) Çengelköy'de V... ağabey manevî bir hal ile sarhoş gibi olup yerlere uzanıverdi. Sonra kendine geldiğinde, bizleri göstererek " Bunlara da himmet edin Efendim" dediler. Onlar da: Zamanı gelince olur, şimdi o zevkin üzerinde bir kapak var, onun açılması lâzım." Sonra bize dönerek: "V...'nin kapağı iki sene evvel fırladı." ve devamla: " İşte bu zevk Neş'eyi Muhammediyenin en basitidir." buyurdular. (77) "Evliyaullah bir yaprağa baksa, sizin cinsi münasebet anında duyduğunuz zevki duyar." (Manevi zevkin cinsi olandan üstünlüğünü kastı ile. " Allah insanlara o zevki, arkasını "yani manevî zevki" arasınlar diye vermiştir." buyurmuşlardı.) (78) "Dünya işlerinde muvaffak olamayan, ahiret işlerinde hiç olamaz. Bunlar ötekinin yanında sigara içimi kadar da değildir." (79) "Her ismi şerifte bir şarap mevcuttur, yeter ki zaman gelsin o zevk zuhur etsin." (80) "İçerde saklı bir mevcudiyet var, uyumak- Ahmed Tahir Maraşî Efendi 183 tadır. Onu zikirle uyandırmalı. Zikir onun ninnisidir, uyutmaz, uyandırır. Bir defa da uyandı mı, artık uyumak bilmez." (81) As. Öğretmen Okulu, son sınıfta Sait isimli arkadaş 34 dersten ikmale kalmıştır, daha evvel sene kaybı olduğu için, ikmalini veremezse hem tahsili heba olacak, hem de er olarak kıtaya sevk edilecektir. Memleketindeki evlerini annesine baskı yapıp satarsa, belki As. okul masraflarını ödeyip, sivile çıkarak tahsiline devam edebilecektir ama, buna da imkân yoktur. Bunalım ve çıkmazlar içinde ders de çalışamamaktadır. Kendini İstanbul Boğazı sularına atıp, intiharı düşünmüş, sıkıntılar içinde camide aramızda bulduk. Derdini önüne gelene anlatıyor. Arkadaşlar Efendi Hazretlerine götürelim diye konuştular, o da Hazret ismini duyunca, belki para yardımı yapıp, As. okul masraflarını öderler zannı ile huzura geldi. " Arkadaşın bir derdi var" dediğimizde: " Hayırdır inşallah, aşk işi ise, zorca, başka bir şeyse basit." diye lâtife ettiler. Arkadaş durumunu anlattı, dinlediler ve gayet sakin: " Bu kadar mı? Bunda bir şey yok evlâdım. Sen günde 100 tane Lâilahe illallah, 33 tane de Allahümmesalli çek, derslerine çalış, fakiri de gönlüne bir şey kalmaz. Bir şeytanı tokatlarız, o bizim solumuzdadır ve sonra devamla: "Bunu Türbedara götürün, böyle işlerde Allah'ın adamını bulmalı, yapan var, yaptıran var evlâdım. O dediğim, Allah'ın adımıdır. Biz de O'nun adamıyız, yalnız O'nun tırnağının ucuyuz." buyurdular. Netice: Bu Sait denilen arkadaş imtihanlarını vererek öğretmen oldu, hatta Efendi 184 Kelâm-ı Âlileri ve Hatıralar Hazretleri onu, rabıtalı. Lise mezunu bir kız ile evlendirdiler, çocukları oldu. Fakat maalesef her şeyine ilgi gördüğü bu muhabbetin ikinci sahifesinde koptu, nasip. (82) ÇENGELKÖY'DE, RAHMETLİ ALİ BEY, BİR ADAMIN TAHSİLDEKİ KIZINI ZORLA AMERİKA'YA GÖTÜREREK TAHSİLİNİ İKMAL ETTİRMEKTE ISRAR ETTİĞİNİ VE KIZ İLE ANNESİNİN BU İŞE TARAFTAR OLMADIKLARINI, DOLAYISIYLA EFENDİ HAZRETLERİNİN HİMMET BUYURMALARINI İSTİRHAM ETTİKLERİNDE: BUYURDULAR: " BİR KÂĞIDA 'LÂİLAHE İLLALLAH MUHAMMED RESULULLAH' YAZAR, ANNESİNİN ELİNE VERİRSİN. ANNESİ KÂĞIDI İKİYE BÖLEREK, 'LA İLAHE İLLALLAH' KISMINI KENDİSİNDE BIRAKIR, MUH... RES...'I KIZA VERİR, BABASI İSTERSE KIZI AMERİKA'YA GÖTÜRSÜN, GENE ER GEÇ DÖNECEKTİR. ÇÜNKÜ, ALLAH, MUHAMMED'DEN AYRILMAZ." (83) "Mükevvenat bütün teferruatıyla beraber insanın kendisinde mevcuttur, sahibi de beraber." (84) "Allah insanın gönlünün derinliklerindedir ve daima insanla beraberdir. Uykuda ve uyanık hallerde de. İşte Allah'ı orada, gönlünün lâyenetaha'sında aramalı." (85) "Mürşid odur ki hasta kalpleri tedavi etsin, ameliyat etsin. Zira her kalp hastadır, tedaviye muhtaçtır. Tedavi görmüş bir kalp ile hasta kalbin 'Lâilahe illallah' demesi başkadır. Berikinde 'Lâilahe illallah' yalnız ağzından çıkar, diğerinde, ağzı da varlığı da zikir çeker, hatta karşıda eşyalar da aynı kelimeyi söylerler." (86) "Hayatta hiçbir şeye üzülmemeli, yalnız bir şeye üzünülse yeridir; o da 'Allah her zaman be- Ahmed Tahir Maraşî Efendi 185 nimle beraber de ben neden O'nun cahiliyim. O'ndan bihaberim.' Akıllı insanlar buna üzülmüşler, bunu arAmîşlar. Hz. Mevlâna, Hz. Abdulkadir gibileri de bulmuşlar." (87) Bahsi geçen, bunalım ve sıkıntılarından kurtulan Sait, şiirler yazardı. Bir gün Sait'e: " Gene şiir yazıyor musun?" diye sordular ve " Bundan sonra Allah'a ait şiirler yazmaya çalış. Bu güzellikler hep O'ndan gelmedir, O'nun bir cüz'üdürler, O'ndan sıçramalardır, şerraresidirler. Zevklerin güzelliklerin membaı, deposu Allah'tandır." buyurdular. (88) "Gönüldeki emaneti burada iken yakalamalı, ölünce ruh anı terk eder seninle beraberken yakalayamazsan, ayrılınca nasıl yakalanırsın? Burada iken kuyruğundan, saçından, ele neresi gelirse orasından yakala." (89) "Hocalık kolay, lâkin Allah hocalığı zor. O hocadan dünyada 35 tane ancak bulabilirsin. Allah'a yol çok, gitmesi zor. Yolda bin bir türlü eşkiya, hain, şeytan dolu. İşte kâmil şeyh bunların hepsinden atlatarak saliki yürütendir." (90) Sait'e sigara içip içmediğini sordular. " İçerim" dedi. Onlar devamla: " Fazla içme, günde 10 tane kadar normaldir, tiryakisi olma. Dünyada hiçbir şeyin tiryakisi olmamalı, yalnız gönüldeki zevke tiryaki olmak iyidir. Orada neler var. Başka şeye tiryaki olursan orası kıskanır." ve Said'e dönerek: " İşte sendeki, kıskandığından olacak, senin sağa sola meylettiğini görünce kırbaçladı, kendi mevcudiyetini belirtti. O halin ondandır, öyle bil." dediler. 186 Kelâm-ı Âlileri ve Hatıralar (91) "Rüyada büyüklerle münasebeti cinsiyede bulunmak, ilerde ondan feyz alınacağına işarettir. O hal ruhun ruha ilkahıdır." (92) "Şehvet maneviyatta mubah ve makbuldür." (93) "Evvelâ kahvehane, sonra meyhane, sonra kârhane." (Herhalde bu misallerle, maneviyatta da zevk basamaklarının mevcudiyetine işaret ettiler.) (94) "Eşkiyalığın da 3 nev'i vardır. Birincisi, bildiğimiz "Şekaveti amme' ikincisi, tahsildarların, polislerin, hükümetin yaptığı 'Şekaveti kanuni', üçüncüsü doktorların yaptığı 'Şekaveti tıbbi.'" (95) "Kur'an'ın bir mektubî, bir de gayri mektubî kanunları vardır. Yerine göre, bilhassa bu zamanda ikinciyi de yapacaksın." 'polisin eline 5 lira sıkıştırma gibi.' (96) "His, akla hakimdir. Hisse hakim olacak tek şey de İmandır." (97) Türbedar Hazretleri için, "Mükevvenat iki dudağı arasında idi." derler. (98) Bir ağabey, kendilerine 'Efendim, bana manevî zevk kâfidir, evlenmesem olmaz mı?" diye sordular. " Hayır, biri ruh, Öbürü kalıp zevkidir. İkisi de yerine gelecektir." buyurdular. Bir gün de: " Kalp zevki tamam olmadan, kalp zevki tamam olmaz." buyurdular. (99) Said'e sordular: " Artık şiir kapısını bırakıp, şuur kapısına mı başladın? Güzellere şiir yazıyordun, şimdi Allah'a yaz, onu onlara veren Allah'taki güzellik nihayetsizdir." (100) "Bir kimse hakiki ışığını sever de, yolundan, dediğinden gitmezse, o sevgi makbul değildir, Ahmed Tahir Maraşî Efendi 187 hayvanidir." (101) "Şeyh o kimsedir ki saliklerinden birisi Mağrip'de, diğeri Maşrik'de olsa, ikisi de aynı zamanda tehlikeye düşse, ikisine de aynı anda yetişsin." (102) Gurupdan ve güzelliğinden bahs olunuyordu: Asıl tulü ve gurup insandakidir." buyurdular. (103) "İnsanın içinde lâakal 7 türlü insanlık vardır, bizler onun nefis katındayız. Onun ardında Sır, onun ardında Aşk, sonra Felek, öyle gider." (104) "İnsan kâinatın dışında olup kâinatı seyretmeli." (105) İmtihanda muvaffak olamayarak üzüldüğüm gün, " İmtihanı gene kayıp ettin ha. Üzülüyor musun? Ne vakit 'Lâilahe illallah'ı kayıp edersen o vakit üzül." buyurdular. (106) "Gönüldeki muhabbet elde iş, düsturumuzdur." (107) "Derviş için her yer birdir, Şam'ı da İstanbul'u da, Bağdat'ı da bir, Güneş'i aynı, Ay'ı bir Allah'ı bir. Yalnız şu var ki nerenin Evliyaullahı zenginse oranın Allah'ı daha iyidir." (Yani, kendine vusul vesilesini daha fazla zuhur ettirmiştir.) (108) "İnsan, 18.000 alemle münasebette, Ay, Güneş, şehvet, nefis vs. Bunların hepsine karşı bir istinatgaha muhtaçtır: İşte oda Allah..." (109) Namazı istediğimiz şekilde, oturarak, rahatça kılmak hususunda hükümet adamlarının fikri söylendi. Cevaben: "Doktorun reçetesindeki terkiplerden bir tanesi değişse, o ilaç müessir midir? Değil. Tesirini kaybeder, şifasız kalır, bu da böyle; bu işler aklile değil naklile olur. 188 Kelâm-ı Âlileri ve Hatıralar (110) "Ruh zevki başka beden zevki başkadır. Beden zevki ruh zevkine haildir, ikincisinde perhiz etmeli, onda tenzil olunca, öbüründe tezyit olur." (111) "İnsanın ruhu Allah'a yakın, bedeni uzaktır. Asıl mesele ikisini de yaklaştırmaktır." (112) "İradeyi kırmamalı, iradeli olmalı. İradeyi kullana kullana inkişaf eder, iradeyi külliye yaklaşır." (113) "Allah'ın lûtfu hangi taşın altında olduğu bilinmez, usanmadan çalışıp aramak lâzım." (114) "Bu, verilmez, alınır. Biz haline göre vermek mecburiyetindeyiz, meselâ, dışarda Güneş var, sen pencereni kapıyorsun, ne yapmalı." (115) "Meyve gibidir, bazıları evvel, bazıları orta, bazıları da geç yetişir tecelliyatına göre." (116) "Bu yolun evveli şiir, sonu kimyadır." (117) "Namazı kılmazsan işine şeytan, kılarsan Rahman karışır." (118) "Bazıları odun gibidir, yakmak için çok emek ister, güç yanar. Bazıları da çıra gibi bir kibritle tutuşur." (119) "Peygamberimizin doğumları, nübüvvete ermeleri, ölümleri hep Pazartesine rastlAmîştır. Onun için tarikatımızda Pazartesi, Perşembe oruç tutmak sünnettir." (120) "Namaz olmazsa niyaz olmaz, niyaz olmazsa münacaat, münacaat olmazsa rüyet, rüyet olmazsa hakikat olmaz, o da olmazsa Hak bulunmaz." (121) "Herkes Allah'ı bir yoldan bulur. Lâkin en kestirmesi Hayrat ve Muhabbet yoludur." (122) "Namazı öyle kılmalı ki sen değil kılan kılsın. Bizimkiler namaz değil, namaz taklididir." Ahmed Tahir Maraşî Efendi 189 (123) "KADINLARA MÜMKÜNÜ KADAR İYİ MUAMELE EDİP ONLARA HAKARET ETMEMELİ; ZİRA ONLAR MAZURDURLAR." (124) "Hz. Türbedardan naklettiler: Bir hafız bir gün Türbedar Hazretlerinin huzurlarına giderek: "İçimden doğdu, size bir Kur'an okuyayım Efendim." demiş. Onlar da: Hafız, bir nokta, iki nokta, üç nokta" demişler. Hafız; " Evet" demiş. Sonra, " Üç nokta, iki nokta, bir nokta" demişler. Hafız gene: " Evet" demiş. Devamla: " İki nokta, bir nokta" demişler. Hafız, “Evet" demiş. Ellerini vererek " Haydi git" demişler ve işini halletmiş. Efendim: "Onlar bazen dolarlar, saçacak yer ararlar, neresi olursa saçıverirler." "O zaman olurdu, ama şimdi pek olmaz. Zira o zaman harman zamanı idi, şimdi başak zamanı, hafız'a olan da işin harmanı." (125) "Zikir, cilayı kulüptür, kalp cilalanır da alemi melekût o aynadan kalbe akseder." (126) "Efendi Hz.'leri (Türbedar) , bazen huzurlarına gittiğimizde, ellerini uzatarak, "Beni meşgul etme evlâdım, haydi git" derlerdi. Bu "Haydi git"in manasını anlayıncaya kadar kafamız şişti." (127) "Rasûlüllah sallallâhü aleyhi ve sellem ile Hz. Ali birbirinden ayrılmazlar. Onlar paranın iki tarafı gibidir, birisi yazı, öbürü turası." (128) Milleti, Hz. Türbedara, zındık demeleri üzerine: 190 Kelâm-ı Âlileri ve Hatıralar " Secdelerin, rükûların kime olduğunu bilmezler de konuşurlar. Aldulkadirül Geylâni Hazretleri, "Hiç bir Cami yoktur ki orada bana secde olmasın" demiş. O ki daha Kutbiyyet makamından hitaptır. Orada Türbede senelerce Veraset ve Kutbiyyet makamında oturdu da kimseler bilmedi." (129) "Fenafillah nedir?" diye sordular: “Allah'a banmak, yani Allah'ın cebine girmektir." buyurdular. (130) Uzak illerden birinde bir zat, Efendi Hazretlerine (Türbedara) mülâki olmak istemiş. Onlar da cevap olarak: " İstemez, yalnız şunu bellesinler ona yeter Bir şeyin şeyinin şeyi, o şeydir. Bir nurun nurunun nuru, o nurdur." (131) "En büyük ibadet ve sevap, bir kalbi şad etmek, sevindirmektir. En büyük günah da bir gönlü kırmak, ihtizaz ettirmektir." Cihana padişah olmak bir kuru dava imiş, Bir veliye bend olmak her işten ala imiş (Garibullahi Sivasi- Bunu çok tekrar ederdi.) Edip Can'ın, seneler önce bana vermiş olduğu notlar, 131 adet kıymetli sözler, sonunda bir beyit ile son buldu. Onun günlük kayıtlan ile feyiz bu kelâm ve irşatların devamı ve ilâvelerin kendisinde var olduğunu sanırım. Ben fakir kula böyle notlar yazmak nasip olmadı, inşaallah, herkese lüzumlu olanlar verilmiş ve pırıl pırıl hatıra ve feyizleri gönüllere işlenmiştir. Ve O Işık aile, dostlar muhitinde, sevenden sevene naklolmaktadır. Kendilerine, kavuşma ve ayrılık zamanlarında, bir evlâdın babasına sarılıp öpmesi gibi sarılır, sakallarını koklayıp yanaklarından öpmemize de izin verirlerdi. Zahir muhabbet izharından, gerçek gö- Ahmed Tahir Maraşî Efendi 191 nül muhabbetine yol vardır herhalde, mektuplara muhakkak cevap yazarlar ve kendilerine muhabbetli mektuplar yazılmasından memnun olurlardı. Bu sevgi vasıtasının zuhur tecellisine her zaman hamd ederim. Ve´s-selamü ala men ittebeal Hüda اَللَّهُمَّصَلِِّىعَلىَسَيِِّدِنَامُحَمَّدٍوَعَلَيآلِهِوَصَحْبِهِأَجْمَعِنيَ وَالْحَمْدُهللِرَبِِّ الْعاَلَمِنيَ KİTAP YAZILIRKEN FAYDALANILAN KAYNAKLAR BARKÇİN Savaş Ş. Ahmed Avni KONUK [Kitap]. - İstanbul : Klasik Yay. , 2011. BİRÖN Em. Binbaşı Kazım Sohbetname Ahmed Ammiş Efendi [Kitap]. - Bilecik : [s.n.], 1953. ERDEM Ahmed Fatih Sertürbedarı Ahmed Amîş Efendinin Kelamı Alilerinden Zaptedilen Bazıları [Kitap]. - Ankara : İSBN: 975-7852-85-6, Tarihsiz. ERGİN O. Nuri Balıkesirli Abdülazîz Mecdi Tolun Hayatı ve Şahsiyeti [Kitap]. - İstanbul : [s.n.], 1942. GÜNEREN Fatih Halvetiye-i Şabaniyye Azizanın Hikmetli Sözleri ve Hatıralarım [Kitap]. - İstanbul : Seçil Ofset. KÜÇÜK Hasan Halvetiye-i Şabaniyye Silsile ve Evrad-ı [Kitap]. - İstanbul : Seçil Ofset. MEMİŞOĞLU Erdem Ehlibeyt Aşkı ve Niyâzî-i Mısrî [Kitap Bölümü]. - Ankara : İmaj, 2003. TOYGAR Ömer Lutfi Muhabbet Üzerine [Kitap]. - İstanbul : Seçil Ofset, Ocak-2009.
XXXXXXXXXXXXXXXX
|
Kanaat sahibi olmaktır. 9) Allahu tealaya tevekkül etmektir. 10) Allah'tan gelen kaza ve belaya razı olmaktır. ll) Allahu tealanın verdiği ni'metlere şükretmektir. 12) Allah'tan gelen belalara sabretmektir. 13) işlenen günahlara nadim olup, tövbe etmektir. 14) Allahu tealaya ihlas üzere ibadet etmektir. 15) Şeytanı, kendisine düşman bilmektir. 16) Kur'an-ı azimi her işinde höccet tutmak ve Kur'an hükümlerine uymaktır. ı 7) ölümü ve kendisinin de öleceğini yakinen bilme·k ve .ölüm için hazırlanmaktır. 18) Mümkün olduğu yerde, insanlara doğru yolu göstermek ve insanları fenalıklardan men'etmektir. 19) Gıybeti ve su-i-zannı terketmektir. 20) Ana ve babaya iyilik ve ihsanda bulunmak ve meşru .olan işlerde kendilerine itaat etmektir. 21) Akrabalarını ziyaret ve onlara ihsanda bulunmaktır. 22) Emanete hıyanet etmemektir. 23) Kötü latifeleri ve çirkin şakaları terketmektir. 24) Allahu tealaya ve peygamberlere itaat etmektir. 25) Günahlardan kaçınmak, ibadet ve ta'atla meşgul olmaktır. · -�- 26) Allahu tealanın azabından korkmak ve her işte Hak rizasını aramaktır. 27) Her şeye ibret nazarı ile bakmaktır. 28) Daima tefekkür üzere bulunmaktır. 29) Dili, kötü sözler söylemekten korumaktır. 30) Kötü işlerden kaçınmaktır. 31) Herhangi bir kimse ile alay etmekten çekinmektir. 32) Başkalarının kadınma ve kızına kött;. gözle bakmamaktır. 33) Her yerde, her işte ve her zaman do��u olmaktır. 34) Allahu tealanın ihsan buyurduğu ni'metlerle öğünmemektir. 35) Büyücülük ve sihirle meşgul olmamaktır. 36) Kantar, terazi ve ölçeğini hak ile ve doğruluk üzere tartmak ve ölçmektir. 37) Allahu tealanın gazabından emin olmamak ve daima Allahu teaJadan korkmaktır. 38) Bı"' günlük yiyeceği olmayan fakiriere sadaka vermektir. 39) Allahu tealanın rahmetinden ümit kesmemektir. 40) Nefsinin arzu ve isteklerine tabi olmamak ve daima nefsine muhalefet etmektir. 41) Allah rizası için yemek yedirmek ve içirmektir. 42) Helal rızık talep etmektir. 43) Zengin ise, zekatını vermektir. 44) Hayız halinde iken, eşiyle cinsi temasta bulunmamaktır. tir. 45) Bütün kötülüklerden kalbini ve kalıbmı temizlemek46) Yetim malı yememektir. 47) Kibirli ve gururlu olmamak, tevazfı :::ahibi olmaktır. 48) Güzellere şehvetle bakmamaktır. 49) Beş vakit namaza devam etmektir. 50) Zulmetınemek ve zulümle halkın malını yememektir. 51) Allahu tealaya şirk koşmamak, Allalıu tealayı tevhid etmek ve Allahu tealayı sevmektir. 52) Zina etmemektir. 53) Yalan yere yemin etmemektir. 54) Yaptığı iyiliği, iyilik yapılanın başın a kakarak onu malıcup etmemektir. - 95 - Ey aşık-ı-sadık : Bu ELLi DöRT FARZ'ı, hakkıyle tutan ve yerine getiren kimsenin, dünya ve ahireti ma'mur ve sa'yi indallah meşkfı.r olur ve bunlarla amil olanlar iki cihanda da saadet ve selamete erişirler ve insan olurlar. tYMANSIZ AIDRETE GiTMENiN SEBEPLERi Ey Hak rizasma müştak olan aşık : İnsan, dünyaya islam fitreti üzere gelir, ana ve babası tarafından islami terbiye ile yetiştirilir. Bu aleme islam olarak gelmek, islam olarak yaşamak ve islam olarak çene kapamaktan büyük saadet düşünülebilir mi ? insan var ; islam doğar, islam yaşar ve mü'min olarak ölür. insan var ; islam fitreti üzere doğar, ana ve babasından gördüğü gibi, onların terbiyesi, onların aka'idi, onların cemiyeti içinde kafir yaşar, kafir ölür. insan var ; islam fitreti üzere doğar, bulunduğu cemiyete uyar ve onlardan görerek kafir yaşar, fakat son nefeste hidayete erişir ve islam olarak ölür. Yani olur. Bütün bunların en korkunç ve vahimi ; islam fitreti üzere doğmak, islam üzere yaşamak, fakat irtikap ettiği suçlardan ve kötü huylarından ötürü kafir olarak iymansız çene kapamaktır. Alimler ve Veliler, iymansız çene kaparnağa sebep olarak, şu yirmi yedi sıfatı saymaktadırlar : 1) Ahirete, iymansız gitmekten korkmamak . . (Ashab-ı kirarndan Eba-Derda radıyallahu anh buyuruyor ki; bir kimse ahirete iymansız gitmekten korkmazsa, o liimse ahirete iymansız göçer.) 2) islam itikadından başka bir itikat ve inanışa sahip olmak, 3) iymanı zayıf olmak 4) Dokuz azada doğruluktan ayrılmak (1. El, II. Dil, ill. Göz, IV. Kulak, V. Ayak, VI. Batın, VII. Şehvet, VIII. Ağız, IX. Kalp) 5) Günahında ısrar etmek 6) Ni'met-i islama şükretmemek (Allahu tealanın kuluna en büyük ni'meti, onu islam dinine mensup kılması ve· islam dininde bulundurmasıdır.) 7) Zulmetmek - 96 - 
