Muhammed İkbal kimdir?
Sual: Yamuk kişiler, Muhammed İkbal’i çok övüyor. Acaba İkbal de mi reformcudur?
CEVAP:
İkbal, Pakistan’ın millî şairidir. 1905’te öğrenim için gittiği Avrupa’da üç yıl kaldı ve düşüncelerinde büyük değişiklikler oldu. 1908’de Lahor’a dönerek Felsefe ve İngiliz Edebiyatı öğretmenliği yaptı.
1923’te İngilizler kendisine “Sir” ünvanı verdi. Bu arada, meşhur şarkiyatçı İngiliz Sir Thomas Arnold ile tanıştı, kurduğu yakın dostluk İkbal’in düşüncesini etkiledi. Onun tavsiyesi üzerine Avrupa’ya gidip, burada felsefecilerden ders gördü. Bütün bunlar İkbal’in üzerinde büyük tesir yaptı. Ehl-i sünnet âlimlerinin tuttuğu doğru yolu bırakıp, Batılı müsteşriklerin metotlarına kaymasına sebep oldu.
İslâmiyet karşısında felsefe ve aklı ön planda tutan bu metotlar, İkbal’in düşünce ve fikirlerini de şekillendirerek, din konusunda kendine mahsus ve İslâm âlimleri tarafından reddedilen görüşler öne sürmesi neticesini de beraberinde getirdi.
İkbal’in İslâmda dinî düşüncenin yeniden kuruluşu adıyla tanınan, 1928’de Madras İslâm Derneğinin kurslarındaki konuşmaları, reformcu görüşlerle doludur. Onun bu reformcu görüşleri, İslamiyet’in nakil yoluna ters oluşu sebebiyle, âlimlerce kabul görmedi.
Eserlerinde, Abduh ve Efgani gibi mason reformcuların fikirlerine genişçe yer verdi. İkbal’in şahsiyetinin en önemli taraflarından biri de, İngilizlerin arzusuna uygun olarak, bağımsız Pakistan’ın kuruluşu için yaptığı çalışmalarıdır.
İngilizler, Pakistan’ı Hindistan’dan ayırıp küçük lokma hâlinde yutmak istiyorlardı. İkbal, 1931 ve 1932’de Londra’da yapılan toplantılara delege olarak çağrıldı ve burada da aynı fikri destekler konuşmalar yaptı. Yazdığı makale ve mektuplarda da ısrarla aynı fikri işledi.
İkbal, Cinnah’a yazdığı mektuplarda; İngiliz hükümetinin, Hindistan Müslümanlarının Pakistan adı altında ayrı bir devlet kurmalarını istediğini belirtti. İkbal’in bu çalışmaları, takdirle karşılanıp bağımsızlığın sembol şahsiyeti sayıldı.
Ölümünden 9 yıl sonra 1947’de Pakistan bağımsızlığına kavuştu. Bu bağımsızlık, Hindistan’da bir türlü tam hâkimiyet kuramayan İngilizlerin, Müslümanları parçalayarak hem Pakistan’a, hem de Hindistan’a daha kolay hâkim olmak için takip ettikleri bir siyasetin neticesidir. (Y. Rehber Ans.)
Muhammed İkbal kimdir?
Sual: Yamuk kişiler, Muhammed İkbal’i çok övüyor. Acaba İkbal de mi reformcudur?
CEVAP
İkbal, Pakistan’ın millî şairidir. 1905’te öğrenim için gittiği Avrupa’da üç yıl kaldı ve düşüncelerinde büyük değişiklikler oldu. 1908’de Lahor’a dönerek Felsefe ve İngiliz Edebiyatı öğretmenliği yaptı.
1923’te İngilizler kendisine “Sir” ünvanı verdi. Bu arada, meşhur şarkiyatçı İngiliz Sir Thomas Arnold ile tanıştı, kurduğu yakın dostluk İkbal’in düşüncesini etkiledi. Onun tavsiyesi üzerine Avrupa’ya gidip, burada felsefecilerden ders gördü. Bütün bunlar İkbal’in üzerinde büyük tesir yaptı. Ehl-i sünnet âlimlerinin tuttuğu doğru yolu bırakıp, Batılı müsteşriklerin metotlarına kaymasına sebep oldu.
İslâmiyet karşısında felsefe ve aklı ön planda tutan bu metotlar, İkbal’in düşünce ve fikirlerini de şekillendirerek, din konusunda kendine mahsus ve İslâm âlimleri tarafından reddedilen görüşler öne sürmesi neticesini de beraberinde getirdi.
İkbal’in İslâmda dinî düşüncenin yeniden kuruluşu adıyla tanınan, 1928’de Madras İslâm Derneğinin kurslarındaki konuşmaları, reformcu görüşlerle doludur. Onun bu reformcu görüşleri, İslamiyet’in nakil yoluna ters oluşu sebebiyle, âlimlerce kabul görmedi.
Eserlerinde, Abduh ve Efgani gibi mason reformcuların fikirlerine genişçe yer verdi. İkbal’in şahsiyetinin en önemli taraflarından biri de, İngilizlerin arzusuna uygun olarak, bağımsız Pakistan’ın kuruluşu için yaptığı çalışmalarıdır.
İngilizler, Pakistan’ı Hindistan’dan ayırıp küçük lokma hâlinde yutmak istiyorlardı. İkbal, 1931 ve 1932’de Londra’da yapılan toplantılara delege olarak çağrıldı ve burada da aynı fikri destekler konuşmalar yaptı. Yazdığı makale ve mektuplarda da ısrarla aynı fikri işledi.
İkbal, Cinnah’a yazdığı mektuplarda; İngiliz hükümetinin, Hindistan Müslümanlarının Pakistan adı altında ayrı bir devlet kurmalarını istediğini belirtti. İkbal’in bu çalışmaları, takdirle karşılanıp bağımsızlığın sembol şahsiyeti sayıldı.
Ölümünden 9 yıl sonra 1947’de Pakistan bağımsızlığına kavuştu. Bu bağımsızlık, Hindistan’da bir türlü tam hâkimiyet kuramayan İngilizlerin, Müslümanları parçalayarak hem Pakistan’a, hem de Hindistan’a daha kolay hâkim olmak için takip ettikleri bir siyasetin neticesidir. (Y. Rehber Ans.)
***
Muhammed Ikbal
(1873-1938)
Pakistan'li sair ve mütefekkir, siyaset, iman, mücadele adami. Pencap eyaletinin Siyalküt sehrinde dogdu. Dindar bi aileye mensuptur.
Ikbal, Farsça, Arapça edebiyat dersleri görmüs, Lahor'da yüksek felsefe derslerine devam etmistir. Avrupa'ya geçerek uzunca bir dönem Cambridge'de felsefe çalsimis, Münih'te felsefe yapmistir.
Lahor'da Ingiliz Edebiyati ve felsefe profesörlügü görevinde bulunmustur.
M. Ikbal, sanatla tefekkürü kendisinde birlestiren bir hüviyettir. Onun siirinin mayasi tefekkürdür.
Onu Avrupa felsefesi doyuramadi. Ikbal'e göre kurtulus, garbin aklî verimliligini sentez yapmakla mümkün olabilecektir.
Augusto Comte'den Goethe'ye kadar bütün bu filozoflarin felsefesini noksan buluyordu. Çünkü (Bunlar) ruh ve gönül nedir, bilmiyorlardi.
Garb tefekkür dünyasi zirvelerini senelerce dolastiktan sonra, yuvasini Mevlâna'nin sâhikasinda kurdu. Mevlana hakkindaki bir mazumesinde: "Ben bir dalgayim, parlak bir inci vücuda getirmek iMuhammed Ikbalin onun denizine yerlesmisim..." der.
1927'de Pencap yasama meclisine seçilen Muhammed Ikbal "Bagimsiz Pakistan" fikrini ortaya atti.
"Sark'tan Haber", "Sonsuzluk, Sark Milletleri ne yapmali","Cebrail'in Kanadi", "Hicaz armagani", "Iktisat Bilimi", "Islam'da Dini Tefekkürün Yeniden Tesekkülü" önemli kitaplari arasindadir.
Muhammed IKBAL
(1873-1938)
Fethi Yeken
1873 de Pakistan‘in Pencap eyaletine bagli Seyalkat kentinde dogan Muhammed Ikbal mutasavvif bir anne babanin ogludur. Babasi Muhammed Nur çok muttaki birisi olarak hem din, hem de dünya isleriyle mesgul olurdu. Geçimini ise çalisarak elde ederdi. Ikbal‘in annesi de tipki babasi gibi ehli takva birisiydi. Hatta beyi rüsvet almakla ün yapmis birinin yaninda çalisirken, acaba bunda da rüsvet var mi düsüncesiyle çok defa beyinin kazancindan yemekten sakinirdi. Ancak daha sonra beyinin kazancinin rüsvetle ilgisi olmadigina kanaat getirerek ondan yerdi. Muhammed Ikbal‘in devamli Kur‘ani Kerim okumakta oldugunu gören babasi, bir gün ona Kur‘ani Kerim‘i anlamak istiyorsan, ‚sana indiriliyormus gibi oku‘ dedi.
Ikbal çocuklugundaki ilk egitimini evinde babasindan aldi. Daha sonra Kur‘ani Kerim‘i okumak için medreseye gitti ve büyük bir kismini ezberledi. Bu merhaleden sonra babasinin arkadasi Mir Hüseyin‘in görev yaptigi bir okula gitti. Mir Hüseyin Arapça ve Farsça hocasi olarak Ikbal‘e Islâmi edebiyatini sevdirdi. Burayi bitirdikten sonra Pencap eyaletinin baskenti Lahor‘a giden Muhammed Ikbal, orada hükümete ait bir okula girdi.
Zaten Lahor bir çok lisenin bulundugu bir sehirdi. Burada felsefe ve Ingilizceden ögretmenlik diplomasi alan Ikbal, Lahor‘da dogu dilleri fakültesine hoca olarak tayin edildi. Iste Muhammed Ikbal bu devrede siir yazmaya baslayarak yavas yavas ismini duyurdu.
1905 de Londra‘daki Chambrich üniversitesine girmek için Ingiltere‘ye giden Ikbal, oradan felsefe ve iktisat bölümünü üstün bir derece ile bitirerek mezun oldu. Londra‘da üç sene kadar kalan Ikbal, burada Arap dili ve edebiyâti fakültesinde hocalik yaparken bir taraftan da çesitli Islâmi konularda bir dizi konferans verdi. Bu konferanslari onun Londra‘da çok taninmasina sebep olmustu.
Yine Londra‘da kaldigi müddet içinde hukuk üzerine okuyan Ikbal savcilik diplomasini aldiktan sonra Almanya‘ya giderek Münih Üniversitesinde felsefe dalinda doktora yapti. 1908 de Hindistan‘a döndügünde, onun yazi ve siirlerine hayranlik duyanlar tarafindan büyük bir coskuyla karsilandi.
Ikbal Hindistan‘daki çalisma hayatina avukat olarak baslarken onun bu görevdeki çalismasi, dogruluk ve emanete örnek olarak gösteriliyordu.
Hakliligina inanmadigi ve hakkini alamayacagi kisinin davasina bakmazdi.
Daha sonra Lahor‘da hükümete ait bir okulda Arap dili ve edebiyati bölümünde hocaliga devam eden Ikbal, bu görevinde fazla kalmayarak ayrildi.
Hocalik görevinden istifa edisinin sebebi kendisine soruldugunda cevaben: “Ingilizlere hizmet etmek zordur. Ben istedigimi insanlara anlatamiyordum. Simdi ise hürüm, diledigimi söyler ve diledigimi yaparim” diyordu.
Hükümetteki bu resmi görevinden istifa etmesine ragmen hiç bir zaman egitim ve ögretim islerinden geri kalmamisti. Devamli olarak Lahor‘daki Islâm akademisiyle irtibat halinde olan Ikbal orada dersler verirken, çesitli üniversitelerde de ilmi konferanslar veriyordu. Bu arada Af gan hükümetinin daveti üzerine Afgan egitim komisyonuna da istirak etmisti.
Muhammed Ikbal ülkesinin siyasetine de katilmis ve halkini bu konularda yönlendirmisti. Onun bu konudaki düsüncesi ise: “Siyaset; çalismak, izzet ve serefe davet etmektir.” seklinde idi.
Müslüman Hintli mücahitler adiyla yazdigi siirleri Hindistan‘daki müslümanlarin hareketlenerek Ingiliz sömürüsüne baskaldirmalarinda büyük tesiri olmustu. 1926 da Pencap eyaletinden Hukuk Komisyonuna seçilen Ikbal ayni zamanda “Rabitatül Islâmiye” adli merkezi Suudi Arabistan‘da olan bir cemiyette de çalismalar yapmisti.
1930 da Pakistan devletinin kurulusu konusunda kendisine has görüsüyle insanlarin huzuruna çikan Ikbal Hindistan‘in bölünmesinin din, irk ve dil esasina göre taksimini öngörüyordu. O zaman bu görüsünü daha sonra Pakistan devlet baskani olacak olan Muhammed Ali Cinnah‘a anlatirken, siir ve konusmalarinda bu düsüncesine oldukça fazla yer vermisti. Daha sonra 1932 de Londra‘da anayasa hazirlamak için olusturulan ve çok uzun münakasalara sahne olan kongreye katilan Ikbal, o sirada siddetli ve uzun sürecek bir hastaliga yakalanir. Doktorlarin gayretlerine ragmen bir türlü iyilesmeyen Ikbal ölümü tebessüm ve riza ile karsilayarak 1938 de Allah‘in rahmetine kavusur. Iste bu siralarda Ikbal ölümle ilgili olan su siirini yazmisti:
“Ölümü ve aciyi mutluluk ile karsilamak
Müminin alametlerindendir‚
Muhammed Ikbal ehli takva bir evde dogup büyüdügü ve babasinin arkadasi olan Mir Hüseyin‘in tesirinde çok kaldigi için takvaca ve sahsiyetinin olgunlasmasi konusunda oldukça ileri bir merhaledeydi. Çünkü Üstad Mir Hüseyin talebelerine özellikle akide, Islâmi sahsiyetin olusturulmasi ve Islâm edebiyati konularinda çok tesir ediyor ve onlari üstün birer sahsiyet olarak yetistiriyordu.
Ikbal çok zeki ve ince duygulu birisiydi. Daha çok genç yaslarindayken siir yazmaya baslamisti.
Bu siirler daha sonralari çesitli dilere tercüme edilmisti. Ikbal‘in siir ve edebiyat bakimindan büyük bir kabiliyete sahip olmasi onun kültürel açidan üstün bir egitim aldiginin ve Islâmi bakimdan olgunlugunun bir göstergesidir.
Henüz 33 yaslarinda iken felsefe, iktisat, hukuk ve edebiyat gibi bir çok ilimlerde tahsil görmüs ve üstün derecelerle diplomalar almisti. Bu konularda yazdigi eserlerden bazilari çesitli dillere çevrilerek bu üstün sahsiyetin fikirlerinden baskalarinin da istifadesi saglanmisti.
Ikbal belki bir vaiz ve filozof degildi ama her seyden önce Allah‘a samimi olarak iman etmis cesaretli, kendine güvenen ve düsüncelerinde belirli özellikleri olan bir kisiydi. O siirlerinde hayatin gerçeklerine bakar, fitratindaki siire olan yatkinligiyla bu konulari en tesirli bir sekilde izah ederdi. Iste Ikbal bu vasiflariyla büyük ve gerçek bir mücahid. olarak ortaya çikmaktadir.
IKBAL‘IN ISLAH YOLUNDAKI ÇALISMALARI
Muhammed Ikbâl hayata bakis felsefesini ve görüslerini siirlerinde islemistir. Onun islah yolundaki belli basli düsünceleri sunlardir:
1- Muhammed Ikbal Islâma ve müslümanlara hayranlikla dolu bir müslümandi. Ona göre müslümanin topraginda sinir olamazdi. Çünkü bütün müslümanlarin vatani birdir. Ikbal‘in bu konuda yazmis oldugu bir çok kahramanlik destanlari vardir. O dogusuyla ve batisiyla bütün müslümanlari kusatmistir.
Ona göre insanligin saadetini gerçeklestirecek . tek hükümet Islâmdir. Siirlerinde sürekli olarak Islâmiyetin devlet olarak yasandigi ve beseriyete gönderildigi devirleri islerdi.
Ikbal Islâm ümmetinin hiç bir zaman yok olmayacagini çünkü Islâm ümmetinin ebediyyen kalici deger üzerine bina edildigini söylüyordu. Diger taraftan da üzülerek Islâm ümmetinin aci hallerini dile getiriyordu. Bir siirinde bu konuyu söyle gündeme getirmistir:
Hak olan ezan devamli aralarinda olan
Islâm ümmeti ebedi kalacaktir.
La ilahe illallah‘in askindan kalbler
tutusmaktadir.”
calig29.gif (54211 Byte)Eger geçmisinde Islâm medeniyetini yasamis herhangi bir yere gitse oranin maziye karismis halini hatirlar ve üzülürdü. 1908‘de Avrupa‘dan Hindistan‘a dönerken Sekille Adasina ugramis eskiden oranin Islâm medeniyetine besik oldugunu hatirlayarak kendi kendine:
Göz yasiyla degil kan akitarak agla.
Iste burasi Islâm medeniyetinin gömüldügü yerdir.
diyerek aglamistir. 1932 de Londra‘daki kongreden dönerken Ispanya‘ya ugramis, orada Kurtuba Mescidini ziyaret ederek mü‘min bir sair olarak Islâm medeniyetinin bir harikasi olan bu caminin önünde bir müddet duygulu duygulu durduktan sonra senelerden beri ezan okunma mis ve içinde namaz kilinmamis bu camide iki kere kat namaz kilmisti.
Ikbal müslümanlarin gelecegi konusunda oldukça iyi düsünceler ve ümitler besleyen birisiydi. Bir gün Kurtuba‘da "Büyük Vadi" isimli nehrin kenarinda durmus söyle diyordu:
Ey sanli nehir su anda senin kenarinda duran kisi çok güzel bir hayal içindedir.
Bu adam gelecegin aynasinda yeni bir dönem görmektedir.
Bu dönemin müjdeleri gözükmeye basladi. Fakat henüz insanlarin gözünden sakli durumdadir. · Eger Avrupa bu dönemi su anda farketse aklini kaybedip deliye dönerdi.
Muhammed Ikbal‘in Avrupa‘da egitim görüp onlarin arasinda uzun bir müddet kalmasina ragmen hiç bir zaman onlarin kültürlerine aldanma misti. O Avrupa medeniyetinin insanlari kardes yapacagina, insanliga saadet getirecegine inanmiyordu. Çünkü Avrupa‘nin medeniyeti sadece maddi bir medeniyetti Evet bu medeniyet ilmiyle ve organizesiyle tüm dünyaya boyun egdirmisti ve kendi gayesi için tabiatla alay ediyordu. Ama imandan yoksun oldugu için saskinliklar içinde aciyla kivranmak taydi. Bu medeniyet islah etme ve merhamet
etme özelligine sahip degildi. Iste bundan dolayi devamli olarak müslümanlara özellikle de gençlere bu medeniyetin gösterisine kanarak onun tuzagina düsmekten sakinmalarini söylerdi.
Ama maalesef ümmetten bazilari bu tuzaga düserek bütün izzetlerini kaybederek zayifladilar ve varliklarini yitirdiler. Ikbal yazi ve siirlerinde müslümanlari derinlemesine Islâmi ögrenmeye çagirirdi. Çünkü “müslümanlarin izzeti ve hürriyeti, Islâmin asil kaynagi olan Kur‘an ve sünnettedir” diyordu. Ne zaman Islâmdan ve Resulullah‘tan bahsetse, gurur ve iftiharla söyle derdi:
“Eger yildizlar ve gezegenler boyun bükerse buna hayret etmeyiniz. Çünkü ben kendini yollarin rehberi, peygamberlerin sonuncusu ve insanlarla cinlerin önderi olan Hz. Muhammed‘e baglayarak, onun bereketli ayak tozuna karisarak bahtiyar insanlarin gözüne sürecekleri sürme oldum."
2- Ikbal‘in görüslerinin temelini, en çok ehemmiyet verdigi nefsi terbiye konusu olusturmaktadir. Çünkü insanin saadeti ve hayatin temeli, nefsi terbiyeden kaynaklanmaktadir. Iste bunun için ikbal sürekli olarak kisinin kendisini bilmesine ve bu yolda ardi arkasi gelmeyecek olan devamli bir cihada çagiriyordu. Bu cihad önce nefse karsi verilmeliydi.
Ikbal cihad ve çalismada hayat; tembellik ve uyusuklukta da ölüm oldugunu söylerdi. Yine ona göre insanin kendisine güvenmesi ve devamli olarak nefsini zorluklara karsi kuvvetli olabilecek sekilde hazirlamasi kisiye mutluluk vermektedir. Kisinin kendisine güvenmesi,konusunda söyle diyordu:
“Baskalarinin nimetlerinden kendi rizkini arama. Isterse günesin kaynagindan gelmis olsun hiç kimseden, su bile isteme. Allah‘a güven ve çalis. Bu serefli Islâm ümmetinin yüzünü utandirma. Bir gün Hz. Ömer at üstünde giderken elinden kamçisi düstü. O etrafindakilerden hiç birinden onu kendisine vermelerini istemeyip, bizzat atindan inerek kendisi almisti.”
Iste insan nefsini sehvetlerden ve çesitli korkulardan alikoyar ona hakim olursa baskalari o insana hükmedemez. Islâm bu nefsi terbiyeye çok büyük önem vermekte ve kisiyi kendisini olgunlastirmaya çagirmaktadir. Nefsini güzel ahlak ve faziletlerle süslemesini istemektedir. Islâm, nefsi terbiye etmeyi kendine has usullerle gerçeklestirmektedir.
Örnegin inanç konusunda nefsi süphelerden, korku ve sehvetlerden men ederek gerçek tevhidi insanin kalbine yerlestirerek devamli olarak onu tembellikten alikoyar onu çalismaya ve istikbale dair hazirliklar yapmaya tesvik eder. Iste Islâm inanci bu vasiflariyla her türlü zorlugu yenerek asmakta ve insanlik için gerçek hürriyeti ve esitligi saglamaktadir. Ikbal bu düsünceleriyle ayni zamanda Hindistan‘da yaygin olan ve bazi usüllerinde Islâma zit hareket eden tasavvufi anlayisa da karsi oldugunu ortaya koymus oluyordu. Çünkü o zamanlar Hindistan yarimadasinda hurafelerle karisik bir çok tasavvufi akim vardi ki, bunlar genel olarak “Vahdeti Vücut” inancinda olup, görünen varligi inkar esasina dayaniyorlardi. Ikbal onlari Islâmi olmayan tasavvufi akim diye isimlendirmisti.
3- Ikbal‘in gerçeklestirmek istedigi hedeflerden birisi de Dünya Islâm Devletinin kurulmasiydi. O her ne kadar kisinin ferdi degerini idrak etmis ve görüslerinin aslini nefsi terbiye olusturmussa da bunu da yeterli olmadigini biliyordu. Onun için ferdi cemaat için, cemaati da fert içinbir ayna kabul ediyordu. Eger fert görevini yerine getirmese bu noksanligin cemaata da siçrayacagina inaniyordu. Ona göre fert kendisini iyi yetistirirse cemaattaki görevini daha iyi yapacaktir. Eger hata yapsa iyi yetismis cemaat onu ikaz edip düzeltecektir. Bu konuda bir siirinde söyle diyor:
“Eger fert bir cemaata mensup olsa tipki bir damla iken nehir olur.
Artik onun ruhu, bedeni, açigi ve gizlisi, her seyi bagli bulundugu toplumuna ait olur.”
Iste bu cemaatin elbette bir davasi ve onlari birarada tutan prensipleri olmalidir. Yine bu hedeflerin gerçeklesmesi ferdin ve cemaatin saadetinin saglanmasi lazimdir. Ayrica bu hedefler bütün beseriyetin saadetini de saglamalidir. Ki, iste Islâm tüm insanligin mutlulugunu gerçeklestirecek tek din olarak ortadadir.
Bunun için Ikbal bütün müslümanlari içine alabilecek ve insanligin saadetini saglayacak olan bir Islâm devletinin zaruri oidugunu devamli söyliyerek Islâmi devletin gerçeklesmesi yolunda çok gayretler sarfetmistir.
O bu çalismalari esnasinda hiç bir zaman herhangi bir irki taassuba düsmemistir. Müslümanlar için muayyen bir topragin olmayacagini esasta Islâmin tatbik edildigi yerin müslümanin vatani olduguna inanarak söyle derdi:
“Irkçilik taassubu Islâm ümmeti arasindaki irtibati ve Islâmi iliskileri kesmistir.”
Iste Hindistan‘da yasayan müslümanlar için müstakil bir Islâmi devletin olmasini, bu devletin inançta ve hedefte bütün müslümanlari bagrina basmasi gerektigini söyleyerek, Pakistan‘in kurulusuna temel hazirlayanlardan birisi olmustu. Ikbal‘in çalismalarinin neticelerinden en önemlisi, kendisinin ölümünden yedi yil sonra 1947 de Pakistan devletinin kurulmasi olmustur. Çünkü bu devletin kurulmasiyla birlikte Hindistan‘da bir taraftan hindularin zulmü altinda ezilen, diger taraftan Ingilizlerin sömürgesi altinda olan Hintli müslümanlar biraz olsun emniyete kavusmuslardi.
Pakistan Islâmin hükümlerinin tatbik edilmesi için kurulmustu. Elbette orada müslümanlarin sözü geçmeli ve huzur bulmaliydilar. Gerçi Pakistan kurulusundan simdiye kadar bir çok olumlu asamalar geçirmistir ama henüz arzu edilen seviyeye ulasmamistir.
Pakistan‘in kurulusu hakkinda bir arastirmacinin dedigi gibi, kisa sürede devlet olan ve islah yolunda ilerlemeler yapan Pakistan‘in Islâm devleti olma gayretlerini küçümseyemeyiz.
Allah rahmet etsin.
Kaynak: Miçonun sayfasi
XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX
AHMED ŞAHİN'E CEVAP
Soruya konu “Ehl-i kitapla amentüde ittifakımız var!” ifadesini, Ahmet Şahin hoca, Zaman Gazetesi 17.04.2000 tarihli Köşe yazısına başlık yapmıştı. Ahmet Şahin hocanın ilgili yazıdaki ifadelerini1: Büyük bir hüsn ü zanla, Hz.Adem (A.S.)dan günümüze gelen tüm peygamber ve kitablara iman noktasında ehl-i kitab ile amentüde bir birlikteliğe vurgu yapıldığı, bu ittifakın, günümüz tahrif olmuş Hz.İsa (A.S.)ı ALLAH’ın oğlu kabul eden Hıristiyanlık veya yine tahrif olmuş yahudilik ile değil, asılları ile olduğunu şeklinde anlamaya; “Amentüde ittifakımız var” maksadı aşabilen ifadesinden günümüz tahrife uğramış ehl-i kitab ile bir ittifak şeklinde anlamamaya çalışıyorum, fakat Zaman Gazetesi, 15.03.2005 tarihli köşe yazısını ve Samanyolu TV’ deki bir konuşmasının yazısını okumadan zorlanıyorum. Bu cümle, maksadı çokça aşan bir ifade olup yanlıştır, büyük bir hatadır.
Çünkıü: “Peki bu ittifak nasıl oluyor? Diye sorarlar. Adamlar ALLAH üçtür, Hz.İsa ALLAH’ın oğludur; sizin Peygamberiniz hak peygamber değildir diyor, sözde karikatürleri yayınlayarak hakaret ediyor, sizin kitabınız Kur’ân-ı Kerim hak kitap değildir, sizin dininiz hak değildir... diyor ve sonra onlarla aramızda amentüde ittifak oluyor... Eyvah eyvah!.. Ya Rabbi! Ne günlere kaldık!
Bu iddia ve beyan son derece yanlıştır. Bilhassa Hıristiyanlık ile İslâm arasında çok büyük farklılıklar bulunmaktadır. Bunları kısaca sıralayalım:
1- ALLAH’a iman ve Tevhid konusundadır. İslâm Tevhid dinidir, Hıristiyanlık Teslis dinidir. Hıristiyanlar Hz.İsa (A.s.)ı Tanrı, ALLAH’ın oğlu olarak kabul ediyor. Yahudiler de Hz. Üzeyr (A.S.)a ALLAH’ın oğludur diyor. Tevhid ve Teslis kesinlikle birbiriyle bağdaşmayan ve uyuşmayan iki zıt inançtır. Tevhid ile Teslis’i bir görmek büyük sapıklıktır. Ayrıca onlar tanrı gökte derler, biz Müslümanlar ise ALLAH’ın mekandan münezzeh olduğuna inanırız.
2- Meleklere iman konusundadır. Onlar melekleri kız gibi görüyorlar, biz Müslümanlar ise, meleklerde erkeklik dişilik olmadığına inanıyoruz.
3- Kitaplara iman konusundadır. Biz Müslümanlar, bütün kitablara; ALLAH’ın Tevrat ve İncil adıyla iki kutsal kitap gönderdiğine iman ederiz. Lakin bu kitapların orijinal ilahî metinleri ve nüshaları kaybolmuş, sonradan insanlar tarafından tahrif edilmiştir. Musevîler ve Hıristiyanlar ise ALLAH’ın insanlığa Kur’ân-ı Kerim adıyla kutsal bir kitap göndermiş olduğuna iman etmezler, Kur’ân-ı Kerim’in hak kitap olduğunu kabul etmezler, Kur’ân-ı Kerim’in düzmece olduğunu iddia ederler.
4- Peygamberlere iman konusundadır. Biz Müslümanlar bütün Peygamberlere, Hz.Musa (A.S.)a, Hz.İsa (A.S.)a iman ediyor, her ikisinin de ALLAH’ın büyük Peygamberlerinden olduğuna inanırız.
Musevîler ve Hıristiyanlar ise Hz.Muhammed (S.A.V.) Efendimize iman etmezler, Hz. Peygamber (S.A.V.) Efendimizin peygamberliğini kabul etmezler; O’nun -hâşâ- yalancı ve düzmece peygamber olduğunu söylerler ve kendisini inkâr ederler ve yalanlarlar.
5- Din konusundadır. Biz Müslümanlar iman ederiz ki, Hak din, Hz.Adem’(A.S.)dan beri İslâm’dır. Resûlullah (S.A.V) Efendimiz geldikten, Kur’ân-ı Kerim indikten sonra diğer dinlerin ve kitapların hükmü kalmamıştır.
Kur’ân-ı Azimüşşanda: “ALLAH katında din İslâm’dır” buyurulmaktadır. Yahudîler ve Hıristiyanlar ise, İslâm’ın hak din olduğunu kabul etmezler, hak din İslâm’ı inkar ederler, O’na hâşâ uydurma din derler.
İşte bütün bunlar büyük, derin ayrılıklar ve anlaşmazlıklardır. Binaenaleyh, Ehl-i Kitabla, Amentü konusunda aramızda ittifak değil, büyük ve derin ittifaksızlık, ihtilaflar bulunmaktadır. Müslümanlar, Ehl-i Kitab ile Amentü konusunda ittifak içinde değildir. Müslümanların Ehl-i Kitab ile Amentü konusunda ittifak halinde olduklarını söyleyebilmek için insanın aklını, sağduyusunu yitirmiş olması gerekir.
Maalesef DİYALOGCULAR, “İslâm ile Hıristiyanlık arasında esasta fark yoktur... Biz de ALLAH’a iman ediyoruz... Yahudiler de Hıristiyanlar da ALLAH’a iman ediyorlar. O halde onlarla Amentü’de ittifakımız vardır” diyorlar..
Böyle bir düşünce tamamıyla yanlıştır. Çünkü:
- Cahiliye devrinde Arabistan müşrikleri, eski Mekke müşrikleri, putperestleri, ALLAH’a ortak koşanlar da ALLAH’a inanıyordu! Yetmiş iki millet ALLAH’a inanmaz değil. İnanıyorlar ama nasıl? İslâm, hiçbir şekilde ALLAH’a eş, ortak, oğul koşulmasını kabul etmez. Yukarıda sıraladığımız beş büyük ve temel ihtilâf, anlaşmazlık yüzünden:
Yahudiler ve Hıristiyanlar Müslümanları kâfir, inançsız kabul ederler.
Daha dün, 23-24 Eylül 2005 tarihinde, İstanbul, Yeşilköy’deki Latin Katolik Kilisesi’nde, Gregoriana Üniversitesi ve Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi profesörleri ve kapüsyen rahiplerinin katılımı ile düzenlenen “Uluslararası Müslüman-Hıristiyan Diyalog Sempozyumu”nda Roma’dan gelip konuşan Prof. İlaria Morali, bizim ilahiyatçıların huzurunda Müslümanları “sapıklar” olarak gördüklerini söyledi...
Yine aynı sebepler dolayısıyla Müslümanlar da onları kâfir kabul eder. Rahmetullah Efendi’nin “İzhâru’l-Hak” isimli meşhur kıymetli eserinde bu hususta geniş bilgi vardır.
Ortada böyle bir realite varken, bazı şahıslar nasıl olur da, “Her üç dinin amentüsü esasta birdir” diyebiliyorlar? Aslında “ALLAH” inancında bile birlik yoktur. Değil Amentüde.
Binaenaleyh “Üç din Amentüde birdir” sözü bâtıldır. Hak ile bâtıl, Tevhid ile küfür ve şirk, hidayet ile dalâlet bir arada olmaz, bağdaşmaz. “Diğer dinler de haktır” demek; kişiyi dinden, imandan çıkartır. Din işlerinin şakası yoktur. Dinî meseleler hafife alınamaz.
"YAHUDİ VE HRİSTİYANLAR CENNETE GİRECEK."DİYENLER CENNETE GİREMEZ
.Muhammed Abduh örneğinde yeni selefilik ve tasavvuf mustafa özcan
Muhammed Abduh ile Cemaleddin Afgani arasında birçok sıra dışı benzerlikler vardır. Her biri birer çığır başıdır. Merhum Cemil Meriç’in ifadesiyle söylersek Cemaleddin Afgani’nin mirası paylaşılamayan bir mirastır.Daima ‘es-sair’ yani devrimci olarak anılmaktadır. Bu hususta fiilen birçok teşebbüsleri de olmuştur. Hem İran şahlarına hem de Mısır hidivlerine yönelik suikast veya kışkırtma teşebbüsleri tarih kitaplarında yerini almıştır. 1997 yılında ‘mieviyye’ denilen yüzüncü ölüm yılı idrak edilmiş ve bu meyanda Mısır’da ve İslam aleminde birçok farklı etkinlik yapılmıştır.Cemaleddin Afgani’nin mirası genelde siyasi bir mirastır. Felsefe ve benzeri akli ilimlerle ilgilense bile neticede mahsulatı siyasi sahada olmuştur. Hatta bu alanla sınırlı kalmıştır. 100 yıl ara ile Kahire’ye uğrayan ‘Seyyid’ Cemaleddin Afgani ile Che Guevera 100 yıl önce 100 yıl sonra halef seleftir. Devrimcilikleriyle birbirlerini benzemektedirler. Birisi puro diğeri ise sigara tiryakisidir. Muhammed Abduh ile Cemaleddin Afgani ikilisini karşılaştırdığımızda onların karşılaşmaları veya birliktelikleri asırlar öncesinde bir yönüyle Mevlana ile Şems-i Tebrizi’nin beraberliğine benzetilebilir.
Muhammed Abduh’un Üstatları
Gerçekte Muhammed Abduh’un iki üstadı vardır. Bunlardan birisi babasının dayılarından Derviş Hıdır ki, onu birçok vartalardan kurtarmıştır, diğeri de onu birçok vartalara sokan Cemaleddin Afganidir. Derviş Hıdır bir sufidir. Kimilerine göre Sunusilerden etkilenmiştir. Kimilerine göre de mücerret hakiym bir sufidir ve ilim yolundan çıkan ve daha önce Gazali için de söylendiği gibi medreseden kaçan Muhammed Abduh’u yeniden medreseye ve ilme döndürmüştür. Cemaleddin Afgani ise Muhammed Abduh’u felsefeye ve siyasete sokmuştur. Yer yer bu alandaki tekamülünü sekteye uğratmıştır. Ona yenilik düşüncesini aşılayanların başında Cemaleddin Afgani gelir. Fikir ondan, uygulama ise Muhammed Abduh’tandır. Lakin daha sonra Muhammed Abduh’un sakin ve sukeneti seven yapısıyla Şems gibi Cemaleddin Afgani’nin yatışmayan yapısı birleşen yolların sonu olmuştur. Cemaleddin Afgani siyaseti ve devrimciliği hiç bırakmamıştır. Bu itibarla, Fedaiyan-ı İslam veya Navvab Safevi ve Ayetullah Humeyni’nin pişdarı yani öncüsü mesabesindedir. Ali Şeriati’nin en sevdiği aydınlardandır. Müsteşriklerin tilkesi veya duayenlerinden Bernard Lewis’in de çok önceden tespit ettiği gibi Cemaleddin Afgani aslen Afganlı değil İranlıdır. Şah’ın takibatından korunmak ve Sünni alemde rahat dolaşabilmek için bu mahlası kullanmıştır. Bilahare bu nisbeti galat-ı meşhur haline gelmiştir. Cemaleddin Afgani’de hakim olan eğilim irfandır. Derviş Hıdır’da ise tasavvuf. Tasavvuf birisinde teori ve düşünce, diğerinde ise pratiktir.
Tarihin derinliklerine gidecek olursak diyebiliriz ki, Cemaleddin Afgani siyasi bir Sühreverdi el Maktul, bir Hallac ve bir Şems-i Tebrizi idi. Bu isimler de genellikle Azerbaycan veya İran asıllı idiler ve davalarının ateşli savunucuları olarak biliniyorlardı. Ayrı yönlerde ve makamlarda olsa da Şems ile Cemaleddin Afgani hiperaktif birer ateşparedir. Mevlana’da kıvılcımı yakan Şems olmuştur. Muhammed Abduh’un kıvılcımını yakan da Cemaleddin Afgani’dir. Han-ı Halili’de tanışmaları Muhammed Abduh’u bambaşka bir noktaya taşımıştır. Daha doğrusu aradığını ve tanımını onda bulmuştur. Esasen Muhammed Abduh onunla tanışmadan önce kafasındaki kalıpları yıkmıştı. Ancak yerlerine neyin yerleştirileceğini bilmiyordu. Yıkmak ve kurmak düşüncesi Afgani ile birlikte kuvveden fiile çıkmıştır. Cemaleddin Afgani adeta 19′uncu yüzyıl Rusya’sında yaygın olarak benimsendiği gözlenen nihilist felsefeye mensup bir devrimcidir. Her şeye karşıdır. Mevcut bütün kalıpları yıkmak istemektedir. Bu tanışıklığın bir semeresi olarak Muhammed Abduh, Cemaleddin Afgani’den metod devşirmiş ama bunu siyaset alanında değil de eğitim alanında kullanmış ve uygulamaya çalışmıştır. Abduh kısa süren yaşamı içinde bir tek şeye iman etmiştir. Ona göre İslam dünyasının kurtuluşu ve yeniden kalkınması eğitime bağlıdır. Eğitim ve öğretim insanı yeniden kalıba sokan bir sülfürik asittir. Ona tabiatı sani kazandırır. Ona göre bunun için de eğitim ve öğretim alanında bir devrim gerekiyordu. Bunu Ezher’de yapmaya çalışmışsa da muvaffak olamamıştır. Cemaleddin Afgani ise eğitimi çok dolambaçlı bir yol ve vakit kaybı olarak nitelendirir. Her ikisi de haklıdır. Zira Muhammed Abduh eğitim yolunu dikensiz bir gül bahçesi olarak tasavvur etmiştir. Hidiv Abbas II ile anlaşmasına rağmen Hidiv, Muhammed Abduh’un fikirlerinden ürkmüş ve istibdat aleyhtarı bu fikirlerin yayılmasının ileride er geç saltanatını veya mevcut sistemi sarsacağını idrak etmiş, derhal araya mesafe koymuş ve ondan uzaklaşmıştır. Saad Zağlul gibi ona yakın olanlardan bile vebalı gibi uzak durmaya gayret etmiştir. Fikirlerin de en az hareket kadar yapıcı veya yıkıcı etkileri olduğunu görmüştür. Dolayısıyla beşer onar yıl ara ile vefat ettiklerinde ikisi de dünyalarını avuçları boş olarak değiştirmişlerdir. İkisi de derin bir hayal kırıklığı içinde ömürlerini tamamlamışlardır. Ne Muhammed Abduh hayal ettiği şekilde eğitim yoluyla kısa veya orta vadede bir mesafe katetebilmiş ne de Cemaleddin Afgani devrimci fikir ve atılımlarıyla istenilen hedefe ulaşabilmiştir. Daha sonra arkadan gelecek olan Müslüman Kardeşler Lideri Hasan el Benna ise kendi ekolünde Abduh ve Afgani tarzlarını cemetmiş, bir araya getirmiştir. Eğitimle siyaseti aynı anda yapmayı denemiştir. Cemaleddin Afgani eğitim meselesine fazla takıldığından dolayı Muhammed Abduh’a: ‘Himmetimi öldürüyorsun’ diye serzenişte bulunur. Afgani’ye göre değişim için sihirli formül ve iksir üst yapıda yani siyasettedir. Cemiyeti kısa yoldan yeniden tanzim edecek olan siyasettir. Daha sonra bu farklılık üstad ile talebenin yollarını ayırır. Bu nedenle Muhammed Abduh da pişdarı olarak Bediüzzman’dan önce siyaseti üç talakla boşar. Hayatının ve hayalinin gayesi olarak kendisini ilme ve eğitime teksif eder.
“Luther”
İki zat da çağlarının çığır başlarıdır. Kimileri bu meyanda onları çıban başları olarak gördüğü gibi kimileri de müceddit olarak telakki etmişlerdir. Bununla birlikte, her ikisi de Mısır’da ve İslam aleminde’üstad-ı ciyl’ olarak anılmışlardır. Şeyhülislam Mustafa Sabri’ye göre ise onlar İslam’ın Luther’i olma hevesindeydiler. Mağrip’ten Maşrık’a Endonezya’dan Fas’a kadar çok sayıda kişiyi, hareketi ve zümreyi etkilemişlerdi. Adeta Cemaleddin Afgani rüzgar gibi geçmişti. Çok farklı ve zıt ekolleri ve hareketleri etkilediklerinden dolayı halefleri tarafından paylaşılmaları da güç olmuştur.
Cemaleddin Afgani’yi en iyi anlatanlardan birisi şüphesiz büyük ediplerimizden Cemil Meriç olmuştur. Cemil Meriç bazı fikirleriyle Muhammed Abduh’u andırsa da derin tecessüsü Cemaleddin Afgani’yi anlamada ve anlatmakta onu gerçeğin sahillerine yaklaştırmıştır. Muhammed Abduh gibi Cemil Meriç de şark aydınlarının günümüzün dünyasını ve kültürünü anlamak için illa ki bir batı dilini bellemeleri gerektiğini şart koşmuştur.
Bu anlamda Muhammed Abduh dediğini yaparak 44′ünden sonra Cemil Meriç gibi Fransızcayı öğrenerek ulemadan Elmalı Hamdi Yazır gibi Fransızca’dan çeviriler yapmış veya daha doğrusu karalamalar yapmıştır. Ezher Üniversitesi Rektörü Ahmet Tayyib’in dediği gibi çağdaş bütün fikir akımları Muhammed Abduh abası veya kisvesi altından çıkmıştır. Yeni selefi akım, ılımlı rasyonalistler, özgürlükçüler, feministler ve muhtelif fikir akımlarının yolları bir yerde muhakkak Cemleddin Afani veya Muhammed Abduh ikilisinden birisiyle kesişmiştir. Reşid Rıza ve akılcı selefilik ekolü ve Meraği ve talebeleri. Mustafa Abdurrazık ve ekolü. Abbas Mahmut Akkad ve çevresini bunlar arasında sayabiliriz(1).
Türkiye’de de benzer bir tayfı görebiliyorsunuz. Bir yerde Mehmet Akif Ersoy gibi idealist insanlar diğer tarafta Şemseddin Günaltay veya İzmirli İsmail Hakkı gibi rasyonalist selefiler!
Mahcup Bir İslam Müdafaası
Muhammed Abduh ve Cemaleddin Afani beraberlikleri bununla da sınırlı değil. Hem Cemaleddin Afgani hem de Muhammed Abduh aynen İbret yazarı Namık Kemal gibi Ernest Renan ile polemik yapmışlardır. Cemaleddin Afgani Urvetü’l vuska’da Renan’a cevap verir. Burada Renan’ın İslamiyetin terakkiye mani olduğu iddiasına cevap vardır. Ama bu cevap Cemil Meriç’e göre dolambaçlı ve mahcup bir eda ile dile getirilen cevaptır. Malul ve mahçup bir cevaptır. Kendine ve davasına güvenden yoksundur. Namık Kemal’daki gibi kendine güven ve üstten bakış yoktur. Özür dileyici bir yaklaşımdır. Afgani’nin cevabı zayıf ve nahiftir. Bu tartışma bugün cereyan etseydi belki de en güzel cevaplardan birisini ilimler tarihi uzmanı Fuad Sezgin verebilirdi.
Cemaleddin Afgani gibi Muhammed Abduh da İlim ve medeniyet bağlamında İslamiyet ve Hıristiyanlık kitabında hem Fransız Dışişleri Müsteşarı Hanotaux’ya hem de Renan’a cevap verir. Farah Antuan da Muhammed Abduh’un polemiklerinden nasiplenenlerdendir. 1900 yılında El Ahram gazetesi Hanotaux ile bir mülakat gerçekleştirmiş ve burada Fransız hariciyesinin müsteşarı veya Massingnon’un selefi veya öncüsü bir takım hezeyanlar savurmuştur. Bu hezeyanlarında Fransa’nın sömürge ettiği İslam ülklerini kalkındırdığını ve modernize ettiğini ileri sürmüştür. Fransa hala bugün Hanotaux’nun bıraktığı yerde durmaktadir. Villepin’in başbakanlığı döneminde ülke okullarında sömürgeciliğin faziletlerinin okutulmasına karar verilmiştir. Hanotaux, rakipleri İngiltere’ye mukabil laiklik ilkesiyle övünmektedir. Hanotaux, ezcümle bu hususta şunları söylemektedir:” Ne zaman Avrupa ilerledi ise şark geri kalmıştır. Yürüyenin ilerlediği oranda duran geri kalmaktadır. Şarktan kopan ve Avrupa’ya uyan ve onun düzenini alan hükümetler ilim ve medeniyet olarak terakki etmekte ve kalkınmaktadır. Hakikatta Avrupanın ilerlemesinin nedeni üç asır boyunca dini otoriteyi terk etmesi ve bu otorite ile mücadele etmesidir…” Buna cevap veren Muhammed Abduh haklı olarak şunları söylemektedir :”Hanotaux böyle söylemekle birlikte Fransa kendisini şarktaki Katoliklerin hamisi addetmektedir. İngiltere Kraliçesi’nin Protestanların hamiliğine soyunması gibi. Laiklik bunun neresinde ?(2)”
Bugün dahi Fransa’nın politikası değişmemiştir. İçeride laiklik dışarıda ise Katolikliktir. 21. yüzyılda da 19′uncu yüzyılın politikaları değişmemiştir. 19′uncu yüzyılda Şarktaki Ortodoksların hamiliğini Rusya yapmaya çalışırken bugün ABD Patrikhane üzerinden bu rolü kapmaya yeltenmektedir.
Tekrar Fransa’ya dönecek olursak: İçeride dinsizlik ve dışarıda din politikalarının bir yansıması, de Gaulle’ün bir Katolik olarak dış gezilerinde Allah’dan bahsederken içeride bu yönde ağzını bıçak açmamasıdır.
Ulemaya Göre Afgani ve Abduh
Cemaleddin Afgani ile Muhammed Abduh’un birçok noktada kaderleri benzeşmiştir. Taraftarları onları çığır açan bir müceddit olarak nitelendirirken hasımları da din kaçkını ve zındık ve dinden çıkmış olmakla suçlamışlardır. Son yıllarında hem Hidiv’le hem de ulema ile bu yüzden arası açılan Muhammed Abduh inzivaya çekilmiş ve gamından kederinden kısa bir süre içinde vefat etmiştir. Ezher’in Maliki ulemasından, eski tüfeklerden ve kadimci muhafızlardan Şeyh Muhammed Aliş gibiler yenilikçilerin ve ceditçilerin canına okumakta ve onları zındıklıkla itham etmektedirler. Merhum Şeyhülislm Mustafa Sabri ve akabinde Ahmet Davudoğlu Türkiye’de bu akımın devamı olmuşlardır.
1897′de vefat eden Cemaleddin Afgani’nin de Muhammed Abduh’un da türleri aynı olmasa bile vefat nedeni kanser illetidir.
Şeyh ile talebe arasında bir başka benzerlik de Daru’l Funun’la alakalıdır. Cemaleddin Afgani Hoca Tahsin’in nice gailelerle açtırdığı Mısır’da Daru’l ulum’la aynı tarzda eğitim veren modern Daru’l Funun’u, bir yersiz benzetmesiyle kapanmasına vesile olmuştur. Açılıs sırasında irad ettiği bir nutukta ‘halif tu’raf/muhalefet et, yeni bir şey söyle meşhur ol’ fehvasınca konuşunca olanlar olmuş ve açılmadan üniversitenin kapısına kilit vurulmuştur. Nübüvveti sanata benzetmesinden dolayı dönemin Şeyhülislam’ı Hasan Fehmi kendisini tekfir eder ve zındıklıkla suçlar. Keza Mısır’a vardığında aynı şekilde aynı tarz ulemadan Şeyh Aliş de yine kendisini zındıklıkla itham eder (3).
Bu yönde talebe ile öğrencisi arasında benzerlik vardır. Cemaleddin Afgani İstanbul’da Daru’l Funun’u kapattırmakla kalmaz aynı zamanda Mısır’da da yaptığı macera ve isyanlardan dolayı Muhammed Abduh’u Mısır’ın Daru’l Funun’u sayılabilecek olan Daru’l Ulum’dan attırmıştır.
Abduh’un Fıkhi Anlayışı
Esasında, Muhammed Abduh’un temel amaçlarından birisi döneminde daraldığını düşündüğü her alandaki sınırları ve kalıpları genişletmek veya gevşetmektir. Sözgelimi bunu dil alanında da yapar. Vahidüddin Han gibilerinin de savunduğu gibi tantanalı üslup yerine asrına uygun bir biçimde sade ve anlaşılır bir üslubu benimser. Bundan dolayı onun dil alanında Cahız’ın Arapçasına geri döndüğü söylenir. Dilin selikasını genişletmek için matbaanın ve bazı Lübnanlı dergi yazarı veya gazetecilerin de yardımıyla dili şekilcilikten kurtarmaya çalışır. Bu bağlamda kalıpları zorlamak için her alanda yeni kitaplar keşfetmeye koyulur. Keşfi kadim üzerine seyrü seferde bulunur. Bediüzzaman Hemedani’nin Makamat’ını şerheder. Keza Sünni dünyada çok rağbet görmeyen Nehcu’l Belağa da yine onun haşiye ve notlandırdığı kitaplar arasındadır. Bu anlamda, Bediüzzaman Said Nursi’nin Ehl-i Beyt tarikiyle gelen Cevşen’i kabullenmesi gibi o da Nehcu’l Belağa’yı Sünni dünyanın ilgisine sunar. Bu alandaki kitaplardan birisi de Şerhu’l Besair en Nuseyriyye’sidir. Keza Cemil Meriç’in de dediği gibi Osmanlı medreselerinin uzak durduğu İbni Haldun’un Mukaddimesi de yine Muhammed Abduh’un himmetiyle iade-i itibara kavuşur. Hatta Mukaddime’nin Ezher’de okutulmasını isterse de şiddetli bir muhalefetle karşılaşır. Keza İbni Miskeveyh’in ahlak kitabının da Ezher’de okutulması için gayret göstermiştir. İlletin kalkmasıyla hükmün kalkacağını savunan Muhammed Abduh bu bağlamda şaz bir takım fetvalar verir. Bunlardan birisi şapka giyilmesi diğeri de resim ve heykel yasağının kaldırılmasıdır. Günümüzde Avrupa’da resim ve heykel meselesinin cahiliyet dönemindeki gibi algılanmadığından yola çıkan Muhammed Abduh illetin ortadan kalktığına hükmederek hükmün de ortadan kalktığını savunur. Halbuki daha sonra faşist ve komunist idarelerin ve ülkelerin heykeli İslam’ın yasakladığı kapsamda kullandıkları müşahade edilecektir.
Dolayısıyla Muhammed Abduh’un bu fetvaları zamanın tagayyuru ile ahkamın tagayyuru inkar edilemez kaide-i külliyesi kapsamına sokulabileceği gibi bu kaidenin esnetilmesi anlamına gelen tarihselcilikle de izah edilebilir. Bu ise kuralı kuralsızlık haline getirebilir. Muhammed Abduh’un İslam fıkhı alanında bazı noktalarda kalıpları kırma veya sınırları genişletme çabaları zaman zaman Hanbeli fakihi Necmeddin Tufi’nin yaptığı gibi mutlak maslahatçılık eksenine kaymaktadır. Hakkını yememek için şu söylenebilir: Muhammed Abduh Rifae Tahtavi ve Tunuslu Hayreddin Paşa gibi yabancı kanun ithaline karşıdır. Ama yaptığı da bunun bir aşamasıdır. Muhammed Abduh’un fıkıh anlayışında dini ve ahlaki kaygılardan ziyade zamanın ilcaatıyla pozitif kaygılar daha önplandadır. Istıslah ve mesalih-i mürsele gibi dayanakları daha da genişleterek bir ucuyla mutlak maslahatçılığa ve bir diğer ayağıyla da tarihselciliğe dayandılar. Bu konuda ahlaki kriterlere pek itina göstermediler(4). Bu açıdan Muhammed Abduh birçok şaz ve aykırı fetva vermiştir. Bunlardan birisi şapka ile alakalıdır. İskilipli Atıf Hoca da İbni Teymiyye’ye hayran olmasına rağmen şapka meselesine dair yazdığı Frenk Mukallitliği kitabından dolayı idam edilirken Muhammed Abduh maslahatçılık veya tarihselcilik anlayışıyla şapkaya cevaz vermiştir. İttihat ve Terakki’nin kural ve kanun haline getirmek istediği şekilde taaddüdü zevcatın sınırlandırılması ve kadının boşanmasının zorlaştırılmasına dair bazı içtihadlarda da bulunmuştur. İctihad kapısını açmış ve Hanefi olmasına rağmen hiçbir mezheple tam olarak mukayyet olmamış ve teflik-i mezahibi hem fıkıhda hem de fıkh-ı ekber’de yani akaid alanında uygulamıştır. Sigorta ve faiz meselelerinde de buna benzer bazı görüşleri vardır. Bunlar da İslam fıkhının arzileştirilmesinden başka bir şey değildir. Mekasıd anlayışını talak meselesine uygulamıştır. Daha önce fakihler sarahaten talakın geçerli olduğunu kinayelerde ise niyete bakılacağını söylerler. İkisi arasında ayırım yaparlar. Muhammed Abduh ise ister sarih isterse kinaye olsun boşamalarda niyetin geçerli olduğunu ve ayrıca boşama sırasında şahit veya mezun’u şer’i ( yargıç veya benzeri) bulundurulması gereğinden sözeder.
Kelam’daki Yeniliği
Muhammed Abduh’un yenilik alanlarından birisi kelam sahasıdır. Beyrut’ta sürgünde bulunduğu yıllarda camilerde verdiği derslerde irad ettiği kelam meseleleri daha sonra kitaplaştırılmıştır. Hukuk sahasında yaptığı bir arzileştirme çabasıdır. Belki kastı bu değildir ama yaptıkları bu kapıya çıkmaktadır. Muhammed Abduh kelam alanında da birçok yenilik getirmiştir. Bu konuda iki özelliğinden sözedilebilir. Bunlardan birisi, fıkıh alanındaki gibi kelam alanında da felsefede eklektisizm denilen fıkıhda da telfik denilen yola sapmasıdır. Seçici davranmıştır. Gerçi Gazali de kelam alanında bu tarzla suçlanmıştır. Özellikle Faysalatu’t tefrika kitabını tetkik ettiğinizde Gazali’nin de Abduh gibi kelam alanında belirli doğrultuyu iltizam etmesine ve belirli doğruları kabul etmesine rağmen yine de Eş’ari ve Bakillani çizgisini esnetmiştir. Bu konuda haklı ve mukni argümanları vardır. Muhammed Abduh da bu telfik mesleğinde kelam anlayışını felsefeye doğru yaymış ve genişletmiştir. Vacibi mümkünle ispat noktasında felsefecilerin istidlal metodunu benimsemiştir. Sanii ispat için de mütekelliminin hudus deliline başvurmuştur. Halbuki filozoflar hudus meselesinde mütekellimin gibi alemin sonradan yaratıldığına kail değildirler. Hudus-u alem konusunda mütekellimlerle birlikte olmasına rağmen ve sani-i alemin kainatı yoktan varettiğini kabul etse de kıdem-i alemi kabul edenleri de tekfir etmemiştir.(5).
Hüsün-kubuh meselesinde Mutezileye itiraz ve taarruz etmiştir. İnsanın aklıyla hüsn ve kubhu tamamen idrak etmesi mümkün değildir. Bu konuda Eş’ari’nin tavrını benimsemişdir. Bir başka noktada; Mutezile ile Ehli sünnet arasındaki sıfatlar meselesinde ise orta bir yerde durmaktadır. Mutezile zatın dışında bağımsız sıfatları reddederken Ehl-i sünnet görüşü olan, ’sıfatlar zatının ne aynısı ne de gayrısıdır’ tezine de itiraz serdetmektedir. Son dönem kelamcıları arasında bu noktada Muhammed Abduh’un görüşüne bir meylin olduğu aşikardır. Abduh gibi Gazali hayranı olan ve ismini Gazali’den alan mısırlı Muhammed Gazali de ‘Ed Difa zıdde metaini’l müsteşrikin’ adlı kitabında aynı yolu benimser. Ona göre bu boş bir tartışmadır. İmam Gazali de Faysalatü’t tefrika adlı kitabında bu noktada ne tam olarak Eş’ari’nin ne de Mutezile’nin görüşlerini iltizam eder. Eleştirel bir yaklaşıma sahiptir.
Yeri gelmişken belki söylemekte fayda var. Musa Carullah veya Muhammed Abduh gibi yenilikçilerin referans kaynaklarından birisi İmam Gazali ve anılan benzeri eserleridir. Keza modernistler veya ceditciler Gazali’yi taktir eder ve İbni Arabi’yi de severler. Musa Carullah ve Muhammed Abduh buna dair en bariz misallerden ikisidir. Buna mukabil, Şeyhülislam Mustafa Sabri Efendi İbni Arabi üzerinden Musa Carullah gibilerle atışır…
Sıfatlar meselesinde Muhammed Abduh tefviz ve tevakkuf prensibini ihtiyar etmiştir. Teslimiyeti esas almıştır. Bu meselenin beşer aklının kavrayabileceği bir alan olmadığı üzerinde durur. Beşer alanının fevkindedir. Muhammed Abduh’a göre, vahiy veya gaybiyet beşer aklıyla çatışmaz ama onu aşar. Bu noktada teslimiyet gerekir. Bu ilişkinin (zat-sıfat ilişkisi) tanımı, ışığın tanımı gibi gayet müşkil ve zor bir meseledir. Beşerin mevcut idrak kapasitesinin üzerindedir. Dolayısıyla Muhammed Abduh, telfik mezhebini ihtiyar ettiğinden kendisinde her meşrepten bir nebze vardır. Fıkıh alanında olduğu gibi kelam alanında da muayyen bir mezhebi ihtiyar etmemiştir. Bununla birlikte yine de fıkıhta Hanefiliğe itikatta da Eşari ve Maturidiliğe yakın ve yatkındır. Sadece bunların sınırlarını biraz genişletmeye çalışmıştır. Gazali de akide bahsinde Eş’ari olmasına rağmen sıfatların tanımı gibi mesailde mezhebine bağlı kalmamış ve eleştirmiştir. Muhammed Abduh ise bu hususta yöntem olarak Gazali’yi taklit eder.
Tefsir Anlayışı
Muhammed Abduh’un idael alimi Gazali’dir. Lakin tecdit konusunda Gazali ismi etrafında Ehl-i sünnet uleması arasında bir ittifak söz konusudur. Bununla birlikte Muhammed Abduh kilitlenmiş bazı konularda çağını ve çağının anlayışını eleştirmesine rağmen hadisin reddinde, maslahatçılıkta veya buna benzer meselelerde bazı hatalara düşmüştür. Tefsirinde Ebabil kuşlarını mikrop olarak yorumlaması bu tarz sürçmelerinden birisidir.
Muhammed Abduh, Felak Suresi’nin tefsirinde Peygamberimizin sihre maruz kalmış olmasını reddeder ve bunu nübüvvetine ve bunun bir rüknü olan ismetine aykırı görür. Gerekçesi de bu konudaki rivayetin Buhari veya benzeri kitaplarda yer alsa dahi ahad haberlere dayanmasıdır. Ahad hadisler akaid konusunda dayanak olamazlar. İnanç konusunda tek dayanak sarih ayetlerdir. Bu anlayış, Kur’an’da müteşabih olarak gelen ama hadislerce teyid ve izah edilen Hazreti İsa’nın nüzülü gibi meselelerin sıhhatini reddeder. Bununla sadece hadisleri reddetmiş olmaz aynı zamanda ayetlerle hadisler arasındaki bağı da zedelemiş ve gevşetmiş ve koparmış olur. Şimdi Türkiye’de Yunus Vehbi Yavuz vesaire gibi kimseler Muhammed Abduh ve Reşid Rıza’nın bu akılcı selefilik cereyanından etkilenerek ahirzamanla ilgili müteşabih rivayetleri ve haberleri bu doğrultuda reddetmektedirler. Red gerekçesi de bunların sarahatle Kur’an-ı kerim’de bulunmamasıdır. Ezher Üniversitesi eski rektörlerinden Ahmet Ömer Haşim bu açıdan her ne kadar Muhammed Abduh’u müceddit olarak görse de bunun gibi birçok hata ve kusurunun olduğunu söylemektedir. Haşim’e göre, Yahudilerin müttefiki olan kimi münafıklar peygamberimize sihir yapmışlardır ama bu sihir çeşidi onun tebliğine ve ismetine zarar verebilecek veya gölgeleyebilecek düzeyde değildir. Muhammed Abduh bu ikisini iltibas suretiyle vaki olan sihri reddetmiştir(6).
Haşim’e göre Muhammed Abduh sihir meselesini kavrayamamış ve karıştırmıştır. Bu da yenilikçi acilciliğinden ileri gelmektedir. Kimi hadis alimleri de hadis kritiği konusunda Muhammed Abduh ve Muhammed Gazali (Mısırlı olan)nin tamemen kayıtlardan boşaldığına (infilat) inanmaktadırlar. Suudlu Halid b. Mansur ed Dureys, ‘Mesaliku tadyik el ihticaci bis sünneti fi’l fikr el İslami el Muasır’ adlı kitabında, Faslı Zeynelabidin b. Muhammed Bilafureyc ise ‘Kabulu’l hadisi ve redduhu beyne takriri’l kevaid ve devaiyi’l infilat’ adlı eserinde Muhammed Abduh ve Muhammed Gazali’nin bu eğilimini müdellel bir şekilde eleştirirler. Hadis kritiği konusunda sadece aklı hakem kılmalarını eleştirmektedirler. Bu eleştirilere mukabil Muhammed Abduh ve Muhammed Gazali çizgisini savunmak da Sudan Müslüman Kardeşler hareketinden Vakıflar Bakanı İsam Beşir’e düşmüştür. O, Muhammed Abduh ve Muhammed Gazali’nin sahasını aklamaya çalışmıştır.
Tekrar sihre gelecek olursak; Ahmet Ömer Haşim Muhammed Abduh’un hadisi sıhhatsiz görerek reddettiği sihir meselesinin Kur’an ayetleriyle de ispatlandığı gibi Musa Aleyhisselam’ın başına da geldiğini hatırlatır. Nitekim Taha Suresi 66′ıncı ayetinin mantuku şöyledir :” (Musa)’ Hayır, siz atın’ dedi. Birden, ipleri ve sopaları, sihirleri yüzünden ona hareket ediyor gibi geldi..”
YENİ SELEFİLİK ve TASAVVUF
Ceditciler veya yeni reformcu selefiler tasavvuf konusunda esnektirler. Musa Carullah, İbni Teymiyye, İmam Gazali ve hatta İbni Arabi’yi biraraya getirmiştir. Alaaddin Buhari gibi bazıları hem İbni Arabi hem de İbni Teymiyye’yi tekfir ederken Faslı Şeyh Abdusselam Yasin gibiler kendilerine rağmen bu isimlerin biraraya getirilmeleri gerektiğini vazederler. İslam dünyasının iki yakası ancak bu şekilde bir araya getirilebilir. Melametiliğin üçüncü devresi gibi bir de selefiliğin ücüncü devresi vardır. Bu devre Muhammed Abduh’la başlar ve Reşid Rıza ile devam eder. Bu, ikinci devre selefilikten farklıdır. Reşid Rıza üçüncü devre selefilik anlayışını üstadı Muhammed Abduh’dan alarak genişletmiştir. Ama Muhammed Abduh’a göre tasavvuf konusunda daha da mesafelidir.
Öncelikli olarak Muhammed Abduh’un selefilik anlayışına bir bakalım. O sıklıkla ihtilaf döneminden önceki selef dönemine dönülmesi gerektiğini vurgular. Ama bu selefilik anlayışı birinci yani İbni Teymiyye selefiliği veya Muhammed bin Abdulvehhab selefiliğinden daha esnektir. Daha doğrusu bazı yönleriyle kısmen birinci selefiliğe yani İbni Teymiyye anlayışına daha yakındır. Bununla birlikte onu aşan bir şekilde akılcılığa da kapı açar. Muhammed Abduh, İbni Rüşd gibi filozofları reddetmez; belki onları da kucaklar. Bu açıdan hem İbni Teymiyye’den hem de Gazali’den kısmen ayrılır. Muhammed Abduh tabir caizse Selefiliğin Muhammed Nur el Arabi’sidir. Selefilik veya daha kaba tarifiyle Vehhabilik konusundaki görüşleri şöyledir: ” Selefilik bir ıslah (Hanbelilik içinde tecdit çığırı) olmakla birlikte birçok noktada aşırılığa kaçmıştır. Selefilik de aklı inkar ve redde bir aşırılık vardır. Bidatları redde hassas olmalarına rağmen Müslümanların ekseriyetini tekfir etmişler ve İslami eserlere karşı gereksiz bir vandalizme ve tahripkarcılığa başvurmuşlardır. Put kırıcılığı kalp kırıcılığı ve eser kırıcılığı olarak algılamışlardır. O kadar ileri gitmişlerdir ki Peygamberimizin kabrinin kubbesini yıkmaya kadar işi uç noktaya taşımışlardır. Nasları motomot ve zahirine göre anlamışlardır. Ayırılıkları ve ifratları olmasa mezhepleri güzeldir…” Aslında Vehhabilerin din adına yaptıklarını Portekizliler de Haçlılık adına yapmak istemiş ve Peygamberimizin kabrini ortadan kaldırmaya yeltenmişlerdi. Haçlılar döneminde de Haçlıların benzeri teşebbüslerini Nureddin Zengi önlemiştir.
Muhammed Abduh ve Reşid Rıza Farkı
Ceditci selefilerin tasavvufla ilgili bakış açılarının hepsinin aynı doğrultuda olmadığına dair Albert Huarani bizi dikkatli olmaya davet eder… “Modernist görüşler ileri sürenlerin tutumu her zaman göründüğü gibi muğlaklıktan uzak değildi. Ancak bunların bazı istisnaları da vardır. Muhammed Reşid Rıza’nın aynı sertlik ve uzlaşmazlıkla yazdıklarının tamamı buna girer. Çok sayıda yapılan çalışmalar Muhammed Abduh’un fikri çerçevesini yeterince aydınlatamamıştır. Bilhassa İslam tasavvufu yorumunun reddedilmesi konusunda. Muhammed Reşid Rıza ve diğer Suriyeli talebelerince ortaya konan görüşlerin Muhammed Abduh’a isnat edilmesi hususunda dikkatli olmalıyız. Bilindiği gibi Muhammed Abduh’un ilk dini eğitimi tasavvuf geleneği içinde olmuştur.
Abduh bir keresinde Reşid Rıza’ya, ‘Ezher’in ıslahından yana ümidimi kestim. On öğrenci seçip Ayn Şems’deki evimde bir yer tahsis ederek eğitimlerini tamamlarken onlara tasavvufi terbiyeyi vermek isterdim’ demişti…” Reşid Rıza’nın durumu ise tam tersinedir. Şeyh Halid-i Bağdadi’nin vefatından yarım asır sonra Reşid Rıza, Trablusgarp’ta Nakşibendiliğe intisap etti. Sonradan tasavvufu tümüyle reddettikten sonra yazdığı hatıratında, kalplerin sadece şeyhle mürid arasında değil, yaşayanla ölü arasında zincirleme ta Hz. Peygamber (S.A.V.) ‘e kadar ulaşan manevi silsileyle irtibat kurulması noktasında Nakşbendi öğretisine özel bir yer ayırır….( 7)”
Bu hususta mütehammil ve saldırgan tutumundan dolayı Reşid Rıza sadece hasımlarının değil aynı zamanda dostlarının da eleştirilerine ve uyarılarına maruz kalmıştır. Yusuf el-Kardavi’nin de yazdığı gibi aynı çevreler ve dostları özellikle de Reşid Rıza’nın Ezher hocalarıyla ve sufi gruplarla cedelleşmesini ve kapışmasını eksiklik ve kusurları arasında görmüşlerdir.
Abduh’un Tasavvufa İlgisi
Muhammed Abduh Hayrullah, Tanta yakınlarında Şinra köyünde tevellüt etmiştir. Annesi Beni Adiy yani Hazreti Ömer’in kabile ve sülalesindendir. Babası ise hayatını kaleme alanlara göre Türkmen asıllıdır. Kimilerine göre ise Sicilya asıllıdır.
Muhammed Abduh’un tasavvufla alakasını üç aşamada ve kategoride incelemek mümkün. Bunlardan birisi Gazali’ye olan aşırı sevgisi ve muhabbetidir. Hatta kendisine en yakın şahsiyet olarak İmam-ı Gazali’yi görmektedir. Abbas Mahmut Akkad Muhammed Abduh’la ilgili eserinde bunu açıkça ifade etmektedir. Muhammed Abduh kendisini Gazali’nin halefi olarak görmek istemektedir. Akkad’ın yazdıklarına göre Muhammed Abduh’a İslam uleması arasında en sevimli ve düşünce yeteneği açısından en kudretli gelen Gazali’dir.( Eğitimin ıslahında da en büyük modellerden birisi olarak Gazali’yi göstermektedir. En saygı duyduğu ve tebcil ettiği eserlerin başında da Gazali’nin İhya’sı gelmektedir. Daha sonra Ezher şeyhliğine kadar yükselecek olan talebelerinden Muhammed Mustafa Meraği kadı olarak atandığı Sudan’da Dankla bölgesine Kasım 1904′te sefer halindedir. Veda sırasında Muhammed Abduh talebesine sorar:” Yol arkadaşın ve azığın var mı?” Bunun üzerine Meraği yanına bazı kitaplar aldığını söyler. Bunun üzerine tekrardan sorar: ‘Aldıklarının arasında İhya da var mı ?” ‘Evet’ cevabını alınca şöyle söylenir:” Uzun bir yolculuğa çıkan Müslüman bir kimsenin bu kitabı yanında bulundurmadan yola çıkması doğru olmaz…” Ezher’de okurken eğitim aldığı hocaları arasında Hasan Tavil ve Şeyh Muhammed Besyuni de vardır. Bu ikisi meşhur şeyhlerden Hasan Rıdvan’ın talebeleridir. Hasan Rıdvan da çağının en büyük sufileri arasında gösterilmektedir.
DERVİŞ EL HAC MUHAMMED HIDIR
Muhammed Abduh’un hayatına yön verenlerden birisi de babasının dayılarından olan Derviş Muhammed Hızır’dır. Birçok vartasında kendisine gerçek bir Hızır gibi yetişmiştir. Libya çöllerinde seyahat etmiş ve Trablusgarb’a kadar uzanmıştır. Burada II. Abdulhamid’in şeyhlerinden olan Şeyh Zafir’in babası Muhammed Medeni ile mülaki olmuş ve ondan ders almıştır. Ondan Şazeliyye tarikatının dersini alır. Ahmet Emin’e göre ise Sunusilerle de irtibatı vardır. Bu ilim yolculukları sırasırda Muvatta ve bazı hadis kitaplarıyla birlikte Kur’an-ı Kerim’i hıfzetmiş ve anlamıştır. Daha sonra köyüne dönerek çiftçilikle iştigal etmiştir. Muhammed Abduh Ahmediye Medresesi’nden kaçınca ilmi ona büyük dayısı Şeyh Hıdır sevdirmiş ve yeniden onu ilim yoluna sevketmiştir. Onun yol göstermesiyle 12 yıllık eğitimden sonra Ezher’den alimiyye diploması almıştır. Karihası ve zihni açılmış ve hocası olmadığı zamanlarda talebe arkadaşlarına ders takrir etmiştir.
Bir zamanlar Muhammed Abduh da Gazali gibi kendisini büyük bir manevi buhranın içinde bulur. Manevi buhran geçirirken ilimden ve ilim hayatından yeniden kopmuş ve insanlarla teması kesmiştir. Kendisini zühd ve riyazata adamış veya kaptırmıştır. İnsanlardan temas etmekten kaçınmakta ve münzevi bir hayat sürmüşür. Bu vartayı da yine Şeyh Hıdır sayesinde aşmıştır. İmdadına yine o yetişmiştir. Saadetinin anahtarı Şeyh Hıdır olmuştur. Fıtratındaki gizli melekeleri o ortaya çıkarmıştır.
Tasavvufa Dair Yazdığı Eserler
Faslı yazar El Hac Ahmed b. Mustafa Alevi Mustaganemi, Derviş Hızır ile Muhammed Abduh ilişkisinden yola çıkarak onun tasavvufla ilişkisini ispat eder. Bununla da kalmaz Mustaganemi’ye göre Muhammed Abduh İbni Arabi meşrebinde ve vahdet-i vucud kademi üzerinde bir mutasavvıftır. Ve bu görüş ve iddiasını da Muhammed Abduh’a nisbet edilen Varidat Risalesine dayandırır. Bu risalede Muhammed Abduh, İbni Arabi ve vahdet-i vucud mesleğini ve meşrebini ihtiyar etmiş görünmektedir (9).
Bununla birlikte kimilerine göre Risaletu’l Varidat üzerine yazmış olduğu haşiye ve notların ona ait olması şüpheli bir keyfiyettir. Ezher Rektörü Ahmet Tayyib bu talikat ve haşiyelerin ona nisbetinin ispat edilmesi halinde; ibarelerin onu Devvani, İci ve İbni Arabi mertebelerine yükselteceğini söyler. Ona göre bu ibareler bir deha ürünüdür. Fethürrahman ve atiyyetü’r rahmandır.
Kısaca, Muhammed Abduh hatasıyla (özellikle de hatalarıyla) sevabıyla 19. yüzyıldan günümüze İslam aleminde önemli bir rol oynamıştır.Bize düşen onundoğru veya yanlışlarını objektif bir şekilde ortaya koyabilmektir…
Dipnotlar:
1-El İmam M. Abduh mütekellimen, Ekim 2005, Mecellütü’l Ezher
2-Mecelletü’l Ezher, Eylül 2005
3-Ahmet Emin, Zuemau’l ıslah, S : 111
4-Modernistlerin İslam Hukukunun Sekülerleşmesine Katkısı, Aharon Layish, Dini Modernizmin Üç Şövalyesi kitabına ek, S: 274-275 Bedir Yayınları
5-Mecelletü’l Ezher, Ekim 2005
6-Mecelletü’l Ezher, Ekim 2005
7-Nakşbendi Tasavvuf Okulu ve Halidiye Kolu, Prof. Albert Haurani, Devrimci Sufi Hareketleri ve İmam-ı Rabbani, İbrahim Ethem Bilgin, s : 134, 135, Kültür Basın Yayın Birliği
8-Abkariyyetü’l islah fi rihabi’l kaza, Mecelletü’l Ezher, Kasım 2005
9-Risale : En Nasır bizzübbi an mecdi’t tesavvuf, Ahmed Bin Mus
Muhammed Abduh
Sual: Günümüzdeki mezhepsizlerin, mutlak müctehid diyerek övdükleri Abduh, nasıl biridir?
CEVAP
(Mutlak müctehid), mezhep sahibi büyük imam, büyük âlim demektir. Halbuki M. Abduh, İslam âlimlerinin büyüklüğünü, üstünlüklerini bile anlayamayan bir zattır. Kahire mason locası reisi olan Cemaleddin-i Efgani’nin din adamı perdesi altında İslam’ı içerden yıkmak propagandalarına aldanmıştır. Müctehidlik bir yana avam müslüman olarak bile kalamamıştır. 1849 yılında Mısır’da doğup, 1905 de vefat etti.
Abduh hakkında kitaplardaki bilgiler özetle şöyledir:
Beyrut mason locası başkanı diyor ki:
(Mısır’da Efgani’den sonra mason locası başkanı olan imam Abduh, masonluk ruhunu yayarak çok hizmet etti.) [Daire-tül-mearif-ül-masoniyye s. 197]
Efgani’den sonra, Abduh da, masonluğa çok yardım etti. (Les franco-maçons s. 127)
“Salih amel işleyen kâfir de olsa, Cennete girer” diyor. Hayranı Seyyit Kutup bile, “Üstad Abduh, düşünüşünü nakzeden âyetleri hatırlamıyor” diyerek tenkit ediyor. [Nisa 124. âyetinin tefsirinde]
Fil suresindeki kuşlara, sivrisinek; attıkları taşlara da mikrop diyor.Elmalılı Hamdi, tefsirinde buna gerekli cevabı vermiştir. (s. 84, 87)
İslamiyet ve nasraniyyet kitabında, “Bütün dinler birdir. Dış görünüşleri değişiktir” diyor. Londra’daki papaza yazdığı mektupta, (İslamiyet ve Hıristiyanlık gibi iki büyük dinin el ele vererek kucaklaşmasını beklerim. O zaman, Tevrat ve İncil ve Kur'an birbirlerini destekleyen kitaplar olarak her yerde okunur) diyor. [Yoksa diyalogcular Abduh'un tavsiyesini mi uyguluyorlar?]
Yine İslamiyet ve nasraniyet kitabında, “Bir kimseden, yüz bakımdan kâfirliği, bir bakımdan imanı bildiren bir söz işitilse, o kimse imanlı kabul edilir. Herhangi bir filozofun, fikir adamının yüz bakımdan kâfirliği gösterdiği halde, bir bakımdan imanı göstermeyen söz söylemiyeceğini düşünmek, ahmaklıktır. O halde, herkes imanlı bilinmelidir. İslamiyet'te zındık kelimesi yoktur. Sonradan meydana çıkmıştır” demektedir. Küfrü açıkça görülmeyen bir Müslümanın sözündeki bir iman, onu küfürden kurtarır, kaidesini yanlış anlatarak, bütün kâfirlere, filozoflara mümin demektedir. Kendi de zındık olduğu için, bu kelimenin söylenmesini istememektedir.
C. Zeydan, “Abduh, eski âlimlerin koyduğu kuralları beğenmezdi” diyor. (Medeniyet-i İslamiyye)
Mehmet Sofuoğlu, “Abduh faize helal der, Kur’anı mahluk kabul eder” diyor. (Tefsir kitabı s.41)
İstanbul yüksek İslam enstitüsü eski müdürü ve öğretim üyesi Ahmed Davudoğlu Hoca, Din Tahripçileri kitabında diyor ki:
1) Şeyh-ül-islam Mustafa Sabri efendinin Mevkıful akl kitabında dediği gibi, Abduh, Efgani vasıtasıyla Ezhere masonluğu sokup kadınların açılmasını destekledi. (s. 81)
2) Ezher Mecellesinde, “Mısır’da ilk mason locasını kuran Abduh’tur” diyor. (s. 81)
3) Şeytan, Cin gibi şeyleri kabul etmez. Mucizeler, ona göre İslam için birer kara lekedir. Mesela Hazret-i Musa’nın denizi yarma mucizesine med-cezir olayı der. (s. 82, 83)
4) Kur'anda bulunan her şeye doğru demek gerekmediğini söyler. (s. 82)
5) Teselsülün bâtıllığına inanmaz. (s. 82)
Büyük İslam âlimi, 14. asrın müceddidi olan seyyid Abdülhakim Arvasi hazretleri buyuruyor ki:
(Abduh, İslam âlimlerinin büyüklüğünü anlayamamış, İslam düşmanlarına satılmış, sonunda mason olarak İslamiyet’i içerden yıkan azılı mülhidlerden olmuştur.)
İngilizler, yüzyıllardır İslam ülkelerini binlerce müslümanı ve din adamlarını aldatarak, mason yapmış, insanlığa yardım, kardeşlik gibi laflarla, dinden çıkmalarına, dinsiz olmalarına sebep olmuştur. İslamiyet’i büsbütün yok etmek için, bir çok paşa, maşa olarak kullanılmıştır. Mesela, Mustafa Reşit Paşa, Ali Paşa, Fuat Paşa ve Mithat Paşa, Talat Paşa gibi masonlar, İslam devletlerini yıkmakta kullanıldıkları gibi, Efgani ve Abduh gibi masonlar ve yetiştirdikleri [Reşit Rıza gibi] çömezler de, İslam bilgilerini bozmaya, yok etmeye alet olmuşlardır. (Faideli Bilgiler)
Abduh da, üstadı Efgani gibi mason olmuş, mucizeleri inkâr etmiş, sahih hadislere uydurma damgası vurmuş, Kadir gecesi gibi mübarek gecelerin hiçbir kıymeti olmadığını söylemiştir. Abduh yabancılar tarafından destek görmüştür.
Mısır sömürge valisi Lord Cromer diyor ki:
(Elbette İslami reformist hareketin geleceği Şeyh Muhammed Abduh'un çizdiği yolda ümit vaad ediyor. Ve o yolun yolcuları Avrupa'nın her türlü yardım ve teşviklerine layıktır.) [M. Muhammed Hüseyin, Modernizmin İslam Dünyasına Girişi, Tercüme Sezai Özel]
Mason Abduh taraftarı
Sual: Bir ilahiyatçı, (Son devir İslam âlimlerinden Abduh ve talebesi Reşit Rıza’nın, “Son peygamberden sonra yaşayan ve Müslüman olmayanlardan, Allah’a, ahiret gününe iman eden ve salih amel işleyen kimseler de kurtuluşa erecekler” sözü savunulabilir) diyor. İmanın şartı altı değil mi? Sadece Allah var, ahiret var demekle iman olur mu? Bir de, salih amel deniyor. Amel imandan parça mı da, böyle söyleniyor?
CEVAP
Sicilli mason Abduh’la çömezi mezhepsiz Reşit Rıza, İslam âlimi değil, birer İslam düşmanıdır. Kahire mason locası reisi olan Cemaleddin Efgani’nin İslam’ı içeriden yıkma propagandalarına aldanan mason Abduh hakkında önce kısaca bilgi verelim:
Beyrut mason locası başkanı, (Mısır’da Efgani’den sonra mason locası başkanı olan imam Abduh, masonluk ruhunu yayarak çok hizmet etti) diyor. (Daire-tül-mearif-ül-masoniyye s. 197)
Efgani’den sonra, Abduh da, masonluğa çok yardım etti. (Les franco-maçons s. 127)
(Salih amel işleyen kâfir de olsa, Cennete girer) diyor. Hayranı Seyyit Kutup bile, (Üstad Abduh, düşünüşünü nakzeden âyetleri hatırlamıyor) diyerek tenkit ediyor. [Nisa 124. âyetinin tefsirinde]
Fil suresindeki kuşlara sivrisinek, attıkları taşlara da mikrop diyor. Elmalılı Hamdi, tefsirinde buna gerekli cevabı vermiştir. (s. 84, 87)
(İslamiyet ve nasraniyet) kitabında, (Bütün dinler birdir. Dış görünüşleri değişiktir) diyor. Londra’daki papaza yazdığı mektupta, (İslamiyet ve Hıristiyanlık gibi iki büyük dinin el ele vererek kucaklaşmasını beklerim) diyor. (F. Bilgiler) [Hıristiyanlığa büyük din diyor.]
Mehmet Sofuoğlu, (Abduh faize helal der, Kur’anı mahlûk kabul eder) diyor. (Tefsir kitabı s.41)
Yüksek İslam enstitüsü eski müdürü Ahmed Davudoğlu, Din Tahripçileri kitabında diyor ki:
1- Şeyh-ül-islam Mustafa Sabri efendinin (Mevkıful akl) kitabında dediği gibi, Abduh, Efgani vasıtasıyla Ezhere masonluğu sokup kadınların açılmasını destekledi. (s. 81)
2- Ezher Mecellesinde, (Mısır’da ilk mason locasını kuran Abduh’tur) diyor. (s. 81)
3- Şeytan, cin gibi şeyleri kabul etmez. Mucizeler, ona göre İslam için birer kara lekedir. Mesela Hazret-i Musa’nın denizi yarma mucizesine, med-cezir olayı der. (s. 82, 83)
4- Kur’anda bulunan her şeye doğru demek gerekmediğini söyler. (s. 82)
5- Teselsülün batıllığına inanmaz. (s. 82) [Sırf bu bile, Abduh’un küfrünü gösteren bir delildir.]
Seyyid Abdülhakim Arvasi hazretleri buyuruyor ki:
(Abduh, İslam âlimlerinin büyüklüğünü anlayamamış, İslam düşmanlarına satılmış, sonunda mason olarak İslamiyet’i içerden yıkan azılı mülhidlerden olmuştur.)
Mezhepsiz Reşit Rıza, hocası mason Abduh’un dinde reformcu fikirlerini yaymak için Mısır’da El-Menar dergisini çıkardı. (Eldavetü vel-irşad) medresesinde hocalık yaptı. El-Muhaverat kitabında, Ehl-i sünnet mezhebine ve fıkıh kitaplarına saldırdı.
Mezhepsizler kitabında Dr. Hasib Es-Samirai [Ali Nar tercümesinde] diyor ki:
Reşit Rıza ne aldıysa, M. Abduh’tan aldı. O da bütün sermayesini, şarkın filozofu denilen Efgani’den devşirdi. Yani bu iki zatın, özü ve fikrî hüviyeti üstadlarına bağlıdır. (s. 45)
Reşit Rıza, Efgani’nin fikir mirasçısı ve çömezi Abduh’la beraber olmuştur. (s. 80)
El-Menar dergisinde Vehhabiler hakkında çeşitli makaleler yayımlayan Reşid Rıza, Vehhabi hareketini yerinde ve lüzumlu görmüştür. [Prof. Yusuf Ziya Yörükan, "Vahhabilik", A.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı 6]
Eserleri incelendiğinde bozuk mutezile fırkasının fikirlerinin hâkim olduğu görülür. Yaymaya çalıştığı düşüncelerinden bir kısmı şunlardır:
1- Mucizeleri kendi düşüncesine göre tevil etmekte ve birçoğunu inkâr etmektedir.
2- Hazret-i Musa ve Hazret-i İsa’nın peygamberliklerine dil uzatmaktadır. İsa aleyhisselamın diri olarak göğe kaldırıldığı Kur’an-ı kerimde bildirildiği ve Ehl-i sünnet âlimleri bunu açıklayıp izah ettikleri halde o, (İsa aleyhisselam öldü) demektedir.
3- Cinlerin varlığını kabul etmeyip, onlara zararlı mikroplar der.(Tefsir-i Menar 3/s.95,96) Hâlbuki cinlerin varlığı, yaratıldığı Kur’an-ı kerimde ve hadis-i şeriflerde açıkça bildirilmektedir.
4- Ehl-i sünnetin dört hak mezhebini kabul etmiyor, mezhepler birleştirilmeli diyor. Bu konuda yazdığı (Muhaverat) veya (Telfık-ı mezahib) kitabının propagandası, yandaşları tarafından yapılmaktadır. Bu kitabında, üstadı Abduh gibi dört mezhebi tenkit etmiş, mezhepleri şahsi tartışmalar şeklinde göstererek, (İslam birliğini bozmuşlardır) diyecek kadar ileri gitmiştir. Bin yıldan beri dört mezhepten birine uyan halis Müslümanlarla alay etmiştir.
Muhaverat kitabında, dört mezhebe çatılmakta, İslam bilgilerinin dört kaynağından biri olan (icma-ı ümmet) inkâr edilmekte, herkes kitaptan, sünnetten kendi anladığına göre amel etmeli denilmektedir. Böylece, İslam bilgilerini ve İslam birliğini kökünden yıkmak istemektedir. Maalesef yandaşları bu kitabı Türkçeye tercüme ederek bozuk fikirlerini her tarafa yaymaya çalışıyorlar.
Mezhepsiz Reşit Rıza
Reşit Rıza’nın resmi, geçtiği an elime,
Neler geçti içimden, neler geldi dilime.
Sakalını kısaltmış, sünnete hiç uymamış,
Kulağını tıkamış, hak sözleri duymamış.
Doğru yola girmedi, dolaştı hep kenarda,
Ne zehirler kusmuştu, Mecelle-i Menar’da.
(Muhaverat) adıyla, düzdü sayısız yalan,
Okuyan afyonlandı, sapıttı nice insan.
Hocası Abduh gibi, ne naneler yemişti,
İslam’ı kendisine uydurmak istemişti.
Sayısız hurafeler soktu din-i İslam’a,
Haince saldırmıştı mübarek dört imama.
Büyük bir insan diye Firavun’u övmüştü,
Hazret-i Musa için, (O bir kâhin) demişti.
Lakin peygamber dedi, kral Hammurabi’ye,
Reformu örnek oldu bugünkü Vehhabi’ye.
Ölçü aldı kendine, mezhepsiz Şevkani’yi,
Büyük bir üstat bildi, farmason Efgani’yi.
Ne kadar sapık varsa, hepsine kucak açtı,
Dört mezhebin üstüne, telfîk zehrinden saçtı.
Dil uzattı selefe, büyük küçük bilmedi,
Mezhebi bid’at saydı, taklide haram dedi.
Şer’i delil dört iken, ikisini kaldırdı,
İcma ile kıyasa, pek sinsice saldırdı.
Mucizelerin hepsi, görünmüşken aşikâr,
Kimini tevil etti, kimini ise inkâr.
İnanmadı hadise, mütevatir habere,
Şüphe gözüyle baktı, meşhur Şakk-ul kamere.
Sözde din adamıydı, düşmanlık etti dine,
İctihadlar yapmıştı, hiç bakmadan haddine.
Âlimlere küfretti, gayet edepsiz idi,
Ehl-i sünnet düşmanı, koyu mezhepsiz idi.
Sakın aldanmayalım, Mısırlı bu fellaha!
Küfre varan sözünden, sığınalım Allah’a!
Şimdi de, Reşit Rıza’nın, (Son peygamberden sonra yaşayan gayrimüslimlerden, Allah’a, ahiret gününe iman eden ve salih amel işleyenleri de kurtuluşa ereceklerdir) sözüne cevap veriyoruz:
Amentü’de bildirilen imanın şartı altıdır. Bunlardan birini bile kabul etmeyen nasıl kurtuluşa erer ki? Peygamber efendimiz, Buhari veMüslim gibi en sahih iki hadis kitabında, (Cennete sadece Müslüman olan girer) buyuruyor. Reşit Rıza, Müslüman olması şart değil diyerek, Resulullah efendimizi yalanlıyor. Peygamberlere inanma, melekleri inkâr et, kitapları kabul etme, imanın diğer şartlarını hiçe say ve kurtuluşa er! Bu kadar saçmalık olur mu? Reşit Rıza’nın amentüsünde, salih amel de geçiyor. Kime göre salih amel? Kur’an-ı kerimi iman esasları arasından çıkarınca, dört hak mezhepten birine uymayınca, neye göre salih amel işleyeceksin? Dört mezhepten birine uymadıkça dine uygun sahih namaz kılınamaz. Sonra, imanı olmayanın amelini, Allahü teâlâ kabul eder mi?
Mezhepsiz Reşit Rıza’nın böyle saçma inançlarını gündeme getirip savunmak kadar büyük tehlike var mıdır? Amentü’deki altı esasa inanmayan, mümin olamaz. İslamiyet’ten başka hak din yoktur. Kur’an-ı kerimde mealen buyuruluyor ki:
(Allah indinde hak din ancak İslam’dır.) [Âl-i İmran 19]
(Kim İslam’dan başka din ararsa, bilsin ki, o din asla kabul edilmez.) [Âl-i İmran 85]
(Yahudiler, Üzeyr’e, Hristiyanlar da Mesih’e Allah’ın oğlu dediler. Daha önceki kâfirlerin [“melekler Allah'ın kızlarıdır” diyenlerin]sözlerine benziyor. Allah onları kahretsin! Nasıl da sapıtıyorlar.)[Tevbe 30] (Ehl-i kitap, diğer kâfirleri taklit ettikleri için kötülenmektedir.)
(Ey iman edenler, Yahudi ve Hıristiyanları dost edinmeyin! Onlar, [İslam düşmanlığında] birbirinin dostudur. Onları dost edinen de onlardan [kâfir] olur. Allahü teâlâ, [kâfirleri dost edinip, kendine] zulmedenlere hidayet etmez.) [Maide 51] (Ehl-i kitap, kâfir olduğu için dost olmaz.)
(Sen, onların dinine uymadıkça, Hıristiyanlar ve Yahudiler senden hoşnut olmaz. De ki: Doğru yol, ancak Allah’ın [bildirdiği İslamiyet] yoludur.) [Bekara 120] (Yani, Ehl-i kitap, doğru yolda, [Allah’ın yolunda] değildir. Ehl-i kitabın bozuk dinine girmedikçe, Resulullahtan hoşnut olmazlar.)
ES-SEKAFE MECMUASININ SAHİBİNE GÖRE
İBN ABDİLVEHHÂB[1] VE ŞEYH MUHAMMED ABDUH[2]
Tercüme: Emin Ali Yüksel
Es-Sekafe mecmuasının sahibi[3] daha önceleri, belli cemaatlerin boyalarını taşıyan dinî meselelerin mecmuasında yer almamasına elinden geldiğince gayret gösterirdi. Ve dînî konuları, çağdaş bilgilendirme bakımından, kendilerine ihtiyaç bulunmayan hususlar olarak değerlendirirdi. Şimdilerde bu yayın politikasını değiştirmiş ve artık dînî konulara da dalmaya başlamıştır; hem de ilmî ayıklama ve sağlıklı araştırma ile temizlenemeyecek şekilde.
Hatta 257. sayıda, el-Cezûlî'nin[4] “Delâilu'l-Hayrat” [5] isimli eseri ve el-Bûsîri'nin[6] “Burdetu'l-Medih[7]” isimli eserini, “Enbiyânın övünç kaynağı olan Efendimiz (Sellelahü Aleyhi ve Selem) 'le tevessül etme” meselesine yer verdikleri için, kınayarak saldırıda bulunmaktan çekinmemiştir.
Her ne kadar bu eserler, dünyanın dört bir köşesinde Ehl-i ilmin gönül bağladığı ve Efendimiz (Sellellahü Aıeyhi Vesellem)’in sevgisini gönüllere yerleştirmek ve O’nunla(Sellellahü Aıeyhi Vesellem) olan bağı güçlendirmek bakımından en üstün madalyayı hak eden kitaplar olsalar da, Üstada göre tevessül, mazur görülemeyecek (!) bir günahtır. (bu yüzden onları kınamayı gerekli görmüştür)
İlim ehli, bu kitaplarda bulunan ve avam tarafından yanlış anlamalara yol açabilecek bazı ibareleri, sahih ilimle örtüşecek şekilde güzelce yorumlamışlardır. Bu kitapların meşhur olmaları biryana, güvenilir âlimlerin açıklamalarından ve kütüphanelerde mahfuz olan nüshalarından da anlaşılacağı gibi, bunlar hakkında yapılan dedikoduların tamamı yersizdir.
Sanki adı geçen mecmuanın sahibi üstat, herhangi bir zaman veya sığayla kayıtlı olmayan ve her dem Efendimiz (Sellelahü Aleyhi ve Selem)’e salât okumayı emreden şu Ayet-i Celile’yi unutmuş… “Allah ve Melekleri Peygamber'e çok salâvat getirirler. Ey iman edenler, siz de ona salâvat getirin ve tam bir teslimiyetle selâm verin”[8]
Müslümanlar namazlarında ona salâvat getirmeyi (nesilden nesle) miras edinmişlerdir. Hatta İslam’ın ilk günlerinden itibaren ne vakit O anılsa, O’na salâvat getirirler. Müellifler, Efendimiz (Sellelahü Aleyhi ve Selem)’esalâvat getirmenin fazileti hakkında ilelebet okunacak eşsiz kitaplar kaleme almışlardır. Bu durum Hazret-i Muhammed (Sellelahü Aleyhi ve Selem)’den alıkoymaya çalışanlara rağmen kıyamete kadar devam edecektir.
Yine üstat, hadis âlimlerinin mütevatir dediği Şefaat-i Kübra[9] hadisini unutmuş görünüyor.
Şefaat hadisini etraflıca araştıran, kesin olarak görür ki; o korkunç kıyamet gününde insanların gerçekte sığınabilecekleri tek kişi Efendimiz(Sellelahü Aleyhi ve Selem)dir. O günde ancak O’nun elini alan (şefaatine nail olan) ayak kaymasından kurtulacaktır.
Şefaat edenlerin şefaatlerinin geçersizliğinden doğacak ümitsizliğin tüm mahşer ehlini kuşatacağı günde, Allah’ın izniyle mahşer ahalisine şefaat edip şefaatinin geri çevrilmeyeceği zat, sadece O’dur. O’nu Makam-i Mahmud’a şanını yüceltmek için yerleştiren, Allah Teala’dır. Bütün bunlardan sonra Efendimiz (Sellelahü Aleyhi ve Selem)‘e bu şekilde tazim göstermek, şirk koşma anlamında nasıl düşünülebilir ki?!!
Bazı insanlar şefaati inkâr etmenin, Allah (celle celalühü) indinde önemsiz bir husus olduğunu sansalar da, bu, Allah' (celle celalühü) indinde çok büyük (tehlikeli) bir husustur.
Üstat, her zaman her dediğine tâbi olsa da, hadis ilmi, Goldziher'in[10] hayal ettiği durumda değildir! Burası, bunun ayrıntısına girmenin yeri olmadığı için bu noktaya değinmeyeceğiz.
Üstadın, el-Bûsiri’yi muaheze ettiği husus, el-Bûsiri’nin Efendimiz Mustafa (Sellelahü Aleyhi ve Selem)’i Levh-i Mahfuz ve Kalem ilmini biliyor kabul etmesidir. Oysaki gaybın tamamı ve bütün ilim sadece Levh-i Mahfuz’da olandan ibaret değildir ki; “gaybı kimse bilemez” sözünden “Levh-i Mahfuz’da olanı kimse bilemez” demek lazım gelsin. Zira Allah Teala’nın “O gaybına (sırlarına) kimseyi muttali kılmaz”[11] Ayet-i Celile’sinde ki nefi/olumsuzluk muzaf olan mastarın yani “ğaybihi deki -ğayb- kelimesi” üzerine gelmiştir. Bu kelime ise elfaz-i umumdandır. Şu halde -bir ayet sonraki- istisna görmezlikten gelinse bile, buradaki nefi “olumsuzluğun genel olduğunu bildirmez” aksine “olumsuzluğun genel olmasının nefyini (yani olumsuzluğun genel olmadığını) bildirir” ve mana: gaybın tamamını hiç kimsenin bilemeyeceğidir. Yoksa gaybdan bir kısmının dahi bilinemeyeceği değildir. Sadettin et-Teftezanî’nin “Şerhu’l-Makasid” isimli eserinde ki tahkiki de böyledir.
Üstelik Allah Teala’nın bildirmesi neticesinde bir şeyi bilmenin gaybla alakası yoktur.
Daha sonra adı geçen mecmuanın 258. sayısında üstat şöyle demiştir. Şeyh Muhammed Abduh ıslah/reform anlayışında, İbn Abdilvehhâb’ın metoduna tabi olurdu. Şeyh et-Ticânî[12] ve Şeyh es-Senûsî[13] de öyle.
Vakıa, et-Ticânî ve es-Senûsî, arkadaşlarının Şeyh-i Ekber’in[14] kitaplarını çokça okumalarından da anlaşılacağı gibi, Şeyh-i Ekber’in anlayışına uygun vahdet-i vucüd mezhebini benimseyen sofiye takımındandılar. Bu durumda bunların mutasavvıf ve tasavvufa ters düşen anlayışında İbn Abdilvehhâb’a tabi oldukları düşünülemez!
Şeyh Muhammed Abduh’a gelince “el-Vâridât” isimli eserinden ve “Şerhu’d-Devvânî ‘ale’l-Adudiyye” isimli esere yapmış olduğu Haşiyeden de anlaşılıyor ki; Vahdet-i Vücud anlayışı üzerine yetişmiştir. Hatta “el-Menar”[15] sahibinin uzun zaman sonra vahdet anlayışından kurtulmak için tekellüfe girmesine rağmen, Abduh’un bu görüş üzere devam ettiğini Allah teala’nın “Kullarım sana, benden sorduğunda (söyle onlara): Ben çok yakınım.” Ayet-i celile’sini beyan sadedinde söylediği sözlerden anlıyoruz. [16]
Abduh daha sonraları Cemalettin el-Mazenderânî’nin birçok felsefe kitabını okuyup etkilenmiş ve Batı’ya giderek oranın bulanık ırmağından beslenmiştir. Neticede her iki ekolden İşrakî bir filozof olarak belirmiştir.
İbn Abdilvehhâb ise vahdet-i vucüd’u kabul edenleri yaratıcıyı münkir ve Tabiatçı/Naturalist olarak görüp, âlemlerin Rabbini yok saymakla suçlayan İbn Teymiyye ve İbnu’l-Kayyim’e tabi olmuştur. Doğrusu, Şeyh Muhammed Abduh’un Vahdet-i Vücud anlayışından vazgeçip böyle bir anlayışı benimsediği düşünülemez. Üstelik İbn Abdilvehhâb, Kelam, Re’y, Tasavvuf ve Felsefeye’yi reddederdi.
Öte yanda, Üstat İmam Abduh’un ömrü buyunca, yazdığı kitaplar Kelam hakkında olup, bu teliflerinde dayanağı Ehl-i Kelamdır. Tefsir ve fetvada ise dayanağı re’ydir. Hadis metinlerine, ricaline ve illetlerine dair bilgi sahibi değildir ki rivayet tefsiri sahasında söz söylemesi mümkün olsun ve fıkıh konularında hadisle delil getirebilsin! Yani Abduh’un meşrebi farklı, Çöl imamının (İbn Abdilvehhâb’ın) meşrebi farklıdır.
Öyleyse, her ne kadar Üstattan önce bunu söyleyenler olmuşsa da Şeyh Abduh’un, İbn Abdilvehhâb’ın bayrağı altında toplananlardan olduğunu iddia etmek makul olmasa gerek. Gerçek şu ki; başkalarının iddialarına güvenmek, çoğu zaman kişiyi hakikatleri görmekten uzak eder.
Üstadın özrü, müelliflerinin ilim ve güvenirlik derecesini araştırmadan kitaplarından nakletmeyi adet haline getirmesi ve söylediklerinin kaynaklarını zikretmemesidir. Böylece, delillendiremediği bu görüşler de doğrudan kendisine mâledilmektedir. Mesela bu dediğimizi, Mithat paşa hakkında söylemiş olduğu sözlerde bulabilirsin. Zira Mithat paşayla ilgili konuşurken “el-İnkılabu’l-Osmanî” ve “Muhakemet-u Mithat” emsali eserlere dayanmıştır. Hâlbuki mesele bu emsal kitaplarla yetinilemeyecek kadar ayrıntılı ve derindir.
Evet, ihlâslı hiçbir âlim yoktur ki saf sünneti yaşatmaya ve bidatleri öldürmeye çalışmasın. Fakat insanları şirke sürüklemeden çirkin bidatleri engellemek her bir kişinin yapacağı iş değildir. Bunun yolu, sebep ve tesirlerini azalmak suretiyle, nasihatte ihlâslı olmaktır. Aksi takdirde yapılan iş, Hükümet Konağını sakatat üzerine bina etmek olacaktır.
Davet sahibi İbn Abdilvehhâb’ın arkadaşları, onun Ahmet İbn Hanbel/241 (r.a)’e tabi olduğunu söylerler. Ahmet İbn Hanbel (r.a)itikadî konularda mezhebini taklit üzerine kurmuştur. Bunu İbn Ebî Ya’la[17]’nın Tabakât’ında, Ahmet İbn Hanbel (r.a)’e müsned olarak görebilirsin. İbn Abdilvehhâb’ın ise müçtehid olduğunu iddia eden hiçbir muteber âlim görmedik. İslâm'da içtihad, ulaşılması oldukça zor bir seviye gerektirmektedir.
Eğer üstat, İbn Abdilvehhâb’ın Kitap, sünnet, Arabî ilimler ve fıkıh ilmiyle ilgili konularda son derece mahir olduğunu doğrulayan -gökteki güneşin ışığı dışında bir başka şeyin aydınlatmadığı ıssız çöllerde bir başına sağa sola kılıç sallamak dışında- bir kitap gördüyse onu ibraz etsin. Bizde onun ilmi mevkiini bilelim; acaba, kabirleri ziyaret ettikleri ve Peygamber ve Salihlerle tevessülde bulundukları için, hidayet imamlarına tabi olanları müşrik saymalı, onu da muvahhitlerin imamı saymalıyız, böyle mi? Yoksa bunun tam aksi mi?
Kaldı ki İbn Abdilvehhâb'ın etrafındaki kimseler, itikatlarında apaçık bir teşbih ve tecsim içindedirler. Ed-Dârimî’nin '"en Nakz"ı, Abdullah b. Ahmed'e nispet edilen "es-Sünne"isimli kitabı ve ona tâbi olanların yayımladıkları diğer kitaplardan, Allâh (celle celalühü) hakkındaki inançları çok açık bir şekilde ortaya çıkmaktadır. “Tekmiletu’r-Redd ‘ale’n-Nuniyye” isimli eserimizde bu mevzuda kifayet edecek kadar nakli kaynaklarıyla birlikte zikretmiştik.
Kelam imamlarının birçoğuna göre Mücessime; putperesttir. Ve Ehl-i Hakk indinde hiçbir asırda bir Müşebbih, Münezzih birisiyle birlikte olmamıştır!
Gerçekten görülmemiş hayret bir şey, özellikle de üstat emsali kişilerden; hicri 12. yüzyılın sonlarında, müşebbihe reisi kabul edilen birisi bugün, muvahhitlerin imamı sayılacak, öte tarafta metbu imamlara tabi olanlar, sırf kabirleri ziyaret etmeleri ve tevessülde bulunmaları sebebiyle müşrik sayılacak, kanları ve malları helal görülecek. (çok garip!)
Üstelik tevessül ve kabirleri ziyaret mevzuunda kitap ve sünnetten deliller olduğu gibi, her anlayış sahibinin, kendisine söylendiğinde itaat ettiği imamlardan sarih beyanlar vardır. Bu mevzuda şüpheleri bertaraf etmeye yetecek izahatları “Mahku’t-Tekavvül Fî Mes’eleti’t-Tevessül” (tevessül konusundaki lakırdılar) serlevhalı iki makalemizde zikrettik.
Şayet birisi ziyaret ettiği kabre (şifa niyetiyle) yüz göz sürerse veya tevessülünde bidat bir iş yaparsa, âlime gereken onu güzel ve yumuşak bir şekilde sünnete irşad etmektir. Yoksa ona şirk damgasını vurup malını ve canını helal saymak değil!
Ziyaretçinin, kabre yüz göz sürmesini biz de tasvip etmeyiz. Ancak böyle bir Sebepten ötürü ona şirk damgası da vurmayız!
Hatta Hanbelî âlimlerinden Ebu’l-Vefa b. Ukeyl, Şam zahiriye kütüphanesinde Hanbelî fıkhı bölümü 87 numarada mahfuz olan “et-Tezkire” isimli eserinde, Hanbelî mezhebine göre Efendimiz Hz.Mustafa (Sellelahü Aleyhi ve Selem)’in Kabr-i Şerifi’nin nasıl ziyaret edileceğini anlatırken şöyle der: eğer hoşuna giderse minbere ya da el-Hanane’ye el sürebilirsin. El-Hanane Efendimiz (s.a.v)’in üzerine çıkıp hutbe okuduğu hurma kütüğüdür. Şu İbn Ukeyl, büyük bir âlimdir. “el-Funun” isimli bir kitabı vardır. Deniyor ki sekiz yüz cilttir. Ez-Zehebî bu kitaptan bahsederken der ki: dünyada bundan daha büyük çaplı bir kitap yazılmamıştır.
Ebu Bekir el-Mervezî’nin menasikte/hac bahsinde Ahmet b. Hanbel (r.a)’den bu mevzuda yaptığı rivayet maruftur.
Hanbelî mezhebinden hafız ez-Ziyau’l-Makdisî, Şam zahiriye kütüphanesinde mecmualar kısmı 98 numarada mahfuz olan “el-Hikayatu’l-Mensüre” isimli eserinde zikreder: el-Hafız Abdulğani el-Makdisî el-Hanbelî’yi dinledim şöyle diyordu: pazısında çıbana benzer bir şey çıkmıştı. Onu tedavi etmekten bitap düşmüş sonunda o çıbanı Ahmet b. Hanbel’in kabrine sürmüştü. Yara savdı ve bir daha tekrar etmedi. Bu kitap zikri geçen hafızın kendi elyazmasıdır. Bu hikâyeyi bizzat onun hattından naklettim. Artık hangi Hanbelî bu zatların, kabirlere ibadet eden, mezarperest olduklarını söyleyebilir?!!
Üstat, teşbih hakkında ki yanlış görüşleri malum olduğu halde, muvahhitlere verilmesi gereken payeyi müşebbihelere veriyor. Hidayet imamlarının tabilerini ise, kabirleri ziyaret ve peygamber ve Salihlerle tevessülde bulundukları için Veseniyye/Putperest ve müşrik olmakla suçluyor. Üstat, kendisine ait “el-Ahlak” isimli eserinin 99. sahifesinde şöyle diyor: âlemde onu hareket ettiren, işlerini idare eden gizli bir kuvvet vardır ki, âlemin varlık ve bekasının illeti de bu güçtür. (…) İşte bu kuvvet âlemlerin Rabbi olan Allah’tır.
Oysaki âlemin içine hulul etmiş olan kuvvet, yine âlemle kaim olabilen arazdan başka bir şey değildir. İşte, maddeye ilah ismi veren Mücessime’lere alternatif, araza ilah ismi vermek şu üstadın icatlarındandır. Hâşâ! Allah Teala bütün bunlardan yüce ve münezzehtir.
Kendilerini, muvahhitlerle müşriklerin arasını ayırmak için hakim makamında gören bugünkü felsefecilerin katkısıyla kendisinden kısa bir süre sonra tekrar gündeme gelen "Kuvvet ve Madde" görüşünün sahibi Buhner'in kulakları çınlasın ve içi rahat etsin!!
“Subulu's Selâm” adlı eserin sahibi Emiru'l Yemânî Muhammed b. İsmail,insanları kendi anlayışına çağırdığı ilk dönemlerde İbn Abdilvehhâb’a gönderdiği ünlü kasidesinin ilk beytinde şöyle diyordu:
“Öncelikle selâm olsun Necd'e, içindeki, o Necidli’ye,
Zira sonraya kalırsa selam etmemin artık anlamı ne?”
Bu kasidenin tamamı Şevkânî'nin “el Bedru't Tâli” ve Sıddık Han'ın “et Tâcu'l Mukellel” inde mevcuttur ve oldukça yaygın ve meşhurdur.
Sonra övdüğü kişinin (İbn Abdilvehhâb’ın) kan dökme, mal yağmalama, türlü desiselerle insan hayatına son vermeyi hızlandırma ve dünyanın dört bir yanındaki Ümmet-i Muhammed’i kâfirlikle suçlama emsali işler yapan birisi olduğu kendisine ulaşınca, onu desteklemekten vazgeçmiş ve şöyle demişti:
"O Necid'li hakkında söylediğimden döndüm
Çünkü belli oldu gerçek, yanıldığımı gördüm.
Yaptığımı hayır sanıp, diyordum ki umulur, umulur
Nasihatçi buluruz, kendisi müstehdi, ibadı hadi olur.
Zan yanılmış olsa bile samimiyet boş değil,
Ve bence tüm kanaatler hakka ulaşmış değil.
Şeyh Mürebbid[18] getirdi, bize toprağından haber
Gözler önüne serildi tüm bu olup bitenler
Bize Risaleler getirdi yazdıkları içinden
Gördük ki insanları tekfir ediyor amden.
İnsanları tekfir’de topladı bir sürü delil
Örümcek yuvası, gör bak ederken tahlil”
Kaside bu minval üzere uzayıp gitmektedir. Daha sonra bu kasideyi şerh ederek ibn-i Abdilvehhâb'ın, mal yağmalama ve adam öldürmede ki taşkınlıklarını anlatarak, onu eleştirmiştir. Bu konuda yazdığı kitabına “İrşâdu Zevi'l Elbâb ilâ Hakîkâti Akvâl-i İbn-i Abdilvehhâb” adını vermiştir
İşte adı geçen mecmua sahibi üstadın, kendilerine uyulan hidayet imamları yerine, muvahhit’lerin imamı(!) saydığı kimse budur!
Üstadın, araştırmadaki sabrına ve çabucak sonuca varmasına gerçekten hayret ediyordum. Bununla birlikte İbn Abdilvehhâb’a Övgü olarak yazdığı sözlerinde, gördüğüm taşkınlıkları, kendisinin ilk fırsatta düzelmesini bekliyordum. Ne var ki beklemekle yanıldığımı anladım. Artık bâtılın yanlışlığını anlatmakta sessiz duramıyorum. Hidayete erdiren Allah (celle celalühü)'tır. Ve’s-Selam
[1] Vehhâbîliğin kurucusu. “Şeyh-i Necdî” diye de bilinir. Temim kabîlesine mensuptur. 1699 (H.1111) senesinde Necd Çölündeki Hureymile kasabasına bağlı Uyeyne köyünde doğdu. Şamda tahsil yaptı. Bu sırada İbn-i Teymiyyenin kitaplarını okudu ve fikirlerinin tesirinde kaldı. 1730 senesinde Necde döndü. 1744 senesinde Riyâd yakınlarındaki Deriyye kasabasına yerleşti. Deriyye ahâlisi ve şeyhleri olan Muhammed bin Suûd buna tâbi oldular. Muhammed bin Suûdla işbirliği yapan Muhammed bin Abdülvehhâb çevreden güçlü bir destek sağladı. Kendi düşünce ve görüşleri doğrultusunda hareket etmeyen Müslümanları doğru yoldan ayrılmış birer müşrik kabûl edip, bunların kanlarının ve mallarının helâl olduğunu bildirdi. Peygamberimizi sallallahü aleyhi ve sellem, başka peygamberleri ve evliyâyı vesîle ederek Allahü teâlâdan bir şey istemeye ve bunların kabirlerini ziyâret etmeye şirk dedi. Böylece binlerce İslâm âlimine muhâlefet etti. Kendisine kâdı, Muhammed bin Suûda hâkim ismini vererek gelecekte çocuklarının bu makâma geçmelerini temin eden bir kânun hazırlattı. Gâyesi Hicaz ve Irak bölgelerini ele geçirip, ayrı bir devlet kurmak olan Muhammed bin Abdülvehhâb, 1765 senesinde ölen Muhammed bin Suûdun oğlu Abdülazîz bin Muhammedle işbirliği yaptı. Abdülazîz bin Muhammed, Muhammed bin Abdülvehhâbın uygun görmesiyle hilâfetini îlân etti. 1791 senesinde ölen Muhammed bin Abdülvehhâbın İngilizler tarafından da desteklenen bu bozuk fikirleri daha sonra dînî ve siyâsî bir görüş olarak Arabistan yarımadasına hâkim oldu. Ve 1791 (H.1206) senesinde öldü. Muhammed bin Abdülvehhâb’ın görüşlerinin bozuk olduğunu kardeşi Süleymân bin Abdülvehhâb Es-Sevâik-i İlâhiyye fî Reddi alel-Vehhâbiyye, Mekke müftîsi Ahmed Zeyni Dahlan Hulâsât-ül-Kelâm, Dâvûd bin Süleyman Bağdâdî El-Minhaf-ül-Vehhâbiyye kitaplarında vesîkalarla isbât etmişlerdir.
[2] İsmi Muhammed Abduh olup, Abduh diye meşhur olmuştur. 1849da Mısırda doğdu. 1905te yine burada öldü. İlk tahsiline Tantada başladı. 1866da Kahireye giderek Cami-ül-Ezher Medresesine girdi. Bu sırada tasavvufla meşgul oldu. 1872de Ehl-i Sünnet itikadına aykırı sözleri yüzündenİstanbuldan kovulup, Mısıra gelen Cemaleddin Efgani ile tanışıp, onun derslerine devam etti. Onun din ve siyasette ıslah adını verdiği reformcu fikirlerinin tesirinde kaldı. Bu suretle İslam alimlerinin nakli esas alıp, aklı onun hizmetçisi yapan yolundan ayrıldı. Bundan sonra dini meselelerde İslam alimlerine bağlı kalmadan kendi görüşüyle konuşmaya ve hüküm vermeye başladı. Fransızcayı öğrenerek bu dille yazılmış eserleri okudu. Avrupalı müsteşriklerin tesirinde kaldı. Mısırda kitaplar neşretmeye ve Mısırın önde gelen gazetelerinden El-Ahramda yazılar yazmaya başladı. 1879da Darü’l-uluma hoca olarak tayin edildi. Önce Matbuat Gazetesi yazarlığına, daha sonra da tahrir heyeti reisliğine (başyazarlığa) tayin edildi.
1881de meydana gelen Arabi Paşa isyanı ile alakasının görülmesi sebebiyle, önce hapsedildi, 1882de de Mısırdan çıkarıldı. Beyruta geldi. Fikirlerini yaymak için faaliyetlerde bulunduysa da, kendisine buradaki Ehl-i sünnet alimleri fırsat vermediler. Sonra Cemaleddin Efganinin daveti üzerine Parise gitti. 1884 yılı başında buluştular. Hocasıyla birlikte El-Urvet-ül-Vüska adıyla bir cemiyet kurup, bu isimle bir de gazete çıkardılar. 1885te Beyruta üç buçuk sene kalarak Tevhid Risalesini yazdı.
Bazı kimselerin arabuluculuğuyla affedilen Abduh, 1888de tekrar Mısıra döndü. Hidiv Tevfik Paşa hükumeti onun zararlı fikirlerini bildiği için, mahkeme memurluklarında vazifelendirdi. Bir müddet sonra Cami-ül-Ezher Medresesi idare heyetine girdi. Hocası ile masonluğa da giren Abduh, masonluğun Ezhere girmesini temin etti. Bütün dinlerdeki insanların kardeş olduklarını iddia etti. 1899da İngilizlerin desteği ile Mısır müftiliğine getirildi. Bu sırada banka faizinin caiz olduğuna dair fetva verdi.
Abduh, ayet-i kerimelere batılılaşmaya uyacak şekilde kendi aklına göre mana vererek tefsir alimlerine muhalefet etti. Fil suresinde bildirilen Ebabil kuşlarına "sivrisinek", attıkları taşlara "mikrop" dedi. Zilzal suresindeki "Zerre ağırlığında hayır yapan, karşılığına kavuşur." mealindeki ayet-i kerimeyi tefsir ederken; "Müslüman olsun, kafir olsun, salih amel işleyen herkes Cennete girecektir." diyerek Ehl-i sünnet alimlerinden ayrıldı. Ayet-i kerime ile göke çıkarıldığı bildirilen hazret-i İsanın öldüğünü ve ruhunun göke çıkarıldığını iddia etti. Abduhun reformcu fikirleri, selefilik adıyla talebeleri ve sevenleri tarafından günümüze kadar devam ettirilmişdir. Bugün mezhepleri birleştirme ve mezheb sahibi alimler gibi dinde kendilerini yetkili görmek, Abduhun hayranlarının en bariz (açık) hususiyetlerindendir.
Abduhun fikirleri, talebelerinden bilhassa Reşid Rıza tarafından yayıldı. Yazdığı Tefsir-i Menar, Reşid Rıza tarafından tamamlanıp neşredildi. Reşid Rızanın, mezheb taklidini reddeden El-Muhaverat isimli kitabı, Ahmed Hamdi Akseki tarafından Mezheblerin Telfiki ve İslamın Bir Noktaya Cemi adıyla ilk defa Türkçeye tercüme edildi. Aynı eser son olarak Hayreddin Karaman tarafından neşre hazırlanmış ve Diyanet İşleri Yayınları arasında yer almıştır.
Abduhun zararlı fikirleri, selahiyetli alimler tarafından reddedilmiştir. Muhammed Hüseyin Zehebi, Ebu Hamid bin Merzuk, Yusuf Decvi, Şeyhülislam Mustafa Sabri Efendi, Zahid-el-Kevseri, Muhammed Hamdi Yazır ve Ahmed Davudoğlu bunların önde gelenlerindendir.
[3] Mısırlı bir tarihçi ve yazar olan Ahmed Emîn[3], 1878 Kahire’de doğdu. Bir süre Ezher Üniversitesi’nde okudu. Daha sonra Kadı Mektebi'ne girdi ve buradan mezun oldu. Çeşitli yerlerde öğretmenlik ve kadılık yaptı. 1936 senesinde Kahire Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi’ne öğretim üyesi olarak girdi. 1939 senesinde de adı geçen fakültenin dekanı seçildi. 1945 senesinde ise, Milli Eğitim Bakanlığı Kültür İdaresi Müdürü olarak görev aldı. 1947 yılında Şam Arap Dil Kurumu’na üye olarak seçildi. 30 yıl kadar Tercüme Telif ve Neşir Kurumu’na başkanlık etti.20.yüzyılın başlarında modern Arap düşüncesinin önderlerinden sayılan Ahmet Emîn, Arap dünyasında özellikle de Mısır’da felsefe, edebiyat gibi alanlarda telif ve neşir hareketinin öncülerinden biriydi. Dil ve edebiyat alanında yenilikçilerin başında yer aldı. Fecru’l-İslâm adıyla meşhur bir çalışma yapmıştır. Çeşitli dergilerde pek çok yazı yazmıştır. 1939 yılında kendisinin kurduğu es-Sekâfe (Kültür) dergisinde pek çok yazısı çıkmıştır. 30 kadar eser bırakarak 1953 de vefat etmiştir. Ahmet Emîn ile ilgili olarak şu eserlere bakılabilir: Ahmet Emîn, Hayâtî, Beyrut 1985; Brockelmann, Gall, Suppl., III, 305; Hannâ el-Fâhûrî, el-Câmi´ fi’l-Edebi’l-´Arabî- el-Edebu’l- Hadîs-, Beyrut 1986, s.308-309. Yusuf Es´ad Dâğir,Mesâdiru’d- Dirâseti’l- Edebiyye, I-IV (Beyrut 1983) II, 135-140; Ömer Rıza Kehhâle, el-Müstedrek ´alâ mu´cemi’l- mu´ellifîn, Beyrut 1988, s. 41.
[4] Ebû Abdillâh Muhammed b. Suleymân el-Cezûlî es-Simlânî (ö. 870/1465)
[5] Efendimiz (Sellelahü Aleyhi ve Selem)’e salavatlar ve salavat getirmenin faziletleri hakkında bir eserdir.
[6] İmam el-Bûsîrî' 608/1212'de Yukari Mısır'daki Behnesâ sehrine bağlı Behsim'de doğan Muhammed el-Bûsîrî, Berberî asilli olup Fas'taki Hammâd Kalesi'nde Habnûnogullari diye tanınan bir aileden gelmektedir. Baba tarafından Bûsîrli olduğu için Bûsîrî, annesi tarafından Delâsli olduğu için de Delâsî nisbetiyle anılmaktadır. Hayatinin sonlarına doğru felç olan Bûsîrî, rivayete göre Hz. Peygamber için yazdığı “Kasidetu’l-Bürde” sayesinde bu hastalıktan kurtulmuş ve uzun bir ömürden sonra seksen küsûr yaslarında İskenderiye’de vefât etmiştir (696/1296).
[7]“Kasidetu’l-Bürde” diye meşhurdur.
[8] el Ahzâb, 56
[9] Kıyamet gününde Efendimizin günahkâr ümmeti için yapacağı şefaat.
[10] Ignaz / Ignace Goldziher (1850–1921) Yahudi asıllı Macar oryantalist/müsteşriktir.
[11] El-Cin, 26
[12] ŞeyhAhmedet-Ticani' (ö.1230)
[13] Senûsîlik hareketinin önderi velî Ahmed es-Senûsî, 1290/1873´te Cağbûb´da doğdu Ceddi Seyyid Muhammed bin Ali es-Senûsî, Kuzey Afrika´da İtalyan ve Fransız istilâ hareketlerine karşı İslâm dünyâsının birlik ve berâberliğini temin maksadıyla Senûsîlik tarîkatını kurdu. Asîr’de 1352/1933´de vefât etmiştir.
[14] Muhammed b. Ali b. Muhammed b. El-Arabî, (560–638) Muhyıddin ibn Arabî diye meşhurdur. Endülüs/ispanya’da doğmuş birçok Arap diyarını dolaştıktan sonra Şam’da kalıp orada vefat etmiştir. Şeyh-i Ekber namıyla büyük bir hak dostudur. Ancak hak aşkı ve mahabbetinin verdiği bir tür sarhoşluktan ötürü istenmeyen sözler sarf etmiştir. Bu yüzden tartışmalara mevzu olmuştur. İ. Rabbanî Ahmed es-Serhendî, hatalı olmasıyla birlikte büyük bir hak dostu olduğunu söyler ve kitaplarının okunmasının doğru olmadığını zikreder. İ. Rabbanî’den başka daha birçok ulema da aynı görüşü zikreder.
[15] Reşit Rıza 1282/1865 yılında Lübnan’da doğdu. 1354/1935’de öldü. Abduh’un talebesidir. Hocasının dinde reformcu fikirlerini yaymak için Mısır’da El-Menar dergisi çıkardı. (Ed-Davetü Ve’l-irşad) medresesinde hocalık yaptı. El-muhaverat kitabında, Ehl-i sünnet mezhebine ve fıkıh kitaplarına saldırdı. Reşit Rıza, ne aldıysa, M. Abduh’tan aldı. O da bütün sermayesini, Efgani diye meşhur olan şarkın filozofu Cemaleddin’den devşirdi. Ehl-i Sünnet dışı birçok sapık görüşü vardır. Allah, ümmeti görüşlerine aldanmaktan korusun.
[16] El-Menar 2/178
[17] Muhammed b. Muhammed b. El-Hasan b. Muhammed Ebu’l-Hüseyin b. El-Ferrâ. İbnu-Ebi’l-Ya’la diye maruftur. İbnu’l-Ferrâ da denir. Hanbeli fakihlerindendir. Aynı zamanda tarihcidir. Bağdat’ta (451/1059) doğmuş yine orada malını ele geçirmek isteyen hizmetçileri tarafından pusuya düşürülerek (526/1131) öldürülmüştür.
[18] Eş-Şeyh Mürebbid b. Ahmet el-Temimî, 13.Asrın sonlarında yaşamış, İbn Abdülvehhab’a talebelik yaptığı söylenmiştir. Abdulvehhâb taraftarlarından Süleyman b. Sehman “Tebri’etu’ş-Şeyheyn El-İmameyn Min Tezviri Ehl-i’l-Kizb” isminde bir eser yazıp bu şahsın sika olmadığını ve Abdulvehhab hakkında dedikleri kan dökme mal yağmalama suçlarının asılsız olduğunu iddia etmiştir.
Müçtehit” Muhammed Abduh ve “Sir” Muhammed İkbal
ikbalEbubekir SİFİL
70’li ve 80’li yılların, bu coğrafyanın İslam’la irtibatını yeniden keşif “macerasında” önemli bir yeri vardır. Bu, kimi artıları yanında, telafisi hayli zor bir “savrulma”yı da beraberinde getirmiştir. Keskin bir “redd-i miras” anlamına gelen Cumhuriyet’le birlikte kendi köklerimizle irtibatımızın kesildiği bir vaka. Ama bütün sorumluluğu Kemalist ideolojiye yükleyip hedef saptırmanın da bir anlamı yok. Tercüme furyasının son derece kontrolsüz biçimde alıp başını gittiği o dönemlerde bu toprakların müktesebatının Risale-i Nur’dan ibaret olduğu gibi bir kanaatin oluşmasına kimler vesile olmuşsa, büyük sorumluluk da onlara aittir. Risale-i Nur’la ilgili olumsuz bir göndermede bulunmaktan ziyade, bu tespit, ilim mirasımıza miyop bakıştan şikâyet olarak anlaşılmalıdır.
O dönemden itibaren Müslümanların birliğine, “yeniden uyanışına” (tırnak içindeki bu ifadeyi ihtiyatlı kullanıyorum) yaptığı vurgular, tasavvuftan renkler taşıyan felsefî tespitleri, şiiri, ruhî ve manevî tonlamaları… Muhammed İkbal’i bizim algı dünyamızda bu topraklarda doğup büyümüş ilim adamı ve mütefekkirlerin de önüne geçirmişti.
Benzeri bir imaj, bilhassa ilmî çevrelerde Muhammed Abduh üzerinde oluşmuştu. İslam’ın yeniden anlaşılması, Kur’an’ın “asrın idrakine söyletilmesi”, ümmetin birliği… gibi meseleler, bir de mezhep konusuna bakışı üzerinden dünyamıza sokulmuştu o da…
Muhammed İkbal’in niçin “sir” olarak anıldığı üzerinde yeterince kafa yorduğumuz söylenemez. İngilizlerin Hindistan’ı işgali konusuyla İkbal’in “sir”liği arasında bir ilişki olabilir miydi?
Yahut ümmetin birliğini müdafaa adına, yeni bir İslam dünyası adına yıkmadık kâşane bırakmayan “müçtehit” Muhammed Abduh bu meseleye nasıl bakmıştı?
Hindistan’ı işgal eden İngiltere kanunlarının diğer milletlere göre İslam’a daha yakın olduğunu söyleyen Abduh, Müslümanların, işgalci İngilizlerin hâkimiyetinde ve onların kanununu tatbik etmek üzere görev almasının caiz olduğunu söyler.[1] Her ne kadar burada Müslümanların maslahatı üzerinden hareket ediyor ve Müslümanlar böyle yapmadığı için diğer milletlerden geri kalmışlardır diyorsa da, “İslam’ın yenileyicisi” olarak oradaki işgale direnmenin fıkhını yazmak yerine, onlardan görev almayı tecviz etmesi elbette düşündürücüdür.
İkbal’e gelince, onun da bir reformist olarak yolu bu noktada Abduh’la kesişmiştir. Hatta o, işi daha da ileri götürerek şunları söyler: “İngiliz İmparatorluğu’nu dünyadaki en büyük Müslüman imparatorluk yapan şey, koruduğu Müslümanların sayısının çokluğu değil, bu imparatorluğun sahip olduğu ruhtur. (…) İngiliz İmparatorluğu’nun insanlığın siyasi evrimindeki uygarlaştırıcı bir faktör olarak kalıcılığı, bizim en büyük çıkarlarımızdan biridir. Bu geniş imparatorluk, bizim siyasi idealimizin bir yönünü yavaş yavaş harekete geçirdiği için bizim tam sempatimizi ve saygımızı hak ediyor.”[2]
Yorumu size bırakıyorum.
[1] Muhammed Abduh, Tefsîru’l-Menâr, VI, 409
[2] Muhammed İkbal, İslam Düşüncesi, 77-8
****
MÜNEKKİDHANE
MUHAMMED ABDUH'UN BAZI İTİKADİ GÖRÜŞLERİ
MUHAMMED ABDUH'UN
BAZI İTİKADÎ GÖRÜŞLERİ
Ebu Bekir SİFİL
Ağırlıklı olarak 18. yüzyıldan başlatılan ve ivme kazanarak 19 ve 20. yüzyılları da önüne katıp sürükleyen Modernizm, o "seyl-i hurûşân", enteresandır, en büyük yıkıcı etkisini İslam Dünyası ve Müslümanlar üzerinde gösterdi.
Grek-Hıristiyan izdivacının acı meyvesi olarak dünyaya geldiği coğrafyayı, yani Kıta Avrupası'nı ve onun "doğal uzantısı" Amerika'yı (ABD) mecburen hariç tutarak konuşursak, diğer kültür ve medeniyet havzalarında bu boyutlarda bir çalkalanmaya yol açmayan Modernizm'i İslam Dünyası'nda böylesi "etkileyici" ve hatta "belirleyici" kılan neydi?
Modernizm'in İslam Dünyası'nı "kuşatmaya" başladığı ilk dönemlerin ve ardından gelen süreçlerdeki karmaşanın oluşturduğu toz-duman ortamından biraz sıyrılarak meseleye soğukkanlı bir biçimde baktığımızda, belki de en baştan sorulması gereken şu soru ağırlığını hissettirmektedir. Acaba Modernizm'i üzerimizde bu denli etkili ve söz sahibi kılan, bizzat onun doğasında var olan kuvve/ler miydi, yoksa onunla muhatap olduğunda birden cin çarpmışa dönen ve "şu işi bir anlayalım" diyerek, Modernizm'i sorgulamak yerine, bir "sevk-i tabii" ile dönüp kendi dinlerini ve tarihsel tecrübelerini "sorgulama" kolaycılığını seçen Müslümanlar'ın yaşadıkları özgüven bunalımı mıydı? Bir diğer deyişle Müslümanlar'ın, kendi din anlayışları ve tarihsel tecrübeleri konusunda zaten bir problemleri mi vardı?
Kanaatimiz odur ki, Modernizm'i İslam Dünyası'nda her bakımdan hâkim mevkiine taşıyan, onun kendi doğasından getirdiği özelliklerden ziyade, Müslümanlar'ın yukarıda işaret ettiğimiz kolaycı, yüzeysel ve temelden yanlış tavrı olmuştur. Zira böyle bir badirede yapılması gereken şey, karşı karşıya bulunduğumuz bu cereyanın ve ortaya attığı iddiaların alabildiğine köklü ilmî ve tarihsel analizi olmak gerekirdi. Ona hayat veren temel kabullerin, olaylara, olgulara ve tarihe getirdiği bakış açılarının "niçin" ve "nasıl"ları yerine biz, kendi anlam haritalarımızın Modernizm ekseninde "meşru" olup olmadığını tartışmaya açtık!
Bu, doğrudan kendi kimliğimiz üzerinde bizzat kendi rızamız(!) ile başlatılan bir soruşturma idi. Ne var ki, soruları soran da, cevapları veren de aslında biz değildik. Her iki ameliyeyi de Modernizm yaptı; doğunun miskin çocukları ise bu babda, ellerine tutuşturulan metni tercüme edip ezberledikten sonra kendilerine (bize?) ait kavramlar kullanarak irticalen konuşuyor görüntüsü verdiler...
Bu söylediğimizin, yani Modernizm öncesi İslam Dünyası'nda yaşanan problemlerin Modernizm'in haklılığına ve doğruluğuna temel ve gerekçe kılınmasının yanlış olduğu tezinin sağlamasını en kolay yoldan şöyle yapmak mümkündür:
Modernist anlayışın doğruluğunu kanıtlamak maksadıyla (ya da neticede buna hizmet edecek tarzda) Modernist/ Reformistler tarafından İslam Dünyası'nın mevcut görüntüsüne gönderilen sorgulamalar, aslında Modernizm'e hiç kapı aralamadan, "sistem içinde" kalarak kendi devinim mekanizmalarımız vasıtasıyla da yerine getirilebilirdi. Nitekim tarihin muhtelif dilimlerinde İslam coğrafyasında ilmî, ahlakî, idarî... alanlarda baş gösteren çözülmeler ve kaymalar karşısında kendi kültür dinamiklerimizi harekete geçirerek fonksiyon icra eden "mücedditler"in yaptığı aslında "işi aslına irca etmek"ten başka bir şey değildi. Ömer b. Abdilazîz (r.a)'den (ilk yüzyıl) başlatılarak Şah Veliyyullah Ahmed b. Abdirrahîm ed-Dihlevî'ye (18. yüzyıl) kadar getirilen liste içinde tecdid geleneğinin temsilcileri tarafından gerçekleştirilen icraatların ve geliştirilen bakış açılarının tahlili, İslam Modernistleri'nin temel hamlelerinin niçin yanlış olarak görülmesi gerektiğini ortaya koyacaktır.
Bu yazının amacı böyle bir tahlile girişmek olmadığından, burada bununla iştigal etmeyelim ve meseleyi ilgili çalışmalara havale ederek esas maksada gelelim.
M. Abduh'un düşüncesinin temel dinamikleri:
Kiminin "Erken Modernizm", kiminin de "Modernizm Öncesi Islah Hareketleri Dönemi" olarak ifade ettiği 18. yüzyılın ikinci yarısından 19. yüzyılın sonlarına/20. yüzyılın başlarına kadar geçen dönem içinde görüşleri öne çıkan ve etkisi günümüze değin süren önemli isimlerden birisi olan Muhammed Abduh, tıpkı yaşadığı dönemde olduğu gibi günümüzde de görüşleri etrafında yoğun tartışmaların yaşandığı bir şahsiyet olarak bu yazının asıl konusunu oluşturacaktır.
Konunun ayrıntılarına girmeden önce bir hususu tasrih etmekte zaruret görüyoruz. Muhammed Abduh, pek çok meselede ortaya attığı -kimi kendine özgü, kimi de daha evvel başkaları tarafından da ileriye sürülmüş- görüşlerle, hakkında, biri ifrat, diğeri tefrit olmak üzere iki ayrı yönelişin zeminini hazırlamış gibidir.
Bir kısım kimseler -tabir caiz ise- "pür modernist" bir yaklaşım benimserken kendilerine onun düşüncelerinden payandalar aramışlar ve zaman zaman da ona, söylemediği şeyleri söyletmişlerdir.
Aşağıda bir dipnotta göreceğimiz gibi Abduh, ağırlıklı olarak "aklî gelişme" bakımından insanlığın "kemale ulaşma evreleri" diyebileceğimiz bir dizi sürecin varlığından bahsetmektedir. Ona göre bu süreçler, İslam'ın gelmesiyle nihayetlenmiş ve insanlık İslam ile birlikte "olgunluk dönemi"ne (sinnu'r-rüşd) ulaşmıştır. Modernistler bu görüşten hareketle Abduh'un, insanlığın artık hazır vahyin verilerine ihtiyaç duymadığı ve kendi kurtuluş kaderini kendisinin çizebileceğini söylediğini ileri sürmüşlerdir...
Oysa aynı dipnotun devamında da göreceğimiz gibi Abduh'ta, tam olarak bu görüşü destekleyen bir ifade bulmak zordur. Bu ancak onun -yoruma açık duran- bazı ifadeleri hakkında akıl yürütmeyle yapılacak çıkarsama neticesinde mümkün olabilir.
Buna karşılık başka bir kısım zevat ise Abduh'un "sahih İslam"a aykırı herhangi bir tavır içine girmediğini, onun bütün yaptığının, insanları Selef akidesine ve Selef döneminde yaşanan İslam'a çağırmak, bid'atlerle mücadele etmek ve Batı dünyası karşısında perişan bir halde bulunan İslam alemini uyandırmak için mücadele etmekten ibaret bulunduğunu ve ondan, bunun dışında herhangi bir tavır ve kavil sadır olmadığını söylemektedirler.
Yukarıda zikrettiğimiz ilk grup, kendi yaklaşımlarını terviç etmek için Abduh'un marjinal görüşlerini öne çıkarırken, ikinci grup ise sahih İslam'a ve Ehl-i Sünnet'e ters düşmeyen yaklaşımlarına[1] vurgu yapmaktadırlar. Bunun sonucunda da ortaya, birbiriyle bağdaştırılması hayli müşkilat arz eden birden fazla Muhammed Abduh portresi çıkmaktadır. Abduh'un bir "modernist" mi, yoksa sadece "ıslahatçı" mı olduğu yolundaki sorunun hala net bir cevaba kavuşamamış olmasında, bu kavramlara yüklenen anlamın sınırlarının açık bir şekilde tesbit edilmemiş olması kadar, Abduh hakkında kalem oynatan kimselerin onu kendi oluşturdukları şablonlar içinde görme ısrarının da rolü büyüktür.
Oysa onu -ve tabii onun adıyla birlikte anılan Cemaleddin Efganî ve Reşid Rıza'yı- ne "kutsallaştırarak", ne de yere batırarak varılacak bir yer yoktur. Kanaatimize göre yapılması gereken, onun, Sahabe neslinden itibaren bu ümmetin muteber ve mutemet imamları ve ulemasınca ortaya konmuş bulunan sahih İslam anlayışına ters düşen görüş ve yaklaşımlarını herhangi bir zorlama tevil ve yoruma kaçmadan "net" bir şekilde ortaya koymak ve böylece "doğru" bir Abduh portresi ortaya çıkarmaktır.
Burada peşinen belirtelim ki bu yazı, böyle etraflı bir çalışmayı hedeflememektedir. Bizim burada yapmaya çalışacağımız şey, onun, bu ümmetin selefi tarafından bize aktarılan sahih İslam'a muhalif itikadî görüşlerinden önemli bulduğumuz bazı hususları tebellür ettirmektir. Onun özellikle Fıkhî alandaki "şazz" görüşleri daha önce pek çok çalışmanın konusu olduğu için burada bunların tekrarını zait görüyoruz.
Ortaya koymaya çalışacağımız hususların tarafsız ve peşin hükümden arınmış bir gözle okunması halinde, Abduh'un, olumlu ve makbul yaklaşımları yanında, birçok noktada kendi içinde çelişkiler taşıyan görüşlere sahip olduğu, bundan da önemlisi, yukarıda işaret ettiğimiz "sahih İslam"la bağdaştırılması mümkün olmayan tavırlar sergilediği görülecektir. Burada peşin olarak vardığımız bu sonucu "önyargılı" bulanlar çıkabilir. Ancak bu okuyuculara, hemen karar vermeden, yazıyı sonuna kadar ve "objektif" bir gözle okumalarını tavsiye etmekten başka yapabileceğimiz bir şey olmadığı da ortadadır.
1- Batı düşüncesi:
Önce yandaşı/karşıtı herkesin ortaklaşa dile getirdiği bir noktayı tebarüz ettirelim: Muhammed Abduh, fikriyatını kristalize eden temel görüşlerinde Batı düşüncesinden ve Batılı Modernist yaklaşımdan etkilenmiştir.[2] Aksini düşünmek vakıa ile ters düşmek olur. Zira onun görüş ve düşüncelerinden ilham alan İslam Modernistleri'nin, İslam Dünyasındaki Modernist hareketi besleyen temel hareket noktaları itibariyle Abduh'un düşüncelerinde kendileri için alabildiğine münbit bir alan bulmuş olduklarını söylemek, yeni bir keşifte bulunmak olmayıp, sadece "malumun ilamı"ndan ibarettir.
Bizzat "din" olgusuna bakışında pragmatik bir eğilim sezilen Abduh'un bizce tartışılması gereken ön önemli tavırlarından biri budur. Zira kanaatimize göre bu nokta, onun diğer görüşlerinin şekillenmesinde bir anlamda temel bir fonksiyon icra etmiştir.
Mesele şudur: İslam Dünyası, Batı'nın elde ettiği bilimsel ve teknolojik gelişmenin ve buna bağlı olarak ortaya çıkan ekonomik ve sosyal refah seviyesinin gerisinde kalmıştır. O halde Müslümanlar'ın yapması gereken, İslam Dünyasının "geri kalması"na sebebiyet veren taklit, taassup, dinin özünden uzaklaşılması, aklın geri plana itilmesi... gibi unsurları ortadan kaldırarak yerlerine zıtlarını ikame etmek olmalıdır. "Peki Müslümanlar bunu niye yapmalıdırlar?" sorusunun cevabı ise, açıktır ki "dinî" olmaktan çok "dünyevî"dir.
Abduh'un, yazılarında -bir kısım örneklerini aşağıda göreceğimiz- kimi İslamî asıllardan sarf-ı nazar ederken veya o asıllara tavır alırken, akla adeta "abanarak" aşırı bir vurgu yapmasının altında yatan gerçek saik de budur.
İslam ilim geleneğinin, kuruluş dönemleri itibariyle Antik Yunan'a dayandığını ileri süren Abduh'a göre[3] insanlığın iki rehberi vardır: Vahiy (Kur'an) ve akıl. İslam ve onun kutsal kitabı sayesinde insanlık aklî bakımdan öyle bir olgunluk seviyesine erişmiştir ki, artık yeni bir semavî dine, yani vahye ihtiyacı yoktur. İnsan, aklı ve fikriyle baş başa kalmıştır. Bu yüzden, genel İslamî kurallar çerçevesinde kendi yolunu kendisi çizecektir.[4]
Ona göre, dine inanan insan için iki büyük özellik vardır: İrade özgürlüğü ve fikir özgürlüğü. Kişi, bu iki özellik ile insanî hususiyetlerinde kemale erer.[5]
İslam'ın, insanlar için bütün fazilet kapılarını açtığını, bütün iyiliklerin yolunu gösterdiğini ve bütün nizam/intizam kaidelerini takrir ettiğini belirttikten sonra şöyle der: "Böylece, -zikrettiğimiz gibi- rüşd dönemine erişmiş olan insan için fikir hürriyeti ve düşünmede/araştırmada aklın bağımsızlığı için gerekli unsurlar bir araya gelmiş olmaktadır. (...)
"Rüşd çağından sonra vesayet ve aklın kemale ermesinden sonra velayet olur mu?"[6]
Biraz önceki bir dipnotta da belirttiğimiz gibi bu ifadeler, bir kısım modernistler tarafından, Muhammed Abduh'un, insanlığın artık hazır vahyin verilerine ihtiyaç duymayacak ve kendi kurtuluş kaderini kendisi çizebilecek bir olgunluk dönemine eriştiğini ileri sürdüğü biçiminde yorumlanmıştır.
Ancak "Risâletu't-Tevhîd"de yer alan bu ifadelerden yola çıkarak böyle bir sonuca varmak mümkün görünmemektedir. Zira bu eserinin, yukarıdaki ifadelerinden önce gelen birçok kısmında, aklın bağımsız olmadığını ve mutlak biçimde vahyin yol göstericiliğine muhtaç olduğunu tekitli ifadelerle dile getiren de yine Abduh'tur.[7]
Nitekim Farah Anton'a yazdığı reddiyede İslam'ın akla tanıdığı yetkiden ve bu yetkinin sınırlarından bahsederken şöyle der:
"İslam milleti -kale alınmayacak bir azınlık dışında- ittifak etmiştir ki, akıl ve nakil çatıştığında, aklın delaleti esas alınır; naklin durumu konusunda ise şu iki nokta kalır:
1- Naklin sıhhatine teslim olmak, manasının anlaşılmasından acze düşüldüğünü itiraf ve o konudaki ilmi Allah'a havale etmek;
2- Nakli, anlamının aklî isbat ile uygunluk arz etmesi için lügat kaidelerine riayet ederek tevile tabi tutmak...
"Kur'an'a, sahih Sünnet'e ve Hz. Peygamber (s.a.v)'in uygulamasına dayanan bu esas sayesinde aklın önündeki bütün yollar açılmış, bütün engeller kaldırılmış ve akla sınırsız bir alan tanınmış olur..."[8]
Naklin tevilinde sadece lügat kaidelerinin belirleyiciliğine başvurulması burada akla şu soruları getirmektedir:
1- Burada söz konusu olan "nakil", eğer Kur'an ayeti ise, konu hakkında Sünnet'in hiçbir fonksiyonu yok mudur?
2- Eğer bu kelime Sünnet'i de içine alıyorsa, Hz. Peygamber (s.a.v)'in terbiyesinde yetişmiş olan Sahabe'nin bu konudaki kanaatinin de dikkate alınması gerekmez mi?
3- Eğer bu konuda geçmişte vuku bulmuş bir İcma var ise, Kur'an ve Sünnet çerçevesinde kollektif olarak belirlenmiş böyle bir hususun hiçbir epistemolojik değeri yok mudur?
Nitekim Abduh'un da sık sık vurgu yaptığı Selef âlimlerinin ve Müctehid İmamlar'ın [9] tutumu budur. Söz gelimi Müctehid İmamlar'ın, bilgi edinme ve hüküm çıkarma kaynakları meyanında, yani Şer'î deliller hiyerarşisinde Kur'an ve Sünnet'ten sonra Sahabe'nin icmaının ve hatta ihtilafları halinde, tercih edilen sahabî görüşünün esas alınmasını ortak bir kıstas olarak belirlemiş olmalarının bir anlamı yok ise, onlara yapılan vurgunun ne anlamı kalacaktır?
Öte yandan anlaşılması konusunda problem yaşanan naklin, Kur'an ve Sünnet'ten müstenbat olan genel Şer'î asıllara irca edilmesi daha "İslamî" değil midir?...
Belki bütün bu noktalardan önce şu sorunun açıklığa kavuşturulması gerekmektedir: Burada öne çıkartılan "akıl" hangi akıldır? Burada söz konusu olan "profan akıl" ise, böyle bir aklın en temelde vahiy olgusu karşısındaki olumsuz tutumu önemli bir problem olarak önümüzde duruyor demektir.
Eğer kastedilen, Kur'an ve Sünnet çerçevesinde fonksiyon icra eden "İslamî akıl" ise, Abduh'un birtakım Kur'an ayetlerini -zaman zaman kendisiyle çelişkiye düşerek- aklî (!) izahlarla tefsir etmeye çalışmasını anlamak mümkün değildir. (Aşağıda "melekler" konusuyla ilgili söyledikleri üzerinde dururken bu noktaya örnekler zikredeceğiz.)
Onun, profan aklı değil de İslamî aklı kasdettiğini söyleyebilmek için İslamî aklın "oluşturulması" ve " doğru işletilmesi" konusunda Abduh'ta Kur'an ve Sünnet nasslarıyla desteklenip beslenmiş temelli yaklaşımlar bulmamız tabii olmalıdır. Zira kişi -hele Abduh konumundaki kişi-, iddialarını bu şekilde sistematize etmedikçe kendi içinde çelişkiye düşmekten ve tutarsızlıklar/eksiklikler sergilemekten kurtulamaz.
Akla yaptığı onca vurguya rağmen, aklın her şeyin künhünü kavrayamayacağını söylemekten de geri durmamış olan Abduh, bir Tefsir Usulü kaidesi olarak şu prensibi sık sık vurgulamaktadır: Akılla kavranamayacak müteşabihatın ilminin Allah'a havale edilmesi ve Selef'in izlediği "tefvîz" metodu.[10] Keza aklın fonksiyon alanının, müşahedat ve tecrübe çerçevesiyle sınırlı olduğunu söyleyen de odur.[11]
Ancak bu prensibi, Kur'an'da zikredilen meşhur "fil olayı"nı tefsir ederken yine bizzat kendisi ihlal etmektedir. Yaygın olarak bilindiği gibi Abduh, 105/el-Fîl suresinde anlatılan fil ordusunun helakini, askerler arasında çıkan çiçek ve kızamık salgınına bağlamakta, hastalığın kaynağını da surede anlatılan "siccîl"e bağlamaktadır.[12]
Hatta bu kadarla da kalmamakta, Fil ordusunun çiçek ve kızamıktan helak olduğu görüşünü İkrime ve Ya'kub b. Utbe'den naklettiği iki rivayetle destekleyerek şöyle demektedir:
"Rivayetlerin ittifakla naklettiği ve inanılması doğru olan husus budur. (...)
"Bu kuşların, bazı hastalıkların mikroplarını taşıyan sinek veya sivrisinek cinsinden olduğuna ve (surede anlatılan) bu taşların, rüzgârların taşıması ile bu hayvanların ayaklarına bulaşan zehirli pişmiş çamurdan olduğuna itikat etmen caizdir...
"Bu surenin tefsirinde itimat edilmesi doğru olan budur. Bunun dışındaki açıklamaların ise, rivayeti sahih olsa bile ancak bir te'vil ile kabul edilmesi doğru olur..."[13]
Merhum müfessir Elmalılı Hamdi Yazır'ın, "Fakat Hammer'in bile bir ihtimalden ileri götürmediği bu çiçek illeti sözünü, teessüf olunur ki Abduh, fahiş bir tedlis-ü teşviş ile tevatür miyanına karıştırıp rivayetlerin ittifak ettiği sahih bir habermiş gibi ileri sürmeye çalışmış ve güzel bir başlangıçla başlayan kelamını güya bir incelik göstermek üzere mikroplara bulamıştır. Onun için burada onun sözlerini gözden geçirerek doğrusunu eğrisini ayıklamak bir vazife olmuştur..." sözleri ile başlayan sert tenkitlerine maruz kalmış olan[14] bu yaklaşımda dikkatimizi çeken iki hususa temas etmeden geçemeyeceğiz:
1- Sahih haber-i vahidleri, tevatür seviyesine ulaşmadıkları gerekçesiyle bilgi kaynağı olarak görmeyen Abduh, bu surenin tefsirinde kendisine sadece iki zayıf rivayeti dayanak almaktadır ki, Elmalılı merhumun da ifade ettiği gibi, yakından bakıldığında bu rivayetler de onun maksadına hizmet temekten uzaktır.
2- Yukarıda bir vesile ile belirttiğimiz gibi Abduh, bu tarz şazz tutumlarını "görüşlerden bir görüş" olarak takdim etmek yerine, "doğrusu budur" diyerek kestirip atmaktadır. Tefsirinde geçmiş müfessirleri çoğu zaman muahezeden geri durmayan Abduh'un unuttuğu önemli bir husus var ki, dikkatli okuyucunun gözünden kaçmayacaktır: Eleştirdiği o müfessirler, ayetlerin tefsirine dair kendilerine doğru gelen ve tercih ettikleri açıklamayı "Allahu a'lem" demeden bitirmezken, Abduh'ta böyle bir inceliğe tesadüf olunamamaktadır. Elbette bu tutum bizatihi tefsire bir halel getirmez ama, kendi görüşünü, "itimat edilecek doğru tefsir tarzı budur" diyerek bitirmek ne kadar ilmîdir?!..
Esasen burada vahiyle[15] birlikte sadece aklın öne çıkartılması, diğer bir İslamî temel olan Sünnet'e ve dolayısıyla hadislere bakışla doğrudan ilgilidir ki aşağıda bu hususa değineceğiz. Ancak burada Abduh'un "es" geçtiği bir noktayı dikkatlere sunmadan geçmek, bu bahis için önemli bir eksiklik olacaktır.
Hiçbir medeniyet, kendisinden önceki birikim ve tecrübeyi görmezden gelerek ya da reddederek oluşmamıştır. Esasen böyle bir şey mümkün de değildir. Tıpkı kuruluş döneminde İslam medeniyetinin, kendisinden önceki bilgi birikimine "Müslümanlar eliyle oluşmamıştır" gerekçesiyle sırtını dönmediği gibi, Batı medeniyeti de İslam coğrafyasında vücuda getirilmiş olan tecrübeye bigâne kalmamıştır.
Kanaatimize göre Abduh'un fikriyatındaki en önemli badirelerden birisi, aklın bağımsızlığına abartılı bir vurgu yaparak mazinin birikimini "taklid"i zemmetmek adına karalamaya çalışmasıdır. Abduh, geçmişle refere ettiği her yaklaşımında İslam'ın ilk üç asrını öne çıkartırken, bu doğru tavrı bin yıllık tecrübenin reddi nakisasıyla malul hale getirmektedir. İslam tarihinin bu dilimi üzerinde durduğu hemen her yazısında göze çarpan, kargaşa, taklit, taassup vs. dir. Oysa unutulmamalıdır ki, İslam medeniyetinin, en görkemli ve somut yansımaları bu "taklit dönemi"nde ortaya çıkmıştır!
2- Bilgi kaynağı olarak Hadisler :
Abduh'a göre hadislerin bilgi kaynağı olarak görülebilmesi için tevatür seviyesine ulaşmış olmaları şarttır. Bu kategorinin dışında kalan ve Usul-i Hadis uleması tarafından haber-i ahad olarak nitelenen, Usul-i Fıkıh uleması tarafından ise meşhur, müstefiz, ahad gibi alt kategorilere ayrılarak her biri hakkında ayrı bir hüküm verilen[16] hadisler hakkında ise şöyle der:
"Bu türlü hadislerde gelen hususlara, bu hadisler kendisine ulaşmış bulunan ve sıhhatini tasdik eden kimselerce iman edilmesi gerekir. Böyle haberlerin kendisine ulaşmadığı veya ulaştığı halde sıhhatleri hakkında kendisine bir şüphe arız olan kimselere gelince, bunları tasdik etmediği için o kimseler kınanamaz. Bütün bu hususlarda aslolan şudur: Hz. Peygamber (s.a.v)'in söylediğini veya onayladığı bildiği bir şeyi inkâr eden kimse, peygamberliğin doğruluğuna ta'n etmiş ve peygamberliği yalanlamış olur. Tevatürle sabit olan ve dinden olduğunu bildiği hususları göz ardı eden kimselerin durumu da böyledir. Bu (tevatürle sabit olma özelliği) Kur'an'ın ihtiva ettiği hususlar hakkında söz konusudur. Bir de amelî sünnet(ler) böyledir, (ancak) bunlar azınlıktadır."[17]
Nitekim mesela peygamberlerin mucizelerini teorik olarak kabul ederken[18] Hz. Peygamber (s.a.v) 'in mucizelerini anlatan nasslar ile ilgili tavrındaki olumsuzlukta, yukarıdaki iki maddenin (aklî izah gayreti ve hadislere güvensizlik) belirleyici bir rolü vardır. Oysa Hz. Peygamber (s.a.v)'in mucizelerini anlatan rivayetler -lafzen olmasa da manen- tevatür seviyesindedirler ve Abduh bunları kabul etmemektedir.[19]
Hz. Peygamber (s.a.v)'in mucizeleri konusundaki olumsuz tutumu onun şu ifadelerinden açık şekilde anlaşılmaktadır:
"Bunlara (Efendimiz (s.a.v)'den önceki peygamberlerin mucizelerini anlatan Kur'an ayetlerine, E.S) zahir anlamları üzere iman etmemiz gerekir. (...) Böylece (Kur'an'ın nüzulüyle birlikte) mucizeler dönemi sona ermiş ve insan, İslam dini ile (insanlığın) olgunluk döneminde girmiştir. Bu dönemde artık mucizelerin çarpıcı özelliği insanı imana cezbedicilik vasfını yitirmiştir. (...) Bilakis Allah Teala insanı, Allah'a ve vahye imanı elde etmesi için son vahyi ile, "Kur'an" ile aklını kullanmaya yönlendirmiştir.."[20]
Abduh'un bu yaklaşımında, biraz önce geçen bir dipnotta zikrettiğimiz bir argümanın da ağırlığını görmek zor değildir. Hatırlanacağı gibi o, insanlığın Kur'an ile birlikte gelişme evresini tamamladığını ve artık olgunluk dönemine eriştiğini söylemekteydi...[21]
Bu sebeple o, insanların ahirette sorumlu olacakları şeyin, Kur'an ve "onun beyanı olan" Sünnet'ten ibaret olduğunu söylediği halde[22] Kur'an'ın mübhem veya mücmel bıraktığı hususlarda sahih Sünnet'in (hadislerin) getirdiği açıklamayı çoğu zaman görmezlikten gelirken, zaman zaman da kendi yaklaşımını temellendirmek maksadıyla zayıf hadislere (Fil suresi tefsirinde[23] ve "İlim çinde de olsa arayın" hadisi [24] ile istidlal ederken yaptığı gibi) dayanmakta bir sakınca görmemektedir.
3- Meleklerin ve cinlerin ontolojik varlığı:
Abduh bu meseleyi işlediği 2/el-Bakara, 34 ayetinin tefsirinde cinlerin ve meleklerin, hakikatini bilemeyeceğimiz gayb âlemine ait varlıklar olduğunu söylemekte ve şöyle eklemektedir:
"Biz bunların hakikatini araştırmayız ve bunlara, masum olan Hz. Peygamber (s.a.v)'den gelen kat'î bir nass bulunmadıkça herhangi birşeyi nisbet etmeyiz..."[25]
Ancak bu sözlerden hemen birkaç sayfa sonra birden karar değiştirmekte ve -kısaca- şunları söylemektedir:
"Daha önce meleklerin gaybî mahlûklar olduğunu, hakikatlerinin bizim tarafımızdan bilinemeyeceğini (...) söylemiştik. Şimdi ise diyoruz ki: Hayrın ilhamı ve şerrin vesvesesi, Hz. Peygamber (s.a.v)'in lisanında varit olan hususlardır. (...) İlham ve vesveseden her birinin mahalli ruhtur. O halde melekler ve şeytanlar da insanların ruhlarıyla birlikte bulunan ruhlardır. Dolayısıyla meleklerin, bizim bildiğimiz şekillerde temessül etmesi sahih değildir. (...)
"Sen, Allah'ın gökte melekleri bulunduğunu iddia etmiyor musun? Peki, yeryüzündeki meleklerin nerede ikamet ettiğini biliyor musun? Onların bulunduğu mevkileri tayin ve meskenlerini tasvir edebiliyor musun? Onlardan, senin sağında ve solunda bulunanların nerede oturduğunu biliyor musun? Onların "nuranî" cisimlerinin, karanlıklarda sana ışık saçtığını görüyor musun? (...)
"Şu halde irfan taliplilerini, senin de iman ettiğin Kur'an'ı tasdik ve senin de risaletini tasdik ettiğin Peygamber'e iman ettikleri sürece şüphecilikle itham etme! Onlar, imanlarında senden çok daha üstün bir derecededirler! (...)
"Dikkat et ki, bir mü'minin nefsi, Rabb'inden kendisine indirileni anlama konusunda -dediğimiz gibi- kalbinin itmi'nan bulduğu bir tarza meylederse, o kimse dininde güven içindedir..."[26]
Sırası geldiğinde tekrara düşmek pahasına vurgulayacağımız gibi, Abduh bu meselede de kendisiyle çelişiyor görüntüsü vermekten kurtulamamakta ve mesela bir yerde şöyle demektedir:
"Melekler ruhanî, akıllı ve kendi nefsiyle kaim mahlûklardır ve gayb âlemindendirler. Bu sebeple -daha önce de belirttiğimiz gibi- onların hakikatini araştırmayız."[27]
Oysa yukarıda da gördüğümüz gibi, meleklerin hakikati ve varlıklarının mahiyeti üzerinde tamamen aklî bir tavırla fikir yürüten de bizzat kendisi olmuştur.[28]
Burada hatırlamalıyız ki, meleklerin ontolojik haricî varlığını bize bildiren ve onları -en azından bir kısmını- "ikişer, üçer, dörder kanatlı" varlıklar olarak tasvir eden, başkası değil, bizzat Kur'an'dır:
"Hamd, gökleri ve yeri yaratan, melekleri ikişer, üçer, dörder kanatlı elçiler kılan Allah'a mahsustur..."[29]
Ve yine Hz. Peygamber (s.a.v)'in, Cebrail (a.s)'i iki kere gördüğünü de söyleyen Kur'an'dır:
"Bir kuvvet sahibi ki, hemen dosdoğru göründü. Ve o, en yüksek bir sema kıyısında idi. Sonra yaklaştı da aşağıya iniverdi. Derken iki yay kadar veya daha yakın oluverdi. (...) Andolsun ki (Peygamber) onu (Cebrail'i) diğer bir inişinde de gördü..."[30]
Hatta bu ayetler üzerinde dururken Cebrail (a.s)'ın Hz. Peygamber (s.a.v)'e, görülebilecek bir şekilde temessül ederek göründüğünü söyleyen[31], 97/el-Kadr suresini tefsir ederken, "Yüce Allah, Hz. Peygamber (s.a.v)'in melekleri ilk defa bu gece gördüğünü haber vermektedir. Melekler bu gece ruhanî âlemlerinden inerek (...) Hz. Peygamber (s.a.v)'in görmesi için temessül etmiş (onun görüp idrak edebileceği bir şekle bürünmüş) lerdir."[32] diyen ve hatta "Onları (melekleri ve cinleri) insanlardan hiç kimse görmemiştir; onlar hakkında herhangi bir şey bilmek de imkân dâhilinde değildir..."[33] diyen Abduh'un, "meleklerin, bizim bildiğimiz şekillerde temessül etmesi sahih değildir" dediğini hatırlayacak olursak, bu işkâli kendi zihninde nasıl çözdüğünü merak etmemek elde değil...
Meseleyi daha da ilginç kılan, bu yaklaşımın aklî bir istidlal olarak "görüşlerden bir görüş" şeklinde takdimiyle yetinilmeyip, bu görüşe kail olanların imanının diğerlerine göre daha üstün olduğunun iddia edilmesidir.
Oysa "zann"ın itikad olarak görülmesinin sahih olmadığını söyleyen[34], -aşağıda zikredeceğimiz- "taklit" meselesinin caiz olmadığına Kur'an'dan istidlal ederken "Sadr-ı Evvel" ve ilk üç asır ulemasının icmaını öne çıkartan[35], ("nefs"in mahiyetine değinirken) "biz, duyu ve akılla bilinen hususların ötesindeki konularda, peygamberimizin (s.a.v) getirdiği vahiyden başkası ile ihticac etmeyiz; bu vahyin çizdiği sınırda durur, ondan ne fazlasını, ne de eksiğini söyleriz"[36] diyen ve dahi meleklerin de ruhu olduğunu ihsas eder biçimde "meleklerin ruhu" terkibini kullanan[37] da yine Abduh'tur...
4- Taklit ehlinin durumu:
Abduh'un fikriyatını oluşturan temel taşlarından birisi "taklid"in reddi ve zemmidir. Gerek müstakil yazılarında, mektuplarında ve gerekse tefsir ettiği Kur'an ayetlerinde bu mesele üzerinde geniş bir şekilde durmakta ve taklidi mahkûm etmek için adeta her fırsatı ganimet bilmektedir.
Abduh için taklidin cevazı veya adem-i cevazı sadece metodolojik bir mesele değildir. Bilakis ona göre Ümet-i Muhammed'in kurtuluşu, taklidin reddi ve aklın bağımsızlaştırılması ile doğrudan ve etkin bir biçimde ilgilidir. Hatta Abduh taklidi yererken bu noktada da kalmamakta ve işi, taklidin, kişiyi şirke düşüreceğini iddiaya kadar götürmektedir. Aşağıdaki pasajları birlikte okuyalım:
"Eğer bizler Kur'an'ın ve peygamberî hidayetin beyan ettiği sınırlarda durursak, darlığa ve zorluğa yer vermeyen müsamahakâr hanifliğin ne demek olduğunu anlamamız kolaylaşır. Yine kendisinde hiçbir eğrilik ve nakz bulunmayan halis dinin ne olduğunu biliriz. Ancak fakihlerin görüşlerine ve bu görüşlerdeki farklılıklara, onların ihtilaflı meselelerine ve bunların illetlerine bakacak olursak, bunlardan birini diğerine tercih konusunda şaşırır kalırız. (...)[38]
"Biz, söz konusu görüş sahiplerine ve bir görüşü diğerine tercih edenlere ilişmiyoruz. (...) Aksine onlar hakkında hüsn-ü zan ediyor ve diyoruz ki: Onlar, ilimlerinin ulaştığı şeyleri söylemişler ve kendilerini şari' kılmamış, araştırmacı mevkiinde görmüşlerdir. (...) Dine inanan kimselerin, dinin hükümlerinin kendilerine karışık gelmemesi için daima o dinin kitabına bakmaları gerekir ve hiç kimsenin, akaidinde ve ibadetinde Allah'tan başkasına müracaat etmesi caiz değildir. (...)
"Yukarıda geçen ayet, Allah Teala'nın azabının, O'nu bırakıp endâd (şirk vasıtası) edinenlere ineceğini söylemektedir. Bu ayet, hem endad edilenleri hem de endad edinenleri kapsayacak şekilde ve şahsi görüşle, hevayla ve taklitle teşride bulunma hususlarını ve benzeri dalaletleri ihtiva eder tarzda geneldir. (...)
"Kur'an'ın hidayeti ile mukallitler arasındaki engeller olmasaydı, bu ayette onlar hakkında şiddetli bir sarsıntı mevcut bulunduğu anlaşılırdı. Çünkü onlar din konusunda ölü veya diri insanların sözleri ve görüşleri üzerinde donup kalmışlardır. Buradaki taklidin akaid veya ibadetler, helallık veya haramlık hükümleri konusunda olması bir şeyi değiştirmez. (...)
"Din konusunda kendine özgü bir anlayış ortaya koyan ve delilden, kendisine açık gelen hükmü çıkartarak takrir eden ve bu tavrıyla insanlara fıkıh kapılarını açmayı, ilmin yolunu kolaylaştırmayı amaçlayan ve sonra da insanlara, kendi görüşünü Allah'ın Kitabı'na ve Resulü'nün Sünneti'ne arz etmelerini emrederek onları, deliliyle ikna oldukları dışında kendi görüşünü benimsememelerini yasaklayan kimseye gelince, o, hidayet imamlarından ve müttakilerin ileri gelenlerindendir. Başkasının, kendisinden habersiz olarak kendisini taklit etmesi ve ölümünden sonra kendisini Allah'a ortak kılması ona bir zarar vermez.[39]
Taklidin kişiyi dinden çıkmaya kadar götürdüğünü ileri süren Abduh, Kur'an'da şirk ve küfür ehli için zikredilmiş olan ve onların dünya ve ahiret ahvalini tasvir eden ayetleri tefsir ederken sözü mutlaka taklit meselesine getirmekte ve söz konusu ayetlerin şümulüne onları da sokmaktadır. Bu konuda zikredilebilecek örnekler alabildiğine fazla olduğu için burada bunları zikretmek yerine, okuyucuya onun tefsire dair yazdıklarını okumayı tavsiye etmek daha uygun olacaktır.
Ancak bu bahsi kapatmadan Abduh'tan bir-iki alıntı daha yapmak istiyoruz:
"Eğer (taklit ehli alim) gözünü açsa, meşayihin ileri gelenlerinin bunu yaptığını (mezhep imamının görüşlerini anlamaya çalışmak ve hadiseler hakkında bağımsız hüküm vermek, E.S) ve bu hususta daha da ileri giderek kendi görüşlerinden bazılarını benimseyen kimseye muhalefet ettiklerini görecek. Sonra bu konuda o kimse ile tartışacak olsan, seni zındık saymaya ve senin, kendisini dinden çıkmaya çağırdığını iddia etmeye yatkındır. O miskin kişi bilmez ki, bu hususta asıl kendisi dininin nasslarına muhalif hareket etmekte ve dinden çıkmaya hazırlanmaktadır..."[40]
Taklide getirdiği çözüm
Taklidi caiz görmeyen, hatta şirk sayan Abduh'un, Ümmet'in fertlerini taklitten kurtarmak içen geliştirdiği formül şudur:
"Bu görüşler arasında orta yol şudur: Kişinin, akaide ilişkin kanaatlerini imkân bulduğu kadarıyla kendisinin tesbit etmesi. Bu hususta delillerin arasını mantık kuralları çerçevesinde telif etmek şart değildir. (...)
"Ahkâma ve helal-haram meselelerine gelince, bunlar arasında hiç kimsenin kimseyi taklit etmesinin caiz olmadığı meseleler vardır ki bunlar, namazın, zekâtın, orucun, haccın farziyeti gibi (...) dinden olduğu zaruretle bilinen hususlardır. Zira bunların delilleri ve uygulanış biçimleri mütevatirdir. (...)
"Bunlar arasındaki bir diğer grup da, mütevatir olmayan hadislerden istinbat edilen ince fer'î meselelerdir ki, müslümanların tümü bunlara muttali değildir. Böyle meselelerde Selef-i salihinin tavrı şöyle olmuştur: Bir kimseye bu türlü meseleler hakkında bir hadis, itimat ettiği ve sübutuna inandığı bir tarik ile ulaşmışsa, onunla amel ederdi. Onlar hiç kimseye -velev kendisini ilim tahsiline adayanlar olsun-, bir konuda rivayet edilmiş olan bu ahad hadislerin tümünü araştırmayı ve onlarla amel etmeyi gerekli görmemişlerdir. (...)[41]
"Böyle fer'î meselelerde avamın cehaleti evleviyetle mazur görülür. Avama gereken, bu hadislerden kendisine ulaşmış olanları araştırmaktır. Şu halde avamdan olan kişi, herkesin rivayetini ve kitaplarda gördüğü her görüşü kabul etmeyecektir. Çünkü kitaplarda mevzu ve zayıf hadisler çoktur.
"Bu metodun takip edilmesinde müslümanlar için herhangi bir sıkıntı ve darlık yoktur; ancak atalarını ve aşiretlerini taklit ederek sünnet olanı bid'at olandan ayırmanın kendilerine kolay olabileceği birtakım adet ve amellerle iktifa ederek dinlerini tamamıyla terk etmeyi istiyorlarsa başka..."[42]
"Delalet tarzını, nasihini-mensuhunu, umumunu-hususunu ve konunun otoritesi ulemanın kanaatlerini bilmeden, bir kimsenin, gördüğü herhangi bir hadis ile amel etmesini istemek, dini konusunda hassasiyet sahibi bir kimsenin arzu edeceği bir şey olabilir mi?" şeklindeki bir soru bu noktada elbette anlamlıdır. Ancak bizce bu yaklaşımı daha da "anlamlı" kılan bir nokta var:
Abduh, görüldüğü gibi "fikir hürriyeti", "aklın otoritesi", "taklitten kurtuluş" gibi temel sloganlar eşliğinde avamdan olan fertlere böyle bir özgürlüğün kapısını "teorik olarak" açarken, meselenin "pratik" yansıması hiç de böyle olmamıştır.
Kur'an ve Sünnet'in bireylerin vicdanına bıraktığı talak, taaddüd-i zevcat, vakıflarla ilgili birtakım hükümler...[43] Abduh tarafından şahsî inisiyatif alanından çıkartılarak hakim kararına bağlı hale getirilmiştir. Bunun, kişiyi ulemanın otoritesinden "kurtarıp", hâkim ve kanunun otoritesine teslim etmekten başka bir anlamı var mıdır? Yine bu durumda ulemanın içtihatlarıyla amel eden kişi niçin şirk ithamıyla karşı karşıyadır da, hakimin ve kanunun kendisine gösterdiği yolda davranma "zorunluluğu" ile kuşatıldığında şirke "zorlanmış" olmamaktadır?...
Burada maksadımız bu metodolojik meselede ileri sürülmüş olan ve Usul'e dair müellefatta uzun uzadıya tartışılmış olan görüşleri tekrarlamak değil. Ancak şunu söylemeden geçemeyeceğiz ki, Ümmet'in içinde bulunduğu olumsuz durumun sebeplerini teke indirgeyerek günahı taklit ehlinin boynuna yüklemek ve bu noktada da kalmayarak taklidi dinden çıkmaya ve cehennem azabına müstehak olmaya sebep olarak göstermek aklın ve insafın sınırlarını zorlamak olur.
5- Tevessül meselesi:
Abduh'un Tasavvuf konusundaki düşünceleri, tarihsel dönemler ve kurumsal yapı itibariyle iki farklı şekilde karşımıza çıkmaktadır.
"Selefî Tasavvuf" tabirinin anlattığı şekilde ilk dönemlerde bireysel zühd hayatına yöneliş hakkındaki düşüncesi olumlu olmakla birlikte, Tasavvuf'un daha sonraki dönemlerdeki tezahür biçimlerini şiddetle eleştirmektedir:
"Tasavvuf İslam'ın ilk dönemlerinde ortaya çıkmıştır ve o dönemlerde önemli bir fonksiyonu vardır. İlk dönemlerde Tasavvuf'tan maksat, ahlakın güzelleştirilmesi ve nefsin, dinî amellerle terbiyesi ve bu alana yönlendirilmesi idi. (...)[44]
Daha sonra Abduh, Tasavvuf ehli arasında, fakihlerin baskısı neticesinde bir "içe kapanma" tavrının baş gösterdiğini ve bunun da bu kesim içinde birtakım bid'atlerin ortaya çıkmasına zemin hazırladığını söyler ve sözü, sadedinde bulunduğumuz meseleye getirerek şöyle der:
"Özetle çizdiğimiz bu çerçeveden anlaşılmaktadır ki, Tasavvuf ehlinin bu meselelerdeki kasdı sahih idi ve onlar sadece ve sadece hayrı amaçlıyorlardı. Çünkü kasdın doğruluğu ve hüsnü niyet onların yollarının esası idi.
"Ancak bunun Müslümanlar arasındaki etkisi nasıl olmuştur? Sufiyye'nin güzel maksatları tersine döndü ve onların zahirî görüntülerinden olarak sadece -her bir sufinin teberri- ettiği "zikir" dedikleri birtakım sesler ve hareketler ile şeyhlerin kabirlerinin dinî anlamda ta'zimi kaldı. Onlar bunu yaparken, şeyhlerin, Allah Teala'nın hikmeti gereği müsebbiplere bağlı olan sebeplerin üstüne çıkan bir gaybî güce sahip olduklarına inandılar. Buna göre şeyhler, bu gaybî güçleri sayesinde kâinatı idare ediyor ve kâinatta diledikleri gibi tasarrufta bulunuyor, müritlerinin ve kendilerinden imdat isteyenlerin -nerede olurlarsa olsunlar- ihtiyaçlarını gidermeyi üstlenmiş oluyorlar. Bi itikat, Allah'a birtakım ortaklar koşma inancının aynısıdır ve Allah'ın Kitabı'na, Resulü'nün Sünneti'ne ve Sahabe'den, Tabiun'un imamlarından ve Müctehidlerden ibaret Selef'in gidişatına aykırıdır. (...)
"Onlar, şeyhleri Allah'a ortaklar olarak ittihaz etmiş ve ihtiyaçlarının giderilmesi, hastalarının şifa bulması ve rızkının genişlemesi için kabir ve türbeleri ziyaret etmeye başlamışlardır. Oysa daha önceleri kabirler, ibret ve örnek alınmak için ziyaret edilirdi. (...)
"İlk asırda ve hatta ikinci asırda, bugün gördüğümüz fiil ve gelenekler hiçbir şekilde mevcut değildi. Bu bid'atlere ne Kitap'ta, ne de Sünnet'te rastlamak mümkündür..."[45]
Abduh'un, yukarıdaki ifadeleri meyanında da geçtiği üzere şiddetle muhalefet ettiği konulardan birisi de, bir kimsenin, dünyevî veya uhrevi bir hacetini Allah Teala'dan isterken, ind-i ilahîde makbul ve yüksek bir mevkii olduğuna inandığı bir kimseyi duasına katmak, onun duasını istemek veya onun aracılığı ile rahmet-i ilahîden talepte bulunmak anlamına gelen "tevessül"dür.
Gerek tefsir ve hadis kitaplarında, gerekse müstakil çalışmalarda ele alınmış olan bu meselede, İbn Teymiyye dönemine gelene kadar Ümmet arasında aykırı bir sese ve tavra rastlanmazken, hatta Ümmet, avamıyla havassıyla tevessülü meşru kabul edip uygulamışken[46] İbn Teymiyye ile birlikte tevessülü şirk sayan bir anlayış yerleşmeye başlamış ve bu durum günümüze kadar böylece gelmiştir.
Abduh da tevessülü şirk sayanlar arasındadır. O bu konuda şöyle der:
"Bu tevessül anlayışı ile ilgili tatbikat (hatta) bu anlayışa herhangi bir benzerlik gösteren bir uygulama ilk üç asırda mevcut olmamıştır. Sünnet ve Siyer kitapları elimizin altındadır ve bu söylediğimizin şahididir. Bu zaman diliminden sonra ortaya çıkmış olan her uygulamanın haiz olduğu özellik, en azından bid'at olmasıdır. Her bid'at delalettir ve her delalet ise cehennemdedir.
"Bid'atlerin en kötüsü, üzerinde durduğumuz bid'atler türünden, içinde Allah Teala'ya şirk koşma şüphesi ve su-i zanda bulunma olanlardır. Bu iddia sahipleri, bu uygulamada sanki Hz. Peygamber (s.a.v)'i, enbiya veya evliyayı ta'zim bulunduğunu sanıyorlar. Oysa peygamberlere yapılacak en efdal ta'zim, getirdikleri vahyin sınırlarını çiğnememek ve Rabblerinin izniyle koydukları kanunlarda onların üzerine eklemede bulunmaktan sakınmakla, evliyayı ta'zim ise, onların kendi nefisleri için seçtiklerini seçmekle olur. (...)
"Bu kimselerin, tevessül esnasında enbiya ve evliyaya izafe ettikleri "câh" kelimesi, örfî kullanımda sulta (güç) demektir. (...) Bu anlamda olmak üzere "Falan kimse, cah'ı ile filan kimsenin malını gasbetti", "Falan kimse, emir veya vezir nezdindeki cah'ı ile filan kimseyi cezadan kurtardı" denir.
"Bu iddia sahipleri, falan kimsenin Allah indinde bir câh'ı olduğunu bu anlamda iddia etmektedirler. Oysa bu, gizli değil, "açık" bir şirktir. Tevessülde bulunanların aklına, tevessülün lugavî anlamı nadiren gelir ki, lugavî anlam, "menzile" ve "kudret"tir. Oysa bizzat menzile ve kudret ile tevessülde bulunmanın bir anlamı yoktur. Çünkü bu, kişiye fayda verecek bir şey değildir..."[47]
Görüldüğü gibi Abduh, tevessül uygulamasının ilk dönemlerde mevcut olmadığını ve bunun şirk olduğunu söylemektedir.
Oysa -aşağıda zikrettiğimiz eserler dışında- bu konuda yapılmış birçok çalışmada, tevessüle delalet eden pek çok sahih ve hasen hadis ile anlam bakımından bu rivayetlerle desteklenen zayıf rivayet, tevessülün sabit ve tatbikat konusu olmuş bir husus olduğunu ortaya koymuştur.[48]
Bu rivayetler içinde merfu hadisler olduğu gibi, Sahabe'nin uygulamalarını anlatanlar da vardır. Dolayısıyla yukarıda da söylediğimiz gibi doğru olan şudur: Tevessül uygulaması İslam'ın ilk dönemlerinden, İbn Teymiyye'nin yaşadığı asra kadar (h. 8. asır) tartışma konusu olmamış ve ittifakla kabul görmüştür. İlgili dipnotlarda ismini zikrettiğimiz çalışmalara bakıldığında bu husus açık bir şekilde anlaşılacaktır.
Dolayısıyla Abduh'un bu konudaki şedit tutumunun, Ümmet'in durumunu düzeltme ve "ıslah" adına hareket eden birisine "metodik" olarak uygun düşmediği gibi, bizzat kendisinin ifade ettiği, "Bir kimsenin söylediği bir söz veya yaptığı bir şey, yüzde doksan dokuz o kimsenin küfre düştüğüne, yüzde bir de iman üzere bulunduğuna delalet ederse, ikincisi tercih edilir ve o kişinin mü'min olduğuna hükmolunur" kaidesine de temelden aykırılık teşkil etmektedir.
Sonuç:
Bu yazının amacı bütün yönleriyle bir "Muhammed Abduh portresi" ortaya koymak olmadığından, sadece onun itikadî görüşleri arasından önemli gördüklerimizi aktarmaya çalıştık.
Bizzat kendi ifadelerinden hareketle yansıtmaya çalıştığımız bu görüşler bir arada ele alındığında onun itikadî bakımdan sahih İslam'a ve Selef-i salihin'in tarzına aykırı düştüğü görülmektedir.
Ortaya koyduğumuz hususlarda yanıldığımızın veya yanlı davrandığımızın delilleriyle ortaya koması halinde yazdıklarımızı tekrar gözden geçirmeye hazır olduğumuzu belirtmekten memnuniyet duyarız; ancak yapılacak bu "istidrak" faaliyetinin önyargıdan ve peşin hükümden arınmış objektif bir faaliyet olması şartıyla...
Başarı ve hidayet Allah Teala'dandır...
------------------------------------------------------------------------------------
DİPNOTLAR
[1] Akaid babında Allah Teala'nın teşbih ve tecsimden tenzihi, cebr ve ihtiyar gibi meseleler ile Ahkâm babında Ehl-i Sünnet'e ters düştüğü hususlar dışındaki tavırları burada zikredilebilir.
[2] Nitekim Prof. Dr. Hayreddin KARAMAN şöyle demektedir: "Abduh, muâsırı olan Hindistanlı Seyyid Ahmed Han (v. 1898) kadar olmasa da Batı ilim ve medeniyetinin tesiri altında kalmış, İslâm'ı modern ilmin ve medenî gelişmelerin gerektirdiği şekilde ifade için zaman zaman zorlanmıştır." (Bkz. "İslamın Işığında Günün Meseleleri", II, 208.)
[3] Bkz. "el-A'mâlu'l-Kâmile", I, 117-8; II, 175; III, 335-6.
[4] Mehmet Zeki İşcan, "Muhammed Abduh'un Dinî ve Siyasî Görüşleri", 163.
Yukarıda adını zikrettiğimiz tez çalışmasında M.Z.İşcan, Abduh'un bu görüşü üzerinde durduktan sonra şu neticeye varmaktadır:
"Din ve akıl bahsinde Abduh'un en özgün düşüncesi budur. Bu görüşün varacağı sonuç, genel İslâmî-ahlâkî kurallar çerçevesinde dünyayı ilgilendiren tüm konuların beşerin aklına emanet edilmiş olmasıdır. Fazlurrahman bu görüşün daha tutarlı hale gelmesi için şu noktanın da eklenmesi gerektiğini belirtmektedir: İnsanlığın ahlâken olgunlaşması ilahî hidayete bağlıdır. Ahlâkî çöküşün ise bugün hâlâ devam ettiği aşikârdır. İnsanlık ilahî hidayetten uzak oldukça, hangi devirde olursa olsun olgunlaşmamış demektir. Öyleyse peygamberliğin sona ermesinin mânası, ilahî hidayetin anlaşılmasının artık "seçilmiş" kimselere (peygamberlere, E.S.) bağlı olmayıp toplu bir fonksiyon halini almış olmasıdır." (Bkz. a.g.e.; 164.)
Fazlur Rahman bir başka yerde de bu nokta ile ilgili olarak şöyle der:
"İlk şekliyle Muhammed Abduh tarafından ortaya atılan bu iddia, Muhammed İkbal tarafından felsefî bir terminoloji ile yeniden ifade edildi. Buna göre Kur'an'ın son vahiy ve Hz. Muhammed'in son peygamber olduğu gerçeği, insanlığın gelişmesi açısından oldukça anlamlıdır. Bu demektir ki: İnsan öyle bir olgunluk seviyesine çıkmıştır ki, artık onun hazır vahyin yardımına ihtiyacı yoktur. İnsan kendi ahlakî ve fikrî kurtuluş kaderini kendisi çizebilir..." (Bkz. "İslam", 307-8.)
Eğer Abduh'un düşüncelerinden böyle bir sonuç çıkarmak doğru ise -ki az ileride de belirteceğimiz gibi, bu noktanın yeterince tartışıldığı kanaatinde değiliz-, bu yaklaşım, yine bizzat Abduh'a ait olan şu ifadelerle çelişki içindedir:
"Bu ayette (4/en-Nisa, 13) Resul'e itaatin Allah'a itaat ile birlikte zikredilmesinin sebebi, Yahudilik'ten önce ve sonra ve aynı şekilde İslam'dan sonra günümüze değin, insanın aklı ve ilmi sayesinde vahiyden müstağni olduğuna inanan birtakım kimselerin mevcudiyetidir. Bu görüşte olanlardan, "Ben, âlemin, alîm ve hakîm bir yaratıcısı olduğuna inanır ve bu noktadan sonra aklımın gösterdiği doğrultuda hayır işler, şerden de kaçınırım" diyen olur.
"Bu, insandan kaynaklanan bir hatadır. Eğer bu bakış açısı doğru olsaydı, peygamberlere ihtiyaç kalmazdı..." (Bkz. "el-A'mâlu'l-Kâmile", V, 175.)
[5]"el-A'mâlu'l-Kâmile", III, 455.
[6]"el-A'mâlu'l-Kâmile", III, 468-9.
[7]Bkz. "el-A'mâlu'l-Kâmile", III, 411 vd.; 438 vd.
[8] "el-A'mâlu'l-Kâmile", III, 301-2.
[9] Müçtehid İmamlar'ı "ehl-i Din'in öncüleri olarak takdim ettiği bir ifadesi için bkz. el-A'mâlu'l-Kâmile", III, 357.
[10] Mesela bkz. "el-A'mâlu'l-Kâmile", IV, 510.
[11] Bkz. "Risâletu't-Tevhîd", 72.
[12] Bkz. "el-A'mâlu'l-Kâmile", (Fîl suresi tefsiri), V, 504.
[13] A.g.e., V, 505.
[14] "Hak Dini Kur'an Dili", IX, 6126 vd.
[15] Abduh bakımından buradaki "vahiy"den maksat elbette bizzat Kur'an'dır. Ehl-i Sünnet ulemanın, Sünnet'i (hadisleri) vahyin "gayri metluvv" kısmından sayması ile Abduh'un konuya bakışı birbirine karıştırılmamalıdır. Abduh'un hadisler hakkındaki kanaatini biraz sonra aktaracağız.
[16] Bu tasnifler hakkında geniş malumat için Usul kitaplarına başvurulmalıdır. Bu konu üzerindeki bir tartışma için "Bilgi ve Hikmet" dergisinin Bahar-1994, Yaz-1994, Bahar-1995, Yaz- 1995 tarihli nüshalarına bakılabilir.
[17] "el-A'mâlu'l-Kâmile", III,482-3. Ayrıca bkz. a.g.e., IV, 60.
[18] Mesela bkz. "Risâletu't-Tevhîd", ("el-A'mâlu'l-Kâmile" içinde), III, 416-7; ayrıca bkz. a.g.e., IV, 174.
[19] Burada kasdettiğimiz, hurma kütüğünün inlemesi gibi somut olayları anlatan mütevatir rivayetlerden ziyade, farklı mucizeleri anlatmakla birlikte "mucize" olayını ortak tema olarak işleyen rivayetlerdir ki, bunların mecmuundan tevatür-i manevî hasıl olacağında kuşku yoktur.
[20] "el-A'mâlu'l-Kâmile", IV, 174.
[21] BKz. "el-A'mâlu'l-Kâmile", IV, 146, 545.
[22] "el-A'mâlu'l-Kâmile", (Mukaddime fî Tefsîri'l-Kur'ân), IV, 14.
[23] Bu mesele üzerinde aşağıda durulacaktır.
[24] "el-A'mâlu'l-Kâmile", III, 317.
Bu hadis hakkında şöyle der: "İlim çinde de olsa arayın" hadisi, her ne kadar senedinin Hz. Peygamber (s.a.v)'e ittisali hakkında aleyhde söylenmiş sözler var ise de, mana olarak senedi mütevatirdir. Zira onun mana olarak senedi bizzat Kur'an'dır..."
[25] "el-A'mâlu'l-Kâmile", IV, 133.
[26] "el-A'mâlu'l-Kâmile", IV, 130-9.
[27] "el-A'mâlu'l-Kâmile", IV, 412.
[28] Bu konuda bir tahlil ve Abduh'un görüşlerinin tenkidi için bkz. Mustafa Sabri Efendi, "Mevkıfu'l-Akl" I, 332 vd.
[29] 35/Fâtır, 1.
[30] 53/en-Necm, 6 vd.
Meleklerin haricî ontolojik varlıkları bulunduğunu gösteren Kur'an ayetlerinin dökümünü yaparak bu yazıyı uzatmak istemediğimiz için okuyucuyu, Mustafa Sabri Efendi'nin "Mevkıfu'l-Akl"ına havale edeceğiz. Bkz. a.g.e., I, 332 vd.
[31] "el-A'mâlu'l-Kâmile", V, 331.
Abduh'un burada belirttiğine göre Cebrail (a.s), Hz. Peygamber (s.a.v)'in, kendisini "tanıyacağı" bir surette tecelli etmiştir!
[32] "el-A'mâlu'l-Kâmile", V, 452.
[33] A.g.e., II, 453.
[34] Bkz. "el-A'mâlu'l-Kâmile", (2/el-Bakara, 78 ayetinin tefsiri), IV, 209.
[35] A.g.e., a.y.
[36] A.g.e.,(4/en-Nisa, 1 ayetinin tefsiri), V, 160.
[37] Bkz. A.g.e", (3/Âl-i İmrân, 121-9. ayetlerinin tefsiri), V, 87.
[38] Ulema arasındaki ihtilaflara da sık sık eleştiri dolu göndermelerde bulunan Abduh, bir yerde şöyle demektedir:
"Bu cinayetlerden en büyüğü, fırkalaşma cinayetidir. (...) Selef'in fetva konusundaki ihtilafı, fertlerin anlayışındaki ihtilafa dayanırdı, ancak hepsi de bir tek asla raci idi. Onda ihtilafları yoktu. O, Allah'ın Kitabı ve Sünnet'in sahih olan kısmı idi. Ne mezhep, ne grup, ne de karşılıklı birbirini besleyen asabiyetler vardı..." (Bkz. "el-A'mâlu'l-Kâmile", III, 339.)
Yine şöyle der:
"Bu yahudilerin ("Kitabı kendi elleriyle yazıp, sonra da "Bu, Allah indindendir" diyenlere yazıklar olsun" mealindeki 2/el-Bakara, 79 ayetinde zikredilen yahudiler, E.S) içinde bulunduğu durumun benzerini görmek isteyen kimse, önüne baksın. Zira bu durumu orada açık seçik bir şekilde görecektir. Din'in akait ve ahkâmı konusunda yazılmış kitaplar görecektir ki, bu kitaplar dinin maksatlarını tahrif edip insanları aldatarak çevirmişlerdir. (...) Bu kitaplar ancak Allah'ın kitabına nazar etmekten ve onunla hidayet bulmaktan sapmış kimselerin yazdıklarıdır..." (Bkz. "el-A'mâlu'l-Kâmile", IV, 210.)
Ancak ne gariptir ki, Abduh'un bütün hayatı boyunca yaptığı şey, "fikir hürriyeti"ne vurgu yaparak önceki ulema ile ihtilafa düşüp düşmediğine aldırmadan görüş belirtmek olmuştur. Bu ise mevcut görüşlere muhalefet edip ihtilaf alanını daha da genişletmekten başka bir şey değildir!
[39] "el-A'mâlu'l-Kâmile", IV, 381 vd.
Ortaya attığı bütün görüşlerinde Abduh'u destekleyen ve onun görüşlerini savunun kimseler de ölümünden sonra kendisini Allah'a ortak koşmuş olmakta mıdırlar?!
[40] A.g.e., III, 341.
[41] Bu sözlerinin devamında Abduh, Sahabe'nin hadis yazmadığını, hatta hadislerin yazılmasını yasakladığını söylemektedir. Bu hususların tartışması için şu çalışmalara başvurulabilir: M. Muhammed Ebû Zehv, "el-Hadîs ve'l-Muhaddisûn"; Muhammed Acâc el-Hatîb, "es-Sünne Kable't-Tedvîn" ve "Ebû Hureyre Râviyetu'l-İslâm"; Mustafa es-Sıbâ'î, "es-Sünne ve Mekânetuhâ fi't-Teşrî'i'l-İslâmî"; Süleyman en-Nedvî ve Muhibbuddîn el-Hatîb, "Difâ' ani'l-Hadîsi'n-Nebevî"; Abdurrahman b. Yahya el-Mu'allimî, "el-Envâru'l-Kâşife"; Muhammed Abdürrezzâk Hamza, "Zulumâtu Ebî Reyye"; Abdulmun'im Sâlih el-Alî el-İzzî, "Difâ' an Ebî Hureyre"; Sâlim Ali el-Behnesâvî, "es-Sünnetu'l-Müfterâ Aleyhâ"; Nuruddîn Itr, "Menhecu'n-Nakd fî Ulûmi'l-Hadîs"; Muhammed Ebû Şehbe, "Difâ' ani's-Sünne"; M. Mustafa el-A'zamî, "Studies in Early Hadith Literature" ve "On Schacht's Origin of Muhammadan Jurisprudence."
[42] A.g.e., IV, 386 vd.
[43] Bkz. "el-A'mâlu'l-Kâmile", II, 535 vd.; Karaman, "Gerçek İslam'da Birlik", 92 vd.
[44] Bu sözlerinin devamında Abduh, bu dönemlerde Tasavvuf ehlinin, zahir ehli fikri donmuş fukaha tarafından baskı altına alındığını, hatta tekfir edildiğini ifade etmektedir ki, bunun -en azından böyle bir genellemeye imkân verecek tarzda- doğru olmadığını söylemek insafın gereğidir. Tasavvuf alanında daha sonraki yüzyıllarda görülen kurumlaşma ve -"rabıta" örneğinde olduğu gibi- birtakım uygulamaların kimi fukaha tarafından eleştiri konusu yapıldığını söylemek gerçeğin ifadesi ise de, bu noktanın da mutlak bir şekilde genelleştirilmesi doğru değildir.
[45] "el-A'mâlu'l-Kâmile", IV, 377 vd.
[46] Bu mesele hakkında bkz. Muhammed Zâhid el-Kevserî, "Mahku't-Tekavvül"; Mahmud Sa'îd Memdûh, "Ref'u'l-Minâre li Tahrîci Ahâdîsi't-Tevessül ve'z-Ziyâre"; es-Seyyid Muhammed b. Alevî el-Mâlikî, "Mefâhim Yecib en Tusahhah", İsmail Çetin, "Mesâfu'l-Ulemâ"; Selâme el-Azzâmî, "Furkânu'l-Kur'ân"; Heyet, "Rabıta ve Tevessül".
[47] "el-A'mâlu'l-Kâmile", III, 537 vd.
[48] Bu konudaki hadislerin değerlendirmesi için bkz. Dr. Zekeriya Güler, "Vesile ve Tevessül Hadislerinin Kaynak Değeri", "İLAM Araştırma Dergisi", II/I, (Ocak-Haziran 1997), 83 vd.; Yrd. Doç. Dr. Mehmet Necmeddin Bardakçı, "Tasavvufî Bir Terim Olarak Tevessül ve Vesîle", "Tasavvuf" dergisi, I/II, (Aralık-1999), 33 vd.
www.ebubekir.sifil.com
