Peygamberimiz'in (s.a.s.) Yabancı Heyetleri Ağırlaması

Prof. Dr. Yener Öztürk

AddThis Sharing Buttons

1

 

Allah Resûlü, sadece kendisine gelen heyetlere karşı değil, dini kabul etmek için gelen ferdlere karşı da her zaman ilgi ve alâkasını en üst seviyede sürdürmüştür.

Allah'ın insanlığa son peygamber olarak görevlendirdiği Efendimiz (s.a.s.) bir taraftan çevredeki kabile ve devletlere elçi ve nâmeler gönderirken diğer taraftan da onlardan gelen temsilci ve mektuplara muhatap oluyordu. Hususiyle Mekke'nin fethini müteakip Kureyş'in, ardından da başka bir güçlü kabile olan Hevâzin'in İslâm'ı kabul etmesiyle Arap Yarımadası'nın muhtelif bölgelerinde ikamet eden kabileler Medine'ye heyetler göndermeye başladılar.1 Gelen heyetlerin yoğunlaştığı yıl hicretin 9. yılıydı. Öyle ki bu yıla "Senetü'l-vufûd - Heyetler yılı" denilmiştir. 

Medine'ye gelen bu heyetlerin geliş sebepleri farklıydı. Ancak bu sebepler umumiyetle, mensubu bulundukları kabilenin Müslüman olduğunu bildirmek ve onlar adına bîatta bulunmaktan ibaretti. Buna bağlı olarak İslâm'ın hükümlerini öğrenip kabilelerine bu bilgilerle dönmek veya dini kendilerine öğretecek kimseleri talep etmek gibi sebeplerle de geliyorlardı. Bunun yanında az sayıda da olsa, dünyalık elde etmek ve bazı şartlarla İslâm'ı kabul etmek için gelenler veya İslâm'ı kabul etmemekle birlikte cizye (vergi) vererek İslâm hâkimiyetini kabul ettiklerini açıklayanlar da oluyordu. 
Peygamberimiz'in (sallallahu aleyhi ve sellem) gelen elçilerle resmî görüşmeleri Medine'de Mescid-i Nebevî'nin "üstüvânetu'l-vüfûd - sefirler sütunu" adı verilen yerinde yapılırdı. Efendimiz, gelen elçiler bir kabilenin veya bir devletin temsilcileri olması münasebetiyle, onların getirmiş oldukları mektupları, titizlikle okutur, temsil ettikleri kabilenin dostluklarının bir işareti olan hediyelerini kabul eder ve onlarla yakından ilgilenirdi.2

Ne maksatla gelirse gelsin, Allah Resûlü (s.a.s.), Medine'ye gelen elçileri iyilikle karşılar, onlara daima mütebessim bir yüzle muamele eder ve onların incinmemesi için bütün arkadaşlarına da aynı şekilde davranmalarını emrederdi.3 

Elçilerin Allah Resûlü ile konuşmaları o kadar samimi bir hava içinde geçiyordu ki, çoğu kez diplomatik görüşmeler deyince akla gelen aşırı resmiyet ve donukluk, Peygamberimiz'in sözleri ve davranışları karşısında eriyip gidiyordu.4

Böyle bir karşılama önemli ve de gerekliydi, zira "gelen heyet fertleri arasında, kavmi ve kabilesi içinde daima saygı ve hürmet görmüş insanlar da oluyordu. Bunlar, kendi toplumlarında bu tür ilgi ve alâkaya alışmış insanlardı. Dolayısıyla onlara aynı oranda bir ilgi ve alâka gösterilmeliydi ki geldikleri yeni toplumu yadırgamasınlar; yani bu ilgi ve alâka onlara ünsiyet aşılamalı ve yabancılığın verdiği rahatsızlığı ortadan kaldırmış olmalıydı. Ayrıca bu heyetlerden pek çoğu resmî idi. İslâm bir devlet nizamı olarak îlan edilince, çevredeki kabile ve devletler kendilerince bir durum değerlendirmesi yapmak üzere, Medine'ye heyetler gönderiyorlardı. Bu heyetlerdeki insanlar da sıradan insanlar değillerdi; az-çok hemen hepsinin kendine göre bir dünya görüşü ve değer yargıları vardı. Ve bu insanlar geldikleri yerlere döndüklerinde intibalarıyla geriye döneceklerdi ve onların bu kanaati de mensubu oldukları devlet veya kabileye mutlaka tesirli olacaktı. Öyle ise bu insanların müspet kanaatlerle techiz edilmesi şarttı. Bu da onlara gösterilecek ilgi ve sıcak bir istikbal (karşılama) ile yakından alâkalıydı."5

Allah Resûlü'nün bu konudaki hassasiyetlerini şu şekilde sıralayabiliriz:

Heyetleri şehrin dışında karşılatırdı
Peygamber Efendimiz ile görüşmek üzere Medine'ye gelen heyetler, hangi inancı taşırlarsa taşısınlar, onlara değer verilirdi. Öyle ki bu heyetler ta şehrin hudutlarında karşılanırdı. Hz. Peygamber'in (aleyhisselam) yanına, onları karşılamak üzere bekleyen bir teşrifatçı ile gelirlerdi. Mesela Sakîf heyetini Muğire b. Şu'be ile beraber Sahabenin en önde gelen ismi Hz. Ebu Bekir (r.a.) karşılamıştı.6

Kıyafet konusuna özen gösterirdi
Gelen heyetleri önemsemenin ve onlara verilen değerin bir yansıması olarak Peygamberimiz elçileri kabul merasiminde hususî bir elbise giydiği gibi, ashabının da aynı şekilde temiz ve özel kıyafetler içinde olmasını emrederdi.7

Gelenlerin taleplerini nezaketle dinlerdi
Peygamberimiz kendi fikrini beyan etmeden önce heyetlerin düşünce ve taleplerini dikkatle dinlerdi ve onlara mutlaka Müslüman olmaları gerektiği istikametinde bir zorlamaya başvurmazdı. Allah Resûlü, dinde seçme hürriyetinin ifadesi olan "Dinde zorlama yoktur." (Bakara sûresi, 2/256) ayetinin hükmünü uygulamaktaydı. Mesela, 630 yılında Müslüman olduklarını bildirmek üzere Medine'ye gelen Himyer Hükümdarı'nın elçilerine şu açık talimatı vermiştir: Bir Yahudi ve Hıristiyan, Müslüman olduğu takdirde, mü'minlerden olur ve o, artık onların sahip olduklarına sahiptir. Eğer Yahudiliklerinde ve Hıristiyanlıklarında kalmak istiyorlarsa cizyelerini vermek şartıyla onlara müdahale olunmaz.8

Allah Resûlü, Müslüman olmak için geldiklerini, ancak şartlarının olduğunu söyleyen Sakif heyetini de hemen reddetme yoluna gitmemişti. Taleplerini mülâyemetle dinlemiş, onların İslâm'a ters olan tekliflerinin zararlarını izah ederek bu yanlış fikirlerinden vaz geçmelerini istemişti. Onlar da bunu kabul ederek şart sürmeksizin Müslüman olmuşlardı.9

Muhtelif bağları vesile kılarak onlara iltifat ederdi
Allah Resûlü gelen heyetlere yakın-uzak çeşitli bağları kullanarak yakınlık göstermiş, iltifat etmiştir. Meselâ, Benû Amir b. Sa'saa heyeti geldiğinde -ki bunlar da Adnan soyundan gelmekteydiler- "Siz kimsiniz diye sormuştu, onlar: ‘Biz Amir b. Sa'saa oğullarıyız.' deyince, "Hoş sefa geldiniz, siz benden.. ben de sizdenim." diye iltifat ederek onları onurlandırmıştır.10
Misafirlerinin izzet ve ikramıyla bazen bizzat kendisi ilgilenirdi.

Medine'ye gelen elçiler, suffe ve mescid yanında kurulan portatif misafirhanelerde (çadırlarda) veya sahabeden bu işe müsait olanların evlerinde ağırlanıyordu. Bazen de Peygamberimiz'in, elçileri, -onların konumlarını da dikkate alarak- bizzat Kendisi'nin ağırladığını görüyoruz. Mesela Adiyy b. Hatim bunlardandır. O kavmi içinde ulu, şerefli, hatip ve hazır cevap birisi olarak şöhret bulmuş bir kabile reisiydi. Medine'ye gelip kendisini tanıtınca Efendimiz onu evine götürüp onurlandırmıştır. Kendisi yere oturup onun altına bir minder uzatmıştı. Peygamberimiz onunla uzunca konuşmuştu. Adiyy, Peygamberimiz'in gerek yüksek ahlakı ve inceliği, gerekse mütevazı/sade hayatı karşısında daha fazla beklemeden Müslümanlığı kabul ettiğini belirtmiştir.11

Bu çerçevede bir noktaya daha temas etmekte fayda vardır. Peygamberimiz, gelen elçilerin ikramıyla bazen Kendisi ilgilenmiştir. Meselâ, Habeşistan Hükümdarı'nın elçilerine bizzat Kendisi ikramda bulunmuştur.12
Kaba söz ve tavırları yüce ahlakıyla savmaya çalışırdı 
Bu görüşmelerde öne çıkan bir husus da Peygam-berimiz'in o huzurun âdâbına riayet etmeyenlere karşı bile gösterdiği nezaket ve müsamahasıydı. Heyetler içerisinde gelenlerden, bedevî tavırlar içinde söze başlayanlar olabilmekteydi. Peygamberimiz o yüce müsamahasıyla bir şey olamamış gibi onları dinlemeye çalışırdı. Mesela, Peygamberimiz'in sütannesi Hz. Halime'nin kabilesinden bir heyet gelmişti. Heyetin başında Dımam b. Sa'lebe vardı. Bu kişi içeri girer girmez ‘Hanginiz Abdulmuttalib'in oğludur?' diye söze başladı. Peygamberimiz de kendisini ona tanıttı. Daha sonra ise bu kişi üslûbunun biraz ‘sert ve kaba' olduğunu söylerek bunun için de kırılmamasını ister. Peygamberimiz de ‘istediğini sorabileceğini; incinmeyeceğini' söyledi. O zat da kendi üslûbuyla sorularını yöneltti ve bunların cevabını bir bir aldı. Neticede Müslüman olup memleketine döndü.13
Bir başka misal: Yine bu dönemde Müseylimetü'l-Kezzâb Allah Resûlü'ne bir heyet göndermişti. O yazısında: "Ben bu işte (peygamberlikte) sana ortak kılındım. Bu bakımdan yerin yarısı bizim öbür yarısı da Kureyş'indir, ancak Kureyşliler haddi aşan bir kavimdir." diyordu. Peygamberimiz bir ara o elçilere siz ne düşünüyorsunuz bu konuda demişti. Onlar "Onun dediğini deriz." dediler. Peygamberimiz orada onlara hak ettikleri cevabı vermişti. Ama haddini bilmez o insanlara bile Allah Resûlü fiilî bir cezayla mukabelede bulunmamıştı.14

Hediye takdimine önem verirdi
Gelen heyetlerin İslâm adına gönüllerini kazanma istikametinde Peygamberimiz'in diğer bir tavrı ise, onları memleketlerine hediyelerle göndermiş olmasıydı. Bu türden bir uygulaması ile onları taltif ediyordu. Öyle ki heyet içinde hizmet için getirilmiş bir çocuk veya köle dahi olsa onu da mükâfatlandırmıştır. Meselâ, Temim Oğulları'nda bulunan küçük bir çocuk bile, Peygamberimiz'den nasibini/hediyesini almıştır.15
Allah Resûlü hediye takdimine son derece önem vermiştir. Öyle ki son hastalığında yaptığı üç tavsiyeden biri de "Ben elçilere nasıl hediyeler ikram ediyorsam siz de öylece hediyeler vermek suretiyle hürmet gösteriniz."16 olmuştur.

Peygamberimiz (s.a.s.), bu hususta gösterilmesi gereken hassasiyeti son vasiyetine konu etmekle, bu işin ehemmiyetine ve istikbalde alacağı derinliğe de işaret ediyordu ki, bu da yakın-uzak gelecek açısından çok önemliydi.

Gelen heyetlerin inançlarıyla alakalı taleplerini dikkate alırdı
Bu konuda Allah Resûlü'nün Necranlı Hıristiyanlara ibadet etmeleri hususunda gösterdiği hoşgörüyü hatırlatmak yeterli olacaktır. Necranlılar, Peygamberimiz'in gerçekten bir peygamber olup olmadığını araştırmak üzere, bir heyetle Medine'ye gelirler. Altmış kişilik bu heyet, Medine'ye gelerek Allah Resûlü ile görüşmek üzere mescide gider. Mescitteyken ibadet vakitleri geldiğinde ise, Mescid-i Nebevî'de ibadet etmek isterler. Sahabe'den bazısı bu heyetin mescidde ibadet etmelerine engel olmak ister. Ancak Hz. Peygamber (sallallahu aleyhi ve sellem), ibadetlerini serbestçe yapabilmeleri için Necranlı Hıristiyanlara dokunulmamasını emreder. Neticede, içinde papazların da bulunduğu Necran heyeti Mescid-i Nebevî'de, doğu tarafına yönelerek rahat bir şekilde ibadetlerini yaparlar.17

Hâsılı, bütün bu davranışlar Peygamber Efendimiz'de değişmeyen prensipler cümlesindendi… O, gelen fert ve heyetlere de bu prensipler çerçevesinde muamelede bulunuyordu ki, bütün bunlarda hikmetlerle dolu gayeler vardı. Evvela, henüz yeni gelmiş ve bütünüyle İslâm'a ısınmamış bu insanlar yer değiştirmenin rahatsızlığını, tedirginliğini yaşarken, eğer kendilerini tedirginlikten kurtaracak emniyet dolu bu sıcak atmosferi bulamasalardı, tercihlerini başka türlü de kullanabilirlerdi ki, bu da onlar için büyük bir kayıp olurdu. İşte Efendimiz'in (s.a.s.), kendisine, imânın en küçücük bir şemmesiyle (kokusuyla) gelenlere dahi fevkalâde alâka ve ilgi göstermesi, onları böyle bir yanlış karardan kurtarıyordu ki, bu da, bugün ve yarın üzerinde önemle durulması gerekli konulardan olsa gerek.18

Meselenin Günümüze Ait Yorumu 
Buraya kadar arz edilenlerden de anlaşılacağı üzere Peygamber Efendimiz (s.a.s.), bilhassa Mekke fethinden sonra civar devlet ve kabilelerden gelen heyetleri karşılamada ciddi bir hassasiyet gösteriyor ve bu davranışının örnek alınarak kendisinden sonra da devam ettirilmesini istiyordu. Ömrünün son anlarında bu isteğini, vasiyetleri arasında da tekrar etmişti. Acaba biz bu tavrı günümüzde de aynen sergileyebilir miyiz? Böyle bir soruya cevap mahiyetinde F. Gülen Hocaefendi Prizma adlı eserinin 1. cildinde şu cevabı verir: 

"Evvelâ itiraf etmeliyiz ki, hiç kimse Allah Resûlü'nün sergilediği bu tavrı ayniyle gerçekleştiremez. Zira hiçbir insanın, buna takat ve gücü yetmez... İster heyetleri kabulünde gösterdiği sıcak alâka ve ilgiyi, isterse bazı kimselerin mâzideki kusurlarını tamamen unutarak onları kabullenişini bizim aynıyla tatbik ve temsil etmemiz imkânsızdır." Gülen Hocaefendi meselenin Efendimiz'le alakalı yanına dikkat çektikten sonra dîn-i mübîn-i İslâm'ın müntesiplerine hayatî bir hatırlatmada bulunur: "..Ama yine de aynı şeyleri gücümüz nispetinde yapmak mecburiyetindeyiz. Yoksa âlemşümul bir hizmeti, seviyesiz göstermiş, dolayısıyla da bu yüce davaya ihanet etmiş oluruz."19
Allah Resûlü'nün Diğer Yabancı Misafirlere Yaklaşımı
Allah Resûlü, sadece kendisine gelen heyetlere karşı değil, dini kabul etmek için gelen fertlere karşı da her zaman ilgi ve alâkasını en üst seviyede sürdürmüştür. Yine Prizma adlı eserinde bu hususu da yorumlayan Gülen Hocaefendi şunları kaydeder: 

"Meselâ, Halid b. Velid, Amr b. Âs ve Osman b. Talha gibi Mekke'nin seçkinleri Medine'ye geldiklerinde, her biri Allah Resûlü'nden öyle iltifatlar görmüşlerdir ki, o gün için Hz. Ebu Bekir ve Hz. Ömer (r.anhüm) öylesini bulamamışlardı. Efendimiz (s.a.s.), Hz. Halid'e: "Ben de, Halid bu kadar akıllıyken nasıl oluyor da küfür içinde kalıyor diye hayret ediyordum" der... Kısa bir müddet sonra da onu "Allah'ın Kılıcı" unvanıyla taltif eder... Amr b. Âs, Müslümanlara çok kötülüğü dokunmuş bir insandı. Öyle ki bu zat, o güne kadar dehasını hep İslâm aleyhinde kullanmıştı. Ama Müslüman olup Medine'ye gelince, Efendimiz (s.a.s.), ona mâziye ait en küçük bir meseleyi dahi hatırlatmayacak kadar sıcak davranmıştı. Onun dua talebi üzerine "Bilmiyor musun İslâm, onu kabul etmeden önce işlenen bütün günahları siler, temizler" buyurmuştu... Abdullah b. Cerir el-Becelî huzura girince, Efendimiz gözleriyle herkese yol gösteriyor gibi cemaat içinden birinin kalkıp da ona yer vermesini arzuluyordu... Cemaat bunu anlayamayınca da, hemen harekete geçiyor ve cübbesini çıkararak Abdullah b. Cerir'in (r.a.) altına seriveriyor, daha sonra da, ashabına; bir kavmin kerîmine karşı ikramda bulunulması gerektiği hususundaki o ölümsüz nasihatini sunuyordu. Ebu Cehil'in oğlu İkrime'ye iltifat dolu sözlerle mukabelesi ise, bu konuda apayrı bir ibret levhasıdır."20

Sonuç
Yabancı heyet ve misafirlerle yapılan bu görüşmeler, İslâm'ın doğru anlaşılması ve kabulü açısından hayatî önem taşımaktaydı ve bu yüzden büyük bir fırsattı. Heyetlerin kabileleri adına gelmeleri ise büyük bir avantajdı. Yüce bir ahlak sahibi olan Allah Resûlü de, gelen heyetlere nebevî müsamaha ve misafirperverliğini göstermiş ve onlara oldukça nazik davranmıştır. Bu süreçte Hz. Peygamber (aleyhi ekmelüttehâyâ) tamamı devlet protokolüne ait bir meselenin temelini atmıştır.

Günümüzde de bu nebevî anlayış ve hassasiyetin dikkate alınması gerektiği açıktır. Öyleyse bu konuda netice almak isteyenler güçleri yettiği ölçüde Allah Resûlü'nün takip ettiği yol üzerinde yürümelidirler. Bu çizgi ve seviyeyi yakalamayı hedef bilmeli ve bu mevzuda her zaman alıştırma yapmalıdırlar.

Dicle Üniv. İlahiyat Fak. Öğrt. Üyesi
yozturk@yeniumit.com.tr

Dipnotlar
1. İbn Hişam, es-Siretu'n-Nebeviyye, Daru İbn Kesir, Beyrut tsz., 2/559-560.
2. Hamidullah, "İslâm Peygamberi / Le Prophéte de İslâm", (Türkçeye çev.: Salih Tuğ), İstanbul 1980, 2/1086.
3. Bkz. El-Kettanî, et-Teratîbu'l- İdâriyye, Beyrut 1346, 1/447.
4. Ahmet Önkal, Rasulullah'ın İslâm'a Davet Metodu, Konya, 1981. s. 128. 
5. M. Fethullah Gülen, Prizma I, Nil yay. İzmir 1995, s. 141. 
6. Bkz. Taberî, Tarihu't-Taberî, Daru'l-Kütübi'l-İlmiyye Beyrut 1995, 2/180. 
7. el-Kettanî, et-Teratibu'l-İdariyye, 1/452; Hamidullah, İslâm Peygamberi, 2/1087.
8. İbn Hişam, es-Siretu'n-Nebeviyye,2/589.
9. Taberi, Tarih, 2/179-180.
10. İbn Sa'd, et-Tabakatu'l-Kübra, Daru Sadır, Beyrut tsz, 1/311.
11. İbn Sa'd, et-Tabakât, 1/322. 
12. Hamidullah, İslâm'da Devlet İdaresi, (Çev. Kemal Kuşçu) İstanbul 1963. s. 120.
13. Taberî, Tarih, 2/193. Ayrıca bkz. İbn Sa'd, et-Tabakat, I, 298. 
14. Taberî, Tarih, 2/203.
15. Bkz. İbn Hişam, es-Siretu'n-Nebeviyye, 2/567.
16. Buharî, Cizye 6, Meğazi 83; Müslim, Vesayâ 20; Ebu Davud, İmaret 28.
17. İbn Hişam, es-Siretu'n-Nebeviyye, 1/574.
18. M. Fethullah Gülen, Prizma, 1/140.
19. M. Fethullah Gülen, Prizma, 1/141
20. M. Fethullah Gülen, Prizma, 1/139.

.Efendimiz'in (s.a.s.) Peygamberliğinden Önceki Hâli

Prof. Dr. Yener Öztürk

AddThis Sharing Buttons

56

 

Bütün nebiler masumdur. Nebiler Serveri ise, masumlar üstü masumdur. Çünkü O, nebilerin sultanı, efendisi ve bütün varlığın yaratılış gayesidir.

Peygamber Efendimiz’in (sallallâhu aleyhi ve sellem) peygamberlik öncesi durumunu ele almadan önce enbiya-ı izâmın peygamberliklerinden önceki durumlarıyla alâkalı genel bir çerçeve arz etmekte fayda mülâhaza ediyoruz.

Peygamberlerin İsmeti
Peygamberler (aleyhimüsselâm) gerek vahiy sonrası gerekse öncesinde küfür (inkâr) ve şirk günahından masumdurlar. Bu konuda Sünnî1, Mutezilî2 ve Şiî3 ekollerinin ittifakı/icmaı vardır. 

Peygamberlerin çocukluk, gençlik ve olgunluk zamanları peygamberlik dönemlerinin âdeta basamakları ve merdivenleri mahiyetindedir. Zîrâ halkı Hakka davet eden insanların bi’set sonrasında olduğu gibi, öncesinde de hâlleri tertemiz olmalıdır ki, muhataplarına emniyet ve itimat verebilsin. 

Risaletin gerektirdiği sıfatlar açısından konuya dikkat çeken Nureddin Sabunî şöyle der: Peygamberi risalete layık kılan sıfatlardan biri, asrında yaşayan insanların en akıllısı olması, diğeri, en güzel ahlâka sahip olmasıdır.4 Nitekim Kur’ân-ı Kerîm’de اَلْمُصْطَفَيْنَ اْلأَخْيَارِ (Sa’d, 38/47) tabiriyle onların bu donanımları dikkatlerimize arz edilir. Bu, “hayırlılar içinden seçilmiş” demektir. Yani peygamberler, daha işin başında, insanların en hayırlılarıdırlar. Fakat en hayırlıların hepsi peygamber değildir; peygamberler, onlar arasında da en mümtaz olanlardan seçilir. 
Kimi kelâm âlimleri Kur’ân’da peygamberlerle alâkalı olarak yer alan bazı ifadeler için makul bir mahmilin bulunamaması durumunda, ‘bunun bi’setten önce vuku bulmuş olduğuna’ hamledilmesi gereği üzerinde dururlar. Erken dönem Maturîdî kelâmcılarından Fahru’l-İslâm Ebu’l-Yüsr el-Pezdevî (v.493) bu görüşün doğru olmadığına dikkat çeker ve ‘peygamber, peygamber olarak yaratılır.’5 der. Fıkh-ı Ekber şarihleri de korunma işinin peygamberler için peygamberlikten önce de sonra da sabit olduğunu ifade ederler.6 

Biz ikinci görüşün daha ihtiyatlı bir yaklaşım olduğu kanaatindeyiz. Zîrâ onlar bu dönemde peygamber olmasalar bile birer peygamber adayıdırlar, bu itibarla da yine özel bir inayet altındadırlar. Mantıken de bunun böyle olması gerekir. Çünkü sonradan ümmetlerinin önüne model/rehber şahsiyet olarak çıkarılacak olan bu zevatın geçmişlerinde de bir açık ve falso bulunmamalıdır ki, insanlar, güvenleri zedelenmeden tereddütsüz, itirazsız onlara ittiba edebilsinler. 

Meselâ, putperest bir babanın ocağında yetişmesine rağmen küçük yaşlarından itibaren Hz. İbrahim (a.s.) gerek babasına gerekse içinde bulunduğu inkârcı topluluğa/kavme karşı tevhid inancı adına sergilemiş olduğu olağanüstü mücadele, peygamberlerin ortamları ne olursa olsun, onların Allah tarafından hususi bir inayet altında tutulup korunduklarını göstermektedir. Ve yine Allah (c.c), Hz. Musa’yı Firavun’un sarayına yerleştirmişti. Ama onun terbiyesini ne annesine ne de Firavun’a bırakmıştı; zihnini ve kalbini yabancı düşünceler etkilemesin diye -“(Ey Musa sevilmen) ve benim gözetimimde yetişmen için sana kendimden bir sevgi bıraktım” (Tâhâ, 20/39) âyetinin şehadetiyle- terbiyesini bizzat Allah kendi nezaretine/gözetimine almıştır. Allah (c.c) bununla bize, Firavun ocağı gibi son derece menfi bir yerde bile –ileride peygamber olarak görevlendireceği bir kulunu- küfür ve günahların tesirinden uzak tutup koruduğunu göstermiştir. 

Şimdi bunu yapan Allah (c.c), elbette diğer enbiyayı da hususiyle ‘hâtemunnebiyyîn’ olan Peygamberimiz’i nübüvveti öncesinde muhtemel günah risklerine karşı hususi bir koruma altına alacaktır. 

Peygamberimiz’in Vahye Mazhar Olmazdan Önceki Hâli
Yüce Allah, âlemlere rahmet olarak gönderdiği has ve güzide kulu Hz. Muhammed’i (s.a.s) peygamberliği öncesinde de korumuş ve üzerine cahiliye karanlığının düşmesine asla fırsat vermemiştir. Şimdi bu hususu birkaç açıdan değerlendirmeye tâbi tutalım.

Tarihin Şahadeti 
Peygamberliği öncesi hayatında da O’nun (s.a.s) şirki/inkârı çağrıştıran bir sapmaya (dalâlete) düştüğüne tarih şahit olmamıştır. Kaynaklarımızda bunun aksini gösterecek bir delil mevcut değildir. Tam aksine Buhârî ve Müslim’in Sahihleri başta olmak üzere muteber kaynaklarımız Hz. Peygamber’in (s.a.s) vahye mazhar olmadan önce de Nur dağında yer alan Hira mağarasında belli aralıklarla Hak’la halvet için inzivaya çekildiğini (tehannüs) bildirirler.7 Bu bağlamda İbn Hişâm’ın “tehannüs” kelimesine dair yaptığı izah oldukça önemlidir. Zîrâ bu izah Hz. Peygamber’in Hz. İbrahim’in dini üzere ibadet ettiğini söyleyen görüşü öne çıkarmaktadır. İbn Hişâm, Arap dilinde yaygın bir geleneğe göre ث harfi yerine ف harfinin kullanıldığını, yukarıdaki ibarenin de bu türden bir kullanım içerdiğini yani “tehannüs” kelimesiyle “tehannüf”ün kastedildiğini belirtmektedir.8 Tehannüf ise Hanifliğe yani Hz. İbrahim’in dinine uymak demektir.9 Esasında meşhur Hanîflerden Zeyd b. Amr ve Ebu Zerr el-Gifârî’nin cahiliye döneminde de sadece Allah’a secde ettikleri bilinmektedir.10 Nitekim Müslim’in Sahih’inde yer alan bir rivayette Hz. Ebu Zerr’in bisetten önce de namaz kıldığı açıkça ifade olunur. (Muslim, Fedâilu’s-Sahâbe 132) Şimdi Hanîflerin yolu bu ise, Hanîf denince akla ilk gelmesi gereken bir Zat’ın (s.a.s) diğer Hanîflerden farklı bir yol tutması düşünülebilir mi? 

Allah Rasulü bi’setten önce de zihin ve kalb dünyası pırıl pırıl ve tertemiz bir Hanîf idi. Nitekim Aliyyu’l-Kârî, Fahruddin Razî’nin de iştirak ettiği bu hususu bize şu cümlelerle aktarır: Gerçek şu ki, Hz. Muhammed (s.a.s), Hz. İbrahim (a.s) ve diğer peygamberlerin şeriatından, gizli vahiy ve sadık keşifler yoluyla kendisine zâhir olan (görünen) hak üzere amel ederdi.11 

Bediüzzaman Said Nursî de ‘Hz. Peygamber (s.a.s) nübüvvetten evvel nasıl ibadet ederdi?’ şeklinde yöneltilen bir soruya ‘Hz. İbrahim’in (a.s) Arabistan’da çok perdeler altında cereyan eden bakiye-i dini (Hz. İbrahim’in dininden kalan esaslar) ile’ cevabını vermiş ve ardından şu kaydı düşmüştür: ‘Fakat farziyet ve mecburiyet suretiyle değil, belki (doğrusu) ihtiyarıyla ve mendubiyet suretiyle ibadet ederdi.’12 

Zihnen korunduğu gibi Allah Resulü kalbinin günahlarla yaralanması gibi durumlardan da -yine hususi bir inayetle- muhafaza edilmişti. O (s.a.s) kendi ifadeleriyle hayatında iki defa düğüne gitmeye niyetlenmiş, ikisinde de Allah, ona bir uyku hâli vermiş ve yolda uyuya kalmıştır.13 Allah Rasulü gitseydi, gözlerinin harama bakması muhtemeldi. Demek ki Allah (c.c.), O’nu muhtemel günah sınırına yanaştırmıyor ve koruyordu. Hâlbuki bu hâdiselerin olduğu sırada O, henüz peygamber olarak görevlendirilmemişti. Bu çerçevede üzerinde durulması gereken diğer bir hâdise de şöyle cereyan etmiştir. Hz. Peygamber, daha çocuktu. Kâbe’nin tamiri işine yardım etmeye çalışmaktaydı. Amcalarına taş ve kerpiç taşıyor ve sırtında taşıdığı taş ve kerpiçler çıplak olan tenini/omzunu acıtıyordu. Bu duruma şahit olan amcası Hz. Abbas (r.a), -taşın omzuna direkt temas etmemesi için- izârını/eteğini kaldırıp omzuna koymasını O’na tavsiye etmişti. O da öyle yapmıştı. (O devirde bu, herkesin gayet normal saydığı bir hareketti.) Hâdisenin devamı İmam Müslim’in Sahîh’inde Cabir b. Abdullah’tan mervi iki rivayetle şöyle anlatılır: Bunlardan birincisi, “… Fakat derhal yere düştü ve gözleri semaya dikildi, sonra kalkarak ‘Elbisemi ver elbisemi!’ dedi, amcası da esvabını (izârını) üzerine bağladı” şeklinde, diğeri “… Bunun üzerine Resûlullah izârını çözerek omzunun üstüne koydu. Fakat (böyle yapmasının ardından) hemen bayılarak düştü, artık o günden sonra bir daha bu hâlde görülmedi”14 şeklindedir. 
Bu hâdiseler bize açıkça şunu anlatmaktadır: Küçücük bir çocuk da olsa O, Allah’ın hususî terbiyesi altında yetişiyordu ve Allah (c.c), O’nu çocukken dahi günahtan koruyordu.15

Selim Aklın Delâleti 
Malumdur ki, ele-ayağa bulaşan maddî kirler olduğu gibi mânevî kirler de vardır. Bu cümleden olmak üzere, dalâlet ve bunlardan neşet eden münkerat da zihni ve kalbi saran mânevî kirlerdir. Meseleyi buradan bir noktaya intikal ettirmek istiyoruz: Âyette geçenضَالًّا kelimesi en kötü anlamıyla (yani şirk mânâsıyla) ele alınması durumunda bu bizi, peygamberliği öncesinde ‘Allah Rasulü’nün -hâşâ- kalben/zihnen kirlenmiş birisi olduğu’ sonucuna götürür. Bu ise kabul edilemez bir garabeti oluşturur. Zîrâ insanlığı maruz kaldığı kirlerden temizlemek için (Âl-i İmrân, 3/164; Cum’a, 62/2), o güne kadar kirli yaşamış birisinin görevlendirilebileceğini düşünmek ilâhî hikmetle telif edilemez. 

Kâinatın rengini değiştirecek bir nurla/ışıkla gönderilen insanın o güne kadar dalâlet karanlığında bırakılacağını düşünmek, başkasının değil, bu ancak aklen malullerin iddiası olabilir. İlm-i kelâm ve fıkhın imamı Ebû Hanife o güne kadar şirk karanlığında kalmak bir yana Allah Rasulü’nün ‘hayatında göz açıp yumma miktarı bir süreyle de (tarfete ayn) olsa şirk içinde bulunmadığını’ açıkça ifade eder.16 Celaleddin es-Suyutî ed-Durru’l-Mensur adlı eserinde Hz. Ali’den (r.a) naklen şöyle bir rivayete yer verir: Hz. Peygamber’e ‘hiç hayatında bir puta ibadet ettin mi? denilince ‘hayır’ dedi. Sonra ‘hayatında hiç şarap içtin mi?’ diye soruldu, ona da ‘hayır’ dedi ve şöyle buyurdu: “Ben iman ve kitabın (tafsilatının) ne olduğunu bilmiyor olduğum zamanda bile daima ‘onların üzerinde olduğu yolun küfür olduğunu’ bildim.” (Suyutî, ed-Durru’l-Mensur, Daru’l-Fikr, Beyrut 1993, VII, 364) Bu çerçevede Nureddin es-Sabunî’nin şu ifadesini de aktarmakta yarar görüyoruz: Hz. Peygamber’in (s.a.s) herhangi bir zaman diliminde bir lahza dahi olsun Haktan, hidayetten sapmış olması caiz olmaz, zîrâ böyle olsaydı, risaleti yüklenmeye layık olmazdı.17 

Nasıl ki geleceğin erkân-ı harpleri, daha harp okullarında iken sicilleri itina ile tutulur ve sağa-sola kayıp kaymadığı hassasiyetle takip edilir, evet kırk sene sonra belli bir noktaya getirilecek bir insan -bütün bu kırk sene boyunca, kırmızıya mı boyandı, maviye mi boyandı, turuncuya mı boyandı, pembeye mi boyandı- bütün hâl ve davranışlarında gözetime tâbi tutulur, öyle de Cenâb-ı Hak, beşerî irşad kurmaylarını, ta çocukluklarından itibaren böyle takip eder ve korur.”18 

Duhâ Sûresinde Mânâsı Yanlış Algılanan Bir Âyet ve İzahı
Geçmişte itibar görmemiş bazı şaz ve cılız yaklaşımların son dönemde bazı zevat tarafından yeniden dillendirildiğine şahit oluyoruz. Taberî’nin tefsiri üzerinden açıkça seslendirilmeye çalışılan husus şudur: Kendisine vahiy gelmezden önceki devrede Allah Rasulü –hâşâ- şirk üzere bulunuyordu. Aslında böylesine yakışıksız ve densiz iddialar üzerinde sözü fazlasıyla uzatmış olduğumuzun farkındayız. Ancak -Allah Rasulü’nün ruhaniyetinden özür dileyerek- Taberî’nin tefsirinde yer alan ifadelerden ne anlaşılması gerektiği üzerinde kısaca durmak istiyoruz. Taberî’nin وَوَجَدَكَ ضَالًّا kısmıyla ilgili olarak verdiği mânâ şudur: ‘(Allah) seni, bugün bulunduğun durumun dışında bir hâlde buldu.’ Bunun yanında müfessirimiz, bu âyetle şöyle bir mânânın da kast olunduğunu söyleyenlerin olduğunu belirtir: ‘Rabbin seni dalâlet ehli bir kavim içinde buldu ve sana doğru yolu gösterdi.’ Bu iki cümlelik izahın yanında Taberî bir de Süddî’den mervi bir söze yer verir ki o da şöyledir: كان على أمر قومه أربعين عاما "(Nebi), kırk yıl kavminin emri üzere oldu."19 

Şimdi metinde geçen cümleleri maddeler hâlinde ele alacağız:
1- Bu âyetle ilgili olarak Taberî’nin bizzat kendi tefsiri olan ‘(Allah) seni, bugün bulunduğun durumun dışında bir hâlde buldu’ şeklindeki cümleye bakalım. Bu cümleden, şaşkın müddeîlerin iddialarını destekleyecek bir anlam çıkmaz. Şöyle ki Hz. Peygamber’in nübüvvetten önceki dirayet, ilim ve imanıyla nübüvvetten sonraki dirayet, ilim ve imanı arasında büyük bir fark vardı. Zîrâ Allah Rasulü vahye mazhariyeti sonrasında bu üç hususta da derin bir ufka/mertebeye ulaşmıştı. 

2- ‘Rabbin seni dalâlet ehli bir kavim içinde buldu ve sana doğru yolu gösterdi’ şeklindeki diğer cümleye gelince: Bu müfessirimizin ikincil dereceden قيِلَ kaydıyla aktardığı bir cümledir. Esasında dikkatli bir nazar ve iyi bir niyetle bakıldığında bu cümlenin de ilk cümleden bir farkının olmadığı görülecektir. Zîrâ Peygamberimiz dalâlet ehli bir kavim içinde neş’et etmişti. Ve vahiy gelmezden önce de hak dinin/şer-i şerifin tafsilatından habersiz idi. Allah O’na indirdiği kitapla bilmediklerini bildirerek yürümesi gereken yolu göstermişti. 

3- Tefsirde Süddî’ye atfen ‘(Nebi), kırk yıl kavminin emri üzere oldu’ şeklindeki söze gelince: Öncelikli olarak burada Taberî’nin metoduyla ilgili bir hususu hatırlatmakta yarar görüyoruz. Erbabı bilir ki Taberî, tefsirinde işlemekte olduğu mevzuyla alâkalı yakından veya uzaktan ilişkili ne tür haber/bilgi varsa onları sıralar. Bu, Taberî’nin bunları olduğu gibi kabul ettiği anlamına gelmez. Çoğu kere onları kritik de etmez. Nitekim burada da ne senet ne de metin kritiği yapmıştır. O bilgi kabîlinden böyle bir sözün de mevcut olduğunu hatırlatmakla yetinmiştir. Cümlenin ifade ettiği muhtevanın kritiğine gelince: Eğer Süddî kendisine atfolunan bu sözle, ‘Allah Rasulü bi’set öncesinde kavminin içinde bir şekilde varlığını sürdüren bir kısım dinî/tevhidî esaslar üzere yaşadı’ gibi bir anlamı düşünmüşse buna ‘evet’ deriz. Ancak bu sözle ‘Hz. Peygamber, nübüvvet öncesinde kırk yıl kavminde hâkim olan şirk anlayışı üzerine bulundu’ gibi bir mânâyı kastetmişse buna evet demenin mümkün olamayacağı açıktır. Zemahşerî, ‘böyle bir iddiadan Allah’a sığınırız’ der ve şunu ilâve eder: Bu olamaz, çünkü peygamberler –şirk ve inkâr bir yana- gerek nübüvvet sonrasında gerekse öncesinde büyük günahlardan olduğu gibi konumlarını zedeleyici küçük günahlardan da korunmuşlardır.’ O, bunun imkânsızlığına Hz. Yusuf’un ağzından sâdır olan “(Ben) atalarım İbrahim, İshak ve Yakub’un dinine uydum. Allah’a bir şeyi ortak koşmamız bize yaraşmaz.” (Yusuf, 12/38) âyetini delil olarak serd eder. Ayrıca Zemahşerî, ‘bir peygamberin geçmişinde şirkin/inkârın bulunması, ona, kâfir muhatapları karşısında, bir kusur/eksiklik olarak yeter’ şeklinde bir hatırlatmada daha bulunur.20 Zemahşerî burada oldukça mühim bir noktaya dikkatleri çekmiş olmaktadır. Zîrâ bu durumda Hakk’a davet edilen inkârcı toplum, onun geçmişini yüzüne vurma ve onunla alay etme fırsatı yakalamış olacaktır. İşte bunun içindir ki, Allah (c.c) enbiya-ı izamın hayatında -inkârcıların diline dolayabilecekleri- bir falsoya/olumsuzluğa imkân vermemiştir. 

Şimdi buraya kadar arz etmeye çalıştığımız bilgilerin ışığında Duhâ Sûresi’nin yedinci âyetine nasıl bir anlam verilmesi gerektiği hususunu toparlayacak olursak; burada dalâl kelimesinin ‘kaybolma’ ve ‘habersiz/bilgisiz olma’ mânâlarından hareketle yapabileceğimiz muhtemel iki tefsir söz konusudur. Birincisi: Bu yaklaşım pek fazla öne çıkarılmamıştır. Fahruddin Razî gibi bazı müfessirlerimizin tevcihlerinden birisi olup şöyledir: Araplar çölde tek olan, âdeta, çölde kaybolmuş ağaca “dâlle” derler. Buna göre Hak Teâlâ sanki ‘o beldeler, sen hâriç, içinde Allah’a iman ve mârifetullah meyvesi taşıyan bir ağacı bulunmayan çöl gibidir. Binaenaleyh sen bu cehalet çölünde yetişen bir ağaç gibisin. Ben seni böylece tek, âdeta yitmiş olarak buldum ve seninle insanları hidayete erdirdim’ murad edilmiştir.21 İkinci olarak ise, bu fiilin ‘kaybolma’ anlamından hareketle şöyle bir mânâya da tefsirlerimizde yer verilmiştir: Allah (c.c.), Peygamberimiz’i, çocukluk yıllarında amcasıyla beraber çıktığı Şam yolunda geceleyin yolunu şaşırıp kaybolduğunda, bir vesileyle takip etmesi gereken yola koymuştur.22 

Müfessir ve kelâmcıların çoğunluğu bu âyeti, ilgili fiilin ‘habersiz/bilgisiz olma ve yitik kalma’ anlamlarıyla birlikte ele alarak tefsir etmişlerdir.23 Şimdi Hamdi Yazır’ın, Cumhur-u ulemanın görüşlerini de hulâsa eden enfes yorumuna kısmî bir sadeleştirmeyle yer vermek istiyoruz: 

Allah Rasulü Allah’ın birliğine inanarak yetişmiş, hiçbir puta secde etmemişti. Ahlâkı temizdi, hiçbir kötü fiil işlememişti. Her hususta güvenilir olarak tanınmıştı. Dolayısıyla gerek şirk dalâleti, gerekse hevâ ve hevese göre amelde bulunma dalâleti O’nun kerim (asil) zatından uzak idi. Yüce Allah O’nu ta başından o gibi sapıklıklardan münezzeh kılmış ve O’na sağlam bir nazar (bakış ve görüş) bahşetmişti… O nübüvvetinden önce de kavminin, Arap müşriklerinin dinlerindeki bozulmayı görmüştü. Karşısında bulunan Yahudîlik ve Hıristiyanlık gibi iki dinin çığırından çıkmış olduğunu da sezmişti. Fakat girilmesi gereken yolun ve mücerret akıl ile idrak edilip kavranması mümkün olmayan Hak dinin ne olması lâzım geleceğini ve dünyayı sarmış olan bunalım içinden nasıl çıkılıp da Hakk’a erileceğini belirlemede mütehayyir idi. Kitap okumasını bilmez, cihana ruh verecek iman ve İslâm’ın tafsilatlı bir surette rükünlerinden, “.. Kuşkusuz sen daha önce bunlardan habersizdin” (Yusuf, 12/3); “Sen bundan önce kitap okuyan ve yazı yazan biri değildin..” (Ankebût, 29/48); “Oysa sen kitap nedir, iman nedir bilmezdin” (Şûrâ, 42/52) –beyanlarında da belirtildiği üzere- habersiz idi. İşte burada وَوَجَدَكَ ضَالًّا buyrulması peygamberlikten önce ve çocukluk sıralarındaki dalâl (habersizlik ve hayret) hâline işarettir. Yani sen, peygamberlikten önce akılların yol bulamadığı hakikatler ve şer’î kurallardan habersiz ve yol arayan bir yitik hâlinde mütehayyirken (hayret içindeyken) Rabbin seni bulup da فَهَدَى hidayet buyurmadı mı? İndirdiği vahiy ve gönderdiği kitap ile bilmediklerini bildirerek sana doğru yolu göstermedi mi?24 

Allah Rasulü’nün nübüvvet öncesi insanlığın kurtuluşu adına Nur dağında yaşadığı sancılar işte bu kabîl bir düşünceden/idealden ortaya çıkıyordu. O’nda bir gaye ve ideal vardı; o da bu insanlar bu bataklıktan mutlaka kurtarılmalıydı. Ne var ki O’nun sınırı burada bitiyordu. İnsanlığın kurtarılma reçetesi, O’na ve O’nun düşüncesine ait değildi. O reçete doğrudan doğruya vahiy kanalıyla Cenâb-ı Hak’tan gelecekti.25

Bu çerçevede üzerinde durulmasında yarar gördüğümüz bir diğer nokta ise şudur: Bazıları bu âyette geçen ‘iman nedir, bilmezdin’ vurgusunu Peygamberimiz’in bi’set öncesinde imanla tanışık olmadığının delili olarak öne sürebilmekte ve bunu objektif gayret(!) olarak görebilmektedirler. Ne var ki ‘delildir’ diye sarıldıkları bu ifade, ‘kitap nedir, bilmezdin’ cümlesinin ardından getirilmiştir. Bununla Allah (c.c.), peygamberine şunu hatırlatmıştır: ‘Ey Nebi, sen, indirdiğim kitap vasıtasıyla bihakkın bilip tatmış olduğun böylesine derin bir imanı ve onunla alâkalı tafsilatı bundan önce bilmezdin.’ Zaten peygamberlerin nübüvvetlerinden evvel ve sonraki hayatlarında imandaki kuvvet ve ameldeki derinlik bakımından önemli bir farkın bulunduğu/bulunması gerektiği hususunda ulema arasında bir ihtilaf da söz konusu olmamıştır. Tabir yerindeyse bu fark, tomurcuğa durmuş bir fidanla, dal-budak salmış, yaprak ve çiçek açmış bir ağaç arasındaki fark gibidir.

Hz. Peygamber’in (s.a.s) bu âyete hangi sebeple muhatap olduğunu daha iyi anlayabilmek için mevzua bütüncül bir nazarla bakmak gerekir. Rivayetlere göre, Hz. Peygamber’e (s.a.s) gelen vahiy bir müddet kesilmiş, Cibrîl (a.s.) bu süre zarfında görünmemiş, bunun üzerine müşriklerden bazıları, ‘Rabbi Muhammed’e küstü, O’nu terk etti’ iddiasında bulunmuşlardır.26 Resûl-i Ekrem’i üzmek, güya O’nu ye’se düşürmek ve davasından vazgeçirmek için müşriklerin ‘Rabbi O’nu terk etti’ demelerine karşılık Cenâb-ı Allah, “(Ey Rasûlüm!) Rabbin seni asla terk etmedi ve sana darılmadı da” (Duhâ, 93/3) mealindeki âyeti indirmiştir. İşte Allah (c.c.) böyle bir şeyin olmadığını/olmayacağını, -o güne kadar rahmet ve inayetiyle O’nu nasıl çepeçevre kuşattığını örnekleriyle hatırlatarak- bildirmiştir. Bu cümleden olmak üzere ‘Seni yetim bulup barındırmadı mı? Seni insanlığın kurtuluşu adına ne yapacağını bilememenin hayreti (mütehayyirliği) içinde yol arayan bir hâlde bulup da sana yürümen gereken yolu göstermedi mi? Seni muhtaç bulup ihtiyaçlarını gidermedi mi?..’ buyurmuştur.27 

*Dicle Üniv. İlâhiyat Fak. Öğretim Üyesi
yozturk@yeniumit.com.tr

Dipnotlar
1. Pezdevî, Ehl-i Sünnet Akaidi, s. 248; Sabunî, el-Bidaye, s. 53; Razî, Kitabu’l-Erbaîn fî Usuliddîn,Daru’l-Ceyl, Beyrut 2004, s. 323; Taftazanî, Şerhu’l-Akâid (Kestelli Şerhi içinde) Salah Bilici Kit., İstanbul tsz., s. 170. Devvanî, Celal, 82.
2. Abdulcebbar, Kadî, el-Muğnî, XV, 303; el-Hayyat, el-İntisar, s. 71-72.
3. Hıllî, İbn Mutahhar, Envâru’l-Melekût, Tahran 1338, s. 195.
4. Sabunî, el-Bidaye, s. 114.
5. Pezdevî, Ehl-i Sünnet Akâidi, s. 245. 
6. Bkz. Aliyyu’l-Karî, Şerhu’l- Fıkhi’l-Ekber, s. 51; Mağnisavî, Ebu’l-Muntehâ, Şerhu’l- Fıkhi’l-Ekber, Daru’n-Nil, İstanbul. 2007, s. 38; Beyadî, İşarâtu’l-Merâm an İbarâti’l-İmâm, s. 327.
7. Bkz. Buharî, Bed’ul-Vahy 3; Müslim, İman 252. Ahmed İbn Hanbel’in Müsnedinde de bu husus yer alır. İbn Hanbel rivayette geçen tehannüs ifadesinin ‘geceleyin yapılan ibadet’ anlamına geldiğini belirtir. Bkz. İbn Hanbel, Müsned, VI, 233.
8. İbn Hişâm, Ebû Muhammed Abdulmelik, es-Sîyretu’n-Nebeviyye, (Thk. Mustafa es-Sakâ, İbrâhîm el-Enbârî, Abdulhafîz eş-Şelebî), Dâru İbn Kesîr, Dimaşk 2005, s. 215.
9. Askalânî, Fethu’l-Bârî, I/34. 
10. İbn Habîb, Ebû Cafer Muhammed, el-Muhabber, Dâru’l-Âfâki’l-Cedîde, Basım yeri yok,1361, s. 171-172. 
11. Bkz. Aliyyu’l-Karî, Şerhu’l-Fıkhi’l-Ekber, s. 54. 
12. Bkz. Nursi, Mektubat, Şahdamar yay. İstanbul 2006, s. 411. 
13. Bkz. Beyhakî, Ahmed b. Huseyn, Delâilu’n-Nubuvve, Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye Beyrut 1985, II, 33-34. 
14. Müslim, Hayz 240. Ayrıca benzer ifadelerle Buharî de bu olayı nakleder. Bkz. Buharî, Hacc 42. 
15. Çünkü Hz. Peygamber gün gelecek dizin üst kısmını örtme vazifesiyle de görevlendirilecekti; insanlık O’ndan hayâ ve edep dersi alacaktı. 
16. Bkz. Mağnisâvî, Şerhu’l-Fıkhi’l-Ekber, s. 41. 
17. Bkz. Sabunî, el-Munteka Min Ismeti’l-Enbiyâ, s. 274.
18. Gülen, M. F., Sonsuz Nur, I, 466.
19. Bkz. Taberî, İbn Cerîr, Tefsiru’t-Taberî, el-Mektebetu’ş-Şamile (el-İsdaru’s-Sanî) , XXIV, 488.
20. Zemahşerî, el-Keşşaf, IV, 756.
21. Bkz. Razi, Mefatihu’l-Ğayb, XXIII, 217. Ayrıca bkz. Mevdudî, Tefhîmu’l-Kur’ân, VII, 151.
22. Mesela bkz. İbn Kesir, Tefsiru’l-Kur’ani’l-Azîm, Kahraman yay., İst. 1985, VIII, 448. 
23. Bkz. Maturîdî, Tevilât, X, 560-561; Razî, Mefatih’l-Ğayb, XXIII, 217; Zemahşerî, el-Keşşaf, IV, 756; Taftazanî, Şerhu’l-Makâsıd, V, 58.
24. Yazır, Hak Dini Kur’ân Dili, VIII, 5900.
25. M.F. Gülen, Sonsuz Nur, I, 459.
26. Bkz. Buharî, Tefsiru’l-Kur’ân ( 93) 1.
27. İlgili fiilin ‘yitme’ anlamından hareketle bu âyete şu anlam da verilebilir: “..Rabbin seni (o cahiliye insanları arasında) yitmiş/tek başına kalmış olarak bulup da dosdoğru yola koymadı mı?..” (Duhâ, 93/7)


.Farklı Donanım ve Hususiyetleriyle Allah Resulu (s.a.s)

Prof. Dr. Yener Öztürk

AddThis Sharing Buttons

 

Cenâb-ı Hak, bir insana iffet, fetânet, sıdk ve sadâkat, emniyet, güzel örnek olma, istikâmet, rabbânîlik, hasbîlik, ihlâs, çok aşkın bir tebliğ kabiliyeti gibi üstün kabiliyet ve istidatlar bahşetmiş, sonra da onu peygamberlikle şereflendirmişse, bu, özel bir vazife için donanmış olmayı ve o peygamberin hususiyle o iş için yaratıldığını gösterir.

Allah Resûlü’nün ve diğer bütün peygamberlerin bir beşer olması, onlar için bir noksanlık değil, aksine bir kemaldir. Bir beşer değil de, melek veya cinlerden birer fert olsalardı, insanlara önder olamaz ve rehberlik edemezlerdi. 

Kur’ân-ı Kerîm’de, ilk muhatap kitle içinden, kendi cinslerinden birisinin peygamber olarak gönderilmesindeki hikmeti kavrayamayan yahut kavramak istemeyenlerin “Allah peygamber olarak bir beşer mi gönderdi?” (İsrâ, 17/94) şeklindeki itirazlarına karşı şu cevap verilmiştir: “(Ey Nebi) Onlara (şu sözümü) ilet: Eğer yeryüzünde (insan değil de) itmi’nanla yürüyen melekler olsaydı, Biz de onlara (onların cinsinden bir) melek peygamber gönderirdik.” (İsrâ, 17/95)

Resûl-i Ekrem gibi, diğer peygamberler de birer beşerdir ve insanoğluna gönderilmiştir. Eğer böyle olmasaydı, insanlar onlarla konuşup anlaşamaz ve onlarla iletişim imkânı bulamazlardı.1 Bu itibarladır ki Kur’ân “Eğer Biz peygamberi bir melek kılsaydık (melek olarak gönderseydik) onu yine bir insan suretinde gönderirdik..” (En’âm, 6/9) buyurmaktadır.

Beşerî Yönünü Vurgulayan Âyetleri Nasıl Anlamalıyız?
Kur’ân-ı Kerîm’de Allah Resulü’nün beşerî yönünü dikkatlerimize arz eden âyetler vardır. Bu hususu en belirgin şekilde dile getiren ‘De ki, ben de sizin gibi bir beşerim.’ ifadesinin yer aldığı âyetlerdir. 

İşte Kur’ân’ın bu vurgusundan hareketle kimi dikkatsiz zihinlerce ‘Allah Resulü donanım olarak diğer insanlardan farkı olmayan bir beşer’ olarak düşünülmektedir. Ne var ki Kur’ân-ı Hakîm’in ifadelerine bir bütünlük içinde baktığımızda bu türden bir algıyı/iddiayı destekleyici bir anlamın çıkarılamayacağı görülecektir. Meselâ Fussilet Sûresi’nde geçen âyet-i kerîmeye sonrasıyla (siyakıyla) bir bakalım: “De ki: Ben de sizin gibi bir beşerim, yalnız bana şu vahyolunuyor: Sizin ilâhınız, sadece bir tek İlâhtır. Artık O’na istikamet içinde yönelin, O’ndan mağfiret dileyin. O’na eş/ortak tutanların vay hâline!” (Fussilet 41/6. Ayrıca bkz. Kehf 18/110)

Esasında ‘sizin ilâhınız, sadece bir tek ilâhtır’ şeklindeki bir sonraki cümle böyle bir vurguyla neyin kastedildiğini bütün berraklığıyla ortaya koymaktadır ki bu da, Allah Resûlü’nün ilâh olmadığı, dolayısıyla onda ulûhiyet özelliklerinin aranmaması gerektiğidir. Yani bu ve benzeri âyetler Allah Resûlü’nün (sallallâhu aleyhi ve sellem) diğer insanlar gibi beşerî ihtiyaçlarının olduğu, teklife muhataplığı, ölümlü oluşu, Allah bildirmedikçe gaybı bilemeyeceği, güç ve kuvvetinin sınırlılığı gibi hususları içermektedir. (Nitekim Allah Resulü de bu emrin gereğince Allah’ın koyduğu nizama uygun hareket ediyor ve derin kulluğunun yanında arkasındakilere beşeriyetin gereği olan yeme, içme, uyuma ve evlenme gibi meşru dairedeki zevk ve lezzetlerin âdâbını fiilen talim ediyordu.) Öyleyse bu cümlenin içeriğinden Allah Resulü’nün sıra üstü özel donanımlı bir beşer olduğu gerçeğini dışlayıcı bir anlam çıkarılamaz. Zîrâ bu âyet sadece onun beşer üstü bir varlık olmadığı hususunu vurgulamaktadır.

Kur’ân-ı Kerîm’de bu çerçevede Allah Resulü’yle ilgili olarak yer alan başka âyetler de vardır ki, bunlarda da aynı noktaya temas edilir. Meselâ İsrâ Sûresi’nde şöyle buyrulur: 

“Ve ‘Biz’ dediler; ‘Sana asla inanmayacağız. Ta ki yerden bir pınar akıtasın. Yahut senin hurma ve üzüm bağların olsun da aralarından gürül gürül ırmaklar akıtasın. Yahut iddia ettiğin gibi gökyüzünü parçalayıp üzerimize kısım kısım düşüresin, ya da Allah’ı ve melekleri karşımıza getiresin de onlar senin söylediklerine şahitlik etsinler. Yok, yok! Bu da yetmez, senin altından bir evin olmalı yahut göğe çıkmalısın. Ama unutma! Sen bize oradan dönerken okuyacağımız bir kitap indirmedikçe yine de senin oraya çıktığına inanmayız ha!’ De ki: “Fe Sübhanallah! Ben sadece elçi olan bir beşerden başka bir şey miyim?”(İsrâ, 17/90-93)

Bu âyetlerden de açıkça anlaşılmaktadır ki Resûl-ullah’ın (sallallâhu aleyhi ve sellem) beşeriyetine vurgu yapılarak verilen cevap, müşriklerce ulûhiyete has olan şeylerin ondan istenmesine yöneliktir; zor durumda bırakma kastıyla ondan beşer kudretinin ötesindeki icraatların beklenmesiyle ilgilidir. Yani o bir beşerdir ve beşerin ilâh olması imkânsızdır. İşte bu imkânsızlığı açıkça belirtmek için Allah Resûlü’nün beşerîliği ön plâna çıkartılmıştır. Dolayısıyla bu cümle hiçbir şekilde Hz. Peygamberin ‘donanım ve konum bakımından’ diğer insanlardan bir farkının olmadığı iddiasını destekleyici bir delil olma özelliğine sahip değildir. 

Bir kere daha vurgulamak gerekirse, bu çerçevede şeref-nüzul olmuş âyet-i kerimeler Hz. Peygamber’in (sallallâhu aleyhi ve sellem) farklı hususiyetleriyle fevkalâde donanımlı bir beşer olduğu gerçeğini reddedici bir anlamı asla taşımamaktadır, bu âyetler yalnızca onun beşer üstü bir varlık olamayacağını dile getirmektedir. Öyle görünüyor ki -eksik bir şekilde yorumlanan- bu âyetlerden hareketle Allah Resûlü’nün beşerî yönünü mübalağalı vurgularla öne çıkarmaya çalışanlar, onun, farklı hususiyetleri ve farklı donanımıyla ilâhî vahye/kelâma mazhar müstesna bir beşer olduğunu unutmuş bulunmaktadırlar. 

Bu çerçevede önemli bir hususu daha hatırlatmakta yarar görüyoruz: Tarihî süreçte peygamberlerin risalet yönüne odaklanıp beşerî yönünü akıllarına sığıştıramayanlar onları -Hz. İsa örneğinde olduğu gibi- insanüstü bir varlık gibi düşünmüş ve beşerî yönünü görmezden gelmişlerdir. Ancak Allah Rasulü’nün ümmetinden hiçbir fert onun beşer olma vasfını inkâr etmemiş ve daha önceki bazı toplumların kendi peygamberleriyle ilgili düştükleri yanılgıya düşmemişlerdir. Müslümanlar ‘eşhedu en lâ ilahe illellah ve eşhedu enne Muhammeden abduhu ve rasulühü’ diye şehadet getirirlerken, O'nun risaletinden evvel kulluğuna şahitlik etmişlerdir. 
Allah Rasulü’nün tâ baştan tembih mahiyetinde şu sözü de ümmetinin söz konusu bir yanılgıya düşmemesinde etkili olmuştur: “Sakın Nasarânın (Hristiyanların) İsa b. Meryem hakkında aşırı övüp ifrat ettiği gibi benim hakkımda ifrata düşmeyin; ben, Allah’ın kuluyum. Öyleyse (benim için) ‘Muhammed Allah’ın kulu ve Rasulü’dür’ deyin.” (Buharî Enbiya 48; Hudûd 31)

Netice olarak ifade etmeliyiz ki Hristiyanların Hz. İsa’yla alâkalı ifratkâr düşünceleri ne kadar yanlışsa, bugün kimi teologların Allah Rasulü’yle ilgili sıradanlaştırıcı tefritkâr yaklaşımları da en az o kadar yanlış ve üzüntü vericidir. 

Özel Donanımı 
Hz. Peygamber (sallallâhu aleyhi ve sellem), şüphe yok ki bir insandır. Beşeriyetinin gereği olarak bizde bulunan şeyler onda da bulunur; o da yer, içer ve uyur. Ayrıca bizim sahip olduğumuz duygular onda da vardır. Ancak müşterek olduğumuz bu özellikler2 onun donanımının bizimle aynı seviyede olduğunu gösteren bir delil değildir. Çünkü O (sallallâhu aleyhi ve sellem) insanların istidatça en yüksek ve ahlâkça en mükemmel olanıdır.

Bediüzzaman Hazretleri Mucizat-ı Ahmediyye adlı eserinde Allah Resulü’nün yüklendiği görev itibariyle böyle olması gerektiğini kendine has mantık örgüsüyle ele alır. İlgili yeri kısmî bir sadeleştirmeyle aktarmak istiyoruz: Madem yapan bilir, elbette bilen konuşur. Madem konuşacak, şuur ve fikir sahibi konuşmasını bilenlerle konuşacak. Madem onlarla konuşacak, elbette onlar içinde en cem’iyetli ve şuuru küllî olan insan neviyle konuşacaktır. Madem insan neviyle konuşacak elbette insanlar içinde hitaba kabiliyetli ve en mükemmel olanlarla konuşacaktır. Madem.. nev-i beşere mukteda (rehber) olacaklarla konuşacak, elbette, dost ve düşmanın ittifakıyla en yüksek istidatta ve en alî ahlâkta olan.. Muhammed (aleyhissalâtu vesselâm) ile konuşacak. Nitekim konuşmuş, resûl olarak görevlendirmiş ve nev-i beşere rehber yapmıştır.3 Hz. Peygamber’in (sallallâhu aleyhi ve sellem) eşsiz bir beşer oluşunu dışarıdan (Batılı) birisi olarak Prens Bismark da şöyle ifade eder: “Ben iddia ediyorum ki Muhammed eşsiz bir kuvvettir. Artık ‘Kudret Eli’nin böyle ikinci bir vucudu imkân sahasına getirmesi ihtimalden uzaktır.”4

O (s.a.s.) bu yüksek ruhî özelliklere sahip kılınmasaydı melekler ve yüce âlemlerle irtibat kurma imkânı olmazdı (Kadî Iyaz, Kitabu’ş-Şifâ, s. 455) ve Kur’ân gibi mu’ciz bir beyan onun kalbine yüklenemezdi. Zîrâ bütün vahiylerin hülâsası, son ve en kapsamlı bir hitaba muhatap kılınma, özel bir durumdur, bunun için O’nun (sallallâhu aleyhi ve sellem) sıra üstü bir donanıma sahip olması gerekir. 

Esasında bütün varlığı ilgilendiren bir mesaja ve kâinatın rengini değiştirecek bir nura (vahye) muhatap olarak seçilen kişinin nazarı en geniş, şuuru en derin ve ahlâkı en yüksek bir Zât olması kaçınılmazdır. Nitekim Kur’ân’da yer alan “Şüphe yok ki sen yüce bir ahlâk üzeresin.” (Kalem 68/4) âyeti bu hususa işaret etmiş olmaktadır. Şöyle ki risalet gibi yüksek bir misyonu temsil edecek Zât’ta yüksek bir hulukun (ahlâkın) bulunması gerekir. Bunun gerçekleşmesi ise ancak yüksek donanımlı bir halk ile (yaratılışla) mümkündür. Denilebilir ki belli darlıklar içinde bulunan bizler kendimizi zorlasak dahi Allah Resulü’nün (sallallâhu aleyhi ve sellem) özel donanımını hakkıyla anlayamayız. Zîrâ ‘hayırlılar içinden seçilmiş’ (Sâd 38/47) peygamberler zümresinin istidat ve ahlâkça en yüksek olan bir ferdinin mahiyetine ait derinlikler, ruh aynamızın kabiliyeti nispetinde bize aksedecektir. 

Hâsılı, yüce Allah hâtemu’n-nebiyyîn olan Hz. Muhammed’i (sallallâhu aleyhi ve sellem) bütün peygamberlerin mesaj ve mirasına vâris olmak üzere seçmiştir. Böylesine önemli bir işi/misyonu yüklenecek olan Zât’ın fevkalâde bir donanımının olması kaçınılmazdır.

Bakış Açısındaki Saygının Korunması
Hz. Muhammed (sallallâhu aleyhi ve sellem) Cenâb-ı Hakk’ın tercümanı ve elçisi olma sıfatıyla Allah’ın insanlar hakkında razı olduğu model bir şahsiyettir (üsve-i hasenedir). Bu itibarla da onun normal beşerî davranışlarında dahi risaletinin boyası vardır. 

O (sallallâhu aleyhi ve sellem) yaşadığı hayatın bütün alanlarında model şahsiyet olma hususiyetini risaletinden aldığı ışıkla/güçle gerçekleştirmiştir. Nitekim risaletinin aydınlığında yürüyen bir beşer olması sayesindedir ki, onun normal fıtrî muameleleri (âdetleri) bizler için ‘âdâb’ olmuştur.5 Ve yine bu sayededir ki, onun insanlarla olan beşerî münasebetleri sıra üstü ahlâkî güzellik ve örnekliklerle neticelenmiştir. 

Hz. Muhammed (sallallâhu aleyhi ve sellem) fevkalâde hususiyetleri olan resul bir beşerdir. Bir başka ifadeyle O, semavîliği içinde arzîliği, arzîliği içinde de semavîliği temsil eden bir beşerdir. Şu hâlde O Zât hakkında eksik ve yanlış bir kanaate düşmemek için bu hususun zihinde sürekli canlı tutulması gerekir. Sözgelimi, siyer ve hadîs kitaplarından O’nun (sallallâhu aleyhi ve sellem) çarşı içinde bedevî bir Arap karşısında -bir atın pazarlığıyla alâkalı olarak- ısrarını (Ebu Davud, Akdıye 20; Nesaî, Buyu’ 81) takip ederken, bir taraftan da O'nun beşerin idrak sınırlarını aşan İsrâ-Mi’rac gibi öteler ötesi varlıkta misli olmayan kutsi bir yolcuğun sahibi olması6 gibi yönlerini de mülâhazaya almamız gerekir.7 Evet, bu gibi durumlarda nazarlarımızı her vakit O’nun (sallallâhu aleyhi ve sellem) nuranî mahiyetine ve risalet mertebesiyle temsil olunan mânevî şahsiyetine çevirmeliyiz. Aksi takdirde –farkında olmaksızın- ya O’na karşı saygıda kusur ederiz veya O’nun büyüklüğü hakkında şüpheye düşeriz.8 

Bugün saygı mevzuunda bazı kesimlerce içine düşülen çıkmazlardan biri de -modern zamanların pozitivist ve rasyonalist tesirlerinden beslenen- indirgemeci bir üslûpla Allah Resûlü’nün ‘sıradan bir tebliğci/postacı’ gibi görülmesidir. Bu sakim anlayışın da sonuçları itibariyle saygı sınırlarını zorladığını belirtmemiz gerekir. Çünkü mesajı getiren Zât’a karşı kusurlu bakışın, onunla gelen mesajın da kusurlu bir şekilde algılanmasına sebep olacağı açıktır. 

O’na (sallallâhu aleyhi ve sellem) karşı saygının devam eden bir duyarlılıkla korunması lâzımdır. Zîrâ zaman eskidikçe mesajın bizim zihinlerimiz ve nazarlarımızda solmaması, hep taze olarak hissedilmesi ve bizde sürekli o mesaja müracaat etme istek ve arzusunun kalması, bu saygının canlı tutulmasına bağlıdır. Hâsılı, mesajla mesajı getiren zât arasında çok önemli bir münasebet vardır. Onların saygınlıkları korunduğu nispette mesajlardan istifade oranı da o nispette artmış olacaktır. 9 

Bir İtiraz ve Cevabı
Allah Resûlü’ne (sallallâhu aleyhi ve sellem) karşı korunması gereken saygı konusunda yapılan bu vurguları mübalağalı görenler itiraz mahiyetinde şöyle demektedirler: O, içimizden birisidir, farklı bakışlarla onun bizden uzaklaştırılması, onu takip etmeyi/örnek almayı imkânsız kılmaktadır.

Şüphe yok ki O (sallallâhu aleyhi ve sellem) içimizden birisidir. Nitekim Kur’ân da ‘içinizden biri’ anlamında bu duruma ‘resûlen min enfusihim’ (Âl-i İmrân 3/164) ve ‘resulen minhum’ (Cuma 62/2) gibi ifadelerle dikkat çeker. Bununla birlikte Kur’ân Hz. Peygamber’in (sallallâhu aleyhi ve sellem) fevkalâde özellikler sahibi seçkin bir beşer olduğunu da bize öğretir. Öyle ki Kur’ân’da Allah (celle celâlühü) için kullanılan iki sıfat Hz. Peygamber için de kullanılır: “Kasem olsun ki size nefsinizden (kendi içinizden ve cinsinizden) öyle bir peygamber gelmiştir ki, sizin sıkıntıya düşmeniz O'na çok ağır gelir. O ki size çok düşkündür (üzerinize titrer); inananlara karşı çok şefkatli ve merhametlidir (raûf ve rahîm’dir).” (Tevbe 9/128)

Bu İlâhî beyanın ışığında O'nunla alâkalı tespitlerimize özen göstermemiz gerekir ki o da şudur: Evet Allah Resulü içimizden birisidir, ancak O (sallallâhu aleyhi ve sellem) hiçbir hususta seviyemize indirilecek birisi değildir. Bir diğer ifadeyle, O hem-cinsimizdir, yani içimizden bir beşerdir; ama O'nda, bizde olmayan derinlikler vardır.10 O ki (sallallâhu aleyhi ve sellem) hayatı boyunca üstün ahlâkın her bir ünitesini/şubesini en yüksek mertebeleriyle temsil edip11 eşsiz bir rehberlik sergilemiştir. Bunun için olsa gerektir ki yaşadığı hayata/ömre bizzat Allah tarafından kasem edilmiştir. (Hıcr 15/72) 

Kısa bir hatırlatmadan sonra, Allah Resûlü’nün üstün donanımını görmek istemeyenlere şu soruları yöneltmek istiyoruz: 1- Hep yüksek düşünüp yüksek yaşamış ferd-i ferîd bir şahsiyeti konumuna uygun bir şekilde anlatma gayretinin nesi/neresi onu kendimizden uzaklaştırma faaliyetidir? 2- Acaba sıradanlaştırılmış bir peygamber tasavvuru bize ne kazandıracaktır? O'nu kendi seviyemize indirmenin pratikte ne gibi yararı olacaktır? Bu durum Hakk’a teslimiyetimizi mi artıracak, yoksa hayatımızı daha derince yaşamamızı mı temin edecektir? Hiçbirisi.

Esasında üsve-i hasenemiz (model şahsiyetimiz) olan bir beşeri (peygamberi), ahlâkî değerleri temsilde hep ileri bir noktada ve üst bir çizgide bulmamız/görmemiz, gücümüz nispetinde bizi ona yakınlaşmaya sevk/teşvik eder. Bu hareketlilik de sürekli olarak yükselişimize vesile olur. 

Öyle anlaşılıyor ki peygamberleri bilerek veya bilmeyerek sıradan bir seviyeye çekme ve bu düzlemde değerlendirmeye tâbi tutma anlayışı/alışkanlığı, akıldan ziyade nefsin arzularından kaynaklanmaktadır. Zîrâ nefis, zor/sıkıntılı durumlar karşısında kolayca hata işleyebilen veya beşerî zaaflarına –hâşâ- yenik düşebilen sıradanlaştırılmış bir peygamber tasavvuru içinde yanlışlarını/günahlarını, daha kolay şekilde saklama imkânı bulmaktadır. Yani bir peygamber için bile bunlar rahatlıkla söz konusu olabildiğine göre endişe edilecek bir durum yok demektir. Evet, peygamberleri yüksek hâlleriyle kabullenmeye razı olmayan nefislerin onları kendileri gibi sıradan bir beşer olarak görmeyi arzu etmeleri kaçınılmaz olmaktadır. 

İşte bu olumsuz neticeye maruz kalmamak için Resûl-i Ekrem’e, nefsin değil, vahyin takdim ettiği şekliyle bakılması gerekir. Şimdi bu zaviyeden şu âyet-i kerimeyi yeniden okumaya çalışalım:“Şüphesiz ki Allah ve melekleri Peygamber’e salât etmekte (O'nun şerefini gözetmekte ve şanını yüceltmekte)dirler. O hâlde siz de ey müminler O'na salât edin (yani O'nun şanını yüceltmeye özen gösterin) ve O'na içtenlikle selâm edin (esenlik dileyin).” (Ahzâb 33/56) Bu ilâhî beyandan, saygıya ve övgüye en çok hakkı olanların peygamberler olduğunu anlıyoruz. Öyleyse onlara karşı gerek düşünce, gerekse söz ve yazıda dikkatli olmaya çalışmak bizim için bir sorumluluk olmalıdır. 

Netice
Peygamberler (aleyhimüsselâm) üstün karakter ve yüksek haslet sahibi müstesna insanlardır; Onlar sıradan bir beşer değillerdir. Öyleyse inanmış her bir fert bu mümtaz silsileyi -hususiyle bu silsilenin son ve en mükemmel halkası olan Allah Resulü’nü (sallallâhu aleyhi ve sellem) yüksek hâl ve konumuyla kabul etmeli ve bu duyarlılığı korumayı bir vecibe bilmelidir.

* Dicle Üniv. İlâhiyat Fak. Öğretim Üyesi
yozturk@yeniumit.com.tr

Dipnotlar
1. Bu bağlamda yapılmış bulunan izahlar için bkz. Kadî Iyaz, Kitabu’ş-Şifâ, s. 455-456.
2. Esasında burada da yine gözden uzak tutulmaması gereken önemli bir detay söz konusudur. Hz. Peygamber, yeme-içme ve uyuma özelliklerine sahip olma bakımından bizimle aynıdır, yoksa o yemek ve uykunun ölçü ve miktarı bakımından da bizlerden çok farklı yaşamıştır. Ömrü boyunca hep sınırlı bir uyku ve hayatta kalmasına vesile olabilecek bir yemekle yetinmiştir. 
Bunun yanında Hz. Peygamber’in cismanî güç bakımından da farklı bir derinlikte yaratıldığını gösteren sahih rivayetler vardır. Meselâ başta Buhari olmak üzere birçok muteber hadîs kaynağında Allah Resulü kendisinde normal insanlardan otuz defa daha üstün bir erkeklik gücünün olduğunu ifade buyurmuştur. (Bkz. Buharî, Gusl 12; İbn Hanbel, Müsned, III, 291.) Buna rağmen O (s.a.s) –mahremi olmayan- bir kadına başını kaldırıp bakmamıştı. Bu O'nun kadına karşı ilgisiz bir tabiata sahip olmasından kaynaklanmıyordu. O'nu böyle iffetli hâle getiren Allah’a karşı olan saygı ve haşyetiydi. Zîrâ Rabbi O'nu bütün güzel hasletleri temsil etsin diye yaratmıştı. (M. Fehullah Gülen, Enginliğiyle Bizim Dünyamız s.74)
3. Nursî, Said, Mucizat-ı Ahmediyye, Şahdamar yay. İstanbul 2008, s. 5.
4. Bkz. Mustafa Ateşmen, Avrupalı Gözüyle İslam, Y. Asya yay. İstanbul 1973, s. 196. 
5. Edebin her bir nev’ini/ünitesini en güzel bir surette Allah O'nda cem etmiştir. Nitekim bu hakikati teyiden Allah Rasülü de bir hadislerinde şöyle buyurur: “Rabbim bana edebi en güzel bir surette ihsan etmiştir.” Münavî, Feyzu’l-Kadir, I, 225.
6. Bkz. ayetler için: Necm 53/1-8. Hadîs-i şerifler için: Buharî Salat 1, Müslim, Eman 259; Ebu Davud, Edeb 35; İbn Hanbel, Müsned, III, 148.
7. Allah (c.c) bu davetle haslar üstü has bir kulunu -varlığın mülk ve melekût mertebelerini birer birer gezdirip/kat ettirip- imkân ve vücub arası bir noktaya (kab-ı kavseyne) ulaştırmıştır. (Bkz. Necm, 9).
8. Bediüzzaman hazretlerinin yaklaşımı için bkz. Mucizat-ı Ahmediyye, Şahdamar yay, İstanbul 2008, s. 18-19.
9. Özetleyerek iktibasta bulunduğumuz bu yorum için bkz. M. F. Gülen, Sohbet-i Canân, GYV yay, İstanbul 2004, s. 55-60.
10. Bu âyet-i kerimeyle, O’nun (sallallâhu aleyhi ve sellem) erişilmesi imkânsız iki derinliği dikkatlerimize arz edilir: 1. Her şeyden önce O (sallallâhu aleyhi ve sellem), kendini unutmuşluk ölçüsünde, derdimizi kendi derdi gibi görüp onların acısını her vakit içinde yaşamaktadır. 2. O’nun insanlıkla hususiyle inananlarla ilgisi yalnızca sıkıntılarını derinlemesine vicdanında duymakla da kalmamaktadır; onların akıbetini tehlikeye sokacak problemlerin halli için tabiri câizse kutsi bir hırsla gayret sarf etmektedir. 
11. Nitekim bu hususa Peygamberimiz’in (sallallâhu aleyhi ve sellem) kendisi şu nebevî beyanıyla dikkat çeker: “Ben üstün ahlâkî hasletleri tamamlamak üzere gönderildim/görevlendirildim” Muvatta, Hüsnü’l-Huluk 8.

.

Hz. Peygamber'in (s.a.s) Evrensel Rahmet Oluşu

Prof. Dr. Mehmet Soysaldı

AddThis Sharing Buttons

3533

O, Allah'ın insanlığa mücessem bir rahmet hediyesiydi ve en son rehberiydi, Kur'ân'ın âyetleri bunun delili, O'nun siyer-i seniyyesi de bunun apaçık bir burhanıdır.Yüce Allah, mesajını insanlara tebliğ edip açıklayacak ve insanları hak yola çağıracak peygamberler göndermiştir. Gönderilen peygamberlerin ilki Hz. Âdem, sonuncusu ise Hz. Muhammed'dir (sallallahü aleyhi ve sellem). Bütün peygamberlerde bulunması gereken ortak özellikler vardır. Kur'ân, bu özellikleri çeşitli âyetlerde zikretmekte, son peygamber Hz. Muhammed'i (sallallahü aleyhi ve sellem) çeşitli özellikleriyle bize tanıtmaktadır. O özelliklerden biri de onun âlemlere rahmet olarak gönderilmiş olmasıdır.Bu yazıda Hz. Muhammed'in (sallallahü aleyhi ve sellem) evrensel rahmet oluşu açıklanmaya çalışılacaktır. Önce Hz. Peygamber'in âlemlere rahmet olarak gönderilmesini Enbiya Sûresi'nin 107. âyeti ışığında izah edip daha sonra Siyer-i Nebi'den O'nun rahmet ve merhametine örnekler vereceğiz. Sevgili Peygamberimiz'in (sallallahü aleyhi ve sellem) bu konudaki hadîs-i şerîflerini de göz önünde bulundurarak izah etmeye çalışacağız.Hz. Muhammed (sallallahü aleyhi ve sellem) Evrensel Bir Rahmettir "(Ey Muhammed!) Seni ancak âlemlere rahmet olarak gönderdik."(Enbiya, 21/107.)Bu âyette geçen iki önemli kavram vardır. Bu kavramlardan birincisi, rahmet, ikincisi ise, âlem kavramıdır. Âyete mânâ vermeden önce bu iki kavramı açıklamamız yerinde olur kanaatindeyiz. Rahmet; "incelik, acıma, şefkat etme, merhamet etme, affetme ve mağfiret" mânâlarına gelmektedir. (İbn Manzur, Lisanu'l-Arab, XII, 230.) Âlem ise; "duyu ve akıl yoluyla kavranabilen veya mevcudiyeti düşünülebilen, Allah'ın dışındaki varlık ve olayların tamamı"nı ifade eder. Bu açıklamalardan sonra âyetin mânâsını şöyle ifade edebiliriz: Allah, insanlara merhametinden dolayı onları hurafelerden, kötü huylardan kurtarmak ve doğru yola yöneltmek için Hz. Muhammed'i (sallallahü aleyhi ve sellem) âlemlere rahmet olarak göndermiştir.Bu âyette geçen "âlemîn" kelimesiyle bütün yaratıklar kastedilmektedir.1 Yani Sevgili Peygamberimiz (sallallahü aleyhi ve sellem) bütün varlık için bir rahmet vesilesidir. "Âlemler"den maksadın, Resulüllah'ın, kendilerine peygamber olarak gönderildiği bütün insanlar mı yoksa sadece mü­minler mi olduğu hakkında farklı görüşler zikredilmiştir. Abdullah b. Abbas'tan nakledilen bir görüşe göre buradaki âlemlerden maksat; Resulüllah'ın (sallallahü aleyhi ve sellem) kendilerine peygamber olarak gönderildiği bütün varlık­lardır. Bunların mümin veya kâfir olmaları fark etmez. Bu âyetteki rahmet kelimesinin cümledeki konumu hakkında de­ğişik kanaatler ileri sürülmüştür. Bu kanaatlerden biri bu kelimenin cümlede "hâl" oluşudur ki bu takdirde âyetin mânâsı "Biz, seni ancak âlemlere rahmet olarak gönderdik." şeklinde olur.2 Diğer bir yaklaşıma göre de rahmet kelimesi "ersele" fiilinin "mef'ûlün leh"i olmaktadır ki bu takdirde de mânâ: "Biz, seni ancak âlemlere merhametimizden dolayı gönder­dik." şeklinde olur.3 Biz de bu ikinci mânâyı tercih ederek yorumumuzu ya­pacağız. Yüce Allah, doğru yoldan çıkıp inkâra, şirke düşmelerinden dolayı insanlara merhamet etmek istemiştir. İşte o merhametten dolayı Hz. Peygamber'i (sallallahü aleyhi ve sellem) göndermiştir. Başka bir ifade ile Hz. Peygamber, Allah Teâlâ'nın insanlara olan merhametinin bir tezahü­rüdür.Yağmur nasıl bir rahmet olarak yeryüzünün hayat bulmasına vesile oluyor ise, Sevgili Peygamberimiz Hz. Muhammed (sallallahü aleyhi ve sellem) de insanlığın mânen hayat bulmasına vesile olmuştur ve kıyamete kadar da olmaya devam edecektir. İnsanlık onun sayesinde içine düşmüş olduğu küfür ve dalâletin o korkunç girdabından kurtulmuş, hakikati görmüş ve imanla müşerref olmuştur. Kendi öz kız çocuklarını bile diri diri toprağa gömebilecek kadar vahşileşip insanlık sınırından çıkmış olan toplumlar onun neşretmiş olduğu nur sayesinde insan-ı kâmil olma yoluna girmiştir. İşte bu yönüyle o, bütün insanlık için başlı başına bir rahmettir.O getirdiği dinî ve ah­lâkî prensipler sebebiyle insanlık için bir rahmet olmuştur. Nitekim kendisi de bir hadisinde "Ben bir rahmet ve hidayet rehberiyim."(Dârimî, Mukaddime, 3.) buyurmuş. Müşriklere beddua etmesini teklif edenlere, "Ben lânetçi olarak değil, âlemlere rahmet olarak gönderildim." diye cevap vermiştir.3Efendimiz'in (sallallahü aleyhi ve sellem) evrensel rahmet oluşunu farklı başlıklar altında incelemek istiyoruz:1- Müminlere Merhameti Allah Resulü'nün (sallallahü aleyhi ve sellem) temsil ettiği rahmetten öncelikle müminler istifade etmiştir. Çünkü O, müminlere karşı rauf ve rahîmdir. "Andolsun, size kendi içinizden öyle bir Peygamber gelmiştir ki, sizin sıkıntıya düşmeniz ona çok ağır gelir. O, size çok düşkün, müminlere karşı da çok şefkatli ve merhametlidir."(Tevbe, 9/128.)Bu âyet, Efendimiz'in (sallallahü aleyhi ve sellem) Müminlere olan şefkat ve ilgisini, onlar için nasıl endişelendiğini, kendisine inananların sıkıntılarına tahammül edemediğini, bunların kendisine çok ağır geldiğini, müminlere olan şefkat ve merhametini çarpıcı bir şekilde ifade etmektedir.Peygamber Efendimiz (sallallahü aleyhi ve sellem) ümmetine öyle düşkündür ki, ümmetinin dünya ve ahirette sıkıntıya düşmesi onu çok üzerdi. O'nu en çok düşündürüp üzen de ümmetinden cehennem azabına düşecek olanların halidir. Ümmetinin Cehennem azabına düşmemesi için onları her konuda uyarmış ve ikaz etmiştir. Bizleri bir baba şefkatiyle iyilik ve güzelliklere yönlendirmiştir. Nitekim bir hadîs-i şerîflerinde "Hiç şüphesiz ben size bir babanın evlâdına olan durumu gibiyim."(Ebu Davud, Taharet, 4.) buyurmuştur.Görüldüğü gibi Efendimiz'in (sallallahü aleyhi ve sellem), ümmetine şefkat ve merhameti bir babanın evlâdına olan şefkat ve merhameti gibidir. Onun rahmeti sadece kendi zamanında yaşayan müminlere yönelik değildir. Kıyamete kadar gelecek olan bütün ümmetini kapsamaktadır. Onun ümmetine düşkünlüğü her gece sabahlara kadar ümmeti için dualarla Rabb'ine yakarmasına sebep olurdu. Nitekim bir gün ellerini kaldırmış: "Allah'ım, ümmetimi koru, ümmetime acı!" diyerek ağlayarak dua ederken, Yüce Allah, Cebrail'e: "Ey Cebrail! Git Muhammed'e niçin ağladığını sor!" buyurur. Cebrail, geldiğinde Efendimiz ümmeti için ağladığını söyler. Cebrail, Allah'ın huzuruna döner ve durumu anlatır. Yüce Allah buyurur ki: "Ey Cebrail! Muhammed'e git ve şunu söyle: Biz seni ümmetin hakkında hoşnut edeceğiz, asla üzmeyeceğiz."(Müslim, İman, 346.)Resulullah'ın (sallallahü aleyhi ve sellem) müminler için bir rahmet olması hem dînî, hem de dünyevî yöndendir. Dînî yönden rahmet olması: Hz. Peygamber, insanlar câhiliye dediğimiz karanlık bir devirde, dalâlet içerisindeyken ve aynı zamanda Ehl-i Kitab'ın da, kendi kitaplarında ihtilâfa düştükleri bir dönemde gönderilmiştir. Böylece Allah onu, gerçeği aramaya ve kurtuluş ile mükâfatı kazanmaya hiçbir yolun bulunmadığı bir zamanda göndermiş, onunla insanlara, hidayete giden yolları göstermiştir. Dünyevî bakımdan rahmet olması ise şöyledir: İnsanlık O'nun sayesinde pek çok zilletten, harpten, kargaşadan kurtulmuş, gerçek sulha ve huzura kavuşmuştur.4Müminler, O'na iman etmek, O'nu sevip örnek edinmek, O'nun insanlığa getirmiş olduğu evrensel prensipleri hayatlarında tatbik etmekle hem dünya hem de ahiret mutluluğuna nail olmuşlardır.2- Kadınlara Merhameti İslâm'dan önce kadınlar çok perişan hâldey­diler. Kadının ne ailede ne de toplumda hiçbir hakkı yoktu. Kadınlar âdeta alınıp satılan bir mal durumundaydı. Hattâ İslâm'dan önce insanlar, kadın nedir? Bir ruhu var mıdır, yok mudur diye tartışmaktaydılar. Kadın, toplumda daima hor görülen ve aşağılanan bir yaratık olarak değerlendiriliyordu. Kız çocukları diri diri toprağa gömülüyordu. Kadınlar şefkat ve merhamete muhtaçtılar.Peygamberimiz'in (sallallahü aleyhi ve sellem) bütün insanlığı kuşatan şefkat ve merhameti kısa zamanda kadınlar üzerinde de görülmeye başladı. Onları insanların ayakları altında ezilmekten kurtararak o kadar yüceltmiştir ki, "Cennet anaların ayakları altındadır."(Nesâî, Cihâd, 12.) buyurarak, cennete girmeyi annelerin rızalarıyla eş tutmuştur. Efendimiz (sallallahü aleyhi ve sellem) ailesini çok sever, eşlerine şefkat ve merhametle muamele ederdi. Peygamber Efendimiz (sallallahü aleyhi ve sellem) erkeğin kadına iyi davranması gerektiği hususunda ümmetine şu tavsiyelerde bulunurdu:"Size hanımlarınıza iyi davranmanızı tavsiye ediyorum."(Tirmizî, Rada, 11; İbn Mace, Nikâh, 3.) "En hayırlınız hanımlarına karşı iyi davrana­nınızdır."(Canan, İbrahim, Hadis Ansk, XVII, 212.) "Müminlerin iman bakımından en mükemmeli ahlâkı en iyi olanıdır. Hayırlınız, kadınlara karşı hayırlı olanınızdır."(Tirmizî, Rada, 11; Ebu Davud, Sünen, 14.) "Sizden biriniz hanımına karşı kin beslemesin, onun bir huyunu beğenmezse bir başka huyunu beğenir."(Tirmizî, Rada, 61.) İşte bu hadîslerde Hz. Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem), kadınlara anlayışlı davranmayı tavsiye etmektedir.Peygamberimiz (sallallahü aleyhi ve sellem) zaman zaman ev işlerinde hanımlarına yardımda bulunurdu. Koyunları sağması, ev süpürmesi, elbisesini ve ayakkabılarını tamir etmesi, deveyi yemlemesi, çocuklarla ilgilenip ihtiyaçlarını görmesi, hep onun bu merhamet ve şefkatinin neticesi değil midir?Efendimiz yemek ayırımı yapmazdı. Eve geldiğinde eşi ne yemek hazırlamışsa oturur yer ve Allah'a hamdederdi.3- Yetimlere Merhameti Yetim, küçük yaşta babasını kaybeden kişidir. Dolayısıyla küçük yaşlarda anne-babasını kaybeden çocuklar, sevmeye, sevilmeye, merhamete, bakıma, güvene, nasihate ve eğitilmeye muhtaçtırlar. Yetimler, ana-babasızlığın doğurduğu duygusal eksikliği, maddi yoksulluktan daha fazla hissederler.Peygamber Efendimiz (sallallahü aleyhi ve sellem) kendisi küçük yaşta yetim kaldığı için yetimlerin hâlini çok iyi anlar ve yetimlere daima şefkat ve merhametle davrandığı gibi Müslümanlara da yetimler hakkında şefkat ve merhametle davranmayı emrederdi.Yetimlerin sadece başını okşamak bile, çok büyük bir sevap ve Cennet müjdesidir. Efendimiz (sallallahü aleyhi ve sellem) bu sevabı şöyle ifade buyururlar:"Kim sırf Allah rızası için şefkatle yetimin başını okşarsa, elinin değdiği saçlar sayısınca ecir ve sevap kazanır. Yanındaki yetime iyilik yapan kimse ile ben şu iki parmak gibi Cennet'te beraber olacağız." Daha sonra da orta parmağı ile işaret parmağının aralarını açarak gösterdi.(Ahmed b.Hanbel, el-Müsned, V, 250.)Nitekim katı kalbli oluşundan şikâyet eden bir kimseye Sevgili Peygamberimiz; yoksulları doyurmasını, yetimleri sevindirmesini, başlarını okşamasını tavsiye buyurmuşlardır.(Ahmed b.Hanbel, age., II, 263, 387.)Ebu Seleme seçkin sahabilerden biriydi. Bir savaşta şehit düşmüştü. Geriye beş yetim çocuk bırakmıştı. Peygamber Efendimiz (sallallahü aleyhi ve sellem) Ümmü Seleme ile evlenmiş ve yetim kalan çocuklarına öz babalarını aratmayacak derecede şefkat ve merhametle davranmıştır.4- Çocuklara MerhametiÇocuklarımız bizlere Allah'ın bir emanetidir. Emanetlere gereken değeri vermeliyiz. Nitekim Yüce Allah bu hususta şöyle buyuruyor: "Ey iman edenler! Kendinizi ve çoluk çocuğunuzu yakıtı insanlar ve taşlar olan cehennem ateşinden koruyunuz."(Tahrim, 66/6.)Anne-babalar çocuklarına, Allah'ın verdiği bir emanet nazarıyla bakmalıdırlar. Ailevî mesuliyetlerini yerine getirmemek anne-babanın kıyamet günü sorguya çekilecekleri bir konudur.Hz. Peygamber'in (sallallahü aleyhi ve sellem) çocuklarıyla olan münasebetlerinde de daima onlara şefkat ve merhametle davrandığını ve onları İslâmî terbiye ile yetiştirdiğini görmekteyiz.Çocuklara karşı sınırsız bir sevgi ve şefkat gösteren Peygamberimiz (sallallahü aleyhi ve sellem), onlarla çok sıkı münasebetler kurmuş, etrafındaki bütün çocuklarla yakından ilgilenmiştir. Enes b. Malik (r.a) "Peygamberimiz ailesine ve çocuklarına karşı insanların en şefkatlisi idi."(Münavî, Feyzu'l-Kadir, V, 167.) demektedir. Zîrâ Peygamber Efendimiz iyi ve müşfik bir baba idi. Çocuklarına samimi ve içten bir sevgi besliyor, yeri geldikçe de bu sevgiyi gösteriyordu.Hz. Peygamber Efendimiz, çocuklara âdeta yetişkin bir insan muamelesi yapardı. Resulüllah (sallallahü aleyhi ve sellem), çocuklara selâm verir, onların hâl-hatırlarını sorar, hastalandıklarında ziyaretlerine gider, zaman zaman onlarla şakalaşır, eğlenir, çocukları omzuna sırtına bindirirdi; onları asla azarlamazdı. (Buharî, Edeb, 81; Müslim, Selam, 15.)Enes b. Malik (r.a) Rasulüllah'ın (sallallahü aleyhi ve sellem) çocuklarla karşılaştığı zaman onlara: "es-Selâmü aleyküm yâ sıbyân" (Selâm size ey çocuklar) diye selâm verdiğini; çok sevdiği küçük kuşu ölmüş olan kardeşine ise "Yâ Ebâ Umeyr, küçük kuşun ne oldu?" diye hal hatır sorduğunu, onu üzgün görünce de teselli ettiğini nakleder. (Bkz., Buharî, Edeb, 81; Müslim, Edeb, 30.)Efendimiz bütün insanlara ve özellikle de küçük çocuklara çok şefkatli ve merhametli davranmıştır. Torunlarını namazda bile omzunda taşımış, zaman zaman onların ve diğer çocukların oyunlarına katılmıştır.(Buharî, Edeb, 81, 112; Müslim, Edeb, 30.) Yıllarca hizmetinde bulunan Enes b. Malik şöyle demiştir: "Aile fertlerine karşı Allah Resulü'nden daha şefkatlisini görmedim."(Müslim, Fazail, 63; Ahmed b.Hanbel, age., III, 112. )Nitekim Peygamber Efendimiz (sallallahü aleyhi ve sellem) kendisine: "Ey Allahın Resulü! Siz çocuklarınızı öper misiniz?" diyen bir bedeviye karşı: "Allah senin gönlünden şefkat ve merhameti çekip çıkarmışsa ben ne yapabilirim?" buyurmuştur.(Buharî, Edeb, 18, 112; Müslim, Fazail, 64; İbn Mace, Edeb, 3.)5- Düşmanlarına MerhametiKur'ân'ın birçok âyetinde affedici olmak teşvik edilmiş ve insanları affedenlerin büyük ecir ve mükâfata erişecekleri bildirilmiştir.5 Kur'ân'ın canlı örneği olan Hz. Muhammed (sallallahü aleyhi ve sellem) de hayatı boyunca insanları affetmeyi kendisine şiar edinmiştir. Hz. Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem), insanlar içinde en çok eziyet çekenlerden, en çok hakarete ve haksızlığa uğrayanlardan olmasına rağmen, en çok affeden ve merhamet edenlerdendir. Böyle olması çok normal, çünkü Rabbi O'nu, ilâhî rahmetin bir tecellisi olarak, bütün âlemlere rahmet olarak göndermiş ve "Seni âlemlere, ancak ve ancak bir rahmet olarak gönderdik."(Enbiya, 21/107.) buyurmuştur. Nasıl Allah'ın diğer bir rahmeti olan yağmur, herkesin bağına, tarlasına, bahçesine, yağıyor; onların azgınlıklarını görmüyorsa O da, herkese, hatta en sevdiklerini öldürenlere karşı bile affı ve merhameti sunuyordu. O'nun bütün hayatı rahmet ve merhamet örnekleriyle doludur. Çünkü O, rahmetin tâ kendisidir. Kendisine ve arkadaşlarına dinlerinden ötürü en zalimce ve kötü davranışlarda bulunan düşmanlarına beddua etmesi istendiğinde onların doğru yolu bulabilmeleri için ellerini açıp onlara dua etmiştir.O'nun düşmanlarına dahi engin şefkatini, sınırsız merhametini gösteren birçok olay mevcuttur. Burada sadece birini izah etmekle yetinelim.Bir gün, İslâm'ı yaymak ve davasını anlatmak için, azatlı kölesi Zeyd ile Mekke'nin yakınındaki Tâif'e gitmişti. Tâifliler, Peygamber Efendimiz'i (sallallahü aleyhi ve sellem) çok çirkin bir şekilde karşıladılar. Oranın ileri gelenlerinden Amr b. Umeyr oğulları, Efendimiz (sallallahü aleyhi ve sellem) ile alay ettiler. Onlardan biri: "Allah, peygamber olarak gönderecek Senden başka birini bulamadı mı?" derken, diğeri: "Vallahi ben Seninle kesinlikle konuşmam. Çünkü Sen gerçekten peygambersen, sana hitap edemeyeceğim kadar benden yücesin. Eğer Allah adına yalan söylüyorsan, yani olmadığın halde peygamber olduğunu söylüyorsan, Seninle konuşmayı kendime yakıştıramam." diyordu. Bununla da kalmadılar... Peygamber Efendimiz (sallallahü aleyhi ve sellem), onların Mekke kâfirlerinden farklı olmadığını anlayıp geri dönerken, elleri titremeden çocuklara ve kölelere, üç mil (5 km) boyunca O âlemlere rahmet vesilesini taşlattırdılar, her tarafını kan revan içinde bıraktılar. Yorulup oturdukça, taşlayarak, yola devama mecbur bıraktılar. Ayakkabısı kanla dolmuş iken gelip, "Ey Allah'ın Resulü, beni Rabbin gönderdi, emrindeyim, istersen bunları şehirleriyle birlikte tarumar edeyim." diyen Cebrail'e (a.s) "Hayır, Ey Cebrail! Ben insanları helâk etmek için değil, helâkten kurtarmak için geldim. Olur ki bunların neslinden zamanla bir tek de olsa Müslüman çıkar." cevabını verdi ve Rabbine ellerini açıp, "Ey Rabbim! Sen bunlara hidayet eyle. Onlar bilmiyorlar, onun için böyle yapıyorlar." diye dua etti. (Buharî, Enbiya, 54; Müslim, Cihad, 104, 105; Ahmed b.Hanbel, age., I, 380.) Bu rahmet değil de nedir?Âlemlere rahmet olarak gönderilen Allah Resulü (sallallahü aleyhi ve sellem), insanlar aleyhine söz söylemekten kaçınmış, intikamcılığı sevmemiş, aksine hep affetmekten yana olmuştur. Allah'ın Resulü, Kur'ân'ın emrine uyarak kötülükleri iyilikle defederdi.6- Münafıklara Merhameti Âlemlere rahmet olarak gönderilmiş olan Hz. Muhammed'in (sallallahü aleyhi ve sellem) temsil ettiği rahmet, sadece belli insanlara ve belli gruplara yönelik değildir. Yani o, müminler için rahmet olduğu gibi münafıklar için de rahmetti. Münafıklar, onun engin hoşgörüsü ve rahmeti sayesinde dünyada ceza görmemişlerdir. Camiye gelmişler, Müslümanların içinde dolaşmışlar ve Müslümanların istifade ettiği bütün haklardan istifade etmişlerdir. Peygamberimiz (sallallahü aleyhi ve sellem) kimlerin münafık olduğunu bildiği hâlde onları açığa vurmamıştır. Hâlbuki onların iç yüzünü çok iyi biliyordu. Hattâ bunları Huzeyfe'ye (r.a) söylemişti. Rivayete göre bundan dolayı da Hz. Ömer, Huzeyfe'yi takip eder, onun kılmadığı cenaze namazını o da kılmazdı.(İbn Esir, Üsdü'l-Gabe, I, 468.) Münafıklara herhangi bir baskı ve menfî mânâda bir ayrımcılık uygulanmadığı gibi, onlar, Müslümanların yararlandığı haklardan da yararlanmışlardır. Hep müminler arasında bulunmuşlar böylece mutlak küfürleri en azından şüpheye tereddüde dönüşmüştür. Böylece dünya zevkleri de bütün bütün acılaşmamıştır. Zîrâ yok olup gideceğine inanan bir insanın dünyadan lezzet alması mümkün değildir. Ama belki âhiret vardır, diyecek kadar, küfürleri şüpheye bürününce, ihtimal, hayat o zaman bütün bütün acılaşmaz. İşte bu yönüyle, Allah Resulü, münafıklara da bir ölçüde rahmet olmuştur.7- Kâfirlere Merhameti Efendimiz'in insanlara olan rahmeti öyle bir boyuta ulaşmıştır ki, kendisini inkâr eden kâfirlerin hidayete ermeleri için olanca gayretini sarf etmiştir. Nitekim Yüce Allah bu hususta şöyle buyurmuştur: "Bu söze (Kur'ân'a) inanmıyorlar diye neredeyse kendini telef edip bitireceksin."(Şuarâ, 26/3; Kehf, 18/6.)Hz. Peygamber'in (sallallahü aleyhi ve sellem) bütün bu gayret ve çabasına rağmen Kureyş müşrikleri ona iman etmemişler. Hattâ ona ağır hakaretlerde bulunmuşlar, akla hayale gelmeyecek eziyetler etmişlerdir. Sonunda Hz. Peygamber, memleketinden hicret etmek zorunda kalmıştır. Kâfirler, Efendimiz'e yaptıkları bütün bu kötü muamelelere rağmen, rahmet peygamberi Hz. Muhammed'in (sallallahü aleyhi ve sellem) rahmetinden yararlanmışlardır.Allah Teâlâ, önceki milletleri, gönderdiği peygamberlere isyan ve küfürleri sebebiyle bir kısmını maymuna dönüştürerek, bir kısmının üzerine gök­ten taş yağdırarak afetlere uğratmış böylece helâk etmiştir. Ama Hz. Muhammed (sallallahü aleyhi ve sellem), peygamber olarak gönderildikten sonra herhangi bir milleti veya topluluğu geçmiş ümmetlerin uğradıkları cezaya uğratarak helâk etmemiştir. Böylece kâfirler, Hz. Peygamber'in rahmet ve merhameti sayesinde, toptan helâk olma azabından kurtulmuşlardır. İşte bu da onlar için dünyada büyük bir rahmettir. Nitekim bu konuda Yüce Allah, Resulü'ne hitaben şöyle buyurmuştur: "Sen onların içlerinde bulunduğun halde, Allah onlara azap edecek değildir. Ve onlar, mağfiret dilerken de Allah onlara azap edecek değildir." (Enfal, 8/33)Taberî'nin ifade ettiği gibi Hz. Peygamber'in kâfirler için rahmet olması, sadece dünya hayatında söz konusudur.6Hz. Peygamber'in (sallallahü aleyhi ve sellem) kâfir ve müşriklere rahmet ve merhametini şu hâ­dise çok güzel bir şekilde açıklamaktadır:Mekke fethedilmişti. Hz. Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem), bir fâtih olarak Mekke şehrine girdiğinde, kendisine onca zulüm ve işkenceyi reva gören, memleketini kendisine dar eden kişilerle karşı karşıyadır. Herkes ne olacağını merakla beklerken iki cihanın efendisi, karşısındakilere şöyle seslenmiştir:- "Ey Kureyş! Size ne yapmamı beklersiniz?" - Hayır umarız, zira Sen kerim olan bir kardeşsin ve kerem sahibi kardeşimizin de oğlusun. - Bunun üzerine o yüce Peygamber onlara şöyle buyurdu: - "Bugün hiçbiriniz, eski yaptıklarınızdan dolayı hesaba çekilmeyeceksiniz. Haydi, gidiniz, hepiniz serbestsiniz. Bugün size kınama yoktur."7 Aslında o gün, isteseydi hepsini kılıçtan geçirtebilirdi ama rahmet ve merhameti buna engel oldu.8- Hayvanlara Merhameti Âlemlere rahmet olarak gönderilen ve bir merhamet denizi olan Sevgili Peygamberimiz'in (sallallahü aleyhi ve sellem) şefkat ve merhameti sadece insanlara mahsus değildi, hayvanları da kapsıyordu. Çünkü onlar da can ve ruh taşıyordu. İki Cihan Serveri'nin rahmeti sadece insanlığı değil bütün varlığı kuşatmıştır. Onun "Rahmet Peygamberi" oluşundan hayvanlar bile pay almışlardır. Mesela: Abdullah b. Abbas anlatıyor: "Allah Resulüyle bir yere gidiyorduk. Birisi, kesmek üzere bir koyunu bağlamış, hayvanın gözü önünde bıçağını biliyordu. Allah Resulü bu şahsa: ‘Onu defalarca mı öldürmek istiyorsun?' diyerek o şahsı bu yaptığından dolayı azarladı." (Hâkim, Müstedrek, IV, 231, 233.)Mekke'yi fetih için Medine'den çıkıp Mekke yakınlarına kadar on bir kişilik ordusuyla gelen Hz. Peygamber'in (sallallahü aleyhi ve sellem), yeni yavrulamış bir köpeğin askerler tarafından ezilmesin diye başına bir nöbetçi dikmesi Efendimiz'in hayvanlara olan merhametinin çok açık bir göstergesidir.89- Cansız Varlıklara, Bitkilere ve Ağaçlara Merhameti O'nun (sallallahü aleyhi ve sellem) her şeye şamil olan merhameti, cansız varlıklar ve bitkilere kadar bütün varlıkları kapsamaktadır. İnsanların bir dağ ve kaya parçası olarak gördüğü Uhud Dağı için Hz. Peygamber'in (sallallahü aleyhi ve sellem) söyledikleri bu manada çok çarpıcıdır. "Biz Uhudu severiz. Uhud da bizi sever."(Buharî, Cihad, 71; Müslim, Hac, 504.) Allah Resulü bizim cansız gördüğümüz bir dağı canlı gibi sevgi duygusunu anlayacak ve pozitif enerjisini kavrayacak bir tarzda değerlendirmektedir.Rahmet Peygamberi'nin bütün varlıklara şamil rahmet ve merhametinin bitkileri, ağaçları ve çiçekleri de kuşattığını görüyoruz. Nitekim o şöyle buyuruyor: "Kim bir sidre ağacını keserse, Allah onun başını cehenneme uzatır."9 O'nun anlayışına göre korunmaya muhtaç ve hayatın devamı için gerekli olan her şeye şefkat ve merhametle davranılmalıdır.Nitekim Mute savaşı için gönderdiği ashabına: "...Gideceğiniz yerde rahipler de göreceksiniz. Onlara asla dokunmayınız. Kadınlara, çocuklara şefkatle davranınız. Hurma ağaçlarını, yeşillikleri kesmeyiniz. Evleri yıkmayınız..." diye talimatta bulunmuştur.Hz. Peygamber Efendimiz (sallallahü aleyhi ve sellem), âlemlere rahmet olmasının bir sonucu olarak insanlara birbirlerini, hayvanları, bitkileri sevmelerini; ekolojik dengeyi korumalarını tavsiye etmiştir.Netice Efendimiz'in hayatına baktığımızda insanlar, hayvanlar, bitkiler velhâsıl canlı cansız bütün varlıklarla münasebetlerinde şefkat, rahmet ve merhamet esasına bağlı kaldığını görmekteyiz. Nitekim Efendimiz, şefkat ve merhamet ekseninde bir hayat yaşamış ve ümmetine de bunu tavsiye etmiştir.İnsanlık o İlâhî ışıktan uzaklaştıkça yine eski cahilî örf ve âdetlere tekrar dönmeye başlamıştır. Çağımızda ilim ve teknik ilerlemesine rağmen, insanlığın vardığı ahlâkî durum pek iç açıcı değildir. İnsanlık yine bir sıkıntı, stres ve buhran içindedir. Öyle bir çağda yaşıyoruz ki, büyüklerin küçüklere sevgisi ve tahammülü kalmamış, küçüklerin büyüklere saygısı yok olmuştur. Gençler dünyaya gelmelerine vesile olan anne babalarını hiç göz kırpmadan canice öldürebilmektedirler. İnsanlar kendileri gibi düşünmeyenlere âdeta hayat hakkı tanımamaktadırlar. İnsanların birbirine karşı, hayvanlara ve bitkilere karşı rahmet ve merhameti kalmamıştır. İnsanlar nereye gitmektedirler. Nerede hata yapıldı da insanlar bu hale gelmişlerdir. Bu durumu hep birlikte durup düşünmeliyiz.Müslümanlar olarak mutlu ve huzurlu bir dünya hayatı yaşamak istiyorsak, âlemlere rahmet olarak gönderilen Hz. Muhammed'i (sallallahü aleyhi ve sellem) kendimize örnek almalıyız ve canlı-cansız bütün varlıklarla münasebetlerimizi bir "merhamet bestesi" hâline dönüştürmeliyiz.Fırat Üniv. İlâhiyat Fak. Öğretim Üyesi msoysaldi@yeniumit.com.tr Dipnotlar Bolay, Süleyman Hayri, "âlem mad.,", TDV İslam Ansiklopedisi, İst., 1989, II, 357. Bu görüş için bkz., eş-Şevkânî, Muhammed b. Ali b. Muhammed, Fethu'l-Kadir, el-Mektebetü'l-Asriyye, Beyrut, 1995, IV, 430; Nesefî, Medariku't-Tenzil ve Hakâiku't-Tevil, IV, 274; Râzî, Fahruddin, et-Tefsiru'l-Kebir, XVI, 246-248; Muhyiddîn ed-Dervîş, İ'râbu'l-Kur'âni'l-Kerîm ve Beyânüh, Suriye, 1996, VI, 372. Müslim, Bir, 87; Hz. Peygamber'in müminlere karşı şefkat ve merhameti hakkında bkz., Âl-i İmrân 3/159; et-Tevbe 9/128; Komisyon, Kur'an Yolu, III, 596. Râzî, Fahruddin, Tefsir-i Kebir Mefâtihu'l-Gayb, XXII, 199. Bkz., Bakara, 2/263; Al-i İmran, 3/133, 134; Şurâ, 42/37, 43; Nur, 24/22; A'râf, 7/199. Taberî, Muhammed b. Cerir, Câmiu'l-Beyan an Tevili Âyil-Kur'ân, Daru'l-Fikr, Beyrut, 1995, X, 141. İbn Hişam, Sire, IV, 55; İbn Kesir, el-Bidaye, IV, 344; Azzam, age., s.82-83; Canan, İbrahim, Kütüb-i Sitte, XII, 240. Bkz., Vakidî, II, 804. Ebu Davud, Edeb, 158-159.

Değişmeyen Rehber Hz Muhammed'i (s.a.s) Örnek Edinmek

Prof. Dr. Mehmet Soysaldı

AddThis Sharing Buttons

49

Allah (cc) Peygamberler'i, biz insanlara rehber olmak üzere, itaat edilmesi şartıyla göndermiştir. Onları bizim önümüzde Kendi rızasının en mükemmel örneği' olarak koymuştur. Peygamberlerin İmamı, Habib-i Kibriyâ (sav), örnekliği, aynı zamanda Kur'ân'ın da yaşanması manasına gelmektedir. Yazımız Resul-i Ekrem'in örneklik vasfını işliyor. 



Birçok değerlerin ve kıymet hükümlerinin alt üst olduğu, kalbî ve ruhî hayatın iflâs ettiği, Muhammedî bir havanın bizden uzaklaştığı günümüzde, Hz. Peygamber (sav)'e ittiba etmek çoğu meselelerimizi çözümleyecektir. Zira sevgili Peygamberimiz Veda Hutbesi'nde; "Size iki emanet bırakıyorum, onlara sarılıp uydukça yolunuzu hiç şaşırmazsınız. O emanetler, Allah'ın kitabı Kur'ân-ı Kerim ve Peygamberinin sünnetidir" buyurmaktadır.

Biz Müslümanlar ne bulduysak O'na ittibâ etmekte bulduk, yine ne bulacaksak O'na yaklaşmada, O'nu anlamada ve O'na ittibâ etmekte bulacağız. 

Bizler Hz. Peygamber (sav)'e sevgi ve saygımızı kaybetmekle her şeyimizi kaybettik, bu uzun yolda kaybettiğimiz her şeye yeniden sahip olmamız, Hz. Muhammed (sav)'i yeniden bulmaya ve gönüllerimizde O'na karşı coşkun sevginin uyanmasına bağlıdır. 

Büyük meselelerin çözüm beklediği çok çetin günlerdeyiz. Hangi asırda yaşarsak yaşayalım, hangi devirde bulunursak bulunalım, önümüzde cereyan eden hâdiseler hangi cinsten olursa olsun, bizler Hz. Peygamber (sav)'i hayatımızda örnek edinirsek kurtuluşa ereceğiz. Aksi takdirde kurtuluşumuz mümkün değildir. Çünkü, bu Kur'ân'ın emridir:


Hz. Peygamber (sav) Örnektir ve Kendisine Uyulmalıdır:

Yüce Allah Kur'ân-ı Kerim'de, müminlere Hz. Peygamber (sav)'i örnek gösteriyor:
"Allah'ı ve âhiret gününü arzulayan ve Allah'ı çokça zikredenler için, siz müminler için Allah'ın Resûlü'nde pek güzel bir örnek vardır." (33, Ahzab:21).

Şunu iyi bilelim ki O, sadece kuru bir örnek değil, her emri yerine getirilmesi lazım gelen ve her hareketi benimsenip, hayata yansıtılması gereken bir rehberdir. 

Yüce Allah buyuruyor ki:

"Resul size neyi verdi ise, onu alın! Neden men etti ise ondan da sakının" (59, Haşir:7).

Zaten O'nun sözleri ve hareketleri kendi nefsinin eseri değildir. Yüce Mevlâ'nın vahyi ve ilhamının mahsulüdür. (Bk. 53, Necm:3-4). 


Peygamberlere İtaat Gereklidir

Peygamberlerin gönderiliş gayelerinden biri de Onların ümmetlerine güzel birer örnek olmalarıdır. Hz. Peygamber (sav)'i örnek edinmek, her şeyden önce Allah'ın emridir. Nitekim Kur'ân-ı Kerim'de pek çok âyette Hz. Peygamber'e itaat etmek, Allah'a itaat etmekle denk tutulmuştur. Yüce Allah Nisâ sûresinde şöyle buyurur: "Resûle itaat eden Allah'a itaat etmiş olur." (4, Nisa:80).

Bu âyette Allah'ın elçisine itaat edenin Allah'a itaat etmiş olacağı çok açık bir şekilde belirtilmektedir. Diğer bir âyette de Allah'ın sevgisine ve mağfiretine nâil olabilmek için, Hz. Peygamber (sav)'e tâbî olmak emredilmektedir: "De ki: Allah'ı seviyorsanız bana uyun ki Allah da sizi sevsin ve günahlarınızı bağışlasın" (3, lu İmrân:31).

Bu âyetten de anlaşıldığı gibi Allah'ın rızası ve sevgisi Hz. Peygamber (sav)'in sünnetine uymakla elde edilebilir. Bir müminin en büyük ideali, kendisini Allah'a sevdirmektir. Yani O'nun rızasını kazanmak, gazabından korunmaktır. 

Asıl Hedef Allah'ın Rızası:

Aslında kılınan namazlar, tutulan oruçlar, verilen sadakalar, işlenen her çeşit hayırlar, İslâm yolunda tüketilen bütün nefesler tek gayeye bakar; o da Allah'ın sevgisini ve rızasını kazanmaktır. Bunun da tek yolu Resulullah (sav)'ın sünnetine uymak ve hayatımızı onun hayatına benzetmek ve onu örnek edinmektir. 

Yüce Allah, büyük-küçük her meselede Hz. Peygamber (sav)'e uymayı, O'nun verdiği hükme razı olup teslim olmayı, imanın gereği saymaktadır:

"Rabbın adına yemin olsun ki, onlar, aralarında ihtilaf ettikleri şeylerde seni hakem kılmadıkça, sonra da içlerinde hiçbir sıkıntı duymadan senin verdiğin hükme tam bir teslimiyetle boyun eğmedikçe asla iman etmiş olmazlar." (4, Nisâ:65).

Yüce Allah bu âyette üç noktaya dikkatimizi çekiyor:

1- Her meselede Resulullah'ın hakemliliğine başvurmak. 
2- O'nun verdiği hükümden dolayı içimizde hiçbir sıkıntı ve rahatsızlık duymamak.
3- Tam bir teslimiyetle O'na boyun eğmek. 

Kur'ân-ı Kerim, müminlerin mutlak teslimiyetten başka bir tercih haklarının da olmadığını kesin bir ifade ile haber veriyor:

"Mümin bir erkek ve kadın için, Allah ve Resulü bir işe hüküm verdiği zaman, artık onlar için hiçbir tercih hakkı yoktur" (33, Ahzab:36).
Hz. Peygamber (sav)'in emrine itaat etmemek, O'na sırt çevirmek, Allah'ın emrine isyandır. Hz. Peygamber (sav)'e karşı izhar edilen her duygu ve hareket, aslında Allah'a karşı izhar edilmiş demektir. 

Kur'ân'da bazı âyetlerde Hz. Peygamber (sav)'e isyan, hüsran ve bedbahtlık sebebi olarak gösterilmektedir.

"Peygamberin emrine aykırı hareket edenler, başlarına büyük bir felâket gelmesinden veya kendilerine çok acıklı bir azabın isabet etmesinden sakınsınlar." (24, Nur:63). 

Nisâ suresinde de şöyle buyurulur:
"Kim kendisine doğru yol belli olduktan sonra Peygambere karşı çıkar, müminlerin yolundan başka bir yola giderse, onu o yolda yapayalnız bırakırız ve onu cehenneme sokarız! Cehennem ne kötü bir yerdir." (4, Nisâ:115)

Hz. Peygamber (sav)'e tâbî olup, O'nu örnek edinmek hususunda bizzat Resulullah'ın söylediği birkaç cümleyi de hatırlayalım:
"Kim bana itaat ederse, Allah'a itaat etmiş olur. Kim bana isyan ederse, Allah'a isyan etmiş olur." 

Buhârî'nin rivâyet ettiği bir hadis-i şerifte ise Hz. Peygamber (sav) şöyle buyurmaktadır:

"Bütün ümmetim cennete girecektir, ancak yüz çevirenler müstesnâ!
Dediler ki:

- Ey Allah'ın Resulü! yüz çeviren kimdir? 
- Kim bana itaat ederse cennete girer. Bana isyan edene gelince o, yüz çevirmiştir." 

Bu dünyada peygambere itaat etmenin, O'nun örnek edinmenin önemini anlamayıp, O'na itaat etmeyen kişi âhirette pişmanlık duyacaktır: Bakın Yüce Allah, ahirette bu pişmanlığı duyanların hâlini bize nasıl açıklıyor:

"O gün zâlim, ellerini ısırıp diyecek ki: Keşke ben de O Peygamberle aynı yola girseydim!... Vay başıma! Keşke falancayı dost edinmesem, onu örnek almasaydım." (25, Furkan:27-28). 


Peygamberlerin gönderiliş gayelerinden biri de Onların ümmetlerine güzel birer örnek olmalarıdır. Hz. Peygamber (sav)'i örnek edinmek, her şeyden önce Allah'ın emridir. Nitekim Kur'ân-ı Kerim'de pek çok âyette Hz. Peygamber'e itaat etmek, Allah'a itaat etmekle denk tutulmuştur. Yüce Allah Nisâ sûresinde şöyle buyurur: "Resûle itaat eden Allah'a itaat etmiş olur."

Sünnetine Uymak

Müslümanların, her sahada Hz. Peygamber (sav)'i örnek edinmeleri gerekir. Hz. Peygamber (sav)'i örnek edinmek demek, O'nun sünnetine uymak demektir. 

Arapça bir kelime olan sünnet; yol, birinin devamlı gittiği yol, âdet, gidişat, hayat tarzı gibi anlamlara gelir. Terim anlamıyla "sünnet" deyince Peygamberimiz (sav)'in söz, fiil ve takrirleri anlaşılır. Arapça olan takrir kelimesi onay' demektir. Peygamberimiz (sav) bilgisi dahilinde yapılan bir davranışa veya söylenen bir söze, karşı çıkmamışsa, bu O'nun o davranış veya sözü onayladığı, en azından mübah saydığı anlamına gelir. Çünkü insanları Allah'ın rızasına ters olan her şeyden uzaklaştırmak için görevli olan bir peygamberin, üstelik kendisinin her davranışının ashabınca takip ve taklit edildiğini bile bile Allah'ın rızasına ve dine muhalif bir davranış karşısında susması düşünülemez.

Kısaca söylemek gerekirse sünnet, Peygamber (sav)'in hayat tarzı demektir. Hayat tarzı, kişinin hayat anlayışının dışa vurmuş şekli demektir. Şu hâlde Peygamber (sav)'in sünnetinin temelinde O'nun hayat anlayışı vardır. İnsanlar tarih boyunca "Ben kimim, nereden geldim, niçin geldim, nereye gidiyorum?" gibi sorulara cevap aramışlar ve bu sorulara verdikleri cevaplara göre hayata anlam vermişler, hayat gayelerini buna göre tesbit etmişlerdir. İşte Cenâb-ı Hakk gönderdiği peygamberler vasıtasıyla bu soruların doğru cevabını insanlara bildirmiş ve ona göre hayat sürmelerini istemiştir. Sünnet bir hayat tarzı ise -ki öyledir- bu hayat tarzını gerçek mânâsıyla idrak etmek, onun arkasındaki hayat anlayışını bilmeye bağlıdır. Bu hayat anlayışını kavrayabilen kişi şuurlu bir şekilde Hz. Peygamber'in sünnetini yaşayabilir. İşte sünnetin temelindeki bu hayat, bizim itikad, yani iman dediğimiz şeydir. Bu noktada sünnetin inanç ve zihniyet boyutu söz konusudur. Yani Peygamber (sav)'in hayat gayesi ne ise hayata verdiği anlam nasılsa, O nasıl bir imana sahipse, Müslüman da öyle bir imana sahip olmaya gayret etmelidir. O'nun değer yargılarını aynen benimsemelidir. Müslüman her şeyden önce Hz. Peygamber (sav)'in iman dünyasını, gönül dünyasını, fikir dünyasını kavramaya ve O'nu örnek almaya çalışmalıdır. Müslüman, Peygamber (sav)'in tevhid anlayışını, nefis ve arzular dahil her türlü maddî ve manevî puta gönülde yer vermeyişini, Allah'a rağmen hiçbir otorite kabul etmeyişini, kulluk şuurunu, Allah sevgisini ve korkusunu, kader ve tevekkül anlayışını, kâinatın her yerinde Allah'ın tecellilerini ibretle seyredişini, sebeb-müsebbib anlayışını, ulûhiyet anlayışını, değer yargılarını iyi tespit edip, sünneti yaşarken bunları işin temeline koymak ve içine sindirmek zorundadır. 

Kur'ân'ın beyanına göre yaratılış gayemiz ibadet, yani kulluktur. 

Peygamberimiz (sav) de hep kulluğunu vurgulayarak ümmetine bu konuda yeterli mesajı vermiştir. Hz. Peygamber (sav) ibadeti, sadece belli zamanlarda yapılan görevler olarak değil, hayatın her lahzasını içine alan bir kulluk ve mes'uliyet anlayışı olarak anlayarak, hayatının tamamını ibadete dönüştürmüştür. Müslüman da, dar çerçevede ibadetlerinde; geniş çerçevede bütün davranışlarında kulluk şuuru içinde olarak ihlas, huşu, huzur, ihsan, hamd, marifetullah gibi kulluğun özünü teşkil eden manevî hasletlerde Peygamber (sav)'e benzemeye çalışmalıdır. 

Resulullah'ın siyaset, ekonomi, hukuk, ahlâk, âdâb, eğitim, aile hayatı gibi konulardaki uygulamaları, O'nun sünnetinin sosyal boyutunu teşkil eder. Bu yönüyle Hz. Peygamber (sav), hem toplumun lideri, hem de toplumun üyesi olarak, mükemmel bir İslâm toplumunun nasıl olması gerektiğini pratik olarak bizlere göstermiştir. 

Biz Müslümanlar, Peygamberimizin kul hakkına karşı hassasiyetini; kuvvetin değil hakkın hâkim olduğu hukuk anlayışını; "Komşusu aç iken tok uyuyan bizden değildir" buyruğundaki sosyal adalet anlayışını; ferdi topluma, toplumu ferde feda etmeyen idare anlayışını; yer yüzünde adaleti hakim kılmayı esas alan i'lây-ı kelimetullah anlayışını; her türlü sömürüyü bertaraf eden ve eşref-i mahlûkat olan insanın, insanca yaşamasını hedef alan ekonomi anlayışını; insanın ruh-beden bütünlüğünü bozmadan insan-ı kâmil yetiştirmeyi esas alan eğitim anlayışını, kısaca söylemek gerekirse, O'nun toplum hayatında amaçladığı hedefleri ve esas aldığı ilkeleri sosyal hayatımızın temeli hâline getirmeliyiz.

Hz. Peygamber (sav)'in örnek ahlâkını, ferdî ve sosyal hayatımızın temeline koymalıyız. O'nun şefkatini, merhametini, affediciliğini, müsamahasını, kolaylaştırıcılığını, yardımseverliğini, alçak gönüllülüğünü, dürüstlüğünü, sözüne sadakatini, hilmini, cesaretini, iktisadını, dünyanın geçici menfaatlerine değer vermeyişini, zühdünü, şükrünü, sabrını, azmini, sebatını, tevekkülünü, teslimiyetini, cana yakınlığını, tatlı dilliliğini, inceliğini, zarafetini, vakarını, izzetini, teennisini, yiğitliğini, emanete riayetini, elhasıl burada sayamayacağımız bütün güzel hasletlerini içimize sindirip, karakter hâline getirmeyi hayat gayesi edinmeliyiz. Çünkü O Yüce Peygamber (sav) "Ben güzel ahlâkı tamamlamak için gönderildim" buyurarak ebedî risaletin gayesinin ahlâkî kemâle ulaşmış insan-ı kâmil yetiştirmek olduğunu vurgulamaktadır. 

Sonuç
Sonuç olarak diyebiliriz ki; Hz. Peygamber'i örnek edinmek, O'nun ahlâkıyla ahlâklanmak Yüce Rabbimizin bir emridir. Hangi asırda yaşarsak yaşayalım, hangi devirde bulunursak bulunalım, önümüzde cereyan eden hâdiseler hangi cinsten olursa olsun, bizlere düşen görev; Hz. Peygamber'in getirdiği prensipleri benimseyip, hayatımızı O'nun hayat felsefesine uygun hâle getirip, O'nun gibi düşünen, O'nun gibi yaşayan, O'nun gibi ibadet eden iyi bir kul ve Müslüman olmaya ve bu uğurda elimizden gelen gayreti göstermeye çalışmalıyız.


 

Hz. Peygamber'in (s.a.s) Fesâhati

Dini Tebliğ; Eğitim Sürecinde "Öncelikler" Faktörü ve Bu Noktadan Kur'ân'a Bakış

23 yıl gibi çok kısa bir sürede olağanüstü ve hayret uyandıran bir başarıyla sonuçlanan İslam’ın tebliğ sürecine, yayılışına ve toplum eğitimine bu gözle bakıldığında da, Hz. Peygamber’in uygulamaları ve Kur’ân’ın mesajlarında bazı öncelikler olduğu göze çarpmaktadır. 


İnsanı hedef alan çalışmalar, onu çok yönlü ve her boyutuyla etkileyebildikleri ölçüde başarılı olabilirler. Bundan dolayı yürütülen faaliyetler, sistematik, metodik ve düzenli olmalıdır. Çünkü sistemli ve metodik çalışma, başarılı olmanın ön şartıdır. Yürütülen faaliyetlerde bazı konulara önem ve öncelik verilmesi de, sistematik ve metodik olmanın bir gereğidir. 

23 yıl gibi çok kısa bir sürede olağanüstü ve hayret uyandıran bir başarıyla sonuçlanan İslâm’ın tebliğ sürecine, yayılışına ve toplum eğitimine bu gözle bakıldığında da, Hz. Peygamber’in uygulamaları ve Kur’ân’ın mesajlarında iki hususa öncelik verildiği göze çarpmaktadır. Birincisi, bilgi verilen konularda öncelik; ikincisi ise, bilginin ulaştırılacağı muhatabın seçiminde öncelik. Öncelik tespiti ve bunun eğitim-öğretim sürecinde uygulanması, esasen tedric ilkesine dayanan bir yöntemdir.

1. Bilgi Verilen Konular Açısından Öncelik
Kur’ân, tespit ettiği hedefi ve bu hedef bakımından muhatabın durumunu ve özelliklerini dikkate alarak, vermek istediği mesaj itibariyle bir öncelik belirlemiş ve tebliğe bu noktadan başlamıştır. Buna göre Kur’ân, ilk inen ayetlerde akîde yani inanç konusuna öncelik vermiştir(Çakan, 1992, 84; ayrıca bkz. Saka, 1991, 167; Müslim, 1993, 67) Çünkü bir insana iman aşılamanın, onun kuvvetini ve direncini kat kat artıracağı ifade edilmektedir (Bu konuda bkz. Le Bon, 1974, 119 vd.) . Bir kimseyi bir konuda harekete geçirmenin ve o konunun gerektirdiği davranış kalıbını uygulamaya koyabilmenin en etkili yolu, o kimseyi o konuya inandırmaktır. İyi ahlâkın ve istikrarlı yaşayışın temeli imandır (Ateş, 1994, 346) 

İnançlar, davranışların açıklanması bakımından olduğu kadar, tutumların ve istikrarlı bir kişiliğin oluşması bakımından da önem taşırlar (Bkz. Krech-Crutchfield, 1967, 189–191) 


İnsanların tutumları üç unsuru içermektedir. Bunlar:
a- Zihnî unsur, yani tutuma konu olan obje hakkındaki inanç ve bilgiler.
b- Hissî unsur, yani objeyle ilgili heyecanlar.
c- Hareket temayülleri unsuru, yani tutumla ilişkili olan her türlü davranışa hazır olma temayülüdür (Geniş bilgi için bkz. Krech-Crutchfield-Ballachey, 1983, I, 232–233) 

Kişinin herhangi bir konudaki zihnî muhtevaları, yani bilgi, inanç ve kanaatleri, o konuya karşı olan his ve hareket temayüllerini etkilemektedir. Dolayısıyla onun zihnî muhtevalarında bir değişme olduğu takdirde bu değişme, kişiyi, o konuyla ilgili duygu ve davranış temayüllerinde de bir değişiklik yapmağa sevkeder (Krech-Crutchfield-Ballachey, 1983, I, 231) 

Kur’ân periyodunda da inanç faktörüne öncelik vermiş, bununla işe başlamıştır. Yani insanların tutum, davranış ve sosyal ilişkilerindeki değişim ve inşa hareketine inanç noktasından ve zihnî muhtevadan, yeni bir şuur oluşturmaktan, zihinleri uyandırmaktan başlamış ve buna büyük bir önem vermiştir. Bu önemi, Mekke dönemi ayetlerinin genellikle inanç ve ahlak konuları üzerinde durması ve Kur’ân metninin takriben 2/3’ünün Mekke’de nazil olmasından (Bkz. Yıldırım, 1987, 382) anlamak mümkündür. Meselâ ilk olarak nazil olduğu herkesçe kabul edilen ayetler (Alak, 96/1-5. Bkz. İbn Sa’d, I, 196) , Allah’tan ve Allah-insan ilişkisinden bahsetmektedir.

Kur’ân’ın inanç konusuna bu kadar önem vermesinin sebebi, inancın, insanın yaşayışını ve davranışlarını yönlendiren temel faktör olduğu, insanın hayat tarzının bütünüyle inandığı değerlere bağlı bulunduğu ve onun gereğine uygun şekilde seyrettiği gerçeğidir Bkz. Kutub, 1990, 85) 

İnanç, insanın hayatiyetine devamlılık ve aktivite katan bir faktördür. İnançlar olmadan bir insanın psikolojik varlığını düşünmek mümkün değildir. Aksi halde bu, devamlılığı olmayan bir varlık demek olur. İnançların insan kişiliğinde oynadığı önemli rollerden birisi, insanın psikolojik dünyasında devamlılık sağlaması ve yapılanmaya imkan vermesidir (Krech-Crutchfield, 1967, 177) İnanç konularına öncelik verilmesi, ahlâkî ve sosyal bozuklukların tamir ve ıslahı için gerekli ortamın hazırlanmasında en önemli faktördür. Çünkü insanın bireysel ve toplumsal hayatında görülen bozulma ve sapmalar, fikrî planda ve inanç noktasındaki değişme ve bozulmalarla başlar.

Tebliğde öncelik, muhatabın durumu dikkate alınarak, yani hangi noktada olduğu tespit edilerek belirlenecektir. Buna göre, her muhatap için ele alınacak öncelik farklı olabilir. Tebliğci, öncelik tespiti yaparken kendi özelliklerini değil, muhataplarının özelliklerini esas almalıdır (Çakan, 1992, 69-71) . Muhatap, aklî olarak henüz birtakım hakikatlere inanmıyorsa veya sahih olmayan bazı inançlara sahipse, o zaman ilk esas olan Allah’ın varlığı ve birliği konusundan başlanmalıdır.

EFENDİMİZ'İN (s.a.s.) KATILDIĞI SAVAŞLARDA SİVİLLERİN KORUNMASI

Efendiler Efendisine Bir Demet Salavât: Delâilü'l-Hayrât

Âlemlere rahmet olarak gönderilen Efendiler Efendisi (sallallâhu aleyhi ve sellem)’e salavât getirmek Kur’ân-ı Kerîm’de açıkça emredilmektedir. Ahzâb sûresi 56. âyette şöyle buyurulmaktadır: “Allah ve melekleri, peygambere salavât getirirler. Ey Mü’minler! Siz de ona salât (dua) edin ve samimiyetle selâm verin.” 


İslâm’ın kalb ve ruh hayatı demek olan tasavvufun esası, ibadet ü tâate devamla, sathî olan kul­luk şuurunun, derinleştirilerek insan tabiatının önemli bir yanı hâline getirilmesi ve insan için ikinci bir fıtrat sayılan rûhânîliğin elde edilmesiyle, dünyanın kendisine ve bizim he­veslerimize ba­kan fâni yüzüne karşı bütün bütün kapana­rak, ukbâya ve esmâ-i ilâhiyeye bakan çehresine uyanmaktır.

Bütün bunların elde edilmesi uzun soluklu bir gayret ve istikamet gerektirmektedir. Nefsin sonu gelmeyen arzularına karşı koyabilmek, insanın en güçlü ve sınırsız kudretin sahibi olan, kalbleri dilediği gibi evirip çeviren Zat’la irtibatının devamlı olmasıyla mümkündür. Bu irtibatın yolunu insanlara en iyi gösteren Nebiler Serveri (sallallâhu aleyhi ve sellem)’dir. Bundan dolayı O’nun sünnetini yaşamak ve O’nu hayatımızın eksenine yerleştirmek, kulluk tarzımız olmalıdır. Bunu elde etmek için Allah’ı çok anmak ve Resûlü’ne salavâtı dilden ve gönülden hiç düşürmemek gerekir.

Bu hakikat, kulluğu en iyi seviyede yaşama azminde olan hak dostlarını çeşit çeşit evrâd u ezkâr hazırlamaya sevk etmiştir. Nebî (sallallâhu aleyhi ve sellem)’e salavât getirmek ve bu vesileyle ona bağlılığı ifade etmek de hemen her hak yolcusunun temel virdi olmuştur.1

“Salavât” kelimesi "salât"ın çoğulu olup, tebrik, dua, istiğfar, rahmet gibi anlamlara gelmektedir. Âlemlere rahmet olarak gönderilen (Enbiya, 21/107) Efendiler Efendisi (sallallâhu aleyhi ve sellem)’e salavât getirmek Kur’ân-ı Kerîm’de de açıkça emredilmektedir. Ahzâb sûresi 56. âyette şöyle buyurulmaktadır: “Allah ve melekleri, peygambere salavât getirirler. Ey Mü’minler! Siz de ona salât (dua) edin ve samimiyetle selâm verin.”

Bu ayette Müslümanlara iki şey emredilmektedir: 1) “Sallû aleyhi”, 2) Ve “Sellimû teslîmâ.” “Sallâ” fiili “alâ” eki ile kullanıldığında üç anlama gelir: 1) Birisine tam bir teveccühle yönelmek, sevgiyle yaklaşmak ve onun üzerine eğilmek 2) Bir kimseyi yüceltmek 3) Bir kimse için dua etmek. 

Bu kelime Allah için kullanıldığında üçüncü anlama gelmesi mümkün değildir, çünkü Cenab-ı Hakk’ın bir kimse için dua etmesi söz konusu olamaz. Bu ifade Allah (celle celâluhu) için sadece ilk iki anlamda kullanılabilir. Fakat bu kelime ister melek, ister insan olsun Yüce Allah'ın kulları için kullanıldığında her üç anlama da gelebilir. Sevgi, övgü ve dua anlamlarının üçünü de ihtiva eder. O halde müminlere “Sallû aleyhi” emrinin verilmesi şu anlama gelir: "O’na bağlanın, O’nu yüceltin, övün ve her dem O’nun için dua edin."
Selâm kelimesinin de iki anlamı vardır: 1) Her türlü hata, kusur ve eksiklikten uzak olmak 2) Barış içinde olmak ve başkasına karşı çıkmaktan sakınmak. O halde Peygamber Efendimiz (sallallâhu aleyhi ve sellem)'le ilgili olarak “Ve sellimû teslîmâ” emri şu anlamlara gelir: O'nun iyilik ve emniyeti içinde olun. O’na karşı çıkmaktan sakının ve tam bir samimiyet ve teslimiyetle O’na boyun eğin."

Bütün salavât-ı şerifeler, lafızları farklı olmakla birlikte aşağı yukarı aynı anlama sahiptirler. Bunlarla ilgili birkaç nokta çok iyi anlaşılmalıdır:

Efendimiz (sallallâhu aleyhi ve sellem) salavat-ı şerife okumakla alakalı bütün tavsiyelerinde 
Müslümanlara, kendisine dua ve salât göndermenin en iyi yolunun Allah'a: "Allah’ım! Muhammed'e salât et." diye dua etmek olduğunu söylemektedir. Bunu tam anlamıyla kavrayamayan bir kısım kimseler hemen "Yüce Allah bize, Rasûlüne salât etmemizi emrediyor, fakat biz buna karşılık Allah'tan O’na salât etmesini istiyoruz." diye düşünebilirler. Ancak Efendimiz (sallallâhu aleyhi ve sellem), bu tavsiyeleriyle ümmetine sanki şunları söylemektedir: "Siz isteseniz de bana salât ü selam göndermekte tam muvaffak olamazsınız. Bu nedenle bana salât etmesi için sadece Allah'a dua edin." Bu ifadelerden de açıkça anlaşıldığı gibi, bizim ümmeti olarak Nebiler Serveri (sallallâhu aleyhi ve sellem)’e borcumuzu tam olarak ödememiz, O’na hak ettiği vefayı göstermemiz mümkün değildir. Bu sebeple dua ve selamlarımızı Efendimiz (sallallâhu aleyhi ve sellem)’e iletilmek üzere Allah’a arz ederek bu vazifemizi yerine getirmiş oluyoruz. Çünkü Efendimiz (sallallâhu aleyhi ve sellem)’i sadece Allah mükafatlandırabilir.. Allahu Teâla Müslümanlara inayetini ve desteğini göndermedikçe onların Efendimiz (sallallâhu aleyhi ve sellem)’in nâm-ı celîlini yüceltme ve her tarafa duyurma gayretlerinde muvaffak olmaları mümkün değildir. Efendiler Efendisi (sallallâhu aleyhi ve sellem)’in sevgisi de kalplerimize ancak Allah'ın yardımı ile yerleşebilir. 

Peygamber Efendimiz (sallallâhu aleyhi ve sellem)'e salât ü selam okumanın hem bir edep hem de İslâmî bir gelenek olduğu, O’nun adı anıldığında salât göndermenin vacip olduğu ve namazda salât okumanın Efendimiz (sallallâhu aleyhi ve sellem)’in sünneti olduğu konusunda bütün alimler ittifak etmişlerdir. Hayatımızda en az bir kere Nebiler Sultanı (sallallâhu aleyhi ve sellem)’e salât ü selam göndermemizin farz olduğu konusunda da ihtilaf yoktur, çünkü yukarıda geçen ayet-i celilede de görüldüğü üzere Yüce Allah Kur’ân'da bunu açıkça emretmektedir. Fakat bunun dışındaki konularda alimlerin bazı ihtilafları söz konusudur.

İmam Şafiî Hazretleri, namazın son oturuşunda teşehhüd sonrasında salâvat okumanın farz olduğunu, aksi takdirde namazın batıl olacağını söyler. İmam Ahmed bin Hanbel de sonradan bu görüşü benimsemiştir. İmam-ı A’zam Ebû Hanife, İmam Malik ve âlimlerden birçoğu (Cumhur) hayatta en az bir defa Efendimiz (sallallâhu aleyhi ve sellem)'e salavat getirmenin farz olduğu görüşündedirler. Bu, aynen Kelime-i Şehadet gibidir: Hayatında bir defa Allah'tan başka ilah olmadığına, Hz. Muhammed'in de onun kulu ve Resûlü olduğunu ikrar eden bir kimse görevini yapmış demektir. Aynı şekilde hayatı boyunca bir defa salât ü selam okuyan bir kimse, Peygamber Efendimiz (sallallâhu aleyhi ve sellem)’e salat gönderme görevini yerine getirmiş olur.

Bazıları da Allah Resûlü (sallallâhu aleyhi ve sellem)’in adının her anılışında salâvat getirmenin vacip olduğunu söylerler. Bazılarına göre ise, Hz. Peygamber'in (s.a.s.) adı kaç defa geçerse geçsin bir mecliste sadece bir defa salâvat getirmek vaciptir.

Elmalılı Hamdi Yazır, bu âyetin tefsirinde şunları söyler: Bu âyet gösterir ki Peygambere salavât getirmek farzdır. Ancak tekrarına taarruz yoktur. Sahih olan budur ki ismi zikrolundukça vacib olur.2 Bir Müslüman’a yakışan da O’nun nam-ı celîlinin anıldığı her yerde O’na yürekten salât u selâm göndermektir.

İslâm tarihi boyunca da bu emir bütün Müslümanlar ve özellikle de hak dostları tarafından titizlikle 
yerine getirilmiş ve salavât-ı şerîfeler İslâm ümmetinin en temel virdi haline gelmişlerdir.

Bizim de her fırsatta, Peygamber Efendimiz'e (aleyhissalâtü vesselâm) salât u selam getirmemiz ona karşı vefamızın gereğidir. Çünkü salât u selamlarla O’nu her anışımız, O’nun peygamberliğini bir tebrik, getirdiği saadet-i ebediye müjdesine karşı bir teşekkür ve bildirdiği fermanlara itaat ve biatımızı yenilememiz manasına gelmektedir.

Fethullah Gülen Hocaefendi konuyla alakalı olarak şunları söylemektedir: “Bizler bu şekilde salât u selâm okumakla, Nebiler Sultanı (sallallâhu aleyhi ve sellem)’e ahd ü peymanımızı yenilemiş, ümmeti arasına bizi de dahil etmesi isteği ile kendisine müracaat etmiş oluyoruz. "Seni andık, Seni düşündük; Allah Teala'ya Senin kadrini yüceltmesi için dua ve dilekte bulunduk" demiş ve "Dahîlek ya Rasulallah! – Bizi de nurlu halkana al ey Allah'ın Resûlü!.." talebimizi tekrar ederek onun engin şefkat ve şefaatine sığınmış oluyoruz. Dolayısıyla, salât u selama Efendimiz (sallallâhu aleyhi ve sellem)’den daha çok biz muhtaç bulunuyoruz. O’na müracaatımızla mevcudiyetini, büyüklüğünü kabullenmiş ve küçüklüğümüzü, hiçliğimizi ilan etmiş; aczimiz ve fakrımızla beraber, şiddetli ve çok büyük bir günün endişesiyle melce ve mencâ olarak Resul-ü Ekrem'e dehâlet etmiş, arz-ı ihtiyaç ve arz-ı halde bulunmuş oluyoruz.” (Ümit Burcu, s. 79) 

Salâvat, bizimle Efendimiz (sallallâhu aleyhi ve sellem) arasında en önemli irtibat vesilelerindendir. Allah Teâla, Efendimiz (sallallâhu aleyhi ve sellem)'e bizzat salât etmiş, meleklerinin de O’na salât ve selâm ettiklerini bildirmiş ve bize de onu bir vazife olarak tahmil buyurmuştur. Bizim salâtımız, Bediüzzaman Hazretleri’nin ifadesiyle, "Ya Rab! Yanımızda elçiniz ve dergâhınızda elçimiz olan reisimize merhamet et ki, bize sirayet etsin." manasına bir duadır. Bununla beraber salât u selamın ayrı bir hususiyeti daha vardır. Salât u selam makbul bir duadır; yapılan diğer duaların başında ve sonunda salât u selam okununca, iki makbul dua arasında istenilen şeyler de makbul olur. Onun için hem duanın başında, hem de sonun da salât u selam okumak çok önemlidir. Evet, hem kendilerinin ifadesiyle, hem Sahabe-i Kiram'ın hassasiyetiyle, hem de büyük zatların keşfiyle salât u selamın ayrı bir hususiyeti vardır ve o geriye çevrilmeyen bir duadır. 

Hicri 9, Miladi 15. asırda Mağrib bölgesinde neş’et eden, ilminin yanı sıra aksiyonuyla da devrinin insanlarına örnek olan mana erlerinden Muhammed b. Süleyman el-Cezûlî (875/1465) de Efendimiz (sallallâhu aleyhi ve sellem)’in: “ Ümmetimden bana salât u selâm gönderene şefaatim vacip olur.”3 “Ey Peygamber! Ümmetinden sana salât u selâm getirenin on günahını affedeceğim, on hasene vereceğim ve onun makamını on derece yükselteceğim.”4 “Sana duâ edene ben de rahmet ederim, sana selâm gönderene ben de selâm gönderirim.”5 “Kim Allah Resûlü’ne salât ü selâm getirirse Allah ve melekleri de ona yetmiş defa salât u selâm getirir.”6 “Müslümanlardan bana yüz salât ü selâm getirenin günahları affolunur.”7 gibi hadis-i şeriflerine ve “Muhakkak ki Allah ve melekleri Peygambere hep salat ederler. Ey iman edenler! Siz de ona salat edin ve tam bir içtenlikle selam verin.” (Ahzab, 33/56) ayet-i kerimesine iktidâen salât ü selâm okumayı kulluğunun ve hayatının temel prensibi haline getirmiş ve günümüze kadar ulaşan “Delâilü’l-hayrât” adlı eserini bu vesileyle derlemiştir. Ümmeti, peygamberiyle irtibata geçiren böyle bir usûl ve yaklaşımın Allah ve Resûlü’nün hoşnutluğunu kazanacağı da muhakkaktır.

Delâilü’l-hayrât
Cezûlî bu eserini ilim tahsil etmek maksadıyla gittiği Mekke ve Medine’de kırk yıl kadar kaldıktan sonra tekrar Fas’a döndüğünde kaleme almıştır. Cezûlî, bugün Kazablanka şehrinin yakınlarında küçük bir kasaba olan Aynu’l-fıtr (Azemmûr)’da bulunan Benî Amğâr zâviyesi şeyhi Ebû Abdillah Muhammed eş-Şerîf vasıtasıyla Şâziliyye tarikatına intisâb etmiştir.8

Cezûlî’nin alem şumul eseri “Delâilü’l-hayrât”ı kaleme alması, bu döneme rastlar. Bu hak dostunun, eserini Kâdirî tarîkatına mensup bir dostunun yardımıyla kaleme aldığı söylenir. 

İslâm dünyasında hâlâ yaygın bir şekilde okunan bu kitap, Efendimiz (sallallâhu aleyhi ve sellem)’e salât ü selâm ihtiva eden eserler arasında önemli bir yere sahiptir.

Eser, Allah Resûlü (sallallâhu aleyhi ve sellem)’e salavât-ı şerife getirme konusunda, doğuda ve batıda özellikle Anadolu diyarında devamlı olarak okunmaktadır .9

Daha çok Delâil-i şerif, Delâil-i hayrât ve Delâil diye anılan risâlenin tam adı, “Delâilü’l-hayrât ve şevâriku’l-envâr fi zikri’s-salâti ale’n-nebiyyi’l-muhtâr”dır.10 Şâziliyye tarikatının Cezûliyye kolunun kurucusu olan Şeyh Cezûlî’nin bu risalesi Merrâkeş’teki İslâmî hayatı derinden etkileyen bir kitap olmuştur. Daha kendisi hayatta iken sayıları on binlerle ifade edilen müridleri arasında bir tarîkat evrâdı olarak çok okunmuş ve dolayısıyla çok istinsah edilmiştir.11

Eserin en büyük özelliği bir evrâd kitabı olmasıdır. Kitapta İnsanlığın İftihar Tablosu (sallallâhu aleyhi ve sellem)’e ve onun ehl-i beytine haftanın belli günlerinde getirilecek olan, belli hiziplerden müteşekkil salavât ve dualar bulunmaktadır.

Esere istiğfâr ile başlanır, İhlâs, Muavvizateyn ve Fâtiha surelerinin okunmasından sonra esmâ-i hüsnâ okunarak giriş bölümü tamamlanır.

Daha sonra gelen mukaddimede özetle, salâvatı belli zamanlarda düzenli bir şekilde okuyanların çok sevap kazanıp rızay-ı ilahîye ve Efendimiz (sallallâhu aleyhi ve sellem)’in şefaatine nâil olacakları, günahlarının mağfiret edileceği, kötü huyları terk edip iyi huylar edinecekleri, maddi ihtiyaçlarının karşılanacağı ve dünya işlerinin düzeleceği belirtilmiştir.

İmam Cezûlî, sahabe-i kiram efendilerimizin ve geçmişteki büyük şeyhlerin vird edindikleri etkileyici duaları bir kitapta toplamak maksadıyla bu eseri meydana getirdiğini belirtir. Asıl maksadının ise, Nebîler Serveri (sallallâhu aleyhi ve sellem)’e salavât getirmek ve bunun fazîletini ortaya koyarak Müslümanları buna teşvik etmek olduğunu söylemektedir.

Bu eser, günümüze kadar pek çok insan tarafından büyük alâka görmüştür. Benzer muhtevâda daha başka eserler olmasına rağmen insanların Delâil’e yönelmeleri, İmam Cezûlî’nin Efendimiz (sallallâhu aleyhi ve sellem)’e olan sadâkat, samimiyet ve ihlasının bir mükafatı olsa gerektir. 

Delâil’i kırk günde kırk defa okuyan insanın Allah’ın izniyle murâdına nâil olacağını ve sıkıntısının giderileceğini eserin şarihlerinden el-Fâsî, zikretmektedir.12

İmam Cezûlî, Allah’ın rızâsını ve Resûlullah (sallallâhu aleyhi ve sellem)’in muhabbet ve şefaatini kazanmak ve başkalarına da kazandırmak maksadıyla yazdığı bu esere, bir açılış faslı ile başlar. Burada kısa duâlarla esmâ-i hüsnâ zikri vardır. Daha sonra mukaddime bölümü gelmektedir. Mukaddimede salâvat-ı şerife getirmenin faziletinden bahsetmektedir. Bu fasılda önce Ahzâb suresinin 59. ayetini, ardından da salâvât okumanın faziletine dair vârid olmuş otuz beş tane hadîs-i şerif ile salâvât okumanın ehemmiyetine dair tasavvuf büyüklerinin görüşlerini nakleder.

Hadislerin delil olarak getirilmesinden sonra “Esmâü’n-nebî” zikredilmektedir. Burada Peygamber Efendimiz (sallallâhu aleyhi ve sellem)’in zât ismi salavâtla birlikte okunmaktadır. Bu kısım bir ilk olması açısından dikkat çekicidir. “Delâilü’l-hayrât”ta Efendiler Efendisi (sallallâhu aleyhi ve sellem)’in 201 adet ismi bulunmaktadır. Bu isimler Kur’ân-ı Kerîm’de Cenâb-ı Hakk’ın Efendimiz (sallallâhu aleyhi ve sellem)’e hitaplarından, hadîs-i şerîflerde Efendimiz (sallallâhu aleyhi ve sellem)’in kendisini târif ederken kullandığı sıfatlardan, sahâbî efendilerimizin kendisine iltifat ederken kullandıkları sıfatlardan, gerek nesebinden gerekse evlâtlarına nisbet edilmesinden kaynaklanan künye ve lâkablarından ve şaîrlerin, edîplerin ve tasavvuf büyüklerinin onu medh ü senâ ederken kullandıkları sıfatlardan derlenmiştir. Bu kısım duâ ile son bulmaktadır. 

Esmâü’n-nebî’nin okunmasından sonra, Delâilü’l-hayrât’ı okumaya niyet duası gelmektedir. Bu kısımda Resûlullah (sallallâhu aleyhi ve sellem)’e getirilen salavâtın dâimîliği, O’na ve O’nun sünnetine bağlılık, yakınlık ve O’nun muhabbetini kazanmak için Allah’a dua edilmektedir.

Daha sonra salâvât okumanın keyfiyeti üzerine bir fasıl açılır. Burada haftanın her günü için okunacak salâvât ve duâlar ayrı ayrı bölümlere yazılmıştır. Pazartesi evrâdında kırk sekiz ayrı salât ü selâm ve bağışlama duâsı bulunur. Bugünün evrâdında bulunan salâvâtlardan bir tânesi meâlen şöyledir: “Allahım! Efendimiz Hz. Muhammed’e (sallallâhu aleyhi ve sellem), O’na salât ü selâm okuyanlar adedince salât u selâm olsun. Yine Efendimiz Hz. Muhammed’e, O’na salât ü selâm getirmeyenlerin adedince salât ü selâm olsun. Ve Efendimiz Hz. Muhammed’e senin emrettiğin şekilde salât ü selâm olsun. Ve Efendimiz Hz. Muhammed kendisine nasıl salâvat getirilmesinden hoşlanıyorsa ona öyle salât ü selâm olsun. Âmîn.”

EFENDİMİZ DÖNEMİNDE MÜSLÜMAN GENÇLİĞİN ROLÜ

Gençlik, kişinin enerji dolu ve hareketli olduğu en dinamik çağdır. Genç insan sahip olduğu enerjiyi harcayabilmek için daha çok harekete ihtiyaç duyar. Bu itibarla o, birçok meseleyi çözebilecek heyecan, dinamizm ve fiziksel beceriye de sahiptir; kendisine fırsat verildiğinde çok önemli başarılara imza atabilecek yeteneğe sahip bulunmaktadır. Ciddi görevleri yerine getirebilecek kabiliyet, genç insanda daima mevcuttur. Esas olan, gençteki bu kabiliyeti keşfedip, onu geliştirmek, bunun için de ona görevler vererek sorumluluk bilincini kazandırmaktır. 

Asr-ı Saadet’te Efendimiz’in, gençliğin bu tür özelliklerini azami ölçüde dikkate alarak değerlendirdiği, açık bir biçimde görülmektedir. Çünkü O (s.a.s.), gençleri, tebliğ ve irşat faaliyetleri dahil, devlet teşkilatının en üst kademelerine kadar hemen her alanda görevlendirmiştir. Gençler ise, Allah’ın Resulü’nü hiçbir zaman mahcup etmemişler, O’nun güvenini boşa çıkarmamışlar ve kendilerine verilen çok ciddi dini ve idari görevleri, hakkıyla yerine getirmişlerdir. Bu görevler arasında müsteşarlık, valilik, sekreterlik, hâkimlik, komutanlık, sancaktarlık, istihbaratçılık, güvenlik görevliliği, maliyecilik, öğretmenlik gibi çok önemli devlet görevleri bulunmaktadır 1. 

Allah Resulü (sallallahu aleyhi ve sellem) “Ümmetimin en hayırlıları benim zamanımda yaşayanlardır”2buyurmak suretiyle, genelde bütün ashabı taltif ederek övmüştür. Bununla beraber, onun, gençliğe ayrı bir önem verdiğini söylememiz gerekir. Bunun sebebini de, Hz. Peygamber’in, “Bana gençliğin yardımı lütfedildi”3 sözünde aramak gerekmektedir. Zira onların sahip olduğu enerji ve dinamizm, bir hareketi yükseklere götürebilecek ölçüdedir. İslâmiyet büyük ölçüde de gençlerin omuzlarında yükselmiştir. 

Hz. Peygamber dönemini dikkatlice incelediğimizde, genç jenerasyonun İslâm’ın mesajını yaşlılardan daha önce ve daha büyük bir arzu ve iştiyakla kabul ettiğini görmekteyiz. Bu nedenle ilk Müslümanların büyük çoğunluğunu gençlik kesimi oluşturmuştur. Gençlerin İslâm dinine rağbeti o kadar fazla olmuştur ki, hicret sırasında Ubeyde b. Haris gibi oldukça yaşlı bir-iki kişi dışında, İslâm mensuplarının büyük ekseriyeti Müslüman oldukları zaman otuz yaşın altında idi ve ancak bir veya iki kişi otuz beşin üzerinde bulunuyordu. En nüfuzlu ailelerin, en nüfuzlu soyların gençleri İslâm’a koşup, kutlu davasında Allah’ın Elçisi’ne destek ve yardımcı olmuşlar, O’nu en olumsuz şartlar altında bile yalnız bırakmamışlardır.

Bu gençler arasında sayabileceğimiz Ali b. Ebî Talib Hz. Peygamber’in amcasının oğluydu. Hz. Ali İslâm’dan önce Allah’ın Resulü’nün evinde kalıyordu. Babası Ebû Talib, Hz. Peygamberi müşriklere karşı bütün imkânlarıyla korumasına rağmen, Müslüman olmamıştı. Ama Hz. Ali, daha İslâm’ın ilk gününden itibaren Müslüman olmuş, Hz. Hatice’den sonra İslâm’ın ilk mensubu olma şerefini kazanmıştır; Müslüman olduğunda ise henüz on yaşlarındaydı. Böylece o, daha İslâm’ın başlangıcından itibaren hep İslâmiyet’in içinde olmuştur. Onun ağabeyi Ca’fer b. Ebî Talib de ilk Müslüman olanlardandır4 ve Hz. Ali’den on yaş büyük olduğuna göre5, Müslüman olduğunda 20 yaşlarında bir delikanlıdır. Hz. Ca’fer’in hanımı Umeys’in kızı Esma’nın da ilk Müslüman olan6 genç hanımlardan olduğu anlaşılmaktadır. 

İlk Müslümanlardan bir diğeri de, henüz daha delikanlılık çağında İslâm’ı tercih etmiş olan ve Efendimiz’in, kendisine “havarim” diye iltifat ettiği Zübeyr b. Avvam’ dır7. Zübeyr Müslüman olduğunda daha on iki yaşındaydı8. Mekke döneminin ilk ve aynı zamanda çilekeş Müslümanlarından Habbab b. el-Eret’i de zikretmemiz gerekir. O, altıncı Müslüman olarak on altı yaşlarında10 bir delikanlıydı. Osman b. Maz’ûn on dördüncü Müslüman olduğunda genç grup içinde bulunuyordu. Kardeşi Kudame b. Maz’ûn da ilk Müslümanlardan olup, Müslüman olduğunda yirmi yaşının biraz üstünde idi11. 

İlk Müslümanlar arasında gençlik kervanında kimler yoktu ki; Allah Resulü (s.a.s.) kutsal mesajına gönlünü açtığında on dokuz yaşında olan Sa’d b. Ebî Vakkas; Uhud savaşında kendi bedenini Allah’ın Resûlü’ne siper eden, ilahi daveti kabulde ilk sıraları alan ve İslâm’la şereflendiğinde on dört veya on sekiz yaşlarında olan Talha b. Ubeydullah; Müslüman olur olmaz Kur’ân’ı müşriklerin arasında okuyacak kadar medeni cesarete sahip olan, cılız fiziğine karşın küfrün elebaşlarına meydan okuyan, on altıncı Müslüman olduğunda on altı yaşları civarında olduğu anlaşılan Abdullah b. Mesûd; Mekke döneminde tebliğ ve irşat faaliyetleri için evini Peygamberimize tahsis eden ve İslâmiyete girdiğinde on yedi, on sekiz yaşlarında olduğu anlaşılan Erkam b. Ebî’l-Erkam; hicret sırasında yirmi iki yaşlarında olan Saîd b. Zeyd ve en fazla onunla aynı yaşlarda bulunan hanımı Hattab’ın kızı Fâtıma; Yeni Müslüman olduğunda daha on yedi yaşlarında bulunan ve Hz. Ebû Bekr’in kızı olan Esmâ12; annesinin bütün servetini elinin tersiyle bir kenara iten ve hayatına yönelik bütün tehdit ve işkenceleri göze alarak kendisini Hz. Peygamber’in getirdiği ilahi mesaja vakfeden, sonuçta Uhud savaşında şehit olduğunda, Allah Resûlü’nün, şehadetine göz yaşı döktüğü Mus’ab b. ‘Umeyr13 ve burada adını zikredemeyeceğimiz daha pek çok genç… 

Burada şunu da hemen ifade etmemiz gerekir: Allah Resûlü’nün kutsal davetini öncelikle kabul edenler sadece Mekkeli gençler değildir; aynı zamanda Medineli gençler de onun bu ulvî mesajını Medineli yaşlılardan önce kabul etmişlerdir. Bilindiği gibi Allah Resulü (s.a.s.)’e en zor anlarında Medineliler kucak açmış ve ona beyatta bulunmuşlardır. O, Ensar’ı ancak mümin olanların seveceğini, münafıkların sevmeyeceğini, her kim onları severse, Allah’ın onu seveceğini, kim de sevmezse Allah’ın da onu sevmeyeceğini söylemiştir14. Yine Allah’ın Elçisi, “Eğer Ensar bir yol tutsa, ben de Ensar’ın yolunu tutardım. Şayet hicret olmasaydı, Ensar’dan biri olmak isterdim”15 demiştir. 

İşte Allah’ın Elçisi’nin böylesine büyük değer verdiği Medineli Müslümanlar arasında İslâm dini ile müşerref olanların ilklerini de gençler teşkil ediyordu. Tıpkı Mekke’de olduğu gibi, Medine’de de, İslâm dinine karşı duran yaşlılarla, Müslüman olup İslâmiyet’i destekleyen oğullarından oluşan gençler vardı. Bunun en tipik örnekleri, Medine’nin ileri gelen saygın kişilerinden olup kıskançlığından ötürü Hz. Peygamber’den yüz çeviren Ebû Amir ile Uhud savaşında şehitlik mertebesine ulaşacak ve cansız bedeni melekler tarafından yıkanacak kadar Allah’ın Resûlü’ne bağlı olan oğlu Hanzala16; Münafıkların reisi olan Abdullah b. Ubeyy ile İslâm toplumunu ifsat etmek ve Allah’ın Elçisi’ni alaya almak için her fırsatı değerlendiren babasını öldürmek isteyecek kadar samimi ve güçlü bir Müslüman olan oğlu Abdullah’tır17. 

Medineli gençler kuşkusuz bu ikisiyle sınırlı değildir. Onlar arasında, daha hicretten üç yıl önce Mekke’ye gelen ve Akabe’de bulunduğunda oradaki reislerin en küçüğü olan Es’ad b. Zürâre18; yine ikinci Akabe beyatında beyat ettiği sırada on üç-on dört yaşlarında olup oradakilerin en genci bulunan Ukbe b. Amr19; on beş yaşlarında iken ikinci akabe beyatında hazır bulunan Cabir b. Abdillah20; Akabe’de Allah’ın Elçisi’ne beyat ettiği sırada yirmi dört yaşında olduğu anlaşılan Mesleme b. Selâme21; babasından çok önce Akabe’de Hz. Peygamberi koruma sözü veren Muaz b. Amr22…ve daha birçokları. 

Görülüyor ki, yaşlı Medinelilerin çoğu Medine’de şirk üzerinde bulunurlarken, onların ya çocukları ya da yeğenleri, Allah Resûlü’ne her ne pahasına olursa olsun itaat edeceklerine ve onu koruyacaklarına dair söz veriyorlardı. 

Bütün bunlar bize şunu apaçık göstermektedir ki, Hz. Peygamber’in yardımcısı olan ve İslâm dinini omuzlayanların büyük çoğunluğunu gençler oluşturmuştur. Başka bir ifadeyle, İslâm dini büyük ölçüde gençlerin omuzlarında yükselmiş, layık olduğu yere ve zaferlere onlarla koşmuştur. Şurası gerçek ki, günümüzde de İslâmiyet, usulüne uygun bir şekilde insanlara takdim edilirse, ona ilk önce koşacak olanların gençlik kitlesi olacağı bilinmelidir. Çünkü İslâm dini verdiği evrensel ve insani mesajlarla gençliği cezp etmeye müsait bir dindir. 

Bilinmesi gereken önemli bir husus şudur ki; bu gençler sadece verdiği sözlerle kalmamışlar, bu sözlerin gereğini yerine getirerek, Peygamber Efendimiz (s.a.s.) inanılmaz bir bağlılık göstermek suretiyle, Peygambere nasıl sadakatte bulunulacağına dair de eşsiz örnekler sergilemişlerdir. Gerçekten gençlik, İslâmî davete ilk önce koşan kitle olduğu gibi, Allah Resulü’nü koruma konusunda da en fazla özen gösteren kesim olmuştur. Allah’ın Resûlü, daha ilk tebliğini yapıp müşrikler tarafından sataşmalara ve tehditlere maruz kaldığı andan itibaren, gençlik tarafından büyük bir titizlikle korumaya alınmıştır. 

Bir keresinde Hz. Peygamber aşikâre davete başlamak üzere akrabalarına yemek vermişti. Bu yemekte Allah’ın Resûlü onları Allah’a iman etmeye davet etti; oradakiler bu daveti hoş karşılamadılar; tehditler savurup tam dağılıp gideceklerken, Hz. Ali ortaya atılarak, “Gerçi benim görüşüm kısa, kollarım zayıf, yaşım buradakilerin hepsinden küçüktür; fakat bütün bunlara rağmen, ben seni bu işte korur, arka çıkarım ey Allah’ın Resûlü” demişti. Orada bulunanlar ise buna sadece gülmüşlerdi. Bu sırada Hz. Ali on üç yaşında henüz gençliğin başlangıç noktasında bulunan bir delikanlıydı23. Aynı Hz. Ali yirmi yaşlarında bir genç iken, hicret esnasında Hz. Peygamberin yatağına ölümü göze alarak yatmış, Allah’ ın Elçisi’nin habersizce hicret etmesini sağlayarak, onu ölümden kurtarmıştı24. 

Eğer Hz. Ali için, Resûlüllah’ın akrabası olduğu ve onu korumasının normal görülmesi gerektiği söylenirse, Ebû Leheb’in de Hz. Peygamber’in amcası olduğunu, ancak ona en fazla düşmanlık edenler arasına girdiğini hatırlatırız. Öyleyse Hz. Ali’nin bu fedakarlığı bir akrabalık fedakarlığı değil, ancak bir iman fedakarlığı olarak kendisini apaçık göstermektedir. 

Talha b. Ubeydullah’ın bir genç olarak Uhud savaşında Hz. Peygamberi korumak için gösterdiği yoğun çaba gerçekten her türlü takdirin üzerindedir. O, Hz. Peygambere inen kılıç darbelerine karşı elini uzatarak kendisini kalkan yapması nedeniyle eli kesilmiş ve çolak kalmıştır. Onun bu korumasına rağmen Hz. Peygamber çok zor duruma düşünce, hatta yaralanınca, onu savaş hengâmesinden kurtarmak için sırtına yüklemiş ve büyük bir kaya parçası üzerine çıkararak kurtulmasını sağlamıştır. Bundan sonra Allah’ın Resûlü, hayatı pahasına kendisini koruyan ve kurtaran bu genç için Hz. Ebû Bekir’e “Ey Ebû Bekir! Bugün cennet Talha’ya vacip oldu” demiştir25. 

Abdullah b. Zeyd, meşhur kadın sahabi Ümmü Umâre’nin iki oğlundan biridir. Uhud savaşında Hz. Peygamberi çok yakından koruyarak onun takdirini kazanmıştır. Abdullah ve ailesinin gösterdiği sadakat ve kahramanlık, Allah’ın Elçisi tarafından, bu ailenin cennette kendisine komşu kılınması niyazı ile mükafatlandırılmıştır26. 

Adı geçen Ümmü Umâre’nin diğer oğlu Habib b. Zeyd’in Allah’ın Resûlü’ne bağlılığı ise kelimenin tam anlamıyla destansı bir bağlılıktır. Bu bağlılık onu şehitlik makamına yükseltmiştir. Hz. Peygamber onu, peygamberlik iddiasında bulunan Müseylimetü’l-Kezzâb’a elçi olarak göndermişti. Ancak Müseylime, Habib’i tutukladı; ona Muhammed’in peygamber olduğuna inanıp inanmadığını sordu. Habib, Hz. Muhammed’in Allah’ın Resûlü olduğuna şehadet ettiğini söyledi. Bunun üzerine Müseylime kendisinin de peygamber olduğuna inanıp inanmadığını sordu. Habib bu soruya “Ben sağırım, seni duymuyorum” diye cevap verdi. Bu soru ve aynı cevap defalarca tekrarlandı; her cevapta Müseylime, Habib’ in bir uzvunu kesti; Habib bu şekilde uzuvları tek tek kesilerek şehit edildi27. O, Allah’ın Elçisine olan inanç, sevgi ve bağlılığı nedeniyle, parçalanarak şehit edilmeyi göze aldı, takiyye yapmaya bile gerek duymadı. Ruhsatla değil, azimetle amel etmeyi tercih etmişti. 

Mekke müşrikleri, Resûlüllah’ı Mekke’ye sokmadıkları bir dönemde münafıkların reisi Abdullah b. Ubeyy’e haber göndererek, istediği takdirde kendisinin Mekke’ye gelebileceğini ve Kabe’yi tavaf edebileceğini söylemişlerdi. Bunu duyan Abdullah b. Ubeyy’in oğlu Abdullah, babasına “Allah her yerde nifakını açığa çıkararak seni rezil edecektir. Allah’ın Elçisi tavaf etmediği halde sen gidip tavaf edeceksin, öyle mi?!” dedi. İbn-i Ubeyy samimi Müslüman olan ve Allah’ın Resûlü’ne tam bir sadakatle bağlı olan oğlu Abdullah’dan yüz çevirdi. Oğlu ise babasına, “Resûlüllah tavaf etmedikçe ben de etmeyeceğim” diyerek rest çekti. Abdullah’ın babasına bu resti Hz. Peygamberi son derece sevindirdi. Abdullah, Hz. Peygambere olan engin sevgisi nedeniyle münafık babasını bir kalemde silip atmış ve Peygambere olan bağlılığını ortaya koymuştur. 

Asrı Saadet dönemi Müslüman gençliği, Allah’ın Elçisi’ne canlarını feda etmek üzere bağlanmışlardı. Nitekim Hudeybiye antlaşmasının imzalanmasından az önce sahabe, canlarını feda etmek üzere Hz. Peygambere beyat ettiklerinde, ilk beyat eden kişi, yirmi yaşlarında bir genç olan Ebû Sinan el-Esedî olmuştur28. Bundan başka yine Hudeybiye antlaşması sırasında yirmi yaşlarında bir delikanlı olduğu anlaşılan Abdullah b. Ebî Evfâ29, on yedi yaşlarında olan Abdullah b. Yezid el-Hatmî30, on altısında Abdullah b. Ömer b. Hattab31 gibi daha birçok genç insan, meşhur “Bey’atu’r-Rıdvan”da Allah için canlarını feda edeceklerine dair Resûlüllah’a büyük bir iman ve sadakatle söz vermişlerdir. 

Bütün bunlar bize gösteriyor ki, genç nesil sadece iman etmekle kalmamış, aynı zamanda imanları uğruna canlarını da feda etmekten çekinmemişlerdir. Genç nesil duygularının saflığı, haksızlıklara tahammülsüz oluşları ve evrensel fikirleri kabule müsait olmaları dolayısıyla, Peygamber Efendimizin tebliğ ettiği ilahi mesaja rağbet etmiştir. İlk Müslümanların büyük çoğunluğunun gençlerden oluşmasının nedeni budur. 

Gençlerin bu teslimiyetine karşılık yaşlı nesil, büyük çoğunluk itibariyle eski inançlarından vazgeçmemiş, bunun da ötesinde Hz. Peygambere yürekten bağlı olan bu gençlere karşı her türlü zulüm ve işkencelerde bulunmuştur. Onlar bu yeni inanca ve evrensel mesaja kulaklarını tıkamışlar, geçmişin şartlanmışlığından kendilerini kurtaramamışlardır. Dar kalıpların içine gömülmüş olan bu ihtiyar nesil, içinde bulunduğu şablonun dışına çıkmaya cesaret edememiş veya çıkmak istememiştir. Çünkü onlar, içinde yaşadıkları toplumda belli bir kariyer ve makama sahiptiler. Belki bunları yeni inanç ve düzende kaybetmekten korkuyorlardı. İslâmiyeti kabul eden bu gençler arasında babası toplumda önde gelen insanlar da vardı. Ancak bu gençler, özellikleri itibariyle ilahi mesajı kavramaya ve kabule müsait olduklarından, İslâm dinine ve onun yüce peygamberine kucak açmakta gecikmediler. Onlar için önemli olan, makam, mevki ve menfaat değildi; asıl önemli olan evrensel ilahi mesajın haklılığıydı. İslâm’ın getirdiği insanî mesajlar ve ortaya koyduğu ilahi hedefler, gençlerin tertemiz fıtratlarıyla buluşunca, İslâmiyete doğru bir gençlik akını oluşmuştur. Gençler cahiliye döneminin savunulamaz inanç ve haksızlıklarını bir kenara iterek, ilahi mesaj ve hedefleri kendilerine şiar edinmişlerdir. Böylece Allah’ın Resûlü büyük bir başarıyla gençleri kendi safına çekmeyi bilmiştir. Bütün bunlar ışığında denilebilir ki, İslâmiyet, temelde genç insanlar hareketi şeklinde yayılma imkanı bulmuştur. 

İslâm’ın çok kısa zamanda tüm Arabistan’a ve oradan da kıtalar ötesi ülkelere yayılışının altında, gençlikteki dinamizmin imanla buluşmasından kaynaklanan olağanüstü manevi güç yatmaktadır. Öyleyse öncelikle yapılması gereken şey, imanlı nesillerin yetişmesini sağlamak ve onlara iman bilinci yanında, inandığı değerler için fedakarlık yapabilme şuur ve idrakini kazandırmaktır. Böylesi gençlerin yetişmesi sadece ümmet için değil, tüm insanlık alemi için hayatî derecede gereklidir. Çünkü, İslâm’ın evrensel mesajının iman bilincine ulaşmış gençlerin eliyle insanlığın önüne sunulması sayesinde, bugün her bir tarafı kan ve gözyaşıyla sulanmış yeryüzü toprakları acı verici çehresinden kurtulacaktır. Hiç kuşku yok ki, tüm insanlık hasret kaldığı huzur dolu, saadet dolu çağlara bu gençlerin eliyle taşınacaktır. 

*Atatürk Üniv. İlahiyat Fak. Öğrt. Üyesi skara@yeniumit.com.tr 



DİPNOTLAR 

1. Bu konu ile ilgili geniş bilgi için bkz. Kara, Seyfullah, Peygamber Döneminde Gençlik, İstanbul, 2003.
3. El-Buhârî, Muhammed b. İsmail, Sahîhu’l-Buhârî, Mutâbıu’ş-Şuûb, b.y.y., 1378, V, 2. 
4. Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, edit. Hakkı Dursun Yıldız, İstanbul, 1992, I, 386. 
5. İbnu Hişam, a.g.e., I, 275; ez-Zehebî, Muhammed b. Ahmed b. ‘Usmân, es-Sîretu’n- Nebeviyye, nşr. Hüsameddin Kuddûsi, Beyrut, 1988, s. 78. 
6. İbnu Abdilberr, Ebû ‘Umer Ahmed b. Muhammed, el-İstîâb fî Esmâi’l-Ashâb, (İbnu Hacer, el-İsâbe kenarında), Beyrut, ts., I, 210. 
7. İbnu Hişam, a.g.e., I, 275; ez-Zehebî, a.g.e., s. 78.
8. İbnu Hişam, a.g.e., I, 266; Ebû’l-Fidâ, a.g.e., I, 116; ez-Zehebî, a.g.e., s. 78. 
9. İbnu Hacer, Şihâbuddin Ahmed b. Ali el-Askalânî, el-İsâbe fî Temyîzi’s-Sahâbe, Beyrut, ts., I, 545. 
10. a.g.e., I, 416. 
11. İbnu Abdilberr, a.g.e., III, 262. 
12. İbnu Hişam, a.g.e., I, 271. 
13. İbnu Abdilberr, a.g.e., III, 471; İbnu Hacer, a.g.e., III, 460. 
14. A.k., V, 40. 
15. A.k., V, 38. 
16. Avn eş-Şerîf, Kasım, Neş’etü’d-Devleti’l-İslamiyye alâ Ahdi Resûlillah, Beyrut, 1991, s. 20. 
17. El-Heysemî, Nûreddîn Ali b. Ebî Bekr, Mecmeu’z-Zevâid ve Menbau’l-Fevâid, Beyrut, 1967, IX, 318. 
18. İbnu Hacer, a.g.e., I, 34. 
19. İbnu Abdilberr, a.g.e., III, 105; Uğur, Mücteba, “Ebû Mesûd el-Bedrî”, DİA, İstanbul, 1994, X, 187. 
20. İbnu Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim ed-Dîneverî, el-Maarif, çev. Hasan Ege, İstanbul, ts., s. 211; Canan, İbrahim, Kütüb-i Sitte Muhtasarı Tercüme ve Şerhi, Ankara, 1988, II, 89. 
21. Ahmed Cevdet, Kısâs-ı Enbiyâ ve Tevârih-i Hulefâ, Sadeleştiren: Mahir İz, Ankara, 1985, III, 190. 
22. İbnu Kesîr, Ebû’l-Fidâ, İsmail, el-Bidâye ve’n-Nihâye, Riyad, 1988, III, 163-164. 
23. Et-Taberî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerîr, Târîhu’l-Umem ve’l-Mulûk, Beyrut, ts., II, 320-321; Berki, Ali Himmet-Keskioğlu, Osman, Hatemü’l-Enbiyâ Hz. Muhammed ve Hayatı, Ankara, 1981, s. 69. 
24. İbnu Kesîr, a.g.e., III, 174. 
25. El-Buhârî, a.g.e., V, 27; İbnu Abdilberr, a.g.e., II, 220. 
26. Çakan, İsmail Lütfi, “Abdullah b. Zeyd”, DİA, İstanbul, 1988, I, 143.
27. İbnu Abdilberr, a.g.e., I, 328. 
28. İbnu Hişam, a.g.e., III, 330; İbnu Abdilberr, a.g.e., IV, 83. 
29. A.k., II, 265. 
30. Çakan, İsmail Lütfi, “Abdullah b. Yezid el-Hatmî”, DİA, İstanbul, 1988, I, 143. 
31. Kandemir, M. Yaşar, “Abdullah b. Ömer b. Hattab”, DİA, İstanbul, 1988, I, 126.

Peygamber Efendimiz'e (s.a.s) Karşı Davranış Adabı

Size kendi aranızdan öyle bir Peygamber geldi ki zahmete uğramanız ona ağır gelir. Kalbi üstünüze titrer, müminlere karşı pek şefkatli ve merhametlidir. (Tevbe, 9/128)

Ümmetinin sıkıntıya düşmesi kendisine çok ağır gelen, onlara son derece şefkatli ve merhametli olan -bu hususu Allah, kendisine ait Raûf ve Rahîm isimleriyle Efendimiz'i tavsif ederek belirtmektedir- Zât'a (s.a.s.) karşı ümmetinin tavrı nasıl olmalıdır? Elbette ki, en büyük ihtiram ve muhabbete O (s.a.s.) lâyıktır. Zira, kâinat ve beşer, O'nu (s.a.s.) meyve verecek şekilde yaratılmış, Allah'ın rızasını kazanma, O'na (s.a.s.) tâbi olmaya veya O'nu (s.a.s.) sevmeye bağlanmıştır.

Allahü Teâlâ, insanlığın hidâyet rehberi olan Kur'ân'ın bir çok âyetinde Resûlü'ne ittiba ve ihtiramı emretmiş, O'na (s.a.s.) nasıl davranmamız gerektiğini bildirmiştir. İşte onlardan birkaçı:

Ey iman edenler: Söz ve hareketlerinizde ileri gidip de Allah'ın ve Resûlü'nün önüne geçmeyin Allah'a karşı gelmekten sakının. Allah her şeyi hakkıyla işitir ve görür. Ey iman edenler! Seslerinizi Peygamberin sesinden fazla yükseltmeyin. Birbirinizle yüksek sesle konuştuğunuz gibi O'nunla da öylece konuşmayın. Yoksa siz farkında olmadan bütün emekleriniz hiçe iniverir. (Hucurât, 49/1-2)

Peygamberin mü'minler üzerinde haiz olduğu hak, onların bizzat kendileri hakkında haiz oldukları haktan daha fazladır... (Ahzab, 33/6) 
Resûlüllah'ın sizi çağırmasını, sizin birbirinizi davet etmenizle bir tutmayın... (Nur, 24/63)

Muhakkak ki, Allah ve melekleri Peygamber'e hep salât ederler. Ey iman edenler! Siz de O'na salât edin ve tam bir içtenlikle selâm verin. (Ahzab, 33/56)

... Çünkü bu hareketiniz Peygamber'i rahatsız ediyor. Lâkin utandığından ötürü size karşı bir şey söylemiyordu... (Ahzab, 33/53)

Bunlar ve benzeri âyetler, mü'minlere Resûlüllah'a (s.a.s.) karşı nasıl bir edep tavrı takınması gerektiğini öğretmektedir. Rahmet Peygamberi'ne karşı, davranışların nasıl olması gerektiğini bildiren bir çok âyet-i kerimenin olması, Resûlüllah'a (s.a.s.) karşı âdâbın ehemmiyetini gösterir.

Ashab-ı Kiram'ın Resûlüllah (s.a.s.) Karşısındaki Edebi

Bu mevzuda, önce Allah Resûlü'nün asırların en hayırlısı olarak tavsif ettiği Sahâbe-i Kiram'ın nasıl hareket ettiğine bakmalıyız. Çünkü biz, Resûlüllah'a (s.a.s.) karşı edebi önce onlardan öğrenebiliriz. Zira onlar, yüce Nebî'nin (s.a.s.) rahle-i tedrisinde yetişmişlerdir.

Peygamberi, kendi aranızda birbirinizi çağırdığınız gibi çağırmayınız... (Nur, 24/63) âyetinden dolayı Sahâbe-i Kiram'ın Peygamber Efendimize, ismiyle çağrılmasına müsaade etmiş olmasına rağmen ismiyle hitap etmediklerini, aksine O'na (s.a.s.) seslenir, hitap eder veya O'ndan (s.a.s.) bahsederken Ya Resûlâllah, Ya Nebiyyallah diye hitap ettiklerini görmekteyiz. Kays b. Haris ve Akra b. Hâbis, bir öğle vakti Resûlüllah (s.a.s.) odasında uyurken Benî Temim'den bir heyetle gelmişler, Ya Muhammed! Dışarı çık, yanımıza gel! diye seslenmişlerdir. Bunun üzerine Ama seni evinin dışından ünleyenlerin ise ekserisi düşüncesiz, makûl davranmayan kimselerdir. (Hucurât, 49/4) meâlindeki âyet nazil olmuştur.1 Allah (c.c.) bu durumu, Resûlüllah'ın (s.a.s.) kadrinin bilinmemesi ve O'na (s.a.s.) karşı bir hürmetsizlik olarak bildirmiştir. Çünkü bunlar, henüz dini öğrenmemiş, edep-erkân bilmeyen bedevilerdi.

Yine Sahâbe, Ey iman edenler: Söz ve hareketlerinizde ileri gidip te Allah'ın ve Resûlü'nün önüne geçmeyin Allah'a karşı gelmekten sakının. Allah her şeyi hakkıyla işitir ve görür. (Hucurât, 49/1) âyetine ittibâen, Resûlüllah (s.a.s.) onlara bir şey sorunca, sorunun cevabını biliyor olsalar da, Allahü ve Rasûlühû a'lemu = Allah ve Resûlü en doğrusunu bilir. ifadesiyle karşılık verirlerdi.

İnsanlık, gerçek medeniyeti Hz. Muhammed (s.a.s.) sayesinde tanıdı ve benimsedi. O'ndan sonra bu istikamette gösterilen her gayret, O'nun getirdiği esasları taklid ve ta'dilden öteye gitmemiştir. Bu itibarla da, O'na hakikî medeniyetin kurucusu demek daha uygun olacaktır.
***

Tembele ve tembelliğe yüz vermeyen, çalışmayı ibadet sayıp çalışkanı alkışlayan, arkasındakilere yaşadıkları çağın ötesini ve topyekün insanlığa
muvazene unsuru olma noktalarını gösteren Hz. Muhammed (s.a.s.)'dir.

Bütün Sahâbe, Resûlüllah'a (s.a.s.) karşı edepte kusur etmezdi. İşte Ebû Bekir'in (r.a.) O'na (s.a.s.) karşı edebine bir misal:

Resûlüllah (s.a.s.) aralarındaki bir anlaşmazlığı gidermek için Beni Amr b. Avf'a gitmişti. Resûlüllah (s.a.s.) dönmeden namaz vakti girdi. Müezzin, Ebû Bekir'e (r.a.) gelerek, Namazı kıldırır mısın, kâmette bulunayım mı? dedi. Ebû Bekir (r.a.) Olur. dedi ve namaz kıldırmak için ileri geçip, namaza başladı. Bu esnada Resûlüllah (s.a.s.) geldi ve birinci safa kadar yürüdü. Resûlüllah'ın (s.a.s.) gelişini görünce Ashab, Ebû Bekir'in (r.a.) geri çekilmesi için el çırpmaya başladı. Ebû Bekir (r.a.) dikkat edince Resûlüllah'ı (s.a.s.) gördü. Efendimiz, Ebû Bekir'e namaza devam etmesini işaret ettiyse de o geri çekildi ve Resûlüllah (s.a.s.) öne geçerek namazı kıldırdı. Namazdan sonra Nebî (s.a.s.): "Ey Ebû Bekir, işaret etmeme rağmen niçin namazı kıldırmadın? buyurunca; edep insanı Ebû Bekir (r.a.) şöyle cevap verdi: Ebû Kuhafe'nin oğluna, Resûlüllah'ın (s.a.s.) önüne geçerek namaz kıldırmak uygun düşmez.2

Hz. Ebû Bekir'in bu cevabı bir açıdan daha çok mânidardır. Kendisi için Ebû Bekir veya bir başka unvanını değil de, Ebû Kuhafe'nin oğlu tabirini kullanması, onun engin tevazuunu ve kendisini nasıl hiç gördüğünü gösterir. Çünkü Araplar'da bir insanı, meselâ, "falanın babası" gibi bir unvanla anmak şeref ifade ederken, babasının ismiyle, "falanın oğlu" diye anmak, daha ziyade tahkir ifade eder.

Ashab-ı Kiram'ın Resûllüllah (s.a.s.) karşısındaki edebini anlatırken, Allah Resûlü'nü, Medine'ye hicreti esnasında 6 aya yakın misafir eden Ebû Eyyûb el-Ensâri'yi (r.a.) unutamayız.

Resûlüllah (s.a.s.) Mekke'den Medine'ye hicret buyurduklarında Ebû Eyyûb'un (r.a.) evinde konakladılar. Peygamber Efendimiz alt kata yerleşmişti. Ebû Eyyûb (r.a.) ise üst katta oturuyordu. Gece olup herkes yatınca Ebû Eyyûb (r.a.) Resûlüllah'ın (s.a.s.) alt katta olduğunu, O'na vahiy gelebileceğini, kendisinin vahiyle Resûlüllah'ın (s.a.s.) arasına girdiğini ve uyuduğunda sağa-sola dönünce toz kaldırmaktan, Peygamber Efendimiz'in bunlardan rahatsız olmasından korkarak sabaha kadar hiç gözünü yummadı. Sabah olur-olmaz hemen Resûlüllah'ın huzuruna varıp, Ya Resûlâllah, bu gece ne ben, ne de hanımım gözümüzü yumduk. dedi. Resûlüllah (s.a.s.): Niçin ya Ebâ Eyyûb? diye sorunca; Benim üst katta, Sizin ise alt katta kaldığınızı düşündüm. Eğer uyursam, uykuda hareket edip üzerinize toz düşürürüm ve Siz de bundan rahatsız olursunuz. Ayrıca ben, vahiyle aranıza girdim diye korktum. Onun için uyuyamadım.dedi.3

Ashab'tan hiç kimse, Resûlüllah'a (s.a.s.) karşı edep ve hürmette kusur etmiyordu. O kadar ki, Resûlüllah konuşurken öylesine sessiz ve dikkatli dinlerlerdi ki, sanki başlarında kuş var da, en ufak bir harekette uçacağı zannedilirdi. Resûlüllah'a (s.a.s.) soru sormaktan bile çekinirler, yeni şeyler öğrenmek için dışarıdan yeni Müslüman olmuş birinin gelip, soru sormasını temenni ederlerdi.

O'nun Hatırasına Saygı

Sahâbe, Resûlüllah'ın (s.a.s.) irtihalinden sonra da O'nun hatırasına karşı fevkalâde saygı ve hürmetle davranmışlar, O'nun (s.a.s.) zamanında yaptıkları bir şeyi daha sonraki devirlerde Efendimiz'e hürmetleri sebebiyle değiştirmemişlerdir.

İşte Hz. Ömer'in tavrı: "Birisi Hz. Ömer'e niçin hâlâ tavaf esnâsında remel ve hervele (hafif koşar adımlarla ve heybetlice yürümek) yapılıp sağ omuzun açıldığını sorar. (Resûlüllah (s.a.s.), Hudeybiye Anlaşması'ndan sonra yaptığı kaza umresinde, Mekkeli müşrikler, Müslümanlar'ı zayıf ve güçsüz görmesin diye, onlara heybetli görünmek maksadıyla tavafta hafif koşarak ve dik bir şekilde vakarla yürümüş ve ashâbına da aynı şeyi emretmişti. Ama artık hac veya umre esnasında müşrikler yoktu. Zahirî illet ortadan kalkmıştı. Niçin aynı harekete devam edilsindi?) Buna Hz. Ömer şöyle cevap verir: "Evet, Allah İslâm'ı aziz kıldı, kuvvetlendirdi. Küfrü ve kâfirleri ortadan kaldırdı. Ama bununla beraber biz, Resûlüllah (s.a.s.) zamanında yaptığımız bir şeyi terketmeyiz.4

O'nun (s.a.s.) hatırasına gösterilen bir diğer hürmet şeklini de Abdullah b. Amr b. el-As'tan (r.a.) nakledelim: Abdullah b. Amr (r.a.), Sahâbe'nin en âbidlerinden, zühd ve verâ sahibi olanlarından idi. Çok oruç tutar, çok namaz kılardı. Resûlüllah (s.a.s.), ayda bir hatim yapmasını söyleyince; Kuvvetliyim, daha fazlasını yapabilirim. demişti. Resûlüllah (s.a.s.); Öyleyse, 10 günde bir hatim yap. buyurmuşlardı. Ayrıca her aydan da üç gün oruç tutmasını söylemişti. O, Güçlüyüm, daha fazlasını yapabilirim. deyince, en sonunda Resûlüllah (s.a.s.): Öyleyse bir gün oruç tut, bir gün ye. Bu, kardeşim Davud'un (a.s.) orucudur. buyurmuştu. Nihayet Abdullah b. Amr (r.a.) yaşlanmış, güç ve kuvvetten düşmüş, zayıflamıştı. Fakat yine de Resûlüllah'a (s.a.s.) oruç ve Kur'ân tilâvetinde verdiği sözü yerine getirmeye çalışıyor, fakat zaman zaman şöyle hayıflanıyordu: Keşke Resûlüllah'ın (s.a.s.) ruhsatını kabul etseydim... Sonra da şunu ekliyordu sözüne: Fakat Resûlüllah'ın (s.a.s.) zamanında yaptığım bir şeyi O'nun (s.a.s.) vefatından sonra bırakmayı uygun görmem.5

Hayatında O'na (s.a.s.) hürmet ve âdâpta kusur etmeyen Ashab, vefatından sonra O'nun (s.a.s.) koymuş olduğu bir eşyayı yerinden kaldırmayı bile O'na (s.a.s.) karşı bir edepsizlik telâkki ediyor, O'nun (s.a.s.) hatırasını olduğu gibi yaşatmak istiyordu. Onlardan, edep ve hürmet adına bundan başkası da beklenemezdi. 

Abdullah b. Abbas (r.a.) anlatıyor:

Hz. Ömer'in yolu üzerinde Hz. Abbas'ın (r.a.) damının üzerinde bir su oluğu vardı. Bir Cuma günü Hz. Ömer (r.a.) en güzel elbisesini giyip dışarı çıktı. Abbas (r.a.) o gün damın üzerinde iki tavuk kesmişti. Hz. Ömer tam oluğun altından geçerken üzerine kan damladı. Bunun üzerine Hz. Ömer (r.a.), oluğun derhal oradan çıkarılmasını emretti. Sonra evine geri dönüp elbisesini değiştirdi ve Cuma namazını kıldırmak için camiye gitti. Hutbede, 'İnsanlar, neden başkalarına eza verecek şekilde davranırlar. Yolda gelirken üzerime falanca oluktan kan damladı. Sonra o oluğun yerinden çıkarılmasını söyledim.' şeklinde umumî bir ikazda bulundu. Namazdan sonra Abbas (r.a.), Hz. Ömer'in yanına gelerek, ‘Vallahi o oluğu oraya Resûlüllah (s.a.s.) koymuştu.' dedi. Ömer (r.a.) bunu duyunca: ‘Ey Abbas, Allah aşkına senden, omuzuma basıp, o oluğu eski yerine koymanı istiyorum.' dedi. Hz. Ömer, Abbas (r.a.)'ı omuzları üzerinde kaldırdı. Hz. Abbas da (r.a.) ayaklarını Hz. Ömer'in omuzlarına koyarak, oluğu Resûlüllah'ın (s.a.s.) koymuş olduğu yere tekrar yerleştirdi.6

Tabiûn'un Hassasiyeti

Sahabîlerden sonra gelen Tabiûn nesli de Resûlüllah'a (s.a.s.) karşı edepte kusur etmiyorlardı. Muhaddislerin, O'nun (s.a.s.) sözlerini naklederken takındıkları tavır buna en güzel misaldir.
A'meş, Dırâr b. Mürre'den şunu nakleder: "Onlar, Resûlüllah'tan (s.a.s.) abdestsiz iken hadis rivayet etmeyi uygun görmezlerdi. A'meş, abdestsiz iken hadis rivayet etmek mecburiyetinde kalsa, en azından teyemmüm ederdi.7

Malik b. Enes de Resûlüllah'ın (s.a.s.) hadislerine hürmeten, abdestsiz iken hadis rivâyet etmezdi.8

Tabiînden Said b. el-Müseyyeb'in şu tavrı da zikre değer: "Said b. el-Müseyyeb ölüm döşeğinde iken Resûlüllah'ın (s.a.s.) bir hadisini nakletmek ister ve şöyle der: "Beni oturtunuz. Çünkü ben, yatarken Resûlüllah'tan (s.a.s.) hadis rivâyet etmeyi kerih görüyorum.9

Pek çoğu hadis rivâyet edeceği zaman güzelce temizlenir, en güzel elbisesini giyer ve abdest alırdı. Ebû'l-Âliye, Resûlüllah'tan (s.a.s.) hadis rivâyet ederken güzel kokular süründüğünü söyler. İmam Malik de hadis rivâyet edeceği zaman abdest alır, en güzel elbisesini giyer ve sakalını tarardı. Kendisine niçin böyle yaptığı sorulunca, Resûlüllah'ın (s.a.s.) hadisine hürmet ediyorum.derdi.10

Ondört asırdır bütün kitaplara ve dualara hamdden sonra O'na (s.a.s.) salât ve selâmla başlanması, bu hürmet ve âdâbın, O'na karşı vazifemizin tezâhüründen ibârettir.

Allah Resûlü ve Ecdadımız

Ecdadımız da, Resûlüllah'a (s.a.s.) tâzim ve hürmette kusur etmemeye a'zamî derecede hassasiyet göstermiştir. Resûlüllah Efendimiz, kendi adının künyesiyle beraber olmamak şartıyla alınabileceğini bildirmesine rağmen,11 ecdadımızın, Resûlüllah'a (s.a.s.) duyduğu derin hürmet ve muhabbetten dolayı, O'nun (s.a.s.) adını olduğu gibi almayı, O isme lâyık bir hayatı yaşamanın imkânsızlığı sebebiyle, bir nevi O'na (s.a.s.) karşı edepsizlik ve hürmetsizlik olarak telâkki edip, çocuklarına verdikleri Muhammed ismini yazarken aynen kullansalar da Mehmed şeklinde telaffuz ettiği kaydedilmektedir.

Ahmed, Mehmed (Muhammed), Mahmud ve Mustafa gibi Efendimiz'e ait isimlerin cemiyetimizde en çok bulunan isimler olması da, O'na karşı duyulan ayrı bir hürmet ifadesinin göstergesidir. 36 Osmanlı padişahından 15'inin isminin Efendimiz'in ismiyle aynı olması (6 Mehmed, 3 Ahmed, 4 Mustafa ve 2 Mahmud), onların bu husustaki hassasiyetlerini gösteren güzel bir misaldir.
Efendimiz ve O'nun (s.a.s.) Ehl-i Beytine ait olan eşyalara Mukaddes Emanetler nazarıyla bakılıp, bu emanetleri sarayın Hırka-i Saadet Dairesi'nde muhafaza etmeleri, Yavuz'un Mısır seferinden dönüş tarihi olan 25 Temmuz 1517'den 3 Mart 1924 senesine kadar 406 yıl 7 ay 8 gün boyunca hiç ara vermeden her gün 24 saat hafızlara Hırka-i Saadet Dairesi'nde Kur'ân okutmaları da, ecdadımızın Efendimiz'e ve O'nun getirdiği dine hürmet ve bağlılıklarının tezahüründen başka bir şey değildir.
Dört asırdan fazla bir süreyle her hac mevsiminde Haremeyn'e gönderilen Sürre Alayları ve bunlarla o beldelere gönderilen sayısız hediyeler, yüce Nebî'nin (s.a.s.) beldesine hürmetin bir başka ifadesidir.

Sakal-ı şerif ziyaretleri, bilhassa Arapça ve Farsça dahil, diğer dillerdekinden çok daha fazla sayıda ve derinlikte edebiyatımızda gelişen na'tlar, evlerimizin, işyerlerimizin tezyinatı hilye-i şerifler, sevinçli ve kederli günlerimizde, mukaddes gecelerde okunan mevlid-i şerifler, Resûlüllah'a (s.a.s.) duyulan sevgi ve hürmeti göstermektedir.

Yine O'nun (s.a.s.) hadislerini dilimize tercüme ederken Resûlüllah (s.a.s.) şöyle dedi. yerine Resûllülah (s.a.s.) şöyle buyurdu. denilmesi, mübarek isminin daima tâzimle anılması, Efendimiz'e karşı takınılan edepten dolayıdır.

Efendimize, "Ya Rasûlallah" demek bile yeterli değildir. Zira bu hitap, O'na, Allah'ın hitabıdır. O'nu anlayan İmam-ı Rabbani gibi zatlar, her defasında değişik bir ta'zim tabiriyle O'nu belli bir saygı ile anar ve O'nun hakkında herkesi saygılı olmaya çağırırlar.

İşte cevâhir kadrini bilen bir cevherfürûşun O'nunla alakalı bazı ifadeleri: "Hak şöyle dedi; Hakikat ise diyor ki, Hatem-i Divan-ı Nübüvvet Olan O Zat, O Şeref-i Nev-i İnsan ve Ferid-ü Kevn ü Zaman şöyle buyuruyorlar" ... 

Evet,cevahir kadrini cevherfürüşan olan bilir. Sarraf, altını eline aldığı zaman hemen onun kaç ayar olduğunu anlar. Aynen onun gibi, Allah Rasûlü'nü anlamak için de, O'nu, Hz. Ebu Bekir'den başlayıp, Bediüzzaman'a kadar uzanan altın veya zebercet bir silsile içinde yer almış büyüklerden sormak icabeder. 

İhtimâl onlar, size O büyük Zât"ı, "mâ arafnâke hakka ma'rifetike=seni hakkıyla bilemedik" sözüyle anlatacak ve bu konudaki acziyetlerini ortaya koyacaklardır.


Sonuç ve Önemli Bir Hatırlatma

Resûlüllah'ın (s.a.s.) ismi anılınca veya O'ndan (s.a.s.) bahsederken edepli olmak ve O'na (s.a.s.) salât ü selâmda bulunmak, Efendimiz'e karşı vazifelerimizdendir. O'na salât ü selâmda bulunma, O'nun (s.a.s.) şefaatına ve dualarımızın kabulüne en önemli vesilelerden biridir. O'na karşı hürmetin en büyük göstergesi de, O'nun dinini yaşamak, bu arada Sünnetine gerektiği ölçüde uymaktır.

Allah, Resûlüllah'ın sizi çağırmasını, sizin birbirinizi davet etmenizle bir tutmayın... (Nur, 24/63) buyururken, Resûlüllah'tan, bahsederken sadece ismini söylemek nasıl uygun olur? İyi niyetle de olsa, bu bir hatadır. Hele Resûlüllah'a eza verecek şeylerden bütün bütün kaçınmak elzemdir. Zira, Ey iman edenler! Seslerinizi Peygamberin sesinden fazla yükseltmeyin. Birbirinizle yüksek sesle konuştuğunuz gibi O'nunla da öylece konuşmayın. Yoksa siz farkında olmadan bütün emekleriniz hiçe iniverir. (Hucurât, 49/2) tehdidi vardır. Merhum Elmalılı Hamdi Yazır (r. aleyh), bu âyetin tefsirini yaparken şunları kaydeder: Çünkü Peygamber'e hürmetsizliğe ve ezaya bais olabilen sözler küfre varabilir. Küfür ise âmâli (amelleri) habt eder (boşa giderir). Burada Fakat siz şuurunda olmazsınız. kaydıyla şuurun nefyinden şu anlaşılır ki, bu nefyolunan refi' ve cehirden (Peygamberin sesinin üstünde bir sesle konuşmak ve O'na (s.a.s.) yüksek sesle hitap etmek) murad, yalnız istihfaf ve saygısızlık kasdıyla olanlar değildir. Çünkü o, mü'minlerden suduru melhuz olmayan sarih küfürdür. Fakat sarih küfür olmamakla beraber, dolayısıyla ona varan küfür mazinnesi olan (küfür olma ihtimali bulunan) hâller de vardır. Bazı fiiller vardır ki, küfür kasdıyla yapılmasalar bile küfür tehlikesini haiz olurlar. Peygamber'e eza, bu kâbildendir.12

O'na (s.a.s.) ismiyle hitap bir küfür sözü olmasa bile, bir nevi hürmetsizliktir. Nasıl büyükler için efendi, bey, sayın gibi hürmet ifadeleri kullanıyorsak, Resûlüllah'tan (s.a.s.) bahsederken de O'nun (s.a.s.) ismini hürmet ifadeleriyle zikretmemiz ve O'na gereken tâzimi her zaman göstermemiz gerekmez mi? O'ndan bahsederken sıradan bir insandan bahsediyor gibi bahsetmek, birtakım sözde gerekçelerle Muhammed, Peygamber gibi lâfızları tek başına kullanıp, bir hazreti ifadesini bile O'na çok görmek, hele hele O'nu âdeta sıradanlaştırmak, kişinin O'nunla, dolayısıyla Allah'la nasıl lâubali bir münasebet içinde bulunduğunu ve O'nun (s.a.s.) getirdiği dinden behresinin derecesini göstermeye yettiğini zannediyoruz. 

DİPNOTLAR:

1. Buhârî, büyu 49.
2. Buhârî, ezan 48.
3. Ali el-Muttakî, Kenzü'l-ummâl 1/294.
4. Ebû Dâvud, menâsik 50; İbn Mâce, menâsik 29; Müsned, 1/45.
5. Müsned 2/158.
6. İbn Sa'd, Tabakât 4/12-13; el-Heysemi, Mecmeu'z-zevâid 4/206; Ali el-Muttakî, Kenzü'l-ummâl 7/66.
7. İbn Abdi'l-Berr, Camiu beyâni'l-ilm 2/574.
8. A.g.e. 5/574.
9. A.g.e. 5/575.
10. Haccac el-Hatib, es-Sünnetü kable't-tedvin s. 159.
11. Müslim, âdâp 1.
12. Elmalılı Hamdi Yazır, Hak Dini Kur'ân Dili 6/4451. İst, 1979.

Hz. Peygamber'in (s.a.s) Yetiştiği Çevre

Giriş:

Önemli bir şahsiyetin hayatını inceleyen kişi için yapılması kaçınılmaz olan çalışmalardan birisi, belki de en önemlisi, onun yetiştiği çevreye, o ortama bir göz atmak, o ortamın, o kişinin şahsiyetinin oluşmasında herhangi bir etkisi olup olmadığını araştırmaktır. Çünkü insan, istese de istemese de içinde yetiştiği çevrenin, yaşadığı çağın tesirinde kalır. Doğup büyüdüğü ailenin, içinde yetiştiği çevrenin, ilişki kurduğu kimselerin onun kişiliği üzerinde, o kişiliğin oluşmasında, büyük ölçüde etkisi vardır.

İşte biz de bu sebeple, bu makalemizde, âlemlere rahmet olarak gönderilen, insanlığı zulüm karanlıklarından adalet aydınlığına çıkaran, insanlığı küfür bataklıklarından imanın aydınlık yoluna yönelten, insanlığa iç huzurunu, dünya ve ahiret mutluluğunu kazandıran, insanlığa yaratılış gayesini ve varlığın, varoluşun mânâsını öğreten Yüce Peygamberimiz Hz. Muhammed'in (s.a.s.) yetiştiği çevreyi, aralarında yaşadığı insanları, onların dinî, iktisadî, içtimaî, siyasî ve edebî durumlarını, kısaca da olsa anlatmak istiyoruz. Çünkü, Peygamberimiz'in mesajını daha iyi kavramak, O'nun insanlığı nereden alıp, nereye getirdiğini görebilmek, insanlığa yaptığı hizmetin boyutlarını kavrayabilmek için buna ihtiyacımızın olduğuna inanıyorum.

A. Dinî Durum:

Bilindiği gibi Peygamberimiz, Miladî 570 (veya 571) yılı Rebiulevvel ayının 12'sine rastlayan bir Pazartesi günü dünyayı şereflendirdiler. (Hamidullah, 1/39) O dönemde Arabistan'da mevcud olan dinleri ve inançları araştırdığımızda ve Kur'ân-ı Kerim'den de bizzat anladığımıza göre, karşımıza çeşitli garip inançlar çıkmaktadır. Bunların başlıcaları şunlardır.

1. Haniflik: Hz. İbrahim (a.s.)'ın dininin kalıntılarını devam ettiren kişilerdi. Arapların çoğunun, putperestlik yaygınlaşıncaya kadar bu inanca mensup oldukları kabul edilmektedir. Hz. İsmâil (a.s.) vasıtasıyla Haniflik inancını kabul etmişlerdi. Hz. Peygamberin doğumu esnasında mevcut bulunan Hanifler, Allah'ın birliğine inanırlar, putlara ibadeti reddederler, hesaba inanırlar, bir çok cahiliyye âdetini kabul etmezlerdi. Siyasî, askerî herhangi bir ağırlıkları yoktu.

2. Yıldızlara Tapma: Yemen'de, Arap Yarımadası'nda (bazılarına göre Şam civarında) Horrân vadilerinde ve Yukarı Irak'ta yıldızlara tapan insanlar vardı. Bunlara Sabiîler denirdi. Yıldızlara tapmanın Araplar arasında ne zaman ve nasıl başladığını kesin olarak bilmememize rağmen, Kur'ân-ı Kerim'de (Neml, 27/2024) değinilen Süleyman (a.s.) ile Seba kraliçesi (Belkıs bint Şurahil) kıssasından bu inancın Hz. Süleyman zamanında da mevcud olduğunu anlamaktayız. Bunlar, Hz. Peygamber (s.a.s.) zamanına kadar varlıklarını sürdürmüşlerdir. Nitekim, Kur'ân-ı Kerim'de bunlar hakkında şöyle buyurulmaktadır: "Gece, gündüz, Güneş ve Ay O'nun (Allah'ın) âyetlerindendir. Eğer gerçekten Allah'a tapıyorsanız, Güneşe ve Aya secde etmeyin; onları yaratan Allah'a secde edin." (Fussılet, 41/37)

Ancak bunlar, o dönemde azınlıkta olup, kayda değer herhangi bir siyâsî ve askerî ağırlıkları yoktu.

3. Mecusilik: Bahreyn ve Irak'ta mecûsiliğe inanan bazı gruplar vardı. Ateşe tapıyorlardı. Mecusi İran İmparatoru bunları himaye ediyordu. Daha sonraları İslâm inançlarına bazı fitneler sokmak ve Müslümanlar arasında fitne tohumları yaymakta Yahudilerle birlikte önemli rol oynadılar.

4. Hıristiyanlık: Yarımada'nın kuzeyinde Tağlib, Kuda'a, Gassân kabileleri arasında ve Güney Yemen'de bazı Hıristiyan gruplar vardı. Bunların da siyasî ve askerî herhangi bir ağırlıkları yoktu. Yarımada'nın içinde de yer yer bazı Hıristiyan gruplara rastlanmaktaydı. Hıristiyanlık, Arabistan'a Habeşliler ve Romalıların işgalleri sonucu M. 340 yıllarından itibaren girmiştir. (Mübarekfurî 1980, 47) 

5. Yahudilik: Yemen, Vadi'l-Kurâ, Hayber, Teymâ ve Yesrib'de (İslâm öncesi Medine) Yahudiler vardı. Bunlar, diğer inanç gruplarına göre askerî, siyâsî ve iktisâdî ağırlığa sahipti. Kendilerini Allah'ın seçkin milleti kabul ediyor ve Allah'ın insanları onlarla yöneteceğine inanıyorlardı. Bu sebeple, beklenilen son peygamberin kendilerinden biri olacağı beklentisi içindeydiler. Arabistan'a, ülkelerinin M.Ö. 587 yılında Buhtünnasır tarafından işgal edilmesi üzerine göç etmişlerdi. (a.g.e., 46)

6. Putpereslik: Arap Yarımadasının her tarafına yayılmış, diğer bütün inançlardan daha fazla etkiye sahip ve daha çok yaygındı. Arabistan'a bu inancın ne zaman sokulduğu, nasıl yaygın hale geldiği konusunda değişik görüşler vardır. Bunlardan en yaygın olanı, putperestliği Arabistan'a Amr b. Luhay adında birinin soktuğudur. Huza'a kabilesinin reisi olan bu zat, dinlere olan ilgisi ve doğruluğuyla tanınmış biriydi. Devrin insanları onu büyük âlimlerden birisi olarak görmekteydiler. Bir tür cild hastalığına yakalanan Amr'a, Şam bölgesinde bulunan Horrân'a gitmesi ve orada bulunan şifalı bir suyla yıkanması tavsiye edilir. Bu tavsiyeye uyarak oraya giden 'Amr, o suyla yıkanır, iyileşir. Orada insanların putlara taptıklarını görür, bundan hoşlanır. Hubel adlı putu alıp beraberinde Mekke'ye getirip Kâbe'ye diker ve ona tapmaya başlar. Kavminin de ona tapmasını ister. Zamanla bu durum Araplar arasında o derece yaygınlaşır ki, her kabilenin taptığı bir putu olur. Peygamberimiz Mekke'yi fethettiğinde Kâbe'de 360 put vardı ve Peygamberimiz bunların hepsini kırdırıp, Kâbe'yi putlardan temizlemişti. 

Başka bir rivâyete göre ise, Hz. İsmail'in çocukları çoğalıp, geçim nedeniyle Mekke'nin dışına çıkmaya mecbur olduklarından, Mekke'den çıkışlarında, babaları İsmail'in hatırasını taşıyan Harem toprağından bir miktar götürüyor, sonra bu toprağı korumak için ona aşırı saygı gösteriyorlardı. Bu iş zamanla gelişerek, onu kutsal kabul edip, ona ibadete dönüştü. Böylece putperestliğin temeli atılmış oldu ve gün geçtikçe şekillenerek gelişti.

Hz. Peygamber'in yetiştiği asıl muhit olan Hicaz bölgesinde en yaygın inanç bu putperestlik olduğu için, Peygamberimiz mücadelesini öncelikle putperestliğe karşı vermiştir. Bazılarının adları Kur'ân'da da geçen bu putların meşhurları şunlardı:

Menât: Mekke ile Medine arasında, deniz sahiline yakın el-Musellel denilen bir yerdeydi. Ensar kabileleri, Sa'd, Huza'a vb. buna tapardı.
Lât: Taif'te idi. Taifliler buna taparlardı. Peygamberimiz, Mekke'nin fethinden sonra Ebû Süfyan b. Harb ve Muğîre b. Şu'be'yi gönderip onu kırdırdı.
Uzzâ: Gatafan, Gânî ve Bahîle kabilelerinin putuydu. Peygamberimiz, Hz. Halid'i gönderip, onu kırdırmıştır.

Hubel: Kureyş'in en büyük putuydu. Kırmızı akikten yapılmıştı. 
Bunların dışında İs'af, Naile, Vedd, Suva', Yağûs ve Ya'ûk vb. adlarla meşhur başka putları daha vardı. Ki, bunlardan bazıları eski Arap şiirlerinde geçmektedir. Örneğin: Amr b. Humame ed-Dusî, Zülkeffeyn adlı putu yaktığı zaman şu beyti söylemiştir:

"Ey Zulkeffeyn ben senin babandan kalma değilim. Benim doğumum senin doğumundan öncedir. Ben senin kalbine ateş doldurdum." (Şükrî, 2/209)
Araplar, putlarını taştan ağaçtan vb. maddelerden yaptıkları gibi, yiyecek maddelerinden de yaparlardı. Meselâ, Hanife Oğulları kabilesi hurma ve undan yapmış oldukları büyük bir putu, kıtlık zamanında yedikleri için rakib kabilenin şairi tarafından şöyle kınanmışlardır:

"Hanife oğulları, kıtlık ve açlık zamanı tanrılarını yedi." (Kal'acî 1998, 16)
Yine başka birisi evinin bahçesine diktiği putuna bir tilkinin gelip bevlettiğini görünce, buna çok sinirlenmiş, bu saygısızlık karşısında kendisini koruyamayanın nasıl tanrı olabileceğini, tepesi atarak şöyle dile getirmiştir:

"Tilkinin başına işediği, tanrı mıdır - Dikkat edin, tilkilerin başına işedikleri aşağılanmıştır." (a.y.)

Bu ve benzeri şiirlerle, Kur'ân-ı Kerim'deki bazı âyetlerden anladığımıza göre putperestlik Araplardan bir çoğunu tatmin etmiyordu. Onlar, asıl itibariyle Hz. İsmail ve dolayısıyla da Hz. İbrahim'in (a.s.) inancına sahip olduklarından, bir Yüce Allah'ın varlığına inanıyorlardı. Nitekim Kur'ân-ı Kerim'de bazı âyetlerde bu hususa işaret edilmektedir: Meselâ:
"Şayet onlara: 'Gökleri ve yeri yaratan kimdir?' diye soracak olursan, elbette 'Allah'tır' diye cevap vereceklerdir." (Lokman, 31/25)
"'Biz onlara sırf bizi Allah'a yaklaştırsınlar diye ibadet ediyoruz.' (derler.)" (Zümer, 39/3)

Görüldüğü gibi Araplar, bu hususta bir çelişki içerisindeydiler. Kur'ân-ı Kerim'de birçok âyette bu çelişkiye dikkat çekilmiştir. Meselâ:
"Yaratan (Allah), hiç yaratamayan (putlar)a benzer mi? Hâlâ aklınızı kullanmayacak mısınız?" (Nahl, 16/17)

"O müşriklerin Allah'tan başka ibadet edip yalvardıkları sahte tanrılar ise, hiçbir şey yaratamazlar. Zaten kendileri yaratılmaktadırlar." (Nahl, 16/20) 
Arapların putlara ibadet ve merasim şekillerini de kısaca şöyle sıralayabiliriz:
Putun huzurunda yalvarmak, yakarmak, belâ ve musibetler anında yardım etmesini, sıkıntılarını gidermesini istemek; Kâbe'deki putları ziyaret etmek, onların etrafında tavaf etmek, onlara secde etmek, yakarmak; putlar adına, onlara yakın olmak için kurban kesmek, ki Kur'ân-ı Kerim'de: "... putlara ait sunaklarda kesilen hayvanların etleri … size haram kılındı..." (Maide, 5/3) buyurularak, böyle bir davranış şiddetle yasaklanmıştır.
Putperest Araplar, yiyecek ve içeceklerinden, yahut da ekin ve hayvanlardan bir miktarını putlara ve Allah'a verirlerdi, Kur'ân-ı Kerim, bunu da dile getirmekte ve yasaklamaktadır:

"Allah'ın yarattığı ekinlerden ve hayvanlardan kendilerince Allah'a bir hisse ayırdılar da, kendi batıl iddialarınca: 'Şu, Allah'ın' dediler, ‘şu da (ulûhiyette ortak edindikleri) putlarımızın.' Ortakları için ayırdıkları, Allah'ın hissesine konulmaz, ama Allah'a ait olanlar ortaklarının hissesine aktarılır. Bunlar ne kötü hüküm veriyorlar! (En'am, 6/136)
Araplar, putlara adak da adarlardı. Önemli bir işe veya yolculuğa karar verdikleri zaman, Kâbe'ye gelir, putlara kurban keserler; orada bulunan kâhin, içinde fal oklarının bulunduğu torbayı çıkarır ve o oklardan çekerdi. Bunlardan bazısında "yap", bazısında "yapma", bazısında da "boş" yazılıydı. "Yap" çıkarsa yapmak istediklerini yaparlar; yapma çıkarsa "vazgeçerler", "boş" çıkarsa, bir daha çekerlerdi. İslâm, bunları da yasaklamıştır. İslâm'da, herhangi bir iş konusunda karar verilemediği zaman, istişare ve istihare usûlü vardır.
O günün Arapları, öldükten sonra dirilmeye, âhirete inanmıyorlardı. Nitekim bir gün, Kureyş ileri gelenlerinden Ümeyye ibn Halef, çürümüş kemikleri eline alıp, Peygamberimizin huzuruna gelerek, bunları elinde ufalar ve havaya saçarak, aklınca Peygamberimizi (s.a.s.) mat etmek için: "Ey Muhammed, Allah'ın bunu da dirilteceğini sanıyor musun?" diye sormuştu. Peygamberimiz de cevap olarak, "Evet. Allah (c.c.), seni öldürecek, sonra diriltecek ve sonra ateşe atacaktır." cevabını vermişti ki, bu husus, Kur'ân-Kerim'de şöyle dile getirilmiştir:

"İnsan şunu hiç görüp düşünmedi mi: Biz kendisini bir nutfeden yaratmışken, yaman bir hasım kesildi Bize. Nasıl yaratıldığını unutarak, bir de misâl fırlattı Bize: 'Çürümüş vaziyetteki o kemikleri kim diriltecek!' diye. De ki: 'Onları ilk defa yaratan diriltir; hem O, yaratmanın her türlüsünü bilir.'" (Yasin, 36/77-79)

Bütün bu bozuk inançlara rağmen, o dönem insanlarından Haniflik ve Hıristiyanlıktan etkilenerek âhiret ve hesaba inananların da olduğunu görmekteyiz. Nitekim, Cahiliye dönemi şairlerinden el-Ahnes ibn Şihâb et- Temîmî bir şiirinde şöyle der:

"Kuşkusuz Allah'ın, kulunu güzel işleri sebebiyle hesap günü ödüllendireceğini bildim ." (Kal'acî, 18)

B. İktisadî Durum

Arabistan Yarımadası geniş çöllerle kaplı bir bölge olduğundan, orada ziraata elverişli topraklar pek azdı. Buna paralel olarak, hayvan otlakları da yeterli değildi. Bazı zaruri ihtiyaçların karşılandığı vahalar ve su kaynakları çevresinin dışında, ziraat yok gibiydi. Çölde oturanlar genellikle hayvancılıkla uğraşmaya çalışırlar, Mekke ve Medine gibi yerleşim merkezlerinde oturanlar ise ticaret ve ziraatla uğraşırlardı. Stratejik konumu itibariyle, özellikle Hicaz bölgesi kervan yollarının üzerinde bulunduğu için, ticaret alanında önemli bir yeri vardı. Mekke'de bu sayede hatırı sayılır zenginler oluşmuştu. Kışın Yemen'e, yazın Şam'a ticarî seyahatler yapılırdı. Ancak, servet dağılımı insanlar arasında son derece haksız ve adaletsizdi. 
Bir tarafta Ebû Süfyân, Velîd ibn Muğîre vb. gibi çok zengin insanların bulunduğu Mekke'de, hayatını sürdürecek kadar yiyecek bulamayan yoksul insanların sayısı da az değildi. Faiz nizamının toplumda çok aşırı oranda ve yaygın oluşu da, bu durumu fakirler aleyhine iyice kötüleştiriyor, hayatı çekilmez hale getiriyordu. Faiz borcu olan insanlar, özellikle ziraatla uğraşanlar, yıllık gelirleriyle borçlarının sadece faizlerini bile ödeyemiyorlardı. Çünkü faiz oranları çok yüksek, hattâ %100'ün üzerindeydi. Nitekim, Kur'ân-ı Kerim'de faizin yasaklanmasının ilk safhasında bu hususa şöyle işaret edilmektedir:

"Ey iman edenler! Kat kat faiz yemeyin. Allah'a karşı gelmekten sakının ki felah bulasınız." (Âl-i İmran, 3/130)
Ticaretin şehirlerde yaşayanlar için geçerli olduğu bölgede, çölde yaşayan büyük çoğunluğun ise hayvanlardan sağladıkları ile kabilelerin birbirlerine saldırmalarından ele geçirdikleri, yağmaladıkları mallardan başka gelirleri yoktu. Yağma ve çapulculuk, özellikle yoksulluktan bunalan bedeviler için normal rızık yollarından biri kabul ediliyordu. Bir çoğu da fuhuş yaptırarak, özellikle de diğer kabilelerden saldırılar sırasında esir aldıkları kadın ve kızları bu çirkin işlerde çalıştırarak ve buna zorlayarak para kazanıyorlardı. Kur'ân-ı Kerim, bu çirkefliğe Nûr Sûresinde şöyle değinmektedir:

"Dünya hayatının geçici metâını elde etmek için, sakın cariyelerinizi -hele iffetli olmak isterlerse- fuhşa zorlamayın." (Nûr, 24/33)

C. Sosyal Durum:

a. Aile: Cahiliye Arapları arasında aileyi oluşturma ve aile kurma düzeni de karmakarışıktı. O gün yaygın olan başlıca evlenme çeşitlerini kısaca şöyle sıralamak mümkündür:

1-Erkeğin evlenmek istediği kızı velisinden istemesi suretiyle.

2-Değişik erkeklerle fuhuş yapan kadının, doğan çocuğunun o erkeklerden birine ait olduğunu söylemesiyle.

3-Bir kadının, gizlice ilişkide bulunduğu erkekten çocuğu olmasıyla.

4-Erkeğin, ilişki kurduğu başkasına ait cariyeden çocuğu olunca onu satın alması yoluyla.

Bunlardan başka, kadınların değiştirilmesi (Be'l nikahı), kızı ve akrabalarından bir kadını başka birinin kızı ve akrabası olan bir kadına karşılık vererek, o kadını almak yoluyla (Sığar nikahı), bir kadını geçici bir zaman için kiralamak şeklinde, daha da çirkin olanı, istibda' nikahı dedikleri,| bir erkeğin doğacak çocuk daha iyi olsun diye, karısını hayızdan temizlendikten sonra beğendiği başka bir erkeğin çadırına göndermesi yoluyla. İslâm, bütün bunların hepsini ortadan kaldırmış, ilk nikah şeklini ıslah ederek kabul etmiştir.

Bir erkek, istediği kadar kadınla evlenir, istediği zaman onu boşardı. İslâmiyet geldiği zaman nikahında on tane eşi olup, evliliğin dörtle sınırlanmasıyla diğer eşlerinden ayrılmak zorunda kalan bazı sahabilerin adları kaynaklarımızda zikredilmektedir.

Diğer taraftan, iki kız kardeşle birden evlenme âdeti olduğu gibi, üvey anneyle de evlenme âdeti vardı. Kocası ölen kadın, üvey oğullarına miras olarak kalırdı.
Bir cahiliye Arabı karısını boşar veya ölürse, bu adamın büyük oğlu bu kadınla evlenmek istediği zaman elbisesini kadının (üvey annesinin) üzerine atar, bu suretle mehir vermeye lüzum kalmadan, o kadın onun karısı olurdu. Bu üvey oğul, isterse onunla evlenir, isterse satar mihrini kendisi alırdı. Ancak kadın, çabuk davranarak üzerine elbise atılmadan kendi kabilesine kaçabilirse bu durumdan kurtulabilirdi.

İslâm, çok sayıda böyle üvey annesiyle evlenmiş kişilerin evliliğine son vermiştir. Bu hususta Kur'ân-ı Kerim'de şöyle buyurulmaktadır:
"Daha önce geçen durum bir tarafa, bundan böyle babalarınızın nikâhladığı kadınları artık nikâhlamayın. Hiç şüphe yok ki bu, Allah'ın gazabına sebep olan bir hayasızlıktır. Ne iğrenç bir yoldur o!" (Nisa, 4/22) 
Hattâ bunlardan Manzur b. Zabbân, üvey annesi Müleyke bint Hârise ile evliyken, Hz. Ömer'in onları ayırması üzerine, Müleyke'yi pek seven, belli ki, İslâm'ı da iyice içine sindirememiş olan Manzur'un bir şiirinde şöyle dediği rivâyet edilmektedir:

"Dikkat edin, Müleyke ve şarap benden gittikten sonra, artık bugün ben zamanın ne yaptığına aldırmıyorum." (Kal'acî, 24)
Kız çocuklarının olmasını ayıp görürler, onların doğumundan utanç duyarlardı. Savaşmadığı, saldırılara karşı obayı koruyamadığı, erkekler gibi çalışıp kazanamadığı, bir saldırı anında düşman kabilelerin eline esir düşecekleri, tecavüze uğrayıp fuhuş yaptırılacakları gibi düşüncelerle kız çocukları olunca çok kızarlar, öfkelerinden çıldıracak hâle gelirlerdi. Kur'ân-ı Kerim bunlardan, kız çocuğu olan birisinin nasıl bir halet-i ruhiye içerisine girdiğini Nahl sûresinde çok veciz bir şekilde anlatmaktadır:
"Onlardan birine bir kızının dünyaya geldiği müjdelenince, öfkesinden ve üzüntüsünden, yüzü mosmor kesilir. Müjdelendiği bu kötü haberin etkisiyle utanıp eşinden dostundan saklanmaya çalışır. Şimdi ne yapsın! Hor, hakir, itilip kakılan bir belâ olarak onu hayatta mı bıraksın, yoksa toprağa mı gömsün, ne yapsın? diye kara kara düşünür! Dikkat ediniz, ne fena hükümlerdi verdikleri bu hükümler!" (Nahl, 16/58-59)

Göçebe Araplar, yaşamasını istedikleri kızlarına yünden örülmüş bir cübbe giydirerek onlara deve, koyun güttürürlerdi. Öldürmek istedikleri kızlarını ise bazen doğar doğmaz öldürürler, bazen de altı yaşlarına geldiğinde, onu, güzel elbiseler giydirip akrabalarına götüreceklerini söyleyerek, çölde önceden hazırladıkları çukura atar, üstünü toprakla örterlerdi. Doğar doğmaz öldürecekleri zaman da, doğum yapmak üzere olan kadın bir çukur kazar, orada doğum yapar, doğan çocuk kız ise o çukura gömer, erkek ise alır büyütürdü.
Kur'ân-ı Kerim'de, Tekvir sûresinde, bazı Arapların, kız çocuklarını diri diri gömme şeklindeki vahşi âdetlerine işaret edilmekte ve bunun hesabının mutlaka sorulacağına dikkat çekilerek, bunu yapanlar tehdit edilmektedir. Allah Teâla, o sûrede, kıyametin dehşetli olaylarından bahsederken, bu hâdiseyi de o dehşetli olaylar içerisine alarak, şöyle buyurur:

"Diri diri gömülen kız çocuğuna, hangi suçtan ötürü öldürüldüğü sorulduğu zaman." (Tekvir, 81/8-9)

Kur'ân-ı Kerim'den anladığımıza göre, kız çocuklarının diri diri toprağa gömülmesinin en birinci sebebi, malî ve ekonomik idi. Fakirlikten dolayı aile fertlerinin az olması isteniyordu. Bu konuda da bir çifte standart uygulanıyor, erkekler aile bütçesine katkıda bulunur ümidiyle bırakılıyor, kızlar ise öldürülüyordu. Kur'ân-ı Kerim, bu düşüncenin çok yanlış ve bu işin büyük bir günah olduğu şöyle dile getirir:
"Fakirliğe düşme endişesi ile evlâtlarınızı öldürmeyiniz. Onların da sizin de rızkınızı veren Biz'iz. Şüphesiz ki onları öldürmek büyük bir suçtur." (İsra, 17/31)

Dârimî'nin (v. 255/869) kaydettiğine göre, bir gün bir Müslüman, bu çirkin fiili kendisinin cahiliye döneminde nasıl işlediğini Resûlüllah'a şöyle anlatmıştır: "Ey Allah'ın Resûlü, biz bir cahiliye toplumuyduk. Putlara tapar, çocuklarımızı öldürürdük. Benim küçük bir kızım vardı ve beni çok severdi. Öyle ki, onu çağırdığım zaman koşa koşa yanıma gelirdi. Bir gün yine onu çağırdım ve koşa koşa yanıma geldi. Sonra beraberime alarak, yolda rastladığımız bir kuyuya onu elinden tutarak attım. Kulaklarıma gelen son sözleri, 'babacığım, babacığım' çığlıklarıydı." Bunları duyunca Resûlüllah'ın (s.a.s.) gözlerinden yaşlar süzüldü. Bunun üzerine orada hazır bulunanlardan biri, "Ey filan! Sen ne yaptın? Resulüllah'ı üzdün." dedi. Resûlüllah (s.a.s.), "Ona engel olmayın, neler hissettiğini anlatsın. O, kendisini ilgilendiren bir şeyi soruyor." dedi ve adama 'Bu olayı bir daha anlat.' diye buyurdu. O şahıs bu olayı bir daha anlatınca, Resûlüllah (s.a.s.), mübarek sakalı ıslanıncaya kadar ağladı. Daha sonra adama, "Bunu cahiliye döneminde yaptığın için Allah seni affetti. Kendi hayatına yeniden başla." buyurdu. (Darimî, Sünen, 1/3-4). 
Tabiî bu işten üzüntü duyanlar, engel olmaya çalışanlar da o dönemde yok değildi. Bunlardan biri, meşhur şair el-Ferazdak'ın (115/733) dedesi Sa'sa'a ibn Nâciye el-Mucâşi'î (9/630) idi. Peygamberimize gelerek, "Ya Resûlüllah! Ben cahiliyede bazı iyi işler yaptım. Bunlardan birisi de, 360 kız çocuğunu diri diri toprağa gömülmekten kurtardım ve her çocuğu kurtarmak için iki deveyi karşılık verdim. Bana bunun için mükâfat var mı?" diye sordu. Resûlullah (s.a.s.): "Evet vardır. Bunun mükâfatı, Allah'ın seni İslâm nimetine kavuşturmasıdır." buyurdu. 

Kabilecilik: Araplarda, aileden sonra en büyük sosyal grup kabileydi. Kabile Arap'ın her şeyiydi. Kabilenin şerefi ve yüceliği onun da şanı ve şerefiydi. Bir Arap, kabilesi için hiçbir fedakârlıktan kaçınmazdı. Birbirlerine karşı kabileleriyle övünürlerdi. Genelde malı ve çocuğu en çok olan ve kabilenin yaşça da en büyüğü kabile reisi olurdu. Kabile, diğer kabilelere karşı üyelerinin her türlü eylemlerinden sorumluydu. Cahiliye Araplarınca kabile, bağımsız bir siyasî birlik olarak kabul edilirdi. Kabile, fertlerini aşırı gittikleri zaman cezalandırır, gerekirse kabile dışı ilân ettiği gibi, başka kabileden kendilerine sığınan birisini de himayesi altına alabilirdi.

Kötü alışkanlıklar: Cahiliye döneminde şarap içmek ve kumar oynamak gibi kötü alışkanlık ve âdetler çok yaygındı. Kumarı, hem de kabilenin en şereflileri ve zenginleri oynayabilirlerdi.

İç savaşlar: Birçoğu kan davası olmak üzere, bazıları da sudan sebeplerle, kabileler arasında çıkan savaşlar bitmek tükenmek bilmezdi. Bu savaşlardan 40 yıl devam edenlerinin olduğu rivâyet edilir. (Ebû Ubeyde, Eyyâmü'l-Arab) Kabileler arasındaki savaşlarda haklıya haksıza bakılmaz, herkes kendi kabilesinin yanında yer alırdı. Prensip şu idi: "Zalim de olsa mazlum da olsa kardeşine yardım et." (Daha sonra Peygamberimiz, bunu hadis-i şeriflerinde zikrederek, Arapların cahiliye dönemindeki anlayışlarının yanlış oluğunu vurgulamış, zalim kardeşe yardımın, onu zulmünden vazgeçirmek olduğunu buyurmuştur. (Meydanî, 3/373 vd.)

Bunların yanında Araplar arasında cömertlik, yardımseverlik, yiğitlik, komşu haklarını gözetme gibi bazı iyi âdetler de yok değildi.

D. Edebî Durum

Bütün tarihçilerin ittifak ettikleri üzere, Hz. Peygamber'in İslam'ı tebliğle görevlendirilmesi esnasında Arapların en bariz özelliklerinden birisi de okur yazar olmamalarıydı. Nitekim bu hususa da, Kur'ân-ı Kerim'de şöyle işaret edilmektedir:

"O, ümmîler arasından, kendilerinden olan bir elçi gönderdi. Bu elçi onlara Allah'ın âyetlerini okur, onları inançlarına ve davranışlarına bulaşmış kirlerden arındırır, onlara kitabı ve hikmeti öğretir. Halbuki daha önce belli ve kesin bir sapıklık içinde idiler." (Cuma, 62/3)
O gün için Mekke'de yazı bilenlerin sayısı, en iyimser tahminle iki elin parmaklarının sayısını geçmemekteydi.

Yıldızlar (ilmi) ve tıp konusunda, yağmur ve rüzgârlarla ilgili bazı bilgileri vardı. Bunlar da en basit ihtiyaçlarının ötesine geçmeyen tecrübelerden ibaretti. (Elmalı 1997, 23-43) Bunun yanında, onların en meşhur olduğu alan, tarih ve soylarıyla ilgili bilgiler, nesep, savaşlarıyla ilgili menkıbeler ve bir de dil zenginliği, güzel söz söylemeye düşkünlükleri ve bu husustaki kabiliyetleriydi ki, biz de burada bu ikincisi üzerinde biraz durmak istiyoruz.

Az önce ifade edildiği gibi, bütün bu olumsuz gelişmelerle birlikte, o dönemde Arabistan'da edebî ve kültürel durum, özellikle güzel söz söyleme bakımından oldukça parlaktı. Bu, daha başka sebeplere ilâveten, belki de devamlı savaşmak zorunda olan, kabile taassubunu her şeyin üstünde tutan Arapların, tabiî hayatlarının bir sonucu idi. Çünkü, içinde yaşadıkları durumu devam ettirebilmeleri, sürekli savaşlar karşısında kabilelerinin birlik ve bütünlüğünü koruyabilmeleri için çok etkili söz söylemeye ihtiyaçları vardı. Bu sebeple, Arapların duygularını coşturmak, Arab'ın yiğitlik damarlarını kabartmak için güzel ve etkili söz söylemeye duyulan ihtiyaç, edebî alanda önemli bir gelişmeye sebep oldu. Sözlerin en etkilisi de tabiatıyla duygulara hitabeden, kahramanlık hislerini uyandıran şiirdi. Bunun için Arap toplumunda şiir bir silah kadar tesirli, hattâ bazen ondan daha etkili oluyordu.1 
Şiirle, sıradan bir adamı yükseltmek mümkün olduğu gibi, çok değerli bir adamı da insanların gözünden düşürmek, hattâ onların içine çıkamaz hale getirmek de mümkündü. Yani o gün şiir, günümüzdeki basın ve televizyonun, moda deyimiyle medyanın rolünü görüyordu. Bir örnek vermek gerekirse:

Edebiyat kaynaklarında anlatıldığına göre, o gün Mekke'de yaşayan Muhallak el-Kilâbî adlı biri vardı. Çok sayıda kızı olan bu adamın kızlarıyla kimse evlenmiyor, buna çok üzülen aile, çaresizlik içinde ne yapacaklarını bilmiyordu. Günlerden bir gün devrin büyük şairi el-A'şâ'nın Mekke'ye geleceği haberini alırlar. Bunu duyan kızların annesi, hemen beyine koşarak ne yapıp edip, bu fırsatı değerlendirmesini ister, el-A'şâ'yı ağırlamaya ve kendisine bu meseleyi açıp ondan yardım istemeye karar verirler. Evin beyi, sabah erkenden şairin yolunu bekler; onu herkesten önce karşılayarak evine götürüp, yoksul olmasına rağmen bir deve keserek şairi çok güzel bir şekilde ağırlar, gece sabaha kadar yiyip içip eğlenirler ve bir yolunu bularak, münasip bir şekilde derdini ona anlatır. Ertesi gün el- A'şâ, Ukâz panayırında söylediği şiirinde sözü el-Muhallak'a getirerek:

"Ömrüme yemin ederim ki, nice gözler dikildi o tepede yanan ateşin ışığına. O ateş, iki kişi ısınsın diye yakılan ateştir. O ateş üzerinde, çömerlik ve el-Muhallak bütün geceyi uykusuz geçirmiştir. el-Muhallak'la ben bir annenin memesinden sütünü emen iki süt kardeş olarak karanlık gecede anlaştık. Asla birbirimizden ayrılmayız." (Cahız, 2/229) der. O yıl geçmeden el-Muhallak'ın bütün kızları evlenir.

Yine Temîmoğullarının ceddinin lakabından dolayı kendilerine Benû Enfi'n-Nâka "Deve burnunun Oğulları" diyorlardı. Onlar, bu lâkaptan utanıyorlardı. Ta ki, bir gün şair el-Huteya onları:

"Onlar öyle bir kavimdir ki, onlar burun, diğerleri kuyruklardır. Kim devenin burnuyla kuyruğunu eşit kabul edebilir?" diye methedince, artık bu lâkabı 
iftiharla söyler hâle gelmişlerdir. 

İşte bütün bu sebeplerden dolayı Araplar şairlere, güzel ve etkili hitabet ve konuşma yeteneği olan kişilere çok önem veriyorlar, hattâ onlarda manevi birtakım güçlerin varlığına inanıyorlardı. Dolayısıyla şair ve hatibin Arap toplumunda yeri çok önemliydi. Bir kabileden şair yetiştiği zaman o kabilede şenlikler yapılır, kabile mensupları tebrik edilirdi. Her yıl kabileler arası savaşların kesildiği, bir nevi ateşkes dönemi sayılan ve haram ayları denilen belli aylarda, Zülmecaz, Zülmicenne, Ukâz ve Dûmetü'l-cendel v.b. büyük panayırlarda devrin büyük şairlerinin hakemlik yaptığı şiir yarışmaları düzenlenirdi. Burada başarılı olan şairlerin şiirleri, yazının yok denecek ölçüde az bilindiği o dönemde, son derece sınırlı sayıdaki hattatlar tarafından yazılarak, Kâbe'nin duvarlarına asılırdı ki, bazı âlimlere göre sayıları yedi, bazılarına göre de on tane olan bu kasideler günümüze kadar gelmiştir. Bunlardan yedisi, "Yedi Askı" adıyla Türkçe'ye çevrilmiştir (Yaltkaya, Yedi Askı, M.E.B.). Bunlar, Arapların İslâmiyet'ten önceki hayatlarından kalan en büyük sanat eserleridir. Bundan 14-15 asır önce basit bedevî toplumunun sert ve haşin tabiatlı çocukları olan bu şairler, seviyelerine zor erişilen şaheserler bırakmışlardır.

Bunun başlıca sebeplerinden biri de, Arapça gibi çok işlek bir şiir diline sahip olmalarındandır. Zira hiçbir dil, sahip olduğu âhenk, kelime yapısı, fiil çekimindeki ve telaffuzundaki kaideleri bakımından Arapça ile mukayese edilemez. Bu dil, en küçük ayrıntıyı ve teferruatı bile zayi etmeyen veciz ve özlü ifadelere sahiptir. Sadece zamirler değil, aynı zamanda fiiller de çekilirken şahıslar dahi dişi ve erkek şeklinde birbirinden ayrılmaktadır. Cümle yapısından, kullanılan fiilden; bir erkekten mi, yoksa bir dişiden mi, sonra kaç kişiden bahsedildiğini anlayabilirsiniz.2 Kelimenin son harflerinin cümledeki yer ve durumuna göre tasrif edilip seslendirilmeleri (i'rab) imkânı yanında, lûgat sahasındaki inanılmaz zenginliği, her çeşit düşünceyi ve en ince farkları takdire şayan bir zerafetle ifade hususunda bu dili son derece kudretli hale getirmektedir. İnsanı heyecanlandıran bir husus daha vardır ki bu da, Arapça'nın, asırlar boyunca kendini geliştirme ihtiyacını duymamış olmasıdır. Nazım ve nesir, her ikisi de, 1500 seneden beri modern Arapça'daki şiir ve nesirden ne gramer, ne kelime yapısı, ne de imla bakımından bir ayrılığa sahiptir. Bugün Mısır, Suudi Arabistan, Irak, Suriye vb. Arap ülkeleri radyo merkezlerinden yayılan Arapça Hz. Peygamber'in (s.a.s.) yetiştiği çağdaki ve O'nun ashabına hitap ettiği Arapça'nın tâ kendisidir. Belki de, işte bu istikrardan dolayı Arapça, Cenab-ı Allah tarafından Kur'ân dili olarak seçilmiştir. 

Bugün biz, o dönemden günümüze kadar gelebilen şiirleri incelediğimizde görüyoruz ki, o şiirler, ifade ettikleri fikirlerin büyüklüğünden, yüceliğinden ve genişliğinden ziyade lisanın güzelliği, sadeliğiyle, ifade güzelliğiyle meşhur olmuşlardır. Esasen o devirde Arapların bulundukları kültür seviyeleri düşünüldüğünde, bundan başka türlüsü de beklenemezdi. Meselâ bu gün, o dönemden kalma şiirlerin en meşhurlarından olan Muallaka şairi İmriul-Kays'ın Muallâkasına baktığımızda görürüz ki, sevgilinin ailesi tarafından terk edilmiş bir konak yerinin tasviriyle 82 beyitlik bu şiirine başlayan şair, aşk ve sevda hatıralarıyla devam etmekte, kaygılı bir gece, at ve av, bulut, yağmur ve sel tasvirleriyle şiirine son vermektedir. Yani, Arap edebiyatının cahiliye döneminin bu en etkili kasidesinin bütün büyüleyiciliği sade bedevî hayatını, aşkını çok güzel sözlerle terennüm etmesinden kaynaklanıyordu. 

… ve Allah Resûlü

İşte böyle bir ortamda Peygamberimiz Hz. Muhammed (s.a.s.) Miladi 570 veya 571 yılı 12 Rebiülevvel ayına rastlayan bir pazartesi günü dünyayı şereflendirdiler. O, doğumundan itibaren diğer çocuklardan farklıydı. Annesi O'nu dünyaya getirirken asla doğum sancıları çekmedi. O'nu melekler yıkamış ve iki omuzu arasına gelmek üzere Risalet mührünü basmışlardı. Dünyaya gelişinden birkaç hafta önce babası Abdullah vefat etmiş olduğundan, O'nunla annesi Âmine ve dedesi Abdulmuttalip ilgilendiler. Mekke'de eskiden mevcut bir geleneğe göre yeni doğan çocuklar sütannelere verilirdi. O'nu da Hz. Halime'ye verdiler. Hadislerde anlatıldığına göre Halime, çelimsiz ve yorgun binek hayvanı sebebiyle, emzirecek çocuk arayan diğer süt annelerine nisbetle Mekke'ye geç gelmiş, emzirecek zengin bir çocuk bulamayınca da, eve boş dönmemek için yetim bir çocuk olan Hz Muhammed'i almıştı. Süt annesinin merkebi, dönüş yolunda kervanın en hızlı binek hayvanı hâline gelmişti. Yine O'nun süt sağılan devesi, bütün aileye yetip artacak şekilde süt vermeye başlamıştı. Diğerini süt kardeşine bırakmak suretiyle, ısrarla süt annesinin bir tek memesinden süt emmişti. 

O, diğer çocuklardan daha ağır başlı ve akıllı idi. Yaşından beklenmeyen işlere ilgi duyuyordu. Kaynakların bildirdiğine göre, bölgesel ve diğer birtakım meseleleri diğer şehir mensupları ile görüşmek için, Abdülmuttalib, ne zaman serdiği kilimin üzerine çıkıp otursa, çocuk yaşındaki Muhammed (s.a.s.) de oyuncaklarını bir kenara atar ve meclisin toplantılarına katılırdı. Kendisi, en ön sıraya dedesinin yanı başına oturmak isterdi. Amcaları buna mani olmak isterler, fakat büyükbaba her zaman: "Bırakın, O kendisini büyük bir insan yerine koyuyor. O, o kadar akıllı ki, ümit ederim ilerde büyük bir adam olacak." derdi. Gerçekten o kadar akıllı-uslu idi ki, topluluk rahatsız edilmiş olmaktan dolayı O'ndan asla herhangi bir şikâyette bulunmamıştır. (Hamidullah, 1/43)

Hz. Peygamber (s.a.s.), kendi olmadan yemeğe asla oturmayacak kadar kendisini seven dedesini sekiz yaşında kaybedince, O'nun tabutu arkasında acı ve ıstırapla sızlanmıştı.

Daha sonra hayatını amcası Ebû Talib'in yanında sürdüren Peygamberimiz devrinde okul yoktu. Bu sebeple, ne okuma ve ne de yazma öğrenebildi. Mekkeliler hesabına çobanlık yaparak, amcasının zayıf bütçesine katkıda bulunuyordu. (a.g.e., 1/46)

Halk arasında kendisine el-Emin lâkabı verilen Hz. Muhammed (s.a.s.), putlardan son derece nefret ederdi. Onlara takdim edilen kurban etlerini yemezdi. Yaşı ilerledikçe tefekküre dalar, Allah'a secde ederdi.
Bilindiği gibi, 40 yaşında, bir Ramazan ayında Hira Mağarası nda inzivaya çekilmişken, kendisine ilahî vahiy geldi. Bütün Arabistan'ı ve bütün insanlığı değiştirecek olan ilâhi vazifesi böylece başlamıştı.

Sonuç:

Özet olarak söylemek gerekirse, Resulüllah'ın yetiştiği çevre, dinî, iktisadî, içtimaî ve manevî açıdan, gerçekten o gün için dünyanın en bozuk çevresiydi. İtikatlar bozulmuş, belli bir otoritenin olmayışı her tarafa korku salmıştı. Kuvvetlilerin söz sahibi olduğu düşüncesi hakimdi. İnsanlar devamlı bir saldırı korkusu içinde yaşıyorlardı. Gerek bölgenin verimsizliği gerekse servetin kötü dağılımı, bölgedeki her türlü gelişmeyi engelliyordu. Aile düzeninin kuruluşundan tutun, kabile taassubunun gözleri karartmasına kadar, sosyal bünyeyi bozan unsurların varlığı, bütün kabileleri, bir araya getirecek devlet şuurunun olmayışı, kuvvetli kabilelerin zayıfları yeme haklarının olduğu inancı ve bütün bölgeye hakim olan orman kanunları. Rahmetli Akif'in veciz ifadesiyle:

Sırtlanları geçmişti beşer yırtıcılıkta
Dişsiz mi bir insan, onu kardeşleri yerdi.

Resûllüllah, işte kısaca anlatmaya çalıştığımız bu ortamda doğdu, burada büyüdü. Cemiyetteki bütün olumsuzlukları gördü. Olumlu işlere iştirak etti. Örneğin Hilfu'l-Fudûl denilen, Mekke'de bütün mazlumlara yardım edilip, zalimlerin karşısına çıkılacağına dair Haşimoğulları, Muttalipoğulları, Zühre ve Teymoğulları arasında yapılan anlaşmada faal görev üstlendi. 
O'nun şiirlerle ilgilendiğini gösteren herhangi bir rivâyete sahip değiliz. Aksine, o dönemde kendilerinde manevi bir güç olduğu kabul edilen şairlerden nefret ettiğini ifade eden rivâyetler vardır. Bu gün, Hz. Peygamber'in yetiştiği o ortamdan öyle bir insanın yetişmesini beklemek mümkün değildi. Bu husus, batılı bir çok yazarın da dikkatini çekmiştir. Nitekim, En Etkin Yüz kitabının yazarı olan M. Hart, dünyada en etkili 100 insan içerisinde birinci sıraya Peygamberimiz'i koyuş sebebini şöyle açıklıyor:

"Dünyanın en etkili insanlar listesinin başına Hz. Muhammed'i koymam bazı okurları şaşırtabilir. Bazılarını da kuşkuya düşürebilir. Ancak Hz. Muhammed tarihte, hem dinî hem de seküler düzeyde üstün başarılı olan tek insandı. 
"Mütevazı bir aileden gelen Hz. Muhammed dünyanın en büyük dinlerinden birini kurmuş, (bu ifade Batılı anlayışa göredir) yaymış ve çok etkili bir siyasî lider olmuştur. Bugün, ölümünden 13 yüzyıl sonra, etkisi halâ güçlü ve yaygındır. 

"Bu kitapta yer alan kişilerin çoğu, uygarlık merkezlerinde, ileri kültüre sahip ya da politik açıdan önemli milletler içerisinde doğup büyüme avantajlarına sahiptiler. Ancak Hz. Muhammed, 570 yılında, o dönemde dünyanın geri kalmış bir bölgesi olan, ticaret, sanat ve bilim merkezlerinden çok uzakta bulunan Güney Arabistan'ın Mekke kentinde doğmuştur. Altı yaşında yetim kalmış ve çok mütevazı bir çevrede yetişmiştir. İslâm gelenekleri, bize onun okuma-yazması olmadığını söylemektedir…" (Hart, 1 vd.)

Bütün bu açıklamalardan sonra, makalemizi şöyle bir soruyla bitirmek istiyoruz: Acaba içinde bulunduğu çevrenin Hz. Muhammed (s.a.s.) üzerinde herhangi bir etkisi oldu mu? Başka bir ifadeyle, o çevre böyle bir insanı yetiştirebilir miydi? Bu ve benzeri sorulara "evet" cevabını vermek mümkün değildir. Öyle bir çevrenin böyle bir insanı yetiştirmesi düşünülemez. Öyleyse, böyle bir çevrede Hz. Peygamber (s.a.s.) nasıl yetişti? Ya da böyle bir çevre, Hz. Muhammed (s.a.s.) gibi dünyanın en büyük insanını, yaratılmışların en büyüğünü nasıl yetiştirdi? İşte bütün bu soruların cevabını da yine O veriyor ve diyor ki, "Beni Rabbim yetiştirdi ve edebimi güzel kıldı." (Süyûtî, 1/51) 

1. Şiirin bu etkisini, daha sonraları Hz. Peygamber (s.a.s.) tarafından, ashabın şairlerini müşrik şairlerin Müslümanları hicvettikleri şiirlerine cevap vermeye teşvik babında söylediği değişik hadislerde de dile getirilmiştir. (Müsned, 3/456 ; en-Nesâî, Menasik, 121.) 

2. Hz. Süleyman'la (a.s.) konuşan karınca fıkrası meşhurdur. Derler ki : "Hocanın biri, eskiden bir köye imam olmak için gitmiş. Köylülerle tanışmış, köylerine talip olduğunu bildirmiş. Onlar da, hocanın okumasını ve vaazını dinledikten sonra karar vereceklerini söylemişler. Hoca onlara vaaz etmiş, vaazında Hz. Süleyman'ın (a.s.) karıncayla olan kıssasını anlatmış ve Neml Sûresinin 18. âyeti olan: "Karınca vadisine geldikleri zaman bir karınca: 'Ey karıncalar, yuvalarınıza girin ki, Süleyman ve askerleri farkında olmadan sizi ezmesin' dedi" âyetini okuyup, "Cemaat-ı müslimin, bu âyetten anlaşıldığına gore, Süleyman Peygamber'le konuşan karınca dişiymiş" demiş. Bu söze, Arapça'nın bu özelliğini bilmeyen köylüler çok şaşmışlar. Sohbetten sonra karar için toplandıklarında demişler ki: "Bu hocayı imam tutalım; adam çok derin. Görmüyor musunuz, adam, Kur'ân-ı Kerim'den Süleyman Peygamber'le konuşan karıncanın erkek mi dişi mi olduğunu bile anlıyor..."

Kaynaklar

el-Câhız, el-Beyân ve't-Tebyîn.
Ebû'l-Ferec, el-Eğânî..
Ebû Ubeyde, Eyyâmu'l-Arab Kable'l-İslâm, nşr. Dr. Adil Câsım, Beyrut, 1987.
Elmalı, Hüseyin, Kitabü'l-Envâ'l ve'l- Ezmine, TDV Yayınları, Ankara l997.
Hamidullah, Muhammed, İslâm Peygamberi, (terc.) İstanbul.
Hart, M. H., En Etkin Yüz, (Çev. Mehmet Harmancı, Sabah Kit.). 
el- Mubârekfurî, Safiyyurrahmân, er- Rahîku'l-Mahtum, Mekke, 1980.
Kal'acî, Muhammed Ravvâs, Dirâse Tahlîliyye li Şahsiyyeti'r-Resul Muhammed (s.a.s.), Beyrut, 1998.
el-Meydânî, Mecma'u'l- Emsâl. 
Savaş, Rıza, Hz. Muhammed Devrinde Kadın, İstanbul 1992.
Şükrî, Mahmud, Buluğu'l-Edeb.
Yaltkaya, Şerafettin, Yedi Askı, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul1985.

EFENDİMİZ(s.a.v)'in Heyetleri Kabulü

Mekke fethiyle Arap Yarımadası'nda Müslümanlara saldırı düzenleyebilecek müşrik Arap kuvvetleri etkisiz hale getirildikten, Tebük Seferi ile o dönemin süper gücü kabul edilen Bizans İmparatorluğu'na İslâm ordusunun gücü gösterilip oradan gelecek tehlike yakın ve orta vadede bertaraf edildikten, hasılı Arap Yarımadası'nda umumi manada güvenlik ve asayiş temin edildikten sonra, dört bir taraftan heyetler akın akın Medine'ye seferler tertip etmişlerdir. İşte hicretin dokuzuncu senesine tekabül eden bu durum dolayısıyla, bu seneye "elçiler yılı" (âmü'l-vüfûd) denmiştir. 1


Elbette ki, Medine'ye gelen heyetlerin ziyareti sadece hicrî 9. yılla sınırlı değildir. İmam Şiblî'nin dikkat çektiği üzere ilk gelen heyetlerden biri olan Müzeyne heyeti henüz hicrî 5. yılda Medine'ye ziyaret gerçekleştirmişti. Ayrıca hicrî 8. ve 10. yıllarda da çok sayıda heyet Medine' de kabul edilmişti. 2 Ancak öyle anlaşılıyor ki, en fazla ziyaret trafiği hicrî 9. yılda vuku' bulduğundan bu seneye "âmü'l-vüfûd" ismi verilmiştir. 

Gelen heyetler içerisinde bedevî Arap kabilelerinin bedeviliğini, huşunet ve sertliğini üzerinde taşıyan ferdler; daha önce İnsanlığın İftihar Tablosu ve Müslümanlara eza ve cefada bulunmuş olan azılı iman ve İslâm düşmanları; bulunduğu oymağın reisi olması dolayısıyla gurur ve çalıma kendini kaptırmış kişiler bulunmaktaydı. Ancak Peygamber Efendimiz (s.a.s) ve sahabilerin o samimi ve sımsıcak müsamaha atmosferi, herkesi konumuna göre değerlendirmek suretiyle ortaya koydukları nezaket ve incelikle dopdolu diplomatik tavır ve davranışlar gelen kişileri bir bir yumuşatmış ve onların İslâm hakkında en güzel kanaatlerle geri dönmelerini sağlamıştır. Öyle ki, siyasî maksat için gelmiş olan elçilerin bile İslâmiyet'i kabul edip öyle geri döndüğü görülmektedir. Mesela, Kureyş'in gönderdiği elçi Ebû Rafî' Resul-i Ekrem'le (s.a.s) karşılaşınca kalbi İslâm'a ısınmış ve geri dönmek istememiştir. Fakat Peygamber Efendimiz (s.a.s); "Ben elçiyi alıkoyamam, sen şimdi git ve eğer Müslüman olmak istiyorsan sonra geri dön" buyurmuştur. 3


Allah Resulü'nün (s.a.s) irtihal-i dar-ı beka buyurmadan hemen önce yapmış olduğu vasiyet arasında elçilere hizmette kusur edilmemesinin ve onlara iyi davranılmasının da yer almış olması4 sanırım bu mevzuda O'nun (s.a.s) ne denli hassas olduğu hakkında bize yeterli bir kanaat verecektir. Ayrıca Resul-i Ekrem'in (s.a.s) elçilik heyetlerinin sınırda karşılanıp Medine'ye gelinceye kadar kendilerine refakat edilmesi isteği5 de Peygamber Efendimiz'in (s.a.s) bu husustaki edep, nezaket ve incelik ufkunu göstermesi adına bir hayli dikkat çekicidir. 

İsterseniz şimdi söylenilen bu hususları birkaç örnek üzerinden müşahhas bir şekilde görmeye çalışalım.

Benî Sa'd b. Bekr Kabilesi ve Dimame b. Sa'lebe (r.a)
Dimame b. Sa'lebe (r.a) Benî Sa'd b. Bekr kabilesinin elçisi olarak Medine'ye geldiğinde Peygamber Efendimiz (s.a.s) ashabıyla Mescid-i Nebevi'de birlikteydi. Dimame mescide girdi ve "Hanginiz Abdulmuttalib'in torunu?" diye sordu. Efendiler Efendisi (s.a.s) "Abdulmuttalib'in torunu benim" dedi. Dimame tekrar "Muhammed mi?" diye sordu. Allah Resulü (s.a.s) "evet" deyince Dimame; "Ey Abdulmuttalib'in torunu! Şimdi sana bazı sorular soracağım, sorularımda da sert ve haşin olacağım, incinmeyesin?" dedi. Resul-i Ekrem (s.a.s) gayet yumuşak bir tavır içinde, "Hayır, içimde sana karşı herhangi bir olumsuz duygu olmayacak, istediğini sor." buyurdu. 

Bunun üzerine Dimame b. Sa'lebe; "Senin Rabbin adına söyle, bütün insanlara Resulü olarak seni O mu gönderdi?" Resulüllah (s.a.s); "Evet, Allah'a andolsun, beni O gönderdi." buyurdu. 

Dimame aynı şekilde Allah'ın günde beş kez namazın kılınmasını, zekatın ödenmesini, yılda bir ay oruç tutulmasını ve Mekke'ye haccedilmesini emredip emretmediğini sordu. Resul-i Ekrem (s.a.s) de hepsine aynı şekilde cevap verdi. Sonunda Dimame b. Sa'lebe (r.a): Şehadet ederim ki, Allah'tan başka ilah yoktur, yine şehadet ederim ki Muhammed Allah'ın Resulü'dür. Bu emirleri yerine getireceğim, neyi yapmamı yasakladınsa ondan da sakınacağım; ne bunları artıracak, ne de azaltacağım." dedi. 6 

Bu ziyaretten hemen sonra kabilesine dönen Hz. Dimame'nin kabilesiyle arasında geçen diyaloglar da, "Elçiler Yılı"nın bereketini göstermesi adına bir hayli dikkat çekicidir.

Rivayetlere göre kabilesinin yanına dönen Hz. Dimame'nin ilk sözü şu oldu: "Lât ve Uzzâ ne fena şeylermiş!" Bunun üzerine kavmi; "Sus ey Dimame! Söylediğin bu sözlerden dolayı alaca, cüzzam veya delilik gibi bir hastalığın başına gelmesinden kork!" diye karşılık verdi. Hz. Dimame ise pürüzsüz ve net bir ses tonuyla; "Yazık size! Lât ve Uzzâ denen putlar size ne fayda ve ne de zarar verir. Halbuki Allah Teala içinde bulunduğunuz sapıklıktan sizi kurtarmak için size peygamber gönderdi ve ona kitap indirdi" deyip Müslüman olduğunu açıkça ifade etti ve Rasul-i Ekrem'in emir ve yasaklarını onlara getirdiğini söyledi.

Hadiseyi rivayet eden zat diyor ki, Allah'a kasem olsun o gün akşama kadar Benî Sa'd kabilesinde erkekten ve kadından imana gelmeyen kimse kalmamıştır." 7 

Benî Temîm Heyeti
İçlerinde Utarid b. Hâcib, Akra b. Hâbis, Zibirkan b. Bedr gibi Benî Temîm kabilesinin ileri gelenlerinden oluşan bir heyet kabile taassubu içinde Medine'ye gelmişlerdi. Mescid-i Nebevî'ye ulaştıklarında Resul-i Ekrem (s.a.s) hücre-i saadetlerinde bulunuyordu.

Mescide girer girmez "Bizim yanımıza çık, ey Muhammed!" diye yüksek sesle nida etmeye başladılar. Allah Resulü (s.a.s) çıkınca da, "Sana büyüklüğümüzü göstermeye geldik. Bakalım hangimizin şerefi daha yüksek. Şairlerimize, hatiplerimize izin ver" dediler. 

İnsanlığın İftihar Tablosu, hatibinize izin veriyorum, ne söyleyecekse söylesin buyurdu. Bunun üzerine Utarid b. Hâcib kalkıp bir konuşma yaptı. Konuşmasını bitirince Resulüllah (s.a.s) Sabit b. Kays'a dönerek "Kalk, bu adamın konuşmasına cevap ver" buyurdu. Sabit b. Kays da kalkıp çok güzel bir konuşma yaptı. 

Daha sonra Benî Temîm heyetinden Zibirkan b. Bedr bir şiir okudu. Buna da Hassan b. Sabit şiiriyle cevap verdi. 

Hassan b. Sabit şiirini bitirince, heyetten Akra b. Hâbis, "Hatibi bizim hatibimizden, şairi bizim şairimizden daha güçlü, sesleri de bizim sesimizden daha yüce ve yüksek" diyerek teslimiyetini bildirdi.

En fasîh şairlerini yanında getiren Benî Temîm kabilesi Müslümanlığı kabul ederek Medine'den ayrıldı. Resulü Ekrem (s.a.s) de değerli hediyeler vererek onları yolcu etti. 8 

Adiy b. Hâtim ve Müslüman Oluşu
Adiy b. Hâtim Yemen'deki Hristiyan kavmin lideriydi. Babası cömertliğiyle meşhur Hâtem-i Taî'dir. Kendisinin anlattığına göre, Peygamber Efendimiz'i (s.a.s) ilk işittiğinde bundan hiç hoşnut olmadı. Çünkü kabilesinin reisi olarak kendisini asalet sahibi bir Hıristiyan olarak görüyordu. Ayrıca kabilesinin katıldığı savaşlarda elde edilen ganimetin dörtte birini kendisi alıyordu. Maddi-manevi sahip olduğu imkan ve payelerin elinden çıkma ihtimali dolayısıyla İslâm'a karşı düşmanca bir tavır içine girmişti. 

Adiy b. Hâtim, tevhid dini olan İslâmiyet'in Yemen'deki putperestliğe de son vereceğini ve o bölgeye de hakim olacağını tahmin ediyordu. Bu sebeple her an bulunduğu beldeden kaçabilecek şekilde at ve develerini hazır halde bulunduruyordu. Hz. Ali komutasındaki İslâm ordusunun Yemen'e yaklaştığını duyunca ailesi ve çoluk-çocuğuyla birlikte Şam'a kaçtı. Ancak kaçış esnasında kızkardeşi Sufane' yi unutmuşlardı. 

Adiy b. Hâtim'in kabilesinin bir bölümü Müslümanlara karşı çıktı. Ancak çok geçmeden mağlup oldular. Müslümanlar onları esir aldı. Medine'ye getirilen esirler arasında Adiy b. Hâtim'in kızkardeşi Sufane de vardı.

Sufane fırsat bulduğu bir anda, babasının adını şefaatçi yaparak Peygamber Efendimiz'den (s.a.s) yardım talebinde bulundu. Her işi binbir hikmetle dolu olan Resul-i Ekrem (s.a.s) kabilenin önde gelenlerinin gönlünün kazanılmasıyla bütün bir kabile fertlerinin gönlünün kazanılabileceğini çok iyi bildiğinden, Sufane'nin serbest bırakılmasını emir buyurdu. Ayrıca kardeşinin yanına dönmek istediğinde Peygamber Efendimiz (s.a.s) ona giyecek ve binekten başka yol boyunca ihtiyacını karşılayacak erzak verdi. Onu saygı duyulan muhterem birisi olarak yolcu etti. 

Sufane Şam'da kardeşi Adiy b. Hâtim'in yanına varınca önce kendisini bırakıp gittiğinden dolayı kardeşine ağır sitemlerde bulundu. Daha sonra Resulüllah ile aralarında geçenleri anlattı. "Vallahi ben O'nda hayırdan başka hiçbir şey görmedim. Kardeşim sen de O'nunla git bir görüş" dedi. Bunun üzerine Adiy b. Hâtim Medine'ye doğru yola koyuldu. 9 

Esasında bu başlık altında buraya kadar anlattıklarımız mevzuumuzla doğrudan alakalı değildi. Ancak konu bütünlüğü açısından hadisenin bütününü aktarmanın daha faydalı olacağını düşündük. Şimdi ise hadisenin mevzumuzla doğrudan alakalı kısmını nakletmek istiyoruz. 

İbn Hişam, hadisenin devamını Adiy b. Hâtim'in dilinden şöyle aktarıyor: 
Medine'ye geldiğimde Resulüllah (s.a.s) mescidde bulunuyordu. İçeri girip selam verdim. "Bu adam" kimdir diye sordu. Adiy b. Hâtim olduğumu söyledim. Bunun üzerine ayağa kalktı, bana iltifatta bulundu. Daha sonra alıp beni evine götürdü. 

Eve giderken yaşlı, zayıf bir kadın rastladı. Resulüllah'ı durdurmak istedi, o da durdu. Hz. Peygamber uzun süre kadının ihtiyaçlarını dinledi. Bu arada ben içimden; 'Bunu bir hükümdar yapmaz, vallahi bu bir hükümdar değil." diye geçirdim. Sonra evine vardık. 

Hz. Peygamber, önüme lifle doldurulmuş bir minder koydu ve oturmamı istedi. Ben "Siz oturun" dedim, "Hayır, sen otur!" buyurdu. Ben mindere oturdum o ise yere oturdu. Ben yine içimden "Vallahi bu bir hükümdar işi değil" dedim. 

Efendiler Efendisi (s.a.s) daha sonra Adiy b. Hâtim'e İslâm'ı anlatıyor, onun imanına engel olabilecek zihninde oluşan tereddütlere cevap veriyor ve neticede Adiy b. Hâtim kelime-i şehadet getirerek Müslüman oluyor. 10 

Görüşmeler Hakkında Umumi Değerlendirme
Medine'ye gelen elçi heyetlerinin hepsine bu yazıda temas etmek, yazının istiab haddini aşacağından biz bu kadarlıkla iktifa etmek istiyoruz. Zira İmam Şiblî'nin tesbitlerine göre, her ne kadar ilk dönem siyer müelliflerinden İbn İshak, Peygamber Efendimiz'i ziyarete gelen 15 heyetten bahsetse de, İbn Sa'd, gelen heyetlerin sayısının 60'a ulaştığını söylemekte, Zeyneddin İrakî, İbn Sa'd'ın görüşünü desteklemekte, İbn Kayyim ve Kastalanî ise eleştirel araştırma ve tahlillerden sonra bu heyetlerin 342'ye ulaştığını ifade etmektedirler11. Dolayısıyla biz şimdi sadece bir fikir vermesi açısından verdiğimiz üç örnekle yetinerek heyetlerin ziyaretiyle alakalı önemli gördüğümüz bazı hususların tesbitine geçmek istiyoruz. 

Bu üç hadiseyi yan yana getirip mukayeseli bir şekilde anlamaya çalıştığımızda görüyoruz ki; 
İnsan sarrafı Resulüllah (s.a.s) gelen kişi veya kişilerin durum ve konumlarına göre kendilerine muamelede bulunmaktadır. Basit, sade bir şekilde soru sorup konuyu öğrenmek isteyene onun ruh aynasına, anlayış seviyesine göre cevap veriyor, açık, net, veciz, sade ve duru bir şekilde söyleyeceklerini söylüyor, hak ve hakikati ifade ediyordu.

Şiir ve hitabetiyle övünen, kabile enaniyeti içinde bulunan kişilere de onların anlayacağı dille cevap veriyor, gönüllerini incitmeden ama onları helakete sürükleyecek enaniyet ve kibir duygularını da ellerinden alacak şekilde müskit cevaplarla hak ve hakikate tercüman oluyordu. 

Kabilelerin önde gelenlerine, eşrafına saygı ve hürmet dolu bir mumalede bulunuyor, onların manevî makam ve itibarlarını zedeleyecek bir hareket ve davranışa fırsat vermiyordu. Böylece ilgi ve teveccühe alışmış bu kişilerin enaniyet ve gurur damarlarına basılmamış ve bu sebepten dolayı dinden, imandan uzaklaşmaları engellenmiş oluyordu. 

Daha önce ne tür zulüm ve haksızlıkta bulunursa bulunsun, hangi kötü söz ve iftirayı atmış olursa olsun, gelen kişilere geçmişte yaptıkları hatırlatılmıyor, önceki zulüm ve kötülükleri yüzlerine çarpılmıyor, onları mahcup duruma düşürecek söz ve davranışlardan uzak kalınıyordu. Hatta denilebilir ki, bu mevzuda en küçük bir imada dahi bulunulmuyor, aksine gelen kişiler iltifat ve ikram görüyordu. 

Eldeki imkanlar ölçüsünde hemen hemen bütün heyetlere hediyeler veriliyor öyle yolcu ediliyordu. 

Allah Resulü (s.a.s) gelen kişi veya kişiler ne kadar kaba-saba, haşin, sert dahi olsa her halükarda fevkalede bir nezaket içerisinde onları karşılıyor, kaba-saba, hoyratça bedevî tavırlarına kızmıyor, öfkelenmiyor, böyle çirkin davranışta bulunanları tardetmiyor, onları muhatap almamazlıkta bulunmuyor; aksine kabalığa nezaketle, huşunete yumuşaklıkla karşılık veriyordu. 

Ayrıca dikkat çekilmesi gereken önemli bir husus görüşmeler monolog şeklinde cereyan etmiyor; gelen heyetler kendilerini ifade edebilecek bir zemin buluyor, duygu ve düşüncelerini rahatça dile getirebiliyor, akıllarına gelen her türlü soruyu sorabiliyorlardı. Böylece gerçekler dikta yoluyla değil, insanların zihinlerinde herhangi bir soru işareti ve tereddüt kalmaksızın içten bir kabulle gönüllere girmiş ve yerleşmiş oluyordu. 

Ve Günümüze Bakan Yönleriyle Elçiler Yılı
Yaratılış hikmeti gereği her dönem için maddî güç ve kuvvetin bir manada vazgeçilmezliği bulunsa ve hiç şüphesiz çağımız için de aynı durum söz konusu olsa da, öyle anlaşılıyor ki, günümüzde ilmin ve beyanın gücü daha bir önem kazanmış, onun toplumlar ve devletlerarası muvazenedeki rolü daha belirleyici bir noktaya ulaşmıştır.

Aynı hakikati farklı bir açıdan şöyle de ifade edebiliriz: Esasında, 'mahiyeti ve neticesi itibariyle her şey ilme bağlıdır', ilmin ve beyanın gücü her dönem için en müessir vesilelerden biridir, ancak günümüzde bu güç geçmiş dönemlere nisbetle daha bir ehemmiyet kesbetmiş, çok daha geniş sahada hakimiyet ve müessiriyet tesis etmiş bulunmaktadır. Öyle ki, günümüzde en güçlü devletler dahi yapıp ettiklerinden dolayı kendilerini şöyle veya böyle dünya halkları nezdinde bir meşruiyet zeminine oturtma mecburiyetinde hissetmektedirler. Bundan dolayı rahatlıkla denebilir ki, umum yeryüzünde bugün medenî üslup ve diplomatik dil asıl mücadele ve kazanma sahası olarak görülmektedir. 

Ayrıca haberleşme ve seyahat vasıtalarının akıllara durgunluk verecek ölçüde geliştiği ve bunun sonucunda dünyanın adeta bir köy haline geldiği günümüzde ferdler ve milletler arası münasebetler geçmiş asırlara nisbetle daha bir iç içe girmiş, farklı kültür ve anlayışın insanları –isteseler de istemeseler de- içtimaî, siyasî, coğrafî, ticarî vs. değişik sebeplerle aynı mekanı paylaşma, birlikte yaşama mecburiyetinde kalmışlardır. 

"Zamanın ruhu" diyebileceğimiz bu tür konjonktürel saikler, umumî manada din ve kültürler arası diyalogu elzem kıldığı gibi, bilhassa son çeyrek asırdan beri, bazı uluslararası güç odakları tarafından İslâm ve Müslümanlar hakkında oluşturulmaya çalışılan sun'i imaj meselesi ve İslâm'ın hakiki çehresini karartma gayretleri de müslümaların bu mevzuya daha bir ehemmiyet vermesini gerekli kılmaktadır. İslâm'ın –haşa- sertlik ve huşunet yanlısı bir terör dini, Müslümanların da bir terörist, bir anarşist olarak gösterilmeye çalışıldığı talihsiz bir dönemde, Müslümanların üzerine düşen en önemli vazife herhalde her fırsatı değerlendirerek İslâm'ı gerçek orijiniyle anlatma, hal ve beyan diliyle onun hakiki sesini cümle âleme duyurma olsa gerek. Bu noktada, geniş halk kesimleriyle, İslâm hakkında iftira ve karalamaları bizzat organize eden uluslararası siyasi oluşum, güç odakları ve menfaat şebekelerini bir tutmamak, aynı kefede değerlendirmemek, "aldatma"yı meslek edinen azınlık gruplarıyla "aldanan" kitleleri tefrik etmek, zannediyorum, dikkat çekilmesi gereken önemli bir husustur. Bu sebeple fesad şebekeleri ne yaparsa yapsın, ıslahçılar olarak mümin, hakiki insaniyet olan İslâm'ı gerçek mana ve muhtevasıyla temsil etme ve bu temsil için gerekli olan karşılıklı görüşme ve tanışma zeminini oluşturma vazifeleriyle sorumlu bulunmaktadır. 

Bundan dolayı sonuç olarak diyebiliriz ki, zaten dinin ruhunda olan ama günümüz şartlarının daha bir lüzumlu hale getirdiği farklı din ve kültür müntesipleriyle karşılıklı ziyaret ve diyalog toplantıları açısından "elçiler yılı"; Nebevî metod ve tarzın bilinmesi, onun hayata hayat kılınması ve bu tür görüşmelerin en güzel ve en verimli şekilde neticelenmesi adına çağımız Müslümanına başka hiç kimsenin sahib olamayacağı eşsiz bir rehberlikte bulunmakta ve bizim için çok zengin bir kaynak sunmaktadır.
* Araştırmacı Yazar
hiscan@yeniumit.com.tr 

DİPNOTLAR

1. İbn Hişam, es-Sîretü'n-Nebeviyye, 4/205
2. İmam Şiblî, Peygamberimizin Risaleti ve Şahsiyeti, 52
3. Ebû Davûd, Cihad, 151
4. Buharî, Meğazî 83
5. İbn'ül-Esîr, Üsdü'l-ğabe, 1/168
6. İbn Hişam, 4/219-220
7. A.g.e., 220-221
8. A.g.e., 206-212
9. A.g.e., 225-227
10. A.g.e., 227
11. İmam Şiblî, 51

HZ. PEYGAMBER'DE HİTEBET ÖZELLİKLERİ

Resûlü Ekrem konuşmalarında, pek çok tabirin içinden ses ve mûsikîsi en uygun lafzı seçerdi. Kelimeler O'nun dudaklarından lalü güher gibi dökülürdü. Konuşmasında nazım yönünden güzelliğin çok ötesinde bir lezzet vardı. Konuşmalarına el hareketleri de eşlik ederdi. Elini sık sık çevirir, kimi zaman sol baş parmağını sağ avucunun içine vururdu. Sözlerinin kalblerde makes bulması için sesini bazen azaltır bazen de yükseltirdi. Öfke tarzında konuştuğu anlar da olurdu. Bu halin ârız olduğu zamanlarda mübarek bedeni bol bol terlerdi. Konuşurken ön dişleri görünür ve o anda sanki yüzünde güller açardı.

GİRİŞ: 
Özellikle İslâm tarihi boyunca dini tebliğ faaliyetinde, fikir ve duygu yönünden te'sir edebilmek için seçilen en keskin silah hitabettir. Bu canlı metoda, muhatabların durumlarının gerektirdiği her yerde bizzat Allah Resûlü (sav) başvurmuştur. Sıkıldığı zamanlarda ya da tebliğin ilerlemesinde arızalar olduğunda bir konuşma yapardı. Şartlara göre hutbeyi uzun veya kısa okumak O'nun âdetiydi. İbn-i Kayyım'a göre, Allah Resûlü'nün ârızi hutbeleri önceden düşünülmüş programlı hutbelerinden daha uzundur.
O'nun hutbeleri, Allah'a hamd edip, nimet ve kemâl vasıflarını övme, İslâmî prensipleri tâlim etme, şeklindeydi. Hesap ve mizanı hatırlatır, takvayı emreder, Allah'ın rızasını elde etmeyi ve gazabına yol açan sebepleri açıklamayı da ihmal etmezdi.
Bayramlarda hutbe îrad eder, kadınları teberruda bulunmaya teşvik ederdi. Meselâ bir gün, marangoz kölesi olan bir kadına, kendisi için bir minber yaptırmasını istemiş, kadın da derhal Allah Resûlü'nün insanlara hitabedeceği üç basamaklı bir minber yaptırmıştı.
Allah Resulü (sav) hutbe îrad etmek için kalktığı zaman eline bir asa alır ve minberde iken ona dayanırdı. Yayına dayanarak hutbe verdiği gibi yerde, minberde veya bir devenin üzerinde hutbe îrad ettiği de vakidir. Kendisine minber yapılmadan önce bir hurma kütüğüne yaslanarak konuşurdu. Resulullah'ın hutbesinden uzak kalması üzerine bu kütüğün inlemesi meşhurdur.
Hutbe esnasında bir şey ârız olduğunda önce onu halleder sonra hutbeye devam ederdi. Bir defasında hutbe esnasında Selik Ğatafani adında biri geldi ve oturdu. Hz. Peygamber ona:
-Ya Selik. Kalk ve önce iki rekat namaz kıl, dedi ve devamla; "Sizden biriniz Cuma günü imam hutbe verirken camiye girerse önce iki rekat namaz kılsın ve namazını çabuk tamamlasın."
Hutbelerine Allah'a hamd ile başlar şehadetle devam ederdi. Onu şanına layık över, kendi ismini de özel ismi ile zikreder ve "Emmâ ba'd" (yani şimdiki maksadıma gelince derim ki..) diye konuya girerdi. Hutbelerini istiğfar ile bitirirdi.
Allah Resûlü'nün hitab özelliklerini dört grupta toplamak mümkündür:

1-MAKSADI AÇIKLAYAN VECİZ SÖZ: 
Şemail ve Sünen kitabları, Allah Resûlü'nün hutbelerindeki vecizlikle ilgili pek çok şey zikrederler. Öyle ki biri konuşmasındaki kelimeleri tek tek saymaya kalksa sayabilirdi.
Sözlerinde fazlalık bulunmayıp kesinlik ve gerçeklik en bâriz vasfı idi. Beyan âlimleri, konuşmasında maksadını kolay lafızlarla ifade etmesinin zihne pek çok ma'nâlar getirdiğini söylerler.
Meşhur âlim Câhız der ki; bu, bir eğitim prensibidir. Hatib, sözünün baş tarafını unutturacak birtakım fuzulî ve dolaşık ifadeler kullanmaktan uzak durmalıdır. Eğer konuşmacı bu şekilde davranırsa dinleyen onun maksadının ne olduğunu anlamakta güçlük çeker. Hz. Aişe der ki; "Allah Resûlü sizin böyle uzattığınız gibi sözü uzatmazdı. O bir söz söylediğinde onu dinleyenler kolaylıkla anlardı." Hadîs kitablarında çok sayıda örnekleri bulunan "Cevâmiû'l-kelim" (Yani az sözle çok geniş ma'nâlar ifade etme) bu nevidendir.
Bugünün hatiplerinin bazıları, hoparlörden konuşma iştiyakı içinde yanıp tutuşurlar. Oysa şemâil kitapları Hz. Peygamberin ihtiyaç olmadan konuşmadığını kaydederler. Konuştuğunda ise hitabetin hakkını tam verirdi. Ümmü Mabed'in ifadesi ile, "O'nda ifade hatalarına, cümle düşüklüğüne rastlanmazdı."
Kainatın Efendisi (sav), dinleyicilerin müşahhas faydalar elde etmesi için hırs gösterirdi. Bunun için kelimeyi bazen üç defa tekrar ederdi. Böylece sözlerinin zihinlerde ve kalblerde yerleştiğinden emin olmak isterdi. Mâlumdur ki bu tekrarlar, ma'nânın bozulmasını ve pek çok tevili önler. Belağat şartlarından sayılan bu husus gösteriyor ki, insanlar naklederken hem ma'nâya hem de lafza özen gösteriyorlar.
Bugünkü hatipler de bu yöne dikkat edip, hutbelerinin önemli kısımlarının özetini tekrarlamalıdırlar. Böylece muhatablar hatibin söylediklerini iyi beller ve yapacakları nakilde net ve isabetli davranırlar. Çünkü nakil, esnekliğe çok müsaittir. Re-sulûllah'ın veciz söz söylemesi, ma'nâyı bozacak derecede bilmece üslubunda olmazdı. Nitekim Ümmü Mabed: "O, anlaşılmayacak derecede az söz söylemezdi" der.

2. KALBİN DİL İLE MÜNASEBETİ: 
Bazı konuşmacıları dinlerken lafızlarındaki soğukluk ve donukluk hemen hissedilir. Hatib bu haliyle dinleyicilerini istediği yöne çekemez, coşturamaz. Bunun sebebi hatibin, yaptığı işin birtakım prensibler gerektirdiğini bilmemesidir.
Oysa konuşmak bir sanattır. Onun dinleyicilerin kalbinde fikri muhteva oluşturma gibi kaideleri vardır. Yoksa hitabet, radyo konuşması veya kitabdan okuma değildir. Aksine iki taraf arasında canlı bir buluşmadır. Yine şemail kitablarında görüyoruz ki; Allah Resûlü'nün hutbelerinde kalbi ile dili arasında tam bir irtibat vardır. Söylediklerinin bizzat etkisindedir. Yani etkisini duyduğu şeyler söylediği, mübarek yüzünden belli olur. Dinleyicilerin kalblerinde de bu tesiri uyarmaya gayret ederdi.
İbn-i Kayyım şöyle der: "Resûlullah konuştuğu zaman gözleri kızarır, heyecanlanır, sesi yükselir ve sanki orduyu şu sözleri ile korkutan biri olurdu:
Sabah-akşam düşman hücum etti-edecek (ayağınızı denk alın)."
Resûlü Ekrem konuşmalarında, pek çok tabirin içinden ses ve lezzeti en uygun lafzı seçerdi. Kelimeler onun dudaklarından lalü güher gibi dökülürdü. Konuşmasında nazım yönünden güzelliğin çok ötesinde bir lezzet vardı. Konuşmalarına el hareketleri de eşlik ederdi. Elini sık sık çevirir, kimi zaman sol baş parmağını sağ avucunun içine vururdu. Sözlerinin kalblerde makes bulması için sesini bazen azaltır bazen de yükseltirdi. Öfke tarzında konuştuğu anlar da olurdu. Bu halin ârız olduğu zamanlarda mübarek bedeni bol bol terlerdi.
Konuşurken ön dişleri görünür ve o anda sanki yüzünde güller açardı. Kelimeleri ağız dolusu çıkarırdı, ancak avurtlarını şişirmezdi. İlk kelime ve harfler tabiî mahreçlerinden çıksın, sözün hakkı verilsin diye bazen bu yola da başvurduğu olurdu.

3. ŞİİR İLE İSTİŞHADI: 
İstişhadın dinleyici üzerinde psikolojik tesiri olduğu açıktır. Her konuşmacı bazen yazılı bazen de ezberindeki bir kısım sözlerin desteğine başvurur. Böylece dinleyenlerin kalblerinde kastedilen ma'nâ yerleşip, sağlamlaşır.
Hz. Aişe'ye Resûlullah'ın şiirden örnekler verdiği vâki mi? diye sorulunca O da: "Evet, İbn-i Revâha'nın şiirlerinden söylerdi" şeklinde cevap verir.
Siyer kitaplarında Resûlü Ekrem (sav)'in istişhadı ile alakalı şu şiirler kaydedilir. Meşhur Şair Tarafe'nin: "Günlerin ilerlemesi sana bilmediğin çok şey öğretir. Haber getirmek için azık ve ücret vererek tutmadığın kimseler de sana haber getirir."
Bir defasında Allah Resûlü: "Sözün en doğrusu Şair Lebid'in şu sözüdür" diyerek ondan, çok meşhur şu mısrayı okur: "Dikkat edin. Allah'ın dışındaki her şey bâtıldır."
Allah Resulü (sav) savaşta orduyu heyecanlandırmak, onları teşvik için istisnada başvurduğu olurdu. Ahzab Muharebesinde şöyle der: "Ey Allah'ım Sen bizi hidayete erdirmeseydin, biz ne tasaddukta bulunur ne de namaz kılardık.
Bizim üzerimize sekine indir. Düşmanla karşılaşınca ayaklarımızı sabit kıl.
Şüphesiz ki müşrikler ordusu bize karşı iyice azdılar, eğer bize karşı bir komplo kurdularsa bizi muhafaza eyle."
Hendek Muharebesinde ise kısmen sarsılan sahâbe-i kirâma dönerek üstüste birkaç defa şöyle der: "Ben peygamberim yalan yok, Ben Abdulmuttalib oğluyum, yalan yok."
Yine bir defasında kendisine isabet eden bir taşın mübarek parmağını kanatması karşısında Allah Resûlü parmağa bakar ve şöyle inşad eder: "Sen kanayan parmaktan başka bir şey misin ? Senin mâruz kaldığın bu hal Allah yolundadır".

4. FESAHATI: 
Resûl-i Ekrem Kureyş'in Beni Sa'd kolunda büyümüştü. Dolayısı ile onda, sahra adamlarının ciddiyeti ile şehirlilerin parlak sözleri cem olmuştu. Bundandır ki: "Ben arapların en fasihiyim" derdi.
Sözü açık ve berraktı. Harfleri karıştırıp dil kaidelerini bozmazdı. Onda, terkib ve te'lif zayıflığı bulunmazdı, sözleri de gayet vecizdi. Arap lehçelerini çok iyi bilir ve her kabileye kendi şiveleri ile konuşurdu. Hz. Ali der ki: "Araplardan duyduğum her orjinal ifadeyi mutlaka Resûl-i Ekrem'den de duymuşumdur. Bir defasında: Rahat döşeğinde öldü deyimini kullandığını işittim. Çok şaşırmıştım. Çünkü bu sözü daha önce hiçbir araptan duymamıştım."
Sahabeden bazıları Resûlullahın hutbelerinde kullandığı bir kısım lafızların ma'nâlarını sorarlardı. Büreyd der ki: "Allah Resulü insanların en fasihiydi. O bir söz söylediğinde kendisi onu açıklamadıkça kimse onu bilmezdi."
Bir başka husus da Hz. Peygamberin konuşması, Kureyş, Ensar ve Hicaz ehlinin konuşmaları gibi değildi. Sözün çarpıcılığı ve dinleyicinin kalbinin kazanılmasında bir şey ortaya çıkıyordu; o da, dinleyenler ister Gatafan isterse Adnan soyundan olsun bütün lehçelerde Resûl-i Ekrem belağat ve fesahatta imamdı. Hadîs hangi kavme söylenirse söylensin bu değişmezdi.
Hz. Ebu Bekir der ki:
"Ben arapları çok gezdim ve pekçok kimse dinledim. Ama kafiyen Sen'den fasih birini dinlemedim. (Allah aşkına söylesene) Seni kim eğitti?" Hz. Peygamber cevaben:
"Beni Rabbim terbiye etti, hem de pek güzel terbiye etti" demiştir.

Not: Bu yazı, Prof. Dr. Ahmed el-Harrad'ın, el-Ümme dergisinde çıkan makalesinden büyük ölçüde istifade edilerek kaleme alınmıştır.

Efendimiz'in Ümmetine Düşkünlüğü

Peygamber Efendimizin (aleyhi ekmelü’t-tehâyâ) getirdiği mesaja icabet edip, çizgisinde gidenlere ise şefkat ve merhameti çok başkadır. İnsanlık tarihinde O’nun kadar “ümmetine düşkün” bir başkasını göstermek mümkün değildir.

Âlemlere rahmet olarak gönderilen Peygamber Efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) bütün varlığı şefkatle kucaklamış, başta insanlar olmak üzere kainat O’nun temsil ettiği rahmetten istifade etmiştir. Her güzel haslet ve ahlâkta olduğu gibi Allah Resûlü şefkatte de zirvedir. O’nun hayatının her karesi bu aşkın şefkatinin bir tecellisidir. Hayatı bir dantelâ gibi şefkat atkıları üzerine örgülenmiştir. Peygamber Efendimiz’in (aleyhi ekmelü’t-tehâyâ) getirdiği evrensel mesaja icabet edenlere olan şefkati üzerinde bir-kaç açıdan kısaca durmak istiyoruz. 

Mücessem rahmet olarak gönderilen Allah Resûlü, Cenab-ı Hakk’ın engin rahmetinin temsilcisi olarak hayatı boyunca insanların o rahmetten istifade etmesi için çırpınıp durmuştur. Dünya ve ahiret saadetine götüren, Allah’ın engin rahmetinden olabildiğince istifade etme yollarını gösteren mesajına bîgâne kalan hatta inkâr edenlerin bile hidayete ermeleri için iki büklüm olmuş, ızdırapla kıvranmıştır. Kur’an, Kainatın iftihar tablosunun bu durumunu hem takdir hem de ta’dil(kendini bu kadar da yıpratma) ederek şöyle buyurmuştur: “Bu söze (Kur’an’a) inanmıyorlar diye neredeyse kendini telef edip bitireceksin” (Kehf, 18/6; Şuarâ, 26/3)

Peygamber Efendimizin (aleyhi ekmelü’t-tehâyâ) getirdiği mesaja icabet edip, çizgisinde gidenlere ise şefkat ve merhameti çok başkadır. İnsanlık tarihinde O’nun kadar “ümmetine düşkün” bir başkasını göstermek mümkün değildir. Kur’an bu hakikati

لَقَدْ جَاءَكُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِكُمْ عَزِيزٌ عَلَيْهِ مَا عَنِتُّمْ حَرِيصٌ عَلَيْكُمْ بِالْمُؤْمِنِينَ رَءُوفٌ رَحِيمٌ

“Size kendi aranızdan öyle bir peygamber geldi ki sıkıntıya düşmeniz O’na çok ağır gelir. Kalbi sizin için titrer, müminlere karşı pek şefkatli ve merhametlidir.” (Tevbe, 9/128) buyurarak, Rahmet Peygamberinin ümmetine olan alakasının aşkınlığını bildirmiştir. 

Peygamber Efendimiz, ayette bildirildiği üzere ümmetine çok düşkündür. Onların üzerine öylesine titremektedir ki bir tozun bile konmasına gönlü razı değildir. Ümmetinin dünyada ve ahirette sıkıntıya düşmesi O’nu çok müteessir ve mahzun eder. O’nu (Sallallahu aleyhi ve sellem) en çok düşündürüp mahzun eden de ümmetinden ahirette cehennem azabına düşecek olanların halidir. Ümmetini cehennem azabına götüren bir yola düşmemesi için bir baba şefkatiyle ikaz eden Allah Resûlü, onların hep hayırlara, güzelliklere mazhar olması hususunda da çom hırslıdır. 

Efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem) müminlere olan şefkati, düşkünlüğü bir babanın evladına olan şefkati gibidir. Bu son derece şefkatli bir babanın “evladım” diyerek gönül meyvesini ve ciğerparesini bağrına basması gibi O daha dünyaya teşrif eder etmez “ümmetim” demişti. Nitekim Şefkat Peygamberi ümmetine olan bu düşkünlüğünü şöyle ifade etmişti: إِنَّمَا أَنَا لَكُمْ بِمَنْزِلَةِ الْوَالِدِ

“Hiç şüphesiz ben size bir babanın evlatlarına olan durumu gibiyim.” 1

Ayette geçen بِالْمُؤْمِنِينَ رَءُوفٌ رَحِيمٌ ifadesinde “بِالْمُؤْمِنِينَ” kelimesinin “رَءُوفٌ رَحِيمٌ “ den önce gelmesi; teknik ifadesiyle “car ve mecrur”un tekaddümü, alemlere rahmet olarak gönderilen Allah Resûlü’nün müminlere özel bir şefkat ve merhametinin olduğunu bildirmektedir.2

Cenab-ı Allah, O’nun ümmetine düşkünlüğünü, şefkat ve merhametini güzeller güzeli isimlerinden “raûf” ve “rahîm” isimlerinin tecellileriyle ümmetine özel bir teveccühde bulunduğunu bildirerek tanıtmıştır. Allah şimdiye kadar hiçbir peygambere bu şekilde Esmâ-i Hüsnâsından iki ismi birlikte vasıf olarak zikretmemiştir.3

Allah Resûlü, müminlere kendi nefislerinden daha yakın ve önceliklidir. Çünkü O (sallallahu aleyhi ve sellem) onlara kendi nefislerinden daha hayırlıdır, onları görüp gözetir. Müminlere dünyada ve ahirette hayırlarına olanı gösterir. Nasıl olmasın ki, biz nefislerimizden çok kere kötülük görürüz. Hâlbuki O’ndan hep kerem, iyilik, merhamet, şefkat ve mürüvvet gördük ve inşallah ötede de göreceğiz. O (sallalahu aleyhi ve sellem), Allah’ın rahmetinin temsilcisidir. Öyleyse, elbette bize bizden daha yakındır. Nitekim O, bu hususa şu şekilde dikkat çekmiş: “Ben mü’minlere kendi öz canlarından daha yakınım.” İsterseniz şu âyeti okuyun: “Allah Resûlü, müminlere kendi canlarından daha azizdir.” (Ahzab, 33/6) buyurmuş ve sonra da sözüne şöyle devam etmiştir: “Kim bir mal bırakırsa o akrabalarınadır. Fakat kim de bir borç veya bakıma muhtaç kimse bırakarak giderse borcunun ödenmesi ve geride kalanların bakımı bana aittir.” (Buharî, Tefsir, 33/1; Müslim, feraiz, 15)

O, müminlere kendilerinden bile öncelikli olduğu gibi, aynı zamanda müminler de Allah Resûlü’nü kendi canlarından bile daha çok sever/sevmelidir. Allah Resûlü, kendisine muhabbet besleyenleri aynı ölçüde sever; çünkü O, en büyük mürüvvet insanıdır.

Her Yerde Her Zaman Ümmetini Düşünmesi
Ümmetine çok düşkün olan Allah Resûlü, yaşadığı kutlu zaman dilimi boyunca hep ümmetini düşünmüş; dünya ve ahirette ümmetini saadete götürecek yolları hem tebliğ ederek hem de aşkın temsili ile bilfiil göstermiş, helaka sürükleyecek çizgi dışı düşünce ve davranışlardan da sakındırmıştır. O’nun vahiy orijinli, şefkat yörüngeli hayat-ı seniyyeleri mikro planda kıyamete kadar gelecek bütün Müslümanların her türlü dertlerine, problemlerine çare olacak zenginlik ve enginliktedir. 

Allah Resûlü, kâinat yüzü suyu hürmetine yaratılmış bir insan olarak, getirdiği ve temsil ettiği rahmetle insanlığı buluşturmak için işkencelere, hakaretlere maruz kalmış; ama bütün bunlara rağmen tel’in ve beddua için elini açmamıştır. Zira O (sallallahu aleyhi ve sellem), lanet etmek için değil alemlere rahmet olarak gönderilmiştir.4

Mekke’de kapı kapı dolaşmış, insanların bir araya geldiği panayır vs. gibi anları bir fırsat olarak değerlendirmiş mesajını tebliğ etmişti. Bir keresinde çok ağır haraketlere maruz kalmış, melek imdadına koşmuş, eğer isterse bir dağı kaldırıp bu âsî kavmin tepesine indirebileceğini söylemişti. Ama o şefkat abidesi insan ellerini kaldırarak:

أَرْجُو أَنْ يُخْرِجَ الله مِنْ أَصْلابِهِمْ مَنْ يَعْبُدُ الله وَحْدَهُ لا يُشْرِكُ بِهِ شَيْئًا

"Allah'ın, onların neslinden (kıyamete kadar) yalnızca Allah'a ibadet edip O'na şirk koşmayan birilerini çıracağını ümit ediyorum"5 demiş ve onlara herhangi bir belanın gelmesini istememişti.

Peygamber Efendimiz, kendisini taşlayan, vücudunu kan revan içinde bırakan, namaz kılarken boğazını sıkan veya başına işkembe koyan, geçeceği yollara dikenler serpen insanların, hep hidayetlerini istemiş böylelikle düşmanlarının bile cennete gitmelerini arzu etmiştir. O, Taif'te taşlanmış, yüzü gözü kan içinde bir bağa sığınmak mecburiyetinde kalmış; ama kendine bunu reva görenlere beddua etmemiş halini Allah’a arzetmişti.

Yine harp meydanında dişi kırılıp yüzüne miğferinin bir parçası saplandığı ve yüzünden dökülen kan yere düşeceği esnada, hemen ellerini kaldırarak âdetâ duâ ile İlâhî gadabın önüne geçmeye çalışmış ve: 

اللهمَّ اغْفِرْ لِقَوْمِي فَإِنَّهُمْ لا يَعْلَمُونَ

"Allah'ım kavmime hidayet et, çünkü onlar (beni) bilmiyorlar"7 niyazıyla kâfirlerin başına gelmesi muhtemel bir belayı önlemişti ki, bu ifadelerin her bir kelimesinde nasıl bir şefkat ırmağı çağladığı açıktır.8

Allah Resûlü hiçbir beşere nasip olmayan miraça mazhar olmuştu. Gökler velîmesine çağrılan Hakk’ın özel davetlisi O’ydu; herkesin gözünü diktiği “Kâb-ı Kavseyn”e uğrayıp geçen de yine O’ydu. “Sidretü’l-Müntehâ”nın misafiri olmak sadece O’na bahşedilmiş bir mazhariyet, “مَا زَاغَ الْبَصَرُ وَمَا طَغَى” mazmununca gördüğü şeyler karşısında başının dönmemesi, bakışlarının bulanmaması da O’na lütfedilmiş özel bir temkindi. O, Âyetü’l-Kübrâ’nın kendi hususiyetleriyle zuhûrunu müşahede etti, ama asla gözleri kamaşmadı; kamaşmadı ve bütün gök ehlince “müşârun bi’l-benân” oldu. 9

Miraçta bütün varlığın ibadet ve tesbihlerini Cenab-ı Allah’a sunmuş, “es-Selamü aleyke eyyühennebi” hitabına mazhara olmuştu. Olmuştu da yine ümmetini düşünmüş “es-selamü aleyna ve ala ibadillahissalihin” diyerek selam ve emniyetten ümmetinin de olabildiğince istifade etmesini niyaz etmişti. 10

İşte, Sidretü’l-Müntehayı aşıp, aklın idrakinde pes ettiği “Kâb-ı Kavseyni ev ednâ” zirvesine ulaşan, idrak ufuklarımızı aşan likaullaha mazhar olan Allah Resûlü, gördüklerini gördürmek, duyduklarını duyurmak için aramıza dönmüş ve her müslümana donanım ve gayret ve performansı nisbetinde miraç yolunu açık bırakmıştır. 11

Miraç’da bile ümmetini düşünen ve dönüp gelen Efendimiz, ümmetine cennette ve Cenab-ı Hakk’ın cemalini müşahede etmede de rehberlik ve pişdarlık yapacaktır. O, “Müminler, cennette cuma günü Cenab-ı Hakk’ı göreceklerdir.” buyurmaktadır. Bu mevzuda da yine huzurun âdâb ve erkanını bilen Zât olarak ümmetine yol gösterecektir. Orada Livaü’l-hamd bayrağı altında, çok hamd eden, Allah’ın nimetlerini ruhunda ve vicdanında duyan ve o nimetler karşısında iki büklüm olan, bir adı da Ümmet-i Muhammed ve Hammâdûn olan ümmet-i merhume toplanacaktır. Allah Resûlü, Livâü’l-hamd bayrağı altında ümmetini arkasına alacak, yer yer Havz-ı Kevserine götürecek, yer yer Cenab-ı Hakk’ın cemalini -ki, cennet hayatının binlerce senesi bir saat rü’yet-i cemaline mukabil gelmeyen, anlaşılmaz ve idrak edilmez bir derin zevk ve lezzettir- O’nun sayesinde ve O’nun rehberliğinde ümmet-i Muhammed o âb-ı kevseri dahi nûş edecektir. Aynı zamanda müminler, O’nunla ebedî ve daima yenilenen bir güzelliğe, ebedî ve daima yenilenen bir lezzet ve zevk alma istidadına ulaşacaklardır.

Gökler ötesi yolculuktan ümmeti için geri dönen Allah Resûlü, ebediyete yürürken ümmetinin en zor anlarında da yanındadır. Mahşerde, sırat köprüsünde, hesapta ümmetine el uzatan Allah Resûlü’nün bazı rivayetlerden anlaşıldığına göre, yine ümmetine imdad etmek için muvakkaten cehenneme gidip çıkacaktır.12

Mahşer günü herkesin kendi derdine düştüğü, dünyada iken seve seve hayatını feda etmeye amade olan annenin bile evladından kaçtığı hatta peygamberlerin bile “nefsi nefsi” dediği yerde O (aleyhi ekmelü’t-tehâyâ) “ümmetî ümmetî” diyecektir. 13

En çetin ve zor yerlerden biri olan sırat köprüsün de Allah Resûlü ümmetinin imdadına koşacaktır. Sıcaklık, korku ve dehşetin gittikçe arttığı bu yerde Peygamber Efendimiz sırat köprüsünün başına duracak, herkes amellerine göre süratten geçecek Allah Resûlü, “Allahümme sellim sellim” buyuracaktır.

Peygamber Efendimiz, Sırat köprüsünden geçerken ümmetinden bazılarının takılıp yolda kalacağını haber vermişti. O gün köprünün başına duran Şefkat peygamberi, köprüden geçerken ümmetinin sarsılması, oradan alttaki cehenneme düşme tehlikesi geçirerek “Ey Muhammed yetiş imdadımıza, Ey Muhammed yetiş imdadımıza” diye çığlık atmaları üzerine yüksek sesle “Ya Rab ümmetim, ümmetim! Ben bugün nefsimi istemiyorum (kendi kurtuluşumu) kızım Fatıma’yı da istemiyorum. Ümmetimi istiyorum” diye Yüce Mevla’ya niyaz edecektir.14 

Diğer taraftan ümmetinin en zor anlarında yanında olup, onlara şefaat elini uzatan Allah Resûlü, içlerinden ahirette takılıp yollarda kalanlardan tablolar arzetmiş15, böyle bir duruma düşülmemesi için yüreği yanan bir baba hüznüyle şu şefkat yüklü ikazını yapmıştı: “Benim yüzümü kara çıkarmayın/beni mahçup etmeyin” 16

Dînî Ahkâmda Şefkat ve Kolaylık 
Şefkat ve merhamet peygamberinin getirdiği dinin ahkamı da şefkat eksenliydi. Zaten şefkat ve refetle donatılmış Peygamber Efendimizin tebliğ ve temsil ettiği dinin başka türlü olması da düşünülemezdi. Zira O, ilahî ahlâk ile donatıldığından mü'minlere rauf u rahîmdir. Ve getirdiği din ve şeriat da iyman edenler için aynı re'fet ve rahmettir. Bu şefkat ve merhamet, O’nun getirdiği dinin hükümlerinin ümmetini dünya ve ahirette azaba götürecek şeylerden uzak tutmak ve en güzel ahlâk ve değerlerle donatmak hem de her seviyedeki insanın yaşayabileceği enginlik ve esneklikte tezahür etmiştir. İslam dini, en bedevîden en medenîye, çok az gelişmiş toplumlardan fevkalade medenî toplum ve cemaatlere kadar çok farklı kimselere hitap etmektedir. Allah Resûlü, bunların hepsine bakış, görüş ve değerlendirme, hatta yaşayabilme durumlarını nazara alarak seslenmiştir.

Şefkat Peygamberinin hane-i saadetinde birlikte yaşama bahtiyarlığına eren Hz. Aişe annemiz, dinin emir ve yasaklarında Efendimizin ümmetine olan şefkatini şöyle ifade etmiştir: “Allah Resûlü iki şey arasında muhayyer bırakıldığında mutlaka kolay olanı tercih etmiştir.” (Buhari, Menakıb, 27; Müslim, Fazail, 77)

O’nun getirdiği din, bir hanifiye-i semha idi17 ve herkesin rahatlıkla yaşayıp, tatbik edebileceği bir sistemin de adıydı. Allah Resûlü, şahsî hayatında dini en zirvede yaşadığı halde, hemen her mevzuda ümmetinin hepsinin uygulayabileceği ölçüde emirlerini vaz’ ediyordu. Peygamber Efendimiz’in hayatı ve tebliğ ve temsil ettiği dinin hükümleri bu açıdan bakıldığında hemen her mevzuda şefkat eksenli olduğu görülecektir. Biz sadece birkaç misal zikretmek istiyoruz: 

Peygamber Efendimiz, ashabına hitap ederek imkanı yerinde olanların hacc yapmalarının farz olduğunu bildirmiş ve hacc farizasını yerine getirmelerini istemişti. Orada bulunanlardan biri “Her sene mi hacc yapacağız? diye sormuş Allah Resûlü, sükut buyurmuştu. Bunun üzerine soru soran kimse üç kere sorusunu tekrar etti. Sonunda Peygamber Efendimiz: “Eğer evet deseydim her sene hac yapmanız farz olacaktı ve siz de buna güç yetiremeyecektiniz.” buyurarak ümmetinin altından kalkamayacağı bir hükmün farz kılınmasını istememişti. 18

“Eğer ümmetime zorluk vereceğimden çekinmeseydim, her namazın başında onlara misvak kullanmalarını emrederdim.” buyu­rmuşlardı. (Buhârî, Cum’a 8; Müslim, Tahare, 42.)

Ümmetini zora koşma endişesini taşıdığından dolayı, böyle bir emirde bulunmamıştı. Yoksa, misvak kullanmak da, aynen abdest gibi namazın farzlarından olacaktı. Böyle bir şey ise, bu dinin ruhu olan kolaylık prensibine uygun düşmeyecekti. Çünkü herkes, her yerde misvak bulamayabilirdi..

Allah Resûlü, birkaç gece mescidde ashabına teravih namazını kıldırmış daha sonra cemaat halinde kıldırmayıp odasında tek başına kılmıştı. Ashab, Efendimizin çıkıp kendilerine teravih namazını kıldırmalarını arzu etmişlerdi. Peygamber Efendimiz, onların bu arzularını gördüğünü fakat bu şekilde cemaatle devam ederse teravih namazının ümmetine farz kılınabileceğini, farz kılındığında da ümmetinin bunu yerine getirmekten aciz kalacağını, ifade buyurarak cemaatle kıldırmayıp tek başına kılmıştır.19 

Allah Resûlü, ibadete çok tutkundu. Namazlarını oldukça uzun kılardı. Bilhassa nâfile namazları, sahabenin takatını aşacak mahiyette idi. İşte O, böyle bir namaz kılma niyetiyle namaza duruyor, sonra da namaz esnasında bir çocuk ağlaması duyunca, hemen namazı hızlandırıyordu. Çünkü o günlerde kadınlar da erkeklerin arkasında olmak üzere Allah Rasûlü’nün imamlığında namaz kılmak için cemaata iştirâk ediyorlardı. Efendimiz, ağlayan çocuğun annesini böylece kadını rahatlatıyordu. 20 

Bu itibarla Şefkat abidesi namazda imamlık yapanlara şu tavsiyede bulunmuştu:“sizden biri insanlara namaz kıldırirken cemaatin durumunu nazar-ı itibara alarak cemaate ağır gelmeyecek şekilde namaz kıldırsın. Zira cemaat içinde zayıf, hasta ve yaşlı olanlar vardır. Kendi başına kılarken ise istediği kadar namazını uzatabilir.“ (Buhari, salat, 183; Tirmizî, Salat, 61) 

İşte O (sallallahu aleyhi ve sellem), hemen her meselede böyle bir şefkat âbidesiydi.. Ve insanlara şefkat ve mülayemetle muamele edilmesini tavsiye ederdi.21 Tabii ki O’nun dinin hükümlerindeki şefkatle muamelesi adaleti ihlal edecek şekilde değildi. Toplumun hukukunun ihlal edildiği yerde ise aslan gibi kükrerdi.22 O’nun şefkati rızay-ı ilahi eksenli idi. 

Modern Dünyada Hz. Muhammed (S.A.V)

Onsekizinci yüzyılda Avrupa kültürünün dünyevileştirici öğelerinden türeyen modern şarkiyatçılık ile birlikte1, Batı'da İslâm'a ve Hz. Muhammed'e (sallallahü aleyhi ve sellem) bakış değişmeye başlamıştır. Ortaçağda Hz. Peygamber hakkındaki bilgiler birtakım hurafelere ve batıl inançlara dayanmaktaydı. On sekizinci yüz yıldan itibaren ise ilmi esaslara dayalı, tarafsız olmak iddiasındaki çalışmalar ortaya çıkmaya başlamıştır. Ondokuzuncu yüzyılda Reinhart Dozy (1820-1883) ve William Muir (1819-1905) gibi yazarlar tarafından kaleme alınan İslam tarihi ile ilgili çalışmalar, kabul edilmesi gerekir ki ciddi bir emek ürünüdür. Ancak bu yazarlarda Doğu'ya ve İslam'a karşı çarpıcı bir nefret gözlenir. Bu tür çalışmalarla şarkiyatçıların yapmak istedikleri şey, Hz. Muhammed hakkında söylenmedik bir şey bırakmayarak, Onu soğuk bir ışık altında hem engin dini kudretinden hem de Avrupalı'yı ürküten açıklanmamış güçlerinden soyulmuş haliyle göstermektir.2 Bu dönem şarkiyatçıları Hz. Muhammed'i dünyevileştirmek, Onun gerçekte bir peygamber değil dünyevi bir lider olduğunu ortaya koyabilmek için büyük çaba sarf etmişlerdir. Nitekim ünlü müsteşriklerden Caussin, "İslam'ın temelde siyasal bir sözleşme olduğunu, kesinlikle tinsel bir sözleşme olmadığını" iddia eder.3 Yine aynı dönemde İslam konusunda objektif olmaya çalışan bazı şarkiyatçılar, Hz. Muhammed'i "Avrupayı etkilemiş, görüşleri berrak, kendinden emin bir kahraman" gibi seküler niteliklerini ön plana çıkararak tanımlamışlardır.4

Hz. Peygamber hakkında Batı'da kaleme alınan, geçmiş dönemlerdeki benzerlerine göre de nispeten tarafsız gibi görünen söz konusu biyografiler, Müslüman aydınlar üzerinde de etkili olmuştur. Yine aynı dönemde şarkiyatçıların etkilendiği fikri akımlar, yeni yeni ortaya çıkmaya başlayan ilmî disiplinler de Müslüman düşünürleri etkisi altına almıştır. Bunun sonucunda Batı'da yapılmış İslâm tarihiyle ilgili çalışmalar İslâm ülkelerinin bazı aydınları tarafından beğeniyle karşılanmış; bir kısmının hemen tercümeleri yapılırken,5 bir kısım Müslüman aydınlar da benzer metotlarla Hz. Peygamber'in hayatına dair eserler kaleme alınmıştır. Hatta Arap yazarlardan bazıları, Batı'lı yazarlardan etkilenerek, açıkça Onun peygamberliğini inkar ettikleri halde, dehası, siyasi ve askeri başarılarıyla büyük bir insan olduğunu söylemişlerdir. Şibli Şümeyyil (ö.1917) adlı ünlü bir Arap doktor, Reşid Rıza'ya yazdığı mektupta "Allah'a ve vahye inanmayan, Onu peygamber olarak tanımayan biri olarak bana göre, Muhammed, senin Onu Allah Rasulü olarak gördüğünden daha büyüktür" demiştir.6 Mısır'da Ferid Vecdi, Doktor Zeki Mübarek, Abbas Mahmud el-Akkad7 ve Heykel Paşa gibi aydınlar, Hz. Peygamber hakkında kaleme aldıkları yazılarında kevni mucizelere yer vermemiş, kahramanlığını ve dehasını (Abkariyye) anlattıkları ölçüde Nübüvvetin manevi boyutu üzerinde durmamışlardır. Bu nedenle Mustafa Sabri Efendi (ö.1954) adı geçen zevatı "nübüvvetin yerine dehayı ikame etmeye çalışmakla" suçlamıştır.8 Hatta o, kevni mucizelerin inkarının ve nübüvvetin gaybi boyutunun ihmal edilmesinin bazı müsteşriklerin dile getirdiği "Hz. Muhammed, Peygamber şeklinde ortaya çıkmış bir kahramandan ibarettir" iddiasının kabulünü netice vereceğini söylemiştir.9 Mustafa Sabri Efendi, Peygamberimiz sallallahu aleyhi ve sellemin dehasından bahsedilmesine karşı değildir. Ona göre peygamberlik makamının ayrılmaz özelliği mucizedir. Söz konusu yazarlar ise kevnî mucizelerin yerine dehayı ikame ederek dehayı peygamberliğin ayrılmaz mucizesi şeklinde göstermek istemektedirler. Peygamberlik makamına bağlı olarak Onun dehasının anlatılmasının ise bir mahzuru yoktur.10

Batı düşüncesine ve ilim mahfillerine maddeci dünya görüşünün hakim olmasının yanında, Hristiyanlığın mistik karakteri de Hıristiyan müelliflerin Hz. Muhammed konusundaki görüşlerinin şekillenmesinde etkili olmuştur. Hz. Peygamber'in hayatını yazan bazı Müslüman yazarlar, Onu dünyevî ve Hristiyanlık karşıtı bir bakış açısıyla ele alırken, Hıristiyanlar ise, en iyi durumlarda bile bir tür psikolojik yukardan bakma ile Onu "mazur görmek" istemişlerdir.11 Zira onlar için peygamber prototipi dünya işlerine karışmamış som mistik Hz. İsa'dır. Hıristiyan yazarlar, sürekli Hz. Peygamber'in Hz. İsa'dan farklı olan dünyevî yönüne işaret ederek, "Muhammed, İsa ve öteki din kurucularından, aynı zamanda hem bir inancın yaratıcısı, hem de bir devletin temellerini atan kimse oluşuyla farklılık gösterir"12 tezini işlemişlerdir. Zira onlara göre Hz. Muhammed, öncelikle hem bir ideoloji hem de bir devlet kurucusudur.13 Bu yüzden Hz. Muhammed'in manevî boyutunun bulunmadığını, Hz. İsa ile kıyaslanamayacağını, belki Beni İsrail peygamberleri ile mukayese edilebileceğini öne sürerler. Nitekim Hitti, "İslâm, İncil'in ortaya koyduğu Hıristiyanlıktan ziyade Tevrat'ın vazettiği Yahudiliğe yakındır" der.14 Hz. İsa konusunda sahip oldukları kanaatten dolayı Hıristiyan yazarların Hz. Peygamber'in manevî önemini, ruhî ve dinî hayatın prototipi olarak rolünü kavraması oldukça güçtür.15 Modern Fransız şarkiyatçıların belki de en ünlüsü, en etkilisi olan Louis Massignon'a göre İslam, "Tanrı'nın İsa'da vücut bulmasına yönelik sistemli bir reddiyedir". Bu nedenle ona göre İslam'ın en büyük kahramanı Hz. Muhammed değil, Tanrıyı kişileştirme cüretini göstermiş Müslüman ermiş Hallac-ı Mansur'dur. Böylece Massignon., Hz. İsa'nın figürü olduğu düşüncesiyle Hallac'ı ön plana çıkarmıştır. Burada oryantalistlerin Şark'ı zorlama ile de olsa Batı'nın terimleriyle düzenleme isteğinin bir örneğini görmek mümkündür.16

Hz. Peygamber'in ısrarla dünyevi nitelikleri üzerinde durularak, manevi yönünün ihmal edilmesinin nedenlerinden birisi de içinde yaşanılan sosyal ve kültürel çevredir. Modern dünyada din hayatın diğer alanlarından ayrıldığı için Hz. Peygamber'in siyasi dehası hitabet gücü ve devlet adamlığının yanında, insanlara dini ve manevi alanda kılavuz olması, zühd ve takvayı arzu edenlere hayatının model teşkil etmesi anlaşılamamıştır. Bugünün bir çok insanı, manevi bir şahsiyetin sosyal ve politik alandaki başarılarını anlamakta güçlük çekmektedir.17 Zira Hıristiyan Batı'da, özellikle de modern zamanlarda siyasi ve toplumsal başarılar kazanmış liderlerin aynı zamanda manevi kişiliğinin bulunması oldukça az rastlanan bir durumdur. Bu nedenle Batılı yazarlar, Hz. Peygamber'in kişiliğini kavramakta zorluk çekerler. Batı'da yazılmış Hz. Peygamber ile ilgili eserlerde Onun manevi yönünün sürekli ihmal edilmesinin sebeplerinden birisi de bu husustur. Hatta Batılılarca İslam'ın temel ilkeleri hakkında en az bilinen, Hz. Peygamber'in gerçek mahiyetidir.18

Hz. Peygamber'in manevi yönünün görmezden gelinmesinin psikolojik nedenleri de vardır. Bunların en önemlilerinden birisi empati eksikliğidir. Hz. Peygamber'in gerçek önemini anlamak için hayatıyla ilgili metinleri dıştan incelemek yeterli değildir. Onu İslami bakış açısından değerlendirmek ve Müslümanların dini şuurunda işgal ettiği mevkii kavramağa çalışmak da gerekir.19 Bu eksiklikten dolayı Hz. Peygamber'le ilgili birçok Batılı eser, okuyucu için sağladıkları tarihsel ayrıntıların zenginliği yanında Onun gerçek kişiliğinin anlaşılması açısından faydasızdırlar.20 

Peygamber Efendimiz'in, toplumsal ve siyasi başarıları yanında evlilikleri ve savaşları da Onun hayatının yalnızca dünyevi açıdan yorumlanmasına sebep olan hususlardır. Peygamberimiz evlilikleri ile dünyevi-toplumsal alanın içine girmiştir. Onun evlilikleri, "vücud"a karşı zaafını göstermez. Aksine kolektif beşeri alanın manevi alanla fiilen bütünleşmesinin sembolüdürler.21 Hz. Peygamber'in savaşlardaki kahramanlığı üzerinde yalnızca oryantalistler durmamış, bu konu Müslüman yazarların da dikkatini çekmiştir. Onlar, modern insana Hz. Peygamber'i daha kolay anlatabilmek için, Onun kahramanlığından bahsetme gereği duymuşlardır. Nitekim inanmayanlara da hitap etmek zaruretinden dolayı eserine Hz. Peygamber'in kahramanlığını anlatarak başlayan Abdurrahman Azzam, "O büyük Peygamber'e kahraman demek ve Onu kahramanlar içinde anlatmak bana ağır geldi" der.22 Ali Şeriati'ye göre Hz. Muhammed, sadece askeri başarıları dikkate alınarak değerlendirilmiş olsaydı bile tarihin gördüğü büyük kahramanlardan sayılırdı. Ancak Onun askeri fetihleri, diğer niteliklerinin yanında İslam'ın en önemsiz saydığı hususlardan birisidir.23 Bu konuda o, "Hz. Muhammed, halkın sadece düşünceleriyle ilgilenen birisi değildi. O, siyaset, savaş, güç (otorite) adamı olduğu halde maneviyat, takva, sevgi kendinde daha çok belirgindi" der.24 Seyyid Hüseyin Nasr da, Hz. Muhammed'in yaratılıştan yalnızlığa ve tefekküre düşkün bir insan olduğuna dikkat çekerek, Hz. Peygamber'i savaşı seven bir insan olarak tasvir eden modern tetkiklerin Onun gerçek kişiliğini tersine çevirdiğini söylemiştir.25

Hz. Peygamber'in manevi yönünü tanımlama güçlüğü yalnızca Batılı yazarlar için geçerli olan bir durum değildir. Müslüman yazarlar için de aynı zorluk söz konusudur. Nitekim ünlü sosyolog ve düşünür Ali Şeriati, bu zorluğu "İnsanı sadece hayatındaki olayları bilmekle tanımak mümkün değildir" sözleriyle dile getirir. Sıradan ölçütlerle Hz. Peygamber'in anlaşılmasının çok güç olduğunu belirten Şeriati, Muhammed'i Tanıyalım adlı eserindeki gayesini "Bu yüce Ruh'a yaklaşabilme çabası" şeklinde ifade eder.26 Zaman zaman psikolojik çözümlemelere yer vermekle birlikte Hz. Peygamber'in hayatını genelde sosyolojik açıdan tahlil eden Şeriati, Resul-i Ekrem'i "O, insanlığın karşısına yeni bir yol ve çığır açmış; okulları kapatıp yeni bir okul açmış; bütün kalıpları kırıp yeni bir kalıp oluşturmuş; beyinlerden eski düşünceleri silip yeni düşüncelerin temelini atmıştır"27 sözleriyle anlatır. Öte yandan Onun (s.a), en belirgin vasfının derin bir vicdan olduğunu vurgular ve şöyle devam eder "Onun ruhunun derinliklerinde esrarlı bir pınar vardır ki "dürüstlük" onun tecellilerindendir".28 Şeriati'ye göre Cahiliye Dönemi Arapları Hz. Peygamber'i fikirden ziyade vicdan yönüyle tanımaktaydılar, Ona "el-Emin" lakabını da bu nedenle vermişlerdi.29

Sosyal bilimciler içinde, on dokuzuncu yüz yıl maddeci dünya görüşünün en vefalı izleyicileri oryantalistler olmakla birlikte, Batı'da maddeci felsefenin etkisinin azalması neticesinde son yarım yüzyılda Hz. Peygamber hakkında daha dengeli yorumlar yapılmaya başlanmıştır. Marksist oryantalist Maxime Rodinson "Hz. Peygamber'in dinî şevkini ön plâna çıkarmayı tercih eden şarkiyatçılar da vardır" diyerek bu durumdan rahatsızlığını dile getirir.30 Modern şarkiyatçılardan Montgomery Watt, Peygamber Efendimizin İslam tarihi boyunca bir çok mistik şahsiyete örneklik ve öncülük yaptığını öne sürerek, Onun manevi kişiliği hakkında olumlu düşünülmesi gerektiğini söyler. Watt, "Hz. Muhammed'in gerçekten bir peygamber olduğuna inanıyor ve biz Hıristiyanlar'ın, "Onları meyvelerinden tanırsın" (Matta, 7.20) anlamındaki Hıristiyan prensibi gereğince bunu kabul etmeleri gerektiğini düşünüyorum. Çünkü asırlar boyunca İslam, birçok üstün ve zühd sahibi insan yetiştirmiştir" der.31 Hatta o, Resulullah (s.a) terimini tercüme ederken "Resul" kelimesinin İngilizce'deki karşılığı olan "messenger/elçi"ın seküler bir anlam taşıdığını onun yerine "prophet/peygamber" teriminin kullanılması gerektiğini söyler. 32 

Şarkiyatçıların son zamanlarda Hz. Peygamber'in ahlâkî ve manevî yönlerini keşfetmelerinin siyasi sebepleri de olabilir. Hz. Muhammed'in çağrısının yalnızca dinî ve ahlâkî içerikli olduğunun vurgulanması, İkinci Dünya Savaşından sonra yoğunlaşan İslam ülkelerindeki kurtuluş savaşları ve cihad hareketlerini fikrî yönden dayanaksız bırakmak düşüncesiyle ortaya atılmış bir iddia da olabilir.33 Oryantalistlerden bazıları Onun gerçek hedefinin ahlâkî bir sistem kurmak olduğunu, çevresindeki insanların ruhî ve ahlâkî düzeyini yükseltmek için samimi bir şekilde çaba sarf ettiğini söylemişlerdir. Nitekim muasır şarkiyatçılardan Claude Cahen, Hz. Peygamber'in gayesini anlatırken "Bütün din kurucuları gibi, Muhammed'in (de) sosyal bir doktrini yoktur; yaptığı yalnızca ahlâkî bir sistemi ilan etmesidir... Muhammed'in asıl istediği, karşılıklı bir sorumluluk ve güçlü bir dayanışma duygusuyla bir araya gelmiş insanlardan bir toplum yaratmaktı"34 der. Cahen, Onun (s.a), dürüstlüğü ve samimiyeti konusunda ise şöyle der: "Hazreti Muhammed, çevresindeki insanlığın ruhî ve ahlâkî düzeyini yükseltmek yollarını aramakta tartışılmaz bir dürüstlük ve coşku dolu bir yetenek göstermiştir. Yaptığı çağrının bu insanların töresine ve karakterine uyum sağlamasında büyük bir beceri, siyasî bir deha göstermesini bilmiş, böylece de onlara canlılık kazandırmış bir kişiliktir. Bu dinî esininin yüceliği kadar, insanlardan gelen zorluklara ve kendisinin uğradığı sıkıntılara karşı savaşımını, bu esiniyle birlikte yürütüşündeki yüceliği içimizde hissettiğimiz anda, derinliğine heyecanlanmamak ve Ona saygı duymamak olanaksızdır."35

Peygamber sallallahu aleyhi ve sellemin hayatı hakkındaki bilgilerin fazla olması Onun farklı açılardan yorumlanabilmesine imkan tanımıştır. Kişiliği hakkında çok sayıda tarihi bilgi ve rivayetler bulunduğu için her yazar, Hz. Muhammed'i farklı özellikleriyle anlatmıştır. Bilindiği gibi Hz. Peygamber'in hayatı ve şahsiyeti hakkında oldukça detaylı bilgiler bulunmaktadır. Hatta bazı Batı'lı yazarlar "Bütün din kurucuları içinde kişiliği açısından tarihsel karakteri en belirgin Hz. Muhammed'dir" demişlerdir.36 Kimine göre O, bir kahraman, kimine göre dünya tarihindeki ilk sosyalist, kimine göre de bir dahidir. Onun kurduğu dini cemaatin kısa zamanda siyası özerkliğini kazanarak yepyeni bir toplum ve kültürün ortaya çıktığı bir çok oryantalist tarafından kabul edilmiştir.37 Hatta "Toplum halinde bir arada yaşama yasasına ilişkin ilkeleri, Hz. Muhammed'in çağdaş tarihçiler tarafından erken bir sosyalist sanılmasına bile yol açmıştır."38 Gerçekten de Hz. Muhammed, önder, yasa koyucu ve sosyal hayatta insanların öncüsüdür. Ancak unutulmamalıdır ki Onun (s.a.s) yolu, hayatı maddî ve ruhî yönüyle bir bütün olarak kucaklamıştır.39 Bu gibi niteliklerinden dolayı beşeri tabiatı manevi tabiatını bürümüş, manevi fonksiyonlarını gözlerden gizlemiştir. Halbuki Peygamber aleyhisselâtü vesselâm, sosyal ve siyasal hayata bu iki beşeri alanı manevi bir merkezle bütünleştirmek için katılmıştır. O, yalnızca metafizik alanı temsil eden bir peygamber de değildir. Onun davranışlarını şekillendiren ve belirleyen beşeri mücadelesinin yanında İlahi murakabedir. Her peygamber, gerçeğin sadece bir yönünü vurgulamıştır. Hz. Muhammed ise peygamberliğin mükemmel örneği ve modeli olduğu için gerçeğin bütününü tam bir ahenk ve denge ile temsil etmiştir.40 "Tüm hakikatın, daima bir dengede gizli olduğu"41 göz önünde bulundurularak, Peygamber Efendimiz anlatılırken beşerî niteliklerinin yanında, sıdkı, emniyeti, zühdü, takvası, kulluğu, Allah'a bağlılığı, kısacası Rabbaniliği unutulmamalıdır. 

Yukarıda temas ettiğimiz nedenlerden dolayı Hz. Peygamber'le ilgili birçok modern araştırma okuyucu için sağladıkları tarihsel ayrıntıların zenginliği yanında, Onun gerçek kişiliğinin anlaşılması açısından faydasız ve son derece yararsızdırlar. Zira bu eserler ya modern Batı düşüncesinin tesiriyle yazılmış ya da ona reaksiyon olarak kaleme alınmışlardır. Modernist müslüman yazarlar, Hz. Peygamber'in, kimi zaman farkına dahi varmadan, a priori edindikleri hümanist ve rasyonalist bakış açısına uygun düşmeyen bütün yönlerini ihmal etmişler; Onu alelâde bir insan gibi göstermeye çalışmışlardır.42 Sezai Karakoç, bu durumu şöyle dile getirir: "Batılı bilginler, peygamberleri, halklarının, kritik çağlarında derleyip toplayıcılık, kurtarıcılık rolünü üstlenen önderleri olarak görürler. Şüphesiz, peygamberler, halklarını kurtaran önderlerdir. Ancak onları sadece bu yanlarıyla görmek, tüm insanlık tarihini yanlış, eksik ve gerçek derinliğinden yoksun olarak yorumlamak anlamına gelir... Bugün de, aşağı yukarı, dünyanın her tarafında ortalama "aydın", geçmiş yorumunda "peygamber"i, bu, tevratlardan kalma görüşün perspektifinden görmektedir. Onlar halklarını güç zamanlarında kurtaran önderlerdir anlayışı giderek daha bir yaygınlık kazanmaktadır. Bu anlayışsa, çağımız için en büyük tehlike, en büyük eksiklik, en büyük yoksunluktur. Peygamberlerin metafizik alanındaki misyonlarını görmezlikten gelme, yani asıl görevlerini ortadan kaldırma, giderek dini de, sadece ahlâk ve eski çağların sosyal kuralları gibi anlama, çağımızın saplandığı materyalist görüş kısırlığının bir sonucu ve bir göstergesidir."43

Hz. Peygamber'in ahlâkî niteliklerine ve dehasına inanan inanmayan bir çok araştırmacı, temas etmiştir. Ancak vahiyle irtibatı ve metafizik yönü sürekli ihmal edilmiştir. Halbuki klasik İslamî kaynaklarda "Peygamberler, üstün bir akıl gücüne ve mükemmel bir ahlâka sahiptirler. Hatadan korunmuşlardır, fiilleri vahiy kaynaklıdır."44 şeklinde anlatılır. Üstün bir akıl gücü, güzel ahlâk, doğruluk ve insanlarda güven uyandıran kişiliği Hz. Peygamber'in Cahiliye Dönemin'de de bilinen ve insanların takdir ettikleri nitelikleridir.45 Onun nübüvveti, anılan özelliklerinin yanında gayb alemiyle olan irtibatı ile mümkün olmuştur. Onun peygamberliği, İlahî vahiyle irtibatı ve korunmuşluğu (ismet) olmaksızın, tamamlanmış olmaz. Dolayısıyla Onun gerçek mahiyetinin manevî ve kudsî nitelikleri bir tarafa bırakılarak yalnızca dünyevî özellikleri üzerinde durularak anlaşılması mümkün değildir. Zira Schuon'un da ifade ettiği gibi "Hz. Muhammed, asla kuşku duyulamayacak beşeri dehasından dolayı değil, özü itibarıyla İlâhî bir seçim sonucu peygamberlik vazifesi ile görevlendirilmiştir".46 Samimi ve tarafsız bir şekilde siyer ve tarih kitaplarındaki bilgilerin bir araya getirilmesi bile Resul-i Ekrem'in "şahs-ı manevisi"ni ve "kudsi mahiyeti"ni anlamak için yeterli değildir. Zira bu gibi eserlerde Onun yalnızca beşerî yönü üzerinde durulmuştur.47 Bundan dolayıdır ki Müslümanlar, Peygamber'e olan sevgilerini dile getirmek için farklı ve daha özgür ifade biçimleri aramışlardır. İlk dönemlerde delâil (Peygamberlik delilleri) ve şemâil (Peygamber'in özellikleri) ile ilgili çalışmalar, Ona karşı hissedilen sevgiyi anlatmak için yazılan kasideler, hep bu ihtiyaçtan ortaya çıkmış ilmî ve edebî ürünlerdir. Hz. Peygamber'e karşı duyulan sevgiyi anlatan ilâhiler, kasideler ve mevlid merasimlerinin, günümüzde de Müslümanları heyecanlandıran, bir araya getiren en önemli dinî motiflerden biri olması48 hiç şüphesiz, Hz. Peygamber'i (sallallâhü aleyhi ve sellem) kalb ve gönül gözüyle tasvir etmeleridir.

DİPNOTLAR:
1 Edward W. Said, Şarkiyatçılık, Batı'nın Şark Anlayışları, çev. Berna Ülner, İstanbul 1999, s. 130. 2 Edward W. Said, a.g.e., s. 162, 163. 3 Caussin de Perceval, Essai sur l'histoire des Arabes avant l'Islamisme, 1847-48 (yeni basım Graz 1967), III, 332-9'den nakleden Edward W. Said, a.g.e., s. 162. 4 Edward W. Said, a.g.e., s. 163, 130. 5 Mesela Dozy'nin İslam tarihiyle ilgili Essai sur l'histoire de l'Islamisme adlı eseri doktor Abdullah Cevdet tarafından tercüme edilerek 1907 yılında Tarih-i İslamiyet adıyla neşredilmiştir. 6 Bk. Ali Şeriati, Muhammed'i Tanıyalım, çev. Ali Seyyidoğlu, Ankara 1996, s. 10. 7 Mustafa Sabri Efendi, bu dönemin ünlü edebiyatçılarından Abbas Mahmud el-Akkad'ın (ö. 1964) Peygamberimiz'in hayatına dair kaleme aldığı Abkariyyetü Muhammed adlı eserini bir çok yönden takdir etmekle birlikte, kevni mucizelere yer vermediği için şiddetle eleştirmiştir. Bk. Mustafa Sabri, Mevkıfu'l-akl ve'l-ilm ve'l-alem min Rabbi'l-alemin, Kahire 1950'den ofset, IV, 11 vd. 8 Mustafa Sabri, a.g.e., IV, 4 vd. 9 Mustafa Sabri, a.g.e., IV, 6. 10 Mustafa Sabri, a.g.e., IV, 9. 11 Schuon, Frithjof, İslam'ı Anlamak, çev. Mahmut Kanık, İstanbul 1988, s. 140. 12 Cahen, Claude, İslamiyet, çev. Esat Nermi Erendor, Ankara 1990, I, 21. 13 Rodinson, Maxime, Hz. Muhammed, çev. Atilla Tokatlı, İstanbul 1994, s. 213. 14 Hitti, Philip, İslam Tarihi, çev. Salih Tuğ, İstanbul 1980, I, 193. 15 Seyyid Hüseyin Nasr, İslam İdealler ve Gerçekler, çev. Ahmed Özel, İstanbul 1985, s. 77. 16 Edward W. Said, a.g.e., s. 114. 17 Seyyid Hüseyin Nasr, a.g.e., s. 77, 78. 18 Seyyid Hüseyin Nasr, a.g.e., s. 78, 79. 19 Schuon, Frithjof, a.g.e., s. 140. 20 Seyyid Hüseyin Nasr, a.g.e., s. 82, 83. 21 Schuon, Frithjof, a.g.e., s. 141; Seyyid Hüseyin Nasr, a.g.e., s. 80. 22 Abdurrahman Azzam, Rasul-i Ekrem'in Örnek Ahlâkı, çev. Hayreddin Karaman, İstanbul 1971, s. 5, 6. 23 Ali Şeriati, Muhammed Kimdir, çev. Ali Seyyidoğlu, Ankara 1996, s. 17. 24 Ali Şeriati, Muhammed'i Tanıyalım, s. 110. 25 Seyyid Hüseyin Nasr, a.g.e., s. 79, 80. 26 Bk. Ali Şeriati, a.g.e., s. 9-11. 27 Bk. Ali Şeriati, a.g.e., s. 17. 28 Ali Şeriati, a.g.e., s. 35. 29 Ali Şeriati, a.g.e., s. 29. 30 Rodinson, Maxime, a.g.e., s. 221. 31 Watt, Montgomery W., Hz. Muhammed'in Mekke'si, çev. Mehmet Akif Ersin, Ankara 1995, s. 12. 32 Watt, a.g.e., 99. 33 bk. Muhammed el-Behiy, İslami Düşüncede Oryantalıst Etki, çev. İbrahim Sarmış, İstanbul 1996, s. 55-88. 34 Cahen, a.g.e., I, 21. 35 Cahen, a.g.e., I, 20. 36 Cahen, Claude, a.g.e., I, 17. 37 Bk. Hodgson, a.g.e., I, 106-127. 38 Cahen, a.g.e., I, 21. 39 Muhammed Esed, Yolların Ayrılış Noktasında İslâm, çev. Hayreddin Karaman, İstanbul 1997, s. 95. 40 Seyyid Hüseyin Nasr, a.g.e., s. 76-79. 41 Karakoç, Sezai, Fizikötesi Açısından Ufuklar ve Daha Ötesi II, İstanbul 1995, s. 106. 42 Seyyid Hüseyin Nasr, a.g.e., s. 82, 83. 43 Karakoç, s. 105, 106. 44 Fahrüddin er-Râzî, en-Nübüvvât ve mâ yete'alleku biha, Beyrut 1986, s. 8. 45 Ebu Hâtim er-Râzî, A'lâmü'n-nübüvve, nşr. Salah es-Savi, Gulam Rıza A'vani, Tahran 1977, s. 77 vd. 46 Schuon, Frithjof, a.g.e., s. 143. 47 Krş. Said Nursi, Mektubat, İstanbul 1990, s. 89. 48 Gibb, Hamiltorn A.R., İslam Medeniyeti Üzerine Araştırmalar, çev. Heyet, İstanbul 1991, s. 213.

.

Rahmet Peygamberinde Beyan

Kelam/söz, yaratılışın hem başlangıcı hem de gayesidir. Varlık, söz ile bu âleme adım atmış, yaratılış sözle başlamıştır. Yaratılışın başlangıcı, yokluğun bağrına atılan “kün/ol” sözüdür.1 Allah, konuşma kabiliyetini yalnızca insanlara bahşetmiştir. “O, insanı yarattı; ona beyanı/konuşmayı öğretti”2 âyetinde yaratılışla birlikte insana bahşedilen en büyük nimetin konuşma kabiliyeti olduğu bildirilmiştir. İnsan söz ile bezenmiş ve söz ile teklife muhatap kılınmış ve kurtuluşa kelime-i tevhid ile yani tevhid sözüyle ulaşmıştır. “Kudret kaleminin ucundan yokluğa akan mürekkebin ilk damlası beyan, Yaratıcıyla-yaratılan arasındaki sırlı münasebeti keşfedip ortaya koyan da yine beyandır.”3 ifadesinde dile getirildiği gibi söz, hem kâinatın başlangıcı hem de bilinmezleri bilinir hale getiren sırlı bir anahtardır.

Yaratılışla birlikte konuşma kabiliyetine mazhar olan insan, aynı anda söze/kelam’a da muhatap kılınmıştır. İlk insan Âdem (aleyhi ve alâ nebiyyine es-salatü ve’s-selâm), kendisine vahiy indirilmiş ilk peygamber, bir başka deyişle ilahi hitabın ilk muhatabı, kendisiyle ilk konuşulmuş (mükellem) ve beyan kabiliyeti verilmiş ilk insandır.4 Hazreti Adem’e (aleyhi's-selâm) varlıkların isimleri öğretilerek talim süreci başlamıştır.5 Ancak bu küllî bir talimdir. Eşyanın yalnızca adları öğretilmiş; mâhiyetleri hakkında tafsilatlı bilgi verilmemiştir. Tafsil, daha sonra indirilen vahiylerle beyan edilmiştir. İnsanoğlu, vahyin aydınlığı ve yaratılışına konulan öğrenme kabiliyeti ile bilgiyi çoğaltarak tafsile ulaşmıştır. Bilginin vahiyle nasıl tekâmül ettiği şöyle ifade edilmiştir: “Hazreti Âdem’de icmalen tecellî eden ilim ve beyan hakikati, Kur’ân vesayetinde Hazreti Ruh-u Seyyidi’l-Enâm’la tafsile ulaşmış, beklenen meyvesini vermiş ve hükmünü tam icra etmiştir.”6 

Beyan nedir?
Bilmenin ilk safhası bir şeyin adını bilmektir. Daha sonra mâhiyetinin “beyan”ı ile o şeyin bilinmesi tamamlanmış olur. Beyan, kelimesi bâne fiilinin masdarı ya da ebâne veya beyyene fiillerinin ism-i masdarıdır. Beyan, açık ve âşikar olmak anlamına gelir. Beyan, geçişli bir fiil olarak da kullanıldığı için açıklamak anlamını da ifade eder. Beyan, konuşanın muhataba maksadı açıklaması, kapalı olanı açıklama ya da mânâyı izhar etme gibi anlamlara gelmektedir. Ancak beyandaki açıklama zekice yapılmış bir açıklamadır. Bir hakikati ya da bir mânâyı zeka ve fetanetle izah etmeye beyan denilir.7 Delil anlamına gelen “el-Beyyine” kelimesinin, bir görüşe göre, beyan masdarından gelmesi de beyanın delile dayalı bir açıklama olduğunu göstermektedir. Nitekim beyyine, “kendisi gayet açık ve aşikâr olan ve bir davayı açık bir surette ispat eden yani kendi beyyin, gayrı mübeyyin olan delil-i vâzıh” şeklinde tanımlanmıştır.8 Bu durumda beyanı, yalnızca bir açıklama olarak görmemek, bir açıklama modeli kabul etmek gerekecektir. 

Sözdeki açıklık gibi fiil ve davranışlardaki açıklık da önemlidir. Beyan kelimesi ile, bir görüşe göre, aynı kökten gelen tebyîn masdarında tesebbüt ve teenni anlamı da vardır.9 Teenni ise sözde olabileceği gibi davranışlarda da olabilir. 

Kur’ân-ı Kerim’de üç yerde “beyan” kelimesi geçmektedir, Rahman sûresinde (âyet 4) geçen beyan, konuşma kabiliyeti, Âl-i İmrân sûresindeki (âyet 138) “İşte bu bütün insanlara yöneltilmiş bir açıklamadır” âyetinde açıklama, Kıyâmet sûresinde ise (âyet 19) “Sonra onu (Kur’ân’ı) açıklamak da Bize ait bir iştir” âyetinde de Kur’ân’ın tefsiri ve açıklaması anlamlarındadır.10 

Beyan, bazen nesneler hakkında o güne kadar bilinmeyen hususların değişik bir söyleyişle, bedî’ bir üslupla ortaya konulmasıyla gerçekleşir. Zaten açıklamanın güzelliği ile ifade güzelliğini birbirinden ayrı düşünmek güçtür. Bu nedenle beyan anlatım ve üslûp güzelliği mânâsında da kullanılmıştır. 

Beyan-Rahmet İlişkisi 
Beyan ile rahmet arasında yakın bir alâka vardır. Cenâb-ı Hak, “Ey Resûlüm, işte sana bu kutlu kitabı indirdik ki her şeyi açıklasın (tibyânen) ve doğru yolu göstersin, Müslümanlara rahmetin ve müjdenin ta kendisi olsun”11 âyetinde Kur’ân’ın her şeyi açıklamasının insanlar için rahmet olduğunu ifade etmiştir. İnsanın yaratılışında ve simasında Cenâb-ı Hakk’ın Rahmân ismi tecelli ettiği gibi, insana beyan kabiliyeti verilmesinde de Rahman isminin tecellisi vardır. Nitekim, Rahmân sûresinin hemen başındaki “Rahman Kur’ân’ı öğretti, insanı yarattı, ona konuşmayı öğretti” âyetlerinde Kur’ân, insanın yaratılışı ve konuşma ile Rahman ismi arasındaki alâkaya işaret edilmektedir. Bütün âlemlere rahmet olarak gönderilen Resûl-i Ekrem Efendimiz’deki rahmet tecellilerinden birisi de O’na verilen beyan kabiliyetidir. 

Peygamber Efendimiz’e özel bir beyan kabiliyeti verildiği gibi ilahi bir tavzifle tebyîn yetkisi de verilmiştir. Tebyîn, geçişli bir kalıp olarak, bir şeyi açıklamak anlamındadır. “Sana da ey Resûlüm bu zikri indirdik ki kendilerine indirileni insanlara açıklayasın (li tübeyyine)”12 âyetinde olduğu gibi insanlara indirilen Kur’ân’ı açıklama yetkisi Resûl-i Ekrem Efendimiz’e Cenâb-ı Hak tarafından verilmiştir. Kendisine verilen söz söyleme kabiliyetini Allah Resûlü (sallallâhü aleyhi ve sellem), “Bana cevâmi’u’l-kelim verildi” hadisiyle ifade etmiştir. Cevâmi’ul-kelim, hem Kur’ân hem de Allah Resûlü’nün sözlerindeki câmi ifadelerdir.13 Câmi, yani çok farklı mânâları ihtiva eden özlü sözler söyleme kabiliyeti Peygamber Efendimiz’in hususiyetlerinden birisidir. 

Saadet asrına gelinceye kadar insanlık âlemi bir cihetle ümmî idi. Özellikle Cahiliye Arapları ümmi bir kavimdi. Basit bilgi, saf hikmet onlar için kâfiydi. Allah Teâlâ, ümmîlere aralarından ümmi Peygamber’i (sallallâhü aleyhi ve sellem), onlara Kitab’ı ve hikmeti öğretmesi için göndermiştir.14 Kur’ân-ı Kerim’de, Kitapla birlikte anılan hikmet ile kastedilen sünnet’tir. Allah Teâlâ’nın Peygamberi’ne indirdiği hikmet, varlık âlemi ve ulvi hakikatlerin beyanıdır. Sükûtu ve tefekkürü konuşmaya tercih eden, konuştuğunda kısa ve öz ifadelerle maksadını ifade eden Peygamber Efendimiz’in (sallallâhü aleyhi ve sellem) binlerce sözü muhafaza edilmişse, her sözü ilâhî maksatları açıklayan, varlığı anlamlandıran bir hikmet kabul edildiği içindir. Hikmetin Kitap ile birlikte zikredilmesi de Kur’ân’ın nüzûlünden sonra hikmet yoluyla hakikate ulaşmanın ancak sünnetle mümkün olacağını göstermektedir. Ezelî hikmet Hazreti Muhammed’e (sallallâhü aleyhi ve sellem) verilmiş; hakikati beyan yetkisi O’na tahsis edilmiştir. “Biz her peygamberi, kendi milletinin lisanı ile gönderdik, ta ki onlara hakikatleri iyice açıklasın”15 âyetinde ifade edildiği gibi bütün peygamberler gibi o da kavmine anladıkları lisanla, en güzel şekilde hitap etmiştir. Allah Resûlü’nün kavmine anladıkları lisanla ve açık bir üslupla hitap etmesi onlar için büyük bir rahmettir. 

Edeb ile rahmet arasında da yakın bir alâka vardır. Edebin hale yansıması rahmet, dile yansıması ise fesahat ve belagat şeklinde tezahür etmektedir. Arap edebiyatını ve tarihini çok iyi bilen Hazret-i Ebû Bekr (r.a), Peygamber Efendimiz’in (sallallâhü aleyhi ve sellem) konuşmasındaki güzelliğin, şair ve ediplerle mukayese edilmesinin imkânsız olduğunu görerek, bir gün Peygamberimiz’e “Senden daha güzel konuşan birisini görmedim; seni kim edeblendirdi?” diye sorunca; Allah Resûlü (s.a), “Edebi bana Rabbim öğretti ve en güzel edebi bana verdi” diye cevap vermiştir.16 Burada edeb kelimesi ile “güzel söz söyleme” kabiliyetinin kaynağının yaratılıştan gelen hulkî ve ahlaki özellikler olduğuna işaret edilmiştir. Söz söyleme sanatı insanların fıtratına konulmuş bir melekedir. İnsanlar, tekellüm ile fıtratlarında olanı dışarıya yansıtırlar, iç dünyalarını açık ederler. Lisan ile yaratılışta var olan dile getirilir. İnsan fıtratında bulunan özellikler dil ile açığa çıkar. Yaratılışında şairlik özelliği bulunmayan kişilerin şiir söyleyebilmesi mümkün olmadığı gibi, fıtraten hakîm olmayanın hikmetli söz söylemesi de imkânsızdır. 

Beyanın Büyüsü
Beyan, bazen öyle etkilidir ki, dile getirilen husus muhataplar üzerinde sanki ilk defa duyuluyormuş hissi uyandırır. Söz, insanın varlıkla temasını sağlar. Var olan şeylerin beyan ile farkına varırız. Sihirli bir ışık gibi beyan, sırlı hakikatlerin keşf edilmesini sağlar. Peygamber Efendimiz (sallallâhü aleyhi ve sellem), etkili ve güzel bir üslûpla maksadını anlatan birini dinleyince, “Beyanın öylesi vardır ki, sanki sihirdir” buyurarak, beyanın bu gücüne ve büyüsüne işaret etmiştir.17 Cahiliye Arapları, anlayamadıkları güçleri, açıklayamadıkları olayları sihir olarak nitelendirmişlerdir. Efendimiz, gerçekte insanlar üzerinde sihir ve büyü etkisi yapan bir şey varsa onun da beyan olduğunu söyleyerek, beyanın gücüne duyduğu hayranlığı dile getirmiştir. 

Sözde öyle bir sihir etkisi vardır ki, tek bir söz insanın hayatını değiştirebilir, hatta cennetlik mi cehennemlik mi olduğunu belirleyebilir. Söylenen bir tek söz insana ebedi cenneti kazandırabileceği gibi cehenneme gitmesine de sebep olabilir. Hatta Hassân b. Sâbit (r.a) hakkındaki “Allah, Cibrîl ile Hassân’ı teyid ediyor” hadisinde de belirtildiği gibi güzel sözle melekler arasında sırlı bir bağ vardır.18 

Allah Teâlâ’yı tesbih, takdis ve tahmid ifadeleriyle anmak da sadakadır. Allah’ın anıldığı kelimelerin öyle bir değeri vardır ki, ahiretteki karşılığı mizânda her şeyden daha ağır gelir. Sözün değerini bilen Allah dostları, dinledikleri güzel bir söz için dünyevi her şeyini feda etmeyi göze almışlardır. Hazreti İbrahim (a.s), yanına gelen meleklerin “Subbûhun Kuddûsun Rabbu’l-melâiketi ve’r-Rûh” diye zikrettiğini duyunca bir defa daha duyabilmek için malının üçte birini bağışlayacağını söyler; melekler aynı tesbihi tekrarlayınca Hz. İbrahim, bir defa daha duyabilmek için bütün malını bağışlayacağını söyler.19 

Güzel sözde öyle bir iksir vardır ki, bazen insana sadaka sevabı kazandırır. Allah Resûlü (sallallâhü aleyhi ve sellem) “Güzel söz sadakadır” buyurmuştur.20 Sözle insanlara yardımcı olmak, yol göstermek de sadakadır. Nitekim Resûl-i Ekrem (sallallâhü aleyhi ve sellem) “Halini anlatamayan bir kişinin yerine konuşmak/beyan, sadakadır” buyurarak, başkası yerine konuşma ve ona yardımcı olmanın da sadaka sevabı kazandırabileceğini ifade etmiştir.21 
Günümüzde bilginin çoğalması ve bilgiye ulaşma imkânlarının artmasıyla birlikte bilgi eski değerini yitirmeye başlamış; üslûp güzelliği, ikna edici anlatım ve tutarlı açıklama modelleri, bir başka deyişle beyan daha fazla itibar görmeye başlamıştır. Bu açıdan Resul-i Ekrem’in hayata ve varlık âlemine dair açıklama modelleri olan hadisleri hem ihtiva ettikleri hikmetler hem de edebi özellikleri itibarıyla daha bir ehemmiyet kazanmıştır. 

Beyanın Tesiri
Bir sözün gücü ve değeri yalnızca edebî güzelliğiyle sınırlı değildir. Söze kıymet kazandıran unsurlardan birisi de makamdır. Sözün kime ve nasıl söylendiği de son derece önemlidir. Nitekim Allah Resûlu (sallallâhü aleyhi ve sellem), cihadın en faziletlisinin, her yerde hakkı söylemek ve adalet üzere konuşmak olduğunu belirtmiştir.22

Ayrıca üzerine konuşulan konunun mâhiyeti de sözün önemini artıran hususlardandır. Peygamber Efendimiz, Kur’ân’ı beyan etmiş; âhiret âlemini anlatmış ve kâinatın sırlarını açıklamıştır. Metafizik hakikatleri dile getirmenin yanında ahlaki ve ameli beyanlarda bulunmuştur. Birbirinden farklı alanlarda aynı derecede hikmetli sözler söylemesi O’nun beyan kabiliyetinin eşsizliğini göstermektedir. 

Sözün yalnızca fasih ve bediî güzelliğe sahip olması yeterli değildir. Söz, her şeyden önce doğru, hikmetli, âdil ve hak olmalıdır. Peygamber Efendimiz, neşeli ve öfkeli de olsa her zaman hakkı söylemiştir.23 

Sözün gücü, kalp ile lisan birliğindedir. Sözün kalpteki duygu ve düşünceyi yansıtması, sözü etkili ve sahih kılar. Peygamber Efendimiz, Hazret-i Ömer (r.a) hakkında “Allah azze ve celle, hakkı Ömer’in lisanı ve kalbi ile dile getirdi (darebe bi’l-hakkı)”24 buyurarak, kalb ve lisan birliğinin önemine işaret etmiştir. Nitekim Kur’ân-ı Kerim’de de şairler, hayallerin peşinde koşmak ve yapmayacakları sözleri söylediklerinden dolayı kınanmıştır.25

Sonuç
Resûl-i Ekrem Efendimiz, Kur’ân-ı Kerim’in kendisine verdiği beyan yetkisi ile varlık, insan ve hayatı açıklamıştır. Bu sebeple asırlar onun sözlerini eskitememiştir. Zaman içinde O’nun sözleri yitik hikmet haline gelmemiş ya da eskilerden kalma sözlere dönüşmemiştir. Aksine insanın ve hayatın hakikati anlaşıldıkça, hadislerdeki psikolojik ve sosyolojik tahlillerin isabeti ve önemi daha da artmıştır. Onun sözleri her zaman yeni (hadîs) ve hikmetleri câmi olma özelliğini muhafaza etmiştir. 

Kainatın sırları aralandıkça, Allah Resûlü’nün kainatla ilgili açıklamalarının vakıaya mutabakatı ortaya çıkmıştır. Zira o, beyan döneminin Peygamberi’dir. Onun açıkladığı hakikatlerin değişmesi, bildirdiği haberlerde yanılması, kısaca beyanlarının gerçek dışı olması mümkün değildir. 

Beyan, yaratılışla birlikte fıtrata konulmuş ilahi bir bağıştır. Beyan kabiliyeti, fiilî ve lisanî dua vesilesiyle Cenâb-ı Hakk’ın lütfuyla inkişaf eder. Beyanın meyvesi ise sözün tesirindedir. Sözün tesiri ise kalb-lisan uyumuna bağlıdır. 

Hâsılı insanı, hayatı ve kâinatı açıklayan, fizik ötesi ile uyumlu; halis niyet, asla sadakat, hakikate bağlılık aşkıyla söylenen sözler, bütün insanlar için yağmur damlaları gibi rahmet vesilesidir. 

*Sakarya Ünv. İlahiyat Fak. Öğretim Üyesi
atekines@yeniumit.com.tr

Dipnotlar
1. Fethullan Gülen, Beyan, İstanbul 2004, s. 19.
2. Rahmân sûresi, 55/3, 4.
3. Gülen, Beyan, s. 19. 
4. Ahmed b. Hanbel, 5/178. 
5. Bakara sûresi, 2/31.
6. Gülen, Beyan, s. 28. 
7. Fîrûzâbâdî, beyan’ı, “el-ifsâh me’a zekâin”, şeklinde açıklar. bk. a.mlf., el-Kâmûsu’l-muhît, BYN mad., Asım Efendi, bu cümleyi, “Zeka ve fetanete mukârin bir mânâ ve maksûdu ifsâh ve izhâr eylemek mânâsınadır” şeklinde ifade eder. bk. a.mlf., Kâmûs Tercemesi, BYN mad. 
8. Muhammed Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’ân Dili, İstanbul 1979, 1/405. 
9. İbn Manzûr, Lisânu’l-Arab, Beyrut ty., BYN mad. 
10. İbrahim Muhammed, es-Sünnetu Beyânen li’l-Kur’ân, Kahire 1993, s. 25, 26. 
11. en-Nahl sûresi, 16/89. 
12. Nahl sûresi, 16/44. 
13. Hadisin farklı rivayetleri için bk. İbn Receb el-Hanbelî, Câmi’u’l-ulûm ve’l-hikem, Beyrut 1997, s. 54, 55. 
14. el-Cumu’a sûresi, 62/2. 
15. İbrahîm sûresi, 14/4. 
16. Râfi’î, İ’câzu’l-Kur’ân, Beyrut 1990, s. 301.
17. Buhârî, Nikâh, 47; Müslim, Cum’a, 47. 
18. Tirmizî, Edeb, 70. 
19. Gülen, “Meleklerin Tesbihi”, 
20. Buhârî, Cihâd, 128. 
21. Ahmed b. Hanbel, 5/154. 
22. İbn Mâce, Fiten, 20; Ahmed b. Hanbel, 5/251. 
23. Nesâî, Sehv, 62; Ahmed b. Hanbel, 4/264. 
24. Ahmed b. Hanbel, 5/145. 
25. eş-Şu’ara sûresi, 26/225, 226.

.

Peygamber Efendimiz'in (sallallâhu aleyhi ve sellem) Elçilere Muamelesi

Barış Dini ve Sevgi Peygamberi

Peygamberler, dünyayı esenlik ve barış yurdu hâline getirmek için görevlendirilmiş kimselerdir. Onlar, insanlığa "barış ve esenlik" anlamına gelen İslâm dinini ulaştırmak için gönderilmişlerdir. Bir hadislerinde Peygamberimiz (s.a.s.), "Biz peygamberler baba bir kardeşleriz, hepimizin dini birdir." (Buharî, "Enbiya", 48) buyurmuştur. Yüce Allah da Kur'ân'da, "Allah katında yegâne geçerli din İslâm'dır" (Âl-i İmran 3/19) buyurur ve bütün peygamberlerin bu dini insanlara tanıtmak için geldiğini ve bu konuda peygamberlerin ilk örnekleri insanlara sunduğunu haber verir.

İslâm, barış ve esenlik demektir. Müslüman da barış ve esenliğe ermiş, barış ve esenliği hedeflemiş kimse demektir. Yüce Allah'ın bir adı da 'Selâm'dır. Buna göre O, barış ve esenlik kaynağıdır. O'na teslim olan Müslüman, barış ve esenlik kaynağına bağlanmakla önce kendi iç dünyasında huzur ve sükuna kavuşan, sonra da tanıştığı bu huzuru dış dünyasına taşıma sevdasında olan kimse demektir. Gerçekten de iyi Müslüman, en olumsuz şartlarda bile yaşasa, her türlü stres, buhran ve iç huzuru zedeleyen duygulardan uzak kalmaya çalışır. Bu sebeple 'Darü's-Selâm' (barış ve esenlik yurdu) Cennet'e talip olan Müslüman dünyayı, barış yurdu hâline getirmekle görevlendirilmiştir. Bir açıdan bu yüzden de olacak ki ilk insan, dünyaya gelmeden önce Cennet'e konmuş, Cennet'te bir süre yaşayıp Cennet kültürü ile donatıldıktan sonra dünyaya gönderilmiştir. Artık dünyaya gönderilen insan, kaybettiği Cennet'in sevdasıyla yanıp tutuşmakta, önce onu dünyada kurmaya çalışmakta ve hiç olmazsa âhirette ona tekrar kavuşmayı düşlemektedir.

Aynı şekilde Müslüman'ın bir adı da 'emniyet ve güven sahibi' anlamında 'Mü min'dir. Yüce Allah'ın bir adı da 'Mü min'dir. Dolayısıyla güven kaynağı Yüce Allah'a inanan, O'na bağlanan mü'min, kendi iç dünyasında tutarlı, huzurlu olan ve iç dünyasında kurduğu bu güven ortamını dış dünyaya taşıyan kimse demektir. Bu yüzden inanan insanın varlığı, herkes için hayırdır. Nitekim Kur'ân, İslâm toplumundan bahsederken şöyle buyurur: "Siz, insanların iyiliği için ortaya çıkarılmış en hayırlı ümmetsiniz; iyiliği emreder, kötülükten meneder ve Allah'a inanırsınız..." (Âl-i İmran, 3/110) 

İslâm dininin sahibi olan Yüce Allah'ın bir adı da Vedûd'dur (Hûd 11/90). Vedûd, çokça seven ve sevilen anlamına mubalâğalı ism-i fail kalıbıdır. Evet Yüce Allah, sevgi kaynağıdır. Sevgiyi O yaratmış ve bizim özümüze de "Kendi Ruhu'ndan üflerken" sevgiyi O yerleştirmiştir. İbn Arabî'nin dediği gibi, "Biz sevgiden sudur ettik, sevgi üzerine yaratıldık, sevgiye doğru yöneldik ve sevgiye verdik gönlümüzü." (İbnü'l-Arabî 1998, 38) Nitekim bir âyette şöyle buyurulmuştur: "Rabbim Rahimdir, Vedûddur" (pek merhametlidir, kullarını çok sever)."(Hûd 11/90) İşte kendisi her bakımdan güzel olan ve güzeli seven Yüce Allah, fıtratlara sevgiyi yerleştirmiş ve onun söz ve davranışlara yansımasını sağlamak için sevgi yumağı peygamberler göndermiş, sevmeyi ve sevilmeyi sağlayan düsturlar mecmuası kitaplar indirmiştir. Son olarak da Hz. Muhammed'i göndererek, "birbirini yemede sırtlanları geçmiş" olan insanlardan, birbirini seven, başkasını kendisine tercih eden Müslümanlar yetiştirmiştir. Bu konudaki pek çok âyetten ikisi şöyledir:

Hep birlikte Allah'ın ipine sımsıkı yapışın; parçalanmayın. Allah'ın size olan nimetini hatırlayın. Hani siz birbirinize düşman kişiler idiniz de O, gönüllerinizi birleştirmişti ve O'nun nimeti sayesinde kardeş kimseler olmuştunuz. Yine siz bir ateş çukurunun tam kenarında iken oradan da sizi O kurtarmıştı. İşte Allah, size âyetlerini böyle açıklar ki, doğru yolu bulasınız. (Âl-i İmran 3/103)

Daha önceden Medine'yi yurt edinmiş ve gönüllerine imanı yerleştirmiş olan kimseler, kendilerine göç edip gelenleri severler ve onlara verilenlerden dolayı içlerinde bir rahatsızlık hissetmezler. Kendileri zaruret içinde bulunsalar bile onları kendilerine tercih ederler. Kim nefsinin cimriliğinden korunursa, işte onlar kurtuluşa erenlerdir." (Haşr 59/9) 

İslâm'a göre en büyük fetih, barıştır. Nitekim Fetih Sûresi'nin ilk âyeti olan "Biz Sana aşikâr bir fetih ve zafer ihsan ettik." âyetindeki "Feth-i Mübin"den kasıt, pek çok tefsirciye göre, Hudeybiye Barış Anlaşmasıdır (Taberî, 26:67-68; İbn Kesîr, 4:183) Neredeyse savaşın eşiğine gelmiş iki grup arasında imzalanan bu anlaşmanın en önemli maddesine göre ise, Müslümanlarla Mekke Müşrikleri on yıl süreyle birbirleriyle savaş yapmayacaklardı. Bedir, Uhud ve Hendek savaşlarından sonra Hicretin 6. yılında yapılan bu anlaşma ile Peygamberimiz (s.a.s.), güven ve barış dini İslâm'ın yayılmasının önündeki savaş engelini kaldırmıştır, bir bakıma, insanlar ile iradî tercihleri ve doğruyu bulma arasındaki engel kaldırılmıştır. 

Sevgi ve Güven Âbidesi Hz. Muhammed (s.a.s.)

Hz. Peygamber, varlığı insanlığın hayır ve yararına olan toplumu oluşturmak için çalışmış ve sonuçta böyle bir toplumu oluşturarak bu dünyadan ayrılmıştır. Nitekim, Onun sağlığında Hayber Yahudileri, Müslümanlardan gördükleri adalet ve hakkaniyet karşısında "Herhalde Cennet, Müslümanların eliyle yeryüzünde kuruldu." demekten kendilerini alamamışlardır. Peygamberimiz, bizzat kendi hayatıyla bunun en güzel misalini sunmuştur. "Andolsun ki, Resûlullah, sizin için, Allah'ı ve âhiret gününe kavuşmayı umanlar ve Allah'ı çokça zikredenler için güzel bir örnektir." (Ahzâb 33/21)

Nitekim O, daha peygamber olmadan Mekke'de sergilediği kırk yıllık örnek hayatında herkesin takdirini kazanmış ve 'Muhammedü'l-Emîn' (Güvenilir Muhammed) denilmeye başlanmıştı. Onun bu güvenilirliği ve saygınlığı kendini, Hz. Hatice'nin ona uluslararası ticaret işlerini teslim etmesinde, Kâbe'deki Hakemlik olayında ve Mekke'de haksızlıklarla mücadele adına kurulmuş olan Hılfu'l-Fudul cemiyetinin saygın bir üyesi olmasında göstermişti. Yine peygamber olmadan önce yaptığı ticari ortaklıklarda O'nun güvenilirliği ve dürüstlüğü herkesin dikkatini çekmekteydi. O'nun peygamber olmadan önceki hayatı, altmış üç yıllık ömrünün yarısından fazla, kırk yıllık uzun bir süredir. O, bu dönemde Allah'tan vahiy almadan önce de, bir insan olarak tertemiz ve herkes için bir emniyet âbidesi olarak yaşamıştı. Hem de pek çok insanın pek çok erdemden yoksun olduğu bir dönemde. Bu sebeple O'nun, peygamber olmadan önceki ahlâkî güzelliği, olumsuz şartları bahane ederek işledikleri kötülükleri, yahut yapmadıkları güzellikleri örtbas etmeye çalışan günümüz insanı için son derece önemli ve anlamlıdır. O'nun peygamber olmadan önce de güzellikleriyle toplum içerisinde tanınan bir insan olduğunu açıklayan Kur'ân âyetlerinde şöyle buyurulur: "Yoksa Peygamberlerini henüz tanımadılar da, bu yüzden mi onu inkâr ediyorlar?" (Mü'minûn 23-69)

"De ki: Eğer Allah dileseydi onu size okumazdım, Allah da onu size bildirmezdi. Ben bundan önce bir ömür boyu içinizde durmuştum. Halâ akıl erdiremiyor musunuz?" (Yunus 10/16) Ben peygamber olmadan önce kırk yıl aranızda yaşadım. Siz benim doğruluğumu, dürüstlüğümü, emanete hıyanet etmeyişimi, ümmiliğimi biliyorsunuz. Ben gençliğimde hiç Allah'a isyan etmedim. Şimdi siz benden, böyle bir şeyi nasıl istersiniz? (Kurtubî, 8:321) O'nun sahip olduğu güzelliklerle ilgili Kur'ân âyetlerinden biri de şöyledir:

"Gerçekten Sen çok üstün bir ahlâk üzeresin." (Kalem 68/3) Fatiha ve Alâk sûresinden sonra üçüncü sırada inen Kalem sûresinin bu âyeti, O'nun baştan beri sahip bulunduğu faziletleri açık bir şekilde tescil etmektedir. Çünkü henüz onun tüm hayatını kuşatan Kur'ân âyetleri inmemişti; buna rağmen O, büyük bir ahlâk üzere bulunuyordu. Daha sonra O'nun, Kur'ân la kendi içinde daha da olgunlaşan, mükemmellik içinde mükemmellik kazanan ahlâkî kişiliğini eşi Hz. Ayşe şöyle özetleyecekti: "Onun ahlâkı Kur'ân'dı." (İ. Hanbel, Müsned, 6:188)
Hz. Hatice Vâlidemiz'le evlenirken nikâh merasiminde söz alan amcası Ebû Talip henüz yirmi beş yaşındaki yeğenini şöyle tanımlıyordu: "Doğrusu Muhammed, Kureyş'in hiçbir gencine benzemeyen, onlardan hiçbiriyle bir tutulamayan bir gençtir. Çünkü o, şeref, asalet, erdem ve akıl bakımından onlardan ayrılır." (İ. Hişam, 1/201)

Kendisine ilk vahiy geldiğinde, gördüğü manzara karşısında heyecanlanan Hz. Peygamber'e vefakâr ve fedakâr eşi Hz. Hatice şöyle diyordu: "Sen rahat ol, üzülme. Allah'a yemin ederim ki, Allah seni asla utandırmayacak, ele güne rezil etmeyecektir. Çünkü sen, akrabalık bağlarını gözetirsin. Hep doğru söylersin. Emanete hıyanet etmezsin. Sıkıntılara katlanmasını bilirsin, güçsüzlerin elinden tutarsın. Misafir ağırlamayı seversin. Zor durumda kalan mağdurların hakkını korumak için onlara yardım edersin." (a.g.e., 1:253)
O'nun sahip olduğu bu erdemler, düşmanları tarafından bile teslim edilmişti. Rum Kisrası, elçi olarak huzurunda bulunan, o zaman henüz iman etmemiş Ebû Süfyan'a Peygamberimiz in özellikleri ile ilgili sorular sormuş ve aralarında şöyle bir diyalog geçmişti: 

- Bundan önce, onun hiç yalan söylediğine şahit oldunuz mu?
- Hayır, asla böyle bir şeye şahit olmadık.
-İnsanlara yalan söylemeyen, vallahi Allah'a yalan söylemez! 

Habeşistan'a hicret eden Cafer b. Ebî Talib de Necaşî'nin huzurunda şunları söylemişti: "Ey Kral! Allah içimizden, aramızda yaşadığı kırk yıl doğruluğu, dürüstlüğü, asaleti, emanete riâyetkârlığı ile tanıdığımız bir kimseyi peygamber gönderdi.." (İbn Kesir, Tefsir, 2:411)

Peygamberliğinin onuncu yılında müşrik ve kâfirlerin aşırı baskılarına maruz kalan Peygamberimiz (s.a.s.), davetini taşımak ve onlardan kendisine arka çıkmalarını sağlamak için Taif'e gitti. Orada on gün kaldı ve ev ev dolaşarak onlara doğruları anlattı. Sonuçta onlar Hz. Muhammed'le alay ettiler ve onu kovdular ve o çıkıp giderken onu ve arkadaşı Zeyd'i ayaklarından kan akıncaya kadar taşladılar. O (s.a.s.), Taiflilerin elinden kendini bir bağa zor atmış ve orada şöyle dua etmişti: "Allahım! Güçsüz ve zayıflığımı, hor ve hakir görülüşümü Sana arz ediyorum. Ey merhametlilerin en merhametlisi! Zayıf ve güçsüzlerin Rabbi Sensin, benim Rabbim de! Şimdi beni kime bırakıyorsun. Beni, senden uzak olan düşmanlara mı bırakıyorsun? Eğer bana kızmamışsan, hiç önemli değil, çektiklerim bana hiç dokunmaz. Ben Sana, Senin nuruna sığınırım. Bana gazap etmenden korkarım. Senin af ve merhametin benim için çok geniştir. Her şey Senin rızan içindir. Bütün güç kuvvet Senin elindedir." (Köksal, 5:66-71) İşte o sırada kendisine gelen ve eğer istersen bu toplumu helâk edelim diyen meleğe Hz. Peygamber şöyle karşılık vermiştir: "Hayır, hayır. Ben onların helâk edilmelerini istemiyorum. Aksine Allah'ın onların soyundan, yalnız Allah'a ibadet edecek, O'na hiçbir şeyi ortak koşmayacak kuşaklar çıkarmasını diliyorum!" (Köksal, 5:76) Uhud savaşında yaralanıp dişi kırılınca, O, "Müşriklere beddua etseniz!" diyenlere; "Ben lânetçi olarak gönderilmedim. Ya Rab! Kavmime hidâyet nasip et, çünkü onlar bilmiyorlar" diye dua etmişti. (Buhari, "Enbiya," 37) Kısaca O, insanlığa sevdalı, bütün varlığını insanlığın kurtuluşuna adamış bir sevgi ve merhamet peygamberiydi.. Ona göre, bir kişinin hidâyete ermesi, yani gerçekle tanışması, tüm dünya ve içindekilerden çok daha hayırlıydı.

Hicretin sekizinci yılında Mekke fethedilmişti. 53 yıllık baba ocağını Peygamberimiz e ve O'nunla beraber inananlara dar eden, onlara olmadık işkence ve eziyeti reva gören, onları Mekke'den sürüp çıkaran, bununla da kalmayıp onları Medine'de bile rahat bırakmayan, defalarca Medine'ye saldırılar düzenleyen Mekkeliler Hz. Muhammed (s.a.s.) komutasında Mekke'ye giren on bin kişilik orduya beyaz bayrak kaldırıp teslim olmuşlardı. Tüm Mekke'lilerin biraz heyecan ve biraz da korkuyla bekledikleri bir sırada Hz. Muhammed (s.a.s.), onlara karşı, sevgi, merhamet ve hoşgörüyü zirvede temsil eden insan olarak "Size bugün hiçbir şekilde başa kakma ve kınama yok. Allah sizi yarlıgasın. O, esirgeyicilerin en esirgeyicisidir. Gidiniz, hepiniz serbestsiniz!" (Köksal, 15:288-289) diyerek şanına yaraşanı yapmıştır.

.

Vakıf İnsanlar ve Din

a. Vakıf ve Vakıf İnsan Tanımı 

Sözlükte, tasarruftan alıkoymak, hapsetmek anlamına gelen vakıf, terim olarak, bir mülkün menfaatini insanlara tahsis edip, aslını, ebediyyen Allah'ın mülkü hükmünde olmak üzere mülk edinme ve edindirmekten alıkoymaktır. (Bilmen, 4:294; Zuhayli 1992, 10:243)
Tariften de anlaşılacağı üzere vakıf, mülkün/servetin insanların yararına kullanılmak üzere Allah yoluna adanmasıdır. Dolayısıyla insan yararına olmayan ve Allah'ın ölçülerine uymayan işlerde vakıf söz konusu değildir. Buna göre Kur'ân'ın ifadesiyle "Biz Allah'a aidiz ve O'na döneceğiz" (Bakara, 2/156) diyen her Müslüman, malı ve canıyla bir anlamda vakıftır. Bu sebeple Müslüman'ın aklı, malı, canı, namusu ve dininin dokunulmazlığı vardır ve bunların hepsi son derece muhterem ve değerlidir.. 

Yeryüzünün en önemli ve en eski mabedi olan Ka'be'nin Hz. Âdem tarafından inşa edildiği (Hamidullah 1981, 27) ve onun Allah'ın Evi olarak isimlendirilmesi düşünülürse, ilk vakfın ilk insanla başladığı ve ibadet temeline dayandığı kolayca anlaşılır. Onun için İslâm hukukçuları, vakıfta kurbeti, yani vakfın Allah'ın hoşnutluğunu kazanarak O'na yakın olma arzusu ile yapılmış olmasını vakfın temel şartı saymışlardır (Öztürk 1995, 63). Dilimizde şöhret bulan şu deyişler, insan olarak her şeyimizi Yüce Yaratıcı'ya borçlu olduğumuzu ve onları O'nun hoşnutluğununu kazanabilmek için harcamamızın gerekli olduğunu ifade etmektedir: 

Haydan gelip hu ya gitmek: Hay kelimesi Yüce Allah'ın ismidir. 'O' demek olan Hû zamiri de O'na işarettir. Allah'tan gelip, sonunda O'nun huzuruna döndürüleceğimizi anlatan bu deyimle ilgili pek çok âyet yer alır Kur'ân'da (Ör. Bakara, 2/156, 245; Yunus, 10/ 56, Rum, 30/ 11). Bununla birlikte bu söz, dilimizde emeksiz kazanılanın boşa gidip, bir fayda sağlamayacağını ifade eder. 

Fî sebîlillah: Allah yolunda, Allah uğruna demek olan ve hiç karşılık beklenmeden yapılan işler için kullanılan (Doğan, 383) bu deyiş, pek çok âyette geçmektedir (Bakara, 2/154, 195, 261 vb.). Yüce Allah'ın kullarının hiçbir şeyine muhtaç olmadığı ortadadır. Ama O, yaratıklarına yapılacak olan hayır ve yardımı Kendine izafe ederek konunun önemine dikkat çekmiş ve insanları buna teşvik etmiştir. Buna göre Allah'ın yaratıklarına yardım, âdeta O'na yardım demektir. Onları sevip saymak, onların yaratıcısını sevip saymaktır. 
Hasbeten lillah: Karşılık beklemeden, Allah rızası için yapılan işler için kullanılan bu ifade de 'Fî sebîlillah' deyimi ile paralellik arzetmektedir. Kendini hiçbir beklentisi olmadan ve isteyerek insanlığa hizmete adayan kimseler için 'hasbî insan,' yapılan işe 'hasbî iş' ve 'hasbîlik' (Doğan, 446) denmiştir. 

Allah'a yakınlık arama manâsı ifade eden 'kurban ibadeti'nin önemli bir hikmeti de, insanlara yardım etmektir. Allah uğruna can feda etmek demek olan şehidliğin hikmetleri arasında da yine insanlığın temel haklarını korumak vardır.

Dolayısıyla vakıf, Kur'ân'da ısrarla üzerinde durulan sadaka ve infakın müesseseleşmiş ve devamlı hale getirilmiş şeklidir. Vakıf, mülkü duran, fakat hizmeti durağan olmayan, sürekli akan, hizmet halinde olan bir kuruluştur. 

Din, dünya, kâinat insan içindir. Tüm güzellik ve donanımlarıyla kâinat, bir bakıma insan için yaratılmış, yeryüzü insan için süslenip bezenmiş, canlı-cansız her şey insanın hizmetine sunulmuştur. Birer insan olan peygamberler yine insanların iki cihan mutluluğu için gelmiş, kutsal kitaplar insan için inmiştir. Melekler bile insana hizmet etmektedirler. Onlar, Yüce Yaratıcı'nın emriyle insanlığın atası Hz. Âdem'e saygı secdesine kapanarak bunu sembolik olarak ifade etmişler, savaş ve benzeri zor zamanlarda mü'minlerin yardımına gelmişlerdir. İşte vakıf kurumu da, Allah'ın rızasını kazanma gayesiyle insana hizmetin müşahhas bir göstergesidir. Kur'ân'dan okuduğumuz şu âyetler bu söylediklerimizi en güzel bir biçimde ifade etmektedirler: "O Allah, sizin için yeryüzünü bir döşek, bir beşik, durulacak bir yer, bir sergi yaptı ve size boyun eğer kıldı" (Bakara, 2/ 22, Tâ-Hâ, 20: 53, Mü'min, 40/64, Nuh, 70/19, Mülk, 67/15). Sizin için göklerde ve yerde olan her şeyi, güneşi ayı, geceyi gündüzü, denizleri, gemileri, nehirler, hayvanları sizin hizmetinize verdi (Ra'd, 13/2, İbrahim, 14/33, Casiye, 45/12, İbrahim, 14/32, Hacc, 22/36). Âyetlerde geçen 'sizin (için)' ifadesi cümlede öne alınarak, yeryüzünün insanlık için yaratılıp bezendiğine vurgu yapılmıştır. 
Her şeyin insana hizmet için oluşu düsturu istikametinde insanı doğrudan yahut dolaylı olarak ilgilendiren her alanda vakıflar kurularak bu hizmetler çok yönlü olarak sürdürülmüş, sonuçta her topluma nasip olmayan özellik ve güzellikte bir 'Vakıf Medeniyeti' oluşmuştur. Cemil Meriç'in "Osmanlı toplumunda dram yoktu ki roman oluşsun" dediği Osmanlı döneminde kayıtlara geçen vakıfların sayısı 26.300'ü bulmuş ve bunların 1400 kadarı da hanımlar tarafından kurulmuştur (Kazıcı 1985, 43-44; Topbaş, 34, 40). Bunların içerisinde göçmen kuşların ve kimsesiz sokak hayvanlarının ihtiyaçlarını karşılamak için kurulan vakıflar olduğu gibi, hizmetçilerin kırdığı veya ziyan ettiği eşyaların, onların şahsiyet ve haysiyetleri zedelenmeden ödenmesi için kurulmuş olanlar da vardır. Öyle ki Fransız Comte de Bonneval, Osmanlı topraklarında gördüklerini şu şekilde dile getirmekten kendini alamamıştır: "Osmanlı ülkesinde verimsiz ağaçların sıcaktan kurumasına meydan vermemek üzere hergün sulanmaları için işçilere para vakfedecek kadar çılgın Türkler görmek mümkündür." (Topbaş, 29)

En büyük Vâkıf, insanı en mükemmel bir biçimde yaratan, tüm kâinatı donatıp insanın hizmetine sunan ve tüm bunları karşılıksız veren Yüce Allah'tır. Vakıf da, inanan inanmayan tüm insanlara ve tüm diğer canlılara karşılıksız veren, sayısız nimetler bahşeden Yüce Allah'ın Rahman, Vehhâb (Her türlü nimeti karşılıksız bol bol veren), Rezzâk (Yaradılmışlara faydalanacakları şeyleri ihsan eden), Lâtîf (İnce ve sezilmez yollardan kullarına çeşitli faydalar lutfeden), Mukît (Her yaratılmışın azığını veren), Kerîm (Keremi bol olan), Vedûd (Sevgi kaynağı olan, iyileri hep seven ve sevdiren), Kayyûm (Her şeyi ayakta tutan, ayakda durabilmesi için ihtiyacı olan her şeyi bahşeden), Velîyy (İyilere hep dost olan), Vekîl (İşleri en güzel ve mükemmel bir biçimde icra eden), Berr (iyilik ve ihsanı bol olan), Ğanî (Mutlak zengin ve her şeyden müstağni olan), Nâfi' (Hep hayır ve faydalı şeyleri yaratan) isimlerinin tecellisi, kulları eliyle O'nun ahlâkının yansıması ve O'nun ahlâkıyla ahlâklanmanın bir göstergesidir. 

"Ben, bu irşad görevime karşılık sizden herhangi bir ücret istemiyorum, benim mükafatım ancak Âlemlerin Rabbi olan Allah'a aittir" (Şuara, 26/109, 127, vs.) diyen peygamberler de vakıf ve gönül insanlarıdır. İşte vâkıf/vakıf insanı, sahip olduğu şeyleri insanlığın hizmetine sunmakla Allah ve peygamberinin ahlâkıyla ahlâklanmak isteyen, insanlık sevdalı gönül adamıdır. İslâma göre insan Yüce Yaratıcısını tanır ve O'nu her şeyinden fazla sever. Allah sevgisinin bir göstergesi de, O'nun yaratıklarına sevgi göstermektir. 'Yaratılanı severiz Yaratan'dan ötürü' düsturunun esprisi de burada yatmaktadır.

İnsanın yaratılışında, özünde insanlara ve diğer canlılara yardım etme temayülü vardır. Ayrıca insan, ölümsüzleşme arzusu ile dopdoludur. Ona biçilen yetmiş-seksen yıllık bir ömür onun bu arzusunu tatmin edememektedir. Bu yüzden o, bu dünyadan ayrıldıktan sonra da geride bıraktıklarıyla anılarak yaşamak istemektedir. İnsanın bu ölümsüzleşme arzusu ilk insan Hz. Âdem'in şahsında net bir şekilde kendini göstermiştir. Kur'ân'a göre Hz. Âdem'i yasak meyveden yemeye götüren ve onun Cennet'ten yeryüzüne indirilmesine sebep olan şey de, onun ebediyet arzusudur. (A'raf, 7/20, Tâ-Hâ, 20/120). Kur'ân'da insanların dünya hayatında yaşadıkları ömrü, öteki dünya dediğimiz ahiret yurdunda 'bir gün yahut birkaç saat' olarak değerlendirdiğini anlatan âyetler vardır. İşte vakfın psikolojik temellerinden biri, insanın ebediyet tutkusu ve arkada hayırla anılacağı, ebediyeti kazanma adına sadaka-i cariye olacak eserler bırakma temayülüdür.

Özetleyecek olursak, insanın ölümsüzleşme tutkusu, Yüce Yaratıcı'nın ahlâkıyla ahlâklanıp O'nun takdirini kazanma arzusu, ölümünden sonra hayırla anılma ve sadaka-i cariye olacak eserler bırakma iştiyakı, insan sevgisi ve insana hizmet sevdası, başkalarının mutluluğu ile saadete erme duygusu vakfın oluşmasındaki en önemli etkenlerdir. Bu dinî ve insanî etkenler tarih boyunca pek çok alanda, pek çok kahramanın/vakıf insanların yetişmesini sağlamıştır. Tarihe malolmuş bu insanlar herkese açık olan hayır pazarlarında âdeta birbirleriyle yarışmışlar ve kendilerinden sonraki kuşaklara örnek olmuşlardır.

b. Vakıf İnsan Kimdir ve Nasıl Olunur?

Vakıf insanlar, kendilerini, enerjilerini, mallarını, hüner ve maharetlerini insanlığa adayan gönül adamlarıdır. Onlar, insanlık ve varlık sevdalısı/delisi kimselerdir. Delicesine seven, delicesine veren, delicesine didinen insanlar. Digergâm, önceliği hep öteki/başkası olan, fütüvvet ve îsâr1 ruhuna sahip erlerdir. İnsanlığın hizmetkârı olmayı en büyük şeref kabul eden, hayır pazarı, iyilik ve güzellik çağlayanı, erdem deryası olan can dostlardır. Yaratılan her şeyi Yaratan'dan ötürü sevmeyi marifet bilen gönül doktorlarıdır. Onlara bu engin ufku bizzat Habib-i Kibriyâ Efendimiz (s.a.s.) çizmiştir. O, şöyle buyurur: "Merhamet, sizin anladığınız şekilde yalnızca birbirinize olan merhamet değildir. Asıl merhamet bütün yaratıkları kuşatan merhamettir, evet bütün mahlûkatı kuşatan bir merhamet.." (Hakim, Müstedrek, 4:185)

Sahip oldukları maddî ve manevî her şeyin asıl sahibi olarak Yüce Yaratıcı'yı görerek onları O'nun uğruna, O'nun yaratıklarının hizmetine sunan fedakârlık âbideleri. Umudun bittiği yerde umut, çarelerin tükendiği yerde çare, ışıkların söndüğü yerde ışık olanlar. Onlar, ateşin etrafında dönen pervaneler gibi, çoğu zaman ışıktan yararlanmak ve yararlandırmak için kendilerini feda ederler.

Onlar, değişik isimlerle görünürler. Kimi zaman peygamberdir onlar, kimi zaman havarî, kimi zaman sahabe, kimi zaman velî, kimi zaman ermiş, kimi zaman alperen, kimi zaman da daha başka isim ve sıfatlarla görünürler. Farklı isimler, farklı alanlar, farklı giysiler, farklı rütbeler, farklı coğrafyalarda görünmüş olmaları çok da önemli değildir onlar için. Onlar için önemli olan, insana ve var olan her şeye hizmetkâr olmaları ve bunu gösteriş, birilerine yaranmak için değil sırf Yüce Yaratcı'nın hoşnutluğunu kazanmak için yapmalarıdır.
Peki onlar tüm bu ruh ve duyguyu, bu doluluk ve canlılığı nereden alıyorlar? Onlardan ve onlar gibi olmak için neler yapılmalıdır?

Onlar, her şeyden önce O'nu tanıyorlar, O'nun yaratıklarını tanıyorlar, onların değerini anlıyorlar, niçin yaratıldıklarını biliyorlar, dünyaya geliş gayelerinin farkına varıyorlar ve O'na yaklaşmak için O'nun yaratıklarına hizmeti yegane gaye ediniyorlar. Bu yüce ruhu O'ndan alıyorlar kısaca. Çünkü O'dur, tüm özellik ve güzellikleriyle kâinatı yaratan, bezeyen ve donatan. O, insanı Kendisi için/Kendini tanıması için, kâinatı ise insan için yaratmıştır.
Nitekim Yüce Yaratıcı, Kitabı'nın daha başında o güzel insanları tanıtarak, onlardan olmaya yönlendirir kullarını. Kur'ân'ın ikinci suresinin başında tasvir edilen bu güzel insanların temel özelliklerinden biri şöyle ifade edilmiştir: "Onlar, kendilerine rızık olarak verdiklerimizden infak ederler." (Bakara, 2/3) Bu kısa cümlede şunlar dikkatimizi çekmektedir: 'Rızık olarak verdiklerimizden' buyurularak, insanın sahip olduklarının asıl sahibinin Yüce Allah olduğuna işaret edilmiştir. O'nun verdiğini, O'nun istekleri doğrultusunda harcamak. Öte yandan 'verdiğimiz mallardan' denmemiş de rızık kelimesi özellikle kullanılmıştır. Bu şekilde, Allah'ın insana verdiği ve insana faydası olan her nimet kastedilmiştir. Cümlenin başındaki 'min' edatı, 'bir kısmından' anlamınadır, dolayısıyla insandan sahip olduğunun tamamını değil, bir kısmını vermesi istenmektedir. Cümlenin sonundaki 'infak ederler' fiili sürekliliği bildirir. Buna göre müttekîler, kesintisiz infak edenlerdir. Rızık ve infak kelimeleri, yalnızca malî harcamalarla sınırlı olmayıp, sahip olunan her şeyi içine almaktadır. Zaten cümlenin başındaki 'mâ' edatı da buna işaret eder. Buna göre Müslüman, sahip olduğu konumu, kabiliyeti, ilmi, evladı ve diğer malî imkanları Allah yolunda kullanmaya infak etmeye gayret eden kimsedir.
O güzel insanlardan biri olan Cüneyd-i Bağdâdî, kendi zamanı ve meşrebi açısından sufi diye andığı ideal/vakıf insan tipini şöyle tarif eder:

Sûfî/Arif toprak gibidir. Üzerinde iyi kötü herkesi ve her şeyi taşır. Bulut gibidir, herkesi gölgelendirir. Yağmur gibidir, herkese rahmet olur yağar. Üzerine atılan her türlü pisliği içinde eriten, temizleyen ve içinden güzel şeyler bitirerek o pislikleri güzelliklere dönüştüren verimli bir topraktır o. (Kuşeyri 1993, 315)

"Evet vakıf insan öyle bir hizmet ehlidir ki, onun hali, uzun yollar boyunca binbir canlıya, insana, hayvana, ağaca, güle, sünbüle, bülbüle hayat vererek akıp giden ırmağa benzer. Bu ırmağın varacağı menzil de, Yüce Yaratıcı'nın ebedî vuslat deryasıdır." (Topbaş, 138-139)
Bu konuda Hz. Mevlâna da şunları söyler:

Şefkat ü merhamette güneş gibi ol!
Başkalarının kusurlarını örtmede gece gibi ol!
Sehavet ü cömertlikte akarsu gibi ol!
Hiddet ü asabiyette ölü gibi ol!
Tevazu ve mahviyette toprak gibi ol!
Olduğun gibi görün, göründüğün gibi ol!

Onları bu güzelliklere sevkeden yüce Allah'ın ahlâkıyla ahlâklanma tutkusu, O'nun hoşnutluğunu kazanma coşkusu, güzel insanlara benzeme ve onlarla birlikte olma arzusu, cömertlik, hayırseverlik, yardımseverlik gibi güzel iz ve eserlerle ölümsüzleşme sevdası, Âhiret'te kalıcı mükafatlara nail olma isteği gibi duyguları sürekli canlı ve zinde tutmak gerekir ki, o güzel insanlardan olunabilsin. Bunun için de dünyanın sonlu, kalıcı olanın güzelliklerle anılma ve gönüllere girme olduğunu bilmek gerekir. Sahip olduğumuz değerlerin bize emanet olduğunu, onlara bizim de hiç sahip olamayabileceğimizi, yahut bir gün elimizden alınıverileceğini düşünmek gerekir.
Şu sözler, kulağımıza küpe olsun ve hep bizim yolumuzu aydınlatsın:
Kâmil odur ki, koya her yerde bir eser,
Eseri olmayanın yerinde yeller eser. (Hadimî)

Ölen insan mıdır, ondan kalacak şey eseri,
Bir eşek göçtü mü, ondan da nihayet semeri. (M. Akif Ersoy)

Hayvan ölür semeri kalır, insan ölür eseri kalır.
Gidenin değil, bırakmayanın ardından ağlamalı.
Bırakanın da bıraktığı yerden devam etmeli. 
(Şeyh Edebali, Osman Gazi'ye Nasihat)
Geldi geçti ömrüm benim, şol yel esip geçmiş gibi.
Hele bana şöyle gele, şol göz yumup açmış gibi.
Bir hastaya vardın ise, bir içim su verdin ise.
Yarın anda karşı gele, hak şarabın içmiş gibi. (Yunus Emre)
Her şeyin bir karşılık/bir çıkar beklentisiyle yapıldığı günümüzde, hiçbir karşılık beklemeden iş yapan güzel insanlara ne kadar muhtacız! Onlara ve onlar gibi olmaya çalışanlara ne mutlu!


1 Fütüvvet, yardımlaşma ve dayanışma ruhu; i'sar ise, kendisi ihtiyaç hâlinde olduğu hâlde, başkalarının ihtiyacını giderme ve onlara yardım etme şuurudur. Haşr suresi 9. âyette buna işaret edilmiştir.

Kaynaklar:
- Bilmen Ömer Nasuhi, Hukukı İslâmiyye ve Istılâhât-ı Fıkhiyye Kamusu.
- Öztürk Nazif, Elmalılı M. Hamdi Yazır Gözüyle Vakıflar, Ankara, 1995.
- Zuhayli, Vehbe, İslâm Fıkhı Ansiklopedisi, İstanbul, 1992.
- Hamidullah, Muhammed, İslâm Müesseselerine Giriş, İstanbul, 1981.
- Pakalın M. Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, İstanbul, 1983.
- Doğan Mehmet, Büyük Türkçe Sözlük..
- Topbaş O. Nuri, Vakıf Hizmet İnfak, İstanbul, 2002.
- Kazıcı Ziya, İslâm ve Sosyal Açıdan Vakıflar, İstanbul, 1985.
- Kuşeyrî, er-Risaletü'l-Kuşeyriyye, Beyrut, 1993.

.

Kur'ân'da 40 Yaş Duası

Dua 

Dua, kulun Rabbine çağrısı, O na yakarması, O nunla konuşması, O na içini dökmesi, O nu yardıma çağırması, O ndan yardım dilemesi, O na muhtaç olduğunun itirafı, O nun erişilmez güç ve kudret sahibi olduğunun şuuruyla O nun her şeye yeteceğinin teslimidir. Dua, aracısız olarak Yüce Rab ile iletişim kurmak, O nunla söyleşmektir. 

Dua, Rab ile kul arasında kurulan bir nevi canlı bağlantıdır. Aracısız olarak kulun Rabbisine içini döküşü, sızlanışı ve yakarışıdır. Dua Rabb e çağrı, ya da Rabb i yardıma çağrıdır. Dua kulluğun en kestirme yoludur. Rabbena (=Rabbimiz), Allâhhümme (=Allâhım) sözleriyle başlayan dua, kulun Rabbisi ile diyalogudur. Kulun Rabb ini hatırlamasıdır, O nu zikridir. Bunun için dualara ezkâr(=zikirler) denmiştir. Yine dua, kulun Rabbisine sığınmasıdır. 

Kur ân-ı Kerîm, Fatiha duasıyla başlar ve Felak-Nâs dualarıyla sona erer. Dua ile başlayıp dua ile sona eren kitabımızda, duanın gereğini ve önemini bildiren âyetler vardır. Yine Kur ân, pek çok dua örneği ile doludur. Yüce Allah (c.c.), kendisinden nasıl isteneceği hakkında bilgi vermek için pek çok peygamber ve salih kulunun yaptıkları duaları bize anlatır. Bu dualar kabul olmuş, anlamlı ve özlü dualardır. 

Dua, hayatımızı kuşatan/kuşatması gereken bir gerçektir. Tıpkı Kitabımızın dua ile başlayıp dua ile sona erdiği gibi, insan da doğumundan ölümüne kadarki süreçte dua ile hep iç içedir. Anne-babamız Allah ın emri ve Peygamberin kavliyle diyerek girdiler dünya evine.. Besmeleyle yoğruldu hamurumuz. Ve sonra biz dünyaya geldik. Daha doğar doğmaz kulaklarımıza ezan/kamet okundu dua niyetiyle. 

Geldiğimiz bu dünya sınav salonunda Yüce Yaratıcı nın bizim için uygun görüp belirlediği bir süre ömür süreceğiz. Sınav süresi sona erince ayrılacağız dünyadan. Ardımızdan yine dua niyetiyle namaz kılınacak ve dualar edilecek. 

Önemli olan ise bu iki dua demetinin arasını, diğer dua demetleriyle süsleyip, hayatı bir güzel dua buketine dönüştürebilmektir. 

Duadan en ileri düzeyde sonuç alabilmek için, dua şuurunun oluşması gerekir. Bunun için de kimden, neyi, ne zaman ve nasıl isteyeceğimiz son derece önemlidir. Bu bilincin oluşması için öncelikle bir dua örgüsü olan Kur ân ı çokça okumak, sonra da ağzı dualı bir insan olan Peygamberimizi tanımak gerekir. Kısaca Yüce Allah ın ve Hz. Peygamber in bizlere sunduğu dua örneklerinden faydalanmak gerekir. Kırk Yaş Duası 

İşte Kitabımızın bize sunduğu dua örneklerinden birisi de insanın özellikle kırk yaşına basınca yapması gereken şu duadır: 

Biz insana, anne ve babasına güzel muamele etmesini emrettik. Zira annesi onu nice zahmetlerle karnında taşımış ve nice güçlüklerle doğurmuştur. Çocuğun anne karnında taşınması ve sütten kesilmesi otuz ay sürer. Nihayet insan, gücünü kuvvetini bulup daha sonra kırk yaşına girince, Ya Rabbî! der. Gerek bana, gerek anneme babama lütfettiğin nimetlerine şükür yoluna beni sevket. Senin razı olacağın makbul ve güzel iş yapmaya beni yönelt ve bana salih, dine bağlı, makbul nesil nasib eyle! Rabbim! Senin kapına döndüm, ben sana teslim olanlardanım. Işte Biz, onların yaptıkları en güzel işlerini, taatlerini kabul edip, günahlarını affedeceğiz. Bunlar cennetlikler arasındadırlar. Bu, onlara söz verilen gerçek bir vaaddir. 

Fakat bir de öyleleri var ki, kendisini imana dâvet eden anne ve babasına: Öf be! Yetti artık! Benden önce nice nesiller ölüp de geri dönmediği hâlde, siz beni mezarımdan dirilip çıkarılmakla mı korkutuyorsunuz! derken, onlar: Allah a sığınıp yalvararak oğullarına: Yazık ediyorsun kendine! derler, imana gel, Allah ın vâdi elbette gerçektir. O ise yine de: Bu âhiret inancı eskilerin masallarından başka bir şey değildir diye diretir. Işte onlar, kendilerinden önce insanlardan ve cinlerden gelmiş geçmiş topluluklar içinde, haklarında azap hükmü kesinleşmiş olanlardır. Çünkü onlar hüsrana uğramış kimselerdir. 

Herkesin, yaptığı işlere göre dereceleri vardır. Sonuçta Allah onlara işlerinin karşılığını tam tamına ödeyecek, onlar asla haksızlığa mâruz kalmayacaklardır. (Ahkâf/46: 15-19) 

Âyetlerde iki evlâat tipinin karşılaştırılması yapılmaktadır. Bunlardan biri hayırlı, diğeri ise hayırsız evlâttır. Önce nimetlere şükreden, kendine, anne-babasına ve nesline dua eden, tevbe eden Müslüman evlât tiplemesi yapılarak, insanlar ona yönlendirilmekte, ardından da hayata gelmesine sebep olan anne-babası ile bile iyi geçinemeyen, onları incitip üzen, Diriliş/Hesap Günü nü imkânsız gören ve Allah ın uyarılarına eskilerin masalları diyen kötü ve hayırsız evlât portresi çizilerek, böyle olmama konusunda insan uyarılmaktadır. 

Âyette geçen ve özellikle kırk yaşında okunması tavsiye edilen, âlimlerin, bilhassa çocuğu haylaz ve yaramaz olan anne-babalara çokça okumayı tavsiye ettikleri bu (Kurtubî, el-Câmi , 16:194) duanın metni şöyledir: 
وَوَصَّيْنَا الإِنسَانَ بِوَالِدَيْهِ إِحْسَانًا حَمَلَتْهُ أُمُّهُ كُرْهًا وَوَضَعَتْهُ كُرْهًا وَحَمْلُهُ وَفِصَالُهُ ثَلاَثُونَ شَهْرًا حَتَّى إِذَا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَبَلَغَ أَرْبَعِينَ سَنَةً قَالَ رَبِّ أَوْزِعْنِي أَنْ أَشْكُرَ نِعْمَتَكَ الَّتِي أَنْعَمْتَ عَلَيَّ وَعَلَى وَالِدَيَّ وَأَنْ أَعْمَلَ صَالِحًا تَرْضَاهُ وَأَصْلِحْ لِي فِي ذُرِّيَّتِي إِنِّي تُبْتُ إِلَيْكَ وَإِنِّي مِنَ الْمُسْلِمِينَ

Kırk Yaşın Önemi 

Kırk yaş, sinn-i kemal, yani olgunluk yaşıdır. Insan, kırkına basınca maddî ve manevî, aklî ve bedenî birikim ve donanıma sahip olarak kemale erer. Peygamberimiz başta olmak üzere pek çok peygambere peygamberlik vazifesi kırk yaşında verilmiştir. Pek çok ilim adamı, kırk yaşından sonra eser yazmaya başlamıştır. Dua ille de kırk yaşa gelince yapılacak diye bir şey yok, ama kırk yaşa özellikle vurgu yapılmıştır. Zaten âyette rüşd çağında da bu duanın yapılması gereği vurgulanmıştır. Rüşd çağının, 13, 18, 25, 33 yahut 40 yaş olabileceği konusunda görüşler vardır (Razî, Tefsir, 28:16). 

Kırk yaş, ortalama insan ömrünün ortasıdır. Insan, bu çağda geçmişindeki birikimlerinden hareketle geleceğe dönük hazırlıklara daha yoğun bir biçimde yönelir. Bazılarında bu çağdaki bu sorgulama ve kararsızlık çeşitli bunalımlara sebep olabilmektedir. Bu yüzden kırk yaş sendromu, kırkından sonra azma literatürümüzde meşhurdur. 

İnsan, genellikle kırk yaşına basınca çocukları yetişmiş olur ve acısı tatlısıyla anne baba olmanın ne demek olduğunu daha iyi anlamaya başlar. 

Kırk sayısının daha başka özel sebepleri de olabilir. Nitekim kültürde kırk rakamına çeşitli anlamlar yüklenmiştir. Kur ân da kırk sayısı üç yerde, biri Hz. Musa nın Tûr da geçirdiği kırk gece ile ilgili olarak (Bakara, 2/51); ikincisi, Israiloğullarının kırk yıl çölde perişan bir hâlde dolaşması anlatılırken (Maide, 5/26); bir yerde ise yazımızın konusu olan dua ile ilgili olarak (Neml, 27/19) geçer. Duadaki Mesajlar 

Rabbimiz, hem bizi dua etmeye yönlendiriyor hem de bize dua öğretiyor. O nun öğrettiği dualar, son derece anlamlı, kapsamlı ve yerli yerince kelime ve cümlelerden oluşmuştur. Ilâhî kaynaklı dualar kabul edilmeye lâyık ve en yakın dualardır. Bu yüzden onlardan çokça yararlanılmalıdır. Zaten aynı dua, Kur ân da az bir farkla Hz. Süleyman ın duası olarak da bizlere sunulur (Neml/27: 19). 

Duada önce, Yüce Allah ın üzerimizdeki nimetleri hatırlanıyor, o nimetlere gereği gibi şükretme imkânı isteniyor. Senin nimetin denilerek nimetin gerçek sahibine dikkat çekiliyor. Gerçek şükür, nimetin nimet olduğunu bilmek, nimetin asıl sahibini tanımak, nimeti asıl sahibinin ölçüleri doğrultusunda kullanmak, nimet sahibine dilimizle teşekkür etmek, nimetin elimizden alınıvereceğini düşünmek, lâyıkıyla şükredebilmek için Yüce Allah tan yardım istemekle olur. 

İkinci olarak duada, anne-babamıza bahşedilen nimetler hatırlanıyor ve onlara da lâyıkıyla şükredebilme arzusu dile getiriliyor. Anne babamız da nimetlerin en büyüğü, evlât olarak biz de onlar için büyük nimetleriz. Bu nimetlere şükredebilmek için ise, anne babanın kıymeti bilinmeli, onların haklarına riayet edilmeli, onlara öf bile denmemeli, her bakımdan onlara kol kanat germeli, onlara yaraşır evlât olmalı ve nihayet onlara dua etmeli. 

Üçüncü olarak, Cenab-ı Allah ın hoşnut olacağı salih amel işleyebilme konusunda O nun yardımı isteniyor. Her zaman ve her yerde salih davranışların insanı olmak son derece önemlidir. Salih amel, hem kişinin kendisine, hem de başkalarına yararı olan ve Yüce Allah ın razı ve hoşnut olacağı tüm davranışlardır. Allah ın ve kulların haklarına riayet edilerek yapılan tüm davranışlar bu kavramın içerisine girer. Salih davranış, sulh ve ıslah merkezli her harekettir. Onunla kişi hem kendini, hem de başkalarını ıslaha çalışır. Toplumda salih davranışların yaygınlaşması, iç barışın, esenliğin, ıslahın yaygınlaşması demektir. 

Dördüncü olarak, bana salih, dine bağlı, makbul nesil nasib eyle; zürriyetimi benim için ıslah eyle isteği geliyor. Çoluk çocuğumuzun iyi olması için yapılması gerekenleri yaptıktan sonra dua etmeli. Neslimizin salihlerden olması önemli, ama onların salihliğinden bizim de yararlanmamız daha da önemli ve güzel. Nice dindar evlâtlar vardır, anne babalarına hayrı yok, onlara dargındır. Yahut anne baba, çocuğu doğru yola gelmeden, salih davranışlarınadamı olmadan dünyadan göç etmiştir. Duada, evlatlarımız salih olsun, onların bu güzelliklerinin bilhassa ahirette bize de yararı olsun , deniyor. 

Beşinci olarak tevbe geliyor. Tevbe, kulun Allah a dönmesi, günahı bırakıp O na itaata yönelmesi, günahı için O ndan af dilemesidir. Kişi, insan olması hasebiyle her zaman olduğu gibi, anne-baba olurken, çocuklarını yetiştirirken de yapması gerekenleri yapmamış, yahut eksik yapmış olabilir. Işte tüm bu eksikliklerden dolayı tevbe. Işlediğim günahlarımın affı için tevbe, işleme ihtimali olan günahlara düşmeme konusunda Allah ın yardımı için tevbe. 

Son olarak Müslüman olduğumuzu teyit ve te kid ediyoruz. O na teslim olduğumuzu, her şeyimizle O nun olduğumuzu ilan ediyoruz. Zira Müslüman yaşamak kadar, Müslüman olarak dünyadan göç etmek de önemlidir. Onun için canımı iyiler safında Müslüman olarak al, beni salihlerin arasına kat! diye duada bulunmalı, bu duaları dilimizden hiç eksik etmemeliyiz. 

Sonraki âyetlerde ise hayırsız evlât ve onun özellikleri anlatılıyor.. Bu âyette hayırlı evlât portresi çizildi, ardından hayırsız evlât profili çiziliyor. Karşılaştırmalı olarak iki tip sunularak, hayırlı evlât olmaya yönlendiriliyor. Sonuçta her insan, birilerinin evlâdıdır. Buna göre her evlât iyi olsa, herkes iyi olacaktır. Toplumun iyi olması, evlâtların iyi olmasına bağlıdır. 

O hâlde Rabbimizin bize sunduğu bu anlamlı duayı kuşanalım, onu dilimizden ve gönlümüzden hiç düşürmeyelim. Anne-baba, insanın en başta hürmet edeceği kudsî iki varlıktır. Onlara hürmette kusur eden, Hakk a karşı gelmiş sayılır. Onları hırpalayan er-geç

hırpalanmaya maruz kalır.

* * *

İnsan, daha küçük bir canlı halinde var olmaya başladığı günden itibaren, hep anne-babanın 

omuzlarında ve onlara bâr olarak gelişir. Bu hususta ne peder ve vâlidenin çocuklarına karşı olan 

şefkatlerinin derinliğini tâyine, ne de onların 

çektikleri sıkıntıların sınırını tesbite imkân yoktur. Bu itibarla, onlara hürmet ve saygı, hem bir insanlık borcu hem de bir vazifedir.

* * *

Ebeveynin kadrini bilip; onları,

Hakk ın rahmetine ulaşmaya vesîle sayanlar, bu dünyada da, öteler ötesinde de en talihlilerdendir. Onların varlıklarını istiskâl edip, hayatlarına karşı bıkkınlık gösterenler ise, sürüm sürüm olmaya namzet bir kısım uğursuzlardır.

* * *

İnsan, peder ve vâlidesine karşı hürmeti nisbetinde, Yaratıcısına karşı da hürmetkâr sayılır. Onlara hürmeti olmayanın, Allah a (c.c.) da hürmet ve 

saygısı yoktur. Günümüzde, ne garip tecellilerdendir ki, sâdece Allah a karşı saygısız olanlar değil, O nu sevdiğini iddia edenler bile, anne ve babalarına 

isyandan geri kalmamaktadırlar..!

* * *

Evlât, anne ve babasına fevkalâde hürmetli

ve itaatli; onlar da, en az onun cismaniyetine 

verdikleri ehemmiyet kadar kalbîve ruhîhayatına da ehemmiyet verip, onu bir an evvel en maharetli 

hekimlerin terbiyesine teslim etmelidirler. 

çocuğunun, kalb ve rûhunu unutan anne-baba ne câhil, böyle bir görgüsüzlüğe kurban giden çocuk, ne tâlihsizdir..!

* * *

Anne-babanın hukukunu hiçe sayan ve onlara

isyan eden evlât insan bozması bir canavar , 

çocuğun mânevîhayatını garanti etme gayretinden mahrum ebeveyn de merhametsiz birer 

gaddardırlar. Ve hele, çocuk yolunu bulup 

kanatlandıktan sonra onu felç eden

anne ve babala

.

İnsanımızı zararlı alışkanlıklardan korumada Kur'ân Yöntemi

Kutsal kitabımız Kur ân-ı Kerim, davranışlarımızı değerlendiren, bizleri hep iyiye, yararlıya yönlendiren bir rehberdir. Zararlı alışkanlık, Kur ân ın iyi/güzel görmediği, kısaca tasvip buyurmadığı her söz ve eylemdir. Bunların başında bugün pek çok insanın içerisine düştüğü alkol, uyuşturucu, sigara, zina-fuhuş, tefecilik-faiz gibi şeyler gelmektedir. Kur ân, bunları kötü, zararlı, haram, günah, pislik olarak nitelendirir. Bu davranışlar, tarih boyunca insan toplumlarında hep görünen şeylerdir. Bunlar, Kur ân öncesi toplumlarda olduğu gibi, Kur ân ın indiği toplumda da vardı, günümüz toplumlarında da vardır. Yüce Kitabımız, bu sayılan kötülüklerin içerisinde boğulan insanları almış, onlarla ilgilenmiş, onları aydınlatmış, şuurlandırmış ve sonuçta temiz bir toplum hâline getirmiştir.

Kur ân ın kesin olarak haram/günah saydığı bu ve benzeri davranışlar aslında tüm İlâhî dinlerde de yasaktır;1 doğru düşünen selîm akıl da bunların, hem kişinin kendisine hem de başkalarına zararlı olduğunu söyler. Bunların zararlı olduğu genelde herkes tarafından bilinir ve kabûl edilir. Bu konuda pek çok şey yazılmış ve söylenmiştir, bugün de bilgilendirme ve uyarılar devam etmektedir. Hattâ bunları alışkanlık hâline getirenler de dahil hiç kimse bunların iyi/güzel şeyler olduğunu söylemez. Ama insanlar bunların ağına düşmekten de bir türlü kendilerini alamamaktadırlar.

Türkiye de Zararlı Madde Kullanma Nisbeti

Yapılan tespitlere göre Türkiye de söz konusu zararlı maddeleri kullananların sayısı (yaklaşık olarak) şöyledir: 

†Sigara tiryakisi 22-23 milyon,
†Alkol dostu 20 milyon,
†Alkol bağımlısı 5 milyon,
†İlaç bağımlısı 5 milyon kişi (Diyanet Dergisi, sayı: 101, s: 199).

Yapılan araştırmalara göre 20 yaşından sonra sigaraya alışmak nadir rastlanan bir durum olmaktadır. Sigara içenlerin % 83 ü 20 yaşından, % 93 ü ise 25 yaşından önce sigaraya başlamaktadır. Her yıl ülkemizde 100.000 insanımızı erken yaşlarda sigaraya kurban vermekteyiz. Eğer tedbir alınmazsa önümüzdeki 20 yılda bu sayı 250.000 e çıkacak. Şu rakamlar da Türkiye de Sigara Tüketiminin boyutlarını göstermektedir:

Türkiye Yeşilay Derneği, Türkiye de geçen yıl yaklaşık 11 katrilyon 27 trilyon lira tutarında alkollü içki ve tütün ürünü tüketildiğini belirledi. Yeşilay Derneği nin, Tekel, DİE ve Dış Ticaret Müsteşarlığı verilerinden derlediği bilgilere göre, 2002 yılında toplam 3 katrilyon 607 trilyon 736 milyar 135 milyon lira değerinde 340 bin 817 ton tütün ve tütün mamulü satıldı.

Bu satışların 1 katrilyon 668 trilyon 324 milyar 41 milyon liralık bölümünü TEKEL, 1 katrilyon 187 trilyon 16 milyar 459 milyon liralık bölümünü de özel sektör yaptı. Geriye kalan 752 trilyon 395 milyar 635 milyon liralık bölümü ise ithâl edilen tütün ürünleri oluşturdu.2

Bu veriler ışığında şu soruyu sorabiliriz: Zararları net bir şekilde ortada olduğu hâlde, neden insanlar bu zararlı alışkanlıklara düşüyorlar ve neden onlardan kurtulamıyorlar? Her şeyden önce şunu söyleyelim ki, zararlı alışkanlıkların zararlı olduğunun mücerret olarak bilinmesi, insanların onlardan uzak kalmalarına yetmemektedir. Elbette bu, bilgilendirmenin önemsiz olduğu anlamına gelmez. Bilgilendirme mutlaka olmalıdır, ama önemli olan bilginin uygulamaya dönüşmesi için gereken yapılmalıdır. İlk emri Oku olan bir dinin Peygamberinin (s.a.s.) Ya Rabbi! Benim ilmimi artır! (Tâ-Hâ Sûresi, 20/114); Allahım, Sen den faydalı bilgi isterim, faydasız bilgiden de Sana sığınırım! duâsı iyi anlaşılmalıdır. Kısaca belirtmek gerekirse faydalı bilgi, eyleme dönüşen, hem kişinin kendisine hem de başkalarına yararı olan bilgidir. Faydasız bilgi ise, eyleme dönüşmeyen ve sonuçta kimseye yararı olmayan bilgidir.

Zararlı Alışkanlıklara Hiç Düşmemek

İdeal olanı, zararlı alışkanlıklara hiç bulaşmamaktır. Hastalığa hiç yakalanmamak, ne kadar küçük olursa olsun herhangi bir hastalıkla mücadele etmekten çok daha kolaydır. Bu yüzden tıpta koruyucu hekimlik son derece önemlidir. Günahlara düşmeme konusunda da aynı durum geçerlidir. Nitekim Kur ân da çeşitli yasaklara dikkat çekilirken yapmayın değil de yaklaşmayın ifadesi yer alır. Bunu şu örneklerde görebiliriz: İkiniz (Hz. Adem ve eşi) şu ağaca yaklaşmayın! (Bakara Sûresi, 2/35); İşte bunlar Allah ın belirlediği sınırlar, onlara yaklaşmayın.. (Bakara Sûresi, 2/187); Fuhşun açığına da gizlisine de yaklaşmayın. (En am Sûresi, 6/151); Zinaya yaklaşmayın. (İsrâ Sûresi, 17/32); Yetim malına yaklaşmayın.. (En am Sûresi, 6/152). Bu ifadelerde, yasakları yapmak şöyle dursun, onları akılların ucundan bile geçirmeme gereğine vurgu yapılmaktadır. Zira yasakları düşünmek, onlara yanaşmak, onları işleyenlerle beraber olmak, uzaktan da olsa onlarla ilgilenmek gibi şeyler, hiç beklemediği bir anda insanı onların içerisine düşürüverir.

Yüce Yaratıcı (c.c.) genel olarak bizlere, tertemiz bir vücut, arınmış bir ruh, kirlenmemiş bir akıl ve beyin bahşetmiştir. Önemli olan, sahip olduğumuz bu nimetleri tertemiz olarak koruyabilmektir. Hiçbir günah/zararlı alışkanlık bir sefercik olsun denenmeye değmez ve denemeye gelmez. Zararlı olan hiçbir şey küçümsenmemelidir. Bir kereden ne olur, bir kerecik tadına bakalım sonra bırakırız, gibi yaklaşımlar zararlı alışkanlıkların ağına düşmenin albenileridir. Akıllı insan, zararlı alışkanlıklara düşen insanların düştükleri acıklı hâlleri görüp, aynı durumlara düşmeyen kimsedir. Ama ne hazindir ki meraklı bir varlık olan insan, başkalarının yaşadığı tecrübelerden her zaman gereği gibi ders almasını bilememiştir. Bu yüzden ibret almayanlar için tarih hep tekerrür etmiştir. Bu konuda yapılan araştırmalara göre, zararlı alışkanlıklara düşen insanların önemli bir kısmı, merak ettikleri için bu alışkanlıkların ağına düşmüşlerdir. Öte yandan zararlı alışkanlıklar, insanların çektikleri, katlanmak zorunda oldukları bir takım sıkıntılardan kaçıp kurtulmak için bir sığınma aracı olarak algılanmıştır. Oysa her zararlı alışkanlık, insanın başına sadece yeni zararlar getirmektedir. Kimileri için de zararlı alışkanlık, kendini ispat etme, kabullendirme aracı görülmektedir. Oysa her insanın kendini ispat edebileceği o kadar çok özellik ve güzelliği vardır ki!

Çoğu insan zararlı alışkanlıklara düşme gerekçesi olarak, olumsuz şartları öne sürer, zamanın bozuk olduğundan, çevre ve arkadaşların kötülüğünden dem vurarak savunma mekanizmaları geliştirirler. Oysa, en olumsuz şartlarda, bir başına olsa bile insan isterse temiz kalabilir. Yüce Yaratıcı insana, doğruyu eğriden, yararlıyı zararlıdan ayırt edebilecek bir akıl ve güçlü bir irade vermiştir. Önemli olan aklı işletmek, aklın doğrultusunda iradeyi güçlendirebilmektir. Bu yüzden olacak ki Kur ân da onlarca âyette, Aklınızı kullanmaz mısınız, derin derin düşünmez misiniz, bakıp ibret almaz mısınız? buyurulur. Bu konuda Kur ân, bizlere pek çok canlı örnek sunar. Şimdi yaşadıkları toplumlarının bozuk olmasına rağmen, günahlara bulaşmadan yaşayabilen ve manen temiz kalabilenlerden Kur ân ın verdiği şu örneklere bakalım:

Örnek İnsanlar

Örnek 1: Hz. Adem in oğlu Habil, kendisini öldürmeye kalkan kardeşi Kabil e şöyle karşılık verir: Sen beni öldürmek üzere elini bana uzatsan da, ben seni öldürmek için elimi sana uzatacak değilim, çünkü ben Âlemlerin Rabbinden korkarım. Dilerim ki, sen benim günahımı da kendi günahını da yüklenip cehennemliklerden olasın. Zaten zâlimlerin cezası da budur. (Mâide Sûresi, 5/28-29). Habil, kendisini öldürmek isteyen kardeşine, karşılık vermekten kendini alıkoyan şeyin Allah korkusu ve adam öldürmenin âhiretteki cezası olduğunu söylemektedir. Bu konuda Kur ân da başka âyetler de vardır: Kim Rabbinin azametinden korkup da kendisini kötülükten alıkoyarsa, varacağı yer şüphesiz Cennet tir. (Nâziât Sûresi, 79/40-41). Rabbine karşı durmaktan korkan kimseye iki cennet vardır. (Rahmân Sûresi, 55/46).

Örnek 2: Hz. Yusuf (a.s.), Mısır a köle olarak satılıp sarayda hizmetçi olarak çalıştığı gençlik döneminde, üst düzey yöneticisinin hanımından gelen ve pek çok insan için cazip görünen bu teklif karşısında metanetini yitirmeden, sağlam bir kişilik örneği sergiler ve teklife yanaşmaz. Konu Kur ân da şöyle anlatılır: Doğrusu hanım ona sahip olmayı iyice kafasına koymuş ve buna yeltenmişti de. Eğer (daha önceden) Rabbisinin bürhanını görmemiş, (sıyanet altına alınmamış) olsaydı, Yusuf da ona meyledebilirdi. (Yusuf Sûresi, 12/24). Âyette Yusuf u günaha düşmekten alıkoyanın ‘Rabbin burhanı olarak zikredilmektedir ki, bu onun zinanın haram oluşunu, zina yapanın düçar olacağı cezayı bilmesi, iç dünyasında günaha karşı ahlakî bir duygunun oluşmuş bulunması ve Allah tarafından hususi sıyanete alınmış olmasıdır.

Örnek 3: Peygamberler başta olmak üzere pek çok insan toplumun bozulduğu, inançsızlık ve ahlâksızlık girdabına düştüğü dönemlerde bir başlarına da olsa temiz, inançlı ve ahlâklı kalabilmişlerdir. Bunun pek çok örneği Kur ân da anlatılır. Firavun un sarayında onun eşi ve bir başka adam imanlarını koruyabilmişlerdir. Peygamberlerin peygamber olmadan önce, daha çocuk yaşta sergiledikleri tavırlar bunun en açık örneğidir. Hz. İbrahim peygamberin (a.s.) küçük yaşta puta tapanlarla mücadele edişi, Hz. İsmail in babasının yanında koşmaya, çalışmaya başladığı bir çağda (bk. Elmalılı, Saffat, 37:102 âyetin tefsirinde) Allah yolunda kurban edilme konusunda gösterdiği tavır gibi.

Örnek 4: Mağara ehli diye anlatılan bir grup genç, seçkinlerden olan babalarına ve topluma rağmen imanlarını koruyabilmişlerdir. Yüce Allah onlarla ilgili olarak şöyle buyurur: Hakikaten onlar Rablerine inanmış gençlerdi. Biz de onların hidâyetini artırdık. Onların kalplerini metin kıldık. (Kehf Sûresi, 12/13-14). Bu ifadelerden de anlaşılacağı üzere o bir grup genç tevhide yöneldikleri ve Yüce Yaratıcı ya teslim oldukları için Yüce Allah onların hidâyetlerini artırmış ve kalplerini dayanıklı kılmıştır. Yani onlara güçlü bir iman, güçlü bir irade, donanımlı bir yürek verilmişti. 

Örnek 5: Hz. Meryem, bir kadın olmasına rağmen toplumda parmakla gösterilebilecek şekilde temiz kalabilmiştir. O, kendi irade ve çabasıyla tertemiz kalabilmiş, Yüce Allah da onun tertemiz ve güzel bir bitki gibi yetişmesine imkân sağlamıştır (Âl-i İmran Sûresi, 3/37; Tahrim Sûresi, 66/12).

Örnek 6: Kehf Sûresi nde bahçe sahibi iki arkadaşın hikayesi anlatılır (Kehf Sûresi, 12/32-44). Bunlardan biri oldukça variyetli, diğeri ise onun kadar variyetli olmayan iki bahçe/bağ sahibiydi. Sonuçta variyetli olan nankörlük yaparak inkâra sapmış, öteki ise azan arkadaşına rağmen şükreden bir kul olarak, sapan arkadaşını yola getirmek için çırpınmıştır. 

Örnek 7: Bir hadislerinde Hz. Peygamber Efendimiz (s.a.s.), hiçbir korumanın olmadığı kıyamet gününde Yüce Allah ın koruması altında olacak yedi grup insandan birinin de, kendisine davette bulunan makam-mansıp ve güzellik sahibi bir kadına Doğrusu ben Allah tan korkarım! diyebilen kişi olduğunu buyurmuştur (Buharî, Ezan , 36; Müslim, Zekât , 91).

Bütün bu ve benzeri pek çok örnekten de anlaşılabileceği üzere insan, çok olumsuz şartlarda, herkesin bozulduğu dönemlerde dahi kendi iradesi ile ahlâklı ve inanç bakımından tertemiz olabilir. Bunun için sağlıklı düşünen bir akıl, doğru bir bilgi donanımı, güçlü bir iç donanım ve nihâyet sağlam bir kişilik sahibi olmak gereklidir. Ama en önemlisi, en olumsuz şartlarda bile olumlu bir insan olunabileceğine inanmak, bunun için azim, çaba ve kararlılık gereklidir.

Zararlı Alışkanlıklardan Kurtulmak

Kur ân, insanın zararlı alışkanlıklara hiç bulaşmamasını hedefler. Ama şu veya bu sebeple zararlı alışkanlıklara düşmüş olanların onlardan kurtulmaları için de gereken uyarılarda bulunur. Onun bu uyarılarda izlediği yöntemin son derece anlamlı yönleri vardır. Kur ân ın bu yöntemi hem bu alışkanlıklara düşenler için, hem de insanları zararlı alışkanlıklardan kurtarmak isteyenler için oldukça önemlidir. Şimdi kısaca Kur ân ın izlediği bu yöntemin ana noktalarını belirtmeye çalışalım:

İyilik ve güzellikler gibi zararlı alışkanlıklar da bağımlılık yapmaktadır. Ama insan güçlü bir irade donanımına sahiptir. İnsan iradesi sayesinde pek çok güçlükleri aşabileceği gibi, bırakılmaz gibi gözüken alışkanlıkları, tiryakilikleri de terk edebilmektedir. Önemli olan bu gücü güçlendirmek ve işler hâle getirmektir. Bunun için yapılması gerekenleri şöyle sıralayabiliriz:

a. Bilgilenmek: Doğru ve ikna edici bilgiler edinmek. Bilgiyi güncelleştirerek çağımız insanının akıl ve mantığına uygun olarak sunabilmek, insanın aklına, ruhuna ve gönlüne inebilmek. Bu konuda kitle haberleşme vasıtalarına büyük görev düşmektedir.

b. İnanmak ya da bilgiyi özümsemek: Kur ân insanların derununa, iç dünyasına hitap eden, onun iç duygularını tahrik eden bir kitaptır. Pek çok âyette insandan aklını kullanması, kalp gözüyle olaylara bakması istenir. Nihâyet Kur ân, içi başka dışı başka olmayan, özü-sözü bir samimi insan tipi yetiştirmeyi hedefler. Yıllarca zararlı alışkanlıkların tiryakisi olup artık daha bırakamaz dediğimiz pek çok kimse doktorun kesin teşhis ve tavsiyesi ile bir anda bırakabiliyor. Demek ki onun zararlı olduğuna yakinen inanıyor ve bu güçlü inanç, ona güçlü bir irade kazandırıyor. İşte o kimselere bu zararlı şeylere bulaşmadan önce güçlü bir iman ve irade kazandırmak gerekmektedir

c. Yüce Allah ı hesaba katarak yaşamak: Bu duygu yasaların, güvenlik güçlerinin, insanî kontrol mekanizmalarının ulaşamadığı, göremediği yer ve zamanlarda insanı doğru çizgide tutacak, onu sapmaktan alıkoyacaktır. Ama önemli olan, bu duygunun hep aktif bir hâlde zinde tutulmasıdır. Bunun için Yüce Yaratıcı doğru tanınmalıdır.

d. Ahiret inancı ve hesap şuuruna sahip olmak: Zaten inanmanın başı, Allah a ve Âhiret e inanmaktır. İnsanın her zaman ve her yerde Yüce Allah ın kontrolünde olduğunu düşünerek yapıp ettiklerinden sorgulanacağının şuurunda yaşaması, onu rasgele ve anlamsız bir hayat sürmekten alıkoyar, kendisine ve başkalarına fayda vermeyen şeylerden uzak kalmasını sağlar. Hayat bu şuurla anlamlı ve değerli bir hâl alır.

e. Toplumun kontrol mekanizmalarının çalıştırmak: Aile, çevre, arkadaş, toplum, medya ve devlet gibi etkili ve yetkili kişi ve kuruluşlar, üzerlerine düşeni lâyıkıyla yapmalıdırlar.

f. Hep Güzel Örnek Olmak: Her insanı izleyen, onu kendisine örnek alan kimseler vardır. Bu yüzden konumu ne olursa olsun herkes, çevresine iyi örnekler sunmaya çalışmalıdır. İyi bir çığır açıp, güzel bir başlangıç yapıp başkalarının iyi ve güzele yönelmesini sağlamak ne kadar güzel ve takdire şayan bir şeyse; kötü bir çığır açmak, kötü bir başlangıç yapmak da o denli çirkin ve vebali olan bir şeydir. Biz her zaman iyi ve güzele talip olmalı ve bu konuda başkalarına ön ayak olmalıyız. Bu meyanda sözgelimi sigara içmeyenler, sigara içenlerden çok daha vefakâr ve fedakâr olarak insanlara güzel örnek olmalıdırlar.

Kur ân ın Günahlardan Vazgeçirme Yöntemi

Kur ân da, davranış bozukluklarına, Yüce Yaratıcıdan kopma/uzaklaşma ve temiz insanî değerlerden yabancılaşma demek olan günahlara dikkat çeken ve onlara düşmemek için bizleri uyaran pek çok âyet yer alır. Biz burada bunlardan biri olan içkinin yasaklanışı üzerinde duracağız.

Kur ân, alkollü içeceklerin yaygın bir biçimde kullanıldığı bir topluma indi. O, böyle bir toplumu kısa zamanda içkiyi neredeyse hiç kullanmayan bir toplum hâline getirdi. Tarihte çeşitli toplumlarda devletçe konulan içki yasaklarının yapamadığını Kur ân yapmış ve bunda da başarılı olmuştur. İçki ile ilgili olarak Kur ân da yer alan âyetler, iniş sürecine göre şöyledir:

İlk merhale:

Hurma ve üzüm gibi meyvelerden hem sarhoş eden içki hem de güzel gıdalar edinirsiniz. İşte bunlarda da aklını kullanan kimseler için büyük bir ibret vardır. (Nahl Sûresi, 16/67). Mekke döneminin son zamanlarına doğru inen bu âyet içkiyle ilgili ilk inen âyettir. Âyette çok veciz bir biçimde içki ile ilgili bilgilendirme yer almış, hurmadan elde edilen güzel gıdalarla sarhoşluk veren içki karşılaştırılması yapılmış ve sarhoşluk veren şeyden sakınmaya yönlendirmede bulunulmuştur. Âyetin aklını kullanmaktan bahsederek son bulması da oldukça ilginçtir. Gerçekten de aklını kullanan kimse, güzel gıdalar yerine sarhoşluk veren şeyi tercih etmeyecektir. Sonuç olarak âyette hem konuyla ilgili bilgilendirme, hem de tatlı bir yönlendirme ve sakındırma söz konusudur.

Sonraki merhale:

Sana, şarap ve kumar hakkında soru sorarlar. De ki: Her ikisinde de büyük bir günah ve insanlar için bir takım faydalar vardır. Ancak her ikisinin de günahı faydasından daha büyüktür. Yine sana iyilik yolunda ne harcayacaklarını sorarlar. ‘İhtiyaç fazlasını de. Allah size âyetleri böyle açıklar ki düşünesiniz. (Bakara Sûresi, 2/219). Medine döneminin ilk yılında inen bu âyette dikkat çekici bir biçimde ‘Sana sorarlar †De ki kalıbı kullanılarak içki ve kumardaki zarar ve faydaların karşılaştırılması yapılıyor ve zararın/günahın çok daha fazla olduğuna dikkat çekiliyor. Âyette infak konusuna da temas edilerek içki ve kumarın israf sebebi olduğuna işaret ediliyor. Âyetin ‘düşünen bir toplum ibaresiyle son bulması ise, konu ile ilgili düşünmenin önemini ortaya koymaktadır. Kısaca âyet, hem içki ve kumardan sakınmaya hem de israftan kaçınıp iyilik yolunda harcamalarda bulunmaya daha kuvvetle yönlendirmede bulunmaktadır.

Üçüncü merhale:

Ey iman edenler! Siz sarhoş iken †ne söylediğinizi bilinceye kadar†cünüp iken de †yolcu olan müstesna†gusül edinceye kadar namaza yaklaşmayın… Şüphesiz Allah çok affedici ve bağışlayıcıdır. (Nisâ Sûresi, 4/43). Medine döneminin ortalarına doğru inen bu âyette içkili iken namaza yaklaşılmaması istenerek içkinin kullanım alanı sınırlandırılıyor. Yanı sıra, içkinin kişiyi, ne söylediğini bilmeyecek duruma düşürdüğüne dikkat çekiliyor. Aslında bu sınırlandırmanın peşinden bir yasaklamanın geleceği sezilebiliyor. Âyetin ‘ey iman edenler ifadesi, muhatapları Allah ın vereceği hükme uymaya yönlendirirken, affeden ve bağışlayan Allah hatırlatmasıyla son bulması ise, içkiden caydırma ve ümit verici olma bakımından duyguları tahrik etmektedir.

Son merhale:

Ey iman edenler! Şarap, kumar, dikili taşlar (putlar), fal ve şans okları birer şeytan işi pisliktir; bunlardan uzak durun ki kurtuluşa eresiniz. Şeytan, içki ve kumar yoluyla ancak aranıza düşmanlık ve kin sokmak; sizi Allah ı anmaktan ve namazdan alıkoymak ister. Artık (bunlardan) vazgeçtiniz değil mi? Allah a itaat edin, Resûle de itaat edin ve (kötülüklerden) sakının. Eğer (itaatten) yüz çevirirseniz bilin ki Resûlümüzün vazifesi apaçık duyurmak ve bildirmektir. (Mâide Sûresi, 5/90-92). Medine döneminin sonlarına doğru inen bu âyetlerde içki ve kumarın şeytan işi pislikler olduğu belirtilerek kesin bir şekilde yasaklama geliyor. ‘Ey iman edenler ifadesiyle başlayan âyetler, içki ve kumardan sakınmanın kurtuluş sebebi olacağını belirttikten sonra, içki ve kumarın kötü sonuçlarını çok çarpıcı bir şekilde anlatarak devam etmektedir. Âyetlerin ‘artık vazgeçtiniz değil mi? ifadesiyle bitmesi ve ardından Allah ve Resûlü ne itaati emreden ifadelerin gelmesi yasağı netleştirmekte ve pekiştirmektedir. Âyetlerde ikna edici ve kesinlikle vazgeçirici bir üslup kullanılarak akıl ve duyulara hitap edilmekte, hattâ üstü kapalı bir tehdide de yer verilmektedir.

Bu âyetlerde şu hususlar ilk etapta dikkatimizi çekmektedir:

Yasaklarla yasak olmayanlara, kötülüklerle iyiliklere, zararlı olanlarla yararlı olanlara karşılaştırılmalı bir biçimde dikkat çekilmiş ve insanlar hep iyi ve güzele yönlendirilmiştir.

Allah inancı sürekli gündemde tutularak günahlardan sakındırılmıştır.

Sorumluluk şuuru hatırlatılarak günahlara dikkat çekilmiştir.

Yasakların zararları açıklanarak ikna edici bir üslup kullanılmıştır. Dolayısıyla hem akıllar hem de duyular devreye sokulmuştur. Anlatımda kafa-kalb-duygular bütünlüğü gözetilmiştir.

İnsanları zararlı alışkanlıklardan kurtarmak için tedricîlik yöntemi izlenmiştir.

Teklifler

Zararlı alışkanlıklar konusunda ideal olanı, onlara hiç yaklaşmamaktır. Bunun için doğru bilgiler ışığında aklımızı kullanarak güçlü bir irade sahibi olabilir ve bu alışkanlıklara hiç düşmeyebiliriz. Bilgi sahibi olmadan fikir sahibi olmak, ikisi olmadan tecrübe sahibi olma handikabından kurtulmalıyız.

Zararlı alışkanlıkları dost edinmemiz, onların da bizi dost edinmesi anlamına gelmez. Hiç ummadığımız bir zamanda onlardan beklenmedik bir darbe yiyebiliriz. Onlar dost görünürler, ama onların düşman olduklarını anladığımızda iş içten geçmiş olabilir.

Sigara başta olmak üzere zararlı alışkanlıklara başlamak ve alışmak ücretsiz, son derece kolay ve zevkli olabilmektedir, ama onlardan kurtulmak ücretsiz, o kadar kolay ve zevkli olamamaktadır.

Her ikisi de zararlı olduğu hâlde içkinin sigara kadar yaygınlaşmamasında içkinin dinen haram oluşu, sigaranın haram yahut helâl oluşunun tartışılır olmasının tesiri vardır. Oysa İsraf etmeyiniz, çünkü Allah israf edenleri sevmez. (En am Sûresi, 6/14); Malını gereksiz yere saçıp savurma. Zira savurganlar şeytanın kardeşleridir. Şeytan ise Rabbine karşı çok nankördür. (İsrâ Sûresi, 17/26-27); Kendi ellerinizle kendinizi tehlikeye atmayınız! (Bakara Sûresi, 2/195); Nefislerinize kıymayınız.. (Nisâ Sûresi, 4/29); O Peygamber kendilerine iyiliği emreder, onları kötülükten sakındırır. Onlara güzel şeyleri helâl kılar, çirkin şeyleri ise haram kılar. (A râf Sûresi, 7/157); İslâm da zarar vermek de yoktur, zarara uğramak da. (Keşfü l-Hafâ, 2:509 †Malik, Ahmed b. Hanbel, İbn Mace ve Taberanî den); Ailesinin nafakasını boşa götürmesi, günah olarak kişiye yeter. (Nevevî, Riyazü s-Salihîn, 1:331 †Müslim, Nesâî ve Ebu Davud dan) gibi dinî temel düsturlar ve bugünkü ilmî verilere göre sigaranın da caiz olamayacağı, olmadığı iyi bilinmelidir.

Zararlı alışkanlıklara hiç düşmemek ve insanımızı hiç düşürmemek için, zararlı alışkanlıklardan kurtulmak ve insanımızı kurtarmak için bu konuda Kur ân ın takip ettiği usûl herkes için temel alınmalı ve uygulanmalıdır.

Kur ân ın pis, murdar, çirkin, zararlı diye nitelendirdiği haramlar, bir kerecik olsun denenmeye ve tadılmaya değmez şeylerdir. Çoğu zarar veren/sarhoşluk eden şeyin azı da zarar ve haramdır. Zararlı olan günah kirlerinin, tıpkı maddî pislik ve kir zerreleri, tıbbî virüsler gibi en küçüğünden bile kaçınılmalıdır.

Bilgilenmekten maksat, bilgiyi kullanmak olmalıdır. Bir şeyin zararlı olduğunu bilmek, o şeyden bütünüyle uzak kalabildiğimiz zaman gerçek manâda bilgiye dönüşür. Eyleme dönüşmeyen, davranışlarımıza yansımayan bilgi, kuru ve ölü bilgi yükleridir. Bilgiye işlerlik kazandırma ise, onu özümsemekle mümkündür.

Yapıp ettiklerimizi sürekli görüp gözeten Yüce Allah (c.c.), bize verdiği nimetleri yerli yerince kullanıp kullanmadığımızdan bir gün bizleri sorgulayacaktır. Bu şuurla yaşayarak hayatımızı anlamlandırmaya ve değerlendirmeye çalışmalıyız.

Kendimizi ve toplumun diğer fertlerini her türlü zararlı alışkanlıktan koruyabilmemiz için fertler olarak, arkadaş olarak, ailenin ve toplumun bir üyesi olarak yapmamız gereken pek çok şey vardır. Yalnızca kendimizin bu zararlı şeylerden uzak kalmasıyla yetinmemeli, elimizdeki tüm imkânları kullanarak insanlığı zararlı şeylerden korumaya gayret etmeliyiz.


* Cumhuriyet Ünv. İlahiyat Fak. Öğretim Üyesi
aakpinar@yeniumit.com.tr

Kaynaklar:

1-Örnek olarak Tevrat ta şu ifadeler yer alır: Sakın şarap ve içki içme.. Bkz. Leviler, 10/8-11; Hakimler, 13/3-5, 7, 13-14; Sayılar, 6/1-4; Süleyman ın Meseleleri, 31/4-5. İncil de de Hz. İsa nın içki içmeyeceğine dair sözleri yer alır. Bkz. Matta, 27/33-36; Markos, 14/24-25; Luka, 22/17-19; Yuhanna, 19/28-30. İçkiyi kutsal bir içecek hâline getiren ve bu konuda net bir yaklaşım sergileyemeyen Hıristiyan dünyasının konuya yaklaşımları ve değerlendirmeler için bkz. Yazar Nuri, Üç Büyük Bela: İçki-Uyuşturucu-Sigara, İstanbul, 1998, I, 18-65. 

2-Bkz. K.T.Ü. Tıp Fakültesi Göğüs Hastalıkları ana Bilim Dalı internet sayfası, www.sigara.gen.tr. Ve diğer sayfalar.


.

Kalın ve İnce Çizgileriyle Kader

Problem: Müslüman bir beldede, Müslüman bir ailenin çocuğu olarak dünyaya gelmek; İslâm olmayan bir beldede ve Müslüman olmayan bir ailenin çocuğu olarak dünyaya gelmeye göre bir imtiyaz mıdır? 

İslâm’la tanışan ve yeniden İslâm’a dönen kimselerin hayat hikayelerinde, onların bir rüya, bir olay yahut farklı bir kişiyle karşılaşıp, onların uyarılarıyla Müslüman olduklarını duyarız. Onların karşılaştıkları bu şeyler onlar için bir ayrıcalık mıdır? Bu gibi şeylerle karşılaşmayan insanların ne suçu var? Benzeri şeylerle onlar da karşılaşsalar, belki onlar da doğru yolu bulacaklar, ve benzeri sorular.. 

Bu yazımızda sık sık gündeme getirilen bu sorulara Kur’ân ayetleri ışığında cevaplar aramaya çalışacağız. Bu arayışta, oldukça çetrefilli olan ve tartışılması yasaklanan1, ama bir türlü insanın düşünüp soru sormaktan kendini alamadığı kader konusunu bir bütün olarak ele alacak değiliz. Belki sadece yukarıdaki sorular çerçevesinde, konunun bazı noktalarına değinerek bir fikir jimnastiği yapmış olacağız. Bu denememiz ile, kader konusunun yanlış anlamaya açık, ayakları kaydıran, çetrefilli bir konu olması yanında, tamamen anlaşılmaz bir mesele olmadığını da ortaya koymaya çalışacağız. Şunu da hemen belirtelim ki, kader konusu tafsilat ve teferruatıyla incelenip kavranabilecek bir konu değildir.. Kâinat, sırlar ve meçhuller alemidir.. Kader, insanoğlunun bu sırlar ve meçhuller karşısındaki bilgisinin sonlu ve sınırlı olmasından kaynaklanmaktadır.. İnsan ilminin sınırı ve sonlu oluşu, sırlar ve bilinmezler karşısında aciz kalışına sebep olmaktadır. Dolayısıyla insan, Allah kadar ilim sahibi olmadığı sürece -ki buna imkan yoktur- kadere inanmaya mecbur olacaktır.2 

Müslüman Bir Ailenin Çocuğu Olarak Dünyaya Gelmiş Olmak Nimetlerin En Büyüğüdür 

Her şeyden önce şunu teslim etmemiz gerekir ki, Müslüman bir beldede, Müslüman bir ailenin çocuğu olarak dünyaya gelmek, büyük bir nimet ve ilahi bir lütuftur. Bunun kadr ü kıymetini bilmeli ve nimet sahibine karşı şükrümüzü eksiksiz olarak yerine getirmeye gayret etmeliyiz. Bu konuda Kur’ân şöyle buyurur: “Hatırlayın ki Rabbiniz size: ‘Eğer şükrederseniz, elbette size (nimetimi) artıracağım ve eğer nankörlük ederseniz hiç şüphesiz azabım çok şiddetlidir! diye bildirmişti’.”3 “Eğer siz iman eder ve şükrederseniz, Allah size neden azap etsin! Allah şükre karşılık veren ve her şeyi bilendir.”4 Nimete şükür, nimet sahibini tanımak, nimetin nimet olduğunun farkına vararak onun kıymetini bilmek, nimeti sahiplenip onu nimetin asıl sahibinin istekleri doğrultusunda kullanmak, nimet sahibine hal ile olduğu gibi kâl (dil) ile de çokça hamd ü senalar etmekle olur. Bir de sahip olduğumuz nimetlerin elimizden alınıvereceğini, yahut bizlere hiç verilmemiş olabileceğini düşünerek bu sayılanları en güzel bir biçimde yerine getirmeliyiz. Nitekim Kur’ân’da nimetlerin elimizden alınıvereceğini hatırlatarak bizleri şükre davet eden pek çok ayet vardır. Onlardan bir kaçı şöyledir: 

“Dilesek onların gözlerini büsbütün kör ederdik. O zaman doğru yolu bulmaya koşuşurlar, ama nasıl göreceklerdi? Eğer dilesek oldukları yerde onların şekillerini değiştirirdik de ne ileriye gitmeye güçleri yeterdi ne de geri gelmeye!”5

“De ki: Düşündünüz mü hiç, eğer Allah üzerinizde geceyi ta kıyamet gününe kadar aralıksız devam ettirse, Allah’tan başka size bir ışık getirecek tanrı kimdir? Hala işitmeyecek misiniz? 

De ki: Söyleyin bakalım, eğer Allah üzerinizde gündüzü ta kıyamet gününe kadar aralıksız devam ettirse, Allah’tan başka, istirahat edeceğiniz geceyi size getirecek tanrı kimdir? Hâla görmeyecek misiniz?”6 “

De ki: Suyunuz çekiliverse, söyleyin bakalım, size kim bir akar su getirebilir?”7 

Ayetlerde sağlık, gece, gündüz ve su gibi en temel nimetlerin elimizden alındığı zaman, içerisine düşeceğimiz durumların vahametine vurgulu bir biçimde dikkat çekilmektedir. 

Burada göz ardı edilmemesi gereken bir husus da şudur: Müslüman bir toplumda dünyaya gelmiş olmak büyük bir nimettir, dedik. Bu nimeti veren Yüce Allah’tır. Yukarıdaki ayetlerde geçtiği üzere Yüce Allah ise, nimetlerini hak edip kıymetini bilenlere nimetlerini artıracağını haber vermiştir. O halde Müslüman bir toplumda/ortamda doğan kimse, bu nimeti hak etmiştir. Peki neyle? Bu sorunun cevabını şöyle verebiliriz: İnsan, kendi içinde bir bütünlük arz ettiği gibi; insan cinsi içerisinde de bir bütünün parçasıdır. Onun fiziğinin oluşmasında anne- babasının etkisi ve katkısı vardır, onlardan almış olduğu genler onun sağlıklı bir şekilde ve sahip olduğu özelliklerde dünyaya gelmesini sağlamıştır. Tıpkı bunun gibi, anne ve babanın ruhi ve manevi durumları da çocuğun ruhi yönünün belirlenmesine etki edebilir. Elbette bunda etkileyenler öncelikle sorumludur. Örneğin bir kâtilin yargılanmasında kâtilin cezası ayrıdır, onu suça azmettirici olanların cezası ayrıdır. İlki suçu işlediği için, ikincisi ise suça azmettirdiği için cezalandırılır. Nitekim İslâm, kişilikli çocukların yetişmesinde eş seçimine, ana-babanın ve çocuğun anne kamına düşmeden önce ve sonra helal gıdalarla beslenmenin gereğine, doğumdan sonra onun ilk duyacağı seslere (ezan ve kamet), çocukluk yıllarında duyacağı seslere, ona sunulacak güzel örneklere ve onun için yapılacak hayır dualara büyük önem vermiştir. Bunların hepsinin çocuğun kişiliğinin oluşmasında etkisi var demektir. Nitekim pek çok seçkin insan gibi Hz. İbrahim peygamber de, zürriyetinin de Salih Müslümanlardan olması için dua etmiş8, Peygamberimiz de kendisinin “Dedesi İbrahim’in duası, Hz. İsa’nın müjdesi ve anası Amine- ’nin rüyası”9 olduğunu belirterek bu gerçeğe işaret etmiştir. Dolayısıyla insan cinsinin bir parçası olarak dünyaya gelen kişinin, yetişeceği ortamın belirlenmesinde, ona o ortamı hazırlayanların katkısı da vardır. Anne baba çocuğun bir parçası, çocuk da onların bir parçasıdır, işte ortamın hak edilmesinde parçaların etkisi ve katkısı da vardır, bu etki ve katkıda bulunanlar da ona göre sorumludurlar. Genel olarak iyi aile çocukları iyilerden; kötü aile çocukları da kötülerden olmaktadır. İstisnaların arka planında ise yine kişilerin ihmali yatmaktadır. Hz. Nuh’un inanmayan oğlunun inkarcı olmasının ardında, peygamber olan babasının olmasa bile oğlunun kendi kusuru, inanmayan annesinin ve çevresinin etkisi vardır. 

İnsanlara Farklı Konumlar Biçen Yüce Yaratıcıdır: 

Yüce Rabbimiz erişilmez güç ve kudret sahibi olup dilediği her şeyi yapmaya ve istediği gibi takdir etmeye kadirdir. Bir adı da Hakîm olan Yüce Rabbin tüm yaptıklarında sayısız hikmetler vardır. Biz bu hikmetlerin kimini bilebiliriz, kimini ise bilemeyebiliriz. Ama şunu iyi bilmeliyiz ki O, tüm yaptıklarında, plan ve takdirinde asla sorgulanamaz ve yargılanamaz. Beni neden yarattın? Beni neden bu dönemde yarattın da şu dönemde yaratmadın? Neden beni bu ana babanın çocuğu olarak yarattın da şu özellikte bir ana babanın çocuğu olarak yaratmadın? Niçin beni kız olarak dünyaya getirdin de erkek olarak getirmedin? Bu ve benzeri sorular, O’nun Ulûhiyetine müdahaledir. Elbette O bir yaratıcı olarak dilediği her şeyi dilediği gibi planlayıp yapandır. “Çünkü Rabbin, istediğini hakkıyla yapandır.”10 “Allah, yaptığından sorumlu tutulamaz; onlar ise sorguya çekileceklerdir.”11 O’nun yaptıklarından sorgulanamaması, O’nun anlamsız ve yersiz şeyleri yapmış olması anlamına da gelmez. Elbette O, her şeyi en güzel, en mükemmel ve yerli yerince planlar, yapar ve yaratır. Nitekim O’nun yaratıklarına şöyle bir baksak, onlarda bir eksiklik, bir anlamsızlık, bir tutarsızlık bulmamız, şu şöyle olsaydı daha iyi olurdu dememiz asla mümkün değildir. “O ki, birbiri ile uyumlu yedi göğü yaratmıştır. Rahman olan Allah’ın yarattığında hiçbir uygunsuzluk göremezsin. Gözünü çevir de bir bak, bir bozukluk görebiliyor musun? Sonra gözünü, tekrar tekrar çevir bak; göz (aradığı bozukluğu bulmaktan) aciz ve bitkin halde sana dönecektir. “12 

Buna göre insanların hangi çağda ve hangi şartlarda dünyaya getirileceklerini belirleyen ve planlayan da O’dur. O’nun her yaptığında olduğu gibi, bunda da sayısız hikmet vardır. Ve O’nun her yaptığı anlamlı ve yerinde olduğu gibi, bu da anlamlı ve yerindedir. Öte yandan Müslüman bir beldede, Müslüman bir ailenin çocuğu olarak dünyaya gelen kimselerin hepsi Müslüman yahut iyi birer Müslüman olmamakta; Müslüman olmayan bir beldede ve Müslüman olmayan bir ailenin çocuğu olarak dünyaya gelen herkes de kafir olmamaktadır. Bunun, Kur’ân’da sayılan tarihî örnekleri vardır: İblis, olumsuz bir çevre ile karşılaşmadığı, üstelik Yüce Allah’ın pek çok nimetlerine yakından tanık olduğu halde O’na başkaldırıp şeytan olabilmiştir. Hz. Adem ve Hz. Nuh peygamberin oğullarından biri, Hz. Nuh ve Hz. Lut’un hanımları, peygamber kocalarına ve dolayısıyla Yaratıcıya başkaldırabilmişlerdir. Toplumunun ve ailesinin putperest olmasına rağmen Hz. İbrahim, putlara tapmaktan kendini koruyabilmiştir. Firavun’un sarayında yetişen bir kişi ile Firavun’un bizzat karısı Müslüman olabilmişlerdir. Son olarak Peygamberimiz zamanında yaşayıp onun çağrısını duyan pek çok kişi ona inanırken; yine aynı dönemde yaşayıp onun çağrısını duyduğu halde ona inanmayan kimseler olmuştur. Demek ki Müslüman bir çevrede yetişmiş olmak Müslüman olmak için yegane sebep; Müslüman olmayan bir çevrede yetişmiş olmak da kafir olmak için tek neden değildir. 

Yüce Allah Ezeli İlmiyle Kullarının Ne Olacağını Bildiğinden Onların Kaderini Önceden Belirler: 

Kullarından dilediğini hidayete erdiren de, saptıran da Yüce Allah’tır. Yüce Allah’ın erişilmez gücünü anlatan bu Kur’ânî ilke,13 Allah Teâlâ’nın kulları üzerinde baskı kurup onlara hiçbir şekilde dileme güç ve yetkisi vermediği anlamına gelmez. Belki her şeyin belli bir plan ve program dahilinde olduğu anlamına gelir. Yüce Yaratıcı, ezelî ve erişilmez ilmi ile kimin hidayet ve sapıklığa layık olduğunu iyi bilir ve O’na göre de hidayete layık olanı ona, sapıklığa yaraşanı da ona yöneltir. Hidayet dileyene o yolu kolaylaştırır, sapıklığı dileyene de o yolun önünü açar. Nitekim bir hadiste “Allah Teâlâ bir kulun hayrını diledi mi, onu ölümden önce salih amel işlemede muvaffak kılarak istimal eder” buyurulmuştur. Kendisine ‘Allah onu nasıl istimal eder’ diye sorulunca da “Ölümden önce ona, salih amel işleme imkanı tanır” demiştir.14 Elbette O, kime hayır dileyeceğini iyi bilir. Şerre yönelen, batıla şartlananlara hayır dilemez asla. Yüce Rabbimizin dünya ve Ahirette rahmetine ve lanetine müstahak olanlar bellidir. Pek çok ayet ve hadiste bunlar açıklanmıştır. 

Yüce Allah, Herkese, Yöneldiği Şeyi Kolay Kılar: 

Bu konuda Kur’ân’da şöyle buyurulmuştur: “Herkesin yöneldiği bir yön vardır. Haydin öyleyse hayırlara koşun, yarışın!”15 “Artık kim verir ve sakınırsa, en güzeli de tasdik ederse, biz de onu en kolaya hazırlarız (onda başarılı kılarız). Kim cimrilik eder, kendini müstağni sayar, en güzeli de yalanlarsa, biz de onu en zora hazırlarız. Düştüğü zaman da mal kendisine hiç fayda vermez.”16 Ayetler, insanlara iyilik ve ihsanda bulunan, Yüce Allah’a karşı sorumluluklarının farkında olarak O’ndan sakınan ve tevhidi, Allah’ın kendisine bahşettiği nimetleri, salih amelleri, cenneti doğrulayıp tasdik eden kimseye hidayet yolunun kolaylaşacağını haber veriyor. Aynı şekilde hayır ve iyilikler konusunda cimri olan, Rabbine karşı kendini yeterli görüp tevhidi, Ahireti yalanlayan kimseye de sapıklık/şer yolunun açılacağını bildirmektedir.17 Nitekim Allah katında cennetliklerin ve cehennemliklerin belli olduğunu söyleyen 

Peygamberimize “O halde amel etmek niye?” diye soranlara O, şöyle cevap vermiştir: “Siz çalışıp gayret etmeye devam edin, çünkü herkes ne için yaratılmışsa o, ona kolaylaştırılır. Cennetlik olana, cennetliklerin ameli kolaylaştırılır; cehennemlik olana da onların ameller kolaylaştırılır.”18 Peygamberimize hitaben gelen bir ayette de şöyle buyurulur: “Şüphesiz Allah, açığı da gizleneni de bilir. Seni en kolaya muvaffak kılacağız. O halde eğer öğüt fayda verirse öğüt ver.”19 Elbette Peygamberimiz, Allah tarafından seçilmiş bir seçkin kişidir. Ama aynı zamanda o, Peygamber olmadan önce sergilediği kırk yıllık hayatıyla peygamber olarak seçilmeyi görevlendirilmeyi hak etmiş biridir. İşte onun sahip olduğu bu güzellikler, Yüce Mevla’nın lütuf ve rahmetiyle birleşmiş ve onu peygamberliğe taşımıştır. Şu ayet ise genel olarak herkese yöneliktir: “Kim Allah’tan sakınırsa, Allah ona işinde bir kolaylık verir.”20 Demek ki Yüce Allah, kendine karşı yükümlülüklerinin bilincinde olarak, kendisini hesaba katarak yaşayan kullarına yöneldikleri her türlü hayır işinde kolaylıklar ihsan edecektir. Nitekim tarih boyunca bu, hep böyle olmuştur. En olumsuz şartlarda bile, gerçeği arayan, yönelen hakikat sevdalılarının önüne hayır kapıları açılmış, onlar hayırlar ve hayırlı kimselerle karşılaşarak hep hayra eren kimseler olmuşlardır. 


.

EFENDİMİZ(s.a.s.)'İN KUR'ÂN OKUYUŞU

Kur’ân’ın ilk muhatabı olan Efendimiz, her konuda olduğu gibi Kur’ân okuma, onu anlama ve onun hükümlerini hayata geçirme konusunda da bizlere en güzel örnekliği sunmuştur. Biz burada maddeler halinde Hz. Peygamberin Kur’ân okuyuşunu ve Kur’ân anlayışını okuyucularımıza sunmayı uygun bulduk. Zira Kur’ân’a muhatap olan o eşsiz insanın Kur’ân okuyuş ve anlayışı, bu konunun ilk ve en önemli referansıdır. 

a) Hz. Peygamber, Kur’ân’ın İlk Muhatabıdır. 
O, Kur’ân’ın ilk emri “Yaratan Rabbinin adıyla oku!” emrinin de ilk muhatabıdır. İlk muhatap olarak O, Kur’ân’ı okumak, ezberlemek ve anlamak için büyük gayret göstermiştir. O, Kur’ân okumaya ve onu ezberlemeye son derece düşkündü. O, bu konuda uyarılacak kadar çaba göstermiş, kendisine inmekte olan Kur’ân’dan bir şeyler kaçırma endişesi taşımıştır. Bu konuda Kur’ân’da şu ayetler yer almıştır:
“Gerçek hükümdar olan Allâh, çok yücedir. Sana vahyedilmesi henüz tamamlanmadan unutma endişesi ile Kur’ân’ı okumada acele etme ve: ‘Ya Rabbî! Benim ilmimi artır.’ de!” (Tâ hâ, 20/114)
“Sana vahyedileni unutmamak için tekrarlarken, hemen anında bellemek için dilini kımıldatma! Çünkü vahyi senin kalbinde toplamak ve onu okutmak Bize ait bir iştir. O halde Biz Kur’ân’ı okuduğumuzda, Sen de onun okunuşunu izle! Ayrıca onu açıklamak da bize ait bir iştir.” (Kıyamet, 75/16-19)
“Bundan böyle sana Kur’ân okutacağız da sen unutmayacaksın.” (A’lâ, 87/6)
“Bir de o kâfirler dediler ki: ‘Bu Kur’ân ona toptan, bir defada indirilmeli değil miydi?’ Halbuki Biz vahiyle senin kalbini pekiştirmek için böyle ara ara indirdik ve onu parça parça okuduk.” (Furkan, 25/32)

b) O, Kur’ân’ı tane tane, ağır ağır, üzerinde dura dura, düşüne düşüne ve ağlaya ağlaya okurdu. 
Rahmet ayetine gelince, Allah’ın rahmetini ister; azap ayetine gelince de ondan Allah’a sığınırdı. Bu şekildeki bir okuyuş bizzat Kur’ân’ın emri idi:
“Kur’ân’ı tertîl ile, düşünerek oku.” (Müzzemmil, 73/3) âyeti, tane tane, ağır ağır okumak; düşüne düşüne, açıklayarak, tefsîr ederek oku, şeklinde anlaşılmıştır.1
Allah Teâlâ’nın “Hem o vahyi, insanların zihinlerine sindire sindire okuman için zaman zaman gelen Kur’ân dersleri halinde indirdik.” (İsra, 17/106) emrini yerine getiren Hz. Peygamber (sallallahu aleyhi ve sellem)’in okuyuşu “kıraat-i müfessere” denilen ağır ağır, üstünde dura dura, anlaya anlaya olan bir okuyuştu.2
Ümmü Seleme, Allah Resûlü’nün kıraatini nitelerken şöyle demiştir: “O’nun okuyuşu açık bir şekilde ve harf harf / tane tane idi.”3
“Okurken bir korku ayetine geldiklerinde Allah’a sığınır, bir rahmet ayetine geldiklerinde Allah’tan rahmet diler, Allah’ı tenzih eden bir ayete geldiklerinde O’nu tesbih ederdi.”4 
Peygamber Efendimiz, okuduğu ayetlerin mesajını çok iyi anlıyor ve onları yerine getirme konusunda sorumluluğunun bilinci içerisinde bulunuyordu. “Beni Hûd suresi ve kardeşleri (Vâkıa, Hâkka, Mürselat, Nebe’, Tekvîr, Ğâşiye) ihtiyarlattı.”5 buyururken bunu açıkça ifade ediyordu. Bu sûrelerde gerçekleri yalanlayan, Allah’a ve elçilerine başkaldıran geçmiş kavimlerin nasıl helak edildiklerini, kıyametin dehşetli anlarını tasvir eden, diriliş ve hesap günü ile cennet ve cehennemi tasvir eden ayetler yer almaktadır. Nitekim İbn Abbas, Peygamberimize “Emr olunduğun üzere dosdoğru ol..” (Hud, 11/112) ayetinden daha zorlu bir ayet inmediğini, bu yüzden Peygamberimiz’in “Beni Hûd sûresi ihtiyarlattı” dediğini bildirir.6
Allah Resulü (s.a.s.), peygamber olmadan önce de doğru ve sağlıklı düşünen, temiz ve selim akıl sahibi bir insandı. O nübüvvetinden evvelde de bir nebi gibi tertemiz bir hayat yaşamıştı. Ama Kur’ân ile o, her bakımdan daha da mükemmelleşti. Kur’ân ayetleri onun düşünce ve davranışlarını şekillendirdi. O, Kur’ân sayesinde Yüce Allah’a, kendisine ve insanlara karşı sorumluluklarını en kestirme yoldan ve en doğru bir biçimde öğrendi.

c) Efendimiz Hem Gündüz Hem de Gece Kur’ân Okumaya Özel Bir Zaman Ayırırdı. 
O, her gün Kur’ân’dan bir hizib7 okumayı kendisine vazife edinmişti.8 Bu konuda O, Kur’ân’ın şu ayetine muhatap olmuştu:
“Ey örtüsüne bürünen Resûlüm! Geceleyin kalk da, az bir kısmı hariç geceyi ibadetle geçir. Duruma göre gecenin yarısında veya bundan biraz daha azında veya fazlasında ibadet etmen de yeterlidir. Kur’ân’ı tertîl ile, düşünerek oku..” (Müzzemmil, 73/1-4)

d) Hz. Peygamber, her fırsatta, her yerde ve çokça Kur’ân’ı okuyan; Kur’ân ise düşünce, inanç, ahlak ve eylem planında Hz. Peygamber’i dokuyan bir mesajdır. 
O, Kur’ân okumaktan hiç bıkmaz, yorulmaz, ondan hiç ayrılmaz ve uzun uzun Kur’ân okurdu. Evde, panayırda, sohbette, namazda hep Kur’ân okurdu. Gece sabahlara kadar Kur’ân’dan bir ayetle sabahladığı bile olurdu. Kur’ân, O’nun menbaı, melcei, dilinden düşürmediği dua ve virdi idi.
O’nun davetinin temelini Kur’ân ayetleri oluştururdu, O, Kur’ân merkezli konuşurdu. Kur’ân ayetleri, onun tesbih ve virdi olmuştu. O’nun günü Kur’ân ile başlar, Kur’ân ile sona ererdi. Sabah namazından sonra Haşr suresinin son ayetlerini, yatsıdan sonra Bakara suresinin son ayetlerini okur ve okunmasını tavsiye ederdi. Bunun yanında O’nun günlük hayatında sürekli okuduğu Kur’ânî virdler vardı. Geceleyin Âl-i İmran’ın son ayetleri, Ayetel-Kürsî, Muavvizât (İhlas, Felak, Nâs sûreleri) gibi sûreleri okurdu.
Hz. Aişe’nin bildirdiğine göre Peygamberimiz bir gece Âl-i İmran suresinin son on ayetini gözyaşları içerisinde okur ve “Bu ayetleri okuyup derin derin düşünmeyen kimseye yazıklar olsun!” buyurdu. Yine Ebu Hüreyre’den gelen bir rivayette, Peygamberimiz’in her gece bu son on ayeti okuduğu haber verilmiştir.9 
Huzeyfetü’l-Yeman, bir defasında onun gece namazının bir rekatında Fatiha, Bakara, Âl-i İmran ve Nisâ surelerini (yüz sayfadan fazla) okuduğunu anlatır.10
Rivayet edildiğine göre Peygamberimiz, bir gece, şu bir ayeti sabaha kadar tekrarlayıp durmuştur:11 “Eğer onlara azab edersen, şüphesiz onlar senin kullarındır. Onları bağışlarsan, şüphesiz Sen aziz ve hakimsin!” (Maide, 5/118)

e) O, kendisine verilmiş engin hikmet ve fetanet ile okuduğu ayetleri, murad-ı ilahi doğrultusunda anlıyor ve yeri geldikçe de insanlara açıklıyordu. 
Onun açıklamaları gerektiği kadar, son derece kısa ve özlü idi.12

f) Kendisine yöneltilen sorular, O’nun dilinde Kur’ân ayetleriyle cevap bulurdu. 
Efendimiz’e sorulan sorulara en güzel cevaplar Kur’ân’ da vardı ve O Kur’ân’dan cevaplar veriyordu.13 Peygamber Efendimiz’in rahle-i tedrisinde bulunan seçkin sahabi Abdullah b. Mes’ud bu hususta şöyle buyurmuştur: “Geçmiş ve gelecektekilerin ilmini isteyen Kur’ân’ı harmanlasın, hallac etsin.”14 Rivayette geçen, “deşelesin, harmanlasın, araştırıp tahlil etsin” anlamına gelen “Esîru, felyüsevvir” kelimelerinin seçilmiş olması oldukça dikkat çekicidir. Bu kelimelerin türetildiği “svr” kökü, yeri ziraat için eşmek, deşelemek, sürmek anlamına gelir.15 Buna göre ilim elde etmek isteyen Kur’ân tarlasını sürecek, başka bir deyişle onun altını üstüne getirerek onu işleyecek ve o tarlanın içerisinden ürünleri devşirecektir. 

g) Peygamber Efendimiz, okuyup anladığı Kur’ân’ı yaşıyordu. 
İlahi Kelam, O’nda hayat buluyor, adeta O’nun şahsında insanlaşıyordu. Kur’ân, Hz. Peygamberin şahsında en doğru bir biçimde anlaşıldı ve uygulamaya kondu. O, söz ve davranışlarıyla Kur’ân’ı açıklamış ve bu konuda en güzel örnekliği sunmuştur. Peygamberin hayatı, Kur’ân’ın somutlaşmış, ete kemiğe bürünmüş şekliydi. Peygamberin ahlakı/hayatı bütünüyle Kur’ân ahlakı yani ilahî ahlak idi.16 Cündüb b. Abdillah’ın şu tesbiti son derece ilginçtir: “Biz gençler, Peygamber’le beraber olduk. Biz Kur’ân’ı öğrenmezden önce imanı öğrendik, sonra Kur’ân’ı öğrendik. Kur’ân sayesinde de bizim imanımız daha da arttı.”17
h) Başkasından Kur’ân dinlemek Efendimiz’in çok hoşuna giderdi. 
Bir gün Abdullah b. Mesud’a şöyle demişti: “Oku, bana Kur’ân oku!.. Zira ben başkasından Kur’ân dinlemeyi seviyorum.”18

ı) Rabbinden Cibril vasıtasıyla Kur’ân’ı alırken de, daha sonra onu okurken de O, derin bir hudû ve huşû içerisinde olur, ilahi kelama saygısı her halinden belli olurdu. 
İsteği üzere Peygamberimize Nisa suresinden okumaya başladım, diyen İbn Mesud, “Her ümmete bir şahid, seni de bunlara şahit getirdiğimizde durumları nasıl olacak?” (Nisa, 4/41) ayetine geldiğimde Hz. Peygamber (s.a.s.)’in gözlerinden yaşlar boşaldığını gördüğünü anlatır.19

k) Kur’ân’ın tesbiti için gerekli ilk önlemleri O almış ve sağlığında Kur’ân tesbit edilmişti. 
Bunun için onun her vesileyle okunmasını istemiş, kâriler yetiştirmiş, vahiy katipleri ihdas etmiş, okuma yazma seferberlikleriyle herkesin Kur’ân okuyup yazmasını istemiştir.
Ramazan ayı içerisinde Peygamberimiz, Cebrail ile birlikte o zamana kadar inmiş Kur’ân ayetlerini karşılıklı olarak okurlardı. (Mukabele). Vefat etmeden önceki son Ramazan’da bu iş iki kere tekrarlanmıştı. (arza-i ahîre)20
Kur’ân’ı okumayan, anlamayan ve gereği ile amel etmeyen kimselerin, aşağıdaki âyette belirtildiği üzere Peygamberin Allah’a şikâyet edeceği kimselerden sayılacağı, haber verilmiştir: “O gün Peygamber: ‘Ya Rabbî, halkım bu Kur’ân’ı terk edip ondan uzaklaştılar!’ der.”21
O, pek çok hadisinde, insanları Kur’ân okumaya yönlendirmişti. Onun bu konudaki yönlendirmelerinden bir kaçı şöyledir:
“Öncekilerin ve sonrakilerin ilmini isteyen Kur’ân’ı iyice harmanlasın.”22
“Kur’ân (okuyup gereklerini yerine getirirsen) lehine yahut (okumaz ve gereklerini yerine getirmezsen) aleyhine delildir.”23
Peygamberimiz’e en çok sevilen amelin ne olduğu soruldu, O şöyle cevap verdi: “Yolculuğu bitirince tekrar yolculuğa başlayan kimsenin yaptığı iştir.” O kimsenin yaptığı iş nedir diye sorulunca, şöyle buyurdu: “O kimse, Kur’ân’ı başından sonuna kadar okur, bitirince tekrar başa döner.”24
“Kur’ân’ı okuyup gereğini yerine getiren kimseye ahirette şöyle denir: ‘Oku ve yüksel. Dünyada nasıl ağır ağır okuduysan öyle oku. Çünkü senin makamın, okuyacağın en son ayetin yanıdır.”25
“Sizin en hayırlınız Kur’ân’ı öğrenen ve öğretendir.”26
“Doğrusu Kur’ân şefaatçi ve şefaati makbul olandır. Yine o, savunucu ve savunması makbul olandır. Onu önder kabul edeni o, cennete götürür. Onu arkasına atanı ise cehenneme sürükler.”27 
“Oruç ve Kur’ân kula şefaat ederler. Oruç der ki: ‘Rabbim, ben bunu gün boyu yemeden içmeden alıkoydum, beni ona şafaatçi kıl.’ Kur’ân da şöyle der: ‘Rabbim, ben onu geceleri uykusuz bıraktım, ne olur beni ona şefaatçi kıl’. Sonunda ikisi de sahiplerine şefeat ederler.”28
“Kur’ân’ı, seni yasaklarından alıkoyduğu sürece oku. Aksi takdirde O’nu okumuş olmazsın.”29
“Kur’ân’ı okuyun ve O’nunla amel edin. O’ndan yüz çevirmeyin. Yanlış yorumlarla taşkınlık yapmayın. O’nu karın doyurmaya / ticarete alet etmeyin. O’nunla zenginleşmeye kalkmayın.”30
Kur’ân’ı en iyi okuyanı ve bileni yönetici/imam tayin ederdi.31 Uhud şehidlerini defnederken bile Kur’ân bilgisi fazla olana öncelik tanımıştı.32

l) Kur’ân, O’nun için anlaşılmaz, yaşanmaz ve sıkıntıya uğrayacağı bir kitap değildi. 
“Andolsun biz, Kur’ân’ı öğüt almak için kolaylaştırdık. Öğüt alan yok mudur?” (Kamer, 54/17, 22, 32, 40)
“Tâ hâ. Biz bu Kur’ân’ı sana güçlük çekesin diye indirmedik. Ancak (Allah’tan) korkanlara bir öğüt (olarak indirdik).” (Tâ hâ, 20/1/3)
Doğru tespit edilsin ve iyice anlaşılsın diye harfleri tane tane okuyan Hz. Peygamber, üç günden daha az bir zamanda okunan hatimden sahibinin hiçbir şey anlayamayacağını33 söylerken de Kur’ân okumaktan asıl maksadın onu anlamak olduğunu vurgulamıştır. Bir başka hadislerinde yine O, “Sizden biriniz gece kalktığında, uykudan dolayı ne dediğini bilmeyecek şekilde Kur’ân okumak onun diline ağır gelirse, okumayı bırakıp birazcık uzanıversin”,34 buyurarak Kur’ân’ı, ona yabancı kalmadan okumanın gereğine dikkat çekmiştir.
Şimdi bu maddelerden bizlerin çıkaracağı dersleri sıralayalım:
Bizler de Kur’ân’ın muhataplarıyız, onu okumak, anlamak ve gereklerini yerine getirmekle yükümlüyüz. 
Her fırsatta biz de Kur’ân okumalı, Kur’ân ile dolmalıyız ki Kur’ân doğrultusunda düşünüp yaşayabilelim. Gündemini Kur’ân ilkeleri belirlemeyenler, başka gündemlerin esaretinden beyin ve gönüllerini kurtaramazlar. Kur’ân’a göre hayatlarını tanzim etmeyenler başka düşüncelerin esaretinden kendilerini kurtaramazlar.
Kur’ân’ı ağır ağır, düşüne düşüne ve anlayarak okumalıyız. Her Kur’ân okuyuşumuz bize yeni şeyler kazandırmalı, bizi bezemeli, inşa etmeli ve dokumalıdır.
Kur’ân’ı anlarken, düşüncelerimizi Kur’ân’a söyletme yaklaşımından uzak olmalı; Kur’ân merkezli okumalı ve düşünmeliyiz. Bu konuda Peygamberimiz başta olmak üzere, ilk dönemden günümüze kadarki tefsîr birikiminden de yararlanmalıyız.
Kur’ân’ı okuyup anlarken, onun Allah kelamı olduğunun bilinci içerisinde onu manen ve maddeten temiz yer ve zamanlarda okumalı; onun kitabına ve okunuşuna saygı duymalıyız.
Kur’ân okuma anlama gayretini, onu başkalarından dinleme ve onu bilenlerle birlikte mütalaa ve müzakere ederek zenginleştirmeliyiz. Zira bazen tek başına okurken kaçırdıklarımızı, başkalarından dinlerken yahut birlikte gerçekleştireceğimiz okumalarla elde edebiliriz.
Kur’ân’ı, Kur’ân tilaveti için özel vakit ayırarak zinde olduğumuz zamanlarda okumalıyız ki okuduğumuz Kur’ân ayetleri gönlümüzü, beynimizi, söylem ve eylemlerimizi inşa ve ihya etsin.

*Cumhuriyet Üniv. İlahiyat Fak. Öğrt. Üyesi
aakpinar@yeniumit.com.tr

DİPNOTLAR
1. Bkz. Taberi, Câmiu’l-Beyân, XXIX, 126; Kurtubi, el-Câmi’, I, 17; Suyuti, ed-Dürrü’l-Mensûr, VIII, 314; Zerkeşi, el-Bürhân, I, 456.
2. Bkz. Tirmizi, Sevâbü’l-Kur’ân 23; Kur’ân 1; Ebû Dâvûd, Vitir 20,22; Nesâî, İftidâh 83; Kıyâmü’l-Leyl 13; Ahmed, VI,294, 300, 323; İbn Kayyım, Zâdü’l-Meâd, I, 482.
3. Tirmizi, Sevabü’l-Kur’ân 23; Ebû Davûd, Salat 335; Nesâi, Salat 83.
4. Darimi, Salat 69; Ahmed, V, 382, 384, 389, 394, 397.
5. İbn Kesîr, Tefsîr, II, 435; Tirmizi, Tefsir, 56/6 ; Hâzin, Lübâbü’t-Te’vîl, Mecmua İçerisinde, III, 296..
6. Hâzin, Lübâbü’t-Te’vîl, III, 367; Beydavî, Envârü’t-Tenzîl, III, 367.
7. Hizib: Her gün belli miktarda okunan, dilden düşmeyen duaya denir.
8. Bkz. Tirmizî, Fedâilü’l-Kur’ân 17.
9. İbn Kesîr, Tefsîr, I, 440-441. Ayetlerde Yüce Allah’ın yerleri ve gökleri yaratılışındaki eşsiz kudreti ve bu ayetler üzerinde düşünmenin gereği üzerinde durulmuş, en güzel dua örnekleri sunulmuştur. Yine ayetlerde Yüce Allah’ın dua edenlere ve salih amel işleyenlere vereceği mükâfatlar üzerinde durulmuş, iman edenlere sabır ve takva çağrısı ile sure son bulmuştur.
10. Ahmed, Müsned, V, 284.
11. Ahmed, Müsned, V, l56.
12. Bu konudaki örnekler için bkz. Yıldırım, Suat, Peygamberimiz’in Kur’ân Tefsiri, 138-196.
13. Bu konudaki örnekler için bkz. Yıldırım, Suat, Peygamberimiz’in Kur’ân Tefsiri, 151-179.
14. Taberani, Mucemu’l-Kebir, 9/135; Heysemi, Mecmaü’z-Zevaid, 7/165.
15. İbn Esir, en-Nihaye, I, 228-229.
16. Bkz. Müslim, Müsafirun 139; Ebu Davud, Tetavvu’ 26; Tirmizi, Birr 69; Nesâi, Kıyamü’l-Leyl 2; İbn Mace, Ahkam 14; Darimi, Salat 165; Ahmed, VI, 54, 91, 111, 163,188,216. 
17. İbn Mace, Mukaddime 9.
18. Buhari, Fedailü’l-Kur’ân 32, 33, 35; Müslim, Müsafirun 247; Tirmizi, Tefsir-Nisa; Ebu Davud, İlim 13.
19. Buhari, Fedailü’l-Kur’ân 32, 33, 35; Müslim, Müsafirun 247; Tirmizi, Tefsir-Nisa; Ebu Davud, İlim 13.
20. Buhârî, Fedâilü’l-Kur’ân 7; Müslim, Fedâil 50.
21. 25 Furkan 30; Bkz. İbn Kesir, Tefsir, III, 317; Kâsımî, Tefsir, XII, 575.
22. Ali el-Müttakî, et-Tâc, I, 548.
23. Müslim, Tahâra 1; Tirmîzî, Deavât 85; Nesâî, Zekat 1; İbn Mace, Tahara 5; Dârimî, Vudû’ 2; Ahmed, V, 342, 343.
24. Tirmîzî, Kur’ân 11; Dârimî, Fedâilü’l-Kurân 33.
25. Tirmîzî, Sevâbü’l-Kur’ân 18; Ahmed, II, 192, 471.
26. Ahmed, I, 58; Buhârî, Fedâilü’l-Kur’ân 21; Ebû Davut, Vitr 14; Tirmizî, Sevâbü’l-Kurân 15; İbn Mace, Mukaddime 16.
27. Münâvî Feyzü’l-Kadir,IV, 535.
28. Ahmed b. Hanbel, II, 174.
29. Bkz. Münâvî, Feyzü’l-Kadir, I, 152.
30. Bkz. Münâvî, Feyzü’l-Kadir, II, 64.
31. Ahmed, Müsned, IV, 218.
32. Buhârî, Cenâiz 73-75.
33. Bkz. Tirmizi, Kıraat 12; Ebû Davud, Ramazan 8-9; İbn Mâce, İkamet 178; Dârimî, salat 173; Ahmed, Müsned, II, 164-165.
34. Nesâî, Fedâilü’l-Kur’ân, 107; Müslim, Müsafirûn 223; Ebû Dâvûd, Tetavvu’ 18; İbn Mâce, İkame 184; Ahmed, II, 318; İbn Esir, en-Nihâye, III, 187.

Nebevî Mîras : Fütüvvet

Tevhid ve İslâm düşüncesini kabule müheyyâ olarak yaratılan ruhun; bütün letâifiyle gerçek tevhide yönelmesi, nefsanî ve bedenî hazları aşarak kalbin enginliklerine açılması ve memuriyetinin gereği esbaba tevessülün dışında her şeye karşı kapanması, Hak mülâhazasını sarsacak her türlü duygu ve düşünceye daha baştan tavır alması, fütüvvetin en bâriz emareleri ve insan-ı kâmil olmanın da merdivenleridir. Başta bu aksiyonu göstermeyenin, nefis, heva, şeytan, dünyaya meyl ü muhabbet ve nefsanî hazlardan da sıyrılmayanın, fütüvvet gibi bir zirveye ulaşması söz konusu değildir.

Fütüvvet", Arapçada gençlik, delikanlılık ve yiğitlik mânâlarına gelirken; onunla aynı kökten gelen "fetâ"1 ise genç, köle ve hizmetçi anlamlarında kullanılmaktadır.2 Ancak fetâ mecaz olarak, gençlik çağındaki fertten ziyade, gençlikteki kuvvet ve dinçliğe sahip her yaştaki kişiyi temsil eder. 

İslâm'ın yiğitlik anlayışı olan fütüvvet, tarihten günümüze ideal kulluğu arayan müminlerin düşünce ve davranışlarına yön vermiştir. Bu anlayışın Müslümanlar arasında yaygınlaşmasında en büyük gayret ise sûfîlere aittir. Çünkü onlar, tasavvufun ilk dönemlerinden itibaren fütüvvet prensiplerini benimsemişlerdir. Bu husustan ilk bahsedenlerin, bazı tasavvuf kaynaklarında bir sûfî olarak takdim edilen Cafer-i Sâdık ve sonrasında Fudayl b. Iyâz, Ahmed b. Hanbel, Sehl b. Abdullah ve Cüneyd-i Bağdadî gibi zâtlar olması, bu kavramın Hicrî ikinci asrın ortalarından itibaren sûfîler arasında şöhret bulduğunu göstermektedir.3Dolayısıyla fütüvvetin mahiyetinin tam olarak anlaşılmasında, onların bu konudaki fikirlerinin önemli bir yeri vardır.

Fetâ ve Fütüvvet Tarifleri
Önceleri cömertlik ve kahramanlık gibi sınırlı mânâlar taşıyan fütüvvet, İslâmiyet ile birlikte çok sayıda tasavvufî ve ahlâkî nitelikleri kapsayan geniş bir mânâ yelpazesine ulaşmıştır. Fütüvvetin kapsamının genişlemesinde sûfîlerin yaptıkları tarif ve yorumların etkisi büyüktür. Her sûfî, sair tasavvuf kavramlarında olduğu gibi, kendi mânevî hâl ve tecrübesine göre çeşitli fütüvvet nitelikleri belirlemiştir. Meselâ; Sülemî, fütüvveti Allah'ın emirlerine uyma, güzel ibadet, her türlü kötülüğü bırakma, gizli ve açık ahlâkın en güzeline sarılma şeklinde tanımlamıştır. Ayrıca bir fetânın emanet, sıyanet, sıdk, kardeşlik ve sırları (iç dünyayı) düzeltmek gibi koruması gereken beş değerin olduğunu, bunları yerine getirmediği takdirde fütüvvetin de şartlarını yapmamış olacağını ileri sürmüştür.4 Gazâlî'ye göre ise fetâ, doğruluk, dürüstlük ve cömertlik gibi güzel hasletlerin sahibidir. O, gücü yetsin veya yetmesin daima bağışlayıcıdır. Müslüman kardeşlerine karşı lütufkârdır. Çok mülayim bir ahlâk ve karakter içinde hareket eder. Dostlarının kötü şeylerini dinlemekten hoşlanmaz. Sözüne sâdıktır. Kin, haset gibi kötü sıfatlardan kaçınır. Hileden uzaktır. Her şeyi Allah için sever ve her şeyden Allah için nefret eder.5 Kâşânî de fütüvvetten bahsederken, onun ahlâkî temel ilkelerini; düşmanlığı terk etmek, hatalardan kaçınmak, kendisine yapılan eziyeti unutmak, sadece gözden değil gönülden ırak olana da yaklaşmak, eziyet yapana iyilik etmek ve haksızlık yapanın özrünü kabul etmek şeklinde özetler.6

Fütüvvetin mânevî boyutu ise kişinin, bedenin tahakkümünden kurtulması ve maddî hayat seviyesinden sıyrılıp ölüm ötesi bir hayat yaşamasıyla ortaya çıkar. Bu yaşantıda, cismânî arzular devam etse de, güçlü bir iradeyle ikinci plânda bırakılır.7 Dolayısıyla fütüvvetin ahlâkî yönünün de mesafe alabilmek için, onun iç dünyamızın temizliğiyle alâkalı olan mânevî yönünün ihmal edilmemesi gerekir.

Fütüvvetin tasavvufun bir parçası olduğunu söyleyen sûfîler, aynı zamanda onun, mânevî bir miras olarak peygamberlerin yaşantılarından günümüze aktarıldığını ifade etmişlerdir.

Peygamberlerin Hayatında Fütüvvet
Fert ve toplumlara, Allah rızasının hedef olduğu, üstün bir karakter ve nitelikli bir hayat tarzı sunan fütüvvet, Hz. Âdem'den beri bütün peygamberlerin hayatında vazgeçilmez bir kaide olmuş; Hz. Peygamber'in (sallallahu aleyhi ve sellem) davranışlarında ise en mükemmel şekilde temsil edilmiştir. Her peygamber, fütüvvetin farklı bir boyutuyla öne çıkmıştır. Meselâ; Hz. Şît (aleyhisselâm), fütüvvetin hakkını yerine getirdiği için Allah (celle celâluhu) onu kötülüklerden korumuş; Hz. İbrahim (aleyhisselâm), fütüvvetle nam alıp putların başlarını kırmış; Hz. Muhammed (sallallahu aleyhi ve sellem) de onunla açık fethe mazhar olmuştur.8

Sûfîler, fütüvveti işmam eden "fetâ" ve türevlerinin Kur'ân'da takdir ve övgüyle geçmesinden hareketle, bu kavramın kaynağını öncelikle enbiya-ı izâm efendilerimizin hayatında aramışlardır. Ayrıca onları, kendileri için değil de, gaye ve mefkûreleri için yaşamalarından dolayı, fütüvvetin çok üst seviyede birer temsilcisi olarak görmüşlerdir. Nitekim öyle peygamberler gelmiştir ki, kendisine tâbi olanlar birkaç kişiden ibarettir. Öylesi de vardır ki, hiç ümmeti yoktur. Fakat böyle bir durum karşısında bile onlar, kararlılıkla risâlet vazifelerini yapmaya ve neticeyi Allah'tan beklemeye devam etmişlerdir.9 İşte onların ileri seviyedeki bu fedakârlıkları ve Allah'ın emirlerini yerine getirmedeki azim, gayret ve tevekkülleri, fütüvvet düşüncesinin orijinini teşkil etmiştir.

Kur'ân'da, Hz. İbrahim,10 Hz. Yusuf11 ile Hz. Musa'nın (aleyhimüsselâm) beraberindeki genç Hz. Yûşâ12 ve Ashâb-ı Kehf13 hakkında fetâ ifadesi kullanılmıştır. Meselâ Hz. İbrahim'e oğlu Hz. İsmail'i kurban etmesi emredilince14 büyük bir teslimiyet göstermiştir. Ayrıca putları kırması15 ve misafir ağırlaması da onun fütüvvetindendir. Hz. Yusuf da, intikam almaya muktedir olduğu hâlde kendisine kötülük eden kardeşlerini affetmekle fütüvvet örneği sergilemiştir.16 Ashâb-ı Kehf ise bâtıla uymayıp Allah'a sığındıklarından bu adı almışlardır.17

Hz. Musa'ya dostluk eden Hz. Yûşa'ya fetâ denmesi, onun Hz. Musa'ya hizmet etmesi, tâbi olup izinden gitmesi ve ondan ilim alması dolayısıyladır.18 Kuşeyrî, Kur'ân'da Hz. Yuşa'ya nispet edilen "fetâ"nın19 ism-i alâmet değil; ism-i kerâmet olduğunu söyler.20 Çünkü bu hitap, onun yaşını değil; şeref ve itibarını gösterir. Bu âyette, Hz. Yûşa'nın gençlik çağında oluşundan ziyade, bir fetâda olması gereken erdemleri taşıdığı nazara verilmiştir. Bu şekilde yüceltilen Hz. Yûşa, fetâ unvanını kazanmıştır. Sûfîlerce başkalarına hizmet etmek ve mürşide bağlılık, önemli bir tasavvuf ve fütüvvet düsturu olarak asırlarca geçerliliğini devam ettirmiş ve ettirmektedir. Aynı şekilde kâmil bir mürşidden mârifet ve hakikat ilimlerini öğrenmek de teşvik edilegelmiştir. Ayrıca Hz. Musa'nın fetâsıyla beraber yolculuğu ve onların ilm-i ledün sahibi Hz. Hızır'la buluşmalarının anlatıldığı bu kıssada,21 fütüvvetin farklı bir boyutuna dikkat çekilmektedir. Buna göre; fütüvvetin önemli derinliklerinden birisi de, fiziğin dar kalıplarına mahkûm kalmayarak metafiziğin enginliklerine açılmak, böylece kalb ve ruhun derece-i hayatına yükselip sonra da seyahatini bu yörüngede devam ettirmektir.22

Kulun, bütün latîfeleriyle tevhide yönelmesi, bedenî hazların esaretinden kurtulup kalbî hayat seviyesine yükselmesi ve Hak dışındaki her türlü duygu ve düşünceden arınması fütüvvetin en belirgin emarelerinden olduğu gibi; kâmil bir insan olmanın da önemli basamaklarıdır.23

Hz. İbrahim, vefâ, cömertliğini görmediği hâlde bir kimseyi övme ve istemeden verme gibi üç fütüvvet sıfatını gerçek mânâda taşımaktaydı.24 Nefsini tevhid uğruna fedâ etmesi de25 onun fütüvvetinin bir gereği olarak yorumlanmıştır. Çünkü ortak koşan insan, Yaratan'ın varlığını reddetmez; sadece mutlak birliği reddetmeye yönelir. İbn-i Arabî'ye göre; tevhidde büyük bir mücadele veren Hz. İbrahim, fütüvvette kutup makâmına yerleşmiştir.26 Bu durumu biraz açan İbn-i Arabî, fütüvvetin îsâr yönüne vurgu yaparak, insanın kendi payı (arzusu) varken başkasının payını gözetmesi gibi, Allah karşısında da kendi payını bırakıp Allah'ın payı olan davranışı sergilemesini fütüvvet olarak nitelendirmektedir. Ona göre, bu şekilde davranan insan, aslında gerçek payına ulaşmış ve fütüvvet niteliği kazanmış olur. Bunun en ideal örneklerinden birisi; Hz. İbrahim'in, tevhid hakikatini gürül gürül haykırarak bu uğurda, yanmaktan çekinmemesidir.27 Bu davranış, İlâhî bir emirden kaynaklanmışsa, fütüvvette en büyük makâmdır. Böyle bir emirden kaynaklanmamış olsa bile, Hz. İbrahim yine fütüvvet sahibi olurdu. Zîrâ o, Rabbini kendi arzusuna yeğlemişti.28 Ayrıca fütüvvetin zirvesi "hullet", yani dostluk makamıdır. Hz. İbrahim putları parça parça edip büyüklerini geride bırakmış, sonra da etrafındakileri Allah'ın vahyettiği şeye yönlendirmişti.29 Bütün bunlar onu, fütüvvette önemli bir zirveye taşımıştır. Her iki hâdisede de ölümü göze alıp Rabb'inin isteklerini gerçekleştiren Hz. İbrahim, sûfîlerin fütüvvet anlayışında önemli bir model olmuştur.

Hz. Muhammed'in (sallallahu aleyhi ve sellem) Hayatında Fütüvvet
Peygamberler arasında tevarüs eden bir miras olan fütüvvet, nesilden nesile geçerek Hz. Muhammed'e (sallallahu aleyhi ve sellem) kadar ulaşmış; en mükemmel uygulamasını da O'nun (sallallahu aleyhi ve sellem) hayatında bulmuştur. Kur'ân'da bazı peygamberlerin "fetâ" diye isimlendirilmesinden hareketle, Hz. Muhammed (sallallahu aleyhi ve sellem) de "fetâların efendisi (seyyidü'l-fityân)" diye nitelendirilebilir.30Zira fütüvvetin ideal seviyede sahibi O'dur (sallallahu aleyhi ve sellem). Ebû Ali Dekkâk'a göre; fütüvvet ahlâkının kemali Allah Resûlü'ne (sallallahu aleyhi ve sellem) mahsustur. Çünkü herkes kıyamet gününde "nefsim, nefsim" derken; O (sallallahu aleyhi ve sellem) ise "ümmetim, ümmetim" der.31 Hz. Peygamber'in (sallallahu aleyhi ve sellem) her durumda şefkat ve merhamet ile ümmetinin üzerine titremesi ve kendisi hangi makamda bulunursa bulunsun daima onların kurtuluşunu öncelemesi, bütün müminlere ideal fütüvvet anlayışını göstermiştir.

Fethullah Gülen Hocaefendi'ye göre; Allah Resûlü, (sallallahu aleyhi ve sellem) işin başında bir fütüvvet topluluğu meydana getirmiş, kendisi de "baş fetâ" olarak onların başına geçmiştir. Kehf sûresinde fetâlar olarak nitelendirilen Ashab-ı Kehf'in anlatılmasından evvel Hz. Peygamber'e (sallallahu aleyhi ve sellem) ait bazı hususların anlatılmasının hikmetlerinden birisi de bu hususa işaret etmektedir.32 Bu nedenle sûfîler, fütüvvetin ancak sünnete uymakla yaşanacağı görüşündedirler.33

Hz. Ali ve Sahabe-i Kirâm'ın Hayatında Fütüvvet
Fütüvvet, Peygamber Efendimiz'den (sallallahu aleyhi ve sellem) sonra en ideal şekilde sahabenin hayatında görülmüştür. Ebû'l-Hasen el-Bûşencî'ye, fütüvvetin ne olduğu sorulduğunda, Kur'ân'da, ensârın vasfedildiği; "Daha önceden Medine'yi yurt edinmiş ve gönüllerine imanı yerleştirmiş olan kimseler, kendilerine göç edip gelenleri severler ve onlara verilenlerden dolayı içlerinde bir rahatsızlık hissetmezler. Kendileri zaruret içinde bulunsalar bile onları kendilerine tercih ederler. Kim nefsinin cimriliğinden korunursa, işte onlar kurtuluşa erenlerdir."34 âyetine dikkatleri çekmiştir. Bu âyette Allah, ensârı, fütüvvetin en önemli niteliği olan îsâr ile övmekte ve müminlere örnek göstermektedir.

Fütüvvetin sahabeye intikali noktasında en mümtaz mevkilerden birisi Hz. Ali'ye aittir. Hz. Peygamber (sallallahu aleyhi ve sellem), Hz. Ali'nin kendisine olan yakınlığını Hz. Harun'un Hz. Musa'ya (aleyhimesselâm) olan yakınlığıyla münasebetlendirmiş; ancak kendisinden sonra peygamber gelmeyeceğini beyan etmiştir.35 Bilhassa "Ali gibi yiğit (fetâ); Zülfikar gibi de kılıç bulunmaz"36 sözü O'nun fütüvvetteki yüksek derecesini göstermektedir. İbn-i Arabî'ye göre; "Fetâ, Ali'dir" denilmesi onun vâsi ve velî oluşundandır.37 Hocaefendi'ye göre ise Hz. Ali, tertemiz olarak dünyaya gelmiş, nezahet içinde yiğitçe yaşamış ve dünyanın kirlerine bulaşmadan da Allah'a ulaşmıştır. Onun bu hâli, Hz. Musa'nın, (aleyhisselâm) fütüvvetle alâkalı sorusuna Cenâb-ı Hak'tan (celle celâluhu) aldığı "Nefsini Benden tertemiz aldığın gibi, yine Bana tertemiz iade etmendir" cevabına uymaktadır.38

Hz. Ali'den sonra da fütüvvet, velâyet kanalıyla Allah Resûlü'nün (sallallahu aleyhi ve sellem) ümmeti arasında yayılmaktadır. Öyle ki; günümüzde dünyanın dört bir bucağında, Allah için gayret gösteren hizmet erlerinde de bu fütüvvet ruhu görülmektedir.

Ashâb-ı Kehf ve Günümüzün Fütüvvet Erleri
Bir kısım tasavvuf klasiklerinde Ashâb-ı Kehf'in durumu, fütüvvet anlayışına ilham kaynağı olmuştur. Nitekim Herevî, "Menâzil" adlı eserinin, Kuşeyrî ise "er-Risâle"sinin fütüvvet bölümlerine, "Onlar Rablerine inanmış yiğitlerdi (fitye). Biz de onların hidâyetlerini artırmıştık"39 âyetiyle başlar.40 Bu durum, sûfîlerin fütüvveti Kur'ân'la temellendirdiklerini ve seyr ü sülûk yolcusunun bir menzili olarak kabul ettiklerini göstermektedir. Nitekim âyette Ashâb-ı Kehf'in "fitye/yiğitler" diye isimlendirilmesi, onların Allah'a vasıtasız iman etmelerinden dolayıdır. Kuşeyrî, imâna davet edildiklerinde tereddütsüz inandıkları için onlara bu ismin verildiğini söyler. Yine onlara, Allah için hareket ettikleri ve O'na ulaşana kadar durmadıkları için böyle denildiği rivayet edilmektedir.41 Sehl-i Tüsterî'ye göre de Allah, Ashâb-ı Kehf'e, kendisine vasıtasız inandıkları ve bütün mâsivâ ile olan alakalarını keserek huzurunda kaldıkları için "yiğitler" demiştir. Bu sebeplerle, fütüvvetin başı imandır.42

Ashâb-ı Kehf, putperestlikten ve devrin kralının zulmünden dolayı bir mağaraya sığınmışlardı. Fethullah Gülen Hocaefendi bu kapsamda, ferdin mânevî gelişiminde ve özünü keşfetmesinde mağaranın önemine dikkat çekmektedir. Zîrâ küfürle mücadele etme ve kuvvet dengesinin olmadığı bir zamanda bile onu mağlup etme, ancak bu süreçte kazanılacak peygamberane bir güç ve azimle olur. Aslında benzer bir inziva hayatı Allah Resûlü'nün (sallallahu aleyhi ve sellem) hayatında da vardır. O'nun (sallallahu aleyhi ve sellem) nübüvvetinden evvel Hira Sultanlığında inzivaya çekilmesi bir bakıma Yüce Mevlâ'nın onu nübüvvete hazırlamasıydı. Daha sonra, Hz. Peygamber'in (sallallahu aleyhi ve sellem) çizgisinde mücadele edenlerin hayatında da bu tür mağara dönemleri olmuştur. Meselâ; İmam Gazâlî, İmam Rabbânî, Mevlâna Halid Bağdadî ve Bediüzzaman Said Nursî, kendini bulma ve ilhatla mücadelede gerekli olan enerjiyi toplama için inziva dönemleri yaşamışlardır. Aslında aynı şey, tarihi yeniden inşa edecek ve insanlığı olması gereken noktaya taşıyacak cemaatler ve toplumlar için de geçerlidir. Bundan dolayı fütüvvet ruhunu temsil eden insanların hemen hepsinin hayatlarında bir inziva dönemi görmek mümkündür.43 Ayrıca şerleri bertaraf eden Zülkarneyn misyonuna sahip olma, evvela mağarada Ashâb-ı Kehf olmaktan başlar. Bu arada safvetini koruyanlar, ledünniyata sımsıkı bağlı olanlar ve işin başındaki hasbîliklerini sonuna kadar götürenler, fütüvvet erbabıdır ve insanlığın kötü gidişatını da onlar değiştirecektir. Bugün yeryüzü, Zülkarneyn ile temsil edilen hakikatin günümüzdeki temsilcilerine muhtaçtır.44 Dolayısıyla Ashâb-ı Kehf'in zulme boyun eğmeyip hakikatlere sahip çıktığı gibi zamanımızda da fütüvvet anlayışıyla hareket eden gençlerin veya gençlik rûhuna sahip yiğitlerin olması gerektiğini göz ardı etmemeliyiz. Bunun için de asırlardır huzurlu birey ve toplumların inşasında vazgeçilmez değerler olan fütüvvet prensiplerinden günümüz gençliğinin de istifadesine ihtiyaç vardır.

Netice
Kur'ân ve Sünnet'e dayanan fütüvvet, süreç içerisinde çok sayıda tasavvufî ve ahlâkî mânâyı bünyesine katarak bir değerler manzumesi hâline gelmiştir. Fütüvvetin insanlık tarihî boyunca en büyük mümessilleri peygamberler olmuştur. Onun gerçek mânâda sahibi ise yüce bir ahlâk üzere yaratılan, insanlığın zirve noktası ve fetâların efendisi Hz. Muhammed (sallallahu aleyhi ve sellem) olmuştur.

Tarihte, başta Abbasî Halifesi Nâsır Lidinillah'ın kurduğu "Fütüvvet Teşkilâtı" ve Anadolu'da birçok tasavvufî ve içtimaî kurumun temelini oluşturan fütüvvet değerleri, günümüzde de Allah rızası ve insanlığın yararına evrensel faaliyetler icra eden hizmet hareketlerinin temel dinamiklerindendir. Zîrâ tevâzu, hoşgörü, fedakârlık, başkalarını yaşatmak için yaşama, kötülük görse de iyilik yapmaya devam etme, kimseye düşmanlık beslememe, insanlığın kurtuluşu için bütün şahsî çıkarlarından vazgeçme gibi daha birçok fütüvvet değerlerini yaşayan hizmet erlerinin, Allah'ın inayetiyle, çeşitli sosyal ve kültürel sahalarda ne kadar büyük başarılara nail olduğu herkesçe malumdur.

*Iğdır Üniv. İlahiyat Fak. Öğretim Üyesi
b.kole@yeniumit.com.tr

KAYNAKÇA
ABDULAZÎZ MUHAMMED, el-Fütüvvetü fî'l-Mefhûmi'l-İslâmî (Dirâsetün fî'l-Ahlâki'l-İslâmî), İskenderiye: Dârü'l-Vefâ, 1998.
ANKARAVÎ, İsmail (İsmail Dede), Minhâcu'l-Fukarâ (Fakirlerin Yolu), İstanbul: İnsan Yay., 1996.
ATTÂR, Ferîdüddîn, Tezkiretü'l-Evliyâ, trc. Süleyman Uludağ, Bursa: İlim ve Kültür Yay., 1984.
BUHARÎ, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmâil, Sahîhu'l-Buharî, Riyad: Beytü'l-Efkâri'd-Devliyye, 1998.
CEVHERÎ, İsmail b. Hammâd es-Sıhâh Tâcü'l-Lügati ve Sıhâhü'l-Arabiyye, tahk. Ahmed Abdulgafûr Attâr, Beyrut: Dâru'l-İlmi li'l-Melâyîn, 1984, VI.
CEVZİYYE, İbn Kayyım, Medâricü's-Sâlikîn, tahk. Rıdvan Câmi' Rıdvân, Kâhire: Müessesetü'l-Muhtâr, 2001, c. II.
GAZALÎ, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed, Tasavvufun Prensipleri (Riyâzu't-Tâlibîn ve Umdetü's-Sâlikîn), trc. Remzi Barışık, Ankara: Kılıç Kitabevi, ts.
GÜLEN, Fethullah, Prizma-7 (Zihin Harmanı), Nil Yayınları, İstanbul 2012.
Kur'ân'dan İdrake Yansıyanlar, Nil Yayınları, İstanbul 2012.
Kalbin Zümrüt Tepeleri- 1, Nil Yayınları, İstanbul 2012.
Fütüvvet Ruhunun Temsilcileri, 12 Aralık 2012 tarihinde http://www.herkul.org/index.php/krk-testi/kirik-testi-arsiv/9759-futuvvet-ruhunun-temsilcileri adresinden erişildi.
HEREVÎ, Ebû İsmail Abdullah b. Muhammed el-Ensârî Menâzilü's-Sâirîn, Kâhire: Matbaa-i Mustafa, 1966/1386.
HÜCVİRÎ, Ali b. Osman Cüllabî, Keşfü'l-Mahcûb (Hakikat Bilgisi), haz. Süleyman Uludağ, İstanbul: Dergâh Yay., 2010.
İBN ARABÎ, Fütûhât-ı Mekkiyye, trc. Ekrem Demirli, İstanbul: Litera Yay., 2008, c. II, XVII.
İBN ASÂKİR, Ali b. el-Hasan b. Hibetullah, Târihu Medineti Dımaşk, tahk. Ömer b. Gurâme el-Umrevî, Beyrut: Dârul'l-Fikr, 1996, XXXIX.
İBN MANZUR, Ebu'l-Fazl Muhammed b. Mükerrem b. Ali el-Ensârî, Lisânu'l-Arab, Kâhire: Dâru'l-Meârif, ts., V.
KÂŞÂNÎ, Abdürrezzâk, Letâifu'l-A'lâm fî İşarâtı Ehli'l-İlhâm (Tasavvuf Sözlüğü), trc. Ekrem Demirli, İstanbul: İz Yayıncılık, 2004.
KURTUBÎ, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Ebu Bekr, el-Câmiu li-Ahkâmi'l-Kur'ân, Müessesetü'r-Risâle: Beyrut, 2006, XIII.
KUŞEYRÎ, Ebu'l-Kasım Zeynülislam Abdülkerim b. Hevazin, Letâifü'l-İşârât, tahk. İbrahim Beysûnî, Mısır: Merkezü Tahkiki't-Türas, 2008, II.
er-Risaletü'l-Kuşeyriyye, trc. Şeyhü'l-İslam Hoca Sadeddin Efendi, haz. Mehmet Günyüzlü, İstanbul: Yasin Yay., 2005.
MÜSLİM, Ebu'l-Huseyn Müslim b. el-Haccâc, Sahîhu Müslim, Riyad: Beytü'l-Efkâri'd-Devliyye, 1998.
SÜLEMÎ, Ebu Abdurrahman Muhammed İbn el-Hüseyn, Tasavvufta Fütüvvet, trc. Süleyman Ateş, Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yay., 1977.
el-Mukaddime fi't-Tasavvuf, tahk. Yusuf Zeydan, Beyrut: Dâru'l-Cîl, 1999.
ZEHEBÎ, Şemsüddin b. Ahmed, Mîzânu'l-İ'tidâl fî Nakdi'r-Ricâl, tahk. Ali Muhammed Muavvaz- Adil Ahmed Abdulmevcûd, Beyrut: Dâru'l-Kutubi'l-İlmiyye, 1995, V.
ZEMAHŞERÎ, Cârullah Ebû'l-Kâsım Mahmud b. Ömer, el-Keşşâf an Hakâiki Gavâmidi't-Tenzîl ve Uyûni'l-Ekâvîl fî Vücûhi't-Te'vîl, Riyâd: Mektebetü'l-Ubeykân, 1998, III.

Dipnotlar
1. "Fetâ" kavramının kullanımı hadislerde de teşvik edilmiştir. Örneğin; Hz. Peygamber (s), insanların ancak Allah'a kul-köle olabileceğini belirterek, hizmetçilere "kulum" ve "kölem" denilmesini yasaklamıştır. Bunun yerine onlara, bugünkü deyimiyle "kızım", "yiğidim" anlamlarına gelen, "fetâye", "fetâtî" ve "gulâmî" gibi daha şefkatli ve samimi ifadelerle hitap edilmesini istemiştir. Bk. Buharî, Itk, 17; Müslim, Elfazun fi'l-Edeb, 2249.
2. Cevherî, Sıhâh, VI, 2451, 2452; İbn Manzur, Lisânu'l-Arab, V, 3347.
3. Cevziyye, Medâricü's-Sâlikîn, II, 83.
4. Sülemî, Fütüvvet, 24; a.mlf. el-Mukaddime fi't-Tasavvuf, 48, 50.
5. Gazâlî, Riyâzu't-Tâlibîn, 225-226.
6. Kâşânî, Letâifu'l-A'lâm, 428- 429.
7. Gülen, 10 Eylül 2012.
8. Sülemî, Fütüvvet, 33.
9. http://www.herkul.org/index.php/krk-testi/kirik-testi-arsiv/9759-futuvvet-ruhunun-temsilcileri 12 Aralık 2012.
10. Enbiyâ, 21/60.
11. Yusuf, 12/30.
12. Kur'ân'da, (Kehf, 18/60, 62) "fetâ" olarak geçen bu şahsın isminin Yûşa b. Nun olduğu söylenmektedir.
13. Kehf, 18/10, 13.
14. Sâffât, 37/102-105.
15. Enbiyâ, 21/58.
16. Yusuf, 12/91-92.
17. Kehf, 18/10, 13.
18. Zemahşerî, el-Keşşâf, III, 595-596.
19. Kehf, 18/60, 62.
20. Kuşeyrî, Letâifü'l-İşârât, II, 406.
21. Kehf, 18/60-82.
22. http://www.herkul.org/index.php/krk-testi/kirik-testi-arsiv/9759-futuvvet-ruhunun-temsilcileri 12 Aralık 2012.
23. Gülen, Kalbin Zümrüt Tepeleri- 1,156-157.
24. Hücvirî, Keşfü'l-Mahcûb,180.
25. En'âm, 6/78-79; Nahl, 16/120.
26. İbn-i Arabî, Fütûhât-ı Mekkiyye, II, 247.
27. Enbiyâ, 21/68-69.
28. İsmail Ankaravî'ye göre, Hz. İbrahim'in bu ikinci davranışı bir "mertlik" örneğidir. Bk. Ankaravî, Minhâcu'l-Fukarâ, 264.
29. Enbiyâ, 21/66-67; İbn-i Arabî, Fütûhât-ı Mekkiyye, XVII, 247-248.
30. Muhammed, el-Fütüvve, 62.
31. Buhari, Tevhid, 36; Müslim, İman, 346; Kuşeyrî, er-Risale, 310; Attâr, Tezkiretü'l-Evliyâ, 689.
32. Gülen, Zihin Harman,134.
33. Cevziyye, Medâricü's-Sâlikîn, II, 83.
34. Haşr, 59/9.
35. Buharî, Megâzî,78; Müslim, Fezâilu's-Sahabe, 2404.
36. Zehebî, Mîzânu'l-İ'tidâl, V, 390; İbn-i Asâkir, XXXIX, 20.
37. İbn-i Arabî, Fütûhât-ı Mekkiyye, XVII, 313-314.
38. Gülen, Kalbin Zümrüt Tepeleri- 1,156.
39. Kehf, 18/13.
40. Kuşeyrî, er-Risale, 310; Herevî, Menâzil, 23.
41. Kuşeyrî, Letâifü'l-İşârât, II, 380; a.mlf. er-Risale, 311.
42. Kurtubî, el-Câmi', XIII, 222.
43. Gülen, Kur'ân'dan İdrake Yansıyanlar, 240-241.
44. Gülen, Zihin Harmanı, 145.
 

Peygamberlere Saygısızlığın Dinî Hükmü

İfrat ve tefritler arenasında Efendimiz de dahil peygamberleri bizim gibi sıradan insanlar seviyesine indirme –yüz bin defa hâşâ– ya da kendi dönemlerinde, sadece o dönemlere mahsus olmak üzere, tarihsel bir misyon eda edip çekip gittiklerini iddia etme gibi düşünceler bir değer kaybıdır.Peygamber ve peygamberlik anlayışına da saygısızlıktır.

1. Peygambere saygı göstermenin önemi 
Peygambere saygısızlığın dinî neticeleri gibi önemli bir konu­ya girmeden önce şunu belirtmeliyiz: İslâm inancına göre, “peygamber”in taşıdığı ana özellikler, kendisine inanılması ve saygı gösterilmesi bakımından son peygamber Muhammed Aleyhisselâm ile ondan önce gelip geçmiş peygamberler arasında hiçbir fark yoktur. İlmihal seviyesindeki din eğitiminin programı için­de yer alan, Müslümanların çoğu tarafından ezberlenen ve hemen hemen her yatsı namazının sonunda okunan “Âmene’r-Resûlü” âyetlerinin ilk cümleleri bu gerçeğin açık ifadelerinden biridir: “Bizzat Peygamber, Rabbinden kendisine indirilen vahye iman etti, Müminler de iman ettiler. Bunların her biri Allah’a, onun melekle­rine, kitaplarına ve peygamberlerine inandı. O’nun peygamberlerin­den hiç biri arasında ayırım yapmayız.”1 Aslında bütün İlâhî din­lerin ve mukaddes kitapların tutumu bundan farklı değildir. Yani sonra gelen peygamber önceki peygamberleri onayladığı gibi önce­ki peygamberler de kendilerinden sonra peygamberler geleceğini ve İlâhi daveti sürdürüp tamamlayacaklarını haber vermişler, ümmet­lerinden onlara da iman etmelerini istemişlerdir. Kur’ân-ı Kerîm’de önceki peygamberlerin bu ifadelerini nakleden âyetler mevcuttur.2 Ancak bunun bir istisnası vardır: Son Peygamber Muhammed Aleyhisselâm. Zîrâ O, peygamberlerin sonuncusu olduğunu haber ver­miştir.3 Binaenaleyh peygambere hürmetin öneminden ve ona saygısızlığın dinî sonuçlarından söz ederken, bu konuya bütün hak peygamberler dâhildir.

Peygambere saygı, onun yüklenmiş olduğu İlâhî görevin bir icabıdır. Gerçi peygamber de bir insandır. Hz. Îsa da dâhil hiç bir peygamber insanüstü bir özelliğe sahip değildir. Ancak Cenâb-ı Hak, kendi mesajını insanlara iletecek ve onları yer­yüzündeki “halife”si olgunluğuna eriştirecek olan peygamberleri insanlar arasından seçmiş ve tâbir caiz ise özel bir eğitim ile yetiş­tirmiştir. Peygamber dinin tebliğcisidir. Ancak kendisi iletişim kurduğu yüce âlemden İlâhî mesaj alıp insanlara tebliğ eder. Bu mesaj kişilerin bütün fikir ve duygu âlemlerine, bütün davranış­larına yön verme durumundadır. Buna mukabil insanlar mesajın İlâhî kaynaklı olup olmadığını doğrudan kontrol etme imkânına sahip değildir. Yapabilecekleri yegâne şey; mesajı iletenin dürüst, saygıdeğer, inanılır ve güvenilir olup olmadığını tespit etmektir. Gerçi bu noktada, mesajın, aklı tatmin edişi veya en azından akıl prensiplerine ters düşmeyişi ve bir de peygamberin göstereceği mû­cize faktörleri de söz konusudur. Ne var ki filozof da aklı tatmin edici açıklamalar yapabilmekte, büyücü veya para-psikoloji alanın­da etkili olanlar da tabiatüstü görünümü veren hâdiseler meydana getirebilmektedir.

Peygamberin şahsiyeti, insanlara sunduğu mesajın İlâhî kay­naklı olduğunun garantisini teşkil ettiği gibi, bu mesajın gereklerini yerine getirme açısından da büyük bir önem taşır. Çünkü insan­lar, çeşitli kesimleriyle büyük kitleler (ümmet) mücerret fikirleri anlayıp benimsemekte ve hayatlarında tatbik etmekte güçlük çe­kerler. Bu fikirleri kendilerine sunanların hareket ve davranışları­na bakmak, onların şahsiyetlerini örnek almak isterler. Bu sebeple de peygamber, İlâhî mesajı tebliğ ettikten başka, bizzat ona uygun bir hayat örneği veren, kâmil insan tipini canlandıran şahsiyettir, İslâm inancına göre “peygamber” budur ve gelip geçen bütün pey­gamberler bu üstün özelliklere sahip olmuşlardır.

Peygamberin gerek hayatında, gerek ebediyete göçüşünden sonra fonksiyonunu yerine getirebilmesi için sahip olduğu üstün şahsiyetin korunması gerekiyor. Onun şahsiyeti iftiralar, yanlış yorumlar, maksatlı tefsirlerle zedelenince getirdiği dinden şüphe edilmeye başlanır. Böylece İlâhî mesaj, yani vahiy etkili olmaktan çıkar. İnsanlar dinin gerçeklerini tahrif ederek bozmaya ve kendi nefislerine uymaya başlarlar.

Kur’ân-ı Kerîm’de adı geçen 30’a yakın peygamberden övgü ve saygı ile bahsedilmekte, onların şahsiyetlerini zedeleyecek ve İlâhî gö­revlerini etkisiz hâle getirecek hiçbir hata onlara nisbet edilme­mektedir. İslâm âlimleri, peygamberlerin suçsuzluğu, günah işlemek­ten korunmuş (masum) olduğu konusu üzerinde önemle durmuşlar; tefsir, hadis, kelâm, peygamberler tarihi (kısas-ı enbiyâ) gibi ilim dallarında meydana getirdikleri eserlerde bu konuyu da işlemişler­dir. Hattâ İslâm literatüründe konuyla ilgili olarak “İsmetu’l-enbiyâ” adıyla müstakil bir telif türü meydana getirilmiştir. Yine Kur’ân’da son peygamber Muhammed Aleyhisselâm’ın seçkin vasıf­larından bahseden, Allah nezdindeki üstün değerinden söz eden birçok âyet vardır.4 Bu tür âyetlerde Allah’ı sevmenin ve O’nun ta­rafından sevilmenin ancak Peygamber’ini sevmek ve O’na uymakla mümkün olduğu ifade edilmekte,5 Hz. Peygamber’e itaatin Allah’a itaat anlamına geldiği haber verilmektedir.6 Hattâ O’na seslenirken herhangi birine sesleniyormuş gibi davranmaktan,7 O’na yüksek sesle hitap etmekten,8 huzurunda edebe aykırı davranışlarda bulunmaktan,9 Müslümanlar men edilmektedir. Konuyla ilgili olan (ve ülkemizde bazı yerlerde, her Cuma namazında, hatibin minbere çıkışından önce müezzin tarafından okunan) bir âyet-i kerîmenin meâli şöyledir: “Şu bir gerçek ki bizzat Allah da, melekleri de Peygamber’e övgü ve senâda bulunurlar. Ey iman edenler! Siz de ona salâvat getirin, hürmet ve tâzîm ile kendisini selamlayın.”10

Yine Kur’ân-ı Kerîm’de, Hz. Peygamber’in (sallallahu aleyhi ve sellem), her konuda hakem kabul edilmesi, onun tarafından verilen hüküm ve bulunan çö­zümlerin tam bir gönül hoşluğuyla benimsenmesi mümin olmanın şartı olarak kabul edilmiş,11 dille veya başka vasıtalarla ona ezi­yet edilmesi kesinlikle yasaklanmıştır. Birçok âyette “Allah” ve “Resûl” veya “Nebi” beraber zikredilmiş ve biri için gerekli gö­rülen haklar diğeri için de gerekli görülmüştür.12 Bilindiği üzere Saadet Asrı’nın Medine döneminde (M. 622-632) İslâm Devleti kurul­muş bulunuyordu. Bu defa devlet otoritesine karşı çıkamayan mu­halifler (münafıklar ve Yahudiler) Hz. Peygamber’i dedikodularla yıpratmaya, edebe aykırı söz ve davranışlarla gözden düşürmeye ça­lışmışlardır. Kur’ân’da bu tür fiiller de kesinlikle yasaklanmış ve bu yollarla Resûlüllah’a eziyet edenlerin acıklı bir azaba çarptırıla­cakları haber verilmiştir.13 Konuyla ilgili âyetlerden birinin meâli şöyledir: “Şüphe yok ki Allah’a ve Peygamberine eziyet edenleri Cenâb-ı Hak dünyada da âhirette de lanete uğratmış ve onlara horlayıcı bir azap hazırlamıştır.”14

2. Saygısızlığın tarifi ve tarihçesi
Peygamberler tarihiyle ilgili Kur’ân âyetlerinde söz konusu edilen ve inkârcılar tarafından onlara yönelik olarak yapıl­dığı haber verilen saygısızlıkları iki noktada toplamak müm­kündür: Maddî ve bir de mânevî tecavüz. Maddî tecavüz peygamberin şah­sına yöneltilmiş dövme, yaralama, öldürme türünden fiiller olabildiği gibi peygamberle birlikte inananlarına karşı kitle seviyesinde yöneltilmiş boykot, savaş ve benzeri şekillerde de olmuştur. Pey­gamberler tarihinin incelenmesinden anlaşılacağı üzere mücadele etmek mecburiyetinde kalmayan, inkârcılardan eziyet görmeyen ve saygısız davranışlarla karşılaşmayan hiçbir Allah elçisi yoktur. Kur’ân’da, bu tarihî realite Resûl-i Ekrem Efendimiz’e, bir teselli vesilesi ola­rak bildirilmektedir.15 Mânevî tecavüze gelince, bunun, Resûlüllah Sallâllahu Aleyhi ve Sellem’e karşı yapılmış olanının genel hatları Kur’ân’da “eziyet” olarak belirtilmiştir. Eziyet alay etme, küçümse­me, çekiştirme, ayıplama, iftira etme, aile hayatını karalama vb. şekillerde olabilir. Bütün bunlara doğrudan veya dolaylı olarak de­ğinen âyetler mevcuttur.16 Peygambere yönelik maddî eziyet onun hayatta bulunmasına bağlı olduğu hâlde mânevî eziyetin zaman açısın­dan bir sınırı yoktur. Hattâ denebilir ki mânevî eziyet peygamberin asrından uzaklaştıkça etkisini artırabilir. Çünkü iftira ve ithamlara konu teşkil eden şahsın çağdaşları ve bunlarla bizzat görüşen nesiller hayatta olduğu dönemlerde karalamalar etkili olacak çev­reler bulamaz. Fakat zaman uzadıkça işin gerçeğine yakından vâkıf olanlar aradan çekilir, dedikodular gelişerek yayılır, kolaylıkla etki­leyebileceği çevreler bulur.

İslâm literatüründe peygambere saygısızlık “seb” ve “şetm” kelimeleriyle ifade edilmiştir. Bu kelimeler sözlükte, sövmek anla­mına gelir. Türkçemizde küfretmek anlamındaki sövmenin konu­muzla bir ilgisi yoktur. Çünkü bir sinir boşalması olan bu tür kaba ifadenin herhangi bir insana karşı bile kullanılması çok çirkin bir olaydır. Peygamberlere veya diğer yüksek şahsiyetlere yöneltilen seb ve şetm; dil uzatmak, ta’n etmek, şahsiyet zedeleyici ve yara­layıcı asılsız tenkitlerde bulunmak mânâlarına gelir.

Hz. Peygambere karşı gösterilebilecek saygısızlıkların dinî hük­münü ilk defa detaylı bir şekilde konu edinen ve eş-Şifâ adlı eseri sonraki çalışmalara kaynak teşkil eden Kadı Îyâz (öl. 544/1149) seb veya şetmi şöyle tasvir eder: “Peygamber Aleyhisselâm’a doğ­rudan dil uzatan, onu ayıplayan, bizzat kendisine, soyuna, dinine veya ona has vasıflardan birine bir eksiklik ve kusur nisbet eden, ona dolaylı bir şekilde dil uzatan, yahut da şahsiyetini yaralamak, hakaret etmek, şânını küçümsemek, küçük düşürmek ve ayıplamak maksadıyla birine veya bir şeye benzeten kimse ona sebbetmiş olur...
Aynı şekilde Resulullah’a lânet okuyan, beddua eden, zarar görmesini is­teyen, yermek amacıyla makam ve şerefine yakışmayan şeyleri ona nisbet eden, onun yüce katına münasebetsiz, asılsız ve çirkin sözler yakıştıran, mâruz kaldığı bazı musibet ve problemleri diline dolayarak kendisini ayıplayan, yahut da herkeste vuku bulabi­lecek bazı beşerî arızaları bahane ederek onu gözden düşürmeye çalışan kimse de ona sebbetmiş olur. Bütün bu saydıklarım Ashâb-ı Kiram döneminden itibaren İslâm âlimleri ve fetva adamlarının it­tifak ettiği hususlardır.”17 

Kur’ân-ı Kerîm’den ve peygamberler tarihiyle ilgili eserlerin incelenmesinden anlaşılacağına göre, hemen bütün peygamberler, hitap ettikleri insanların eziyetlerine ve saygısızlıklarına mâruz kal­mışlardır. Bu, hakla bâtılın, ilimle cehaletin, faziletle rezaletin mücadelesinden çıkan kaçınılmaz bir sonuçtur. Fikirden yoksun, fazi­letten uzak, mâneviyat ve gönül dünyasıyla ilgisi kesilmiş her birinin başvurduğu çare budur: Kaba-kuvvet, tecavüz, iftira, ka­ralama...
Hz. Peygamberin Saadet Asrı’nda ona dil uzatanlar müşrikler, münafıklar ve Yahudiler olmuştur. Bu saygısız cephenin ortak nok­tası İslâmiyet’in doğuşuyla menfaatlerinin zedelenmiş olmasıydı. Mekke müşrikleri, Kâbe’ye sahip olmanın avantajını istismar ede­rek hemcinslerine nispetle üstün haklar taşıdıklarına inanıyorlardı. Temel haklarda bütün insanların eşit olduğunu ilân eden İslâmiyet’in tebliğcisine bu sebeple cephe almışlardı. Medine’deki münafıkların durumu da bunun bir benzeriydi. Medine civarındaki Yahudi kabilelerine gelince, İslâmiyet güneşinin Medine ufuklarında doğuşu onların özellikle sömürüye dayanan ekonomik menfaatlerini alt-üst ediyordu. Buna bir de tarihî fitne temayüllerini ve kıskanç­lık duygularını eklemek lâzımdır.

Bununla beraber Hz. Peygamber (sallallahu aleyhi ve sellem), şahsına yönelik olup Müslüman cemaatin dinî hayat ve sosyal bünyesini saracak seviyeye ulaşmayan tan ve saygısızlıklara göz yummuş, bu tür davranışlara karşılık vermek suretiyle içe dönük bir huzursuzluğun ortaya çıkmasına yol açmak istememiştir. Ancak İslâm devletiyle imzaladık­ları anlaşmayı bozan ve düşmanla işbirliği yapan Yahudileri cezalandırmış, Müslümanların varlığı ve birliği için tehlike arz eden, fitne ve anarşi odakları haline gelen Kâ’b b. Eşref gibi sayıları sınırlı bazı zorbaları bertaraf etmiştir.

Asr-ı Saadet’in Medine döneminde Peygamber’e ve Müslümanlara eziyet eden, İslâm birliğine karşı cephe alan, bu sebeple de haklarında “vur” emri çıkarılan (demi heder edilen) bazı kişiler olmuştur. Bunların sayısı, Zürkani’nin tespitine göre, altısı kadın olmak üzere on beştir. Eziyetlerinin genel karakteri başta Hz. Pey­gamber olmak üzere Müslümanları yermek ve İslâm dinine dil uzatmaktı. İslâmiyet’in doğuşu sırasındaki Arap dünyasında şiir yo­luyla yapılan yerme (hiciv), fertler, kabileler ve toplumlar arasın­da kullanılan en etkili mânevî bir silâhtı, tıpkı bugünün basın dünyası gibi. Hicve maruz kalan taraf en büyük hakaret ve tecavüze uğradığını kabul eder, buna mutlaka karşılık vermek isterdi. Çünkü şiire çok düşkün olan Arap kavimleri onu kitleler arası bir haberleşme vasıta­sı, kitlelerin psikolojisini ve değer hükümlerini etkileyen bir faktör kabul ediyordu. Bununla beraber siyer ve tarih kaynaklarından an­laşılacağı üzere haklarında ‘’vur” emri çıkarılanların sadece 4-5 ta­nesi öldürülmüş, diğerleri Müslüman olmuş veya yeniden İslâm’a dönerek Hz. Peygamber’den özür dilemiş, böylece herkesin sahip olduğu insan haklarına onlar da kavuşmuştur.

Son peygamber Muhammed Aleyhisselâm’a, kendi hayatında say­gısızlık gösteren, biraz önce söylediğimiz üzere, müşrikler, münafık­lar ve Yahudilerdi. Bir de dinden dönen, sayıları sınırlı bir kaç kişi. Sonraki yüzyıllarda ise bazı gayrimüslimler, azınlıklar (zimmîler), bir de Müslüman göründüğü halde Kelâm ve Mezhepler Tarihi mütehassıslarınca İslâm dışı kabul edilen ve literatürümüzde genellik­le Bâtınîler (gulat) diye adlandırılan aşırı gruplar.
Bilindiği üzere bütün samimi Müslümanların gönlünde Resûl-i Ekrem’in müstesna bir yeri vardır. O’nun kullandığı eşyadan ve kesip attığı sakaldan (Hırka-i Şerif, Sakal-ı Şerif, Emânât-i Mu­kaddese) tutunuz da adına (Muhammed, Ahmed, Mustafa), yaşayış tarzına, hanımları ve çocuklarına... kadar birçok hatırası Müslümanların gönül aydınlığı olmuştur. Münafıklar müstesna, hiçbir Müslüman bilerek ona saygısızlık göstermeyi hayalinden bile geçirmez. Bu sebepledir ki son devirlere kadar İslâm tarihi boyunca hiçbir Müslüman tarafından Hz. Peygambere karşı dil uzatma, sebbetme vaka­sına rastlanmamıştır. Vuku bulmuş birkaç hâdise varsa bunlar ka­sıtsız, fuzûli konuşma sırasında, dolaylı bir şekilde olmuştur.

İslâm dünyasının dışında doğru gelişen materyalizm ve emperyalizmin tesiriyledir ki, yaklaşık bir asırdan bu yana, bazı Müslüman ülkelerde Hz. Peygamber’e (sallallahu aleyhi ve sellem) karşı saygısızlık temayülleri baş göstermeye başlamıştır. Buna dünya çapındaki misyoner faaliyetlerinin etkilerini de ekle­mek lâzımdır. Zîrâ gerek komünistler, gerek sömürgeciler ve gerek misyonerler çok iyi bilmektedir ki, Müslüman ülkelerde başarılı ol­manın ilk şartı, Müslümanların gönlünde taht kurmuş bulunan Hz. Muhammed (sallallahu aleyhi ve sellem) sevgisini yok etmek, dolayısıyla onlardaki direnme gü­cünün kaynağını teşkil eden İslâm engelini ortadan kaldırmaktır. Özellikle son yıllarda bir kısım yayın organlarında gittikçe dozajını arttıran saygısızlık cüretlerini, doğrudan materyalizm, emperyalizm ve mis­yoner faaliyetleriyle yahut da hasis menfaatleri uğrunda bunlara yardım eden veya bilmeyerek âlet olan gruplarla açıklamaktan baş­ka makul bir yol yoktur.

3. Peygambere saygısızlığın cezası
Saygısızlığın tarifinden ve bu konuda bazı âlimlerin görüş­lerinden yukarıda bahsetmiştik. Konuyla ilgili eserlerde say­gısızlık kabul edilen hususları şöylece sıralamak mümkün­dür:
Sövmek (seb ve şetm) : Dil uzatmak, şahsiyet zedeleyici ithamlarda bulunmak.
Ayıplamak (ta’yip) : Akıl, din ve örf açısından doğru ve güzel bulunmayan hususları nisbet etmek. Bu hususlar peygambe­rin bedeni, huyu veya hayatıyla ilgili olabilir.

İftira (kazif) : Zina ettiğini iddia etmek veya veledi zina olduğunu söylemek.
Fizyonomisini değişik olarak anlatmak: Siyah, cüce, kör, topal... diye vasıflandırmak.
Alay etmek, hafife almak.

Dolaylı ve üstü kapalı bir şekilde yukarıdaki hususları ifa­de etmek (ta’riz).
Tespit edebildiğim kadarıyla Hz. Peygambere saygısızlık gös­termenin dinî hükmü konusunu ilk kez ele alıp etraflıca inceleyen Kadı îyâz olmuştur (öl. 544/1149). Ancak mesele ilk dönemlerden itibaren İslâm âlimlerince ele alınmış ve detaylı bir şekilde tartışıl­mıştır. Kadı İyâz’ın naklettiğine göre Abbasî halifelerinden Harun Reşid, Hz. Peygamber’e (sallallahu aleyhi ve sellem) dil uzatana verilecek ceza hakkında İmam Mâlik’in görüşünü sormuş ve Irak’lı âlimlerin, dayakla cezalandırabileceği tarzında fetva verdiklerini sözlerine ilâve etmiştir. Mâ­lik bu tarz fetvaya öfkelenmiş ve halifeye şöyle cevap vermiştir: “Ey müminlerin emiri! Peygamberlerine dil uzatıldıktan sonra Müslümanların varlığı nasıl devam edebilir? Peygamberlere dil uzatan (söven) öldürülür, Ashâb-ı Kirâm’a dil uzatan ise dayakla cezalan­dırılır.” Kadı Îyaz’ın kanaatine göre söz konusu Irak âlimlerinin görüşü ciddiye alınmamalıdır. Çünkü Peygambere sebbedenin ölüm­le cezalandırılması hakkında âlimlerin ittifakı (icmâ) vardır.18 Bazı İslâm bilginleri bu konuda risaleler yazmışlardır.

A. Müslüman’ın dil uzatması
İslâm ahkâmına göre Kâinat’ın Efendisi Muhammed Aleyhisselâm’a dil uzatmanın suç olduğu şüphesizdir. Bu suçu işleyen kimse Müslüman’sa cezası ölümdür. İslâm âlimleri bu dinî hüküm için Kur’ân’dan ve Hz. Peygamber dönemindeki uygulamalardan çeşitli de­liller bulmuşlardır. Kur’ân-ı Kerîm’de Resülullah’a (sallallahu aleyhi ve sellem) eziyet edenlerin, O’nunla alay edenlerin, O’nu küçümseyenlerin dünyada ve âhirette lânete uğratıldıkları, horlayıcı ve elem verici azaba mâruz bırakıla­cakları, dünyada ve âhirette cezalandırılacakları ifade edilmektedir.19 Asr-ı Saâdet’te sayıları fazla, olmasa da bu suçları sebebiy­le can güvenlikleri kaldırılanların (demi heder edilenlerin) bulunduğu da bilinmekte­dir. Halife Ebû Bekir’e adamın biri ağır sözler sarf etmiş, o da ka­bul etmeyerek gerekli cevabı vermiş; hâdiseye şahit olan Ebû Berze de, “Ey Resûlüllah’ın halifesi, müsaade et de şu adamın boynunu vurayım.” demiştir. Hz. Ebû Bekir ise kendisine şu cevabı vermiştir : “Bu ancak Resûlüllah’a yapılan bir eziyet için verilebilecek cezadır.” Halifenin bu hükmüne ashaptan kimse itiraz etmemiştir.

Emevî Halifesi Ömer b. Abdülaziz de aynı mahiyette hüküm ver­miştir.20 Ancak üzerinde ittifak edildiği söylenen bu genel hük­mün ayrıntılarına inmek ve suçun işleniş şekliyle işleyenin duru­muna göre farklılık arz eden sonuçları ayrı ayrı değerlendirmek ge­rekmektedir.

Yukarıda altı madde hâlinde sıraladığımız saygısızlık ifade­lerinin sonuncusu olan dolaylı dil uzatma (ta’riz) doğrudan ölüm hükmünü giymez. Bu tür ifadeler kullanan kimsenin genel durumu incelenmeli ve sözlerinden ne kastettiği araştırılmalıdır. İyi hâl sa­hibi olan, ithamları açık bulunmayıp dil uzatmayı kastetmediğini söyleyen kimse ölümle cezalandırılamaz, münasip bir şekilde uya­rılır veya tedip edilir.
Zor kullanılarak söz konusu suçu işlemeye icbar edilen kim­se ise herhangi bir şekilde cezalandırılamaz.21 Bu tür icbarlar İslâmiyet’in ilk yıllarında güçsüz bazı Müslümanlara tatbik edilmiş ve kendilerine saygısız ifadeler söyletilmiştir.

Hz. Peygamber’in (sallallahu aleyhi ve sellem) hürmete şayan, tenkit dışı bir insan olduğunu bilmeyen bir Müslüman düşünülemez. Bununla birlikte Müslümanlığı yeni benimsemiş veya her nedense bu gerçekten haberdar olamamış kim­se mazur sayılabilir mi? Genellikle âlimler, kolay istismar edilebile­ceğini göz önünde bulundurarak bilmemeyi (cehalet) mazeret say­mamışlardır.22 Ancak başta Gazzâlî olmak üzere bazı âlimler, İslâmiyet’e yeni girmiş olanların, ayrıca maddî veya psikolojik engel­lerle karşılaşanların itikat konularında bir süre için mazur sayılabileceklerini kabul etmişlerdir.23 Meselâ peygamberlere beşerî zaaflar nisbet eden bugünkü muharref Kitâb-ı Mukaddes’in ifadelerinden etkilenen veya Hz. Peygamber’in (sallallahu aleyhi ve sellem) hürmete şayan bir insan olduğunu kabul etmekle beraber bir dinî meseledeki davranışın İslâm’a yakışmayan ve hoş olmayan beşerî bir zaaf olduğunu bilmeyen kimse, geçici bir süre için mazur sayılabilir. Zaten böyle kişiler hatasında ısrar et­mez, uyarılınca gerçeğe hemen boyun eğer.

Bilmemek veya icbar altında bırakılmak gibi bir mazereti olmadığı hâlde açıkça peygambere dil uzatan kimsenin cezasının ölüm olduğu İslâm hukukçuları arasında ittifak edilen bir nokta ol­makla beraber bunun tatbik edilişi konusunda farklı görüşler ortaya çıkmıştır.

Peygambere sövme -hâşâ- gibi hiçbir Müslüman’ın havsala­sının alamayacağı bir suçu işleyen kimseye verilecek ceza konusunda sert hareket eden birçok âlime göre bu kişi zındık muamelesi­ne tâbi tutulur ve tövbe etmesi istenmeden ölüm cezası infaz edilir. Cenaze namazı kılınmaz, Müslüman kabristanına da gömülmez.
İmâm-ı Âzam Ebû Hanîfe dışındaki üç mezhep imamının da benimsediği rivayet edilen bir görüşe göre ise mürted muâmelesine tâbi tutularak tövbe etmesi istenir. Tövbe ettiği takdirde İslâm’a dönmüş olur. Fakat ölüm cezası düşmez. Çünkü irtidat Allah’a kar­şı işlenen bir suç olup tövbe ile ortadan kalkar, sahibi de cezadan kurtulur. Peygambere sövme suçunda ise onun şahsı açısından kul hakkı statüsüne girmiştir. Kul hakkı ise tövbe ile ödenmiş olamaz. Binaenaleyh suçlu öldürülür; fakat Müslüman olduğu için cenaze namazı kılınır, diğer hukukî işlemleri de buna göre yürütülür.

Başta Ebû Hanife ve diğer Hanefî hukukçuları olmak üzere Şafiî’den gelen tercihe şâyan rivayete ve diğer iki imamın da bir gö­rüşüne göre peygambere söven kimsenin tövbe etmesi istenir, şayet tövbe ederse ölümden kurtulur. Aksi takdirde mürted kabul edilerek ceza uygulanır, Müslüman muamelesine tâbi tutulmaz.24

B. Gayrimüslimin dil uzatması
Dört halife devrinde ve sonraki dönemlerde İslâm fetihlerinin hızla yayılması ve bütün müesseseleriyle İslâmiyet’in kendini ka­bul ettirip hâkimiyetini kurmuş olması sebebiyle olacaktır ki, bu karşı durulmaz maddî ve mânevi gücün muhaliflerinde, azınlık hâ­linde veya başka statüye sahip gayrimüslimlerde psikolojik tepki­ler meydana gelmiştir. Bu tepkilerden biri de Kâinatın Efendisi Muhammed Aleyhisselâm’a dil uzatmaktır. İslâm hukukçuları bu tür davranışlara engel olmak için hukukî tedbirler düşünmüşlerdir. İmam Şâfî’ye (öl. 204/820) göre, devlet reisinin azınlıklarla yapacağı an­laşmalarda onlara karşı daima şu şartları öne sürmelidir. Bu kaçınılmaz şartları kabul etmeyen gayrimüslimlerle anlaşma yapılamayacağı gibi kabul ettikten sonra ihlal edenin garantisi de ortadan kalkar.

Kur’ân’a, İslâmiyet’e ve Hz. Peygamber’e dil uzatmamak.
Nikâhla bile olsa Müslüman kadınla cinsi ilişki kurmamak (İslâmiyet’te gayrimüslim erkeğin Müslüman kadınla evlenmesi ya­saktır).
Müslüman’ı dininden uzaklaştırmaya çalışmamak.
Düşmanla işbirliği yapmamak.25

Hz. Peygamber (sallallahu aleyhi ve sellem) döneminde haklarında “vur” emri çıkarılan gayrimüslimlerin bulunduğu malûmdur. Bunların hepsi Müslüman cemaate karşı düşmanlık yapmış değildi. Bir kısmı sadece Resülullah’a sebbettiği için ölüme mahkûm edilmiştir. Binaenaleyh gayrimüslimin böyle bir suçunun cezası ölüm olmalıdır.26 Ashâb-ı Kiram devrinde de benzer hâdiseler olmuş ve aynı ceza ile sonuçlanmış­tır.27
Ancak gerek Asr-ı Saâdet’te, gerek onu takip eden dönemde mey­dana gelen ve ölüm cezasıyla sonuçlanan olaylarda suç unsurlarının tam tahlilini yapmak mümkün değildir. Ayrıca anlaşmalı gayrimüs­limlerin aynı dönemlerde işledikleri bu tür suçların bazen ölümle cezalandırılmadığı da göze çarpmaktadır. Ebû Hanîfe ve diğer Hanefî âlimlere göre Hz. Peygamber’e (sallallahu aleyhi ve sellem) dil uzatan gayrimüslim, bu hare­ketiyle anlaşmasını bozmuş sayılmaz; binaen aleyh hemen öldürülmeyip münasip bir şekilde tedip olunur. Ancak ısrarı hâlinde dev­let başkanı tarafından siyaseten katline hükmedilebilir.28

Bazı önemli hususlar
İslâmiyet’i yeni benimsemiş veya karşı çıkılmaz sebeplerle İslâmî konularda cahil kalmış bazı kimselerle münafıklar hâriç, bütün Müslümanlar, Peygamberlerine karşı samimi ve engin hürmet duyguları beslerler. Bu, her şeyden önce Kur’ân-ı Kerîm’in emir ve tavsiyesidir. Kendi tutumu da aynı mahiyettedir. Kur’ân’ın bu üslûbu sadece, “Rahmeten li’l-âlemîn” (kâinatın rahmet vesilesi) olarak gönderilmiş bulunan Muhammed Aleyhisselâm için29 değil, Kitâb-ı Mukaddes’te de adı geçen ve Yahudilerle Hristiyanların da ka­bul ettiği bütün peygamberler için söz konusudur. Müslümanlar bu asil duygularını daima korumuşlar ve bu duyguyu zayıflatıp tahrip edecek faktörleri bertaraf etmeye çalışmışlardır.

Resûl-i Ekrem Efendimiz’in “Benim adımı kullanabilirsiniz; ama künyemi kullanmayın.”30 buyurduğu sahih olarak rivayet edilmiş­tir. Fakat başka rivayetlerden, onun, künyesinin (Ebü’l-Kasım) de kullanılmasına müsaade ettiği anlaşılmaktadır.31 Hz. Ömer’in de önceleri “Muhammed” adının ve diğer peygamberlere ait isimlerin kullanılmasını yasakladığı, fakat sonra buna müsaade ettiği, hattâ kendi çocuklarına da Muhammed adı taktığı rivayet edilir.32 Bu tür nakillerde göze çarpan yasaklar, Hz. Peygamber’e (sallallahu aleyhi ve sellem) gösterilmesi gereken hürmeti koruma esasına dayanır. “Muhammed” adını veya “Ebü’l-Kasım” künyesini taşıyan birine karşı kullanılabilecek saygı­sız bir ifade dolaylı bir şekilde de olsa Resülullah’a (sallallahu aleyhi ve sellem) yapılmış olma vehmini uyandırabilir. Resûl-i Ekrem’in şahsiyeti, anılma şekli diğer­lerinden tam olarak ayrıldığı çevre ve zamanlarda ise bu mahzur ortadan kalkar. Bu noktada örf de önemli rol oynayabilir.

Yine peygamber saygısı prensibinden hareket eden İslâm âlim­leri gerek Resûl-i Ekrem’e (sallallahu aleyhi ve sellem) gerek diğer peygamberlere yöneltilmiş tenkitlerin sadece cevaplandırmak amacıyla nakledilebileceğini söylemişlerdir. Konuyla ilgili olarak detaylı bilgi ve tartışmaların ilim çevrelerinin dışına taşırılmasını ve halka aktarılmasını hiç bir şekilde doğru bulmamışlardır.

Kanaatime göre, bu noktada temas edilmesi gereken bir husus da şudur: İnsanların öyle davranışları vardır ki, işlendikleri çağa ve sosyal şartlara göre değerlendirilmesi gerekir. Bu davranışlar o ça­ğın sosyal şartları içinde gayet tabiî karşılanırken günümüzde ya­dırganabilir. Hattâ ayıp ve kusur telâkki edilebilir. Bu söylediklerime Hz. Peygamber’in hayatından da örnekler bulmak mümkündür.

Resûl-i Ekrem’in (sallallahu aleyhi ve sellem) Hicrî-Kamerî takvime göre 63 yıl süren hayatının ilk 25 yılı bekârlık devresine aittir, ikinci 25 yılı kendisinden 15 yaş büyük olan Hatice Validemiz’le geçmiştir. Onun vefatı üzerine aile ocağının düzenini korumak amacıyla kendisin­den çok yaşlı bir hanımla evlenmiştir. Ömrünün son 7-8 yılı ise Arap kabileleriyle dinî-siyasî münasebetlerin kurulduğu, ihtida ve fetihlerin ço­ğaldığı bir dönem olduğundan, bu devirde Resulullah (sallallahu aleyhi ve sellem), birden fazla kadın himaye ve haremine almıştır.

Hz. Peygamber’in (sallallahu aleyhi ve sellem) özel hayatı, İslâm fıkhının ibadet, muamelât, kadınlara mahsus haller, ceza hukuku bakımından bir model ve kay­nak durumunda olduğundan ayrıntılı bir şekilde sonraki dönemlere rivayet yoluyla intikal ettirilmiştir. Tabiî bu rivayetlerin içinde ha­dîs tekniği açısından doğru (sahih) olmayanlar da vardır. Namaz gibi en açık, en yaygın bir ibadetin Resülullah’tan alınış ve sonraki nesillere aktarılışında dört mezhebin hayli farklı tespitleri bulundu­ğuna göre, onun aile hayatıyla ilgili daha çok farklı tespitlerin var oluşu da rivayet tekniği açısından gayet tabiîdir. Bu tür rivayetle­rin hepsini vuku bulmuş telâkki etmek, dinî gerçekler sanıp uyulmasını tavsiye etmek elbette doğru değildir. Ve bunları indî yorumlarla abartıp halka aktarmak, yâr u ağyarın önüne sürmek -art niyet­lerin veya marazî ruhun mahsulü değilse- gaflet ve basiretsiz­liğin sonucu olmalıdır. İşte Hâtemü’l-Enbiyâ Efendimiz’in hukuku (hakları) konusunda en güzel kitabı yazan Kâdı İyâz’ın yanlış anlaşılmasın­dan endişe ettiği, halka aktarılmasında mahzur bulduğu ve Hz. Peygamber’e (sallallahu aleyhi ve sellem) saygısızlık telâkki ettiği hususlar bu tür konulardır.33

Peygamberlerde bulunan en üst seviyedeki olgunluk vasıfları­nın, günahtan korunmuş olma özelliğinin (ismet) kendisinde veya bir başkasında bulunduğunu iddia eden kimse de peygambere kar­şı saygısız davranmış olur. Allah’tan başka hiçbir varlığın (melek­ler dâhil) peygamberden üstün olamayacağını bilmek ve değerlen­dirmelerini ona göre yapmak her Müslüman’ın dinî görevidir.

Allah’tan başka hiçbir varlığa tanrılık nisbet etmemek, yalnız O’na kulluk etmek İslâm’ın ana prensibidir. Bunun dışında kalan her türlü saygı, sevgi ve nazik davranışı Hz. Muhammed’den (sallallahu aleyhi ve sellem) esirgeme­mek de Müslüman olmanın sembolüdür. “Muhammed” adı, “Pey­gamber” (Nebî, Resul) kelimesi ibadetlerimizin ayrılmaz bir parçası hâline gelmiştir. Ezanda, kamette, tehiyyatta, salli-bâriklerde, diğer ibadet ve zikirlerimizde bu ad ve kelimeler her gün, her mümin tarafından yüzlerce defa saygıyla anılmaktadır. Yahudi ve Hristiyanların mahrum olduğu bu saygı nimetinin kıymetini bilmeli ve onların düştüğü mâneviyat bunalımına düşmemeliyiz.

* Marmara Üniv. İlâhiyat Fak. Emekli Öğretim Üyesi
bekir.topaloglu@yeniumit.com.tr

Dipnotlar
1. el-Bakara, (2), 285. 
2. bk. msl. Âl-i İmran, (3), 81; es-Saf, (61), 6.
3. el-Ahzab, (33), 40; Buhârî, “Menâkıb” 18; Müslim, “Fezâil” 22.
4. Bu konu için bk. Kadı îyaz, eş-Şifâ, (nşr. Muhammed Emin Karaali ve diğerleri), Dımaşk 1392, I, 51-135.
5. Âl-i İmrân, (3), 31.
6. en-Nisâ, (4), 80.
7. en-Nûr sûresi (24), 63.
8. el- Hucurat, (49), 2.
9. al-Ahzâb, (33), 53.
10. el-Ahzâb sûresi (33) 56
11. el-Nisa sûresi (4), 65.
12. bk. Muhammed Puad Abdülbâki, el-Mu’cemü’l-müfehres li el-fâzil-Kur’ân, “Resûl” ve “Nebî” maddeleri.
13. el-Bakara, (2), 104; et-Tevbe, (9), 61.
14. el-Ahzâb, (33), 57.
15. bk. mal. Âl-i İmrân, (3), 184.
16. bk. Muhammed Fuad Abdülbâki, el-Mu’cem, “Resûl” ve “Nebî” maddeleri.
17. Kâdı îyaz, eş-Şifâ (nşr. Muhammed Emin Karaali ve diğerleri), Dımaşk, 1932, II, 473-474.
18. eş-Şifâ, II, 492-493.
19. el-Mâide, (5), 33; et-Tevbe (9), 61, 65-66; el-Ahzâb (33), 57; el-Mücadile (58), 8.
20. Kâdı îyâz, eş-Şifâ, II, 491, 492; ayrıca bk. 485-487.
21. bk. en-Nahl, (16), 106 ve tefsiri,
22. bk. Zürkanî, V, 316.
23. Konuyla ilgili olarak bk. B. Topaloğlu, İslâm İtikadı Açısından Kıyafet ve örtünme (İslâm’da Kılık-Kıyâfet ve Örtünme), İstanbul 1987, s 22-24.
24. Kadı îyâz, eş-Şifâ, II, 448-495; îbn Teymiyye, es-Sârimü’l-meslûl alâ şatimi’r-Resûl, Haydarâbâd 1322, s. 296 vdd., 310, 322-326; Zürkanî, Şerhu’l-Mevâhib, v, 318 vdd.
25. Îbn Teymiyye, es-Sârimü’l-meslûl, s. 9-10.
26. Îbn Teymiyye, ag. esr., s. 108-165.
27. Aynı eser, s. 194-199.
28. Kadı Îyâz, eş-Şifâ, II, 566-574; Îbn Teymiyye, ag. esr., s. 4-12.
29. el-Enbiyâ, (21), 107.
30. Buharî, “Edeb” 106, Ebû Dâvûd, “Edeb” 66.
31. Ebû Dâvûd, “Edeb” 67-68.
32. Kadı îyâz, eş-Şifâ, II, 467-471.
33. bfe. eş-Şlfâ, II, 483, 484, 530-54

.

Peygamberimiz'in Ashabıyla Yakından İlgilenemsi

Peygamber Efendimiz (sallallâhu aleyhi ve sellem) risalet gibi önemli bir vazifeyle gönderilmiş olması hasebiyle pek çok önemli işle meşgul oluyordu. Konumu ve vazifesi gereği, vahiy alıyor, gelen vahyi ashabına iletiyor ve onun pratikte nasıl uygulanacağını da bizzat gösteriyordu. Aynı zamanda bir toplumu idare ediyor ve devlet sistematiğine dâir prensipler koyuyordu. Bu çerçevede uluslararası ilişkiler yürütüyor, elçiler gönderiyor ve gelen elçilerle görüşüyordu. Dinin anlatılması için de dört bir tarafa mürşid ve mübelliğler gönderiyordu. Bir hâkim ve müftü sıfatıyla davalara bakıyor ve aynı zamanda bir hukuk sistemi inşa ediyordu. Bir ordu komutanı olarak ordunun başında sefere çıkıyor ve savaş idare ediyordu. Hepsinden öte, O, Allah’a kulluk noktasında da en önde bulunuyordu. Kulluğunda sürekli derinleşiyor ve ibadet hayatı itibariyle de en güzel örneği teşkil ediyordu. Hâsılı O, din ve dünya işlerinde ümmetinin yegâne rehberiydi. Bütün bir hayatı talim etme misyonuyla gelmişti. Meşgul olduğu ulvî ve önemli işlerin yanında, teferruat gibi gözüken meseleleri de ihmal etmiyordu. Bu çerçevede, ashabıyla ve onların şahsî problemleriyle de yakından ilgileniyordu.

Çok önemli işlerle uğraşan kimseler genellikle teferruatla ilgilenemezler. Meselâ, büyükçe bir işletmenin yöneticisi konumundaki bir kimse, mesuliyeti altındaki kimselerin hususi durumlarını pek bilmez. Burada bizim dikkat çekmek istediğimiz husus, Peygamberimiz’in çok önemli işlerin yanında ashabını yakından tanıması ve onlarla yakından ilgilenmesidir. O (sallallâhu aleyhi ve sellem), genel işlerle uğraşırken teferruat sayılabilecek şeyleri de ihmal etmeyerek dengeyi temsil ediyordu. Bu itibarla insan-ı kâmil ufkunun en büyük temsilcisi olan Efendimiz, birbirine zıt gibi gözüken özellikleri aynı ânda kendisinde bulundurmaktaydı. Aslında güzel ahlâklar birbirine ters ve aykırı değildir. Fakat kemal derecede olunca birbirleriyle müzahamet edip çekişirler. Yani biri galip gelse, öbürü zayıflaşır. Meselâ, hilim ve şecaatin kemal dereceleri gibi. Yani bir insan son derece hilim sahibi ise son derece şecaat gösteremez. Veya son derece şecaat sahibi ise son derece halim-selim olamaz. Efendimiz’in (sallallâhu aleyhi ve sellem) ahlâkî vasıfları incelendiğinde, fazilet sayılan bütün özelliklerin zirve noktada kendisinde toplandığı görülecektir. Bu hususa işaret eden Bediüzzaman Hazretleri, Efendimiz’de ahlâkî vasıfların kemal derecede ve birbirlerinin sınırını ihlâl etmeden inkişaf edip gelişmelerini mucize olarak değerlendirmektedir.1 Çok genel meselelerle uğraşmak durumunda olan Efendimiz’in, ashabını çok yakından tanıması ve en küçük meseleleriyle de yakından ilgilenmesi peygamberliğinin delillerinden biri sayılmalıdır. 

O (s.a.s.) Ashabını Çok İyi Tanıyordu
Peygamberimiz’in ashabıyla yakından ilgilenmesinin tezahürlerinden biri de onları yakından tanımasıdır. O, ashabını bir aile reisinin aile fertlerini tanıması gibi tanıyor ve eksikliklerini hemen fark ediyordu. Konuyla ilgili şu misâli vermek istiyoruz: 

Efendimiz’in (sallallâhu aleyhi ve sellem) hususî duasına da mazhar olan ve O’nun tavassutuyla evlenen Cüleybib, Rasûlullah Efendimiz’in bizzat iştirak ettiği gazvelerden birine katıldı. Zorlu bir savaş yapıldı. Bu savaşta Müslümanların önemli kayıpları oldu. Savaş bittikten sonra Resûl-i Ekrem Efendimiz: “Kayıplarınız var mı? Bir bakın!” dedi. Ashab-ı Kiram kimlerin şehit düştüğünü tespit etmek üzere koşuştular. Sonra dönüp gelerek: Falan, falan, falan sahabiler şehit oldu, dediler. Rasûlullah Efendimiz: “Bir daha bakın başka kaybınız var mı?” diye sordu. Sahabiler harp meydanını bir daha dolaştıktan sonra, geri kalan şehitlerin adlarını söylediler.

Hz. Peygamber’in (aleyhissalâtü vesselâm) özellikle öğrenmek ve önemini diğer sahabilerine de öğretmek istediği bir şehit vardı. Ondan haber getirmelerini istiyordu. Belki de o şehit, hayatında da önemsenmediği gibi ölümünden sonra da önemsenmiyordu. Fahr-i Cihan Efendimiz daha açık konuştu: “Cüleybib’i aranızda göremiyorum. Haydi, bir araştırın!” buyurdu.

Ashab-ı Kiram, savaş alanına bir daha koşuştular. Devirdiği yedi müşrikin arasında Cüleybib’in şehit düşen bedenini gördüler. Koşup Hz. Peygamber’e durumu haber verdiler. Efendimiz (aleyhissalâtü vesselâm) hemen oraya geldi. Kolları âdeta budanmış olan şehit Cüleybib’i kollarına aldı: “Yedi kişi öldürmüş, sonra da onu şehit etmişler. Bu gördüğünüz zât bendendir; ben de ondanım!” buyurdu. Cüleybib için kabir kazdılar. Rasûl-i Ekrem Efendimiz onu mübarek elleriyle kabrine koydu.2

Görüldüğü gibi, Efendiler Efendisi ashabını yakından tanıyor ve onlara hayatlarında da ölümlerinden sonra da sahip çıkıyordu.

Ashabına Çok Düşkündü
Peygamberimiz (aleyhissalâtü vesselâm), ümmetine çok düşkündü. Bu husus bizzat Kur’ân tarafından şu şekilde ifade edilmiştir: “Andolsun size içinizden öyle bir peygamber geldi ki, gayet izzetli ve şereflidir. Sıkıntıya düşmeniz ona çok ağır gelir, üstünüze titrer, mü’minlere gayet merhametli ve şefkatlidir.”3 Âyetin ifadesiyle, değil ümmetinin azap görmesi, birtakım zahmetlere, sıkıntılara uğraması bile onu üzer, son derece rahatsız eder.4 Tabir yerindeyse, Peygamberimiz (aleyhissalâtü vesselâm) ümmetinin üzerine hassasiyetle titremektedir. Peygamberimiz’in ümmetine karşı sevgisinin en önemli kaynağı merhamet ve şefkat duygusudur. 

Peygamberimiz ashabını seviyor ve onları koruyordu. “Sakın ha sakın, ashabım hakkında uygunsuz, yakışıksız söz söylemeyin. Onları seven beni sevdiği için sever. Onlara buğzeden de bana buğzettiği için buğzeder. Onlara eziyet veren bana eziyet vermiş olur. Bana eziyet verense Allah’a eziyet etmiş sayılır. Allah’a eziyet vereni de Allah hemen cezalandırır.”5 hâdîsi ve benzerleri O’nun ashâbına olan sevgisinin delilidir. 
Peygamberimiz vefat ettiği gün, ömrünün son saatlerini Hz. Âişe’nin odasında geçirmişti. Kendi ifadesiyle “Refik-i a’lâ”ya yani En Yüce Dost’a kavuştuğu ân onun odasında bulunuyordu. Kendileri rahatsız oldukları için cemaate namazı Hz. Ebû Bekir kıldırıyordu. Sahabe namaz için saf tutmuştu. Peygamberimiz bir aralık Hz. Âişe’nin odasının perdesini kaldırıp ashabına baktı. Onları namazda cemaat hâlinde görünce tebessüm buyurdular. Hz. Ebû Bekir, Peygamberimiz’in namaz için çıktığını düşünerek geri çekilmek istedi. Ancak Resûl-i Ekrem Efendimiz, Hz. Ebû Bekir’e namazı tamamlamasını işaret etti. Daha sonra tekrar içeri girdi ve odanın örtüsünü kapattı. Bu ashabını son görüşüydü. Zîrâ o gün irtihal-i dar-ı bekâ buyurmuşlardı6. Onlara düşkünlüğünden dolayı son kez ashabına bakmış ve onları cemaat hâlinde görünce de sürur izhar etmişlerdi. 

Ashabının Dertleriyle İlgilenirdi
Peygamberimiz, ashabının dertleriyle ilgilenir, onlardan yakın ilgisini esirgemezdi. Meselâ, büyük bir işletmenin genel müdürü, değil çalışanların küçük dertleriyle ilgilenmek, çoğu kez onların isimlerini bile bilmez. Oysaki bir lider raiyeti altındaki insanlarla mutlaka ilgilenmeli ve beraber olabilecekleri ortamları oluşturmalıdır. Her fert, bütünün vazgeçilmez bir parçasıdır. Bundan dolayı toplumu oluşturan her fertle sağlıklı bir münasebet kurulması gerekir. Peygamberimiz (aleyhissalâtü vesselâm), her yönüyle olduğu gibi bu yönüyle de mükemmel bir lider ve rehberdir.

Biz konumuzla ilgili oldukça dikkat çekici bir misal vermek ve değerlendirmemizi bunun etrafında yapmak istiyoruz. Câbir b. Abdullah anlatıyor: “Resûlullah’la (sallallâhu aleyhi ve sellem) birlikte Zâtu’r-rikâ’ seferine çıkmıştık. Benim çok zayıf bir devem vardı. Ordu yürüyünce, arkadaşlarım ilerleyip gittiler; ben geride kaldım. Arkadan Resûlullah yetişti. ‘Ne o Câbir?’ diye seslendi. Ben de; işte şu deve ile ağır ağır gidiyorum yâ Resûlallâh, dedim. Bana, ‘Çöktür şunu!’ dedi. Çöktürdüm devemi. Sonra ‘Ver şu elindeki sopayı!’ dedi. Verdim. Sopayla hayvana birkaç defa dürttü. Sonra, ‘Bin!’ dedi. Bindim ve yürüdük. O’nu Hak’la gönderene yemin olsun ki, benim devem O’nun devesiyle yarışmaya başladı. Bu sırada Resûlullâh’la aramızda şöyle bir konuşma geçti: Resûlullah: ‘Câbir, bu deveyi bana satsana!’ dedi. Ben: ‘Ey Allah’ın Resûlü, ne hacet, sana bağışlarım.’ dedim. Resûlullah: ‘Hayır, bedeliyle ver.’ dedi. Ben: ‘O hâlde bir fiyat ver yâ Resûlallah’ dedim. Resûlullah: ‘Bir dirheme alırım.’ dedi. Ben: ‘Hayır yâ Resûlallah! O zaman beni aldatmış olursunuz!’ dedim. Peygamberimiz, iki dirhem teklif etti; ama ben yine kabul etmedim. O sürekli fiyatı yükseltiyordu. Nihayet, bir Ukiyye’ye7 varınca ben: ‘Razı mısınız yâ Resûlallah?’ deyince, ‘Evet’ buyurdular. Ben de: ‘Sizin oldu.’ dedim. Resûlullah da, ‘Aldım.’ buyurdu. 

Sonra bana (sözü değiştirerek): ‘Cabir, evlendin mi artık?’ dedi. Ben de: ‘Evet, yâ Resûlallah.’ dedim. ‘Dul mu, kız mı?’ diye sordu. Ben, dul olduğunu söyledim. Bunun üzerine, 'Onun seninle senin de onunla neşeleneceğin bir kız alsaydın ya!’ dedi. Ben de: ‘Biliyorsunuz yâ Resûlallah! Babam Uhud’da şehid oldu. Yedi tane kız çocuğu kaldı. Onları başına toplayacak, onlara bakacak bir kadın almayı uygun buldum.’ dedim. ‘İnşâallah isabet etmişsindir.’ diye karşılık verdi. 
Câbir diyor ki: Medine’ye varınca sabahleyin devenin yularından tutup götürdüm. Onu Resûlullah’ın kapısına çöktürdüm. Sonra gidip mescitte Resûlullah’ın yanına oturdum. Resûlullah, mescitten çıkınca deveyi gördü ve ‘Bu nedir?’ diye sordu. Dediler ki, bu deveyi Cabir getirdi yâ Resûlallah. ‘Cabir nerede?’ dedi. Ve beni çağırdılar. ‘Tut devenin yularını, o deve senindir!’ dedi. Bilâl’i de çağırıp ona, ‘Câbir’e git ve bir Ukiyye (40 dirhem para) ver’ diye talimat verdi. Ben de Bilâl’le gittim. Bana bir Ukiyye ve biraz da fazlasını verdi. Vallahi, o para bitmek bilmedi ve evimizdeki bereketi hep belli oluyordu.”8

Câbir’le Peygamberimiz arasında geçen konuşmada gaza ile ilgili pek bir şey yoktur. Ama bu konuşmada, Peygamberimiz’in (aleyhissalâtü vesselâm) ashabına karşı ince bir ruh ve zarif nükteleriyle, ne derece derinden ilgi duyduğunu görüyoruz. Burada, Peygamberimiz’e ait üstün bir ahlâk, lâtif bir insanî ilişki ve sahabeyle arasındaki derin bir muhabbete ait en güzel örnek yer almaktadır. O, Câbir’in evindeki problemlerine kadar ilgilenmiştir. Bu yolculuğu, onu yakından tanımaya ve ilgilenmeye fırsat bilmiştir. Câbir’le yol boyu beraber olmuş ve kendine has tatlı nüktelerle ve mizahlarla konuşmuştur. Câbir’e yardım etmek için de bir vesile bulmuş ve devesine talip olmuştur. O’nun sıkıntılarını öğrenmek için de hemen, çok ince nüktelerle, evi ve ailesi hakkında sorular sormuştur. Bu hâdise, Peygamberimiz’in insanlarla muaşeretindeki tatlılığı gösteren çok güzel bir misaldir. Ayrıca burada Resûlullah’ın (aleyhissalâtü vesselâm) yardım ederken bile muhatabını rencide edecek, üzecek ve minnet altında bırakacak en küçük bir tavrını görmüyoruz. Tam aksine durumun nezaketine uygun hareket ettiğini müşâhede ediyoruz.9

Ashabına Yakınlığını/Sevgisini Hissettirirdi 
Peygamber Efendimiz (sallallâhu aleyhi ve sellem), hem ashabını çok seviyor, hem de onlar tarafından çok seviliyordu. Değişik vesilelerle de onlara olan sevgisini ifade ediyordu. Zaten bunun böyle yapılmasını da bizzat kendisi, “Sizden biriniz din kardeşini severse ona sevdiğini söylesin.”10 buyurarak tavsiye etmiştir. 
Efendiler Efendisi (sallallâhu aleyhi ve sellem) bir defasında Muaz b. Cebel’in elini tutmuş ve şöyle buyurmuştur:

“Ey Muaz, Allah’a yemin ederim ki, ben seni gerçekten seviyorum. Sonra da ey Muaz sana her namazın sonunda: ‘Allah’ım! Sen’i anmak, Sana şükretmek ve Sana güzelce kulluk etmekte bana yardım et!’ duasını hiç bırakmamanı tavsiye ediyorum.”11

Resul-i Ekrem Efendimiz, bazen de bir gruba hitaben sevgisini ifade buyurmuştur. Huneyn fethinden sonra Efendimiz, kalblerini İslâm’a ısındırmak maksadıyla bazı kimselere ganimetten bol miktarda ihsanda bulunmuştu. Bu husus, Ensar’dan özellikle bazı gençleri rahatsız etmişti. Hz. Peygamber (aleyhissalâtü vesselâm) muhtemel bir fitnenin önünü almak için Ensar’ı bir yerde toplayıp onlara hitap etti. Konuşmasının bir bölümünde de şöyle buyurarak Ensar’a olan sevgisini ifade etti: “Ey Ensar topluluğu! Müslüman olmalarını istediğim bazı kişilere bir miktar dünyalık verdiğim için kalben gücendi iseniz; herkes evine deveyle, koyunla dönerken, siz evlerinize Resûlullah’la dönmek istemez misiniz? Nefsim kudret elinde olan Allah’a yemin ederim ki, insanların hepsi bir vadiye, Ensar da başka bir vadiye gitse, ben hiç tereddüt etmeden Ensar’ın gittiği tarafa giderim. Eğer hicret olmasaydı, ben Ensar’dan biri olmayı ne kadar arzu ederdim. Ey Allah’ım! Ensar’ı, çocuklarını ve torunlarını Sen koru!”12

Hâsılı, Peygamberimiz ashabını seviyor ve her fırsatta bu sevgisini izhar ediyordu. O, seven ve sevilen bir liderdi. Ve raiyeti tarafından bu kadar sevilmek de hiçbir lidere nasip olmamıştır.

Zengin Fakir Ayrımı Yapmazdı 
İslâm’ın ilk yıllarında Peygamberimiz’in (aleyhis-salâtü vesselâm) çevresinde genellikle genç ve fakir kimseler bulunuyordu. Mekke’nin ileri gelenleri ise bu durumu hazmedemiyorlardı. Oysaki Peygamberimiz, insanlarla münasebetlerinde herhangi bir ayrım yapmıyordu. Bir gün Kureyş’in ileri gelenleri toplanarak Allah Rasûlü’ne: “Sana iman etmemizi istiyorsan, şu fakirleri yanından kov. Biz geldiğimizde onlar bulunmasınlar. Onlar için yanına gelecekleri ayrı bir vakit ayır.” dediler. Bunun üzerine, “Sabah akşam Rablerinin rızasını dileyerek, O’na yalvaranlarla beraber sen de sabret. Dünya hayatının güzelliklerini isteyerek gözlerini o kimselerden ayırma. Bizi anmasını kendisine unutturduğumuz ve işinde aşırı giderek hevesine uyan kimseye sakın uyma.” (Kehf, 18/28) âyeti nâzil oldu.13 Hâlbuki müşriklerin beraber bulunmak istemedikleri kimseler arasında, Cennet’in bile kendilerine müştak olduğu Ali, Selman ve Ammar14 (radıyallâhu anhum) gibi kimseler bulunuyordu ki, Peygamberimiz’in fakir oldukları için bu sahabileri terk etmesi mümkün değildi. Değil onları terk etmek, bir zamanlar köle olan Selman, Bilâl ve Suheyb gibi sahabiler Resûlullah’ın nazarında Kureyş’in en büyük reisleri derecesinde muhterem ve vakarlı idiler. 

Zengin ve itibarlı kimselerle herkes ilgilenir. Önemli olan fakirlerin de ihmal edilmemesidir. Bazı liderlerin ve idarecilerin sadece zenginlerle düşüp-kalkma gibi zaafları vardır. Hâlbuki Peygamberimiz’in (aleyhissalâtü vesselâm) fakirlere hususî bir ilgi ve alâka gösterdiğini görüyoruz. Nitekim bir hadîslerinde şöyle buyurmuşlardır: “Fakirleri arayınız, onları görüp gözetiniz. Zîrâ siz ancak fakirler sayesinde yardım görüyor ve rızıklandırılıyorsunuz.”15 

Hastaları Ziyaret Ederdi
Peygamberimiz hasta ziyaretine önem verirdi. Sahabe-i Kiram’ın büyük küçük hepsiyle ilgilenir, durumlarını sorar ve hasta olanları ziyaret ederdi. Hasta ziyaretinde kadın, erkek ve çocuk ayrımı yapmazdı. Ensar’dan Ümmü A’lâ, Resûlullah’ın hasta iken kendisini ziyaret ettiğini ve: “Ey Ümmü’l-A’lâ, sana müjdeler olsun, çünkü nasıl ki ateş, altın ve gümüşün pasını giderirse, bir Müslümanın hastalığı da onun günahlarını giderir.” buyurduğunu söylemiştir.16
Peygamber Efendimiz (aleyhissalâtü vesselâm) hastalandığı zaman torunu Ümame’yi ziyaret etmiş ve gözlerinden yaşlar akmıştı. Ağlamasını yadırgayan bir sahabiye de, “Bu bir rahmettir ki, Allah onu kullarından dilediğinin kalbine koyar. Allah ancak kullarından merhametli olan kimselere merhamet eder.”17 diye cevap vermiştir.

Sonuç olarak; insan, fizikî ihtiyaçlarının yanında sosyal ve hissî ihtiyaçları da olan bir varlıktır. Sevgi, ilgi, şefkat, değer verme vs. insanların temel ihtiyaçları arasında yer alır. Bu itibarla, hayatın her alanında bizlere en güzel örnek ve rehber olan Efendiler Efendisi (aleyhissalâtü vesselâm), meşguliyetlerinin çokluğuna rağmen çevresindeki herkese yakınlığını hissettirmiş ve gönüllerinde yaşamasını bilmiştir. Bizler için de mesuliyetimiz altında ve ilgi alanımızda olan kimselere karşı ilgilenmek ve yakınlığımızı hissettirmek, eğer uzakta iseler telefon, internet vs. gibi iletişim vasıtalarıyla uzaklığı yaşatmamak bir vazifedir. 

* Eğitimci-Yazar
hyenibas@yeniumit.com.tr

Dipnotlar
1. Nursî, Saîd, Mesnevî-i Nûriye, 23, Envar Nşr., İst. 1990. 
2. Müslim, Fezâilu’s-sahâbe 191.
3. Tevbe, 128.
4. Elmalılı, Hak Dini, IV, 2653.
5. Buhârî, Fezâilu’s-sahâbe 5; Müslim, Fezâilu’s-sahâbe 221-222; Tirmizî, Menâkıb 58.
6. Buhârî, Ezan 46, 94; Megâzî 84; Müslim, Salât 98; Nesaî, Cenâiz 7; Heysemî, Mecmeu’z-zevâid, 9/24-25.
7. Bir Ukiyye, yaklaşık 40 dirheme tekabül etmektedir. Bkz. İbnü’l-Esîr, Nihâye, 1/80.
8. İbn Hişâm, Sîre,3-4/142-143. 
9. el-Bûtî, Ramazan Said, Fıkhu’s-sîre, 273.
10. Ebû Dâvud, Edeb 122; Tirmizî, Zühd 54.
11. Ebû Dâvûd, Vitr 26; Nesâî, Sehv 60.
12. Buhârî, Menâkıbu’l-Ensâr 1, 2; Müslim, Zekat 132-141; İbn Hişam, Sîre, 3-4/ 341.
13. Bkz. Taberî, Tefsîr, 9/292-294; İbn Kesîr, Tefsîr, 2/416; Vâhidî, Esbâbu’n-nüzûl, 297-298.
14. Tirmizî, Menâkıb 33.
15. Ebû Dâvûd, Cihad 77; Tirmizî, Cihad 24; Nesâî, Cihad 43.
16. Ebû Dâvûd, Cenâiz 2.
17. Buhârî, Merdâ 9.


.

Peygamberimiz'in İnsan Unsurunu Verimli Kullanması

Peygamber Efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) bütün bir hayatı tâlim etmek için gönderilmiştir. O, peygamberliğiyle birlikte, devlet başkanı, ordu komutanı, hâkim ve öğretmen gibi pek çok vasfı da aynı anda şahsında bulundurmaktaydı. Özellikle Medine döneminde, devlet yapısının temellerini atarken, toplum olmanın tabiî bir gereği olarak, değişik alanlarda insan istihdam etmiştir. Bu alanları ana hatlarıyla şu şekilde sıralamak mümkündür: Eğitim-öğretim, irşad ve tebliğ, kâtiplik, elçilik, yargı, maliye, askerî işler, istihbarat/haberleşme, sağlık ve valilik vb. gibi idarî görevler.

Şu bir gerçektir ki, İslâm’ın ilk dönemi itibariyle Peygamberimiz’in elinde yetişmiş bir kadro bulunmuyordu. O, bir vazifeye birisini seçeceği zaman, mevcutlar içerisinden şartları en uygun olanını tercih etmek durumundaydı. Fakat bu durum hep böyle devam etmedi. O bir taraftan toplumun temel taşlarını yerine oturturken, bir taraftan da her alanla ilgili ihtiyaç duyduğu miktarda insan yetiştirmeyi ihmal etmedi. Hz. Peygamber (s.a.s.), sınırlı imkânlar içerisinde mevcudu en iyi ve verimli bir şekilde değerlendirmiştir. Biz bu makalemizde, Peygamber Efendimiz’in tatbikatından hareketle insan istihdamında verimliliği nasıl sağladığı hususunu ele almak istiyoruz.

1. Örnek Olma / Efendimiz’in Aşkın Temsili

Hz. Peygamber’in insan unsurunu verimli kullanmasında en etkili faktör, bizzat kendisidir. O, insanların nasıl olmasını istiyor ve hedefliyorsa, önce bizzat kendisi yaşamış ve fiilî olarak örnek olmuştur. Zaten O’nun örnek olma yönü Kur’ân’da da vurgulanır: “And olsun, size, Allah’ı ve âhiret gününü umanlara ve Allah’ı çokça zikredenlere Allah’ın Resûlü’nde güzel bir örnek vardır.” (Ahzab Sûresi, 33/21)

Peygamberimiz en güzel örnek ve rehberdir. Biz hayatın her alanında O’na uyarız. Zira bizler için gerçek hayatı O ve diğer nebîler temsil etmişlerdir.

Bizim burada hâssaten belirtmek istediğimiz husus, Peygamberimiz’in genel olarak örnek olması, sahabenin O’na uyma konusundaki isteklerinin yanında Peygamberimiz’in yapılan işlerde bizzat sahabeyle beraber olması ve böylece onların çalışma isteklerinin artmasına vesile olmasıdır. Zira, Peygamber Efendimiz her hususta zirvede bir temsil ortaya koymuş, onun bu temsili insanları çok ciddi motive etmiştir.

Peygamberimiz, mescit yapımında herkesle birlikte kerpiç taşımıştır.1 Hendek Savaşı öncesi Medine’nin etrafına hendekler kazılırken bizzat kendisi de çalışmıştır. Bu durum sahabenin çalışma iştiyakını artırmıştır.2 Sahabe, Peygamberimiz’in çalışmasını naklederken, açlıktan karnına taş bağladığını,3 toprak taşıdığını ve vücuduna toz toprak bulaştığını söyler. Hattâ sahabedeki yorgunluk ve açlığı gördüğü zaman da, onların kuvve-i maneviyelerini takviye için zaman zaman şu şiirleri okumuştur: “Allah’ım âhiret hayatından başka hayat yoktur. Sen Ensar ve Muhacirleri bağışla”; “Allah’ım Sen olmasaydın biz hidayete eremezdik, namaz kılamaz, zekât veremezdik. Sen üzerimize sekîne indir ve düşmanla karşılaşırsak bizim ayaklarımızı kaydırma.” Sahabe de, “Biz hayatta kaldığımız sürece cihad etmek üzere Hz. Muhammed’e biat ettik” sözleriyle bu coşkuya katılmıştır.4

Peygamberimiz’in bizzat kendisinin örnek olmasıyla ilgili dikkat çekici bir başka misâli de Huneyn Savaşı’ndan vermek istiyoruz. Bilindiği gibi savaşlar can pazarıdır. Hayatın ölüme en yakın yamaçlarıdır. Bazen zafer kazanılır, bazen bozgun yaşanır. Huneyn Savaşı’nda da Müslümanlar beklemedikleri bir bozgun tehlikesiyle karşı karşıya kalınca, Peygamberimiz dağılan orduyu toplamak için tek başına ortaya atılmış ve “Ben Peygamberim yalan yok, Ben Abdulmuttalip’in torunuyum!” diyerek bozulan orduyu tekrar harp düzenine koymuştur.”5 O, bu sözüyle, Fil Vakası’nda Abdulmuttalip, Allah’ın izniyle sağ-salim kurtulduğu gibi ben de o zâtın torunuyum, diyerek bu badirenin atlatabileceğine işaret ederek onları tekrar toparlanıp kendilerine gelmeleri hususunda motive etmiştir.

2. İstişareye Önem Verme / Katılımcı Yönetim Anlayışı 

Sürekli vahyin te’yidi altında olan ve vahiyle beslenen birisi olarak insanların fikirlerine ihtiyaç duymama hususunda en müstağni kişi Peygamberimiz olmalıdır. Ancak bununla beraber O, henüz vahiy gelmemiş hususlarda veya vahyin insan istişaresine bıraktığı hususlarda ashabıyla istişare etmiştir. Peygamberimiz bazen rey ve görüş sahiplerine birer birer düşüncelerini açarak, bazen de görüş sahiplerini bir araya getirerek plân ve projelerini sağlam bir zemine oturtmuş ve böylece fikirlerini bütün bir topluma mâl etmiştir. Yani yapılması gereken işlere, herkesin ruhen ve fikren iştirakini sağlayarak projelerini en sağlam temeller üzerinde gerçekleştirmiştir. 

Şûra, İslâm dininin, İslâm toplumunda gerçekleştirmek istediği temel esaslardan biridir. Kur’ân-ı Kerîm’in Uhud Savaşı’nın hemen akabinde, “İşlerde onlarla istişare et.” (Âl-i İmran Sûresi, 3/159) buyurarak Peygamberimiz’e istişareyi emretmesi oldukça mânidardır. İstişârenin açık bir şekilde geçtiği bir diğer âyet de şöyledir: “Onlar öyle kimselerdir ki Rab'lerinin çağrısına kulak verip, namazı hakkıyla îfâ ederler ve işlerini istişare ile yürütürler…” (Şûrâ Sûresi, 42/38) Görüldüğü gibi burada istişare, dinin ana esaslarıyla yan yana zikredilmektedir. “Meşveret eden güvenlik içindedir.” (Ebû Dâvûd, Edeb 114; Tirmizî, Zühd 39; Edeb 57; İbn Mâce, Edeb 37) diyerek istişarenin istikamet vaat eden atmosferine işaret eden Peygamberimiz, “İdarecileriniz hayırlı, zenginleriniz cömert olursa ve işleriniz de aranızda istişare ile yürütülürse yerin üstü altından hayırlıdır…” (Tirmizî, Fiten 78) buyurarak istişareyi yaşanabilir bir toplumun temel dinamikleri arasında saymıştır.

Enes b. Mâlik Peygamberimiz’in bu konudaki tutumunu anlatırken, “Arkadaşları ile istişareye Hz. Peygamber kadar önem veren bir başkasını görmedim.” der. (Tirmizî, Cihad 34) Hz. Ömer, Peygamberimiz’in Müslümanlarla alâkalı bir meselenin istişaresi için Hz. Ebû Bekir’le birçok geceler baş başa kaldıklarını, bazen (bu istişarelere) kendisinin de katıldığını söyler.6

Şurası bir gerçektir ki, istişare sonucu alınan karar, fikrî katkısı olan herkesi sorumlu kılar. Fikri alınanların, kendilerini sorumlu hissederek hileye kaçmayıp ellerinden geleni yapacakları için, alınan kararın müspet neticesi daha garantilidir. Mesuliyet duygusu, ferdî şahsiyetin temeli olması sebebiyle bu istişare prensibinin terbiye edici bir hususiyeti vardır.7 

Peygamberimiz istişarenin bereketiyle birçok meseleyi hem insanlara mâl etmiş hem de çözmüştür. Bu da insanların verimliliği açısından çok önemlidir. Zira insanlar bir meselede, kendi fikirlerinin de sorulmasından onore oldukları gibi, fikirleri alınan meselelere daha iyi sahip çıkarlar. Bu da verimliliği müspet yönde etkiler.

Peygamberimiz’in bu yöndeki uygulamalarıyla ilgili pek çok misâl olmasına rağmen, biz burada fikir vermesi açısından birkaçına işaret etmekle iktifa edeceğiz. 

Bedir Seferi, baştan sona istişare ile yürütülmüştür. Ana hatlarıyla belirtmek gerekirse Hz. Peygamber, Bedir’de sahabenin ileri gelenleri ve tecrübeli kişilerle dört kez istişare ederek Allah’ın emrini yerine getirdi:

1. Ebû Süfyan komutasındaki ticarî kervanın gelmekte olduğunu duyunca önlerinin kesilmesi hususunda.8

2. Kureyş’in, ticarî kafilesini korumak için hareket ettiğini duyduğunda.9

3. Bedir’de uygun yer için Hubab b. Münzir’in teklifinde10

4. Düşmandan alınan esirler hakkında.11

Peygamberimiz buna benzer daha pek çok meselede hep ashabıyla istişare etmiştir. Hattâ Hudeybiye’de olduğu gibi, zaman zaman kritik meselelerde bile eşleriyle de istişare ettiği olmuştur.12

Onun bu metodu, sahabenin daha hızlı ve kolay bir şekilde çözümün bir parçası olmasını sağlamıştır. Zira bilinen bir gerçektir ki, çözümün parçası olmayanlar, problemin parçası olabilirler. Hz. Peygamber (s.a.s.) ise mâhir bir şekilde ve bizlere de misâl teşkil edecek şekilde ashabının görüşlerine değer vermiş ve onları çözümün bir parçası yapmıştır. Böylece onların enerjisini verimli bir şekilde kullanmıştır.

3. Manevî Etkenler / İnanç Faktörünü Değerlendirme

İslâm’ın teklif ettiği hayat tarzı, madde ile manayı, dünya ile âhireti birlikte kucaklayacak şekildedir. İslâm, âhiretten kopuk bir dünya hayatını kabul etmez. Bu bakımdan bir Müslüman’ın tamamen dünya ile ilgili gibi görünen bir işi bile, netice itibariyle âhirete bakan bir yöne sahiptir. Bu da Müslümanların daha şuurlu ve dikkatli bir hayat yaşamalarını sağlar.

Bir Müslüman için en büyük gaye, Allah’ın rızasını kazanmaktır. Bu şuuru kazanan bir insan, sürekli O’nun gözetiminde ve denetiminde olduğunu bildiği için, hayatını daha verimli geçirecektir.

Kur’ân’da bu hususla ilgili şöyle buyrulur: “De ki: Çalışın! Yaptıklarınızı Allah da, Resûlü de, mü'minler de görecekler.” (Tevbe Sûresi, 9/105)

Bu âyette de belirtildiği gibi, bir Müslüman yaptığı her işi Allah’ın, Resûlullah’ın ve mü'minlerin teftişine arz etme şuuru ve ciddiyeti içerisinde, yani itkan şuuruyla yapmalıdır. Hz. Peygamber de bir Müslüman’ın her işini arızasız ve mükemmel yapması gerektiğine işaret ederek şöyle buyurur: “Allah, her şeyin ihsanla yapılmasını emretmiştir. Öyle ise bir hayvanı boğazlarken, en güzel şekilde kesin. İçinizden kurban kesen kimse bıçağını iyice bilesin ve keseceği hayvanını rahat ettirsin.” (Müslim, Sayd 57; Ebû Dâvûd, Edahî 11)

Gerek haram-helâl düşüncesi, gerek Allah’ın rızasını ve Cennet’i kazanma gayreti veya tek kelimeyle ifade etmek gerekirse “sevap” kazanma arzusu Müslümanların çalışma hayatını olumlu etkileyen faktörlerdendir.

Uhud Savaşı’nda bir adam Peygamberimiz’e gelip şöyle dedi: “Ben şayet öldürülecek olursam yerim neresidir?” Peygamberimiz: “Cennet” diye cevap verdi. Bunun üzerine adam, elinde yemekte olduğu hurmaları attı ve öldürülünceye kadar savaştı. (Buhârî, Megazî 17)

Görüldüğü gibi Cennet’i kazanma arzusu, bir insanı kolaylıkla canından vazgeçirebilmiştir.

4. Cemaatleşme Prensibi / Ekip Çalışması Yaptırma

Çalışma hayatında en faydalı dinamiklerden biri de ekip çalışmasıdır. Peygamber Efendimiz, toplumun birlik ve beraberliğine büyük önem vermiştir. O'nun hedeflediği toplum, fertleri “bir bedenin uzuvları” gibi birbirine bağlı olan, yani her yönüyle birbiriyle ilgili ve irtibatlı olan ve dağınıklıktan kurtulup cemaat olma hüviyetini kazanmış bir toplumdur.

“Size cemaati tavsiye ederim, ayrılıktan da sakının, zira şeytan iki kişiden uzak durur. Cennet’in ortasını isteyen cemaatten ayrılmasın.” (Tirmizî, Fiten 7) “Allah ümmetimi dalâlet üzere toplamaz. Allah’ın eli cemaat iledir. Cemaatten ayrılan ateşe gider.” (Tirmizî, Fiten 7)

Konuyla ilgili dikkat çekici bazı örnekleri zikretmek istiyoruz. Efendimiz genel olarak her savaşta ayrı bir stratejiyle düşmanın karşısına çıkardı. Bu farklılığın en açık biçimde görüldüğü yerlerden biri Hendek Savaşı’dır. Sahabenin fikrine önem veren Resûlullah (s.a.s.), Selmân-ı Fârisî’ye ait olan Kureyşlilere karşı Medine’nin etrafına hendek kazma teklifini kabul etti. Hendek, şehrin düşman gelebilecek tarafına kazılacaktı. Derinliği ve genişliği de düşman atlılarının geçemeyeceği büyüklükte olacaktı. Ayrıca hendek kazma işinin kısa sürede bitirilmesi gerekiyordu. Allah Resûlü öncelikle keşif yaparak hendek kazılacak hattı belirledi. Daha sonra sahabeyi onar kişilik gruplara ayırdı ve her gruba kırk zirâ’lık (yaklaşık 75 cm.) bir yer düşecek şekilde kazılacak bölgeyi paylaştırdı.13

Peygamberimiz’in sahâbeyi gruplara ayırması, yarış havası oluşmasına sebep olmuş ve hendek kazma işinin daha kısa sürede tamamlanmasını sağlamıştır. Hendek kazımı sırasında, sahâbenin zaman zaman koro hâlinde şiir söylemeleri, her türlü sıkıntı ve zorluğa rağmen, çalışma tempolarının yüksek oluşunu göstermektedir. Daha önce de işaret edildiği gibi Peygamberimiz de hendek kazma işinde bizzat çalışarak sahâbenin çalışma şevkini artırmıştır.

Efendimiz topluluk hâlindeki insanların hissiyatını, psikolojisini rantabl değerlendirmiştir. Bu meyanda, savaşlarda her gruba ayrı bir sancak vermiştir. Bilindiği gibi Medine’deki Müslümanlar önce Ensar ve Muhâcir olarak iki grupta değerlendiriliyordu. Ensar ise kendi içinde Evs ve Hazreç olmak üzere iki kabileden oluşmaktaydı. Müslüman olmadan önce birbirine düşman olan bu kabileler, İslâmiyet’ten sonra eski husumetlerini terk etmişlerdi, ama rekabet hissi devam ediyordu. Peygamberimiz savaşa çıkıldığı zaman bu iki kabileye ayrı sancak vermiş ve her grubu kendilerinden birinin komutasında savaştırmıştır.14

Konumuzu destekleyecek mahiyette Buhârî’de Mekke fethi kıssası ve Allah Resûlü’nün (s.a.s.) Hz. Abbas’a “Allah’ın ordularını görmesi için Ebû Süfyân’ı vadinin yanında tut.” emrine yer verirken şu bilgi zikredilir: Kabileler Hz. Peygamber’le birlikte bölük bölük geçmeye başladı. Bir bölük geçtiğinde Ebû Süfyân, “Kim bunlar?” dedi. Abbas “Bu Gıfâr kabilesidir” dedi. Sonra Cüheyne kabilesi, sonra Süleym kabilesi geçti. Derken eşi görülmemiş bir bölük geçti. Ebû Süfyân “Bunlar kim?” deyince, Abbas “Bu Ensardır.” karşılığını verdi. Başlarında sancak ile birlikte Sa’d b. Ubâde vardı. Sonra da Resûlullah (s.a.s.) ve ashâbının bulunduğu bölük geldi. Resûlullah’ın (s.a.s.) sancağı Zübeyr’de idi.15

Allah Resûlü (s.a.s.), İslâm toplumunu bir bütün olarak değerlendirdiği gibi, küçük grupların da kendi içlerinde ayrı bir topluluk olma vasfını ortadan kaldırmamıştır. Bu konuda, Abdullah b. Ka’b’ın şu sözleri oldukça dikkat çekicidir: “Allah, Peygamberimiz’e Ensar’ın iki kabilesi olan Evs ve Hazrec’ten biri vasıtasıyla bir lütufta bulunacak olsa, bu onların arasında yarışma vesilesi olurdu. Evsliler, Efendimiz adına ne zaman faydalı bir hizmette bulunsalar Hazrecliler şöyle derlerdi: “Allah’a yemin olsun ki, Evsliler artık Hz. Peygamber nazarında ve İslâm’da hayır yönüyle bizi geçmişlerdir.” Onların yaptığı hizmetin bir mislini yapıncaya kadar böyle yakınmaya devam ederlerdi. Aynı şekilde Hazrecliler bir hizmette bulunacak olsa, bu sefer Evsliler aynı şekilde yakınırlardı.16

Hayırda yarışmak bir mü’min tavrıdır. Zira Kur’ân-ı Kerîm’de Müslümanlara hayırda yarışmaları emredilmektedir.17 Kur’ân’ın ilk muhatapları olan sahabe de bu emri çok iyi kavramış ve hayırlı işler hususunda birbirleriyle yarış içinde olmuşlardır.

5. Teşvik / Motivasyon

“Teşvik”in gayesi, insanları bir konuda isteklendirme ve cesaretlendirmedir. “İnsan”ı çok iyi tanıyan Hz. Peygamber de, raiyeti altındaki insanların verimliliğini artırmak için zaman zaman teşvik metodunu kullanmıştır. 

Uhud Savaşı’nın başlarında Resûl-i Ekrem elindeki kılıcı göstererek, “Bu kılıcı hakkıyla kim alır?” diye sordu. Birçok sahabî birden atıldı. Ancak Ebû Dücâne ortaya atılarak, “Nedir onun hakkı yâ Resûlellâh?” diye sorunca, Resûl-i Ekrem, “Hakkı, eğilip bükülünceye kadar onu düşmana sallamandır!” buyurdu. 

Bunun üzerine Ebû Dücâne, “Yâ Resûlallâh! Ben bu kılıcı, hakkını vermek üzere alıyorum!” dedi ve Resûlullâh’tan kılıcı teslim aldı. 

Ebû Dücâne, elinde Peygamber Efendimiz’in şartlı teslim ettiği kılıç, başında kırmızı sarığı olduğu hâlde müşriklere doğru çalımlı çalımlı yürümeye başladı. Bunun üzerine Allah Resûlü (aleyhi ekmelü't-tehâyâ) sahâbeye şöyle dedi:

“Bu öyle bir yürüyüştür ki, Allah onu, şu yerin (savaşın) dışında hiçbir zaman sevmez!”18

Hz. Peygamber bu davranışıyla sahâbeyi yarışa sevk etmiştir. Elinde gösterdiği kılıca herkes talip olmuş; ama O, bu kılıcı Ebû Dücâne’ye vermiştir. Kılıç ona verilince diğer sahâbiler de birer Ebû Dücâne kesilmiş ve onun gibi yiğitlikler göstermişlerdir.

Peygamberimiz teşvik maksatlı olarak zaman zaman şiirden de yararlanmıştır. Bazen bizzat kendisi şiir söyleyerek, bazen de Abdullah b. Revâha ve Hassan b. Sâbit gibi bir şaire söyleterek sahâbenin coşkunluğunu artırmıştır. 

Hz. Peygamber’in bizzat kendisinin şiir söyleyerek sahâbenin şevkini artırdığı en meşhur hâdise Hendek Savaşı öncesi hendek kazımı sırasında olmuştur. Resûlullah burada, sahâbenin kuvve-i maneviyesini takviye için şiir okumuştur.

Hz. Peygamber ihtiyaç hâlinde Hassân b. Sabit, Abdullah b. Revâha ve Ka’b b. Mâlik’i çağırıp: “Kureyş’e karşı hicivlerinizi fırlatın. Çünkü bu, onlar için ok yarasından beterdir.”19 diyordu. Bunlar arasında en çok hizmet veren Hassân’dı.

Şiirin o dönemdeki en yaygın iletişim araçlarından biri olduğu düşünülürse, şairlerin İslâm’ın müdafaa ve tebliğinde, Müslümanların kuvve-i maneviyelerini takviye etmede etkili bir teşvik aracı olduğu görülecektir. 

Sonuç

Günümüzde her alanda doğru ve verimli çalışma aranmaktadır. Cenab-ı Hakk’ın lütfu, Efendimiz’in özel donanımı ve değişik dinamiklerle birlikte insan unsurunu verimli değerlendirmesi de çok önemli bir husustur. O’nun hayatından tespit edebildiğimiz ilkeler, kolay, anlaşılabilir ve uygulanabilir niteliktedir. Hiç kuşkusuz, bütün uygulamalarının merkezine önce kendisini koyan Peygamberimiz, yapılacak işlerde kendisi de herkesle birlikte, hattâ diğer insanlardan daha fazla gayret ortaya koyarak çalışmış ve bizzat davranışıyla insanlara örnek olmuştur. Kanaatimizce, verimliliğe ve çevresindeki kitleyi harekete geçirmeye vesile olan en önemli faktör de bu olmuştur.

Katılımcı bir yönetim anlayışını benimseyen Peygamberimiz, çevresindeki insanların görüşlerine büyük önem vermiş ve projelerini toplumun benimsemesini sağlayarak uygulamıştır. Bir peygamber olarak, bütün fikirlerini hiç tartışmasız kabul ettirebilecek iken, peygamberlik makamını bir yaptırım aracı olarak kullanmayı tercih etmemiştir. Ekip çalışmasına da büyük önem veren Peygamberimiz, sahabe arasında topluluk fikrini yerleştirmiş ve ferdî hareketlere fırsat vermemiştir. 

Hayatın her alanıyla ilgili en güzel ve yanıltmaz örnekleri bırakan Peygamberimiz, çalışma hayatıyla ilgili de prensipler ortaya koymuştur. Bu örnekler, doğru anlaşılması ve uygulanması ölçüsünde toplum hayatı için yanıltmaz bir rehber olacaktır.

*Araştırmacı Yazar

hyenibas@yeniumit.com.tr

Dipnotlar

1. Ahmed b. Hanbel, Müsned, 2/381
2. İbn Hişam, Sîre, III-IV/146 Ayrıca bkz. Buhârî, Megâzî 30; Müslim, Cihad 125
3. Tirmizî, Zühd 39
4. Buhârî, Cihad 34; Megâzî 30
5. Buhârî, Cihad 52; Müslim, Cihad 77.
6. Hakim, Müstedrek, 2/227 Benzer rivâyet için bkz. Tirmizî, Salât 12; Ahmed b. Hanbel, Müsned, 1/26 
7. Canan, İbrahim, Peygamberimiz'in Tebliğ Metotları, 1/339 
8. Müslim, Cihad 83.
9. Ahmed b. Hanbel, Müsned, 3/188; Taberî, Târih, s. 351
10. İbn Hişam, Sîre, I-II/411-412
11. İbn Hişam, Sîre, I-II/428-429; Taberî, Târih, s. 363
12. Ahmed b. Hanbel, Müsned, 4/326
13. Taberî, Târih, s. 392 Ayrıca bkz. Hamîdullah, Hazreti Peygamber’in Savaşları, s. 118 vd.
14. Bkz. İbn Sa’d, Tabakât, 2/14, 64, 67, 150, 166.
15. Buhârî, Megâzî 48.
16. İbn Hişâm, Sîre, III-IV/183
17. Bkz. Bakara sûresi, 2/148.
18. İbn Hişâm, Sîre, III-IV/46; Ahmed b. Hanbel, Müsned, 3/123
19. Müslim, Fezâilu’s-sahâbe 157


.

Peygamberimiz'in Liderlik Yönü