 |
|
|
 |
|
| ABDULHAMİD HAN |
ABDÜLHAMİD HAN
Osmanlı padişahlarının 34'üncüsü olan Sultan II. Abdülhamid Han aklı, zekası ve ilmi fevkalade üstün olan bir zattı. Batılıların ve iç düşmanların asırlar boyunca devleti yok etmek için hazırladığı yıkıcı, sinsi planlarını sezip, önlerine aşılmaz bir set olarak dikildi. Hazırlayanları ve maşa olarak kullandıkları yerli işbirlikçilerini, sahte kahramanları işbaşından uzaklaştırdı.
İşte bu büyük zatın 10 şubat, 96. yıldönümü idi. Yıldönümü vesilesi ile Yıldız Üniversitesi ve İstanbul Medeniyet Üniversitesi işbirliği ile iki açık oturumdan oluşan etkinlik düzenlendi. İlk panel Abdülhamid'in sağlık politikasıyla ilgiliydi. Oturum başkanlığını yaptığım bu panelde konuşmacılar özet olarak şunları anlattılar:
Prof. Dr. Hüsrev Hatemi; Abdülhamid'in çok iyi niyetli, sağlam karakterli ve vefalı bir insan olduğunu söyledi. Kendisinden çok devleti düşünürdü. 33 sene zalimlik yapmadan devleti ustalıkla idare etmişti. Ona atılan iftiralardan biri de pinti olduğuna dairdi. Bu çok çirkin bir suçlama olduğunu ifade etti. Aristokrat havada, halktan uzak yaşamamıştı. Atatürk'ün Abdülhamid'i küçümseyici veya kötüleyici bir sözünün olmadığını da ekledi.
Prof. Dr. Nil Sarı ise Abdülhamid'in sağlık alanındaki eserlerinden söz etti ve bazılarının fotoğraflarını gösterdi. Abdülhamid 90 adet gureba hastanesi, 19 adet belediye hastanesi, 89 adet askeri hastane ayrıca eğitim hastaneleri, kadın hastaneleri, akıl hastaneleri açmıştı. Bu hastaneler ülkemizden Lübnan'a, Yemen'den İsrail'e, Makedonya'dan Suriye'ye, Yunanistan'dan Libya'ya, Suudi Arabistan'dan Irak'a pek çok yerleşim bölgesine yayılmıştı. Ayrıca eczaneler, hapishane, sağlık merkezleri, fakirler, acizler ve hacılar için misafirhane de pek çoktur. Müthiş bir sağlık hizmetidir bu. Maalesef tahttan düştükten sonra bu eserlerin isimleri değiştirilmiş, bazıları yıkılmış ve bir kısmı da başka alanlarda kullanılmaya başlanmıştır. Kısacası bu büyük insan unutturulmak istenmiştir. Kasımpaşa, Haydarpaşa, Gülhane ve Mektebi Tıbbiye-i Şahane adlı eğitim ve üniversite hastanelerini açan da Abdülhamid olmuştur.
Doç. Dr. Adem Ölmez ise Abdülhamid Han'ın özellikle eğitim, sağlık, ulaşım ve asayişe önem verdiğini anlattı. Zamanında yeni bulunan aşıları ülkeye getirmiş, aşı ve kuduz hastalığı üzerine merkezler kurmuş, Bimarhaneleri yani akıl hastanelerini ıslah etmiştir. Akıl hastalarına zincir kullanımını yasaklayarak bugün bile saldırgan hastalarda kullanılan gömleği yerine koymuştur.
Dr. Şerif Esendemir konuşmasına Necip Fazıl'ın, "Abdülhamid'i anlamak her şeyi anlamak olacaktır." sözleriyle başladı. Abdülhamid'in tren yolları, bakteriyolojihane, cami ve mektepler yaptırdığını, çağına uygun yaşlılık politikası izlediğini, habitat yani biyosferi merkezi alan ekolojik politikaya önem verdiğini anlattı.
Bunları dinlerken aklıma hep başbakanımız Recep Tayyip Erdoğan çağrışım yaptı. O da ülkeye duble yollar, hızlı trenler, Marmaray, üçüncü boğaz köprüsü, çok sayıda havaalanı gibi sayılamayacak eserler hediye etti. Sağlık alanında yeni hastaneleri hizmete açtı. Sağlık hizmetlerini halka yaydı. Eğitim alanını pek çok üniversite, sayısız derslik ve binlerce yeni öğretmenle destekledi güçlendirdi. Kısacası Abdülhamid'in çağdaş bir takipçisiyle karşı karşıyayız.
Abdülhamid Han'ı nasıl ki bir takım vicdansız, merhametsiz ve acımasız kişiler, iç ve dış düşmanların oyununa gelerek, maşası olarak bir saray darbesi ile düşürdülerse aynı komplo şu an başbakanımıza karşı düzenlenmektedirler. Bu ülkeye hizmet etmek bazılarının gözüne batmakta ve ellerinden geleni yapmaktadırlar.
Rabbim Başbakanımızı korusunu2026 |
|
|
|
|
 |
Hilmi Demir
SAYI:101
Gerçekten neler oluyor bu insana ki kurumsal dinlerin öğretileri, ibadetleri yüzyıllardır Tanrı ile bağ kurmasını sağlarken şimdi yeni arayışların içinde kozmik, metafizik enerji uzmanlarına başvurur oldu?
Lacivert Dergi'nin bu sayısına yazmam istendiğinde Türk edebiyatının sevdiğim kalemlerinden Murat Menteş'in "Şeyhim beni Işınla" şiiri geldi aklıma. "Şeyhim beni 70'lere ışınla /3 milyar saniyem bitmeden önce /Sonsuzluğu bükeyim, kalan ömrümce /Tasavvuf strese iyi geliyor bence."
Menteş aslında yaşadığımız çağa ilişkin modern insanın arayışını mizahi bir tarzda çok anlamlı bir biçimde dile getirmiş. Modern insan, gündelik hayatın içinde her an çevrimiçi olmasına rağmen yalnızlığını ve ıstırabını gideremeyen garip bir döngüsellik yaşıyor. Dindarlığın yerini daha hızlı
bir sekülerleşme alırken garip biçimde camiyi terk eden insan, kuantum terapisi, enerji terapisi, bilinçaltı temizlik uzmanı, kozmik enerji terapisi, bilinçaltı yıkama gibi uzayıp giden seküler ruhanilerin kollarına atıverdi kendisini. Bilim ilerledikçe modern insanın dinden boşalan manevi arayışını bu modern seküler dindarımsı hurafeler kaplıyor. O yüzden seküler bir çağda değil, postseküler bir çağda yaşadığımızı söylemeliyim.
"Ben sadece bir kablo gibi Allah'ın enerjisini size aktarıyorum. Tanrım beni şarj eder misin!" Bir enerji terapistinin insan ile Tanrı arasındaki ilişkiyi kablolama üzerinden anlatması, anlatıya ne kadar bilimsel ve metafizik bir derinlik katıyor tartışılsa da toplumsal karşılık bulduğu kesin. Öyle ki bir seansı 400 TL ile 1500 TL'yi bulan bir sektörden bahsediyoruz. Reiki enerjisinin nasıl bir enerji olduğunu ve nasıl kullanıldığını açıkladığını düşünen terapistimiz anlaşılan bu şekilde kendisini bu enerji ile diğer bireyler arasında bir aracı, bir kanal olarak görüyordu.
Sufizmin Şeyh ile Mürit arasındaki derin tecrübeye dayalı ve uzun soluklu yolculuğu (seyr-u süluk) anlaşılan bir saatlik bir enerji aktarımı ile karşılanır olmuştu! Tanrı'nın insanlığa gönderdiği mesajları Tanrı'dan alıp insanlara duyuran peygamberler, kutsal kitapları, dua, ibadet modern insanın arayışını kesmemiş olacak ki yeni kanallar arayışına girmiş.
Yolda olmak: Arayanlar ve arananlar
Gerçekten neler oluyor bu insana ki kurumsal dinlerin öğretileri, ibadetleri yüzyıllardır Tanrı ile bağ kurmasını sağlarken şimdi yeni arayışların içinde kozmik, metafizik enerji uzmanlarına başvurur oldu? Georg Simmel "İnsan mükemmeli arayan varlıktır. Bu iradeden daha fazlasıdır. 'Anladığımızda', sorduğumuzda ve yanıtladığımızda da ararız. Yaşam- bilgeliğinin bahsettiği pratik yaşam biçimleri arasında 'arama' pek görülmez. En yüksekten
en düşüğe kadar yaşamdaki muazzam rolü genellikle göz ardı edilir. Oysa tüm etkinliğimizde arama var." derken insanın varoluşsal özelliğine dikkat çeker. Çocukken o parmağı her yere sokmaya başlayarak aramaya başladık aslında. İnsan arayışı içinde olan bir varlıktır. Ne mi arar: Bağlanmak için arar, gücü arar, arzuyu, şehveti, aşkı, hakkı arar, adaleti arar, Tanrı'yı arar kısacası hayatı için bazen eksik olanı bazen de anlamlı gördüğü şeyi arar. Aramaktan vaz geçtiği anda da ölümü sahiplenmiş olur, tükenir ve biter. Ateistler dahi dinin yerini alacak olsa bile bir tür inanç arama ihtiyacının devam ettiği bu eğilimin tuhaf kurbanları gibi görünür.
Pek çok araştırma, "aramanın" köklerinin, organizmaları çok çeşitli belirli çevresel hedef nesnelerinin peşine düşmeye ve bunlarla etkileşime girmeye iten oldukça karakteristik psiko-davranışsal ve nörobiyolojik süreçlere dayandığını göstermektedir. İnsandaki arama sistemi yalnızca keşfetmeyi, araştırmayı ve yiyecek aramayı teşvik etmekle kalmaz, aynı zamanda diğer birçok duygusal dürtünün iştah açıcı ve beklentisel uyarılma biçimleriyle
enerji kazanmasına izin verir. Bu yüzden son zamanlarda yapılan araştırmalar depresyonla arama eğilimindeki duygusal eksiklik ve işlev bozukluğu arasında yakın bir ilişki olduğunu öne sürer. Aramaktan vazgeçtiğimizde sistem kendini kapatır ve insan derin bir depresyona girer. Bundandır ki aramak ile bulmak arasında kesin bir bağ yoktur. Bulduğumuzda aramanın sonu gelmiş olmaz, arama bizatihi insan için bir enerji kaynağı ve ödüldür. Bu yüzden insanlar mekân değiştirir hatta din değiştirir.
Pazar renklenince arayışlar da renklendi
Geleneksel toplumlarda insan yolculuğunu tamamlamak için dış dünyada çok fazla uyarana maruz kalmazdı. Modern toplumda arayanlar için pazar çok renkli ve çeşitli hale geldi. Yerleşik kurumsal dinlerin mensuplarında hissettirdiği tatminsizlik, pazara ayak uyduramama, kurumsal dinlerin öğretilerindeki durağanlık, sansasyonel haberlerle yıpranmışlık, mistik tecrübenin yozlaşması çağımız insanını cami/kilise çevresinin dışında yeni tecrübelere doğru itmedi daha beteri fırlattı.
Arayanlara sunulan çağdaş nesneler kadim inanışlara nazaran daha davetkâr, daha özgür, daha kolay ve ulaşılabilir. Geleneksel inanışlar ve öğretiler merkezi bir sistem ve mimari içinde yükselen minareler ve sütunlar gibiyken yeniçağ inanışları daha ziyade farklı renklere boyanmış, özel dizayn edilmiş, daha kolay deriştirilebilir ve ödünç fuar alanı gibidir. Camiler, dergâhlar, tekkeler ibadetin yeri olabilir ama fuar da eğlenmenin, hazzın ve keşfin yeri vardır. Ve en önemlisi, bu yeni çağın sunduğu temalar melez ve sentez desenlere sahiptir: İçeriğinde Ezoterizm, Şamanizm, Hinduizm, Budizm, Taoizm gibi uzak doğu dinleri ile mistik öğretiler vardır.
Theodor W. Adorno'nun ifadesiyle yeni çağın astroloji ve neo-pagan uygulamaları, inançları sahte bir irrasyonellik yanılsaması satar ve bu nedenle geleneksel olan mistik tecrübenden daha fazla bir oranda kendisini benimsetir. Bilim ilerledikçe insanlarda gizemli olana ilgi kaybolmaz. Aksine özgünlük, farklılık, ulaşılmazlık duygusu daha fazla artar. Bu kimsenin alamadığı pahalı bir markayı alan seçilmişlik duygusu gibidir. Deneyimlenilmeyeni deneyimlemek haz verir ve benlik duygusunu kamçılar.
Çağdaş insan dünyaya fırlatılmış olmanın verdiği yabancılaşmayla gizciliği yeniden dirilmiştir. Ruhun ölümsüzlüğüne inanan ama Tanrı'nın varlığını, sonunda doğanın yüceltilmesine varan bir tür panteizm, dolayısıyla Tanrı'nın vahiy ve Peygamber gönderildiğini şiddetle yadsıyan yeni insan ortaya çıkmıştır. "Enerjiye, astrolojiye inanıyorum ama dinlere inanmıyorum" demek "Tanrı Öldü" mottosuna değişik bir bakış açısı getirir. Tanrı yoktur ama Tanrı'nın eli hala aramızdadır.
Tüm bilimsel gelişmelere rağmen insanın evrendeki yalnızlığı bitmiyor. Sosyal, ekonomik ve politik sorunlarla ancak bireysel düzeyde manevi bir aydınlanma ile baş edebiliriz. Bu aydınlanmayı kadim inançlarla ve dinlerle temasa geçerek çözemediğimizde kişisel yaşamın manevileştirilmesi için renkli pazara başvurmamız gayet doğal aslında. Sonuçta materyalizmekarşı çıkarken mistik olanı pazardan satın alarak hem dinlerin kuralcı öğretilerinden uzaklaşmış oluyoruz hem de tatmin edilmiş olarak rahatlama imkânı elde edebiliyoruz.
Artık mahallemizdeki camiye ihtiyacımız yok zaten mahallemizi de yok. Medyumların, astrologların, grafologların, kehanetçilerin ve her türden şifacının, enerji terapistinin sayısız uygulamaları ve bu hizmetleri mesken bazında sunan birçok lüks klinik, doğal tedavi tesisi ve diğer kuruluşla hizmetimizde. Arayanlara hizmet sunan hatta bize ne aramamız gerektiğini bile söyleyen geniş bir pazar ve ürün gamı var.
Artık bir kült iklimi ve kültürü altında dinlerin yerini alan yeni çağın inançları arasında hem tüketebilir hem de inanabiliriz. Haramları ve yasakları olmadan bir inançlılar kardeşliği sunan geniş bir cemaatin üyeleri olabilme imkânına kavuştuk. Pazardan ya da AVM'lerdeki ışıltılı mağazalardan seçer gibi maneviyat seçebiliriz. Satın alınan maneviyat bulunan hakikatten daha fazla haz veriyor olmalı.
Komplolar ve maneviyat arayışları
Son birkaç on yılda, komplo teorileri korkunç olayları anlamlandırmanın yaygın bir yolu haline geldi. 11 Eylül saldırıları, Ebola, AIDS, Domuz gribi
ve en son Korona gibi virüsler hakkındaki resmi iddiaların hepsine alternatif, ancak yaygın olarak paylaşılan ve seçkinler tarafında bilinen gizli bilgiler ve sırlar ortaya saçıldı. 20. yüzyılın başında, Sigmund Freud komplo teorilerini "paranoyak kişiliğin" bir belirtisi olarak görüyordu; nihayetinde bastırılmış ve yüceltilmiş eşcinselliğin neden olduğu psikolojik bir patolojiydi. Bugün ise gerçeğin arkasındaki sırrı keşfetmenin, sürüden ayrılmanın bir farklılığı olarak öne çıktı.
İlginçtir komplo teorilerine inanmak ile yeni çağdaş gizem ve sır kültüne inanmak arasında doğal bir ilişki vardır. Komplo teorisi, üstesinden gelinmesi gereken dünyevi bir kötülük olduğuna inanmamızı sağlar. Bu kötülüğe karşı da ancak seçilmiş, aydınlanmış bir topluluk karşı koyabilir. Yeni çağın maneviyat ruhanileri de küresel bilinçte yeni bir uyanışın öncüleri olan bu arayanların her şeyi değiştirebileceğini söyler. Dinin Ortodoks yorumunda kaçmak ile toplumun genel kabullerinin dışında durmak arasında ortak bir sınır vardır. Dünyayı gizli güçlerin yönettiğine inandığınız ölçüde gizem inançlarına da yakınlaşmış oluruz.
Bu yüzden Batı'da ökültik inançlar ile aşırı sağ faşizmi arasında her zaman çok sıkı bir ilişki olmuştur. Marisa Meltzer'in "Yeni Çağ ve Aşırı Sağ Hareketler Arasındaki Rahatsız Edici İlişkisi" üzerine yazıları beyaz üstünlükçülüğün ve aşırı sağ faşizminin suç faaliyetlerini ve şiddeti haklı çıkarmak için hem Hıristiyanlıktan gelen mistisizmi hem de Odin'e dayanan ırksal pagan İskandinav mitolojilerini nasıl melezleştirdiğini ortaya kor. Bu da gösteriyor ki yeni maneviyatçılığın melez biçimleri ve enerjinin gücü bizi bireysel arınma kadar bedenin aşırı denecek kadar öne çıkarılarak ırksal bir faşizme dönecek kadar hassas bir konuyu içermektedir.
1970'ler ve 80'lerde bir rüzgâr gibi esen yeni çağ maneviyatçılığı ruhsal dönüşümün temeli olarak evrensel barışı, umudu ve sevgiyi teşvik ederken, bugün bu inançların bazı yönleri kişisel gelişim gibi manevi değerlerle süslenmiş Avrupalı ve Amerikalı aşırı sağın örgütleyici güçlerine dönüşmüştür. Bu yüzden yeni çağın insanı nereye ve hangi bedene ışınlanacağına dikkat etmesi gerekir!
Yeryüzünde cennet arayanlar dünyayı cehenneme çevirebilir.
.Hilmi Demir
SAYI:96
Sadece görünmez olmak istiyorlar. Tıpkı erkekler gibi dışarı çıktıklarında gündelik hayatın içinde damgalanmadan yaşamak istiyorlar. Onları ne laik, sekülerler ne de bizim ağır abiler, hocalar damgalasın istiyorlar. Renksiz bir hayat istiyorlar.
35 yaşlarında bir kadındı karşımdaki, yaptığı doktora çalışması ile ilgili görüşmek üzere gelmişti. Yazımızın başlığını da o koymuştu aslında, kitaplarla dolu TEPAV'daki ofisimde başörtülü bir kadının isyanıydı bu cümleler. "Hocam" diyordu "Siz erkekler çok şanlısınız! İnançlarınız arasında başörtüsü gibi bir zorunluluk yok. Oysa biz…" dedi ve durdu. Sesi titriyordu. Kızgın ve öfkeliydi. Sustum ve cümlesini bitirmesini bekledim. "Evet" der gibi başımla devam etmesini istedim. "Oysa biz başörtüsü taktık diye tüm Müslümanların hesabını bizden soruyorlar" dedi.
"Nasıl" dedim. Anlamıştım aslında derdini. Bu serzenişleri birçok kez dinlemiştim son yıllarda. Bu yüzden biliyordum derdini ama içini dökmesini istedim. Derdi vardı ve dinleyecek birinin olması onu rahatlatırdı belki de.
"Hocam öyle bir zamanda yaşıyoruz ki iktidarla derdi olan hıncını bizden çıkarıyor. Apolitik bile olsam, siyasetle hiç ilgilenmesem de başörtülüyüm diye bana sarıyorlar. Sarmasalar da ters ters bakıyorlar yüzüme. Sanki onların iktidara gelememesinin, seçim kazanamamasının tek sorumlusu bizmişiz gibi."
"O yetmiyor bu sefer de dindarların tüm günahlarının faturasını bize kesiyorlar. İslam'ı sanki ben yüklenmişim gibi geliyor. Sırtımda koskoca İslam yükü hocam! Nasıl çekebilirim ben bu ağırlığı? İslam'ı ben mi temsil ediyorum? Bir televaiz çıkar bir vaaz verir. İpe sapa gelmez bir söz söyler, 'ne diyor bu sizinkiler' derler. 'Nereden bizimkiler oluyormuş' desem 'sen dindar değil misin, sizin hocalarınız değil mi bunlar?' diye başlıyorlar konuşmaya."
"Bilmezler ki o ipe sapa gelmez vaaz verenler bizleri de Müslüman kabul etmez. Biz doktora yapan, kariyer yapan başörtülü kadınlar bu televaizlere göre çoktan yoldan çıkmış Müslümanlarız. Kadının asli görevi analık ve çocuk doğurmak onlara göre."
Dünün güneşi ile bugünün çamaşırı kurutulmaz
"Şimdi gelelim bizim mahalleye hocam. Onlara göre de biz pantolon giyen, üniversiteye giden, üstüne üstelik bir de yüksek yapan (Yüksek lisans eğitimini kastediyor) kadınlar başımızı örtsek bile Müslüman sayılmıyoruz. Onlara göre de biz başını örten çıplaklarız. 'Müslüman bacım!' diye başlayıp evde kocasını bekleyen, çocuğuna bakan, bunlar içinde her zaman Allah'a şükretmemiz gerektiğini söyleyen bir 'bacı' rolü biçiyorlar bize. Allah aşkına hocam, yıllarca başörtüsü ile kamusal alana çıkma mücadelesi veren kadınlar bu erkeklerin biçtiği klasik fıkhın kalıplarına sığar mı?"
Bana baktı ve sustu, anlaşılan benden bir cevap bekliyordu. Haksız değildi "sığmaz" dedim. Mecellede ifade edildiği gibi; "ezmanın tagayyürü ile ahkâmın tagayyürü inkâr olunamaz" dedim. Pek anlamamıştı galiba yüzüme baktı. Yani dedim, Mecelle'nin 39. maddesidir bu. Bizde kadın üzerine konan kuralların çoğu aslında nassın değil örfün belirlemesiyledir. Bu mecelle kuralı da der ki zamandan zamana, mekândan mekâna, bölgeden bölgeye, yöreden yöreye, meslekten mesleğe değişiklik arz eden örfe bağlı olan hükümler de zamana, mekâna göre değişir. Dünün güneşi ile bugünün çamaşırı kurutulmaz. Bu nedenle fıkhın da güncellenmesi gerekir.
"İşte Hocam! Ben de tam bunu diyorum. Ama bizim bu ağır abiler, ağır hocalar işlerine gelince her şeye fetva verirler, ama kadın meselesine gelince yok kaşını aldın, yok pantolon giydin demediklerini bırakmıyorlar. Kadın mısın? Müslümanlık bile zor hocam bizde!"
"Siz erkekler ne güzel, başörtünüz yok. Zaten giyim kuşam da maşallah, yanlış anlamayın sizi kastetmiyorum (bu arada biz az da olsa hoca kontenjanından yırttık sanırım) her türlü şeyi giyme, kullanma hakkınız var. Kaş aldırın, saç boyatın, dar paça renk rengârenk giyinin, size bu nasıl Müslümanlık diyen de yok. Bizim erkekler parça başı Müslüman olma hakkına sahipler. Dinden istediklerini alıp istediklerini dışarıda bırakabiliyorlar."
Başörtülü kadının ağır yükü
"Onlara Müslümanların yaptığı gayri ahlaki eylemlerin hesabını soran da yok. Çünkü çok kolay kamufle oluyor bizim erkekler hocam. Bir mütedeyyin erkek bir kadınla her yerde oturur, her yerde bulunur, ama ona dönüp bakan olmaz. Ama bir başörtülü kadının nereye oturacağı, nereye gireceği hala ciddi bir sorundur bu memlekette. Basına medyaya, sosyal medyaya düşersiniz hemen. Niye, başörtünüz var çünkü. Ya erkeğin iffeti, imanı yok mu hocam?"
Gözleri buğulanmıştı, sadece öfkeli değildi, çağın çelişkilerinin üstüne üstüne gelen dertlerinden de yorulmuştu. Din yorgunu diye tanımlamışlardı ya, aslında din yormamıştı onu, dinin temsili yormuştu belli ki. Ne yalan şöyleyeyim, o kadar haklıydı ki hocalık olmasaydı onunla oturup başörtülü kadının bu ağır yükü için ağıt yakıp ağlamak isterdim.
Ah biz erkekler her şeyi kendimiz için ne kolay hale getirdik. Akif'in dizeleri geldi aklıma: "Havassı maskara yaptık, avamı aldattık. Yıkıp Şeri'ati, bambaşka bir bina kurduk." Mütedeyyin erkekler için dünyanın tüm zevkini yaşamak o kadar kolay ki dindarlığımızın bir şiarı olmayınca, hayâ örtüsünü bırakınca, arkada yapmadık rezillik kalmıyor. Biz yapıyoruz, faturayı laik, seküler, dindar başörtülü kadına kesiyor.
Bazen düşünüyorum; her işlediğimiz günah, ahlaksız ve çirkeflik için Pinokyo gibi burnumuz uzasaydı, erkekler olarak ne yapardık? Dindarlığın yükü de kadınların üstünde galiba. Ben zihnimden bunları geçirirken, biraz nefes aldı arkadaş. "Umarım sıkmıyorum sizi" diye de ekledi. "Hayır, lütfen rahat olun dinlemek isterim sizi" diye biraz cesaretlendirdim kendisini.
"Biliyor musunuz, en çok bizim mahallede başörtülü genç kızlar mahalleyi terk etmek istiyor" dedi. "Aslında İslam'dan kaçmıyorlar" diye de devam etti, "sadece görünmez olmak istiyorlar" dedi. "Görünmez mi? Ne demek istiyorsun biraz daha açar mısın" dedim. "Erkekler gibi" dedi. "Tıpkı erkekler gibi dışarı çıktıklarında gündelik hayatın içinde damgalanmadan yaşamak istiyorlar. Onları ne laik, sekülerler ne de bizim ağır abiler, hocalar damgalasın istiyorlar. Renksiz bir hayat istiyorlar."
"Görünmez" ve "renksiz" bir hayat istiyorlar
Durdum ve inanın büyülendim. O kadar ilginç ve müthiş bir tanımdı ki "görünmez olmak" ve "renksiz olmak." Son zamanlarda başörtüsünü açan kadınlarla karşılaşıyor, hikâyelerini okuyordum. Birçoğunda aynı öyküyü duymuştum. Tüm bu öyküleri tanımlıyordu bu arkadaşın sözleri: "görünmez olmak" ve "renksiz olmak." FETÖ sonrası yaşanan ağır travma sonrası başını açan kadınlar da mütedeyyin kadınlar da "görünmez olmak" istiyordu. İslam ile hesaplaşmaları yoktu çoğunun aslında, onlara sunulan cemaat kimlikleri ya da mahallenin eskimiş fıkhı dar geliyordu. Ama asıl sorun onların sırtına vurulan temsil sorunuydu.
Başörtülü olmak sanki Türkiye'de yıllardır kutuplaşan tarafların tüm kavgalarını sırtlanmak anlamına geliyordu. Bu belki yaşı 50'lere ulaşmış olanlar için anlamalı olabilirdi, ama 80'leri yaşamamış, 28 Şubatları görmemiş gençler için bu yük ağır geliyordu. Onlar abilerinin yaptıkları yanlışların, ülkede yaşanan siyasi kavgaların hesabını vermek zorunda değildi.
Ne yalan söyleyeyim, bir de buna mahallenin parmak sallayan vaizleri katılınca iş hepten zorlaşıyordu. Müslümansan bizim dediğimiz gibi Müslüman olacaksınız, kapatacaksanız, bizim istediğimiz gibi kapanacaksınız, piyano çalmayacak, müzik dinlemeyecek, resim yapmayacak, pantolon giymeyeceksiniz. Siyah beyaz bir dünyaya nasıl hapsedebileceksiniz bu rengârenk başörtülü kadınları? Onlar bu köşeli siyah beyaz dünyanıza sığar mı sanıyorsunuz?
Kutuplaşma krizi
İHA'ları uçuran, yarının Türkiye'si için hayal kuran, mühendis, doktor, siyasetçi kadınlar olmak için hayal kuran bu gençler mahalleyi terk eder ama hayallerinden vazgeçmezler oysaki. Bunu görmeyenler için ortada bir kriz var, evet. Bunun deizm ya da din karşıtlığı, hele hele İslam karşıtlığı olduğunu sanmıyorum. Size anlattığım bu gerçek yaşanmış hikâye, ortada aslında bir tür kutuplaşma krizi olduğunu gösteriyor. Evet, inanın siyasal kutuplar keskinleştikçe o kutupların içinde kalan gençler için gündelik hayatı yaşamak zorlaşıyor.
Kutuplaşma karşılıklı fanatizmi besliyor. Fanatikler her mahallede daha çok alıcı buluyor. Fanatizm kültür üzerinde de öldürücü etki yapıyor. Gençler ise fanatizmin sınırlarına sığmayacak kadar akışkandırlar. Özellikle de sosyal medyanın ve internetin yaygın olduğu bir çağda gençleri fanatizmin keskin sınırlarına hapsetmek zordur. Sınırları zorlamak gençliğin devrimci dinamizmidir. Bu yüzden kutuplaştırıcı dil yeni dünyada gençleri kimliklendirmekte zorlanıyor. Bu durumda gençler büyüklerin kutuplaştırıcı dünyalarının duvarlarını aşan sarmaşıklara benziyorlar. Duvarlarımız, duvarlarınız çatlıyor ama onun sesi size dindarlık eleştirisi olarak geliyor olabilir.
Sanırım İran'daki gibi dünyayı kadınlar değiştiriyor. Ve kadınlar erkekler gibi görünmez olmak, kısacası hayatı yaşamak istiyorlar. Aşırı ideoloji yüklenmiş, kutuplaştırıcı, farklı hayat tarzlarını düşmanlaştırıcı kimliklerle anılmak istemiyorlar. Terk ettikleri iman değil, aksine onların imanının çok güçlü olduğunu görüyorum; çünkü Tanrı'nın onları terk etmeyeceğine iman ediyorlar. Onlar mahallenin ağır Hocalarının fıkhını terk ettiler sadece.
Bu başörtülü kadının içini açtığı dönüşüm entelektüel şüpheyi, ahlaki eleştiriyi, duygusal ıstırabı ve bir ideolojik kimlikten kopuşu kapsıyor. Ben bu gençlerin dinden duygusal olarak uzaklaştıklarını düşünmüyorum, onlar sosyal olarak uzaklaşıyorlar. Bu sosyal kopuş sadece dindarların mahallesinden değil; kanaatimce onlara kadın olmayı zorlaştıran laik ve mütedeyyin mahallelerden sosyal olarak kopuyor ve kendilerini daha gri alanlara atıyorlar şimdilik.
.
Hilmi Demir: KUNG FU PANDA NASIL DEİST OLDU?
KUNG FU PANDA NASIL DEİST OLDU?
Giriş Tarihi: 17.5.2022 15:17
Son Güncelleme: 17.5.2022 15:17
Hilmi Demir
SAYI:90
Kung Fu Panda, bir animasyon filmi olmanın çok ötesinde. Üvey babası Bay Ping tarafından işletilen bir erişte restoranında büyük Kung Fu ustası olma hayalleri kuran sevimli şişko Panda Po'nun Barış Vadisi'nden Büyük Usta Oogway tarafından seçilmesine uzanan hikâyesi aslında Çin'in dinler tarihinin bir özetidir.
Bizim sevimli haliyle çok sevdiğimiz Kungu Fu Panda aslında Çin'in son zamanlarda geleneksel dinlerinin bir sentezini sunar. Bu sentez ve onun yansıttığı mistisizm, dünyamızı da değiştirmeye başlamıştır. Çünkü 65 ülkeyi, 3 milyar nüfusu ilgilendiren "Bir Kuşak Bir Yol" (One Belt One Road-OBOR) projesi başlatan Çin'in dünyayı sadece ekonomik olarak değiştireceğini düşünüyorsanız yanılıyorsunuz.
Dünyanın her yerinde yatırım yapan, Afrika'yı bile Çinleştiren bir ülkenin dokunduğu yerlerde üretim biçimleri bile değişirken kültür dünyamız aynı kalabilir mi? Tarih boyunca yollar sadece zenginlik ve refah taşımamıştır, kültür ve inançların da akışkanlığını sağlamıştır. Tarihî İpek Yolu'nu düşünürsek Asya'dan Avrupa içlerine yalnızca ipeği, baharatı, değerli madenleri taşımadı; aynı zamanda Asya'nın kültürünü, inancını da taşıdı.
Peki, Kung Fu Panda filminde işlenen Çin'in kadim inançlarının sentezi nedir? Bu sorunun cevabı filmin üç kahramanında saklıdır: Oogway, Shifu ve Po. Bu üç karakter, Çin kültürünün üç sütununu temsil eder: Taoizm, Konfüçyüsçülük ve Budizm. Usta kaplumbağa Oogway Taoizm'in Lao Tzu rolünü, Shifu Konfüçyüs'ü ve sevimli Pandamız Po ise Gülen Buda'yı temsil eder.
Lao Tzu'un bir kaplumbağa ile temsili rastlantısal değildir. Dünyevi yaşamın uzun ömürlü olması, merkezi bir Taocu slogandır. Kaplumbağa dünyanın en uzun yaşayan hayvanıdır. Usta Oogway sarı elbisesi ile bir Taocu rahip gibi giyinir. Hayatının son zamanlarında Shifu ile konuşurken vücudu şeftali çiçeğine dönüşür ve ardından bir rüzgâr dalgasıyla gözden kaybolur.
Taoizm ile Konfüçyüsçülük
Hikâyenin bu özel bölümü, aydınlanmış insanların ölümsüz statüye erişip evrenle bir olacağı Taocu karma inancından esinlenmiştir. Aydınlanmış ruhlar dünyevî her şeyden uzaklaşarak başka doğayla birleşirler. Taocu ölümsüzlük fikri kitabi dinlerin ahiret inancına meydan okur.
Po'nun disiplinli ve çetin eğitimini üstlenen Shifu Usta, Konfüçyüs rolünü yüklenir. Kung Fu ustalığı, Konfüçyüs sistemine uyan kurallar ve düzen gerektirir. Konfüçyüsçü inanca göre her insanda, ailede, toplumda ve devlette disiplin olmalıdır. Disiplin dışı olan her şey sapmadır ve sapma yaratabilecek bir durumun olmaması gerekir. Bu nedenle Shifu, Po'yu bir Ejderha Savaşçısı olarak kabul etmekte zorlanır zira Po tavırları ve kilosu ile Kung Fu eğitiminin disiplinine hiç de uygun değildir.
Büyük Usta Oogway, Shifu'ya Po'yu Ejderha Savaşçısı'na dönüştürme görevini verir. Ancak gerçek mücadele, öğrenci Po ile usta Shifu arasında değildir. Aslında bu Usta Oogway'in saf Taoizmi ile öğrencisi Üstat Shifu'nun temel Konfüçyüsçülüğü arasındadır ve filmde bize bu iki inancın aslında bir olduğu, ayrılığın bir yanılsama olduğu anlatılır.
Shifu, Po'yu kendi motivasyonu olan yemek alışkanlığı ile eğitir. Bu, Konfüçyüs'ün "öğrencinin yeteneğine/karakteristiklerine göre öğretmek" ilkesi ile uyumlu bir seçimdir. Gülen Buda olarak Po'nun dev bir Panda olarak seçimi aslında renk uyumunda gizlidir. Dev bir pandanın iki rengi vardır. Bu aslında Tai Chi sembolünün iki rengidir: Siyah ve beyaz.
Kung Fu Panda filminin afişinde Po'nun portresine dikkatlice bakarsak şişman, göbekli, bir parça kumaş giymiş, boynunda bir çelenk takan neşeli bir figür olduğunu görürüz. Bu resim Gülen Buda figürüne çok benzer. "Gülen Buda" kavramı Sung hanedanlığı döneminde geliştirilmiştir. Gülen Buda Çin'in folklorik tanrısıdır.
Üç geleneğin senkretizmi
Buda geleneksel olarak bir bornoz giyen şişman, kel bir adam olarak tasvir edilmiştir. Koca göbek ve çuval, refahı ve maddi mal zenginliğini ifade eder, çünkü sadece zengin bir kişi yeterince yiyip şişmanlayabilirdi. Gülümseyen yüz, kendisiyle ve dünyayla barışık olan bir kişinin ruhsal tatmin ve rahatlamasını ifade eder. Son olarak, onu çevreleyen çok sayıda çocuk, çok sayıda çocuklu büyük bir aileyi simgelemektedir. Bu özellikler bir araya getirildiğinde, Buda'nın Çinliler için neden bu kadar popüler olduğu kolayca anlaşılır. Çinliler ona baktıklarında, sadece bir Budist tanrısı değil, aynı zamanda arzuladıkları birçok şeyin iyi bir temsilini de görürler.
Bütün Budistler, dünyanın tiranlık ve günahla dolu olduğu son çağda, Maitreya'nın (Gelecek Buda bir tür Mehdi) Dharma'yı (hem öğreti hem dünya anlamında) restore etmeye geleceğine inanırlar. Yapımcı filmde Maitreya'nın Buda biçiminde geldiğini ama aynı zamanda siyah ve beyazın Tai Chi sembolünden oluştuğunu anlatmak istiyor. Dolayısıyla film aslında bu Maitreya karakterinde bile Buda'ya Taocu bir renk giydirerek bir sentez oluşturmuş olabilir. Film aslında Doğu Asya bağlamında üç geleneğin senkretizm fikrini netleştirme girişimidir. Popülerliği yakalamak için kendi iç rekabetlerine rağmen, bilinçsizce senkretik bir bütün oluşturulmuştur.
Bir devlet dini olarak Konfüçyüsçülük her zaman yönetici sınıftan ayrıcalık görmüştür. Özelikle Hu Jintao'nun 2002'de devlet başkanlığı koltuğuna oturmasından sonra Konfüçyüs yeniden keşfedildi. Devlet Başkanı Hu Jintao'nun 2005 yılından itibaren yürürlüğe koyduğu "Harmonius Society" (Uyumlu Toplum) politikası Konfüçyüs inancına dayanmaktadır. Bundandır ki devletin Konfüçyüs'le toplumsal uyum sağlaması için özel bir çaba sergilenmektedir.
"Çin karakterinin iki yerli kutbu"
Hatta bundan başka yöneticiler tarafından Konfüçyüs'e atıflar yapılmakta, özdeyişler yaygın olarak kullanılmakta, onun hakkında akademik yayınlar yapılarak önemli mekânlara heykelleri dikilmektedir. Çin tüm dünyada açtığı Konfüçyüs enstitüleri ile bunu yumuşak bir güç aracı olarak kullanıyor. Türkiye'de Boğaziçi ve Okan Üniversitesi olmak üzere dört üniversitede Konfüçyüs enstitüsü var. Fakat bu aslında bildiğimiz anlamıyla kadim olan Konfüsyüsçülük değildir. Üç inancın senkretik bir alaşımıyla oluşturulan Yeni-Konfüsçülüktür. Kung Fu Panda filmi de tam bunu konu edinir.
Budizm, dini uygulamaları aslında Konfüçyüsçülük, Taoizm ve Budizm'in bir potpurisi olan genel halk tarafından nadiren doğru anlaşılmış ve uygulanmıştır. Ama Lao Tzu felsefesi, uygulanmasa da, Çin düşüncesinin önemli bir bileşenini oluşturur. Bu alanda ünlü bir araştırmacı olan Huston Smith'in dediği gibi, "Yin ve Yang gibi birbirlerinin etrafında dönen Taoizm ve Konfüçyüsçülük, Çin karakterinin iki yerli kutbudur.
Temel olarak, üç gelenek büyük bir soruna üç çözüm sunar. Bir şeyi üç farklı açıdan görürler. Budistler evrene bir "dalga denizi", Taoistler "büyük bir dönüşüm" ve Konfüçyüsçüler "büyük bir akıntı" olarak bakarlar. Konfüçyüsçülük ve Taoizm'in çok ortak noktası vardır. Her ikisi de cennet, yeryüzü ve insanlığın bir uyumunu kurma hedefini vurgular.
Üç dinin sentezinin en iyi resmi Neo-Konfüçyanizm hareketinde tasvir edilmiştir. Taocu natüralizm ile Konfüçyüsçü hümanizmin birleşiminin bir örneği Tai-Chi kavramının kullanılmasıdır. Aslında Tai-Chi, Taocu bir semboldür. Tai-Chi, birbirini kucaklayan beyaz ve siyah kısımlı bir dairedir. Beyaz Yang, siyah ise Ying olarak adlandırılmıştır. Zıt karaktere sahiptirler. Yang ışık, iyilik, cennet ve erkek elementler için, Ying ise karanlık, kötülük, toprak ve dişi elementler içindir. Zıt karakterler birbirini kucakladıkça, sonsuz bir gerilim yükselir. Çin tüm dünyayla uyum içinde çalışabileceğinin mesajını verir.
Çin'den gelen sentez
Lao Tzu'nun bir başka karakteristik öğretisi, "WuShih" ve "WuWei" olmak üzere iki cümlede ifade edildiği gibi, eylemsizliktir. Fikir pasiflik, sessizliktir. Türkiye'de "Paranızı bir bilge gibi yönetin: WuWei felsefesi" diye bir banka reklamında kullanılır. Çin'in dış politikasına yansıyan "eylemsizlik, müdahale etmeme, "laissez faire" (wu-wei) uluslararası politikasının temel taşı haline gelmiştir. "Afganistan'da Taliban hükümetine karşı iç işlerinize karışmayacağız, egemenliğinizi tartışmayacağız, sadece iş yapacağız" derken aslında bu ilkeye göre hareket ediyorlardı. "En iyi hükümdar, varlığı halk tarafından pek fark edilmeyen kimsedir." "En büyük hayır, her şeye fayda sağlayan ve hiçbir şeye direnmeyen suya benzetilir." Çin aslında tüm dünyayı üzerinde bir görünmez el gibi yönetmek ister ve bu Konfüsçülük ile Taoizm sentezine de uygundur.
Çin ülke içinde İslam ve Hristiyanlığa karşı aşırı tepkisel ve kuşkucu yaklaşırken geleneksel dinlerinin uyanmasından artık rahatsızlık duymaz. Onların arasındaki kadim tartışmaları aşarak bir uyuma ulaşmış gibidir. Kung Fu Panda filmi de bunun bir propagandasıdır aslında. Bu uyum Çin'in tüm dünyayı değiştireceği, refahı yayacağı ve doğayla uyumlu disiplinli bir hayatı inşa edeceği anlamına gelir.
Ama unutulmamalıdır ki burada kitabî dinlere ihtiyaç yoktur. Çünkü Yeni-Konfüsçülükte vahiy yoktur, peygamber yoktur, ahiret yoktur. Buna göre bunlar olmaksızın dünyada huzuru, mutluluğu ve refahı yakalamak mümkündür. Çin aslında yeni dünya nizamının manevi deizminin yükselen yıldızıdır. Çin'den gelen bu senteze hazır mısınız?
.
Hilmi Demir: İSLAM: AKLA VE GÖNLE ÇAĞRI
İSLAM: AKLA VE GÖNLE ÇAĞRI
Giriş Tarihi: 18.4.2022 13:58
Son Güncelleme: 19.4.2022 15:37
Hilmi Demir
SAYI:89
Dünyanın en sade dinidir İslam. İslam’ın yeryüzündeki tek gerçek devleti gönüllerde hâkim kılacağı ahlak yurdudur.
Nietzsche Hristiyanlığı eleştirdiği Deccal adlı eserinde İslam'a yönelik ilginç itiraflarda bulunur: "Eğer İslam, Hristiyanlığı küçük ve hakir görüyor idiyse, böyle görmekte bin kez haklıydı çünkü İslam, insanı yüceltir ama putlaştırmaz… Hristiyanlık, bizi, kadim dünyanın kültürünün mahsulünden mahrum bırakmıştı. Üstelik bununla da yetinmemiş, daha sonraları, bizi İslam kültürünün mahsulünden de mahrum etmişti. Aslında bize, Grek kültüründen de, Roma kültüründe de, esasta temel meseleler açısından daha yakın olan, bizim duygularımıza, zevklerimize ve seçimlerimize daha doğrudan hitap eden İspanya'daki o harikulâde İslam kültürü ve eşsiz birikimi ayaklar altına alınarak çiğnenmiş ve yok edilmişti. İyi de, neden? Nedeni şuydu: Çünkü İslam kültürü, asil bir kültürdü; çünkü İslam kültürü, kökenlerini, temellerini insan fıtratına borçluydu; çünkü İslam kültürü, İspanya'daki Müslüman hayatının nadir bulunan, nefis hazinelerinin üzerinde bile hayata 'evet' diyordu!"
Nietzsche İslam'ı insanî buluyordu, insanı kendisine yabancılaştırmayan bir din olarak görüyordu. Özellikle onun hayata "evet" diyen bir din olarak İslam'ı Hristiyanlığın karşısına yerleştirmesi, "Tanrı öldü" diyen biri için bile muhteşem bir şey. Nietzsche özellikle Hristiyan din adamlarının insanı manastırlara kapatan, dünyadan el etek çektiren, dini hayatı zorlaştıran bir inanç haline getirmesine ve buna karşılık altın kâselerle dolu katedrallerinde dış dünyada yaşanan acılardan habersizce yaşamalarına isyan eder.
İslam'ı diğer inanç ve dinlerden ayıran belki de en önemli yön insanı kutsal şemsiyenin altına alırken hayattan uzaklaştırmamasıdır. İslam'da Allah'a olan asli sadakatiniz için sizden bakire olmanız, evlenmemeniz, kendinizi bir manastıra kapatmanız asla istenmez. Hatta aksine bunlar dini olarak çok da makbul kabul edilmez. Tanrı'ya hizmet bireyin ona kendisini adaması ve içe kapanması, dış dünya ile olan irtibatını kesmesi, günah işlememesi değildir. Tam aksine insanlığa, varlığa hizmetin Tanrı'ya hizmet kabul edildiği bir dinden bahsediyoruz.
Düşünün bu dinin Peygamberi "İnsanların en hayırlısı insanlara faydalı olandır" buyuruyor.
Desiderius Erasmus'un Deliliğe Övgü adlı eserinde dediği gibi "insanlığı vergilerle kendine bağlayan" bir kilise yok bu dinde. Bir insanın Müslüman olması için bir kiliseye bağlı olması, vaftiz olması gerekmiyor; bunun için özel mabetler yok. Camiler sadece toplanma yeri aslında. İbadet etmeniz için temiz bir toprak yetiyor da artıyor bile. Dünyanın en sade dinidir İslam. Mabetleri katedrallerle kıyas bile edilemez.
Adaleti merkeze koyan din
Bu dinin günahsız bir kul talebi yok çünkü biliriz ki peygamberler bile çok küçük hatalar işleyebilirler. Resulullah buyururlar ki: "Eğer siz hiç günah işlemeseydiniz, Allah Teâlâ sizi helak eder ve yerinize, günah işleyecek (fakat tövbeleri sebebiyle) mağfiret edeceği kimseler yaratırdı." Aliya İzzetbegoviç'in "Diktatörlük günahı yasaklasa bile ahlaksızdır. Demokrasi ona izin verse bile ahlaklıdır" sözünü hatırlayın. Özgür irade ile yarattığı insandan günah işlememesini istemek insan için seçme, tercihte bulunma demektir. "Müslüman mı yoksa tebaa mı yetiştiriyoruz" diye haykıran Aliya'nın ruhu şâd olsun!
Günahsızlık insanlık durumuna o kadar yabancı ki Allah bu durumu insanlık dışı kabul ediyor. İnsan olmanın, özgür irade sahibi olmanın, eylemde bulunmanın kaçınılmaz şartıdır günah ve hata. Mesele günah işlemekte değil günahta kalmaya devam etmekte, pişman olmamakta, günahının bağışlanması için Yaratıcının kapsını çalmamaktadır.
İslam'a göre günahlarınız için din adamlarına başvurmanıza da gerek yoktur. Issız bir köşede yüreğinizi Rabbinize açarak içten yapacağınız bir tövbe günahlarınızın bağışlanması için yeterlidir. Unutmayalım ki Rabbimizin kapısı her daim kuluna açıktır. Yalnız kul hakkı hariç elbette. Çünkü birinin hak ettiği bir şeyi ona vermemişseniz ya da ondan bu hakkı haksız biçimde almışsanız, üstünüze geçirmişseniz bu durumda tövbe yetmeyecektir. İşte size toplumsal hakları hak sahibine bırakan, adaleti toplumun merkezine koyan bir din!
İslam kul hakkının bağışlanmasını hak sahibine bırakıyor. Onunla ya helalleşmeniz ya da ona hakkını iade etmeniz gerekiyor. Eğer bunu bu dünyada yapamazsanız ahirette Allah sizle onu karşı karşıya getirecek ve hak sahibinin bir şekilde de olsa hakkını almasını sağlayacaktır. Bu yüzden İslam yalnızca birtakım ritüellerden ibaret olmayıp inanç ve ahlaki değerleri ile toplumsal hayatı adalet ilkesi çerçevesinde kuran bir dindir. İslam yüzü yalnızca ahirete bakan bir din değil, onun bir yüzü daima hayata bakmaktadır. Fakat bu hayatı durağanlaştırmak, onu zamanın önünde bir engel olarak kullanmak için değil aksine hayatı ahlaki olarak inşa etmek ve zamanı yönetmek içindir.
İnsan olmayı başardığınızda…
Dünya ve dünya ötesi gibi ayırımlar, birbirinden kopuk iki âlem tasavvuru baştan reddedilmiştir. Müslüman birey, dünya ve dünya ötesi âlemleri ortak bir "âlem" tasavvuru çerçevesinde algılamalıdır. Bu nedenle "âlemin" herhangi bir boyutuna karşı dışlayıcı bir davranış sergilemesi düşünülemez. Dünya hayatı eğlencedir doğru ama bu onu reddetmek, yadsımak, onu çile haline getirmek için değildir. Orada eğlendiğimizi bilmek onu doğru ve insanî şekilde geçirmek içindir. Sorumsuzca hayatı harcamayı seçsek bile her seçimimizin sorumluluğundan kaçamayız.
Her seçim bir sorumluluktur. Nerede olduğunuz, kim olduğunuz, hangi makamda bulunduğunuzun, cinsiyetinizin, etnik kimliğinizin hiçbir önemi yoktur. Tanrı'nın katında tek ölçünüz insan olmanızdır. İnsan olmayı başardığınızda, insanca bir hayat yaşadığınızda ve insanca tüm yüklerinizden kurtulmuş olarak onun huzuruna vardığınızda gerçek sükûna da kavuşmuş olursunuz.
Bu yüzden İslam bir ahlak dinidir. Allah Resulü "ben güzel ahlakı tamamlamak için geldim" derken dinin gerçek davasının ahlak davası olduğunu da ifade etmiş olur. İslam'ın yeryüzündeki tek gerçek devleti gönüllerde hâkim kılacağı ahlak yurdudur.
Kalp hem imanımızın hem de ahlak davamızın evidir. Kalplerde kazanılmamış hiçbir dava kalıcı değildir. Bu yüzden olacaktır ki Yunus Emre şöyle der: "Ben gelmedim davi için/Benim işim sevi için /Dostun evi gönüllerdir /Gönüller yapmaya geldim."
Gönül kelimesi o kadar önemlidir ki aşkın metafiziği adeta orada saklıdır. Mevlâna Celalettin-i Rumi Hazretlerinin bir dörtlüğünü buraya almadan olmaz: "Gönüldeki kâbeyi tavaf et sen gönülden /Gönül mana kâbesi, onu çamur sanma sen / Kâbe'yi sen binlerce kez yaya tavaf etsen /Bil ki kabul olunmaz tek gönül incitirsen."
Rıza olmadan iman olmaz
Halka hizmet hakka hizmettir felsefesinin, kendini bilen Rabbini bilir hikmetinin zirvesidir gönül felsefesi. İnsan kendini bildikçe Rabbine yaklaşır çünkü her "ben", büyük âlemin küçük bir katresidir. İslam'ın davası kavga değildir, gönüller yapmaktır. Rıza olmadan iman hâsıl olmaz. Dinde zorlama yoktur diyor Yüce Allah. İman önce kalbin rızasını almalıdır. Rıza sebatı getirir. İnsan rıza gösterdiği şeyde sebat eder. Vefa göstermek için de razı olmak lazımdır. Gönülden seven, gönülden razı olan, gönülden katlanan insan sevdiğine vefa gösterir.
Bu yüzden nerdeyse tüm İslam düşüncesi ve tasavvuf kültürü akla seslendiği kadar da kalbe, gönle seslenir. Muhammed İkbal, "Batı düşüncesi vicdanını, İslam dünyası ise aklını kaybetmiştir" der. Haksız da değildir; bugün yaşadığımız krizlerin arkasında biraz da bu vardır. Gönlü, kalbi, vicdanı akıldan, düşünceden, bilimden ayırdığımızda insanoğlu hep tek ayaküstünde kalır.
Bu bağlamda Daniel Goleman ile birlikte anılan "Duygusal Zekâ" kavramını da hatırlamak yerinde olacaktır. Uzun yıllar boyunca duyguların zihinsel faaliyetleri engellediği ve bu nedenle kontrol edilmeleri gerektiği düşünülmüştür. Son yıllarda yapılan araştırmalar bilişsel zekânın (IQ) hayattaki başarılara tek başına yeterli olmadığını, duygusal becerilerin de gerekli olduğunu ortaya koymaktadır.
P. Salovey ve J. D. Mayer adlı bilim insanları duygusal zekâyı "bireyin kendisinin ve başkalarının duygularını anlama, bunlar arasında ayırım yapma ve bu süreçten elde ettiği bilgiyi, düşünce ve davranışlarında kullanabilme yeteneğiyle ilgili olan sosyal zekânın bir alt formu" olarak tanımlamaktadırlar. Birey başka hayatlara karşı açık olduğunda, iletişim kurduğunda, farklılıkları kavradığı, onlarla bir arada yaşama kültürü geliştirdiğinde bu düşünme, kavrama, sorun çözme ve başarılı olma imkânını da artırıyor.
Zekâ ve kalp ile düşünmek
Sonuçta duygusal olarak kemale ermiş bireyler, akli olarak da daha başarı oluyorlar. Daha açık biçimde ifade edersek; birine yardım etmek yani vicdan sahibi olmak ile bilişsel zekâ arasında bir ilişki var. Ahlaklı olduğumuzda yalnızca iyi bir insan değil aynı zamanda daha başarılı ve yeniliğe daha açık ve yeni şeyleri keşfetmeye daha yetkin bir insan da oluyoruz.
Dünyayı güzelleştirmenin yolu yalnızca zekâmızı doyurmaktan değil, duygularımızı da doğru beslemekten geçiyor. Dolayısıyla yalnızca zekâ ile değil kalp ile de düşünmeye alışmak bizi, hem daha ahlaklı hem de daha zeki kılıyor. Yapılan araştırmalar özellikle çocukluk döneminde duygusal gelişimini tamamlamış çocukların ahlaki yargılarda daha isabetli kararlar verdiğini söylüyor. Duygularla zihinsel faaliyetlerimiz birbirine zıt ve birbirini dışlayan şeyler değil, aksine birbirini tamamlayan ve birbirini besleyen insani özellikler olarak karşımıza çıkmaktadır.
Erol Güngör'ün deyişiyle "İslâm medeniyetinin yenilenmesi, her çağın kendi imkânlarıyla İslâm'a getireceği yeni yorumlarla mümkündür." Kendi medeniyetinin ben idrakine sahip olamayan ecnebi fikirlerin müridi, kendi tarihinin ecnebisi bir aydın tipi ile bunu başarmak ise oldukça zor gözüküyor. Zaman hakkaniyet, merhamet ve adalet ilkeleri ile akılla gönlü, kalp ile zekâyı buluşturacak ve gelenekle tarihin ufkunda bir millet bilinciyle asırlara hitap etme yeteneğine sahip olabilecek bir medeniyet modelinin, yeniden ihyasına gebedir.
.
Hilmi Demir: Müslümanlar gündelik hayatın sosyolojisi ile ilgilenmeli
Müslümanlar gündelik hayatın sosyolojisi ile ilgilenmeli
Giriş Tarihi: 14.10.2021 15:48
Son Güncelleme: 19.10.2021 11:38
Hilmi Demir
Sena Subaşı
SAYI:83
Dünya değişmekle, düzenler eskimekle kalmıyor, yeni bir dünya da kuruluyor. Peki, ama bugüne kadar dünyayı şekillendiren sistem de değişiyor mu? Bu değişimin altında planlı, kontr ollü bir hesap aramalı mı? Dönüşüm neler getirip neler götür ecek? Bunu zorlayan ya da y önlendiren bir irade var mı? Zihinsel paradigmalar yenileniyor mu? İleriye mi yoksa geriye mi gidiliyor? Yarının dünyası nasıl olacak? Değişen sistemde dinlerin v e İslam'ın nasıl bir yeri olacak? Gelecek adına Ortadoğu v e İslam dünyasının handikapları ve fırsatları neler olabilir? Yeni sistem hangi duvarları yıkacak, nasıl duvarlar örecek? Bunlar gibi zihinleri kurcalayan daha birçok soruyu ve merak edileni Hitit Üniversitesi Kelam Anabilim dalı başkanı, ilahiyatçı Prof. Dr. Hilmi Demir Lacivert için cevapladı, yorumladı. Demir'e göre kendi iç dinamikleriyle değişmeye mahkûm olan bu dünyanın düzeni de insanlığı da çok tar aflı, akışkan ve değişken olacak.
Uzun yıllardır tekrarlanan bir görüş var: "Dünya değişiyor." Sizce şu anda bir sistem değişiminden bahsedebilir miyiz? Komplo teorilerini bir kenara bırakırsak hangi aktörler dünyayı ve dengeleri nasıl bir yere götürmeye çalışıyor dersiniz?
Dünya sistemi tartışması yapacaksak bunu dediğiniz gibi komplo teorilerinin insanı, ülkeleri, üretim ilişkilerini dışlayan gizemli mühendisliğinden çıkarmamız lazım. Bu açıdan "Dünya Sistemi" kavramı dediğimizde aklıma komplo teorileri değil Immanuel Wallerstein geliyor. Wallerstein'ın dünya sistemi öncelikle kapitalist dünya ekonomisine dayanır. Kapitalist dünya ekonomisi, belli üretim türlerinin, yani kapitalist üretim tarzının, tarihsel bir süreç içinde sermaye birikiminin belli sınırlı bölgelerde yoğunlaşmasına dayanan, hiyerarşik bir dağılım eşitsizliğini içeren sistemdir. Bu yoğunlaşma, kapitalist tekellerin ayakta kalmasını güvence altına almaya çalışacak olan devlet yapılarının desteklenmesini mümkün kılar. Fakat tekeller doğaları gereği kırılgan olduklarından modern dünya sisteminin bu yoğunlaşma merkezleri, tarih boyunca bazen sabit, bazen süreksiz veya sınırlı olmuştur. Fakat her zaman önemli yeniden konumlanmalarla karşı karşıya kalmışlardır.
Yeniden konumlanmanın değişim mekanizmaları 50 yıllık döngüsel ritimler içerir. Bu döngüler, 50-60 yıllık dönemlerde kâr kaynaklarının, üretim ve finans alanları arasındaki dönüşümünü ifade eder. Mesela 1945- 1989 Soğuk Savaş döneminin sonudur. Wallerstein, modern dünya sisteminin ekonomik bakımdan bir kriz döneminde olduğunu ve bu kriz döneminin ciddi etkilerinin olduğunu düşünür. Bu durumun farkında olan dünya sisteminin öncü ülkeleri, 2000-2050 yılları arasında sanayi sektörlerini ayakta tutabilmek için mikro işlemciler, genetik mühendisliği ve yeni enerji kaynaklarını geliştireceklerdir. Buna göre dünya sistemi zaten sürekli bir değişim içerir. Bu değişim onu yukarından tasarlayan bir akıl tarafından değil bizatihi sistemin kendi iç dinamikleri tarafından yapılmaktadır. Komplo teorilerinin dünyayı yukarıdan dizayn eden aklı, aslında tarihi insandışılaştırmaktadır. Aktör dediklerimiz de aslında bu akışın içindeler. ABD'yi ele alalım. Yaşadığımız pandemi sürecini ve krizini ne kadar kötü yönetiyorlarsa aslında Ortadoğu'daki krizleri ve en son Afganistan krizini de o kadar kötü yönettiler. Bu kadar krizi kötü yöneten bir ülkeden dünya sisteminin tek yegâne kurucu aklı olarak bahsetmek mümkün mü? Bu açıdan birileri oturup dünyayı şöyle tasarlayalım dediğinde dünya da bu tasarıma göre evirilmiyor. Bu her şeyden önce tasarımcılara Tanrı rolü vermektir. İnsan beyni nasıl belirsizliğini koruyorsa dünya sistemi de belirsizliğini koruyor.
Dünya zihinsel olarak bir paradigma değişikliğine zorlanıyor denebilir mi?
"Küresel bir dünya"dan bahsettiğimizde aslında tam da bu dediğimden bahsetmiş oluyoruz. Ne demek istediğimi biraz daha açayım isterseniz. Dünyanın küreselleşmesi ve meşhur ifadesi ile küçük bir köye dönüşmesi; zaman ve mekânın sıkışmasına neden olur ve kendi içinde zihniyet dönüşümünü zorlar. Bu sıkışma iletişim teknolojileri aracılığıyla zamanı ve mekânı önemsizleştiriyor. Duvarlar daha hızlı aşınıyor, çalışma biçimlerimiz değişiyor, yeme alışkanlıklarımızdan tutun ibadet alışkanlıklarımıza kadar her şey değişiyor. Bu değişim bizatihi gündelik hayatımıza içkin bir şey. Şunu unutmayalım; küresel sistemde değişim yukarıdan dayatılarak gerçekleşmiyor, rızamız daha fazla etkili oluyor. Elimize aldığımız cep telefonu bir anda sadece iletişim alışkanlıklarımızı değil gündelik rutinlerimizi de değiştiriyor. Bizi daha açık, bulunur, görülür kılıyor en önemlisi de mahrem alanımız daralıyor. Söz gelimi siz bana soru yöneltirken "telkin" dediniz, bense "rıza"yı tercih ettim.
Evet, fark ettim hocam. İkisi arasında nasıl bir fark olduğunu düşünüyorsunuz?
Telkin dışarıdan bir müdahale çağrıştırıyor, "rıza" ise içsel bir kabule dayalı. Değişimin gündelik hayatımızla birlikte gelmesi rıza üretir. Kapitalist sistemin en büyük başarısı, üretim araçlarıyla kurduğu hegemonik sistem bize değerleri, alışkanlıkları empoze etmiyor; rızamızla onaylamamıza imkân veriyor. Popülerleşen şeyler doğallaşıyor. Bu yüzden Müslümanlar kafayı komplo teorileri ile bozmak yerine gündelik hayatın sosyolojisi ile ilgilenmeliler. Özellikle sorularınızın alt metninde yatan ve bence de çok önemli olan dünyayı komplo teorileri gözüyle okumak bizi bu sosyolojiyi anlamaya karşı körleştiriyor.
Bir örnek de aileden verelim isterseniz. Birileri masa başında oturup aileyi yıkalım mı diyor, yoksa aslında yaklaşık 50 yıldır yaşadığımız değişim klasik aile rollerini kökten değiştiriyor da biz mi farkında değiliz. Ben ikincisinin olduğunu düşünüyorum. Ama biz bu değişimi görmek yerine bir kanun metnini günah geçişi ilan edip onu tartışıyoruz. Dünya değişiyor ama bu yalnızca birileri onu zorladığı için değil hep birlikte hayatı böyle yaşadığımız için.
Eğer böyle bir şey söz konusu ise bu paradigma değişikliğinin ana hatları size göre neler olabilir?
1) Yer ayaklarımızın altından kayıyor: Ekonomik ve siyasi güç dengeleri değişiyor. 1990'larda, gelişmekte olan ülkeler toplu olarak küresel büyümenin beşte birini oluşturuyordu. 2025 yılına kadar, en büyük gelişmekte olan ekonomilerden altısı -Çin, Hindistan, Brezilya, Güney Kore, Rusya ve Endonezyaküresel büyümenin yarısını oluşturacak. 2) Eski etiketler ve alışkanlıklardan kurtulmanın zamanı geldi: Soğuk Savaş dinamikleriyle hem küresel hem de iç siyasette eski rakip ideolojiler dönemi bitti. Her şey melezleşiyor, ideolojiler de. Çin ateist ama hem İran hem de Taliban'ın yeni en büyük müttefiki. 3) Yarının hem uluslararası ilişkileri hem de insanlığı çok taraflı, düzeni akışkan ve değişken olacak: Nasıl ülkeler arası ittifaklar çok değişken ve esnek ise insani ilişkilerimizde değişken ve esnek olacak. Dindar-laik, Milliyetçi-İslamcı gibi kategoriler yerini daha esnek ve geçişken kategorilere bırakıyor. 4) Yapay zekâ artık hayatımızda: Sosyal medyadaki algoritmalardan tutun da hastanelere, kentlerin yönetimine, mahkemelere, eğitime kadar hayatımızın birçok alanı yapay zekâ tarafından kontrol edilecek. Kişisel bilgilerimizin güvenliğini sağlamak neredeyse imkânsız hale gelecek. Yapay zekâ hem güvenlik artıracak hem de onu daha kırılgan yapacak. 5) Biyoteknoloji maneviyatın önemini arttıracak bir tür ruhçuluk çağına giriyoruz: Spritüal açıklamalar, kült yapılar daha fazla popüler olacak. Materyalizmin eski soğuk anlayışları yerini yeni bir maneviyatçı dalgaya bırakacak. Din bireycileşecek, atomize küçük grup ve cemaatler daha fazlalaşacak. 6) Çevreyi korumadan büyüme hayal oluyor: Dünyada iklim değişikliği bizi çevreye karşı daha duyarlı kılacak. Tarım alanları daha önemli hale geliyor. Gıda ve su güvenliği en temel sorunumuz artık. Açlıkla savaş için toprağı ve suyu korumak, tarım teknolojilerini geliştirmek zorundayız. Bu da kırın yeniden inşasını gerektiriyor. Yukarıda söylediğim maneviyatçılığın dirilmesine yol açan etkilerden biri de toprağa dönüş aslında.
Geleceğin dünyasında sizce genel olarak dinlerin rolü ne olacak?
Dinler hâlâ önemini koruyacak elbette. Gerek modernite gerekse küresel değişimler dinlerin önemini ortadan kaldırmıyor. Ama değişim inançlarımızı, dinlere bakışımızı da etkiliyor. Yaşadığımız çağın dinler açısından en büyük krizini kiliseler yaşıyor. Amerika'daki Pew Research Center (PEW) yaptığı araştırmalarda Amerikan toplumunda hızla dini inançlarda bir değişim yaşandığını gösteriyor. İlginçtir Amerikan toplumu ateist olmuyor, ateist sayısı çok fazla artış göstermiyor. En fazla artan grup "unaffiliated" dedikleri "Bağlantısızlar" yani bir inanca sahip olduğunu söyleyip Hristiyanlık ya da Yahudilik gibi kitabi bir dine bağlı olmayanlar. Bu oran Amerika'da yüzde 22'ye ulaşmış durumda. İnsanların dini kurumlara, dini otoritelere inancı zayıflarken Tanrı'ya, metafizik bir güce, manevi bir dünyaya inancı zayıflamıyor. Bu bildiğimiz ateizmden çok farklı bir şey. Dini inançlar artık kurumsal temsillerini kaybederken bireycileşiyor. Bu yüzden de küçük, manevi, spritüal cemaatler artıyor. İnsanlar artık kafalarına göre bir inanç grubuna takılmaya başlıyorlar. Tabii buradan kiliselerin artık işlevsiz kalacağı sonucu çıkarılmamalıdır. Toplumlarda kurumsal dindarlığın temsili olan kilise, cami, diyanet gibi kurumlar etkilerini kaybederken merkez boşalıyor ve çevreye doğru kaçışlar başlıyor. Bunun Türkiye'de de yaşandığını düşünüyorum. Biz de yavaş yavaş bu "Bağlantısızlar" dediğimiz bireyselci dindarlık formlarını görmeye başlıyoruz.
"Dinler modern çağı karşılamıyor" gibi bir görüş var günümüzde. Yeni Dünya Düzeni içerisinde dinin ve İslam'ın yeri ne olacak?
Pew Research Center (PEW) yaptığı araştırmalara bakarsak İslam sayısal olarak artmaya devam edecek. Gelişmekte olan ülkelere doğru akan ekonomi ile birlikte Endonezya gibi Müslüman ülkeler ilk onda yerini alacak. Bu niceliksel artışa karşılık niteliksel olarak elbette İslam da bu değişimden etkileniyor. İslam'ın iki yorumu arasında rekabet daha da artacak gibi: Bir tarafta katı radikal yorumlar, Afrika'dan Asya'ya egemen olmaya başlıyor. Bir taraftan da maneviyatçı, buna tam tasavvuf demek doğru değil bu yüzden bunu kullanıyorum, kült ve Gnostik inançlar. Tabii bu ikisi etkinlik artırdıkça uçlara kaçış ve merkezin boşlaması da zorunlu hale geliyor. Bu da biraz önce dediğim kurumsal İslam'da daha çok öğretisel dediğimiz dindarlığın altını boşaltıyor. Daha açık bir ifadeyle dini otoritelere, diyanet gibi kurumlara, dinin geleneksel metinlerine olan güven hızla azalırken insanlar kendilerine yeni yorum ve rehberler buluyor. Bu açıdan dinler modern çağı karşılamıyor sorusu artık şöyle düzeltilmeli: Dinin geleneksel kurumları ve öğretileri çağın insanına hitap etmiyor. Din artık okullardan daha çok sosyal medyadan, çevreden öğreniliyor. Dini kurumların toplumu endoktrine etme zamanı çoktan geçti. Gençlerin dine yönelik tutumları daha eleştirel ve akılcı. Onlara hitap edecek din dili çok daha önemli hale geldi.
Tam tersinden bakarsak değişen dünya sistemi içerisinde yeniden bir İslam medeniyeti kurmamız mümkün olabilir mi? Neleri değiştirmemiz ve düzeltmemiz gerekiyor?
Elbette mümkün. Bu konuda ne umudumuzdan ne de hedeflerimizden vazgeçemeyiz. İslam medeniyeti yok olmamıştır, sadece geri çekilmiştir. Küllerinden yeniden doğması da mümkündür. Ama bu Erol Güngör'ün dediği gibi Müslüman sanatkârların, âlimlerin, entelektüellerin çabasına bağlıdır. İlme, sanata yatırım yaptığınız ölçüde medeniyet inşa etme süreciniz bir adım öne çıkar. Kuran öğrettiğiniz çocuklara matematik ve sanat öğretemiyorsanız medeniyet kuramazsınız. Matematik ve sanat öğrettiğiniz çocuklara da Kuran öğretmiyorsanız o medeniyet İslam medeniyeti olmaz. Toplumdan kadınları ayırıyorsanız ve onları insan sermayenizden ayırıp evlere kapatıyorsanız da medeniyet kuramazsınız.
"Dünyanın bir ucunda bambaşka bir dünya kuruluyor. Bizim coğrafyamızda ise El Kaide, DEAŞ, Boko Haram, eş- Şebab, HTŞ, Taliban vs. 21. yüzyılı bunlarla mı karşılayacağız" şeklinde bir tweet atmıştınız. Dünyanın öbür ucunda kurulan dünyadan biraz bahseder misiniz?
Dünya sisteminde büyük bir adaletsizlik ve gelir eşitsizliği var. Bu aynı zamanda teknoloji, sağlık ve refaha da yansıyor. Bir yanda açlık, yoksulluk; diğer yanda ise yapay zekâ, Mars'ta koloni kurma hayalleri kuran bir dünya var. Iphone 13, 15 bin Türk lirasına satılacakmış. Bununla Afrika'da binlerce çocuk doyabiliyor. Batı ile Doğu arasındaki sınırlar yerini gelişmiş ülkeler ile gelişmemiş ülkeler arasındaki derin uçurama bıraktı. Artık dünya sanki Ortaçağ'a geri dönüyor; güvende olanlar, refah devletleri ve çatışma ile kaos bölgeleri. Afrika'dan Asya'ya kaos ve çatışma bölgeleri, aynı zamanda açlığın ve insani dramın yaşandığı bölgeler: Somali, Nijerya, Yemen, Afganistan. Peki, bu sarmaldan nasıl çıkacağız? Bakıyoruz bu topraklarda radikal silahlı örgütler devletleşmeye başlıyorlar. Şeriat adına ilk akıllarına gelen kız çocuklarının okula gitmesini yasaklamak, kadınların çalışma haklarını ellerinden almak, insanlara dinin emirlerini zorla uygulatmak, müziği yasaklamak oluyor. O halde sorarım size Müslümanlar bu örgütlerle çağa yeni bir ses, yeni bir ruh ve yeni bir medeniyet vaat edebilirler mi? Bilimin, sanatın, müziğin, toplumsal ve siyasal hayatta kadının olmadığı bir İslam temsili öne çıkarılıyor sanki. Bu temsillerle, bizzat bu örgütler eliyle bir kinizm dalgası ile karşı karşıya kalabiliriz. Müslüman coğrafyalarda şeriat adına yaşanacak bu temsiller Müslüman toplumlarda felsefi anlamda değil ama dini anlamda bir kinizmi tetikleyecektir. İnsanlar dinin konuşulmasından rahatsız olmaya başlarlar, dini temsilleri görmek istemezler ve maalesef bu sekülerizm sayesinde değil, bu örgütlerin aşırı vahşet ve cinsiyet ayrımcılığı içeren uygulamaları sayesinde gerçekleşiyor şimdi.
İslam dünyası temsilleri bu gruplardan mı oluşuyor şu an sadece? Bu oluşumlarda Orta Doğu'da nasıl bir dünya kurulacak sizce? Bizi iki farklı kutup arasında nasıl bir dünya ve düzen bekliyor?
İslam dünyasında beş model var: İlki İran'ın Şii teokrasisi, İkincisi körfezin monarşik teokrasisi, üçüncüsü totaliter cumhuriyetler, dördüncüsü Türkiye gibi Müslüman demokratik model ve son olarak da Taliban gibi yeni doğan bir teokratik model. Türkiye aslında sahip olduğu tarihi tecrübe, demokratik geleneği ve Müslüman kimliği ile tüm bu modellere karşı hem özgürlükleri, hem refahı hem de teknolojik gelişmeleri karşılayacak tek alternatif. Bu haliyle de aslında bu iki kutuplu dünya arasında bir üçüncü yol mümkün diyebilecek bir umut. Bu açıdan Türkiye'de radikal dini yönelimlerin artması bu umudu öldürecek en büyük tehlikedir. Bilmem hatırlar mısınız "Akıncı 2" için tanıtımda tüm mühendislerin verdiği bir fotoğraf vardı. Selçuk Bayraktar ile birlikte en ön safta kadın mühendislerimiz ve erkek mühendislerimizin verdiği bir resimdi bu. Başörtülü kadınlarımızın Türkiye'de bakan olması, Akıncı'yı yapan kadrolarda erkeklerle omuz omuza ter dökmesi işte bu üçüncü yolun mümkün olduğunu gösteren en büyük ve en önemli tablodur. Oysa şimdi hem içeride hem dışarıda Türkiye'nin bu modeline karşı bir kuşatma ve çevreleme ile karşı karşıyayız. Müslüman muhafazakâr demokrasi modelimizin bazı aşırı dini gruplarca güya dini yozlaşmayı getirdiği şeklindeki eleştiri tuzağı bunlardan birisi. Oysa yozlaşmayı getiren bu model değil yozlaşmayı getiren dünya sistemindeki değişimin hızı. Bizim buna direnebilmemiz için bu modele daha fazla sarılmamız lazım.
Radikal ve Selefi unsurların birtakım güçler tarafından şekillendirilmek istenen dünya denkleminde nereye oturtulduğu, nasıl araçsallaştırıldığı söylenebilir sizce?
Bir yerde erozyon olması için nasıl ormanı yok etmeniz gerekiyorsa bir toplumda da zihinsel durağanlaşma yaşaması için oraya Selefilik enjekte etmeniz yeterlidir. Selefi grupların dünyası renkli televizyonla siyah-beyaz dünya arasındaki fark gibidir. Tüm renklere, farklılıklara, çoğulculuğa düşmandırlar. Gri alanları sevmezler dünyayı siyah ve beyaz olarak okurlar. Bu yüzden bir bölgede istikrarsızlık çıkması için önce Selefilik tohumlanır. Selefiliğin en temel özelliği de girdiği toplumda Müslüman bireylerin geleneğin düşünsel kökleri ile tüm bağlarını koparmaktır. "Kuran-Sünnet"e dönüş gibi gayet masum ve doğru bir cümlenin arkasına tehlikeli ve zehirli bir yorum saklarlar. Bu da Müslümanların tarihi tecrübesini, oluşan akli yorumları, sanat ve estetik duyguları bid'at, şirk gibi görüp dinin yorumundan söküp atılmasını sağlamaktır. Itri'yi, İbn Sina'yı, İmam Matüridi'yi, semâyı şirk ve bid'at gören bir din anlayışı ne kadar zahiri, kuru, estetik ve akli düşünceden yoksun olacaktır, siz düşünün.
Son olarak dünyanın entelektüel-toplumsalstratejik ve ekonomik gidişini siz nasıl değerlendiriyorsunuz?
Dünya artık sağlık ve gıda güvenliğinin daha da önemli hale geleceği bir sürece giriyor. Bu da küresel dünyada ortadan kalkan duvarların yerine yeni duvarların örüleceği bir süreci başlatacaktır. Yeni dünyada tohum (tarım) ve su en büyük silah olacak gibi. İklim değişikliği nedeniyle 2050'ye kadar 6 bölgeden 216 milyondan fazla insanın iç göçe zorlanacağı tahmin ediliyor. Kuzey Afrika, Doğu Asya, Doğu Avrupa ve Orta Asya bu bölgelerin başlıcası. Bunların çoğu Müslüman bölgeler ve bizim etkileneceğimiz coğrafyalar. Bunlarla baş edebilecek yeni bir planlama ve stratejiye ihtiyacımız var. Kimse kusura bakmasın bu kadar güvenlik riskinin yaşanacağı bir dünyada Müslümanların bir kadının 90 km uzağa mahremi olmadan seyahat edip etmeyeceği ile ilgilenmek, buna nasıl çözüm buluruz diye fetva dindarlığına yatırım yapmak yangına karşı saçını taramak kadar abestir.
HİLMİ DEMİR KİMDİR?
Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi'nden mezun oldu. Doktorasını 2001 yılında Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Kelam Anabilim Dalı'nda tamamladı. 2002-2003 yılları arasında Kırgızistan OŞ Devlet Üniversitesi'nde çalıştı. 2009 yılında doçent oldu. Ulusal ve uluslararası alanda radikalizm, Selefilik, mezhep çatışmaları ve IŞİD konularında makalelere imza attı. Radikalleşme, Selefilik ve İslami hareketler konusunda uzman olan Demir, Türkiye Ekonomi Politikaları Araştırma Vakfı (TEPAV) Bölge Çalışmaları Program Danışmanı olarak görev yaptı. Demir, 2020 yılında TEPAV bünyesinde kurulan Orta Doğu ve Orta Asya Araştırmaları Enstitüsü (TEPAV OAS) direktörlüğünü yürütüyor ve Hitit Üniversitesi Kelam Ana Bilim Dalı'nda profesör olarak görev yapıyor.
.
Hilmi Demir: Din tutulması: Metropoller ve dijital dalga
Din tutulması: Metropoller ve dijital dalga
Giriş Tarihi: 20.5.2021 11:46
Son Güncelleme: 20.5.2021 11:46
Hilmi Demir
SAYI:79
Sekülerleşme, modernizmle birlikte dinlerin geri çekileceği tezini güncelleyerek dinlerin geri döndüğünü ilan ettiğinde büyük bir sevinçle karşıladık. Gelenin geleneksel anlamda din ve dindarlık mı yoksa yeni bir durum mu olduğunu sorgulamadık.
Öncelikle söylemeliyim ki dünya var olduğu günden itibaren değişiyor. Hem doğal dünya değişiyor hem de insan eliyle üretilen sosyal ve kültürel dünya değişiyor. Bu değişim özellikle 17'nci yüzyıldan sonra katlanarak hızlandı. İnsan eliyle değişen dünya bir süre sonra insana sunduğu imkânlarla bu değişimin daha da hızlanmasına neden oldu. Sonuç olarak bugün yaşadıklarımız bugün gerçekleşen olaylara bağlı değil; uzun yüzyılların biriktirerek getirdiği tortulardır.
Aslında din ve dindarlık üzerindeki değişim 18'inci yüzyıldan itibaren başlayan bir süreç. Anlayacağınız hiçbir şey ne bugün başladı ne de yarın son bulacak. İslam'ın geleneksel yapıları 18'inci yüzyılda dağılmaya başlamıştı. Medreseler ve tekkeler üzerine bozulma, çürüme tartışmalarının tarihi çok daha eskilere götürülebilir. Gelibolulu Mustafa Âlî'nin 16'ncı yüzyıldaki eğitim ve bürokrasi üzerine eleştirilerini nasıl unutabiliriz? Sadrazam Lutfi Paşa'nın Âsafnâmesi'nden, Göriceli Mustafa'nın Koçibey Risalesi'ne kadar tüm belgeler geleneksel kurumlardaki çözülme ve bozulmaya işaret eder. Tekkeleri denetlemek ve idarî işlerine bakmak üzere 1866 yılında şeyhülislâmlığa bağlı olarak kurulan Meclis-i Meşâyih kararı bozulmayı durdurma cabası değil miydi?
Asıl büyük değişim
Modern ulus devletlere geçildiğinde zaten elimizde işleyen bir gelenek yoktu çünkü devrimler, milliyetçi söylemler, finans piyasası, bankacılık, sanayi ve fabrikalar, deniz ticaretinin keşfi, eğitim reformları, mikroplar ve çelik çoktan dünyayı değiştirmeye başlamıştı. Bu süreci durdurmaya çalışan öze dönüş hareketleri, "Islah ve İhya" çabaları son yüzyılda bırakın süreci geriye çevirmeyi aksine daha da hızlandırdı çünkü hepsi ortak bir paydada buluştular: Yozlaşmış, çürümüş, taklitçi gelenekten kurtulmak ve Kuran ile sünnete geri dönmek.
Bu hareketlerin Batı'da Protestanlığın yaptığı gibi manevi hiyerarşiyi yok ederek bireyselleşmeyi güçlendirdiği ve geleneksel kurumları zayıflattığını anlamakta maalesef geç kaldık. Öze dönüş demek, kişi tek başına ve özgür bir birey olarak doğrudan Tanrı'yı (metni) kendisi yorumlar iddiası taşır. Bu ise geleneğin tasfiyesidir. Aslında bu çözümler bir yönüyle ulus devletin kurumsallaşmasına dolaylı yoldan yardımcı oldu. İster dinî isterse laiklik kaygıları ile olsun sonuçta geleneğin tasfiyesi, geleneğin tasfiyesidir.
Din ulus-devlet sürecinde siyasal alanla sürekli gerilim içinde olduysa da asıl büyük değişim sosyal, iktisadi ve teknolojik alandaki değişimlere din ve dindarlığın eklemlenmesi ile yaşandı. Çünkü bu alanlarda bir gerilimden daha fazla bir uzlaşım gerçekleşiyordu. Siyasal alandaki kavga dinin tasfiyeci yorumlarını diri tutarken, dinî deneyimleme imkânını sosyal alanlara doğru yayıyordu. Modernleşme dediğimiz şey Batı'nın kanunlarını almak değildi. Modernleşme değimiz şey aslında okullaşma, kentleşme, üretim ve tüketim alışkanlıklarında kökten değişimdi.
Ünlü siyasetçi ve âlim Ahmed Cevdet Paşa'nın Fırka-i Islâhiyye başında yaşadığı tecrübeleri aktardığı Tezâkir adlı eseri bu açıdan oldukça ilginç örneklerle doludur. Kırın denetim altına alınıp kentlere kanalize edilmesini, vergi ve asker teminin sağlaması amacıyla yürütülen şehirleşme çabalarına karşı direnci ve kurulan şehirlerdeki dindarlığın farklılaşmasını anlamak için okunması gerekir.
Kırdan kente göçen dindarlık
O günden bugüne değişen bir şey yok; şehirleşme aslında dindarlaşma demektir, dinin daha sofistike yaşandığı, kuralların daha katılaştığı, okur yazar dindarlığının arttığı mekanlardır şehirler. Bu yüzden şehirde tesettür bile kırdaki tesettüre benzemez. Okul, iş gücü piyasası, sanayileşme, refahın artışı gibi birçok nedenler kırı boşaltırken şehirlerde kümülatif bir artışa yol açtı. Toprağa bağlı kır hayatından ücretli işe geçiş, tüccar ve orta sınıfın doğuşu sosyal hayatı değil, aslında dinî yaşam biçimlerini de değiştirecekti. Dindarlar kırı terk ederken şehre geldiklerinde hem bu piyasaya katıldılar hem de bu piyasayı dönüştürmeye başladılar. Böylece şehir hızla büyürken dindarlık biçimleri de değişiyordu ama bu değişim kimseyi rahatsız etmiyordu. Zira ortada bir gerilim değil bir uzlaşı vardı. Dindarlığın şehirleşmesi, siyasal alanı da zorlaması ve taleplerin görülmesini sağlamak demektir. Şehrin kendine ait ruhu dindarlığa da yeni bir biçim verir.
Türkiye'de 1927 yılında nüfusumuzun yüzde 22'si kentlerde, yüzde 78'i kırsal kesimde yaşıyordu. 2017'de ise Türkiye'nin yüzde 7,7'si kırda yüzde 92,3'ü kentte yaşamaya başladı. Son 30 yılda Cumhuriyet tarihinin ilk 60 yılından iki kat daha fazla kentleşme gerçekleşti. Kırdan getirdiğimiz insanlığı beton yığınları ve soğuk demirler arasına gömüyoruz. Kuran'a göre insan toprağa yakın bir varlık, topraktan uzaklaştığında ruhu da üşüyor. Yağmuru, akan ırmağı, doğan güneşi görmeyen insan köksüzleşiyor. Kentler dinin tüm büyüsünü bozuyor. Nasıl mı?
1. Metropoller dinin geleneksel dayanışma, paylaşma ve merhamet duygularının yerine egoizmi ve bencilliği öne çıkartıyor.
2. Din adamları, kitlesel okuryazarlık ve akılcılık nedeniyle bilgi üzerindeki tekellerini kaybediyor.
3. Bilim ve teknolojik gelişmeler varlığımıza ilişkin dinî açıklamaların yerini alıyor. Söz gelimi artık mucizelere ya inanmıyoruz ya daha az inanıyoruz.
4. Artan refah ve zenginlik, gelir dağılımındaki uçurumlar insanların Tanrı'nın kaderine ve inanca olan bağını zayıflatıyor.
5. Artan göç nedeniyle dinî homojenlik düşüyor, yerini dinî çoğulluk alıyor.
6. Hayatın hızlı akışkanlığı ve sıkışması toplu ibadetleri güçleştiriyor ve dinî ritüeller önemini yitiriyor, dinî bayramlar tatile dönüşüyor.
Dinlerin dönüşü hikâyesi
Anlayacağınız kent, Georg Simmel'in dediği gibi sadece mekânı değil mekânla birlikte insanı da değiştirir. Bugün ne oluyor dediğimiz değişimlerin birçoğu modern ulus devletin piyasa-şehir kombini içinde içten gerçekleşti. Fakat özellikle bizim gibi ülkelerde Jakoben laikliğin dışlayıcı tavrı nedeniyle bu değişimi fark etmemiz uzun zaman alıyor çünkü sistem dindarları ve muhafazakârları sürekli ötekileştirdiği için siyasal olan sosyolojik olandan daha önemli hâle geliyor. Siyasal dışlayıcı laiklik, dinî alanda güçlü bir bilinci tetiklerken altımızdan kayıp giden dünyayı fark etmekte zorlanıyoruz. Hatta ona karşı daha güçlü, daha zengin olmak adına modernizmin kapitalist üretim tarzına eklemlenerek alternatif üretim tarzlarını aklımıza bile getiremiyoruz. Jakoben dışlayıcı laiklik dini kamusal alandan söküp atmaya çalışıyordu, biz de inatla kamusal alanda var olmaya çalışıyorduk. Tüm bunlar olurken sosyal hayatın, teknolojinin, şehirleşmenin, piyasanın değiştirici gücünü çok fazla dikkate al(a)madık.
Sekülerleşme, modernizmle birlikte dinlerin geri çekileceği tezini güncelleyerek dinlerin geri döndüğünü ilan ettiğinde büyük bir sevinçle karşıladık. Gelenin geleneksel anlamda din ve dindarlık mı yoksa yeni bir durum mu olduğunu sorgulamadık. Öncelikle belirtmeliyim ki bu dinlerin dönüşü hikâyesini çok fazla abarttık. Pozitivizmin baskın gücü ve jakoben laikliğin otoriterliği altında postmodernizmin arkasına sığınarak kazandığımız mevzileri, modernizme karşı bir zafer olarak ilan ettik. Oysa bu zafer aslında yenilgimizin de sebebiydi çünkü siyasetten kamusal alanda kazandığımız zaferi, postmodernizme sığınarak kazanmıştık. Epistemolojik zaviyeden haklılığımızı kanıtlarken ontolojik zeminde ayağımızı yine kapitalizmin piyasa araçları üzerine basıyorduk.
Kentleşme ve kapitalizmin piyasa şartları, dinin artık sosyal düzen ve bilgi kaynaklarının baskın olmadığı bir toplum yaratır. Hakikat göreceli hâle gelir ve birçok gerçek, dinin hakikat üzerindeki tekelini kırar. Refah, ekonomi, sağlık hizmetleri, akıl sağlığı bakımı ve eğitim gibi alanlar dinden bağımsızlaşır. Tüm bunlar sekülerleşmenin genişlemesine, dinin ise ancak bu seküler alanlarla var olmasına neden olur. Yani din önemini yitirmez ama bireyselleşerek dinin sosyal biçimlerini değiştirir.
Dijitalleşme ve din
Modernleşme, kentleşme, küreselleşme ve piyasa dalgasına 2000'li yıllardan itibaren dijitalleşme dalgası da eklenerek bireyselleşme tezi, dini ve dindarlığı yeniden biçimlendiriyor. Dijital teknoloji eşi görülmemiş hızda dönüştürücü bir güce sahip gözüküyor. Bu dinamik hızla sosyal ve ekonomik değişimi tetikliyor ve insanların hayatlarının her alanına nüfuz ediyor. Bu dijital devrim yeni, hayal edilmemiş fırsatlar sunarken geleneksel tüm alışkanlıkları da yerinden ediyor. Maalesef bu ileri teknoloji çağının çocuklarımıza neler yaptığını, neler yapabileceğini kavramakta geç kaldık. "Ne yani, ileri teknoloji çağının gençleri daha az dindar yaptığını mı iddia ediyorsunuz?" dediğinizi duyar gibiyim. Evet, hatta daha fazlasını söylüyorum. TechnoStress: Coping with Technology adlı eserin yazarı Larry D. Rosen'ın dediği gibi sürekli açılıp duran ileti pencereleri, akıllı telefonlar, sosyal medya ve video oyunları, Youtube algoritmasının genç beyinleri iğfal ettiğini söylüyorum. Çağın en büyük hastalığı hâline gelen dikkat dağınıklığı ve odaklanma sorunu gençlerin kalıcı olarak soyut şeyleri öğrenmelerini ciddi anlamda zorlaştırıyor.
Sürekli erişilebilirlik, davetsiz bildirimler, daldan dala atlamayı kolaylaştıran özellikler, sanal gerçeklik alanında oluşturulan kült imgeler zihnimizin gerçeğe odaklanmasını güçleştiriyor. Teknolojiyle büyüyen gençler dağınık bir zihin durumunu yaşıyorlar. Etrafınıza bir göz gezdirin, hem telefonuyla oynayan hem de karşısındaki ile sohbet eden, göz ucuyla da etrafını süzen insanlar göreceksiniz. İşte buna "sürekli kısmi dikkat ve çoklu görev geçişi" diyoruz. Bunun yol açtığı etki ise, odaklanamama ve dikkat dağınıklığı şeklinde dönüyor bize.
Manevi erozyon
Yapılan bir araştırmaya göre, çok önemli olduğu söylendiği hâlde öğrenciler üç ila beş dakikadan fazla bir konuya odaklanamıyorlar. Eskiden altını çize çize okuduğumuz, uzun uzun not ettiğimiz bilgileri, şimdi hızla göz gezdirip geçiyoruz. Düşüncelerimizi iletmek için yazı yazmak yerine, kısa fragmanlar kullanıyoruz. Mektup yerine kısa bir e-posta yollamakla yetiniyoruz. Twitter ilk çıktığında 140 karakterle nasıl yazarız diye düşünüyorduk, artık fazla bile geliyor. Peki, ne mi oluyor? Sabrımız kalmıyor, tahammülü, beklemeyi unutuyoruz. Aceleciliğimiz her şeye yansıyor. Düşünmeyi, tefekkür etmeyi, zikri, uzun uzun kendimizi dinlemeyi, sukut-u nefsi kaybediyoruz. Kısacası manevi dünyamız erozyona uğruyor. Tüm bunlar olurken yapayalnız olduğumuzu anlıyoruz. Neden mi? Çünkü artık çocuklar ailelerin değil.
Aile bir çocuğun gelişimi ve eğitimi için çevresel faktörlerden sadece birisi. Kuşkusuz en önemlisi ama sadece aile artık hiçbir anlam taşımıyor. Çocuğun ve gencin yetişmesinde okul, arkadaş çevresi ve sosyal medya artık eskisinden çok daha fazla rol oynuyor. 2019'da Yeni Zelanda'da bir camiye terör eylemi düzenleyen saldırganda gördüğümüz gibi internet üzerinden radikalleşen binlerce genç var. Çocuklarımızı yalıtılmış mekânlarda, kolejlerde eğitmeyeceğimiz bir dünya var. Dünya artık duvarlar öremeyeceğiniz kadar şeffaflaştı ve en kötüsü biz bu dünyaya yine hazırlıksız yakalandık.
90'larda hızla daldığımız bu dijital dünyaya karşı koyabilecek ne eğitim sistemimiz ne de din eğitimi ve öğretim planımız vardı. 18 yaşına gelmiş bir gencin dinî tutum ve davranışlarının çok erken bir dönemde geliştiğini elbette tahmin edebilirsiniz. Bırakın dinî tutum ve davranışlarını, bir çocuğun sıraya girmesi, yalan söylememesi, başkasının hakkına saygı göstermesi, hırsızlık yapmaması gibi birçok ahlaki davranışı kazanması, ahlaklı bir birey olmasını sağlamak için değerler eğitimine çok erken yaşta başlamamız lazım. Türkiye dijital çağın çocuklarını 1980'den kalma yöntemlerle yetiştiren bir ülke olmayı tercih edemez.
Dinin kurumların soğuk duvarlarında, asık suratlı hocaların rahle-i tedrisinde öğretilmesi vakti çoktan geçti. Cemaatler artık sanal ortamlarda kuruluyor. Gençler çoğu vaktini sosyal medya odalarında geçiriyor. Öğrenen sistemlerin bilişim alanında yaygınlık kazanması, seçimlerimizi etkiliyor. Farklı hayatları, düşünceleri keşfetmemizi zorlaştırıyor. Hayatımızda yeni kontrol sistemleri sağlıyor. Yapay zekâ ve algoritmalar dinsel tercihlerimizi nasıl belirleyecek? Şimdi daha zorlu bir süreç bizi bekliyor. Biz bu dalgaya karşı "Kadın yönetici olamaz" "Kadın dövülebilir", "7-8 yaşında çocukla evlenilebilir", "Demokrasi şirktir", "Oy vermek haramdır" gibi söylemlere sahip yeni Selefiliğin yükselişi ile nasıl direnebileceğiz? Ne yazık ki akıl tutulması bir "din tutulmasını" da beraberinde getiriyor.
.
Hilmi Demir: Selefilik ve düşünce krizimiz
Selefilik ve düşünce krizimiz
Giriş Tarihi: 28.8.2019 16:35
Son Güncelleme: 28.8.2019 16:35
Hilmi Demir
İslam coğrafyasında, çağımızda dinî düşünce katı ve modernist Selefiliğin arasında sıkışmıştır. İslam düşüncesi din ve gelenek arasında kurduğu ilişkiyi Selefiliğin köktenci tarih yorumundan kurtarmak, eleştirel tarih yorumuyla geleneğin yeniden inşası arasındaki gerilimi aşmak zorundadır.
2010 tarihinden itibaren Selefilik, Ortadoğu ve İslam üzerine yazan herkesin en çok başvurduğu kavramlardan biri oldu. Son zamanlarda Selefilik konusunda oldukça fazla yazı yayımlandı. İlahiyattan uluslararası ilişkilere ve güvenlik çalışmaları uzmanlarına kadar birçok farklı disiplinin ilgi odağı oldu. Son yılların en popüler konusu hâline geldiğini söyleyebiliriz. Bu konuda Henri Lauzière, The Making of Salafism: Islamic Reform in the Twentieth Century adlı eserinin Selefilik açısından oldukça kıymetli bir çalışma olduğunu söyleyebilirim.
Selefiliğin akademi camiasının yoğun ilgisini 2014 yılından itibaren özellikle de son üç yılda çekmeyi başarmış olmasının en önemli nedeni DEAŞ terör örgütü olmalı. 2013'ten itibaren adını duyurmaya başlayan DEAŞ terör örgütü, selefiliğin DEAŞ ile birlikte gündeme gelmesi üzerinde düşünülmeden alelacele birçok şeyin söylenmesine de neden oldu. Akademisyen ve uzmanlar birden bire kendilerini, Selefilik tartışmasının içinde buldular. Sağdan soldan yazılanları, üzerinde düşünülmemiş tarihsel analizleri hızla piyasaya sürmeye başladılar. Selefiliğin ne olduğu konusunda zaten karışık olan kafalarımız iyice karıştı.
Selefilik derken neden bahsediyoruz? Bir örgütten mi? Bir ideolojiden mi? Bir mezhepten mi? Yoksa sosyal bir hareketten mi? Kuşkusuz bu atıfların her biri farkı referans çerçevelerine gönderme yapar. Mezhep onu teolojik olarak tanımlarken sosyal bir hareket olarak görmek siyasal bir çerçeve içinde tutar. Bu yüzden çok temel bazı bilgilerden başlayarak bu konudaki kafa karışıklığını gidermeye çalışalım. Öncelikle en temel bilgiden başlayalım.
Selefilik tarihte yer alan "selef" yahut "selef-i salihin" gibi kavramlarla ilişkilendirilse bile etimolojik benzerlikten başka hiçbir benzerlikleri yoktur. Selefi olduğunu iddia edenlerin bu terimlerle kendilerine meşruiyet kazandırmaya çalışmaları Selefiliğin "selef" ya da "selefi-i salihin" ile aynı olduğu anlamına gelmez.
Nedeni oldukça basittir, tarihte "selef" kelimesi oldukça teolojik bir tanımlamaya sahiptir. Bu tanımlama gelenekte oldukça sınırlı, dar bir dini gelenekle ilişkilidir. Daha çok ehli hadis, ehli eser dediğimiz ve Allah'ın el, yüz gibi haberî sıfatları ile ilgili tartışmalardan kaçınan tavrı tanımlamak için kullanılır.
Müslüman düşünce tarihinde 18'inci yüzyıla kadar kendisine Selefi diyen ya da es-Selefiyye diye bir mezhebe, bir öğretiye bağlı olduğunu iddia eden hiçbir gruba rastlanmaz. "Selef" yahut "selefi-i salihin" tanımlaması bir mezhebi, bir grubu değil daha çok sahabe ve tabiin asrını ve o asırda yaşayan âlimlerin bazı konulardaki bireysel görüşlerini ifade etmek için kullanılmıştır.
"Selefimiz şöyle düşünüyor" gibi ifadeler ne bir grubu ne bir öğretiyi ne de bir mezhebi ifade eder. Selefilik kendisinin İslam'ın bu ilk iki neslinin takipçisi olduğunu göstermek için bu kelimeyi kullanmıştır. Yoksa Selefilik "selef" yahut "selefi-i salihin"den türememiştir. Bizim mezhepler tarihi literatüründe, "Selefiyye" diye ne bir ekol ne de bir mezhepten bahsedilir. Bu nedenle ilk temel bilgimiz şu olmalıdır: Selefilik bir mezhep değildir.
Selefiliğin yayılması
Selefilik İslam dünyasında 19'uncu yüzyılda duyulmaya başlandı. Bundan önce çok fazla kullanılan bir tanımlamaya sahip değildir. Selef olarak yapılan atıflar ise yukarıda dediğimiz gibi çok dar anlamıyla teolojikti. Muhammed bin Abdulvehhab ve Vehhabiliğin köklere dönüş çağrısı, İngiliz ve Fransız sömürgesinde olan İslam dünyasındaki Arap entelektüellerden de karşılık buldu. Hanbelilik ve İbn Teymiyye üzerinden İslam'ı tasavvuf, kelamî mezhepler ve geleneğin ağır yükünden arındırma çabası muhtemelen Osmanlı kültür havzasından da kurtuluşun reçetesi olarak kabul görür.
Söz gelimi Hayreddin el-Alusi, Mekke'den Bağdat'a döndüğünde İbn Teymiyye mirasının ihyası için çalışmaya başlar. Cilaü'l-aynayn fî muhâkamat el-Ahmadeyn adıyla İbn Teymiyye muhalifi olan İbn Hacer el-Heytemi'yi eleştiren bir kitap kaleme alır. Vehhabilik'le başlayan İbn Teymiyye'nin fikirlerini yayma misyonu böylece Irak'a taşınmış olur. Bu görevi yeğeni Mahmut Şükrü el-Alusi (1857-1924) amcasından devralır.
Bu yıllar gerçekten oldukça ilginçtir. Matbaa Mısır ve Şam'a yeni girmiştir ama hızla İbn Teymiyye'nin eserleri basılmaya başlar. Öyle ki âlimler birbirlerinden İbn Teymiyye'nin kitaplarını ister. Konsolosluklar İbn Teymiyye'nin yazma eserlerine aracılık eder. Mekke, Şam ve Bağdat'ta hızla İbn Teymiyye'nin fikirleri ile Vehhabi fikirler yan yana taraftar bulur.
Bir diğer Şamlı âlim ünlü Bitâr ailesinden Abdurrezzak Bitar'dır. Reşid Rıza, onun için "Şam'da Selefi okulunun muhyii (canlandırıcısı)" tabirini kullanır. Hanefi bir aile olan Bitâr ailesinden Abdurrezzak Bitar 1885'in ilkbaharında Muhammed Abduh ile yazışmaya başlamıştır. Torununun; "Dedem Selefiliği 1887'lerde 50 yaşında iken benimsemiştir" şeklindeki sözü Abduh'un etkisini gösterir.
ve İbn Teymiyyeci damar da Cemaledin Kasımi'dir (1866-1914). Özellikle 1890 yılından sonra âdeta mezheplere ve geleneğe savaş açan Kasımi, Selefiliği yeniden diriltmek için bir mücadele başlatır. Iraklı Selefi âlim Mahmud Şükri Alusi ile mektuplaşarak İbn Teymiyye ve Ahmed bin Hanbel'in fikirlerinin kadrinin bilinmediği konusunda dertleşmektedirler. İnsanların bid'atlere dalarak Selefiliği unutmasından yakınırlar. Bu mektupların birinde Alusi insanların selef akidesine uyanları Vehhabi olarak isimlendirdiğini, bunun çok önemli olmadığını, İbn Teymiyye ve Ahmed bin Hanbel'in fikirlerine sarılanların Vehhabi olarak isimlendirilmesinin yerilecek bir şey olmadığını söyler.
Böylece açıkça Mekke, Bağdat ve Şam hattında Vehhabilik'le Selefilik iç içe geçmeye başlar. Açıkça kendisini Selefi olarak anan Cemaleddin Kasımi, Mısır'da Reşid Rıza ve ekibiyle bir araya gelerek Abdülhamid'in baskısından uzaklaşmış olur. Böylece Selefiliğin doğuşunda yeni bir kale daha kazanılmıştır. Kahire'de Muhammed Abduh ve Reşid Rıza Selefiliğin yeni mimarlarıdır. Abdulaziz bin Suud, Suudi Arabistan Krallığı'nı kurarak 1932 yılında devletin resmî olarak Vehhabi mezhebinin öğretilerine tabi olduğunu ilan ettiğinde Reşid Rıza'nın İbn Suud'dan mali destek aldığını, el Menar tefsirini bu destekle tamamladığını eserinin mukaddimesinde bizzat kendisi itiraf eder.
Böylece Vehhabiliğin katı dindarlığından İslâmî ihya ve ıslah hareketlerine doğru genleşen Selefilik, Osmanlı'nın yıkılışı ile başlayan entelektüel krizi aşmanın da bir yolu olarak görülür. Öyle ki İstanbul uleması arasında da karşılık bulur. Osmanlı son dönem âlimlerinden İzmirli İsmail Hakkı'nın Modernist Selefiyye'den etkilenerek Selefiliği bir mezhep olarak Ehl-i Sünnet'in bir kolu olarak zikreder. Maalesef bu hatalı tasnif yıllar sonra Diyanet, imam hatip ve ilahiyat çevrelerinde karşılık bulur.
Oysaki Gümüşhanevi hazretlerinin Câmi'u'l-Mutun diğer bir deyişle Ehli Sünnet İtikadı adlı eserinin takdiminde hem de Tam İlmihâl-Se'âdet-i Ebediyye adlı eserde Selefiyye'nin modern bir inhiraf hareketi olduğu, asla "selef" ya da "selef-i salihin" ile karıştırılmaması gerektiği kati bir suretle söylenmişti. Yine Erol Güngör İslam'ın Bugünkü Meseleleri adlı eserinde Selefiliğin tasfiyeci ve dar karakterine dikkat çekerek İslam düşüncesinde bir krizi tetiklediğini söyler. Doğruyu söylemek gerekirse İzmirli'nin bu tasnifinin ilahiyat ve Diyanet çevrelerinde karşılık bulması da 2000'li yıllardan sonra olmuştur.
2000'lerden 2013'lere geldiğimizde Ehl-i Sünnet'in bir kolu olarak görülen Selefilik, DEAŞ ile birlikte birden radikal ideolojilerin din yorumu olarak karşımıza çıkar. Hatta Diyanet, DEAŞ ile ilgili yazdığı kitapçıkta Selefiliğe karşı bu sefer sert bir tutum takınır fakat yine de bastığı ilmihalde Selefiliği bir mezhep gibi göstermeye devam etmektedir. Bütün bunlara rağmen sanırım Selefiliğin yaşadığımız krizlerle ilişkisini görmek her şeyden daha önemlidir.
Selefilik neden kriz üretir?
Birincisi, "kaba köktenci tarih okuması"dır. Bu okumaya göre tarih sürekli kötüye gitmektedir. Bu yüzden dinî düşünce ilk üç asra göre her asırda yeniden test edilmeli, ayıklanmalı ve otantik, sahih çizgisine geri döndürülmelidir. İkincisi "ılımlı köktenci tarih okuması"dır. Bu okumaya göre dinî düşünce sürekli devlet, ulema, iktidar, ilişkileri ile manipüle edilmekte ve bozulmaktadır. Metinle metni yorumlayan arasına giren gelenek metnin sahih anlamını bozmaktadır. Bu yüzden metne aracıları çıkararak yeniden dönmek ve sahih, otantik anlamı yeniden keşfetmek gerekir. Bu iki yorumun da ortak paydası geleneği aradan çıkarmak ve yerine kendi dinî yorumlarını ikame etmektir. "Bütün yorumlar yanlış yorumsa" hiçbir yorumun doğruluğu asla bilinmeyecektir. İkisi de "put kırıcı"dır, hurafeden arındırıcıdır ve aslından aydınlanmacıdır.
Üçüncüsü tasfiyeci karakteridir. Modernizm'le karşılaşmadan bu yana Müslüman entelektüeller anlamlı buldukları "nerede hata yaptık" sorusuna öyle sarıldılar ki, bu hatanın tarihî kesitlerini belirlemek adına "kırılma modeline" uygun olarak İslam düşünce tarihini yeniden inşa ettiler. Bazen geleneği ve geçmişi sırtlarından atmaları gereken bir ölü ağırlığı olarak gördüklerinden ondaki hastalıkları tespit etmeye çalıştılar. Bazen de geçmişte yaşanmış sapmaları tespit ederek, tarihin altın çağına, asr-ı saadete, sıfır noktasına geri dönebileceklerini tahayyül ettiler. Oysa ne geçmiş kendisine dönebileceğimiz bir şeydir ne gelecek geçmiş olmadan kurulabilecektir. Bir ayağınız verili, sağlam ve test edilmiş bir geleneğe basmadan asla geleceği inşa edemezsiniz. Geçmiş ve geleceği kuşatarak ancak büyük bir medeniyet kurulabilir.
Oysa Selefi ideoloji verili, mevcut kazanımları bozulmadan sapkınlığa, cahiliyeden tağuta kadar geniş bir yelpazede kısmen yahut kökten reddederek yok etmeyi tercih eder. Bu değişim ya da yok etmek için kullanılacak araçlar ya siyasi yahut siyaset dışı olacaktır. Siyaset verili durumu meşrulaştıracağından Selefilik toplumsal değişim için ya apolitik bir tavrı benimseyecek yahut onu siyaset dışı araçlarla değiştirmeyi tercih edecektir. Bu da şiddetin kutsanmasına yol açar. Bu yüzden el-Kaide gibi örgütler de şiddet araçlarıyla bu değişimin gerçekleşebileceğini iddia etmişlerdir.
Düşünsel ve entelektüel alanda ise katı ve radikal Selefiliğin dinin anlaşılmasında tevil denilen yorum mantığına değil lafzi/ literal anlama bağlı kalması, dinin daha sabit ve statik bir biçimde anlaşılmasına yol açmıştır. Burada dinin farklı yorum biçimlerine müsaade edilemez. Bu yorum biçimleri bazen aşırı biçimde din dışı (Şiilik ve Alevilik gibi) kabul edilir. Felsefeye, eleştirel düşünceye, tasavvufi tefekkür biçimine, din adına karşı kor. Dini salt formel ve biçimsel kalıplarla tanımlar böylece de dini düşüncenin felsefi, estetik ve ahlaki alanlardaki açılımlarına müsaade etmez. Estetikten anladığı şaşaa, gösteriş, cüsse gibi unsurlar taşıyan aşırı modern, lüks tüketimdir. Giyim ve mimaride buna düşkünlük her yerde temaşa edilebilir.
Çağımızda dinî düşünce katı ve modernist Selefiliğin arasında sıkışmıştır. Birincisi dini salt formel ve biçimsel kalıplara indirgeyerek dinî düşüncenin felsefi, estetik ve ahlaki alanlardaki açılımlarına müsaade etmemektedir. İkincisi ise geleneği aradan çıkarıp her şeyi metin merkezli bir düşünceyle yeniden inşa etmeye çalışarak düşünceyi köksüzlüğe terk etmektedir. İslam düşüncesi din ve gelenek arasında kurduğu ilişkiyi Selefiliğin köktenci tarih yorumundan kurtarmak, eleştirel tarih yorumuyla geleneğin yeniden inşası arasındaki gerilimi aşmak zorundadır.
|
| Bugün 232 ziyaretçi (534 klik) kişi burdaydı! |
|
 |
|
|
