Sofiyye-i aliyye denilen büyük velîlerden. İsmi, Hüseyn bin Mensûr olup, künyesi Ebül Mugîs’tir. Doğum târihi kesin bilinmemekle beraber 243-246 (m. 857-860) yılları arasında İran’ın Beyzâ şehrinde doğduğu kaydedilmiştir. 306 (m. 918)’de şehîd edildi. Babasının ise Mahamma isimli bir zerdüşt olduğu rivâyet edilmiştir.

İlk gençlik yıllarından sonra tasavvufa meylederek, Tüster’de büyük velîlerden Abdullah-ı Tüsterî’nin (kuddise sirruh) sohbetinde iki sene bulundu. Onsekiz yaşında Basra’ya gelerek Amr bin Osman-ı Mekkî’ye bağlandı ve onsekiz ay sohbetinde kaldı. Her iki velînin yanında da çok sıkı riyâzetler (nefsin isteklerini yapmamak), mücâhedeler (nefsin istemediklerini yapmak) yaptı. Mu’teber ailelerden Ebû Ya’kûb-i Aktâ’nın kızı ile evlendi. Bir müddet Basra’da kaldıktan sonra, Bağdâd’a Cüneyd-i Bağdâdî’nin ( radıyallahü anh ) yanına geldi. Cüneyd ( radıyallahü anh ) ona susmayı ve insanlarla görüşmemeyi emretti. Daha sonra Hicaz’a giderek, bir sene Ravda-i mutahhara’da mücavirlik yapıp tekrar Bağdâd’a geldi. Burada yine Cüneyd-i Bağdadî hazretleri ile görüştü ve ba’zı suâller sordu. Cüneyd-i Bağdadî ( radıyallahü anh ) suâllerine cevap vermedi. Sorduğu mes’elelerin cevâbını alamayınca, izin alarak Tüster’e gitti. Bir sene orada kaldı. Burada büyük kabûl ve ilgi gördü. Daha sonra buradan ayrılıp, beş yıl ortadan kayboldu. Horasan ve Mâverâünnehr gibi beldelerde bulundu. Sonra Ahvaz’a geldi. Burada da nasîhatlarda bulunup, Ahvaz halkı içinde büyük kabûl ve ikram gördü. Ahvaz’da ilâhî esrârdan çok bahsettiğinden, kendisine Hallâc-ı Esrâr denildi. Tekrar hacca gitti. Dönüşte Basra’ya geldi. Oradan tekrar Ahvaz’a gitti. “Halkı Hakka da’vet için şirk beldelerine gidiyorum” diyerek, o zamanlar henüz müslüman olmamış ba’zı Türk ve Kürt kavimlerinin müslümanlığı kabûl etmeleri için, Hoten ve Turfan’a sonra Hindistan’a gitti. Bu arada üç defa hac etmiştir. Tarikat sarhoşluğunda gördüklerini, İslâmiyetin zâhirine uymayan kelimelerle söylediğinden, 306 (m. 918) yılı Zil-ka’de ayının 24. Salı günü, halife Ca’fer bin Mu’tasım’ın zamanında Bağdâd’da elleri ve ayakları kesilip asılarak şehîd edildi. Sonra yakılarak, külleri Dicleye atıldı..

Hallâc-ı Mensûr, zamanındaki ba’zı zâhir âlimlerinin de anlayamadığı sâdık, Allahü teâlânın aşkı ile yanan bir Hak âşığıdır. Şiddetli mücâhedeler ve çetin riyâzetler çekmiş, himmeti yüksek, kerâmetler sahibi bir velîdir. Sözleri güzel, konuşması fasîh ve belîğ, fîrâseti üstün, hakîkat, esrâr, ma’nâ ve ma’rifetler sahibi olup, yaşadığı müddetçe, dâima ibâdet ve riyâzetle meşgûl olurdu. Günde bin rek’at namaz kılardı. Şehîd edildiği günün gecesinde de 500 rek’at kılmış olup, her gece en az dörtyüz rek’at namaz kılmaya kendisini mecbûr tutardı. Hallâc-ı Mensûr’a; “Bu yüksek derecelere ulaşmış iken, niçin bu kadar meşakkat çekiyorsun?” diye sorulunca, “Allahü teâlâya dost olanların işlerine, ne rahat, ne de meşakkat te’sîr eder. Onlar, Allahü teâlânın sıfatlarında fânî olup, kendilerini unuttuklarından, rahat veya zahmet onlara te’sîr etmez” cevâbını vermiştir.

Aslında Mensûr’un mesleği hallaç (pamuk atıcı) değildir. Birgün dostu olan bir hallacın dükkânında otururken, onu bir işe gönderdi ve “Senin işini de ben görürüm” dedi. Parmağı ile işâret edince pamuklar, çekirdek ve tozlarından ayrıldı. Bu kerâmet yayılarak, “Hallâc” ismiyle meşhûr oldu.

Her an şükür ve tâat üzere olduğu hâlde, Arafat meydanında başını bir kum tepesi üzerine koyup, “Ey âlemlerin Rabbi! Ey azîz olan Allahım! Bütün tesbih edenlerin tesbihinden, bütün tehlîl söyleyenlerin tehlîlinden ve her tefekkür sahibinin tefekküründen seni tenzih ederim. Yâ ilâhî! Biliyorsun ki, sana şükretmekten âcizim. Benim şükrüm ancak budur” buyurdu.

Fakîrlik nedir? diye sordular: “Fakîr; Allahü teâlâdan başka herkesden müstağni (uzak, beri) olan ve ancak Allahü teâlâya muhtaç olup, herşeyi ondan bekleyen kimsedir” cevâbını verdi.

Buyurdu ki: “Hakîkî tevekkül sahibi, bulunduğu şehirde kendisinden daha muhtaç ve daha hak sahibi biri varsa, orada yemek yemez.”

“Kul, ubûdiyyetin (kulluğun) bütün şartlarını kendinde toplarsa, (Allahtan başkasına) kul olmanın yorgunluğundan kurtularak hürriyete kavuşur, külfetsiz ve sıkıntısız bir şekilde (Allaha) kul olmanın zîneti ile süslenir. Peygamberlerin ve sıddîkların makamı budur. Ya’nî, bu durumdaki kul mahmul hâle gelir. (Ya’nî, ibâdet ve tâat bedene zor gelse bile, Allahü teâlânın yardımı ile onu zevkle ve gönül rahatlığı ile îfâ eder.) İslâmiyet yönünden bu nevi ibâdetlerle süslü bulunduğu hâlde ibâdetlerinde kalbine en küçük bir meşakkat, sıkıntı arız olmaz.”

“Kim hürriyeti murâd edinirse ubûdiyyete (kulluğa) sıkı bir şekilde devam etsin. Hakiki hürriyet Allahtan başkasına kulluk yapmamaktır.”

“Allahü teâlâ bir kulunu kendisine çekti mi, bütün sırlar onun mülkü hâline gelir. Bunların hepsini görür ve ne olduklarını haber verir.”

“Firâset sahibi ilk bakışta doğruyu bulur. Te’vîle, zanna ve şüpheye saplanmaz.”

“Yüksek ahlâk, bir kere Hakkı mütâlâa ve müşâhede ettikten sonra, artık halkın eza ve cefâsının sana te’sîr etmemesidir.”

“Kul; ma’rifet-i ilâhiyeye ulaştığı zaman, Allahü teâlâ onun kalbine ve zihnine (bir çok gizli sırlar) ilham eder.”

“Hakiki muhabbet, insanın kendi vasıflarının, sıfatlarının, hepsini unutarak, sevgiliyle beraber bulunmaktır.”

“Huluk-i azîm, engüzel ahlâk, Allahü teâlâyı tanıdıktan sonra, halktan gelen eza ve cefânın insana te’sîr etmemesidir.”

“Mürid, tövbesinin, murâd (Allahü teâlânın kendisine çektiği kimseler) ise günah işlememenin gölgesindedir.”

“Dünyâyı unutan, nefs zahidi; âhıreti unutan, kalb zahidi; kendini unutan da rûh zahidi olur.”

Şehîd edilmeden önce kendisinden nasîhat isteyen hizmetçiye: “Nefsi, yapması gerek bir şeyle (ibâdetlerle) meşgûl et! Yoksa yapılmaması gereken bir şeyle (haramlarla), o seni meşgûl eder” dedi.

“Azîz ve celîl olan Allahtan başka bir şeyden korkan veya bir şeyi ümit eden kimsenin yüzüne, Allahü teâlâ bütün kapıları kapatır, ona âdi bir korkuyu (Allah korkusunun dışında kalan korkuları) musallat eder. Kendisi ile onun arasına yetmiş perde çeker, bu perdelerin en incesi şüphe (vesvese) olur.”

Kerâmetleri pek çoktur ve halk içinde yayılmıştır. Meselâ, insanlara yazın kış meyveleri, kışın yaz meyveleri çıkarır ikram ederdi. Elini havaya uzatınca avucu, üzerinde “Kul hüvallahü ehad” yazılı gümüş paralarla dolardı. Bunlara, kudret paraları ismini verirdi. İnsanlara, evlerinde ne yediklerini, ne yaptıklarını, ne konuştuklarını ve kalblerinden geçenleri haber verirdi.

Kerâmetlerinden daha mühimi; ma’rifet, hikmet ve ince ma’nâlar dolu sözleridir. Bunlar, onun ilim ve ma’rifette ulaştığı kıymetli dereceleri çok güzel gösteren birer delîldirler. Hallâc-ı Mensûr ( radıyallahü anh ) bir kâfile ile beraber hacca giderlerken, sahrada birkaç gün yiyecek bulamadılar. Hüseyn bin Mensûr’a, şimdi kelle kebabı olsa da yesek dediler. Elini arkaya uzatıp, bir kebâb olmuş kelle ile iki pide alıp, birine verdi. Dörtyüz kişi idiler. Her defasında elini arkaya uzatıp, bir kelle iki pide aldı. Neticede 400 kelle, 800 pide almış oldu ve her birine bir kelle iki pide vermiş oldu. O topluluk bunları yedikten sonra, taze hurma olsa da yesek dediler. Kalktı ve beni silkeleyin buyurdu. Hurmalar döküldü. Doyuncaya kadar yediler. Bundan sonra yolda ne zaman sırtını bir dikenli ağaca dayasaydı, taze hurma verirdi.

Sahrada ba’zı insanlar, kendisinden incir istediler. Elini havaya uzattı ve önlerine bir tabak incir koydu.

Bir defasında yine tatlı istediler. Bir tabak helva ve sıcak şeker önlerine koydu. Bu helva, Bağdâd’da Tâk kapısında bulunur dediler. Bize, Bağdâd ve sahra aynıdır buyurdu.

Birgün çölde İbrâhîm Havvâs’a, işin nedir? dedi. Tevekkül makamında tevekkülü dürüst yapıyorum dedi. Bütün ömrünce, karnının, mi’denin tâmiriyle uğraştın, ne zaman tevhîdde fâni olacaksın? dedi.

Hallâc-ı Mensûr “Enel-Hak” (Ben Hak’ım)” sözünü söyledi. Bu sözünü zâhir âlimleri dalâlete ve ilhâda hükmedip katline fetvâ verdiler. Bunun, asıl sebebi ise şöyle nakledilmiştir:

Birgün Hüseyn bin Mensûr’un hatırından: “Peygamber efendimiz (sallallahü aleyhi ve sellem), Mi’râc gecesi, sadece mü’minleri diledi de, neden bütün insanları dilemedi ve yâ Rabbi, cümlesini bana bağışla demedi” diye geçti. Böyle düşünürken, Resûlullah içeri girdi ve: “Biz kimi dilersek, Hakkın fermanı ile dileriz. Bizim gönlümüz Hakkın ferman evidir. O’nun irâdesinin ve fermanının gayrisinden pak ve ma’sûmdur. Eğer O, hepsini dilerse, ben de hepsini dilerim” buyurdu. Bundan sonra Hüseyn bin Mensûr, başından sarığını çıkararak Resûlullahın huzûrunda kerâmet gösterdi. Resûlullah (sallallahü aleyhi ve sellem) buyurdu: “Bu sarık kerâmeti ile, baş dahi vermek gerektir ki, ben râzı olayım.” Onun katline, hakîkatte sebep, bu hüküm oldu.

Darağacında iken, şöyle derdi: “Bu işin başıma neden geldiğini ve kimin muradı olduğunu bilirim. Bundan yüz çevirmem.” Sâdık olan âşık, elbette böyle olur. O sekr (Aşk-ı ilâhî sarhoşu) olduğundan, hâli doğru ve ma’zûr idi. Söylediği söz, dilinden, bu sekr hâlinde sâdır oldu.

Şeyh Ebû Abdullah-ı Hafîf şöyle buyurdu: “Bir çok hile ile zindana girerek Hüseyn bin Mensûr’u görmeye gittim. Güzel bir oda gördüm ki, yumuşak halılar, döşeklerle döşenmiş, iyi tertip edilmiş, duvara bir ip bağlanmış, üzerinde bir el bezi (havlu) asılmıştı. Orada yüzü güzel bir köle gördüm. “Şeyh nerededir?” diye sordum. “Abdesthânededir. Abdest hazırlığı görüyor” dedi. Ben: “Ne zamandan beri şeyhin hizmetindesin?” dedim. “Onsekiz aydan beri” dedi. “Bu zindanda şeyh ne yapıyor?” dedim. “Onüç batman ağırlığında bir demir bağ ile, hergün bin rek’at namaz kılıyor” dedi. Sonra devam ederek: “Bu gördüğün zindanın kapılarının her birinin arkasında eşkiya ve hırsız kimseler vardır. Onlara nasîhat eder. Bıyıklarını ve saçlarını keser” dedi. “Ne yer?” diye sordum. “Hergün önüne çeşitli yemeklerle donatılmış bir sofra getiririz. Bir müddet onlara bakar. Sonra parmağının ucu ile o yemeklerin üzerine basar ve içli bir sesle çeşitli şiirler söyler. Asla onları yemez. Onun için önünden alır, götürürüz.” Biz bu şekilde konuşurken o abdesthâneden çıktı. Güzel görünüşlü olup, cazibeli bir boyu vardı. Beyaz sof giymiş, işlemeli bir peştemalı (örtüyü) başına sarmıştı. Sofa tarafına çıkıp oturdu. Bana: “Ey delikanlı! Neredensin?” dedi. “Farstanım (İranlıyım)” dedim. “Hangi şehirdensin?” diye sordu. “Şîrâzdanım” dedim. Benden meşâyıh haberlerini sordu. Ebû Abbâs Atâ’ya gelince, (sözümü keserek): “Onu görürsen, o kâğıtları (mektûbları) yakmasını söyle” dedi. Sonra yine: “Buraya nasıl gelebildin?” dedi. “Ba’zı İran askerlerinin yardımıyla” dedim. Tam bunu söylediğim zaman zindancıbaşı içeri girdi. Yer öpüp oturdu. Şeyh ona: “Sana ne oldu?” dedi. Zindancıbaşı: “Düşmanlarım beni halifeye gammazlamışlar. Güya ben, ululardan birini buradan bin dinar alarak salmışım. Yerine de halktan birini hapsetmişim, işte şimdi beni alıp götürecek, katledecekler” dedi. Şeyh: “Var selâmetle git” dedi. O gittikten sonra, şeyh hücrenin ortasında dizleri üzerine gelerek, ellerini havaya kaldırdı. Başını önüne eğdi. Şahadet parmağı ile işâret ederek, ansızın ağladı. Öyle ağladı ki, gözyaşından her tarafı ıslandı. Kendinden geçerek yüzünü yere koydu. O sırada zindancıbaşı içeri girdi. Tekrar şeyhin önüne oturdu. Şeyh: “Ne oldu?” diye sordu. Zindancıbaşı: “Kurtuldum” dedi. “Hangi sebeple kurtuldun?” diye sordu. O, “Beni halifenin yanına götürdükleri zaman halife, “Şimdiye kadar seni katletmeyi tasarlıyordum. Şimdi sana gönlüm hoş geldi. Seni beğendim. Tekrar affettim” dedi. Bundan sonra şeyh, yüzünü o havlu ile temizlemek istedi. Havlunun asılı olduğu ipin yüksekliği şeyhden yirmi arşın yukarıda idi. Şeyh elini uzatarak havluyu aldı. Şeyhin eli mi uzandı yoksa o havlu mu şeyhe yakınlaştı anlayamadım.” Sonra ben çıkıp gittim. İbn-i Atâ’ya vardım. O haberi verdim. Dedi ki: “Eğer tekrar onunla buluşursan; beni kendi, başıma bırakırlarsa, ona mektûbları saklıyacağımı söyle” dedi.

Birinin bir papağanı vardı, ölmüştü. Hallâc ona: “Allah’ın izni ile onu dirilteyim ister misin?” dedi. Adam “İsterim” dedi. Hallâc parmağı ile işâret etti. Hayvan yerinden kalkarak canlandı.

Zindanda iken İbn-i Hafîf yanına gelip “Sana neler oluyor?” diye sordu. “Allahü teâlâ bana zâhirî ve bâtınî ni’metler veriyor” buyurdu. İbn-i Hafîf “Size üç suâlim var” dedi. “Buyrun dinliyorum” diyerek izin verince şöyle sordu:

“Sabır nedir?”

Hallâc-ı Mensûr hazretleri ellerini ve ayaklarını bağlayan zinciri göstererek:

“Şu zincire bakarsam açılır” buyurdu. O anda zincire baktı ve zincir açılıverdi. Duvar yarıldı. İbn-i Hafîf diyor ki; “O anda kendimi Dicle kenarında buldum.” (Yâ’nî, ben işte buna rağmen buradan çıkıp gitmiyor, bu zindana ve zincirlere sabrediyorum demek istedi.)

Sonra ikinci suâlini sordu: “Fakr (tasavvufta fakîrlik) nedir?”

Hallâc-ı Mensûr hazretleri oradaki taşlara baktı, taşlar altın ve gümüş oluverdi. Sonra, “İşte bu fakrdandır. Ben ise zeytin yağı almak için birfülüse (o zamanın en küçük parası) muhtacım.”

Sonra üçüncü olarak: “Fütüvvet nedir?” suâline de,

“Onu yarın anlarsın” buyurdu. İbn-i Hafîf diyor ki: “Gece olunca rü’yâmda kıyâmeti gördüm. Hüseyn bin Mensûr Hallâc nerededir? diye bir ses duydum. Allahü teâlânın huzûruna durdu. Kendisine; seni seven Cennete, sana kızan Cehenneme girer dendi. Yâ Rabbi! Hepsini mağfiret eyle diyerek yalvardı. Sonra bana dönüp fütüvvet işte budur, buyurdu.”

Yine bir gün kendisine, “Sabır nedir?” diye sorduklarında: “Sabır odur ki; iki elini ayağını keserler, onu köprünün üzerine asarlar ve hattâ bundan daha acâib muâmeleler yaparlar da bir kere âh etmez” buyurdu. Nitekim kendisinin ölümü ve idamı böyle cereyan etmiştir..

Abdülmelik Evkaf anlatır: “Birgün üstadım olan Hallâc-ı Mensûr’a: “Ey hocam! Ârif kimdir?” diye sordum. Buyurdu ki: “Ârif o kimsedir ki, Zil-ka’de ayından altı gün kala, Salı günü, 306 (m. 918) senesinde Bağdâd’ta eli ayağı kesilerek, gözleri çıkarılarak, baş aşağı astırılıp, gövdesi yakılarak, külünü savururlar.” Onun dediği zamanı gözledim. Meğer o söylediği kendiymiş, o ne söyledi ise aynını yaptılar.

Bir gece Mensûr hazretlerini zindanda bulamadılar. İkinci gece ne zindan vardı ne de Mensûr... Üçüncü gece, zindan da Mensûr dâ yerindeydi. Kendisine bunun hikmeti suâl edildiğinde: “İlk gece O’nunlaydım, beni bulamadınız. İkinci gece, O benimle idi, ne beni ne de zindanı görebildiniz. Üçüncü gece, herşey yerli yerindeydi. Tâ ki mukaddes şeriatın emrini yerine getiresiniz. Beni idâm edesiniz diye” buyurdu.

Hallâc-ı Mensûr’u ( radıyallahü anh ) Bağdâd’da Tak kapısına götürdüler. Evvela yüz kırbaç vurdular. Kendisinden en küçük bir ses çıkmadı, ölmediğini görünce, ellerini ve ayaklarını kestiler.

Hallâc-ı Mensûrun ( radıyallahü anh ) elleri ve ayakları kesildiğinde buyurdu ki: “Sakın korkudan sarardığımı zannetmeyin. Kan kaybetmekten sararıyorum.”

Darağacına çıkan Mensûr hazretlerine şu suâl soruldu. “Tasavvuf nedir?” “Tasavvufun en aşağı derecesi işte bende gördüğünüz bu hâldir.” “Yâ ileri derecesi?” “Onu görmeğe tahammülünüz olmaz.”

İdâm edilmeden önce halk taş atmağa başladı. Atılan taşlara hiç ses çıkarmıyor, hattâ tebessüm ediyordu. Bir dostu, taş yerine gül attı. O zaman Mensûr hazretleri inledi. Sebebi sorulduğunda şöyle cevap verdi: “Taş atanlar beni yakînen tanımıyanlardır. Tabiidir ki hâlden anlamazlar. Hâlden anlıyanların bir gülü bile beni incitti.”

Ellerinden, bacaklarından sonra dilini de kesmek istediler, izin isteyip şöyle dedi: “Allahım, bana senin için bu işkenceyi reva görenlere rahmet et! Senin rızân için beni elimden, ayağımdan, gözlerimden, başımdan, canımdan ayıran bu kullarını affet!”

Daha sonra dili ve başı da kesildi, cesedi yakıldı. Külleri Dicle’ye atıldı. Atılan küller de havada (Enelhak) şeklini aldı. Nehre külleri dökülür dökülmez, nehir hemen kabarmağa başladı. Kabaran Dicle’nin suları Bağdâd’ı basmak üzereydi ki; bir dostu hırkasını Dicle’ye attı ve Dicle bir müddet sonra eski normal hâlini aldı. Hallâc-ı Mensûr ( radıyallahü anh ) bu kimseye, şehîd edilmeden önce, “Benim kollarımı, bacaklarımı, başımı kestikten sonra, cesedimi yakıp, külünü Dicle’ye atacaklar. Korkarım ki, nehir taşıp Bağdâd’ı basacak. O zaman hırkamı nehrin kenarına götürüp, sulara at” buyurmuştu.

Buyurdu ki:

“Mevlâm! Rabbim! Emrine amadeyim, buyur!
Ey benim maksadım ve ma’nâm, emrindeyim, ferman buyur!
Ey zâtı, vücûdumun aynası ve himmetimin müntehâsı!
Ey benim konuşmam, işâretlerim ve ihbarım olan Allahım!

Hallâc-ı Mensûr hazretlerinin idamına sebep olan “Enel-Hak” sözü, onun tasavvuf yolunda sahip olduğu kendi hâl ve derecesine uygun ve kendi aşk sarhoşluğu içinde söylediği doğru bir sözdür. Zâhiren kelime ma’nâsı “Ben Hak’ım” demek olan bu sözün hakîkî ma’nâsı: “Ben yokum. Hak vardır” demektir. Tasavvufta çok ince bir bilgi ve hâl olan Vahdet-i vücûd (varlığı bir görmek) mertebesinde söylenmiştir. Bu büyüklerin böyle sözleri, görüp müşâhede ettikleri şeyleri ifâde edecek başka söz, başka kelime bulamadıkları için böyle söylemişlerdir. Onun bu sözü, İslâmiyetin zâhirine uymadığı için, zâhir âlimlerince ve câhil halk tarafından anlaşılamadığı ve “tevhîd” ehli olan ve olmayanın bir daha böyle sözler söylememesi için şehîd edildi.

İmâm-ı Rabbânî (kuddise sirruh), Mektûbât kitabının ikinci cild kırkdördüncü mektûbunda buyuruyor ki “O büyüklerin (Herşey O’dur) demeleri, hiç birşey yoktur. Yalnız O vardır, demektir. Meselâ, Hallâc-ı Mensûr Enel-Hak (Ben Hak’ım) dedi. Böylece, ben Hak’ım, Hak teâlâ ile birleştim demek istemedi. Böyle diyen kâfir olur ve öldürülmesi lâzım olur. Onun sözünün ma’nâsı (Ben yokum, Hak teâlâ vardır) demektir. İşte Sofiyye (evliyâ) her şeyi Hak teâlânın isimlerinin ve sıfatlarının görünüşü, onların aynası bilir. Zâtın “kendisinin” bunlarla birleştiğini, zâtında değişiklik olduğunu söylemez. Meselâ, bir insanın gölgesi, kendinden hâsıl oluyor. Gölge, o kimse ile birleşmiş, onun aynıdır veya o kimse inerek, o gölge şekline girmiştir, gibi şeyler söylenemez. O kimse, kendi kendinedir. Gölge, onun bir görünüşüdür. Bu kimseyi aşırı seven, gölgeyi filân görmez. Ondan başka birşey görmez. Gölge, o kimsenin aynıdır diyebilir. Ya’nî, gölge yoktur, yalnız o insan vardır, der. Bundan anlaşıldı ki, sofiyye, eşyaya, Hak teâlâdan meydana gelmiştir, Hak teâlâ değildir diyor. O hâlde, sofiyyenin (Herşey O’dur) sözleri, (Herşey O’ndandır) demektir ki, âlimler de böyle söylemektedir. İki taraf arasında bir fark yoktur. Yalnız şu fark vardır ki, Sofiyye, eşyaya, Hakkın görünüşü diyor. Âlimler bunu söylemekden çekiniyor. Eşya ile birleşmek, eşyanın içinde bulunmak anlaşılmasın diye, bu sözü söylemiyor.”

Hallâc-ı Mensûr ( radıyallahü anh ), hâlleri doğru, zamanındakilerin, kadrini ve derecesini anlamayacak derecede yüksek bir velî idi. O, hiç bir zaman Allahlık iddia etmedi. Tam tersine Allah aşkının sarhoşu bir kul olarak yaşadı. Gündüz ve gecelerini ibâdetle geçirdi. Elli yaşında iken, “Bu güne kadar bin senelik namaz kıldım” buyurdu. İslâmiyetin bütün emir ve yasaklarına en ince husûslara kadar titizlikle uyar, mübahları zarûret miktarı kullanırdı. Ömrünün temeli belâ üzerine kurulmuştu. Bu da, Allah aşkına tutulanlarda çeşitli şekil ve derecelerde görülen bir şeydir.

Onun hâl ve mertebesini anlayan pek çok âlim ve evliyâ yüksek bir velî olduğunu söylemişlerdir. İbn-i Atâ, Ebû Abdullah Hafif, Şiblî, Ebü’l-Kâsım, Nasr Abâdî, Şeyh Ebû Sa’îd Ebü’l-Hayr, Şeyh Ebü’l-Kâsım-ı Gürgânî, Şeyh Ebû Alî Farmedî ve Yûsuf-ı Hemedânî hazretleri bunlardan ba’zılarıdır. Büyük evliyâdan Şiblî, onun için “Ben ve Hallâc aynı şeyiz. Ama bana deli dediler kurtuldum. Onun aklı ise onu helak eyledi” buyurmuştur. Yine şeyh-ül-islâm Abdullah-ı Ensârî “Hallâc, imamdır. Fakat durumunu her kişiye söyledi. Zayıflara ağır yük yükletti. Avam (halkın) bilgisi ile ve akıl yoluyla anlıyamayacakları şeyleri konuştu. Bu husûsta İslâmiyete riâyet etmedi. Ona ne vâki olduysa, bu sebepten oldu” demiştir.

Ali Râmitenî hazretleri ise Hallâc-ı Mensür’un hâlini “Hüseyn bin Mensûr zamanında, Hâce Abdülhâlık-ı Goncdüvânî’nin oğullarından biri bulunsaydı, Mensûr idâm edilmezdi” buyurarak en veciz şekilde izah etmiştir. Abdülhâlık-ı Goncdüvânî’nin ma’nevî oğulları olan talebelerinden biri bulunsa idi, Hüseyn bin Mensûr’u terbiye ederek, o makamdan daha yukarılara geçirir, idâm edilmesi lâzım gelmezdi. Çünkü Hallâc-ı Mensûr, her ne kadar büyük velî olmakla birlikte, tasavvuf yolunun en nihâyetine ulaşabilmiş değildir. Bulunduğu mertebe, nihâyetten çok uzaktır.

Büyükler buyuruyor ki: “Vilâyet (evliyâlık) dereceleri sonsuzdur. Bunların ilki kalb makamıdır. Muhyiddîn-i A’râbî, Hallâc-ı Mensûr ve Mevlâna Celâleddîn-i Rûmî gibi zâtlar, hep kalb makamında idiler. Allahü teâlâ kalb makamında olan bir mü’mine tayy-ı mekân ve tayy-ı zemân ihsân eder. (Ya’nî, uzun mesafeleri bir anda giderler ve çok az bir zaman içinde, yapılamayacak işleri yaparlar.) Bu makamda olanlar bir ağaca baksalar. Allahü teâlâ ağacın yapraklarının adedini bildirir. Bir kimsenin yüzüne baksalar, hangi günahı işlediğini bilirler. Vilâyet derecelerinin ilkinde olan bir veliye, Allahü teâlâ bunları ihsân, eder. Vilâyet (evliyâlık) dereceleri sonsuzdur.”

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 90, 450, 694, 697, 865, 1010

2) Müjdeci Mektûblar. Mektûb No: 24, 100, 266

3) Tezkiret-ül-evliyâ cild-2, sh. 114

4) Kuşeyrî risalesi sh. 28, 43, 312, 333, 473, 474, 487, 494, 551

5) Nefehat-ül-üns (Osmanlıca) 199

6) Vefeyât-ül-a’yân cild-2, sh. 140

7) Mîzân-ül-i’tidâl cild-1, sh. 548

8) Târih-i Bağdâd cild-8, sh. 112

.İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ

HASEN BİN ABDULLAH ASKERÎ

Tefsîr ve lügat âlimi, edib ve şâir. Künyesi, Ebû Hilâl olup, ismi, Hasen bin Abdullah bin Sehl bin Sa’îd bin Yahyâ’dır. Ehvâs civârındaki Asker-i Mükrem’den olduğu için Ebû Hilâl-i Askerî nisbetiyle tanınan Hasen bin Abdullah, 395 (m. 1005) yılında vefât etti.

Zamanındaki birçok âlimden ilim öğrenen Ebû Hilâl-i Askerî, tefsîr ve lügat ilimlerinde yazdığı pek kıymetli eserleriyle tanınır, Ayrıca fıkıh ilminde de derin bilgiye sahip olup, bu ilimde ve diğer ilimlerde kıymetli kitaplar yazdı.

Hasen bin Abdullah Askerî, lügata dâir Telhis, Kitâb-ı Sınâateyin nazm ve nesr adındaki eserleri yanında, diğer sahalarda da; Kitâbu Cemheret-ül-emsâl, Kitâbu meâm-ül-edeb, Kitâb-üt-tebsire, Kitâbu şerh-ül-Hamâse, Kitâb-üd-dirhem ve’d-dînâr, Kitâb-ül-mehâsin fî tefsîr-ül-Kur’ân, Kitâb-ül-umde, Kitâbu Fadl-ül-atâî alel-usr, Kitâbu ma telhamu fih-il-hassa, Kitâbu a’lâm-ül-meânî fî me’ân-üş-şi’r, Kitâb-ül-evâil, Kitâbu dîvâni şi’rihî, Kitâb-ül-fark beyn-el-meânî, Kitâbu nevâdir-ül-vâhid vel-cemî, adlı kitapları yazdı. Süleymâniye kütüphânesinde bu eserlerinden ba’zıları mevcûttur. Onlar da: Divân, Cemheret-ül-emsâl, Kitâb-ül-hassı alâ talebi’il-ilm vel-ictihâd fî cemihi, Kitâbu mâ ihtekame bih-il-hulefa İle’l-kudât, Kitâb-üs-sumâateyn, Tefsîr, Telhis ve Evâil adlı kitaplarıdır. Kevâkib-ül-mudiyye fî tarikat-il-Muhammediyye vel-evâil adlı Süleymâniye Kütüphânesindeki bulunan eserinde, bilhassa, Îsâmiyyette ilk olan hâdiseleri anlatır.

Bunlardan bir kısmı şöyledir: İlk ayakkabısını çıkarıp Kâ’be’ye giren, Velîd bin Mugîre’dir. Zinâ suçundan ilk recm olunan Rebîa bin Hudâr Esedî’dir. İlk ata binen ve ilk Arabça kitap yazan İsmail’dir (aleyhisselâm). Araplardan Hanîf dininde olup da, ilk öldürülen Adiy bin Zeyd’dir. Besmeleyi ilk yazan Muhammed’dir ( aleyhisselâm ). İlk hediye Peygamber efendimize ( aleyhisselâm ) Medine’de Zeyd bin Sâbit’in ( radıyallahü anh ) hediyesidir. İlk at zekâtı alan Hazreti Ömer’dir. Resûlullahla ( aleyhisselâm ) ilk alış-veriş yapan Sinân bin Ebî Sinân Esedî’dir ( radıyallahü anh ). Allah yolunda ilk kan akıtan Sa’d bin Ebî Vakkas’tır ( radıyallahü anh ). Kur’ân-ı kerîmi Mekke’de ilk açıktan okuyan, Abdullah bin Mes’ûd’dur ( radıyallahü anh ). İlk ezan okuyan Bilâl-i Habeşî’dir ( radıyallahü anh ). İlk önce yazıda Allahü teâlâya hamddan sonra, Resûlullaha da ( aleyhisselâm ) salât-ü selâmı yazan, halife Hârûn Reşîd’dir. Fıkıh ilminde ilk kitap yazan Mâlik bin Enes’dir ( radıyallahü anh ). Kelâm ilminde ilk kitap yazan Ebû Huzeyfe Vâsıl bin Atâ’dır.

Kitâb-ül-hassi alâ taleb-il-ilm vel-ictihâd adlı eserinde, ilim hakkında İslâm âlimlerinin şöyle buyurduğunu bildiriyor: “İlim altı şey ile tamam olur. Bunlar: Kuvvetli bir zihin, uzun zaman, zenginlik, öğrenilenle amel, mütehassıs bir hoca ve o ilme duyulan arzu ve istek. Bunlardan biri eksik oldu mu, ilim de eksik olur.” Burada tabiat (huy) zikredilmedi, zîrâ bu zihnin kendisidir. Bilindiği gibi; şâir, kendi zihninden bir şiir ortaya koyar. Başkasına tâbi olmaz. Burada arzu ve isteğin zikredilmesi şunun içindir: Eğer nefis bir şeye arzu duyarsa, onun ele geçmesi için büyük bir çaba harcar. İnsan, ilmi çalışması kadar elde eder. Zenginliğin zikredilmesi ise, geçim derdi. İlimden alıkoymasın diyedir. Hocanın mütehassıs olması ise, böyle olmayan hoca insanı yanlış yollara götürdüğü içindir.

Mâlik bin Dinar buyurdu ki: Ba’zı semâvî kitaplarda okudum, buyuruluyor ki: “Hikmet; şerefi çoğaltır ve köleyi sultanlar meclisine oturtur.” Ebû Esved ed-Düelî, “İlimden daha azîz birşey yoktur. Sultanlar “İnsanlara, âlimler de sultanlara hükmediyorlar” buyurmuştur. Ebû Zeyd Temimî buyuruyor ki: “Nerede bir âlim duyduysam, ondan birşeyler öğrenmek için ona koştum.”

Müellif, “İlim, çok müzâkere, ders vermek, çok ibâdet ve kuvvetli bir zihin ile muhafaza edilir” buyurmaktadır.

İlim, kalbe doğan bir nûrdur. İlmin tadını alan bir daha ilmi bırakmaz ve ölene kadar ilme doymaz. Sa’îd bin Cübeyr buyuruyor ki, “Kişi öğrenmeye devam ettiği sürede âlim, öğrenmeyi terk ettiğinde olduğundan daha câhildir.” Sa’îd bin Müseyyib ise, “Gece ve gündüz, aç ve susuz olarak bir tek hadîs-i şerîf öğrenmek için dolaştığım olurdu” buyurmuştur.

Kitâbu mâ ihtekame bih-il-hülefâ ile’l-kudât adlı eserinde ise şöyle naklediyor: Mensûr Mehdî buyurdu ki, “Halife takvâ ile ıslah olur. Sultân tâat ile doğru olur. Vatandaş adâlet ile iyi olur. İnsanlar ise, ceza vermeye muktedir iken affedilmekle doğru olur. İnsanların aklı en az olanı, kendisinden aşağı ve zayıf olanlara zulüm edendir.” Hazreti Ali, “Kişinin, Allahü teâlânın bir olduğuna, ortağı olmadığına, O’nun gibi hiçbir varlık olmadığına, O’nu görmediği halde şehâdet etmesi, doğruluğundan ve iyiliğindendir” buyurmuştur.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Mu’cem-ül-üdebâ cild-8, sh. 258

2) Tabakât-ül-müfessirîn (Süyûtî) sh. 10

3) Bugyet-ül-vuât sh. 221

4) El-A’lâm cild-2, sh. 196

5) El-Evâil (Süleymâniye ktph. Hkm. (r. 689) muhtelif varaklar)

6) Keşf-üz-zünûn cild-1, sh. 199

7) Vefeyât-ül-a’yân cild-7, sh. 46

.İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ

HASEN BİN ABDULLAH SAYRAFÎ

Nahiv, kelâm, hadîs, fıkıh, kırâat ve edebiyat âlimi. Künyesi Ebû Sa’îd olup, ismi, Hasen bin Abdullah bin Merzubân’dır. Basra Körfezi sahillerinde bir şehir olan Sayrafda doğduğu için Sayrafî nisbet edildi. Babası, Behzad adında bir mecûsî idi. Sonradan müslüman olup, Abdullah adını aldı. 280 (m. 893) yılında doğan Sayrafî, 368 (m. 978) yılında Bağdâd’da vefât etti. Hayzerân kabristanına defn edildi.

İlk tahsiline, doğduğu şehirde başlayan Sayrafî, Zenc isyanı dolayısıyle oraya gelen, Asal bin Zekvân ve Ebû Zekvân Kâsım bin İsmail’den ders alarak başladı. Yirmi-otuz yaşlarında iken Amman’a gitti. Orada Hanefî mezhebi fıkhını öğrendi. Ehvan bölgesinde Asker’i Mükrem’e gitti. Orada Muhammed bin Ömer Saymirî ile tanışıp, Muhammed bin Mübremân’dan nahiv ilmini öğrendi. Bağdâd’da Ebû Bekr İbni Düreyd’den lügat ve nahiv öğrendi. Bu âlimin en meşhûr râvilerinden biri oldu. Kırâat ilmini Ebû Bekr bin Mücâhid’den, nahiv ilmini de Ebû Bekr Serrâc’dan okudu. Sayrafi’nin hocaları arasında; fıkıh âlimi Muhammed bin Ebü’l-Ezher Bûşencî, fıkıh âlimi Ebû Ubeyd bin Harbeveyh ve Abdullah bin Muhammed bin Ziyâd Nişâbûrî ve daha birçok âlimin de bulunduğu bildirilmektedir.

Basra dil mektebinin, zamanındaki imâmı olan Sayrafî, hadîs, fıkıh, kırâat, hesap, hendese, ferâiz, kâfiye ve arûz ilimlerinin çeşitli dallarında ilim sahibi oldu. Bağdâd’ın doğu bölgesi olan Rasâfe’de oturup, elli sene namaz kıldırdı. Bağdâd kadılığına ta’yin edildi. Yıllarca sağlam hükümler verip, insanların huzûrla yaşamalarına vesîle oldu. İnsanların çeşitli konulardaki suâllerine yerinde cevaplar verdi. İslâm âleminin çeşitli bölgelerinden kendisine mektûblarla sorular sorulurdu. Bunların arasında devlet adamları ve vezirler de vardı. Sâmanoğulları emîri Nûh bin Mensûr, Sayrafî’ye yazdığı bir mektûbuna dörtyüz suâl eklemiş ve cevaplandırılmasını istemişti.

Geceleri ibâdet eder, gündüzleri oruç tutardı. Kırk yıl, haram olan günler hariç, devamlı oruç tuttu. Günahlardan çok sakınır, harama düşmek korkusundan şüphelilere yaklaşmaz, hattâ mübahların çoğunu da terk ederdi. Kâdılıktan ücret almaz, meclisine çıkmadan önce, çok güzel olan hattıyla on yaprak yazar, bunları satar ve aldığı para ile geçimini temin ederdi. Ölümden bahsedilince ağlamaya başlar, yemekten içmekten kesilirdi. Yaşıtlarından birini görüp de, onda yaşlılık alâmeti görünce teselli bulurdu. Her zaman Allahü teâlânın kullarına hizmet için çalışır, O’nun rızası olmayan hiçbirşeye el uzatmazdı.

Verdiği güzel hükümlerle, insanların rahat yaşamaları, güzel nasîhatleriyle doğru yoldan ayrılmamaları ve doğruyu bulmaları için çalışan Ebû Sa’îd Sayrafî’den birçok âlim ilim öğrendi. Talebelirinin bir kısmı da, kendi hocaları idi. Bunlardan İbn-i Düreyd nahiv ilmini, İbn-i Serrâc ve Mübermân da kırâat ilmini ondan öğrendiler. Kâdı’l-kudât Ebû Muhammed bin Ma’rûf, Hüseyn bin Ca’fer Hâlis, Muhammed bin Abdülvâhid bin Ruzmer ve Ali bin Eyyûb gibi âlimler de ondan ilim öğrendiler.

Eşsiz ilmini, insanlara kitâblarıyla da öğretmek için gayret sarf eden Ebû Sa’îd Sayrafî, pekçok kıymetli eser yazdı. Daha önce bir benzeri yazılmamış olup sonra gelenler için bir çığır açmış olan, Şerh-i Kitâb-ı Sibeveyh adlı eseri çok meşhûrdur. Şerh-üd-düriyye, Elifât-ül-kat’ vel-vasl, oğlu Yûsuf’un, tamamladığı el-İknâ’ fi’n-nahv, Şerh-i Şevâid-i Sibeveyh, Medhal ilâ Kitâb-ı Sibeveyh, el-Vakf fil-İbtidâ, San’at-üş-şiir ve’l-belagâ, Basra nahiv âlimlerine dâir bilgiler veren Ahbâr-ün-nahviyyîn-il-Basrîyyîn adlı eserler, onun kitapları arasındadır. Sayrafî’nin elyazması olan, pek güzel yazıları ile süslü eserleri de ayrı bir değer taşımaktaydı. Onun hattından çıkan kitaplar, asıllarından daha yüksek fîata satılırdı. Eserlerinden “Şerh-i Kitâb-ı Sibeveyh”, Mısır’da 1317 (1899) yılında muhtasar olarak basılmış, Almanca tercümesi de 1894’de yayınlanmıştır. Kitâb-ı Sibeveyh’te geçen beyitlerin şerhi olan “Şerh-i Şevâhid-i Kitâb-ı Sibeveyh” adlı eserinin 443 (1051) tarihli bir nüshası, Topkapı Sarayı Kütüphânesi Üçüncü Ahmed kısmı, 2601 numarada mevcûttur. “Ahbâr-ün-nühât-ül-Basriyyîn” adlı eserinin 367 (986) tarihli bir nüshası da Süleymâniye Kütüphânesi Şehîd Ali Paşa kısmı 1842 numarada kayıtlı bulunmaktadır. Bu son eser, “Ahbâr-ün-nahviyyîn-il-Basrîyyîn” adıyla 1936’da neşredildi.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Vefeyât-ül-a’yân cild-2, sh. 78

2) Mu’cem-ül-müellifîn cild-3, sh. 242

3) Bugyet-ül-vuât cild-1, sh. 507

4) Şezarât-üz-zeheb cild-3, sh. 65

5) Mitâh-üs-se’âde cild-1, sh. 173

6) Târîh-i Bağdâd cild-7, sh. 341

.İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ

HASEN BİN AHMED (Ebû Sa’îd-i İstahrî)

Şafiî mezhebinin büyük fıkıh âlimlerinden. İsmi, Hasen bin Ahmed bin Yezîd bin Îsâ bin Fadl bin Bişâr bin Abdülhâmid bin Abdullah bin Hâni bin Kamîsa bin Amr bin Amir’dir. Künyesi, Ebû Sa’îd olup, “İstahrî” nisbetiyle meşhûr oldu. İstahra, İran şehirlerinden birinin adıdır. 244 (m. 858) senesinde doğdu. Birçok âlimden ilim aldı. Kum şehrinde kadılık yaptı. Elde ettiği yüksek ilimlerle, kıymetli eserler yazdı. 328 (m. 940) senesi Cemâzil-âhır ayında, Cum’a günü vefât etti. Vefât târihi olarak, başka târihler de rivâyet edilmektedir. Bâb-ı Harb denilen yere defn edildi.

İlimde ve vera’da yüksek derecelere kavuşan Ebû Sa’îd-i İstahrî, Irak’ta Şafiî âlimlerinin en büyüğü idi. O; Sa’dân bin Nasr, Hafs bin Amr er-Ribâlî, Ahmed bin Mensûr er-Ramâdî, Îsâ bin Ca’fer el-Verrâk, Abbâs bin Muhammed ed-Dûrî, Ahmed bin Sa’d ez-Zührî, Ahmed bin Hâzim, Cemil bin İshâk ve daha bir çok. âlimden ilim aldı. Kendisinden de; Muhammed bin Muzaffer, Ebü’l-Hasen ed-Dâre Kutnî, Ebû Hafs bin Şahin, Yûsuf bin Ömer el-Kavvâs, Ebü’l-Hasen bin Cündî, Ebü’l-Kâsım bin Sellâc ve daha pekçok âlim ilim aldılar, rivâyette bulundular.

Fıkıh ilminde büyük âlim olan Ebû Sa’îd-i İstahrî, zühd ve kanâat sahibiydi. Dünyâya düşkün değildi. Eline geçen az birşey ile geçimini devam ettirirdi. Büyük âlim Esnevî diyor ki, “O ve İbn-i Süreyc, Bağdâd’da Şafiî âlimlerinin şeyhi, en büyüğü idi. Birçok kitaplar yazdı. Bunlardan “Âdâb-ül-kazâ” meşhûrdur. Bütün âlimler, onun bu eserini beğenmektedirler. Vera’ı (şüphelilerden sakınması) ve dinine bağlılığı çoktu. Tavizsiz bir hayat yaşardı. Abbasî halifesi Muktedir-billah, onu Sicistan kadılığına ta’yin etti. Sonra Bağdâd Muhtesibliğine getirildi.” O, Bağdâd’ın evlendirme işlerine bakardı. Nikâhta velîsinin izin vermesi şartını arardı. Çünkü, Şâfiî, Hanbelî ve Mâlikî mezheblerinde nikahın farzlarından birisi de, velînin izin vermesidir. Halbuki orada bulunan halkın çoğu bu şartı aramadan nikahlanıyordu. Çünkü Hanefî mezhebinde, bülûğ çağına giren kızın nikâhı için, velînin izin vermesi şartı farz değildir. Hanefî mezhebinde de bâliga olmamış kızı, velîsi izinsiz evlendirebilir.

Ebû İshâk-ı Mervezî dedi ki, “Bağdâd’a geldiğim zaman kendisinden ders okumaya, Ebü’l-Abbâs bin Süreyc’den ve Ebû Sa’îd-i İstahri’den daha lâyık olan kimseyi bulamadım.” Yine o şöyle anlattı: Birgün Ebû Sa’îd-i İstahrî’ye, “Kocası ölen hâmile bir kadına, nafaka vermek icâb eder mi?” diye soruldu. O da, “Evet” diye cevap verdi. Kendisine, bu hükmün Şafiî mezhebinde olmadığı bildirildiğinde, onu tasdîk etmedi. Bu mes’eleyi daha önce yazdığı kitabında gösterdiler. Yine ictihâdından rücû etmedi ve Şafiî mezhebinde olmasa bile, Hazreti Ali’nin ve İbn-i Abbâs’ın mezhebinde böyledir” dedi.

Kâdı Ebû Tayyib ve İmâm-ı Taberî diyorlar ki, “O, vera’ ve dîne bağlılıkta çok yüksek bir makamdaydı. Onun elbisesi, tek bir parçadan ibâretti. Çok eser yazdı. “Kitâbü edeb-ül-kazâ” bunlardan en meşhûrudur. Bu eserinin bir benzeri yoktu. Bağdâd muhtesibliğine ta’yin edildiğinde oraya varınca, özel olarak oyun için yaptırılan yeri derhal yıktırdı. Burada beldenin fesadına, ahlâken bozulmasına sebep olan boş, faydasız oyunlar oynandığı için bu işi yaptırmıştı.

Halife Kahir, ondan Sâbi’î dînine tâbi olanlar hakkında nasıl hareket etmesi icâb ettiğini sorduğunda, dedi ki: “Sâbi’îler, yıldızlara tapınmaktadırlar. Yahudilere ve hıristiyanlara da muhalefet ediyorlar. İslâm ülkesinde zımmî (gayri müslim vatandaş) olarak yaşayamazlar. Onların dinlerini terk edip müslüman olmaları lâzımdır. Yoksa öldürülmeleri gerekir.” Halife de, böyle yapmaya karar verdi. Bütün Sâbi’îleri toplayıp, ellerinde bulunan bütün malları ganîmet olarak dağıttı.”

Ebû İshâk-ı Mervezî de, “İstahrî’nin huzûrunda, onun izni olmadıkça fetvâ vermezdim” dedi.

“El-Kâfî fî târih-i Harezm” kitabının sahibi, Muhammed bin Ebû Sa’îd el-Furâtî’nin şöyle dediğini bildiriyor: “Ben Bağdâd’dan döndüğüm zaman Hemedan’da, Kum şehrinden dönen Ebû Sa’îd-i İstahrî ile karşılaştım. Daha önce Kum’a kadı olarak ta’yin edilmişti. Bana oradan ayrılışını şöyle anlattı: “Kâdılık yaptığım yerde bir adam öldü. Buna vâris olarak bir kıza ile amcası kalmıştı. Mirası husûsunda bana gelip hüküm istediler. Ben de onun hakkında Allahü teâlânın hükmü olan, “Kız için yarım hissedir. Gerisi amcanındır” hükmünü bildirdim. Kum şehrinin halkı: “Biz bu hükme râzı olmayız, kıza hepsini vermelisin” dediler. Ben de: “Dinde bu helâl değildir” diye cevap verdim. Bunun üzerine onlar bana yakınlık gösterip, “Biz seni, kadılıktan (hâkimlikten) ayırmayız” dediler. Fakat gece olunca evimin etrâfını sardılar ve benden izin almadan hapisteki esîrlerin yerlerini değiştirmeye başladılar. Ben, bundan birşey anlıyamamıştım. Sabah olunca, bundan dolayı şaşkınlığım çoğaldı. Dostlarımdan biri bana: “Onlar, kendilerinin bunu yapabildikleri gibi, seni de öldürebileceklerini göstermek istiyorlar” dedi. Ben de bu hâdise üzerine oradan ayrıldım. Kumluların inanışı, Gurabiyye mezhebi i’tikâdı üzereydi. Onlarda, Eshâb-ı kirama düşman olanların en şerlilerinden olan bir kavimdi. Onlara göre, böyle bir mirasta malın hepsi kıza verilirdi.

Ebû Sa’îd-i İstahrî, Semûd kavminin medeniyeti hakkında şunları bildiriyor:

Allahü teâlâ Şuarâ sûresi 146-152. âyetlerinde, Sâlih aleyhisselâmın kavmine meâlen şöyle nasîhatta bulunduğunu haber verdi:

“Ey kavmim! Siz burada (müşrik olduğunuz hâlde, ölümden, âfetten) emîn olarak bırakılır mısınız? Bu bahçeler, bostanlar, pınarlar, ırmaklar, ekinler, meyvası hoş hurma ağaçları içinde (kalır mısınız?). Bir de ince san’atla, dağlardan hayrete değer evler yontuyorsunuz (Bunların içinde şirk üzere ebedî kalır mısınız?). Şu halde Allahtan korkunuz ve bana itaat ediniz! Ve yeryüzünü fesada verip, ıslahına çalışmayan şu müşriklerin sözlerine kapılmayınız!” Semûd kavmi zamanında, Medine ile Şam arasındaki Vâdi-ül-kurâ havâlisi, bir medeniyet beşiği idi. Dağların içinde oydukları meskenler, ince birer san’at eseri halindeydi. İstahrî, taştan dizilmiş bu evleri gördüğünü söyleyerek şöyle anlatıyor: “Semûd kavminin bu evleri bizim evlerimiz gibi tam teşkilâtlı ve dağlar gibi yüksektir. Uzaktan bakıldığında, bu evler birbirine bitişik sanılır. Fakat biraz ortalarına doğru varılınca, bunlardan her birinin birbirinden ayrı birer kâşane (saray) olduğu görülür, etrâfları dolaşılabilir. Fakat yukarısına kadar çıkmakta çok güçlük çekilir.”

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Tabakât-üş-Şâfiiyye cild-3, sh. 230, 235

2) Şezerât-üz-zeheb cild-2, sh. 312

3) Târîh-i Bağdâd cild-7, sh. 268

4) Vefeyât-ül-a’yân cild-2, sh. 74

5) Mu’cem-ül-Büldân cild-3, sh. 221

.İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ

HASEN BİN ALİ BERBEHÂRÎ

Hanbelî mezhebinin meşhûr fıkıh âlimlerinden. Künyesi, Ebû Muhammed’dir. 233 (m. 848) senesinde doğdu. 329 (m. 941)’da vefât etti. Hanbelî mezhebinde zamanının en meşhûr fıkıh âlimi idi. Berbehâr, Hindistan’dan getirilen bir baharatın ismidir. O zaman bunu getirtenlere berbehârî denilmiştir. Bu işle uğraşan Hasen bin Ali’ye de “Berbehârî” lakabı verilmiştir. Bugün baharat ve baharatçı denilmektedir.

Hasen bin Ali Berbehârî, bid’atlerden sakınır ve sakındırırdı. Ehl-i sünnet i’tikâdının yayılması için çok hizmet ederdi. Bid’at ve bid’at ehline (Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) zamanında ve O’nun dört halîfesi zamanlarında bulunmayıp da, dinde sonradan meydana çıkarılan, uydurulan sözleri, yazıları, usûlleri ve işleri ibâdet olarak inananlara, yapanlara ve yaptıranlara) karşı sert tutumu sebebiyle, bir ara Bağdâd’dan basra’ya sürülmüş, daha sonra tekrar Bağdâd’a dönmüştür.

Muhammed bin Hasen Mukrî şöyle anlatmıştır: “Dedem ve ninem bana şöyle anlattılar: Ebû Muhammed Berbehârî ömrünün son günlerinde bir eve çekildi. Bir ay kadar orada kaldı. Sonra vefât etti. Vefât ettiğini görenlerden bir kadın hizmetçisine; git bak cenâzesini yıkamakla kim meşgûl oluyor dedi. Hizmetçi, gördüklerini şöyle anlatmıştır: (Biri gelip, cenâzesini yıkadı. Sonra namazını kıldırdı. Üzerlerinde beyaz ve yeşil elbise olan kalabalık bir cemaat cenâzesinde bulundu. Namaz bitince hiç biri görünmez oldu.) Vefât ettiği evde defn edildi.”

Hasen bin Ali Berbehârî’nin çeşitli eserleri vardır. Bunlardan “Şerh-i kitâb-üs-Sünen” adlı eserinin ba’zı bölümleri şöyledir: “Ortaya çıkarılan her bid’at, önce az bir şeyle başlatılır. Sanki hakka, doğruya benzer, buna dalan aldanır. Sonra ondan kurtulamaz iş büyür. Böylece bozuk bir yola girmiş olur. Bu iş dinden çıkmasına kadar uzanabilir. Zamanın insanlarının söylediklerine iyi bak. Acele etme. Âlimlerden işitmediğin ve onların nakletmediği bir işe dalma.”

Doğru yoldan ayrılmak iki türlüdür. Birincisi; iyi niyetli olduğu hâlde yanlış iş yapan ve haktan ayrılan, ayağı kayan kimseye uymak. Bu insanı helak eder. İkincisi; hakka karşı inadcı olmak ve kendinden önce geçen sâlih, müttekî kimselere muhalefet etmek. Böyle yapan kimse sapık ve saptırıcıdır. Böyle kimse, ümmet arasında şeytan gibidir. Kimsenin ona aldanmaması için, onun hâlini insanlara bildirmek lâzımdır.

Ölüm ânında üç çeşit söz söylenir: Ba’zılarına ey Allah’ın kulu, sana Allah’ın rızâsını ve Cennetini müjdelerim, denir. Ba’zılarına ey Allahın kulu, sana cezanı çektikten sonra Cennete gideceğini müjdelerim denir. Ba’zılarına da, ey Allahın düşmanı sana Allahü teâlânın gazâbını ve Cehennemi bildiririm, denilir.

Müslümanın din husûsunda nasîhati gizlemesi, yapmaması helâl olmaz. Kim nasîhati yapmazsa, müslümanlara hîle yapmış olur. Müslümanlara hîle yapan, dîne hîle yapmış olur. Dîne hîle yapan da Allahü teâlâya, Resûlullaha ( aleyhisselâm ) ve mü’minlere ihânet etmiş olur.

Buyurdu ki: “Münâkaşaya oturmak, fâide kapılarını kapatır.”

“Bid’at ehli olanlar, başlarını ve vücûdlarını toprakta gizleyip, kuyruklarını açıkta tutan ve yaklaşanı sokan akrebler gibidirler. İnsanlar arasında gizlenmiştirler, yanlarına yaklaşanı bid’ate düşürürler, bid’at yayarlar.”

Ebû Muhammed Berbehârî, evliyânın meşhûrlarından Sehl-i Tüsterî’nin arkadaşı idi. Ondan şöyle nakletmiştir: “Allahü teâlâ dünyâyı yarattı. Dünyâ üzerinde âlimler ve câhiller yarattı. İlmin en faziletlisi, kendisiyle amel edilen ilimdir. İlmin ancak kendisiyle amel olunanı delîldir. Amelin doğru olanı hariç, diğer kısmı heba olmuştur. Amelin sahih olması için de çok şartlar vardır.”

Fudayl bin Iyâd hazretlerinin de şöyle buyurduğunu nakletmiştir: “Ehl-i sünnet bir kimseyi görünce, sanki Eshâb-ı kiramdan birini görmüş gibi olurum. Bid’at ehli birini gördüğüm zaman da, münâfıklardan birini görmüş gibi olurum.”

“Bid’at ehli ile oturana, hikmet verilmez. Bid’at ehli ile oturanın üzerine la’net inmesinden korkarım. Kim bid’at ehlini severse, Allahü teâlâ onun amelini boşa çıkarır ve kalbinden İslâm nûrunu çıkarır.”

“Bid’at sahibini üstün tutan, dînin yıkılmasına yardım etmiş olur. Kim bid’at ehline güler yüz gösterirse, dîni hafife almış olur. Bid’at ehlinin kızını alan, akrabalık bağlarını kesmiş olur. Bid’at ehlinin cenâzesine katılan, ayrılıncaya kadar Allahü teâlânın gazâbından kurtulamaz. Gayrimüslim ile yemek yerim, fakat bid’at ehliyle sofraya oturmam. Bid’at ehli ile aramda demirden bir kale olması, bana çok sevimli gelir. Bid’at sahibine buğz eden kimsenin ameli az da olsa, Allahü teâlâ onu affeder... Bid’at ehlinden yüzünü çevirenin kalbini, Allahü teâlâ îmân ile doldurur. Bid’at ehlini hakîr gören kimsenin, Allahü teâlâ Cennette derecesini yüz derece yükseltir. Ebediyyen bid’at sahibi olma!”

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Tabakât-ı Hanâbile cild-2, sh. 18

2) El-A’lâm cild-2, sh. 201

3) Şezerât-üz-zeheb cild-2, sh. 319

4) Mu’cem-ül-müellifîn cild-3, sh. 253

.İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ

HASEN BİN SÜFYÂN EN-NESEVÎ

Horasan’da yetişen meşhûr hadîs ve fıkıh âlimlerinden. Künyesi, Ebü’l-Abbâs eş-Şeybânî, en-Nesevî’dir. 213 (m. 828) senesinde Horasan’ın Nesâ şehrinde doğdu. Bu sebeble, “Nesevî” denildi. 303 (m. 916)’de, Nesâ şehrine yakın Bâlûz köyünde, yetmiş yaşında iken vefât etti. İlim öğrenmek için çok yer gezdi. Horasan’da, Bağdâd’da, Basra’da, Mısır ve Hicaz’da zamanının âlimlerinden ilim öğrendi. İlim aldığı zâtlar; Yahyâ bin Maîn, Şeybân bin Ferrûh, Kuteybe, Abdurrahmân bin Selâmet Cümehî, Sehl bin Osman, Hibbân bin Mûsâ ve diğer âlimlerdir. İbn-i Ebî Şeybe’nin eserlerini bizzat kendisinden dinleyip, okudu. Fıkıh ilminde hocası olan Ebû Sevr’in Müsned’ini de kendisinden dinledi. Muhammed bin Ebî Bekr Mikdemî’den ve Sa’d bin Yezîd el-Ferrâ’dan da tefsîr ilmini öğrendi. Kendisinden ise; İbn-i Huzeyme, Yahyâ bin Mensûr el-Kâdı, Hâfız Ebû Ali, Muhammed bin İbrâhîm el-Hâyimî, Ebû Bekr el-İsmâilî, Ebû Hatim bin Hibbân, Ebû Amr bin Handan, Ebû Ahmed bin Gatrif ve kendi torunu İshâk bin Sa’d bin Hasen ilim almışlardır. Nadr bin Sümeyl’in talebelerinden de, edebiyat ilimlerini öğrenmiştir. “Müsned-i kebîr”, “El-Câmi”, “El-Mu’cem” adlı eserleri vardır.

Hasen bin Süfyân, zamanında Horasan’ın meşhûr hadîs âlimi olarak tanınmış ve hadîs ve fıkıh ilmindeki üstünlüğü darb-ı mesel hâline gelmiştir. Yetmiş yaşına geldiği hâlde, hafızasında hiç zayıflama olmamış, ezberlediği hadîs-i şerîflerden hiç birini unutmamıştır. İçlerinde İbn-i Cerîr Taberî’nin de bulunduğu hadîs hafızlarından bir grup, Hasen bin Süfyân’ın yanına gidip, birçok hadîs-i şerîfin senedlerini karıştırıp, değiştirerek okudular. Böylece onu denemek istediler. Onlar bu hadîs-i şerîfleri okuduktan sonra, hepsinin senetlerini düzeltip, doğrusunu kendilerine birer birer okudu.

Hasen bin Süfyân, hadîs-i şerîf öğrenmek için, bir toplulukla Mısır’a gitmek üzere yola çıkmıştı. Yolda yiyecek ve içecekleri bitmişti. Üç gün yiyecek birşey bulamayıp, aç kaldılar. O kadar çaresiz düştüler ki, çevreden birşeyler aramaya karar verip, aralarından birini bu işle görevlendirmek üzere kur’a çekdiler. Kur’a Hasen bin Süfyân hazretlerine çıktı. Önce yakınlarında bulunan mescide girip iki rek’at namaz kıldı. Allahü teâlâya yalvarıp duâ etmeye başladı. Yardım ihsân etmesini diledi. Duâsını bitirince mescide bir genç girip, Hasen bin Süfyân nerede diye bağırdı. Benim deyince yanına yaklaşıp, “Emîr Tolon sana selâm söyledi. Kusura bakmasın dedi. Sana ve kervanda bulunan her şahsa yüzer dinar gönderdi. Buyurun” diyerek paraları verdi. Bunun üzerine Hasen bin Süfyân, bu nereden icabetti diye sorunca, genç şöyle anlatmıştı: “Emîr Tolon hergün bir miktar istirahat eder. Yine böyle istirahat ederken uyumuş ve bir rü’yâ görmüş. Rü’yâsında, atlı bir zât gelip, elindeki mızrak ile dürterek Hasen bin Süfyân’ın ve arkadaşlarının imdâdına yetiş, kalk onların yardımına yetiş, onlar falan mesciddedirler, üç günden beri aç duruyorlar, demiş. Emîr Tolon uyanıp, derhâl bunları size gönderdi.” Emîr Tolon, bu paraları acele gönderdikten sonra, kendisi de yanlarına gelip ziyâret etti. Bulundukları mescidin etrâfındaki araziyi satın alıp, orayı hadîs-i şerîf öğrenmeye gelenlerin istifâde etmesi için vakfetti.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Tabakât-üş-Şâfiiyye cild-3, sh. 263

2) El-Bidâye ve’n-nihâye cild-11, sh. 124

3) Tezkiret-ül-huffâz cild-2, sh. 703

4) Mu’cem-ül-müellifîn cild-3, sh. 228

5) Şezerât-üz-zeheb cild-2, sh. 241

.İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ

HASSÂN BİN MUHAMMED EN-NİŞÂBÛRÎ

Şafiî mezhebi âlimlerinin meşhûrlarından. Horasan’da yetişen hadîs âlimlerinin imamıdır. Adı, Hassân bin Ahmed bin Hârûn bin Hassan bin Abdullah bin Abdurrahmân bin Anbese bin Sa’îd bin Âs’dır. Künyesi, Ebû Velîd’dir. Kureyş kabilesinin Emevî soyuna mensûb olduğu için, “Kureşî” ve “Emevî” olarak anılmaktadır. 270 (m. 883) senesinden sonra doğmuştur. Nişâbûr, Bağdâd ve Nesâ şehirlerinde birçok âlimden ilim öğrendi. Hadîs ve fıkıh ilimlerinde yüksek derecelere kavuştu. 349 (m. 960) senesinde Rabî-ul-evvel ayının beşinci günü Cum’a gecesinde Nişâbûr’da vefât etti.

Şafiî âlimlerinin büyüklerinden biridir. O, Horasan’da hadîs âlimlerinin imâmı idi. Bağdâd’da Ahmed bin Hasen es-Sûfî’den ve başka âlimlerden; Nişâbûr’da İbrâhîm bin İbrâhîm el-Bûşencî’den ve Muhammed bin Nuaym’dan; Nesâ’da ise Hasen bin Süfyân’dan ve daha başkalarından ilim aldı. Büyük bir hadîs âlimi olarak yetişti. Ayrıca fıkıh ilminde de, Horasan’daki Şafiî âlimlerinin en büyüğüdür. İbn-i Süreyc ile çok sohbetleri oldu. Hadîs ve fıkıh ilimlerinde birçok kitap yazmıştır. Hadîs-i şeriflerde ve O’na âit diğer ilimlerde derin bir ilme sahipti. Meşhûr hadîs kitaplarından Sahîh-i Müslim üzerine tahric yapmış, ondaki hadîs-i şeriflerin değişik rivâyetlerini bildiren bir eser yazmıştır. Ayrıca fıkıh ilmine dâir de İmâm-ı Şafiî’nin “Usûl-i fıkh”ını şerh etmiştir, genişletmiştir.

Ondan birçok âlim ilim öğrendi. Bunlardan Kâdı Ebû Bekr el-Hîri, İmâm-ı Ebû Tâhir bin Tahmis ez-Zibâdî, el-Hâkim Ebû Abdullah, Ebû Fadl Ahmed bin Muhammed es-Sehlî es-Saffâr ve daha pekçok âlim hadîs-i şerîf rivâyetinde bulundular.

Hassân-ı Nişâbûrî, büyük bir âlim olduğu kadar vera’, zühd ve takvâ sahibi idi. Haramlardan çok sakınırdı. Dünyânın mal ve mülküne düşkünlüğü yoktu. Hadîs âlimlerinden Hâkim, onun hakkında diyor ki: “O, Horasan’da hadîs âlimlerinin imâmı idi. Âlimlerden gördüklerimin en zahidi ve en çok ibâdet edeni olup, medresesinde ve evinde, kendisine dâima müracaat edilmeye ihtiyâç duyulurdu. Yüzüğünün nakşında, “Allahü teâlâ, Hassan bin Muhammed’in istinatgahıdır” yazılı idi.”

Hâkim, onun hakkında yine şöyle anlatıyor: Hassân bin Muhammed, hastalandığında onu ziyârete gitmiştim. Annesinin kendisine şöyle dediğini anlattı: “Ben, sana hâmile idim. Büyük âlim Abbâs bin Hamza’nın etrâfında insanlar, toplanır, ondan ilim öğrenirlerdi. Babandan, onun ilim meclisinde kadınlara mahsûs yerde bulunabilmem ve kendisinden ilim öğrenmem için izin istedim. Onuncu günde bana izin verdi. Ders vermesini bitirince Abbâs bin Hamza, orada bulunanlara; “Ayağa kalkınız!” dedi. Ben de onlarla beraber kalktım. Abbâs bin Hamza duâ etmeye başladı. Ben de: “Ey Allahım! Bana âlim olacak bir erkek evlâd ihsân eyle!” diye duâ ettim. Sonra eve geldim. O gece rü’yâmda gördüm ki, birisi (Sana müjdeler olsun! Allahü teâlâ senin duânı kabûl etti. Sana erkek bir evlâd verecek ve onu âlim yapacaktır. O, senin babanın yaşadığı kadar yaşayacaktır, dedi. Benim babam 72 sene yaşamıştı.” Hassan bin Muhammed, bana bu hikâyeyi anlattıktan sonra dört gün daha yaşadı. Vefât ettiğinde 72 yaşındaydı.

Yine Hâkim şöyle anlatıyor: “Birgün Cum’a gecesinde, yatsı namazından sonra onun yanına gittim. O, oturuyordu. Bana eliyle geri dönmemi işâret etti. Ben ayrılmayıp orada kaldım. Onun evinden yatsı namazını kılıncaya kadar ayrılmadım. Bana: “Benim cenâzemi, Mîkât’a kadar taşıyacak birisini bana getir!” dedi. Sonra yanından ayrıldım. O gece, seher vaktinde vefât etti.”

Ahmed bin Ömer ez-Zehîd diyor ki: “Rü’yâmda hocam Ebû Velîd’i (Hassan bin Muhammed’i) gördüm. Ona hâlinden sordum. Dedi ki: Dünyâda iken insanlara anlattığım her dînî mes’ele ile karşılaştım. Onların her birisi ayrı ayrı bana soruldu.”

Ebû Sa’îd-ül-Edîb şöyle anlatıyor: “Ebû Ali es-Sekafî’nin, ölümünden evvelki hastalığında kendisini ziyâret etmiştim. Ona: “Helâl ve haramlar hakkında senden sonra kime soracağız?” diye sordum. O da: “Ebû Velîd’den sorun!” dedi.

Onun rivâyet ettiği bir hadîs-i şerîfte, Hazreti Âişe şöyle bidiriyor: Resûlullah ( aleyhisselâm ), namazından sonra şöyle duâ ederdi:

“Ey Allahım! Kabir azâbından sana sığınıyorum, Deccâl’in fitnesinden sana sığınıyorum. Dirilerin ve ölülerin fitnesinden sana sığınıyorum. Ey Allahım! Günah işlemekten ve borca dalmaktan sana sığınıyorum”

Bu hadîs-i şerîf hakkında kendisine: “Borçlanmaktan Allaha sığınmanın sebebi nedir?” diye sorulduğunda, buyurdu ki: “İnsan borçlandığı zaman, sıkışık durumlarda kaldığından konuşması icâb etse, yalan söyler ve eğer va’d ettiği şeyler varsa va’dinden vazgeçer.”

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-3, sh. 192

2) Tabakât-üş-Şâfiiyye cild-3, sh. 226

3) Şezerât-üz-zeheb cild-2, sh. 380

4) Tezkiret-ül-huffâz cild-3, sh. 895

.İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ

HAYR-ÜN-NESSÂC

Evliyânın büyüklerinden. İsmi Muhammed bin İsmail olup, künyesi Ebü’l-Hasen’dir. Aslen, Samarrâ şehrinden olup, Bağdâd’da ikâmet ederdi. Daha çok Hayr-ün-Nessâc lakabı ile meşhûrdur. Sırrî-yi Sekâtî’nin talebesi, Cüneyd-i Bağdadî ve Ebü’l-Hüseyn Nûri’nin akranı idi. Ebû Hamza Bağdadî ve başka zâtlarla görüşüp sohbet etti. Ebü’l-Abbâs İbni Atâ, Ebû Muhammed Cerîrî ve başka zâtlar kendisinden ilim öğrendiler. İbrâhîm-i Havvâs, Ebû Bekr Şiblî ve başka birçok zâtlar, bunun meclisinde tövbe etti. Ebû Bekr Şiblî’yi yetiştirmesi, lüzumlu ilimleri öğretmesi için Cüneyd-i Bağdâdî’ye gönderdi. İnsanlara va’z ve nasîhat ederdi. Allahü teâlânın emir ve yasaklarını anlatırdı. Güler yüzlü ve tatlı sözlü idi. Güzel ahlâkı ile herkesin kalbine te’sîr ederdi. Hilmi (yumuşaklığı), haram ve şüphelilerden sakınması, nefsinin arzularına muhalefet etmesi, âlimlere ve evliyâya olan muhabbet ve bağlılığı, hep onlardan anlatması mükemmeldi. Sözleri çok te’sîrli idi. Kerâmetleri, nasîhatleri, hikmetli sözleri meşhûrdur. 322 (m. 933)’de 120 yaşında iken vefât etti.

Hayr-ı Nessâc diye isimlendirilmesine sebeb olan hâdise şöyle nakledilir; Muhammed bin İsmail, hacca gitmek üzere memleketinden ayrıldı. Kûfe’ye geldiğinde şehrin kapısında bir kimse kendisini gördü. Bu kimsenin Hayr isminde bir kölesi vardı. Bu köle efendisinden kaçıp gitmişti. Bu kimse Kûfe şehrinin kapısında karşılaştığı Muhammed bin İsmail’i kaçan kölesi Hayr’a benzetip: “Ey kaçak! Sen benim kölem olan Hayr’sın. Benden kaçtın ha! Çabuk gel buraya!” dedi. O ise hayretler içerisinde kaldı. Ne olduğunu anlıyamamıştı. İnsanlar etrâfına toplanmaya başladılar. O kimseye dönerek: “Vallahi bu senin kölen Hayr’dır” dediler. Köle sahibi bunu alıp, diğer kölelerini çalıştırdığı yere götürdü. Orası kumaş dokunan bir atölye idi. Bez dokuyan kimseye Nessâc denirdi. Muhammed bin İsmail’i bir tezgâhın başına oturtup, “Önceki yaptığın işine devam et!” dediler. Bu işi ilk defa gördüğü hâlde, senelerdir sanki o işi yapıyormuş gibi çalışmaya başladı. Günler ve aylar böyle geçti. “Yâ Hayr!” diye çağırılırsa, “Efendim, buyurun!” diye cevap verir, “Ben sizin köleniz Hayr değilim, başka bir kimseyim” demezdi. Bir gece kalkıp abdest aldı, namaz kıldı ve “Yâ Rabbî! Benim hâlim sana ma’lûmdur. Beni buradan kurtar” diye duâ etti. İşin sahibi Hayr’ın edebini, çok ibâdet ettiğini yakından tâkib ediyordu. Ertesi günü, iş sahibi olan kimse baktığında, bu hizmetçinin, kaçıp gitmiş olan Hayr ismindeki köleye hiç benzemediğini gördü. Yanına çağırıp: “Sen benim kölem olan Hayr değilsin. Ben yanılmışım. Kusurumu affet, hakkını helâl et. İstediğin yere gidebilirsin, serbestsin” dedi. Muhammed bin İsmail, Mekke’ye gidip bir müddet kaldı. Evliyâlık yolunda çok yüksek derecelere kavuştu. Öyle ki, Cüneyd-i Bağdadî ( radıyallahü anh ) “Hayr, hayırlımızdır” buyururdu. Hayr-ı Nessâc hazretleri kendisine (Hayr) ismi ile hitâb edilmesinden hoşlanır, “Müslüman bir kimsenin verdiği ismi değiştirmek iyi olmaz” diye söylerdi. Bundan sonra Hayr-ı Nessâc diye meşhûr oldu.

Ebü’l-Hüseyn Mâlik şöyle anlatıyor: “Hayr-ı Nessâc ( radıyallahü anh ) vefât ettiği zaman ben yanında idim. Akşam namazı vakti idi. Vefât edeceği zaman kapıya doğru işâret ederek: “Allahü teâlâ sana, benim canımı almayı, bana da namaz kılmayı emretti. Şu anda namaz vaktidir. Ben, bana emrolunanı yapayım. Ondan sonra da sen, sana emrolunanı yaparsın” buyurdu. O zaman biz, Hayr-ı Nessâc’ın Azrail aleyhisselâm ile konuştuğunu anladık. Sonra abdest alıp, namazını kıldı. Yatağına uzandı, gözlerini kapadı. Sonra Kelime-i şehâdet getirip rûhunu teslim etti. Vefâtından sonra kendisini rü’yâda görüp: “Allahü teâlâ sana nasıl muâmele eyledi?” diye sordular. “Bana bundan sormayın, fakat ben, haramlarla ve günahlarla dolu alçak dünyâdan kurtulup rahata kavuştum” buyurdu.

Nafakasını temin etmek için ba’zan dokumacılık yapardı. Sık sık da Dicle nehri sahiline gidip, sakin bir yerde ibâdet ve tâatle meşgûl olurdu. Orada kendisine bez dokutanlardan bir kadın, “Bunun ücretini getirdiğimde, sizi bulamazsam ne yapayım?” diye sordu. O da, kadına: “Dicleye atıver?” buyurdu. Kadın bildirdiği günde borcu olan parayı getirdi. Kendisini orada bulamadı, önceki emir üzerine, getirdiği parayı nehire attı. Bir müddet sonra Hayr-ı Nessâc ( radıyallahü anh ) geldiğinde, balıklar ağızlarında kadının attığı paralarla çıkıp kendisine teslim ettiler.

Birgün Hayr-ı Nessâc hazretlerine birisi gelerek, “Ey üstâd! Dün siz eğirilmiş ipliği iki dirheme satıp, parasını cebinize koymuştunuz. Ben de size duyurmadan o iki dirhemi cebinizden aldım. Fakat iki dirhem elimde iken elim kapandı ve açılmıyor. Ben yaptığıma pişman olup tövbe ettim. Duâ edin de elim açılsın” diye yalvardı. Hayr-ı Nessâc ( radıyallahü anh ) tebessüm edip, eli ile o kimsenin eline işâret edince, eli açıldı. Sonra o kimseye: “O iki dirhemi sana hediye ettim. Ailenin ihtiyâçları için harca! Bir daha da böyle bir şey yapma!” buyurdu.

Hayr-ı Nessâc ( radıyallahü anh ) buyurdu ki:

“Belâlara sabır, yiğit kişilerin Allahtan gelen her şeye rızâ göstermek ise, kerem sahiplerinin (evliyânın) ahlâkıdır.”

“Allahü teâlânın azâbından korkmak, kamçı gibidir. Edebsizliği ahlâk edinenleri bu kamçı ile terbiye ederler. A’zâların kötü bir şey işlemeleri, kalbin gafletindendir.”

“Yapılan amelin maksada ulaştığının alâmeti, o amelde acz ve kusurdan başka birşey görmemektir.”

“Dünyânın ne değerde olduğunu idrâk eden, âhıretten nasîbini alır. Dünyâya düşkün olmak, âhıreti tanımıyanın kalbini öldürür.”

“İhlâs, amelin kabûlüne vesîle olan güzel düşünce (niyet)’dir.”

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Hilyet-ül-evliyâ cild-10, sh. 307

2) Tabakât-ül-kübrâ cild-1, sh. 102

3) Şezerât-üz-zeheb cild-2, sh. 294

4) Târîh-i Bağdâd cild-8, sh. 345

5) Vefeyât-ül-a’yân cild-2, sh. 251

6) Tezkiret-ül-evliyâ cild-2, sh. 94

7) Tabakât-üs-sûfiyye sh. 322

8) Risâle-i Kuşeyrî sh. 145

9) Nefehât-ül-üns terc. sh. 185

.Anasayfa Ansiklopediler İslam Alimleri HÜSEYN BİN AHMED (İbn-i Hâleveyh)

Hızlı erişim "Filtrele" :

İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ

HÜSEYN BİN AHMED (İbn-i Hâleveyh)

Şafiî mezhebi âlimlerinden. Hadîs, kırâat, nahiv, lügat ve edebiyat ilimlerinde büyük bir âlimdir. İsmi, Hüseyn bin Ahmed bin Hâleveyh bin Hamdân’dır. Künyesi, Ebû Abdullah-ı Hemedânî’dir.

Ailesi Hemedanlıdır. Orada doğdu. İlim öğrenmek için Bağdâd’a geldi. Birçok âlimden Kur’ân-ı kerîmin kırâatini, nahiv, lügat ve edebiyat bilgilerini öğrendi. Lügat ve nahivden başka ilimlerde de, asrının âlimlerinin en üstünü oldu. Sonra Şam’a geldi. Nihâyet Haleb’e yerleşip, 370 (m. 980) senesinde orada vefât etti.

İbn-i Hâleveyh, Arap dili ve edebiyatı ilimlerinden olan; lügat, nahiv ve diğerlerinde zamanının imâmı, en büyük âlimidir. İlim öğrenmek için 314 senesinde Bağdâd’a gelmişti. Orada birçok âlim ile görüşüp, sohbetinde bulundu. Onlardan çeşitli ilimler aldı. Kur’ân-ı kerîmin kırâat bilgilerini, Ali bin Mücâhid’den okudu. Nahiv ve edebiyat bilgilerini de; Ali bin Düreyd’den, Niftaveyh’den, Ebû Bekr bin Anbarî’den ve Ebû Ömer-i Zâhid’den aldı. Hadîs ilmini, Muhammed bin Muhalled el-Attâr ve daha başkalarından öğrendi. Ondan ilim almak için gelenlere Câmi-ül-Medîne’de, imlâ ettirerek hadîs-i şerîf öğretirdi. Kendisinden; Mu’âfe bin Zekeriyyâ ve daha birçok âlim, ilim alıp hadîs-i şerîf rivâyet ettiler.

İbn-i Hâleveyh, daha sonra Şam’a geldi. Orada, bulunan Seyfüddevle bin Hamdân ile sohbet etti. Onun çocuklarından ba’zısına edebiyat ilimlerini öğretip, terbiyesiyle meşgûl oldu. Sonra Haleb’e yerleşip ilmini ve hadîs-i şerîf rivâyetlerini orada yaydı. Ebû Tayyib el-Mütennebbî ile birçok ilmî münâzaralar yaptı. Bütün ilimlerin her kolunda, zamanının bir tanesi oldu. Her taraftan ilim öğrenmek için kendisine geliyorlardı.

Ed-Dânî, “Tabakât’ında diyor ki; “O, Arapçayı çok iyi biliyordu. Lügatları ezberlemişti. Hadîs ilminde sika (güvenilir, sağlam) bir râvi ve kırâat ilminde derin bir âlimdi. Kendisinden ilim aldığımız birçok âlim, ondan hadîs-i şerîf rivâyetlerinde bulunmuşlar. Bunlar; Abdülmün’ım bin Ubeydullah, Hasen bin Süleymân ve diğerleridir.”

Çok güzel şiirleri vardır. Bunlar eserlerinde toplanmıştır. Ayrıca çeşitli ilimlere âit birçok eserler de yazmıştır.

Bir şiirinde şöyle demektedir:

“Bir mecliste, meclisin efendisi yoksa,
Bu meclisi kuran kimsede hayır yoktur.

Seni yaya olarak görmedim diyen kimse,
Kendisi süvari olursa, beni nasıl görür?

Cömertlik huyumdur, ancak malım yok!
Başkasının malı ile nasıl cömertlik yapılır?

İşte bütün malım, istediğini al!
Gâibden beni ferahlatacak ümitlerim var.”

Yazdığı eserlerinin başlıcaları şunlardır:

1. El-Cümelü fin-nahvi, 2.Kitâbü iştikâk-ı Hâleveyh, 3. İtragaşşün fil-lüga, 4. El-Bedî’u fil-kıraât-ıs-Seb’a, 5. Şerh-ül-Memdûh vel-maksûr, 6. Şerhu Maksûret-i İbn-i Düreyd, 7. El-i’râb: Kur’ân-ı kerîmde 30 sûrenin i’râbıdır. 8. El-Elifât (veya Kitâb-ül-elkâb), 9. El-Müzekker vel-müennes, 10. Kitâbü “Leyse”, 11. Kitâbü Garîb-ül-Kur’ân, 12. Muhtasar-ul-Müzenî, 13. Kitâb-ül-al: Ehl-i beytten olan 12 imâmın doğum ve ölüm târihlerini, annelerini çok güzel anlatmaktadır. 14. Kitâb-ül-esed.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-3, sh. 310

2) Tabakât-üş-Şâfiiyye cild-3, sh. 269

3) Şezerât-üz-zeheb cild-3, sh. 71

4) El-Bidâye ven-nihâye cild-11, sh. 297

5) Bugyet-ül-vuât, cild-1, sh. 529

6) Vefeyât-ül-a’yân cild-2, sh. 178

7) Tabakât-ül-müfessirîn (Dâvûdî) cild-1, sh. 148

.İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ

HÜSEYN BİN ALİ (Hüseynek)

Hadîs âlimlerinden. Künyesi, Ebû Ahmed Nişâbûrî’dir. 293 (m. 905) senesinde doğdu. 375 (m. 985)’de vefât etti. Küçük Hüseyn ma’nâsında “Hüseynek” ismiyle tanınmıştır. İbn-i Huzeyme’nin yanında büyüyüp, yetişti ve onun tarafından terbiye edilip, ilim öğretildi. İbn-i Huzeyme onu kendi evlâdından üstün tutar, başkasına öğretmediğini ona öğretirdi. İbn-i Huzeyme, sultanın meclisine onu kendine vekîl olarak gönderirdi. Hüseyn bin Ali otuz yaşında iken hocası vefât etti. Bu hocasından başka, Muhammed bin İshâk es-Sirâc’dan ve Nişâbûr’da diğer âlimlerden ilim almıştır. 309 (m. 921) senesinde hacca gitti.

Bağdâd’a da gidip, Amr bin İsmail bin Ebî Gaylan es-Sekafî ve tabakasından ilim aldı. Bağdâd’dan ayrılıp, dört sene sonra ikinci defa Bağdâd’a gitti. Ebû Kâsım Begâvî’nin rivâyet ettiği hadîs-i şeriflerin çoğunu yazdı. Bağdâd’da onun dersine devam edenlerden dinledi. Kûfe’ye de gidip, Abdullah bin Zeydan’dan, Muhammed bin Hüseyn el-Eşnânî’den ve bunların tabakalarından hadîs-i şerîf işitip, yazdı.

Buradan Nişâbûr’a sonra da tekrar Bağdâd’a gidip, hadîs-i şerîf dinleyip, yazdı. Hadîs ilminde, yüzbin hadîs-i şerîfi senetleriyle birlikte ezbere bilen, hafız derecesinde âlim idi. Kendisinden; Ebû Bekr Berkânî, Muhammed bin Ali, Hüseyn bin Ahmed bin Bükeyr, Ahmed bin Muhammed Za’ferânî, Kâdı Ebü’l-A’lâ el-Vâsıtî, Ubeydullah bin Amr bin Şahin ve diğerleri, hadîs-i şerîf işitip, rivâyet etmişlerdir. Hüseyn bin Ali, çok ibâdet eden ve Kur’ân-ı kerîmi çok okuyan bir âlim idi. Teheccüd namazını yolculukta dahi terk etmez, çok sadaka dağıtırdı!

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Tabakât-üş-Şâfiiyye cild-3, sh. 274

2) El-Bidâye ven-Nihâye cild-11, sh. 304

3) Târîh-i Bağdâd cild-8, sh. 74

4) Tezkiret-ül-huffâz cild-3, sh. 968

5) Şezerât-üz-zeheb cild-3, sh. 84

.İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ

HÜSEYN BİN SÂLİH (İbn-i Hayran)

Şafiî mezhebi âlimlerinden. İsmi Hüseyn bin Sâlih bin Hayrân’dır. Künyesi, Ebû Ali’dir. Bağdâd’da yetişen âlimlerin en büyüklerindendir. Zühd, vera’ ve takvâ sahibiydi. 310 (m. 923) senesi Zilhicce ayının 17’sinde Salı gecesi vefât etti. Vefâtı hakkında başka târihler de bildirilmektedir.

İbn-i Hayran, vera’ sahibi olan fakîhlerin büyüklerindendir. Zamanındaki Şafiî âlimlerinin imâmı olup, fazîlet bakımından onların en üstünlerindendi. Abbasî halifesi Muktedirin zamanında kadılık teklif edilince, yapamıyacağını söyledi. Vezir Ebü’l-Hasen Ali bin Îsâ, onu kendi yerine vekîl edeceğini, bu husûsta düşünüp karar vermesini söyledi ve dedi ki: “Ben bununla, bizim zamanımızda kendi yerimize vekîl bırakabilecek ve kendisine kadılık görevi verilebilecek bir kimsenin var olduğunun, fakat onun da bunu yapmadığının bilinmesini istedim.”

İbn-i Hayran’ın kadılık vazîfesini kabûl etmemesi, Eshâb-ı kiram zamanındaki şu hâdiseye benzemektedir: Hazreti Osman ( radıyallahü anh ), Abdullah bin Ömer’i çağırdı ve “Derhal git ve kadılık vazîfesine başla!” dedi. O da: “Ey mü’minlerin emîri! Beni bu vazîfeden affetmez misiniz?” dedi. Halife de: “Hayır, hemen git kadılık vazîfesini yerine getir!” dedi. İbn-i Ömer de: “Acele etme, ey mü’minlerin emîri! Sen, Resûlullah efendimizin (Allahü teâlânın azâb etmesinden korunmak isteyen kimse, Muâz bin Cebel’in emirlerine sarılsın) buyurduğunu işitmedin mi?” dedi. Halife Osman ( radıyallahü anh ) da “Evet, işittim” deyince, o da: “Bunun için ben kadı olmaktan Allahü teâlâya sığınıyorum” dedi. Halife Osman ( radıyallahü anh ) da: “Baban Ömer, insanlar arasında kadılık yaptığı hâlde, seni bundan alıkoyan şey nedir?” diye sordu. O da: “Benim bu vazîfeyi kabûl etmeme mâni olan şey, Resûlullahın: (İnsanlar arasında kadı olup da, bilmeden hüküm veren kimsenin yeri Cehennemdir) buyurmasıdır” diye cevap verdi.

Hüseyn bin Muhammed el-Keşfülî diyor ki, “Halife Muktedir-billah’ın veziri Ali bin Îsâ, Ebû Ali bin Hayran’ın kendisine teklif edilen “Kâdı’l-kudât’lık, ya’nî Başkadılık (Temyiz reîsliği) görevini kabûl etmesini emretti. O ise, kaçıp evine gizlendi. Vezir adamlarına, onun kapısı önünde onaltı gün nöbet tutturup dışarı çıkarmadı. Komşuları vâsıtası ile karşıladığı suya olan ihtiyâcı çok arttı. Bu durum vezire ulaştı. O da, serbest bırakılmasını emretti ve birçok kimsenin hazır bulunduğu meclisinde: “Biz Ebû Ali hakkında; hayırdan, iyilikten başka birşey düşünmedik. Memleketimizde, doğu ile batı arasında Kâdı’l-kudâtlık yapabilecek bir zâtın bulunduğunu, fakat bunu kabûl etmediğini göstermek istedik” dedi.

Büyük fıkıh âlimi Abdülmelik bin Muhammed bin Adî el-İsterâbâdî, onun hakkında diyor ki; “O, müslümanların her husûsta kendisine müracaat ettiği en büyük âlimlerden birisiydi. Hadîs ilminde hafız idi. Ya’nî, yüzbinden çok hadîs-i şerîfi senetleriyle ve râvileriyle ezberlemişti.”

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Tabakât-üş-Şâfiiyye cild-3, sh. 271

2) El-Bidâye ven-nihâye cild-11, sh. 71

3) Târih-i Bağdâd cild-8, sh. 53

4) Şezerât-üz-zeheb cild-2, sh. 287

5) Vefeyât-ül-a’yân cild-2, sh. 133

.İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ

HÜSEYN HİREVÎ

Hadîs âlimi. Yüzbin hadîs-i şerîfi râvileriyle birlikte ezberden bilirdi. Künyesi Ebû Ali olup, ismi, Hüseyn bin İdris bin Mübârek bin Heysem’dir. Ensârî ve Hirevî nisbetleri verildi. Doksan yaşlarında iken 301 (m. 913) yılında vefât etti.

Gerekli ilmi öğrendikten sonra; Sa’îd bin Mensûr, Süveyd bin Sa’îd, Süveyd bin Nasr, Hişâm bin Ammâr, Osman bin Ebî Şeybe, Dâvûd bin Reşid ve zamanın diğer âlimlerinden ilim tahsil etti. Çok seyehat eder, hadîs-i şerîf öğrenmek için dolaşırdı. Duyduklarını yazar, ezberlerdi. Allahü teâlânın dînine hizmet için toplamış olduğu hadîs-i şerîflerden seçtiklerini kitaplarına yazdı. Öğrenmek isteyenlere rivâyet etti. Tâliblerine ders olarak okuttu. Zamanının mümtaz kişileri ona talebe oldu. Bunlar arasında sâdece Allahü teâlânın rızâsına kavuşmak için çalışan, pek kıymetli âlimler yetişti. Kendisinden; Beşr bin Muhammed Medenî, Mensûr bin Abbâs, Muhammed bin Abdullah bin Humeyreveyh, Ebû Hâtem bin Hibbân, Ebû Bekr Nakkaş ve daha birçok âlim ilim tahsil edip hadîs-i şerîf rivâyet etti.

Ebü’l-Hasen Dâre Kutnî, Hüseyn Hirevî’nin sika (güvenilir) olduğunu bildirmiş, Ebû Velîd, Bâcî, onun rivâyetlerinin sağlam olduğunu söylemiştir. Târih-i Buhârâ tarzında yazdığı ve çok önem verdiği bildirilen bir Târih-i kebîr’i vardır.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-3, sh. 205

2) Şezerât-üz-zeheb cild-2, sh. 235

3) Tezkiret-ül-huffâz cild-2, sh. 695

.İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ

HÜSEYN MÂSERCİSÎ

Hadîs ve fıkıh âlimi. Râvileriyle birlikte yüzbin hadîs-i şerîfi ezberden bilirdi. Künyesi Ebû Ali olup, aslen Nişâbûrludur. İsmi, Hüseyn bin Muhammed bin Ahmed bin Mâsercis’tir. Dedelerinden Mâsercis, hıristiyan iken sonradan müslüman olmuştur. 297 (m. 910) yılında doğan Mâsercisî, 365 (m. 976) yılında vefât etti. Namazını kardeşinin oğlu fıkıh âlimi Ebû Hasen Mâsercisî kıldırdı.

İlim tahsiline, dedesinin öğrettikleriyle başlayan Hüseyn Mâsercisî; Ebû Bekr bin Huzeyme, Ebû Abbâs Serrâc, İbn-i Şarki ve devirlerindeki diğer âlimlerden ders aldı. 321 (m. 933) yılında Irak’a gitti. Daha çok Mısır’da kaldı. Horasan ve Şam’a giderek, oradaki âlimlerden ilim tahsil etti. Ömrünü Allahü teâlânın rızâsı için, O’nun dîninin herkes tarafından güzel bir şekilde öğrenilmesi için çalıştı, iyi huylu, güzel ahlâklı ve cömertti. Çok tatlı konuşur, devamlı tebessüm ederdi. Görenin, hemen gönlü ona meylederdi.

Allahü teâlânın dînine hizmet için talebe yetiştirirken, aynı zamanda pek kıymetli kitaplar da yazdı. Hadîs âlimlerinden Zührî’nin rivâyetlerinin tamamını topladı. Onları yazdı ve ezberledi. Kimsenin yazmadığı bir şekilde Müsned-i kebîr’inde yazdı. Kâtibler, üçbin cüz hâlinde yazdılar. Ebû Muhammed bin Ziyâd, onun Müsned’ini talebelerine okuturdu. Ebû Bekr-i Sıddîk’ın ( radıyallahü anh ) rivâyetlerini, on küsur cüz hâlinde toplayıp, Müsned-i Ebû Bekr adını verdi. Kâtipler, bunu, altmış küsur cüz hâlinde yazdılar.

Buhârî ve Müslim’in sahihlerine aldıkları hadîs-i şerifleri tahric ederek, onların rivâyet ettikleri hadîs-i şerifleri onların râvilerinden başka râvilere dayanarak müstahreclerini yaptı.

Ayrıca, fıkıh ilminde bir kitab ve megâzî, kabileler, hadîs âlimlerine dâir eserler de yazdı.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-4, sh. 45

2) Şezerât-üz-zeheb cild-3, sh. 50

3) Tezkiret-ül-huffâz cild-3, sh. 955

4) El-A’lâm cild-2, sh. 253

.İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ

İBN-İ ABD-İ RABBİH (Ahmed bin Muhammed)

Meşhûr târih ve edebiyat âlimlerinden. İsmi, Ahmed bin Muhammed bin Abd-i Rabbih olup, künyesi Ebû Ömer, lakabı Şihâbüddîn’dir. Endülüsî veya Kurtubî diye de lakablandırılmıştır. 246 (m. 860) senesinde Kurtuba’da doğup, 328 (m. 940) târihinde yine burada vefât etmiştir. Yakut isimli tarihçi, Abd-i Rabbih’in vefâtını 348 (m. 959) olarak göstermiş ise de bu târih doğru değildir.

Abd-i Rabbih, uzun bir ömür yaşadı. Emevî emirlerinden bir çoğunun zamanına yetişti. Bunlardan, Muhammed bin Abdurrahmân, Münzir bin Muhammed, Abdullah bin Muhammed ile yakınlığı olup, zaman zaman görüşürlerdi. İbn-i Abd-i Rabbih, geniş edebiyat ve târih bilgisine sahipti. Endülüslü âlimlerin yazdığı kaynak eserlerde, İbn-i Abd-i Rabbih’i medheden şiirler vardır. Üçüncü Abdurrahmân zamanında çok meşhûr oldu. İbn-i Abd-i Rabbih, emir oluşundan itibâren Üçüncü Abdurrahmân’ın hayatının büyük bir kısmını yazdı. Burada, onun yaptığı muharebeleri, emirliğinin mühim taraflarını anlattı.

İbn-i Abd-i Rabbih en çok “El-kad-ül-ferîd” kitabiyle meşhûrdur. Kitap, bu ismiyle geniş bir çevrede tanınmaktadır. Tahkîki yapılıp, yeniden basılmıştır. Eski kaynaklar, bu kitabı “El-Ikad” diye zikreder, Yeni kaynakların ekserisi “El-Ikd-ül-ferîd” diye yazmaktadır. İbn-i Abd-i Rabbih el-Ikd-ül-ferîd’in mukaddimesinde (önsözünde), bu kitabında ta’kib ettiği metodu gâyet açık bir şekilde anlatmaktadır.

El-Ikd-ül-ferîd’in ifâdeleri akıcı ve tatlı, ma’nâlar kolay ve okuyucunun anlıyabileceği bir şekildedir. Kitapta bildirilen haberlerde, çoğunlukla bu haberleri bildirenlerin isimleri zikredilmemiştir. İbn-i Abd-i Rabbih, uzun isimlerin okuyucuya vereceği ağırlığı gidermek için böyle yapmıştır, İbn-i Abd-i Rabbih, bu kitabının çeşitli mevzûları, muhtelif haberleri, özellikle, değişik mevzûları içine alan bir eser olmasına dikkat etmiştir.

Bu husûsta o şöyle der: “Yazılmış olan kitaplara baktım. Onların çok az konuyu içerisine aldıklarını gördüm. Ben bu kitabı daha çok mevzûyu ihtivâ edecek şekilde yazdım. Bu kitapta anlatılanlar, büyük-küçük, sultanların ve halkın konuşup anlata geldikleri haberleri içine alacak şekilde hazırladım.”

El-Ikd -ül-ferîd kitabından seçmeler:

Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) buyurdular ki: “İstişâre eden pişman olmaz. İstihâre eden zarar etmez.”

Allahü teâlâ, Kur’ân-ı kerîmde Resûlullaha, ( aleyhisselâm ) müşavere etmeyi emredip, meâlen şöyle buyuruyor: “...İş husûsunda, onlarla müşavere et. Bir iş için azmettiğin zaman, Allahü teâlâya güvenip, dayan... (Âl-i İmrân-159).

“Hâkimler (hikmet sahibi olanlar) dediler ki: Sırrın senin kanın gibidir. Onu neşeye akıttığına bak. Onlar bununla, sırrı ifşa etmenin kanı akıtmak gibi olduğunu söylediler.”

“Kişinin göğsü, kendi sırrı için dar olunca, sırrını emânet ettiği kişinin göğsü daha dardır.”

“Birisine: “Senin sırrını gizleme durumun nasıldır?” diye sordular. O, “Kalbim, sırrım için kabirdir” cevâbını verdi.”

Allahü teâlâ, Kur’ân-ı kerîmde Peygamber efendimize ( aleyhisselâm ) meâlen şöyle buyurdu: “...Eğer, kaba, katı yürekli olsaydın, muhakkak onlar etrâfından dağılıp gitmişlerdi. Artık onları bağışla ve kendilerine Allahü teâlâdan mağfiret dile...” (Âl-i İmrân-159).

Peygamber efendimiz buyurdular ki: “Kendisine yumuşaklık verilen kimseye, dünyâ ve âhıret iyilikleri verilmiştir.”

Ömer bin Abdülazîz, halife olunca, Sâlim bin Abdullah’a ve Muhammed bin Ka’b’a birisini gönderip, çağırttı. Onlar gelince: “Bana tavsiyelerde bulunun, yol gösterin” dedi. Bunun üzerine, Sâlim bin Abdullah: “Sen, insanları kendine; baba, oğul, kardeş yap. Baba makamında olanlara, babana yaptığın gibi iyilik yap. Kardeşin durumunda olanları koru ve gözet. Evlâdın mesabesinde olanlara, kendi çocuklarına yaptığın merhameti yap. Muhammed bin Ka’b da: Kendin için istediğini insanlar için de iste. Kendin için istemediğin, iyi görmediğin şeyi, onlar için de isteme. Şunu iyi bil ki, sen ilk ölen halife değilsin” buyurdular. Halife Mensûr, oğlu Abdullah bin Mehdî’ye “İyice düşünmeden bir iş hakkında karar verme. Çünkü, akıllı kimsenin düşünmesi, öyle bir aynadır ki, kişiye iyi ve kötü taraflarını gösterir. Halifeyi ancak takvâ, sultanı teb’asının ona itaati, halkı da adâlet ile muâmele etmek düzeltir. İnsanlardan affa en lâyık olanı, ceza vermeye en çok güç yetenidir, insanların aklı en az olanı, kendisinden aşağıda olanlara zulüm edenidir” diye nasîhat ettiler.

Halife Mehdî’nin kâtibi Ebû Ubeydullah dedi ki: “Kim, kibrin kötülüğünü bilmezse, dilinin hatâlarından kendini muhafaza edemez. Büyük olsa bile günahını büyük görmez.”

Meşhûr hükümdârlardan Erdeşir, halka şöyle nasîhatta bulundu: “Birbirinize kin tutmayınız. Yoksa size düşman musallat olur. İhtikâr (karaborsacılık) yapmayınız, size kıtlık gelir. Bu dünyâya kıymet vermeyiniz. Çünkü bu dünyâ kimseye kalmamıştır. Fakat dünyâyı da büsbütün terk etmeyiniz, Çünkü, âhıret dünyâ ile kazanılır. (Dünyâyı terk etmek iki türlüdür: Birisi, bütün haram olan şeyler ile beraber mübahları da, ya’nî günah olmayan lezzetlerin çoğunu da bırakıp, yaşamak için zarurî olan miktarını kullanmaktır. Ya’nî, dünyânın zevk, keyf ve eğlencelerine dalmak yolunu bırakarak, her türlü zevk ve lezzetlerden vazgeçip, bütün zamanını ibâdet ile ve müslümanların rahatlıkları ve İslâm dinini bilmiyenlerin, doğru yola kavuşmaları için lâzım olan ilmi ve teknik usûlleri ve vâsıtaları, en ileri ve üstün şekilde yapmak ve kullanmakla geçirmek ve durmadan çalışmaktır. Ve dünyâ zevkini böyle çalışmakta aramak ve bulmaktır. Eshâb-ı kiramın hepsi ve büyüklerimizin çoğu, böyle idi. Dünyâyı bu söylediğimiz şekilde terk etmek, pekâlâ ve pek fâidelidir. İkincisi, dünyâda haram ve şüpheli şeylerden kaçıp, mübahları kullanmaktır. Bu kısım, bu zamanda çok kıymetlidir.)

“Allahü teâlâ, kullarına onların güçlerine göre ni’met verir, ihsânda bulunur. Onları, güçleri ve tâkatlarına göre şükürle mükellef tutar.”

“Ni’mete nankörlük, ni’metin yok olmasına sebeb olur. Ni’mete şükür ise, o ni’meti arttırır.” “İyilik sahibini iyiliğinden dolayı övmek, ona teşekkür etmek mesabesindedir.”

“İyiliği yayan kimse, o iyilik için teşekkür vazîfesini eda etmiş olur. İyiliği gizliyen kimse de, o ni’mete nankörlük etmiş olur.”

Vâkıdî anlatır: Yahyâ bin Hâlid el-Bermekî’nin yanına gidip: Burada ba’zı kimseler, sizin iyiliğinizi anlatıp medhediyorlar, dedim. Bunun üzerine o, bana: “Onlar (Yaptığım iyiliği) övüyorlar. Bu durumda bize de, onların teşekkürüne karşılık teşekkür etmek gerekir” dedi.

Adiy bin Erta ( radıyallahü anh ), Ömer bin Abdülazîz’e ( radıyallahü anh ) bir mektûb yazdı. Mektûbunda: “Ben bereketli, bolluk bir yerde bulunuyorum. Ancak, daha önce burada bulunan müslüman kardeşlerimin, Allahü teâlânın bu kadar ni’metlerine karşılık az şükür etmiş olmalarından endişeliyim” dedi. Ömer bin Abdülazîz de ( radıyallahü anh ) ona cevâbında şöyle yazdı: “Allahü teâlâ bir cemâate (topluluğa) bir ni’met ihsân eder, onlar da o ni’metden dolayı Allahü teâlâya hamd ederlerse, onlara kavuştuklarından daha fazlası verilir. Allahü teâlâ, Kur’ân-ı kerîmde meâlen şöyle buyurdu: “Gerçekten biz, Davud’a ve Süleymân’a bir ilim verdik de onlar şöyle dediler: “Hamd olsun o Allaha ki, bizi mü’min kullarından çoğu üzerine üstün kıldı” (Neml-15).

Birgün Resûlullah ( aleyhisselâm ) efendimiz, Hazreti Âişe’yi, Züheyr bin Cenâb’ın şu mısralarını okurken duydu. Senden daha güçsüz ve za’îf olana yardımcı ol. Onu tutup kaldır. Onun bu güçsüz durumundan sana bir şey zarar vermez. Belki bir gün onun durumu iyi olur da, sana faydalı olur veya daha önce kendisine yardımcı olduğundan dolayı seni iyilikle anar. Çünkü, yapılan iyiliğe karşı iyilik sahibini medhedip, öven, o iyiliğin karşılığını veren kimse gibidir. Bunun üzerine Resûlullah ( aleyhisselâm ) efendimiz: “Doğru! Yâ Âişe, insanlara teşekkür etmiyen kimseyi, Allahü teâlâ övmez ve medh eylemez” buyurdular.

Abd-i Rabbih, el-İkd-ül-ferîd kitabında ba’zı meşhûr cömert zâtlardan bahsetmiş ve onlara dâir menkıbeler anlatmıştır. Bu zâtlar ve ba’zı menkıbeleri şöyledir:

“Ubeydullah bin Abbâs: Komşularına çok ikramda bulunan, gelip gidenlerin istifâde etmesi için, yollara sofralar kuran bir zâttır. Bir şâir onun hakkında şu meâlde şiir söylemiştir. “O kıtlık senede, acı, tatlı neyin varsa hepsini yedirdin. Sen yetimleri görüp gözetirsin. Herkese karşı şefkatli ve merhametli olan Ebü’l-Fadl senin babandır.”

Anlatılır ki, ona bir gün bir adam geldi. O, evinin avlusunda bulunuyordu. Gelen şahıs onun yanına yaklaşıp, Ey İbn-i Abbâs! Benim senin yanında bir elim var, şimdi ona ihtiyâcım var, onu almaya geldim, dedi. Ubeydullah bin Abbas, o şahsa dikkatlice baktı, fakat tanıyamadı. Sonra ona: Senin benim yanımdaki elin nedir? diye sordu. O şahıs: Birgün, seni, Zemzem’in yanında dururken gördüm. Hizmetçin sana Zemzem suyu verdi. Hava da gayet sıcak idi. Bu sırada sana, elbisemin bir tarafı ile gölgelik yaptım. Ondan sonra, sen suyu içtin. Bunun üzerine Ubeydullah bin Abbâs: Evet, hatırlıyorum, dedi. Biraz düşündükten sonra hizmetçisine; Yanında ne kadar para var? diye sordu. Hizmetçisi: Onbin dirhem ve ikiyüz dinar var, dedi. Ubeydullah bin Abbâs hizmetçisine onların hepsini, o şahsa vermesini, haddizatında, bu kadar paranın bile onun elinin hakkını ödemediğini söyledi. O şahıs Ubeydullah bin Abbâs’ın bu cömertliğine hayran kaldı.

Ubeydullah bin Abbâs’a bir dilenci geldi. O, dilenciyi tanımıyordu. Ubeydullah’a ( radıyallahü anh ) bana sadaka ver, çünkü ben, Ubeydullah bin Abbâs’ın kendisinden bir şey istiyene bin dirhem verdiğini duydum, dedi. Ubeydullah bin Abbâs; ben nerede, Ubeydullah bin Abbas nerede? dedi. Dilenci, hangi husûsu kastediyorsun, mal çokluğu bakımından mı, yoksa şeref ve kıymet bakımından mı? diye sordu. Ubeydullah bin Abbâs her iki yönden de, herkesin bildiği, tanıdığı Ubeydullah bin Abbâs gibi olamam dedi. Dilenci, kişideki haseb, onun asâleti, yaptığı işler ve hareketlerinden belli olur. Bu bakımdan insan bir iyiliği, kendi isteğine bağlı olarak yapar. Eğer sen bir iyilik yaparsan, haseb sahibi olursun. Ubeydullah bin Abbâs, ona ikibin dirhem verdi. Daha fazla veremediği için özür diledi. Şimdi durumunun dar olduğunu söyledi. Bunun üzerine dilenci, eğer sen Ubeydullah bin Abbâs değilsen, sen ondan daha iyisin. Eğer sen o isen, bugün, dünden daha iyisin, dedi. Ubeydullah bin Abbâs ona bin dirhem daha verdi. Dilenci, Ubeydullah bin Abbâs’ın bu ihsânı karşısında çok duygulandı.

Ubeydullah bin Abbâs’a Ensâr’dan bir zât gelir: “Ey Resûlullahın ( aleyhisselâm ) amcasının oğlu! Bu gece benim çocuğum dünyâya geldi. Ben ona teberrüken (hayır umarak) sizin isminizi verdim. Fakat annesi vefât etti.” dedi. Bunun üzerine Ubeydullah bin Abbâs: “Allahü teâlâ, sana ihsân ettiği çocuğunu hayırlı mübârek eylesin. Hanımının vefâtı sebebiyle de sana bol sabırlar versin” dedi. Hizmetçisini çağırıp: “Hemen git, ona bakıp terbiye edecek bir câriye satın al, onun ihtiyâçlarına harcaması için de kendisine iki yüz dînâr ver” dedi. Sonra Ensârdan olan o mübârek zâta; “Birkaç gün sonra tekrar bize gel. Çünkü bu gelişinde, biraz darlık içerisinde olduğumuz için fazla ikramda bulunamadık” dedi. O zât, Ubeydullah bin Abbâs’ın bu iltifâtından son derece memnun oldu.

İbn-i Abd-i Rabbih’in el-İkd-ül-ferîd kitabında bildirdiği hadîs-i şeriflerden ve büyüklerden ba’zılarının hutbe ve sözlerinden bir kısmı şöyledir:

Hadîs-i şerîfte buyuruldu ki; “Sizden biriniz bir şey yediği zaman sağ eliyle yesin, sağ eliyle içsin. Muhakkak şeytan sol eliyle yer, sol eliyle içer.”

Yemekten önce ve yemekten sonra el yıkamak sünnettir. Başlarken besmele okumalıdır. Sonunda da elhamdülillah demelidir.

Hadîs-i şerîfte buyuruldu ki:

“Sizden biriniz aksırıp elhamdülillah dediğinde, ona “yerhamükellah” deyiniz. Hamd etmezse ona teşmitte bulunmayınız.”

İbn-i Ömer aksırdı ve elhamdülillah dedi. Oradakiler “yerhamükellah” deyince İbn-i Ömer, “Yehdîkümullah ve yuslih bâleküm” diye cevap verdi.

Hadîs-i şerîfte: “Evlât kokusu, Cennet kokularındandır” buyuruldu.

Hikmet sahipleri dedi ki: “Küçüklükte kim çocuğunu terbiye ederse, o büyüdüğünde sevindirir.”

Hadîs-i şerîflerde buyuruldu ki:

“Tanıdığınız ve tanımadığınız müslümanlara selâm veriniz.”

“Birbirinize selâm veriniz. Birbirinize yiyecek ikram ediniz, akrabanızın haklarını gözetiniz. Gece herkes uyurken namaz kılınız. Bunları yaparak selâmetle Cennete giriniz.”

Selâmda sünnet şöyledir ki; önce büyük küçüğe, şehirli köylüye, devedeki ata binmiş olana, attaki merkepte olana, merkep üstündeki yaya yürüyene, ayakta olan oturana, az olan çok olana, efendi hizmetçisine, baba oğluna, ana kızına selâm verir. Rütbe ve ni’meti çok olan önce verir.

Birisi Resûlullaha geldi ve “Babam size selâm söyledi” dedi. Resûlullah buyurdu ki: “Aleyke ve alâ ebîkesselâm.”

Hadîs-i şerîflerde buyuruldu ki:

“Müslümanın müslüman üzerinde beş hakkı vardır: Selâmına cevap vermek, hastasını yoklamak cenâzesinde bulunmak, da’vetine gitmek ve aksırıp elhamdülillah diyene, yerhamükellah diyerek cevap vermek” buyuruldu.

“(Birinin evine girileceği zaman) izin üç defa istenir. (Birincisinde izin verilmezse, bir dakika kadar sonra ikinci defa istemeli, yine verilmezse, üçüncü defa istenmelidir. Yine izin verilmezse, dört rek’at namaz kılacak kadar beklemiş ise içeri girmemeli, gitmelidir.)”

“Rabbim bana dokuz şeyi yapmamı bildirdi. Ben de size (ümmetime) bildiriyorum: Aşikâre olsun gizlilikte olsun ihlâsı, öfkeli anda da rahatlık ânında da adâleti, zenginlik ve fakîrlikte orta yolu, bana zulmedeni affetmeyi, vermeyene vermeyi, benden alâkayı keseni arayıp sormayı, susmamın tefekkür, konuşmamın zikir, bakışımın ibret olmasını.”

“Sizi boş ve lüzumsuz konuşmaktan, malı isrâf etmekten ve lüzumsuz çok soru sormaktan men ederim.”

“Mallarınızı zekât vererek koruyunuz. Hastalarınızı sadaka vererek tedâvi ediniz. Size gelecek belâları duâ ile önleyiniz.”

“Veren el, alan elden hayırlıdır.”

“İnsanoğlu malım malım der. Halbuki onun malım dediği; yiyip bitirdiği, giyip eskittiği yahut verip elinden çıkardığı şeylerdir.”

“İlmi, bir yere yazmakla koruyunuz”

Allahü teâlâ Peygamberini ( aleyhisselâm ) en güzel edeb ile edeblendirmiştir. Onun için Kur’ân-ı kerîminde meâlen şöyle buyurdu: “Elini boynuna bağlı kılma (cimri olma) ve büsbütün de onu açıp isrâf etme ki, sonra kınanmış olursun ve eli boş açıkta kalırsın.” Burada orta hâli emretmektedir. Cimrilikten ve çok dağıtıp isrâftan sakındırdı. Onlar ki, harcadıkları zaman isrâf etmezler, sıkılık da yapmazlar ve harcamalar bu ikisi arası ortalama olur.

Allahü teâlâ, Kur’ân-ı kerîmdeki şu âyetlerinde bütün güzel ahlâkı Peygamberinde topladığını meâlen şöyle buyurdu: “Sen bağışlama yolunu tut, iyiliği emret ve câhillerden yüz çevir” (A’râf. 199).

“Sana tabî olan mü’minlere kanadını indir (tevâzu yap)” (Şuârâ: 215).

“Uhud savaşında sen, Allahtan gelen bir merhamet sayesindedir ki onlara (Eshâba) yumuşak davrandım. Eğer kaba, katı yürekli olsaydın, muhakkak onlar etrâfından dağılıp gitmişlerdi.” (Âl-i İmrân: 159).

“Hem iyilikle kötülük müsavî olmaz. Sen kötülüğü, en güzel olan iyi hareketle önle. O vakit bakarsın ki, seninle arasında bir düşmanlık bulunan, yakın bir dost gibi olmuştur”(Fussılet: 34).

Şu âyet-i kerîme ile de Resûlullahın edebinin çok yüksek olduğu meâlen şöyle bildirildi:

“And olsun, size içinizden bir peygamber geldi ki, zahmet çekmeniz onu incitir ve üzer. Size çok düşkündür. Mü’minlere çok merhametlidir, onlara hayır diler” (Tevbe: 128).

Hadîs-i şerîfte: “Haya îmândan bir şu’bedir” buyuruldu.

Avn bin Abdullah dedi ki: “Haya, hilm (yumuşaklık) ve susmak îmândandır.”

İbn-i Ömer dedi ki: “Haya ve îmân birbirine bağlıdır. Birisi ayrılınca, diğeri de onunla birlikte gider. Her zaman beraber olurlar.”

Hadîs-i şerîflerde buyuruldu ki: “Mü’min yalancı olmaz.”

“Allahü teâlâ sizden ilmi almak için, ilmi ile âmil olan âlimleri kaldırır, câhiller kalır. Dinden suâl edenlere, kendi akılları ile cevap verip, insanları doğru yoldan ayırırlar.”

Hadîs-i kutside: “Kibriya benim ridâm, azamet izârımdır. Bunlardan biri için benimle çekişmeye gireni Cehennem ateşine atarım” buyuruldu.

Abdullah bin Mes’ûd ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “İlmi öğreniniz. Öğrendikten sonra, o ilimle amel ediniz.” Şa’bîdedi ki: “Âlim ancak Allahü teâlâdan korkan kimsedir.”

Hikmet sahipleri dedi ki: “Öğrendiğin ilmi, bilmiyene öğret. Bilenden de ilim öğren. Böyle yaparsan bildiğin şeyi çok iyi korumuş olursun ve bilmediğini de öğrenirsin.”

Hadîs-i şerîflerde buyuruldu ki:

“İlmin fazîleti, ibâdetin fazîletinden daha hayırlıdır.”

“İlimle yapılan az amel, ilimsiz yapılan çok amelden hayırlıdır.”

Esmâî dedi ki:

“İlim öğrenmede ilk adım susmak, sonra dinlemek, sonra ezberlemek, sonra öğrenilen bilgi ile amel etmek, sonra da o bilgiyi insanlara öğretmektir.”

Abdullah bin Mes’ûd ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Kişi âlim olarak doğmaz, ilim ancak çalışmakla öğrenilir.”

Abdullah bin Abbâs ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “İki sınıf insan vardır ki doymaz. Biri âlim öğrenmeye doymaz. Diğeri de tamahkârdır, dünyânın malına, mülküne doymaz.”

Hazreti Ömer’in hutbesi: Hamd ve senadan sonra, şöyle buyurdu: “Ey insanlar! Kur’ân-ı kerîmi öğreniniz. Onunla amel ediniz. Kur’ân-ı kerîm ehlinden olunuz.”

Hazreti Ali’nin hutbesi: “İmdi, şüphesiz dünyâ sırt çevirip, veda zamanının geldiğini bildirdi. Muhakkak ki, âhıret yolculuğu göründü. Dikkat ediniz. Siz şimdi amel günlerindesiniz. Arkanızda ecel var. Kim eceli gelmeden önce, şu günlerde, amellerini Allahü teâlânın rızâsına uygun yaparsa, ameli ona fâide verir. Emeli ise zarar vermez. Kim de bu amel günlerinde, ecel gelmeden önce âhırete hazırlığını eksik yaparsa, ameli boşa gider ve emeli de ona zarar verir. Dikkat ediniz! Cenneti istiyenleri de, Cehennemden korkup kaçanları da uyur görüyorum. Dikkat ediniz! Âhıret yolculuğu ile emrolundunuz. Oraya azık hazırlamanıza işâret edildi. Sizin hakkınızda en çok korktuğum şey; arzu ve isteklerinize tâbi olup, uzun emel sahibi olmanızdır.” (Tûl-i emel) kalb hastalıklarındandır. Tûl-i emel, zevk ve sefâ sürmek için, çok yaşamağı istemektir. İbâdet yapmak için, çok yaşamağı istemek, tûl-i emel olmaz. Tûl-i emel sahipleri ibâdetleri vaktinde yapmazlar. Tövbe etmeği terk ederler. Kalbleri katı olur. Ölümü hatırlamazlar. Va’z ve nasîhatten ibret almazlar. Hadîs-i şerîfle: “Ölümden sonra olacak şeyleri, sizin bildiğiniz gibi hayvanlar da bilselerdi, yemek için semiz hayvan bulamazdınız” buyuruldu.)

Zehrâ’nın hutbesi: “Ey insanlar! Benden şu beş şeyi öğreniniz alınız. Eğer, bunları elde etmek için bineklerinize binip yolculuklar yapmış olsaydınız bunların benzerini yine elde edemezdiniz. Dikkat ediniz! Allahü teâlâdan başkasından bir şey beklemeyiniz. Bilmediğiniz şeyi öğrenmekten, bilmediğiniz bir şey sorulunca, bilmiyorum demekten utanmayınız. Dikkat ediniz. Sabır imândandır. Sabır, cesede göre baş mertebesindedir. Kur’ân-ı kerîmi düşünerek okumalı, ibadeti kim için ve niçin yaptığını bilerek yapmalı, hilm, ilimle güzelleşir. Dikkat ediniz! Size gerçek âlimi haber veriyorum. Allahü teâlânın kullarına, günahları, kötülükleri güzel göstermiyen, onlardan alıkoyan, onları Allahü teâlânın mekrinden emîn kılmayıp, rahmetinden ümit kestirmiyen âlim, gerçek âlimdir. Allahü teâlâya karşı kulluk vazîfesini yapanlar için, mutlaka Cennete gidecek, günahkâr müslümanlar için de, mutlaka Cehenneme girecektir diye kesin söz söylemeyiniz. Bunu sadece Allahü teâlâ bilir. İyi kimseler için, onların artık Allahü teâlânın azâbından kurtulduklarına teminat vermeyiniz. Günahkâr müslümanları da Allahü teâlânın rahmetinden ümit kestirmeyiniz. Çünkü Allahü teâlâ Kur’ân-ı kerîmde meâlen: “Allahü teâlânın rahmetinden ancak kâfirler ümid keser.” (Yûsuf: 87) buyurmaktadır.

Ömer bin Abdülazîz’in ilk hutbesi: “Ey insanlar! İçinizi düzeltiniz ki, dışınız da düzelsin. Âhıretinizi iyi yapın ki, dünyânız iyi olsun.” Başka bir hutbesi: Şüphesiz, her yolculuk için bir azık hazırlığı vardır. Öyleyse, dünyâda iken âhıretiniz için takvâdan azık hazırlayınız. Allahü teâlânın, ahırette kendisi için hazırladığı sevâb ve ikâbı görüp tatmış olan bir kimse gibi olunuz. Böyle yaparsanız, günah işlemekten korkar, Allahü teâlânın emirlerine uymayı arzularsınız. Ömrünüz size uzun gelmesin, yoksa kalbiniz katılaşır. Düşmanlarınıza boyun eğersiniz. Gece olunca, sabahlayıp sabahlamıyacağını, sabahlayınca, akşama kavuşup kavuşamıyacağını bilemiyen kimse uzun emelli olamaz. Ba’zan, bu iki zaman arasında ölüm tehlikeleri olabilir. Dünyaya, ancak akıbetinden emîn olanlar meyleder. Dünyâda, bir yarasını iyileştiren kimseye, başka taraftan bir yara isâbet eder. Öyleyse, insan dünyâya nasıl meyledebilir? Kendimi men ettiğim şeyleri size emretmekten, Allahü teâlâya sığınırım. Yoksa, hak ve doğruluktan başka bir şeyin fâide vermediği kıyâmet gününde, rezil ve rüsvâ olurum..”

Ömer bin Abdülazîz ( radıyallahü anh ) bu hutbesinden sonra ağladı. Orada bulunanlar da onunla beraber ağladı.

Ömer bin Abdülazîz’in ( radıyallahü anh ) Şam’a yakın Hünasva denilen yerde okuduğu son hutbe: Ömer bin Abdülazîz ( radıyallahü anh ), ölünceye kadar başka bir hutbe okumamıştır. O, Allahü teâlâya hamd ve senadan sonra şöyle buyurdu: “Ey insanlar! Siz, boşuna yaratılmadığınız gibi, başıboş da terk edilmiş, değilsiniz. Yarın kıyâmet günü Allahü teâlâ sizin aranızda hükmedecektir. Allahü teâlânın her şeyi kuşatan rahmetinden çıkan kimse, hüsrana uğramıştır ve genişliği, gökler ve yer kadar olan Cennetten mahrûm kalır. Biliniz ki, yarın kıyâmet gününde emniyet ve güven; bugünden korkup, hazırlanan, azı (dünyâyı) verip, çoğu (ebedi âhıret se’âdetini) satın alan kimseler içindir. Görmüyor musunuz? Siz, fâni olan kimselerin çoluk çocuklarısınız. Sizden sonra onların soyunu, kalanlarınız devam ettirecek. Siz de gideceksiniz. Yine görmüyor musunuz ki, hergün aranızdan, ömrünü tüketen birisini âhırete uğurluyorsunuz. Sonra onu, topraktan bir çukur olan mezara gömüyorsunuz. Onu oraya, yastıksız ve yataksız bırakıyorsunuz. Artık o, orada hiçbir iş yapacak, bir ihtiyâcını temin edecek halde değildir. Dostlarından ve sevdiklerinden ayrılmış, hesap verme ile karşı karşıyadır. Onun orada, dünyâda bıraktığı malına mülküne ihtiyâcı yoktur. Fakat, dünyâda iken gönderdiği iyiliklere, yaptığı ibâdet ve tâatlere çok ihtiyâcı vardır. Vallahi ben size bunları söylüyorum. Fakat, aranızda kendimden daha günahı, çok birisini de görmüyorum. Allahü teâlâdan beni ve sizi af ve mağfiret buyurmasını diliyorum.”

Hârûn Reşîd’in hutbesi: “Ni’metlerinden dolayı Allahü teâlâya hamd ederiz. O’na karşı itâatta muvaffak olmamız için, O’ndan yardım isteriz. Düşmanlarına karşı, O’ndan zafer dileriz. O’na kâmil bir îmânla imân ederiz. İşlerimizi O’na havale eder, O’na güvenip dayanırız. Ben şehâdet ederim ki, Allahü teâlâdan başka ilâh yoktur. O’nun şeriki (ortağı) yoktur. Yine şehâdet ederim ki, Hazreti Muhammed ( aleyhisselâm ) Allahü teâlânın kulu ve Resûlüdür. Allahü teâlâ O’nu Cennetle müjdeleyici ve Cehennemle, korkutucu olarak gönderdi. Resûlullah ( aleyhisselâm ) peygamberlik vazîfesini tebliğ etti. Ümmete nasîhat eyledi. Allah yolunda muharebe eyledi. Allahü teâlânın rızâsına uygun iş yapanlar için yaptığı iyi va’dleri ve emrine karşı gelenler için yaptığı tehdidleri bildirdi. Vefâtlarına kadar bu vazîfeyi yerine getirdi.

Resûlullaha ( aleyhisselâm ) salât (hayırlı duâlar) ve selâm olsun. Ey Allahın kulları! Size takvâyı tavsiye ederim. Çünkü takvâ günahları örter, iyilikleri katkat yapar. Takvâ, Cenneti kazanmaya ve Cehennemden kurtulmaya bir vesîledir. Sizi öyle bir günden sakındırırım ki, o gün gözler korkudan dikilir kalır, bütün sırlar ortaya dökülür. Siz yakında bu geçici dünyâ hayatından, ebedi âhıret yurduna göçeceksiniz. Öyleyse, tövbe etmek sûretiyle, Allahü teâlânın mağfiretine, takvâ ile Allahü teâlânın merhametine, mabetle (Allahü teâlâya dönmekle) onun hidâyetine koşunuz. Çünkü Allahü teâlâyı anmak, müttekileri O’nun rahmetine, tövbe edenleri O’nun mağfiretine, O’na dönenleri ve yalvaranları da O’nun hidâyetine kavuşturur. Nitekim Allahü teâlâ, Kur’ân-ı kerîmde meâlen şöyle buyuruyor: “Rahmetim, dünyâda her şeyi kuşatmıştır. (Mü’mine de kâfire de şâmildir). Fakat ahırette onu, küfürden sakınanlara, zekâtı verenlere ve âyetlerimize îmân etmiş olanlara has kılacağım” (A’râf-156). Başka bir âyet-i kerîmede ise meâlen şöyle buyurdu: “Bununla beraber, şüphe yok ki ben, tövbe eden, imân edip, sâlih amel işliyen, sonra da hak yolda sebat gösteren kimse için gaffarım (çok bağışlayıcıyım)” (Tâhâ-82). Siz geçen asırlardaki hâdiseleri biliyorsunuz. Şunu da biliyorsunuz ki, babalarınızı, dedelerinizi dostlarınızı, ölüm, evlerinizden aranızdan kapıverdi de, siz onların ölümüne mâni olamadınız. Onlar dünyâdan ayrıldılar. Ellerinde hiçbir imkân kalmadı. Şimdi dünyâ onları, hesapları görülmek üzere amelleri ile başbaşa bıraktı. Dünyâda günah işlemiş, kötü işler yapmış olanlar, yaptıklarının cezasını görecekler. Amel-i sâlih işliyenler ise mükâfatlarını göreceklerdir. Sözlerin en güzeli, nasîhatların en üstünü, Allahü teâlânın kitabı Kur’ân-ı kerîmdir. Allahü teâlâ, meâlen buyuruyor ki: “Kur’ân-ı kerîm okunduğu zaman hemen onu dinleyin ve susun. Olur ki, merhamet edilirsiniz” (A’râf-204).

Hazreti Alinin hutbesi: Allahü teâlâya hamd-ü senadan sonra şöyle buyurdu: “Ey Allahın kulları! Size ve kendime Allahü teâlâdan korkup, yasaklarından sakınmayı, Allahü teâlânın emirlerine itâata sarılmayı, sâlih ameller yapmayı, uzun emeli terk etmeyi tavsiye ederim. Ey gâfil insan! Allahü teâlânın habercisi (Azrail aleyhisselâm) sana geldiği halde, onun kapısını çalmıyacağını sanıyorsan. Halbuki Azrail (aleyhisselâm) bu husûsta senden bir bedel kabûl etmiyecek. Senden bir kefil de almıyacak. Senin küçük (çocuklarına) acımıyacak, büyük (çoluk çocuğuna da) bu husûsta hürmet edip (seni bırakmıyacak). Nihâyet seni, karanlık mezarın dibine bırakacak. O mezarın etrâfı sessiz ve sedasız ve kimseler yoktur. Azrail (aleyhisselâm) bunu daha önce geçmiş kavimlere de yapmıştı. Hani nerede, o bütün güçleriyle çalışanlar, servet yığanlar, yaldızlı ve süslü yüskek binalar kuranlar, hani nerede, aza kanaat etmeyip, çoktan da faydalanamıyanlar. Nerede büyük ordulara kumandanlık edenler? Büyük bayrakları açanlar? Sonra toprak altında, ölüler hâline gelip, ufalıp, kırıntı hâline gelenler. Şimdi sizler, onların bardaklarıyla su içiyorsunuz, onların yürüdüğü yollarda yürüyorsunuz. Ey Allah’ın kulları! Allahü teâlâdan korkun. O’nun emirlerine uyunuz. Dağların yürütüleceği, semânın (göğün) yarılacağı, amel defterlerinin, sağ ve sol taraflardan uçuşarak geleceği kıyâmet günü için amel-i sâlih yapınız, O gün kendini hangisinden görüyorsun? “Gelin kitabımı okuyun” (Hakka-19) diyen mi, yoksa “Eyvah! Keşke kitabım bana verilmeseydi.” (Hakka-75) diyen mi? Emîrlerini yerine getirdiğimiz zaman Cennetini va’deden Allahü teâlâdan, bizi gazâbından muhafaza buyurmasını dileriz. En güzel söz ve en üstün nasîhat, Allahü teâlânın kitabı Kur’ân-ı kerîmdir.”

Hazreti Ebû Bekr’in ( radıyallahü anh ) halife olduğu zaman yaptığı bir konuşma: “Ey insanlar! Sizin en üstününüz olmadığım halde, size halife seçildim. Bu sebeple, eğer siz beni hak üzere bulursanız, bana yardım ediniz. Eğer böyle bulmazsanız, bana doğruyu gösteriniz. Sizin hakkınızda Allahü teâlâya itaat ettiğim müddetçe, siz de bana itaat ediniz. Eğer Allahü teâlâya isyan edersem, bana itaat etmeyiniz. Dikkat ediniz, muhakkak ki, hakkını alıncaya kadar, sizin zaîfleriniz benim yanımda en kuvvetli olanınızdır. En za’îfiniz ise, za’îfin hakkını ondan alıncaya kadar, kuvvetlilerinizdir. Söyleyeceğim bunlardan ibârettir. Allahü teâlâdan beni ve sizi bağışlamasını diliyorum.”

Yahyâ bin Hayyan dedi ki: “Şerefli ve asil olan kişi, kuvvetli olunca, tevâzu (alçak gönüllülük) yapar. Düşük ve bayağı olan ise, kibirli olur.” Hakimlerden ba’zısı: “Topraktan yaratılan insanda kibir nasıl bulunur” demişlerdir.

Mahmûd el-Verrâk: “Kibir, insanın dindarlığını bozar. Aklını noksanlaştırır. İnsanların kınama ve kızgınlığını çeker. Güleryüz, güleryüz göstermeden verilen bağıştan daha güzeldir” demiştir.

Denilmiştir ki: “Her hastalığın bir ilâcı vardır, tedâvisi mümkündür. Fakat, ahmaklığın tedâvisi zordur. Bu hastalık, tabibleri bile yordu.”

Ebû Atâhiyye dedi ki: “Ahmakla beraber olmaktan sakın. Çünkü ahmak, yamalı elbise gibidir. Bir tarafını yama yaparsan, yine rüzgârla bir tarafından yırtılıp, sonunda parçalanır.”

Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Kim tevâzu’ gösterirse, Allahü teâlâ onu yükseltir.”

İbn-i Semmak, Îsâ bin Musa’ya: “Makam ve mevki sahibi iken tevâzu göstermek, makam ve mevki sebebiyle kazandığı şereften daha yüksek bir şereftir” demiştir.

Hakimler (hikmet sahibi kimseler) dediler ki: “Yumuşaklıkla, şiddet ve sertlikle elde edilemeyecek şeylere kavuşulur. Görülmüyor mu ki, su, yumuşak olmasına rağmen, çok sert taşları aşındırmaktadır.”

Eşçe’ bin Amr es-Sülemî dedi ki: “İnsanlarla ve mal ile kavuşulamıyan şeylere, yumuşaklıkla kavuşulur.”

Resûlullah ( aleyhisselâm ) “Ciddi de olsa, şaka da olsa, yalan söylemek caiz değildir” buyurdular. Yine şöyle buyurdular: “Mü’min yalancı olmaz.”

Abdullah bin Ömer ( radıyallahü anh ): “Va’dine muhalefet etmek, arfâkın (münâfıklığın) üçte ikisidir.”

İbn-i Ömer, Tevrat’ta şöyle yazılı olduğunu bildirdi: “Haya etmezsen (utanmazsan) istediğini yap.” Kendisi de şöyle dedi: “Haya edilecek zâtlarla beraber olmak sûretiyle, hayayı ihyâ ediniz (yaşatınız).”

Resûlullah ( aleyhisselâm ) “Sizi dedikodudan, malı zayi etmekten ve çok suâlden men ettim” buyurdu.

Resûlullahın ( aleyhisselâm ) buyurduğu hadîs-i şeriflerden birkaçı:

“Zekât vermek sûretiyle malınızı koruyunuz. Sadaka vermek sûretiyle, hastalarınızı tedâvi ediniz. Belâyı, duâ ile karşılayınız..” (Hakkıyle duâ eden kimseyi, Allahü teâlâ belâ ve musibetlerden muhafaza buyurur.)

“Hâkim, kızgın iken iki kişi arasında hüküm vermesin.”

Hazreti Ali’nin ba’zı buyurdukları: “Kim kendi ayıbına bakarsa, başkasının ayıbını görmez. Kardeşine kuyu kazan kimse, oraya kendisi düşer. Kendi sürçmesini (hatâsını) unutan kimse, başkasınınkini büyük görür. Başkasının perdesini yırtan kimsenin, evinin gizli şeylerini örten perdesi yırtılır. İşlerinde başkasıyla yarışa kalkan kimse, başkalarının kızgınlığını üzerine çeker. Kendi görüşünü beğenen kimse, doğruyu bulamaz. Aklına güvenen kimse, hatâ eder. İnsanlara karşı büyüklük taslayan kimsenin ayağı kayar. Düşük ve bayağı kimselerle beraber olan kimse, hor görülür. Âlimlerle beraber olan kimse ise hürmet görür. Kim kötü işlerin olduğu yerlerde bulunursa, töhmet altında kalır. Ahlâkı iyi olan kimsenin, işleri kolay olur. Sözünü güzel yapan kimse, heybetli olur. Allahü teâlâdan korkan kimse, kazanır.”

Şebib bin Şeybe dedi ki: “Edebli olunuz. Edeb, aklın bulunduğuna delâlet eder.”

Süfyân-i Sevrî ( radıyallahü anh ) buyurdu ki; “Kendini tanıyan kimseye, başkasının hakkında söyledikleri zarar vermez.”

İbn-i Kuteybe; “Eğer âlim olmak istiyorsan, tek bir ilmi seç. Eğer edip olmak istiyorsan, çeşitli ilimlerden haberin olsun” dedi.

Amr bin Utbe, oğlunun muallimine: “Oğlumu ıslâh etmek istiyorsan, önce kendini ıslâh et. Çünkü onların gözleri senin gözündedir. Onlara göre güzel ve iyi, senin yaptığın şeylerdir. Çirkin ise, senin yapmayıp, terk ettiğindir. Onlara Allahü teâlânın kitabını (Kur’ân-ı kerîmi) öğret, onları fazla zorlama, yoksa birdenbire bıkkınlık gösterirler. Büsbütün de onları kendi hâllerine bırakma, sonra tamamen Kur’ân-ı kerîm okumayı terk ederler. Onlara en güzel sözleri anlat. En temiz (ahlâkı bozmayan) şiirlerden naklet. Bir ilmi iyice öğrenmeden, onları başka bir ilme geçirme. Çünkü zihinde fazla ve kalabalık sözlerin birikmesi anlamayı zorlaştırır. Onlara büyük zâtların hayatını ve yaşayışlarını öğret. Onlara lüzumsuz şeylerden bahsetme.”

Urve bin Zübeyr ve Kâsım bin Muhammed şöyle anlattılar: Hazreti Ebû Bekr, Âişe’ye ( radıyallahü anha ) vefât ettiği zaman Resûlullahın ( aleyhisselâm ) yanına defn edilmesini vasıyyet etti. Hazreti Ebû Bekr vefât edince, kendisi için, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) yanında bir kabir kazıldı. Başı, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) mübârek iki omuzu hizasına kondu. (Hazreti Ömer’in başı ise, Hazreti Ebû Bekr’in böğrünün hizasına kondu.)

Hişam bin Urve babasından anlatıyor: Ebû Bekr’in ( radıyallahü anh ) cenâze namazı gece kılındı ve gece defn edildi. Altmışüç yaşında iken vefât etti. Hazreti Ebû Bekr’in babası kendisinden sonra biraz daha yaşayıp vefât etti. Hazreti Ebû Bekr’in yüzüğünde: “Allahü teâlâ ne iyi kadirdir (kudret sahibidir)” yazılı idi.

Muhammed bin Abdülazîz şöyle bildirdi: Hazreti Ebû Bekr vefâtına yakın, vasıyyetini yazdı. Bunu Hazreti Osman ve Ensârdan birisi ile, bütün Medîne-i münevverelilere okumaları için gönderdi. Herkes onların etrâfına toplandı. Hazreti Ebû Bekr’in vasıyyetini onlara okudular. Vasıyyet şöyle idi: “Bu dünyâdan ayrılıp âhıret hayatına gireceği zaman Ebû Kuhâfe’nin oğlu Ebû Bekr’in (size olan) vasıyyetidir. Ben size, Hazreti Ömer’i halife yaptım. Eğer adâletli olur ve (işleriniz husûsunda) Allahü teâlâdan korkarsa, zâten onun hakkında benim zannım ve ondan beklediğim de budur. Eğer böyle olmazsa, ben hayır ve iyiliği kastederek böyle yapıyorum. Gaybı ise ancak Allahü teâlâ bilir.”

Leys bin Sa’d bildiriyor: Ebû Bekr ( radıyallahü anh ), Beyt-ül-mal’den ve Fey’den hiçbir şey almazdı. Sâdece bir kere borç almıştı. Onu da vefâtına yakın, Hazreti Âişe’ye, ödemesini söyledi. Hazreti Ömer ise, her gün için Beyt-ül-mal’den kendisi için iki dirhem alıyordu. Ömer bin Abdülazîz ( radıyallahü anh ) halife olunca, ona dendi ki: Ömer bin Hattâb ( radıyallahü anh ) gibi sen de kendine Beyt-ül-mal’den biraz bir şey alsan dediklerinde: Hazreti Ömer’in (geçimini te’mîn edecek) hiçbir şeyi yoktu da aldı. Benim ise kâfi gelecek kadar malım var, dedi ve Beyt-ül-mal’den hiçbir, şey almadı.

Hazreti Ömer buyurdu ki: Ebû Bekr bizim efendimizdir. Efendimizi âzâd etti. (Hazreti Ömer burada, Bilâl-i Habeşî’yi kasdetti. Bilâl-i Habeşî ( radıyallahü anh ), Umeyye bin Halefin kölesi idi. Müslüman olduğu ve putların ilâhlığını inkâr edip, Allahü teâlâdan başka ilâh yoktur. Hazreti Muhammed O’nun kulu ve Resûlüdür dediği için, müşrikler ona çok eziyet ve işkence yapıyorlardı. Bunun üzerine Hazreti Ebû Bekr, onu Umeyye bin Haleften satın alıp âzâd etti.)

Şa’bî, Seleme’den rivâyet etti: Hazreti Ali’ye, Hazreti Ebû Bekr ile, Ömer’den (r.anhüm) soruldu. O da: “Vallahi ikisi de sâlih ve başkalarını da ıslâh eden halifelerdir” diye cevap verdi.

Abdullah bin Ömer anlattı: Tebük gazvesinde, müslümanlar büyük bir açlık ve sıkıntıya düşmüşlerdi. Bunun üzerine Hazreti Osman müslüman askerler için yiyecek aldı ve diğer ihtiyâçlarını giderdi. Resûlullah ( aleyhisselâm ): Mübârek ellerini kaldırıp, Hazreti Osman için “Yâ Rabbî! Ben Osman’dan râzıyım sen de ondan râzı ol.” diye duâ buyurdu.

Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ), Hazreti Osman’ı, kerîmesi Rukiyye ( radıyallahü anha ) ile evlendirdi. O vefât edince, diğer kerîmeleri Ümmü Gülsüm ile evlendirdi. Zührî, Sa’îd bin Müseyyib’den şöyle bildirir: Rukiyye ( radıyallahü anha ) vefât edince, Hazreti Osman çok üzüldü. “Yâ Resûlallah! Benim seninle akrabalığım sona erdi” dedi. Bunun üzerine Resûlullah ( aleyhisselâm ) “Senin benimle olan akrabalığın sona ermez. Çünkü Cebrâil, Rukiyye’nin kızkardeşi (Ümmü Gülsüm) ile seni evlendirmemi, bunun Allahü teâlânın emri olduğunu söyledi” buyurdu.

Resûlallah ( aleyhisselâm ) buyurdular ki: “Hasen ile Hüseyn, Cennetliklerin efendileridir. Babaları ise, oğullarından daha üstündür.”

Birisi Ömer bin Abdülazîz’e: “Ne zaman konuşayım?” diye sorunca: “Susmayı arzu ettiğin zaman” cevâbını verdi. “Ne zaman susayım?” diye sorunca da: “Konuşmayı arzu ettiğin zaman” dedi.

Buraya kadar olan bütün seçilmiş parçalar, İbn-i Abd-i Rabbih’in el-Ikd-ül-ferîd adlı kitabından alınmıştır.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Âdâb-ür-râfidîn sh. 352

2) Şezerât-üz-zeheb cild-2, sh. 312

3) Mu’cem-ül-Udebâ cild-4, sh. 211 s

4) Vefeyât-ül-a’yân cild-1, sh. 110

5) Bugyet-ül-vuât cild-1, sh. 371

6) El-Bidâye ven-nihâye cild-11, sh. 193

7) Miftâh-üs-se’âde cild-1, sh. 228

8) Mu’cem-ül-müellifîn cild-2, sh. 115

.İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ