KURANIN HZ PEYGAMBERİN SÜNNETİNE VERDİĞİ DEĞER - 1

Beşerin dünya ve âhiret rehberi olarak Kur'ân-ı Kerim, onun ihtiyacı olan herşeyi göstermiştir. Bunların bir kısmına kendi âyetleri arasında yer vermiş, bir kısmının da açıklamasını Resûl-ü Ekrem Efendimiz'e bırakmıştır. Dolayısıyla Efendimizin beyanları, ya bir Kur'ân âyetinin açıklaması veya Kendilinin koyduğu yeni bir hükmün ifadesidir.
Bu böyle iken "her mes'elede ille de Kur'an âyeti isterim' diye tutturmak ilmîlik değil, dinî bilimlerden behre sahibi olmamanın remzidir. Bu tavır, insanı hadîsleri hafife almaya; Hz. Peygamber (sav)'i tanımamaya götürür. Kur'an-ı Kerim ise, bizi, mutlak olarak 'en güzel örnek olan' Hz. Peygamber'e uymaya çağırmaktadır."
Dini mevzuların tamamı karşısında böyle bir hassasiyet, dünya ve âhiret rüsvaylığından kurtaracaktır. Bu duygu içersinde yazımızı takdim ediyoruz. 

Özellikle son zamanlarda birtakım kimseler: "Bize Kur ân kâfidir. Allah bize onu göndermiş ve sadece ona dayanmamızı istemiş başka bir kaynakla bizi mesul tutmamıştır" deyip bilerek veya bilmeyerek, maksatlı veya maksatsız Allah'ın Resûlü'nün sünnetini devreden çıkarmaya çalışmakta; O'nun dinde hüccet oluşu, sıhhati ve râvîleri hususunda şüphe uyandırmaya gayret etmekte;1 birtakım kimseler de Hz. Peygamber'in sünneti karşısında gevşek davranmakta "sünnete uyulsa da olur uyulmasa da olur" gibi bir tavır sergilemekte ve herhangi bir konuda bir hadîs delil olarak zikredildiği zaman da dudak bükmektedirler. Halbuki, İslâm'ın temel kaynağı olan Kur'ân'da Yüce Allah, Hz. Peygamberi ve O'nun sünnetini çok müstesna bir yere oturtmakta ve O'na itaati kendisine olan itâatla bir tutmaktadır.

İşte bu sebeple biz, bu çalışmamızda, İslâm'ın birinci kaynağı olan Kur'ân-ı Kerîm'e göre, Hz. Peygamberin sünnetinin yerini ve değerini tekrar tespit etmeye ve bu konudaki bilgilerimizi tazelemeye çalışacağız.

Kur'ân'da, Hz. Peygamber'in, bilhassa inananlar için Allah'ın büyük bir lütfu olduğu belirtilmekte, O'na îman, O'na itâatla irtibatlandırılmakta; yine O, insanlar için en güzel bir örnek şahsiyet olarak gösterilmekte, O'na insanlara tebliğ edip öğretmesi için Kur'ân'ın yanında çoğu yerde sünnet anlamına gelen hikmetin de verildiği tesbiti yapılmakta, vahiy sadece Kur'ân ile sınırlandırılmamakta, pek Çok yerde Hz. Peygamber'e İtaat, Allah'a İtâatla birlikte zikredildiği gibi münferit olarak da O'na itâatin lüzûmu vurgulanmaktadır.

Bununla birlikte hiç şüphesiz sünnet, hiçbir zaman Kur'ân seviyesinde kabul edilmemiş, ilk sırada dâima Kur'ân yer almış, sünnete ondan sonra yer verilmiştir.

Nitekim bu durum, bizzat Hz. Peygamber tarafından Muaz b. Cebel Yemen'e vâli olarak gönderilirken verilen tâlimatta da açıkça tesbit edilmiştir.2 Ayrıca, ashâb-ı kirâmın uygulamaları da gerek Hz. Peygamberin sağlığında ve gerekse vefâtından sonra bu yönde olmuş problemlerinin çözümünde dâima, önce Kur'ân'a, ardından sünnete başvurma şeklinde olmuştur.3

Şimdi yapmış olduğumuz bu tesbitleri Kur'ân âyetlerinin nasıl ortaya koyduğunu görelim.

Hiç şüphesiz Yüce Allah'ın insan olarak bize, kendi içimizden bir kimseyi peygamber olarak seçip bizlere canlı bir hayat Örneği göstermiş olması büyük bir lütuftur.

1) Hz. Peygamber’in Yüce Allah'ın İnananlar İçin Büyük Bir Lütfü Olduğunu İfâde Eden Âyetler:
"Andolsun ki Allah, müminlere büyük bir lütufta bulundu; zira daha önce açık bir sapıklık içinde bulunuyorlarken onlara, kendi içlerinden, kendilerine Allah'ın âyetlerini okuyan, kendilerini temizleyen ve kendilerine Kitap ve hikmeti Öğreten bir Peygamber gönderdi" (Âl-i İmrân, 3/164).

"Andolsun, içinizden size öyle bir Peygamber geldi ki sıkıntıya uğramanız O'na ağır gelir; size düşkün mü'minlere şefkatlidir, merhametlidir, eğer yüz çevirirlerse de ki: "Allah bana yeter! O'ndan başka Tanrı yoktur. O'na dayandım, O, büyük arşın sâhibidir." (Tevbe, 9/128-129) .4

Hiç şüphesiz, insan olarak bize düşen bu büyük lütfun kıymetini bilerek, âyet-i kerîmede 5 de işâret edildiği gibi, O'nu canımızdan da aziz bilip çok sevmek ve her işimizde bize en güzel bir örnek olarak gösterilen bu yüce şahsiyetin yolundan gitmek olacaktır.

Hz. Peygamber'e îman müslüman olmanın önde gelen şartlarındandır. O'nun adı kelime-i şehâdette Yüce Allah'ın adı ile birlikte yer almıştır. Ayrıca O'na inanmanın lüzumu hakkında Kur'ân'da pek çok âyet-i kerîme mevcuttur.6 Hiç şüphesiz, Hz, Peygambere îman, O'nun sadece bir peygamber olduğuna inanmanın da ötesinde bir anlam ifâde etmektedir. Bu da, O'nun Allah'tan alıp bize bildiklerinin bütününü, bununla ilgili olarak, her türlü emir, yasak, öğüt, uygulama, yorum ve açıklamalarının doğruluğunun kabulünü, kısacası O'nun her bakımdan örnek alınmasını gerektirir.

İşte, Hz. Peygamber'in dindeki bu müstesnâ yerini ortaya koyan başka bir husus da Kur'ân'da bizzat Yüce Allah tarafından O'nun bize, her yönüyle kendimize örnek olarak alacağımız bir şahsiyet olarak takdim edilmesidir.

2) Hz. Peygamberi Örnek Bir İnsan Olarak Gösteren Âyetler:
Kur'ân'da gayet açık ifâdelerle Hz. Peygamber'in Yüce Allah tarafından mü'minler için örnek alınması gereken model bir insan olarak takdim edildiğini görmekteyiz. Konu ile ilgili âyetlerde şu veya bu konuda diye bir kayıt koyulmamış olması O'nun insanlar için her yönüyle örnek olarak gösterildiği anlaşılmaktadır.

İşte bu konudaki bazı âyetler şunlardır:

"Andolsun Allah'ın Resûlünde sizin için -Allah'ı ve âhireti arzu eden ve Allah'ı çok anan kimseler için- (uyulacak) en güzel bir örnek vardır" (Ahzâb, 33/ 21).

Bu âyette, Resûlullah'ın, Allah'a ve âhiret gününe inananlar için örnek bir şahsiyet olarak ileri sürülmesi, böylece onu Örnek edinmenin Allah'a ve âhiret gününe îman hususuna bağlanması O'nun sünnetine dinde ne kadar değer verilmiş olduğunu açık bir şekilde ortaya koymaktadır.

Kur'ân, Hz. Peygamberin mü'minler için örnek bir insan olduğunu belirtmekle kalmaz aynı zamanda onun büyük bir ahlâk üzere olduğunu da şöyle vurgular:

"Nün. Kaleme ve yazdıklarına andolsun, Sen Rabb'inin nimetiyle ünlenmiş (bir deli) değilsin. Senin için kesintisiz bir mükâfat vardır. Ve sen, büyük bir ahlâk üzeresin" (Kalem, 68/ 1-4).

Sünnetin dindeki değerini ortaya koyan unsurlardan birisi de genelde onun da bir vahiy mahsûlü oluşudur. Nitekim, Kur'ân'a baktığımız zaman vahyin sadece kendisi ile sınırlandırılmadığına, Hz. Peygamber'e Kur'ân'ın dışında da vahiy verildiğine dâir birçok işâretleri görürüz.

3) Hz. Peygamber'e Kur'ân'ın Dışında da Vahiy Geldiğini İfâde Eden Ayetler:
Kur'ân'da Yüce Allah'ın kullarına olan vahyinin genelde şu şekillerden birisi ile olduğu belirtilir:

"Allah bir insanla ancak vahiyle, yahut perde arkasından konuşur. Yahut da bir elçi gönderip izni ile dilediğini vahyeder. O çok yücedir, hâkimdir" (Şûrâ, 42/51).

Görüldüğü gibi bu âyette Yüce Allah, genel olarak dilediği kullarına bu yollardan herhangi birisi ile hitap ettiğini belirtmiş; kullarına olan hitâbını bir kitapla kayıtlamamıştır.

Bundan başka, Hz. Peygamber'e Kur'ân'ın dışında da vahiy verildiğine delâlet eden hususlardan birisi de Kur'ân'da, Hz. Peygamber'e ve diğer bazı peygamberlere7 kendilerine verilen kitapların yanında bir de "hikmet"in verildiğinin ifâde edilmiş olmasıdır. Meselâ Bakara sûresinde şöyle buyrulur:

"Nitekim, kendi içinizden size âyetlerimi okuyan, sizi (kötü inanç, fikir, söz ve fiillerden) arındıran, size Kitap ve hikmeti ve bilmediklerinizi öğreten bir peygamber gönderdik1' (Bakara, 2/151). 8

Bu ve benzeri âyetlerde, Kitab'a ilâve olarak peygamberlere verildiği zikredilen bu "hikmet", âlimlerce genelde Allah'ın elçilerine verilen "sünnet" olarak tefsir edilmiştir. Meselâ, bunlardan İmâm-ı Şâfiî bu görüşünü şöyle dile getirir:

"Allah (burada) önce Kitab'ı -ki ondan maksat Kur'ân'dır- ardından da "hikmet"i zikretmiştir. Kur'ân ilimleri sahasında ehliyetlerinden emin olduğum kişilerden işittim ki, buradaki "hikmet"ten kasıt, Resûlullah'in sünnetidir... Çünkü önce Kur'ân zikredilmiş peşinden ayrı olarak "hikmet" eklenmiştir."9 el-Evzâî (Ö. 157/774) de, Hassan b. Atıyye'nin "Cibril, Kur'ân'ı indirdiği gibi, sünneti de Peygambere getiriyordu." dediğini nakleder.10

Kur'ân'da diğer peygamberlere de kendilerine gönderilen kitapların dışında vahy gönderildiğine dâir birtakım bilgilere rastlıyoruz. Lût kavmini helâk etmekle görevli olarak Hz. İbrahîm'e ve Hz. Lût (as)'a gönderilen meleklerin ifâdeleri" hiç şüphesiz bu türden vahiylerdir. Yine, Yüce Allah (cc) kendisine bir kitap gönderilmediğini bildiğimiz Hz. Zekeriya'ya (as) oğlu olacağına dâir müjdesi12 İle bir peygamber olmadığı halde Hz. Meryem'e hitâbı13 da bu nevidendir. Bu konuda, Hz. Peygamberin de Kur'ân vahyi dışında Yüce Allah ile irtibâtı olduğunu gösteren pek çok âyet vardır.14 Meselâ bunlardan birisi:

"Namazları ve orta namazını koruyun, gönülden bağlılık ve saygı ile Allah'ın huzuruna durun. Eğer (bir tehlikeden) korkarsanız, yaya yahut binmiş olarak kılın; güvene kavuştuğunuz zaman ise bilmediğiniz şeyleri size öğrettiği şekilde Allah'ı (namazınızda) anın" (Bakara, 2/238-239).

.

KURANIN HZ PEYGAMBERİN SÜNNETİNE VERDİĞİ DEĞER

Tarihî bir mezheb olarak okuduğumuz ve tesiri bitti sandığımız Mutezile mezhebi, yeniden canlandırılıyor ve "Çağdaş Mutezile" olarak günümüzü etkilemeye çalışıyor.
Mutezile'nin en bariz vasfı olan Yunan felsefesi uğruna Kur'ân'ı te'vil etme, Hadisleri inkâr etme hastalığı, çağdaş Mutezilîlerde aynen devam etmektedir.
Günümüz modern Mutezilî veya Haricîleri de aynen, ya hadisleri inkâr etmekte veya bütün ömrünü hadislerin ezberlenip korunması uğruna fedâ eden mübarek himmet sahibi muhaddislerimizin gayretlerini istihfaf etmektedirler. Belki kendilerine kıyaslayarak, o yüce himmetler görmezden gelinmektedir. Bunu yaparken de -maalesef- rehberleri, batı olmaktadır.
Yazımızın geçen bölümünde Efendimizin, Allah'ın bir lütfu olduğu ve O'na itâatin Allah'a itâat olduğuna dair âyetler nakledilmişti. Bu bölümde de, Efendimiz (sav)'e hüküm koyma yetkisi veren, haram-helâl kılma görevini yükleyen âyetier nakledilecek ve benzen hususlara dikkat çekilerek En Yüce Örnek olan Hz. Peygamberin nümûne-i imtisal şahsiyeti nazara verilecektir.

Yüce Allah, Hz. Peygamber'e izâha muhtaç Kur'ân âyetlerini açıklama yetkisini verdiği gibi, aynı şekilde O'na Kur'-ân'da olmayan hususlarda hüküm koyma yetkisini de vermiştir.

5) Peygambere Hüküm Koyma Yetkisi Tanıyan Âyetler:
Hz. Peygamber, sadece Kur'ân'da mevcut hükümlerle kayıtlı olmaksızın, genel olarak hüküm koyabilme yetkisine sahiptir. Nitekim, O, bazı konularda önce vahiy beklemiş, gelmeyince kendi içtihadına göre veya Kur'ân dışında aldığı bir vahiy ile hüküm vermiştir. O'nun bu hükümleri hiç şüphesiz vahyin kontrolü altında idi. Bu sebeble zaten büyük hatalar yapması düşünülmeyecek olan Hz. Peygamberin küçük bazı hataları bile vahiy tarafından düzeltiliyordu.
Bu bakımdan O'nun her türlü hükmü, bir nevi vahyin tasdikinden geçmiş hükümler oluyordu. Şimdi, Hz. Peygamberin genel olarak hüküm verme yetkisini ifâde eden bazı âyetleri kaydedelim:

"Hayır, Rabb'in hakkı için onlar aralarında çıkan çekişmeli işlerde seni hakem yapıp, sonra da senin verdiğin hükme karşı içlerinde bir burukluk duymadan, tam anlamıyla Teslim olmadıkça inanmış olamazlar." (Nisâ, 65).

"Allah ve Resûlü, bir işte hüküm verdiği zaman, artık inanmış bir kadın ve erkeğe, o işi kendi isteklerine göre seçme hakkı yoktur. Kim Allah'a ve Resûlü'ne karşı gelirse, apaçık bir sapıklığa düşmüş olur" (Ahzâb, 36).

"Aralarında hükmetmesi için Allah'a ve Resûlü'ne çağrıldıkları zaman inananların sözü ancak: "İşittik ve itâat ettik" demeleridir. İşte saadete eren onlardır" (Nûr, 51).

"Herhangi bir şeyde anlaşmazlığa düşerseniz; -eğer gerçekten Allah'a ve âhiret gününe inanıyorsanız- onu Allah'a ve Resûlü'ne götürün..." (Nisâ, 59).28

Hz. Peygamber'in Kur'ân'da olmayan hususlarda koymuş olduğu hükümlere örnek olarak, beş vakit namazın zamanı, rekatları, nasıl kılınacağı, vitir namazının vacip oluşu, namazlarda Kabe'den önce Beyt-i Makdis'e yönelme, orucu bozan ve bozmayan şeyler, kimlere zekâtın farz olduğu, şer'î boşanmanın şekli, diyetlerle ilgili birçok hükümler, içki içmenin cezası, hırsız, hangi miktarda hırsızlık yaparsa cezâlandırabileceği, hayızlı kadının namaz kılamaması, oruç tutamaması, büyükannenin mirâsı gibi hususlardır.
Bu konu ile ilgili olarak kaynaklarda şöyle bir habere rastlıyoruz:
İmrân b. el-Husayn'ın (Ö.52/672) bulunduğu bir mecliste, adamın biri: "Kur'ân'da olandan başkasından bahsetmeyin" deyince, İmrân: "Sen akılsız bir adamsın! Öğle namazının (farzının) dört rekat olduğunu, onda kırâatın açıktan olamayacağını, Allah'ın Kitabında gördün mü?" Sonra zekâtı ve benzeri hükümleri sıraladı ve şöyle ilâve etti: "Bütün bunları Allah'ın
Kitâbında açıklanmış olarak buluyor musun? Kitâbullah bunları müphem bırakmıştır. Sünnet de açıklamıştır." 29
Hz. Peygamber'e genel olarak tatbikatta ortaya çıkan bazı konularda hüküm ve karar yetkisi verildiği gibi, Kur'ân'da olmayan hususlarda O'na. haram ve helâl koyma yetkisi de verilmiştir. Nitekim aşağıdaki âyetlerde bu husus ifâde edilmektedir.

6) Hz. Peygamber'e Helâl ve Haram Kılma Yetkisini Veren Ayetler: 
"Onlar ki, yanlarındaki Tevrât ve İncil'de yazılı buldukları O elçiye, O ümmî peygambere uyarlar. O Peygamber ki, kendilerine iyiliği emreder, kendilerini kötülükten meneder; onlara güzel şeyleri helâl, çirkin şeyleri haram kılar, üzerlerindeki ağırlıkları, sırtlarındaki zincirleri kaldırıp atar. O'na inanan, destekleyerek O'na saygı gösteren, O'na yardım eden ve O'nunla beraber indirilen nura uyanlar, işte felâha erenler onlardır" (A'râf, 157).

"Kendilerine kitap verilenlerden Allah'a ve âhiret gününe inanmayan, Allah'ın ve Resûlü'nün haram kıldığını haram saymayan ve hak dinini din edinmeyen kimselerle, küçülerek elleriyle cizye verecekleri zamana kadar savaşın" (Tevbe, 29).

Bu konuya örnek verecek olursak, meselâ Hz. Peygamber ölü hayvan etinin haram olmasına rağmen30 deniz hayvanlarının bunun dışında olduğunu belirtmiş ve bunu "Denizin suyu temiz, ölüsü helâldir";31 helâl olduğunu da şöyle belirtmiştir: "İki ölü ve iki kan bizlere helâl kılınmıştır. İki ölü, çekirge ve balık; iki kan da ciğer ve dalaktır." 32
Bundan başka Hz. Peygamber, âyette nikâhı haram kılınanlar arasında sayılmamasına rağmen33 bunlara bir kadının halası, teyzesi, kızkardeşi, kızı ve erkek kardeşinin kızı üzerine de nikahlanamayacağını ilâve etmiştir.34
Yine, Kur'ân'da geçmeyen, katır, merkep, aslan, kaplan, fil, kurt, kirpi,35 maymun ve köpek gibi hayvanlarla, kartal, atmaca, şâhin ve doğan gibi yırtıcı kuşların etlerinin haramlığı da hadîslerle sâbit olmuştur.36 Erkeklere altın takmanın ve ipek giymenin haramlığı da yine hadîslerle sâbittir. Nesep ile haram olanların süt yoluyla da haram olacağı prensibi de bu cümledendir.
Hiç şüphesiz, Hz. Peygamber'in bu yetkisini Yüce Allah'tan tamamen bağımsız olarak değerlendirmemek gerekir. Elbette O, bu nevi hükümleri Yüce Allah'ın kendisine verdiği yetki ve O'nun kontrolü altında vermektedir. Zâten genelde, Hz. Peygamber, bu hükümleri verirken dâimâ Kur'ân'daki umumî bir prensibe dayanmıştır. Meselâ, ehlî merkeplerin ve yırtıcı kuşların etinin haram olduğunu belirten Hz. Peygamber'in bu hükmü, "O, size temiz şeyleri helâl, pis şeyleri haram kılar" 37 âyetine râcîdir. Bu bakımdan asıl Şâri' yani kanun koyucu Allah'tır, Resûlü'ne de O'ndan aldığı bu yetkiye dayanarak mecâzen "Şâri" sıfatı verilmiştir.
Bu konuda Hz. Peygamber de bir hadislerinde şöyle buyurmaktadır: "Şunu kesin olarak biliniz ki, bana Kur'ân ve onun bir misli daha verilmiştir. Karnı tok bir halde, rahat koltuğuna oturarak: 'Şu Kur'ân'a sarılınız; onda helâl olarak neyi görüyorsanız onu helâl kabul ediniz, neyi de haram olarak görüyorsanız onu haram biliniz.' diyecek bazı kimseler gelmek üzeredir. İyi bilin ki, Allah Resûlü'nün haram kıldığı şeyler de Allah'ın haram kıldıkları gibi-
Bundan başka, Kur'ân'da bize örnek olarak gösterilen büyük bir ahlâk üzere olduğu belirtilen bu yüksek şahsiyete itâat etmemiz emredilmiş ve itâat pek çok yerde Allah'a itâatla birlikte zikredilmiştir; böylece, Hz. Peygamber'e itâatin Allah'a itâat demek olduğu defâatle vurgulanmıştır. Hiç şüphesiz, Resûle itâat hayâtında olduğu gibi, Ölümünden sonra da farzdır. Bu itâat da elbette O'nun sünnetine uyularak gerçekleştirilecektir.19 Nitekim, Hz. Peygamber de bir hadîsinde şöyle buyurmaktadır: "Bana itâat eden Allah'a itâat etmiş, bana isyan eden de Allah'a isyan etmiş demektir. Bana itâat eden benim emrime uyan kimsedir." 40

7) Hz. Peygambere İtaati Emreden Ayetler: 
"Kim, Peygamber' e itâat ederse Allah'a itâat etmiş olur..." (Nisâ, 80).
"... Peygamber size ne verdiyse onu alın, size neyi yasakla-dıysa ondan da sakının..." (Haşr, 7).
Şu âyette de Allah sevgisinin Hz. Peygamber'e itâata bağlanmış olması çok dikkat çekicidir:

"Deki: 'Eğer Allah'ı seviyorsanız bana uyun ki Allah da sizi sevsin ve günahlarınızı bağışlasın Allah çok merhametli ve bağışlayıcıdır.' De ki: 'Allah'a ve Pey-gamber'e itâat edin!' Eğer dönerlerse muhakkak ki Allah, kâfirleri sevmez" (Âl-i İmrân, 31-32).
Âyetteki hitap, sebeb-i nüzulünden de anlaşıldığı gibi özellikle inanmayanlara olduğuna göre,41 Resûlüne îman ve itâat olmadan Allah'a îman, O'nu sevme ve O'na itâat iddiâsı geçerli bir iddiâ olarak kabul edilmemektedir.
"Biz hiçbir peygamberi, Allah'ın izniyle itâat edilmekten başka bir amaçla göndermedik..." (Nisâ, 64).42
Hiç şüphesiz bu âyetlerde sözü edilen itâat sâdece, Yüce Allah'ın O'na indirdiği Kur'ân emirlerine itâat değildir. Çünkü bu durumda Kur'ân'ın pek çok yerinde peygambere itâatin Allah'a itâatla birlikte zikredilmesinin bir anlamı kalmazdı. Bu sebeble, hadîsler de alelâde bir insan sözü değil, Yüce Allah'ın emri ile kendisine itâat etmekle yükümlü olduğumuz bir Zât'ın sözleridir. Nitekim, Kur'ân'ın ilk muhâtapları olan ashâb da bunu böyle anlamış ve Hz. Peygamberin bütün emirlerini titizlikle uygulamaya, bilmedikleri her hususu ondan sorup öğrenmeye çalışmışlardır. 43
Yüce Allah, Kur'ân'da Hz. Peygamber'e itâati emrettiği gibi, O'na yapılabilecek her türlü isyânı da yasaklamaktadır.

8) Hz. Peygamber'e İsyan Etmeyi Yasaklayan Ayetler: 
"Kim, Allah'a ve O'nun elçisine karşı gelir ve O'nun sınırlarını aşarsa, Allah onu ebedî kalacağı ateşe sokar. Onun için alçaltıcı bir azap vardır" (Nisâ, 14).

"Kim de kendisine doğru yol belli olduktan sonra Peygamber'e karşı gelir ve müminlerin yolundan başka bir yola uyarsa, onu döndüğü yolda bırakırız ve cehenneme sokarız. Ne kötü bir gidiş yeridir orası!" (Nisâ, 115).
"Bu böyledir. Çünkü onlar, Allah ve Resûlüne karşı çıktılar. Allah ve Resûlüne de kim karşı çıkarsa muhakkak ki, Allah'ın cezası çetin olur" (Enfal, 13).44
Hz. Peygambere itâati emreden ve O'na karşı gelmeyi yasaklayan bu âyetler, O'na itâatin isteğe bağlı değil, zorunlu olduğunu kesin olarak ortaya koymaktadır. Bu O'na inanmanın tabiî bir sonucudur.
Yüce Allah Kur'ân'da Hz. Peygamber'e kuru bir itâatin ve O'na karşı gelmemenin de ötesinde O'na karşı derin bir saygı ve sevgi duymamızı da istemektedir. Bu âyetler hiç şüphesiz Yüce Allah'ın Resûlullah'a verdiği şerefi ve değeri de açık bir şekilde ortaya koymaktadır.

9) Hz. Peygamber'e Saygıyı ve Sevgiyi Emreden Ayetler: 
"Peygamber müminler için kendi canlarından ileridir. O'nun eşleri de onların anneleridir..." (Ahzâb, 6).45

"Şüphesiz ki Allah ve melekleri, Peygamber'e salât etmekte (yani, O'nun şerefini gözetmekte ve şanını yüceltmekte) dirler; o halde siz de îman edenler O'na salât edin (yani, O'nun şanını yüceltmeye özen gösterin); O'na içtenlikle selâm edin (esenlik dileyin) (Ahzâb, 56).

"Ey îman edenler! Allah ve Resûlü'nün önüne geçmeyin, Allah'dan korkun. Şüphesiz ki Allah her şeyi işiten ve her şeyi bilendir. Ey iman edenler, seslerinizi, Peygamber'in sesinden fazla yükseltmeyin, birbirinizle yüksek sesle konuştuğunuz gibi O'nunla da öyle yüksek sesle konuşmayın. Yoksa siz farkında olmadan amelleriniz boşa gider" (Hucurât, 1-2)46.
Son olarak, Hz.Peygamber'e itâat eden ve O'nun yolunda gidenleri O, doğru yola götürür. Bu hususu Yüce Allah pek çok âyette ifâde etmiştir:

10) Hz. Peygamber'in İnsanları Doğru Yola Götürdüğüne Dâir Âyetler: 
"... Şâyet O'na itâat ederseniz doğru yolu bulursunuz..." (Nûr, 54).

"... Şüphesiz ki Sen (sana inananları) mutlaka doğru yola, göklerde ve yerde bulunan herşeyin sâhibi Allah'ın yoluna götürürsün" (Şûrâ, 52-53).
"Şüphesiz ki sen, onları doğru yola çağırıyorsun" (Mu'minûn, 73).47 Bu âyetlerden bizzat Yüce Allah'ın garantisi ve şahitliği ile anlaşılıyor ki, Hz. Peygamber bütün sözleri, fiileri ve takrirleriyle doğru yoldadır ve insanları doğruya götürmektedir. Böyle bir şeyin mümkün olmaması ile birlikte şâyet O, kendisine uyanları doğru yoldan ayırmış veya Yüce Allah adına Kur'ân veya hadîs olarak (haşa, böyle bir ifadenin O'nun için zikri bile hoş değil!) bir söz uydurmuş olsaydı elbette Cenâb-ı Allah, bir âyet-i kerîmede48 işaret ettiği gibi buna en ağır bir şekilde müdâhale ederdi. Bu da Kur'ân'ın ve O'nunla birlikte sünnetin sağlamlığını bağlayıcılığını açıkça ortaya koymaktadır.

NETİCE
Netice olarak diyebiliriz ki: Yüce Allah'ın beşere kendi içinden birisini örnek seçerek bir peygamber göndermiş olması insanlık için en büyük bir lütuftur. O'na inanmak sadece O'nun peygamber olduğunu tasdik etmek demek olmayıp, O'na itâat etmeyi de gerektirir.
Yüce Allah O'nu bizzat kendisi terbiye etmiş, kitabında O'nun üstün bir ahlâk sahibi olduğunu ve örnek olarak alınması gerektiğini ifâde etmiştir.

HZ MUHAMMEDİN RİSALETİNİN EVRENSELLİĞİ

Âlemlerin Rabbi olan Allah'a hamdolsun! Efendimiz Hz. Muhammed (s.a.v)'e, ailesine ve tüm ashabına salât ü selâm olsun.
Sahih bir hadiste Peygamber Efendimizin de haber verdiği üzere Allah (c.c), Efendimiz Hz. Muhammed (s.a.v.)'e diğer bütün resûl ve nebilerden ayrı olarak beş meziyet bahşetmiştir.
Bu meziyetlerden birisi de; her resûl özellikle kendi kavmine gönderilirken, Hz. Muhammed (s.a.v.)'in bütün insanlara gönderilmiş olmasıdır. Allah (c.c.)'ın Kitabı bu hususu pek çok âyetinde beyân etmektedir. Bunlardan birisi de:"Biz seni bütün insanlara ancak müjdeleyici ve uyarıcı olarak gönderdik." (Sebe, 34/28) âyetidir.
Öyleyse, Hz. Muhammed (s.a.v.)'in risâleti, farklı yer ve asırlardaki bütün insanlara yöneliktir. Ve O'nun çağrısı, Allah (c.c), yeryüzüne ve onun üzerindekilere varis oluncaya kadar bütün insanlara yönelik kalacaktır.
Bizim "Hz. Muhammed (s.a.v.)'in risâleti, evrensel bir risâlettir" sözüyle anlatmak istediğimiz şey budur. Bu husus, izah edilmeye veya delil getirmeye ihtiyaç duymayan bir hakikattir. Ancak, bizim burada üzerinde duracağımız husus şu olacaktır: Acaba Kur'ân-ı
Kerîmin, risâletin evrenselliği ile ilgili haberini ve Peygamber Efendimizin kendisinin bütün insanlara gönderildiğini ifade eden hadis-i şerifini dikkate almadan, bu risâletin cihanşümûl olduğunu, bu risâleti bilip tanıyarak ve tabiatını araştırarak ortaya koymak imkânımız dahilinde midir?

Bu incelemenin sonucunda, muhteva ve konuları, insanlara hitap etme ve onlara risâleti anlatma yönüyle Hz. Muhammed (s.a.v.)'in peygamberliğinin evrenselliğinin apaçık olduğunu göreceğiz.

Evet, Hz. Muhammed (s.a.v.)'in risâletinin ihtiva ettiği akîde, hukuk ve ahlâk esasları, bu risâletin temayül ve muhtevada, tezahür ve üslupta evrensel bir risâlet olduğunu gösteren hususlardır.

Fakat bana öyle geliyor ki, bu hakikati açıklamaya başlamadan önce, özellikle bu hakikati beyan sadedinde, bazan karmaşıklık ve belirsizliğin görüldüğü önemli bir noktayı açıklığa kavuşturmamız gerekiyor...

"İslâm", kainat, insan ve hayat gerçeğini, bu hayatın vücut bulduğu esasları ve döneceği sonu ortaya koyan bir akîde olması yönüyle, bütün peygamberlere inen şeyin ortak adıdır. Uzun devirler boyunca ve değişik bölgelerde çok sayıda peygamberin gelmiş olması, onlardan her birinin kendi kavmine diğerlerinin getirdiğinden farklı bir akîde getirdiği anlamına gelmiyordu. Ancak, peygamberlerin çok sayıda gönderilmesi, kâinatın tek olan gerçeğini, değişmez akideyi ihtiyaca binâen te'kid etmeye matuf idi. Bu ise, bir peygamberin ardından uzun zaman geçtiğine veya birbirinden uzak millet ve toplumlar çoğaldığında yeni bir peygamberin gönderilmesiyle gerçekleşiyordu. Mahallî karakter ise, üslupta, bu akideyi sunmada ve açıklamada belirginleşiyordu...

Anlatılan bu durum, İslâm'ın esası ve özü olan akîde için geçerliydi. Akîdenin mütemmimlerinden olan ibadetler, hukuk ve genel davranış kuralları ise gerek şekil gerek muhtevada, mahallî ve zamanla değişebilir nitelikte idi. Bu durum, Allah (c.c.)'ın, peygamberlerin sonuncusu Hz. Muhammed (s.a.v.)'i bütün insanlara elçi olarak göndermesine kadar devam etti. Fakat bundan böyle söz konusu kurallar, değişik zaman ve devirlere uygunluk içeren bir genişliğe ulaştığı gibi farklı millet ve toplumları içine alacak bir muhteva da kazandı. Kur'ân'ın: "Muhakkak ki bu sizin ümmetiniz, bir tek ümmettir" (Mü'minûn Sûresi, 52) âyeti bunu beyan buyurur.

Öyleyse geçmiş peygamberlerden her birinin görevi yöresel ve sınırlı da olsa onların bütün insanlara getirdikleri inanç esasları daima aynı olmuştur. Demek ki tüm peygamberlerin getirmiş olduğu İslâm akidesi evrenseldir. Bu, böyle olmuştur ve hep böyle de kalacaktır. Nebi ve resûllerin çok sayıda olması akidenin de müteaddit olduğu veya bu akidenin bir peygamberle diğeri arasında farklılık gösterdiği anlamına gelmez. Kur'ân-ı Kerim bu gerçeği Allah (c.c.)'ın şu beyanı ile ilan etmiştir: "Dini doğru tutun ve onda ayrılığa düşmeyin diye din olarak Nûh'a tavsiye ettiğini, sana vahyettiğimizi, İbrâhim'e, Mûsa'ya, İsa'ya tavsiye ettiğimizi sizin için hukuk düzeni yaptı" (Şûra, 13/42). Hukuk ve ahlâk kurallarına gelince bunlar her millet ve topluma göre hususiyet arzederdi. Bu husus, Resûlullâh'ın gelişine kadar devam edegeldi. Bu ikinci hakikati de Kur’ân-ı Kerîm şu şekilde açıklar: "Sizden her biriniz için bir şeriat ve bir yol belirlemişizdir." (Mâide, 5/ 48).

KUR'ÂN'IN ARAPÇA OLUŞU VE RİSÂLETİN EVRENSELLİĞİ
Hz. Muhammed (s.a.v.)'in risâletiyle daha önceki semavi risâletler arasındaki ilişkiyi beyan ettikten sonra, O'nun risâletinin evrenselliğini izaha geçebiliriz. Kur'an, Allah (c.c.)'ın Hz. Muhammed (s.a.v.)'e gönderdiği risâletin ilk kaynağıdır. Kur'ân-ı Kerim'in Arapça indirildiği ve Arap kabilelerinin en üstün lehçesi olan Kureyş lehçesiyle formüle edildiği bilinen bir gerçektir.

Böyle bir kitap şayet semadan indirilmeyip yeryüzünde ortaya çıksaydı ilke ve fikirler itibariyle, üslup ve metot bakımından çevre, bölge veya aralarından çıktığı ve dillerini kullandığı milletin eğilimlerinden şu veya bu şekilde etkilenmiş olurdu. Nitekim söz konusu durum bütün kitap ve telifler için geçerli olmuştur; bunlar, içinde çıktığı çevrenin rengini mutlaka almıştır. Fakat biz, bu Kitab'a yani Kur'ân'a baktığımızda onda içinde çıktığı çevrenin izlerinden hiçbirine rastlayamıyoruz. Arapça olmasının ötesinde onda ne şekil ve metot bakımından ne de muhteva ve öz bakımından millet, kabile veya aşiret karakterinin herhangi bir tezahürünü göremiyoruz. Biz, baştan sona onda kendimizi mutlak insan karakteri karşısında buluruz. Bu, kendisinden kaynaklanan ister akîde ister ahlâk, ister şer'î hükümler olsun.. bütün bu alanlarda Kur'ân, reel, yani gerçek duruma, göze, mâhir bir terzi tarafından biçilip dikilmiş uygun bir elbise sunar. İnsanın yaratılışına tam gelir, ne eksik ne fazla. Bu elbiseyi ne kadar incelersek inceleyelim onda beşer toplumlarından hiçbirine veya herhangi bir tarih dönemine mensubiyet özelliği bulamayız. Evet ne içerik ve konu bakımından ne de görünüm ve tarz bakımından onda bu tür bir mensûbiyet bulamayız.

O halde, Hz. Muhammed (s.a.v.)'in risâletinin yegane kaynağı olan Kur'ân, mutlak insan temayülünü yansıtmaktadır. İlke, konu ve hükümlerinin özü açısından, üslup ve metodu bakımından onun evrenselliği ile kastettiğimiz anlam işte budur. Aşağıda İslâm'ın bu evrenselliğinin Kur'ân kaynağındaki tezahürünü bu iki yönünü ayrı ayrı inceleyerek ele alacağız:

I- MUHTEVA BAKIMINDAN KUR'AN'DA İNSANÎ CİHET
Kur'an'ın ihtiva ettiği konular, akide, hukuk ve ahlâk esasları olarak özetlenebilir. Bu sınıflandırmanın dışında kalanlar ise, bunları teyit edici olmaktan öteye gitmezler. Bu konulardaki insanî temayülü ayrı ayrı görelim.

A-Akîde:
Kur'an-ı Kerim, Cenab-ı Allah'ın hakimiyyet ve uluhiyyetini herhangi bir millete tahsis etmeksizin ve bir bölge ile diğeri arasında ayrım yapmaksızın, O'nun varlığını, birliğini ve bütün âleme hükümranlığını, izah ve ispat etmiştir. Kur'an-ı Kerim'de Allah Teâlâ, sadece İsrailoğullarının veya Arapların ya da herhangi bir ırkın İlâhı değil, bütün insanların İlâhıdır. Cenab-ı Hakk bunu şu şekilde beyan eder: "Hamd (övme ve övülme) âlemlerin Rabbi Allah'a mahsustur" (Fatiha, 2), "Hamd, göklerin Rabbi, yerin Rabbi bütün âlemlerin Rabbi olan Allah'a mahsustur. "(Casiye, 45/ 36).

Bu yüzden Hz. Muhammed (s.a.v.)'in elçiliği, farklı bölge ve nesillerdeki bütün insanlara şâmildir. O'nun, belirli bir asırda ve Arap milleti gibi muayyen bir millet arasında ortaya çıkmış olması, risâletinin evrenselliğine bir halel getirmez. Aynı şekilde, Allah Teâlâ'nın, hitâbını diğer millet ve toplumlara ulaştırmada özel olarak Arapçayı seçmiş olması, Peygamber'in bu risâletinin cihanşümul olmasına bir halel getirmez. Nitekim Allah Teâlâ şöyle buyurmuştur: "De ki: Ey insanlar! Gerçekten Ben sizin hepinize, Allah'ın (gönderdiği) elçiyim. " (A'raf, 7/158), "Âlemlere uyarıcı olsun diye kulu Muhammed'e Furkân'ı indiren Allah, yüceler yücesidir." (Furkân, 25/1).

Kur'an-ı Kerim, insanın Allah'a kulluğunu tesbit ederken, bu kullukta ve gereklerinde bir ırk veya çevre ile diğer bir ırk ve çevre arasında hiçbir fark olmadığını açıkça ortaya koymuştur. Öyleyse, Arap olsun olmasın hiçbir millet diğerlerinden farklı imtiyazlara sahip değildir. Hz. Muhammed (s.a.v.)'in Araplar arasından çıkması ve onlara mensubiyeti ile Kur'ân-ı Kerim'in Arapça inmesi, İslâm ölçülerine göre, Araplara hukuk alanında veya dünyevî muamelelerde ya da Allah'a yakınlık hususunda birtakım ayrıcalıklar vermeyi gerektirmez. Biz bu gerçeği şu âyet-i kerimeden öğreniyoruz:

"Göklerde ve yerde olan herkes, istisnasız kul olarak Rahman'a gelecektir. O, bunların hepsini kuşatmış ve bir bir tesbit etmiştir." (Meryem, 19/93-94).

Bu hakikat, şu âyette daha açık bir şekilde görülmektedir: "Ey insanlar! Doğrusu Biz sizi bir erkekle bir dişiden yarattık. Ve birbirinizle tanışmanız için sizi milletlere ve kabilelere ayırdık. Muhakkak ki Allah katında en değerli ve üstün olanınız, Ondan en çok korkanınızdır. "(Hucurat, 49/13).

Kur'an-ı Kerim, insanların dikkatlerini Allah (c.c.)'ın varlığına ve birliğine çekerken, belirli bir çevreye özgü veya belirli bir toplumun alışkanlıklarına uygun düşen ya da bir kısım aydınların anlayabileceği delil serdetmez. Nerede bulunursa bulunsun, hangi düşünce ve kültür seviyesinde olursa olsun tüm insanların her yerde ve her zaman anlayabileceği deliller kullanır.

Allah (c.c.)'ın varlığına ve birliğine delil teşkil eden âyetler çok olup, bunları anlatarak konuyu uzatmaya gerek yoktur. Bunlara baktığımızda, onların, farklı grup ve topluluklardaki genel insan düşüncesine hitap ettiklerini görürüz.

Kur'an-ı Kerim, sahasında uzman kimselerin anlayabileceği, bu uzman kimselerin harikuladelikler gördükleri ilmî veya felsefî delillere başvurabilirdi. Fakat, bu deliller diğer insanlar için boş bir söz mesabesinde kalırdı. O takdirde Kur'an, sadece belirli bir kesim için manâlı bir söz olurdu.

İşte bu sebepten dolayıdır ki Kur'an-ı Kerim, insanlara verilen nimetlerin çeşitlerini arzetmek üzere getirdiği misalde, insanların emrine verilen binek çeşitlerinden atları, katırları ve eşekleri sayıp, zamanla ileride bulunacağını belirttiği diğer binek çeşitlerine işaretle şöyle buyurmuştur: "Atları, katırları ve eşekleri binmeniz ve süslenmeniz için yarattı. Allah, şu anda bilemeyeceğiniz nice (nakil vasıtaları) yaratır." (Nahl, 16/8). Böylece bu hitap, bu muhtevasıyla, geçmişteki, günümüzdeki ve gelecekteki nesillere seslenebilme özelliği kazanmıştır. Çünkü, "...şu anda bilemeyeceğiniz nice (nakil vasıtaları) yaratır." ifadesi, insanı taşımak ve bir yerden bir başka yere ulaştırmak için zamanla icat edilecek olan her vasıtayı içine alır.

Bu türden örneklere Kur'an-ı Kerim'de sıkça rastlarız.

B- Risaletin Hukuk Alanında Evrenselliği:
Dikkat edersek, her millet ve toplumun yasasının, ancak o toplumun yapısını aksettirdiğini ve o topluma özgü şartlara cevap verdiğini görürüz. Zira, bir milletin yasası, sadece o milletin ihtiyaç ve isteklerini göz önünde bulundurur.

Kendi problemlerini ya da hemcinslerinin problemlerini çözmeye çalışan insanoğlunun yapabileceği şeyin sınırı İşte budur. Her ne kadar görüş ve yargıda evrensel olmak istese de, yetiştiği çevrenin, geleneklerinin ve özlemlerinin etkisi altında kalır. Bu yüzden, ortaya koyduğu bakış ve çözüm yolu, içerisinde neşv u nema bulduğu atmosfere teslim olan bir yapıda ortaya çıkar. "Kişi çevresinin çocuğudur." sözüyle anlatılmak istenen şey budur.

Ancak, Kur'ân hukuku ve onun mütemmimi olan sünnetin beyanatlarına baktığımızda, onda, belirli bir ırka temayül, herhangi bir çevreden ya da muayyen geleneklerden etkilenme kesinlikle göremeyiz. Kur'ân hukuku, mutlak insan esas ve ilkelerini temel alan bir hukuk olduğu için, tüm ahkâm ve fürûları, bütün insanların ihtiyaç ve maslahatlarıyla tam bir uyum içerisinde bulunur.

Bu gerçeği açıklamak için birkaç misal verelim.

1- Nisa sûresi, aile düzeni, kadın hakları, yargı sistemi, adaleti tesis ve özünü korumaya ilişkin şeriat hükümlerini konu edinen surelerden biridir. Surenin, daha sonra gelecek olan hükümlerin temel dayanağını tesis ederek nasıl başladığına dikkat edelim. Bakalım da sûrenin esas hedefinin olanca kapsamı ile insanlık ailesi olduğunu görelim, değişmeye maruz özel şartlara önem vermediğini anlayalım.. İşte temel dayanak:

Ey insanlar! Sizi bir tek candan yaratan ve ondan da eşini yaratan ve ikisinden birçok erkekler ve kadınlar meydana getiren Rabbinizden sakının. Adını kullanarak birbirinizden dilekte bulunduğunuz Allah'tan ve akrabalık haklarına riayetsizlikten de sakının. Şüphesiz Allak sizin üzerinizde gözetleyicidir. " (Nisa, 4/1)

Demek ki tüm ahkâm ve bunlara tabi hukukların tesisinin çıkış noktası, kapsamlı insanlık ailesidir.

Sûreyi okumaya devam edince, söz konusu çıkış noktasındaki otoritenin şu hüküm ve düzenlemeler silsilesine uzandığını görüyoruz: Yetim hakları, kadın hakları, miras taksimatı, aile değerleri, yargı düzeni, hakimin otoritesi, sosyal adalet ve dengeleri. Ve iyice bakınca, Sûre, esası ve çıkış noktası olan bütün insanlara şamil bakış açısını konu edindiğinden, bu dalların hiç birisinde, belirli bölge veya ırka ait görüşün ya da sınıfsal ayrıcalıkların yansımasını bulamıyoruz.

Bu hakikati ortaya koyabilmek için bu fer'î hükümlerin hepsini teker teker anlatmaya imkanın bulunmadığı açıktır. Bunlardan birkaç şâhit getirerek yetiniyoruz.

2- Ta'me b. Übeyriq adında Medineli bir kişi, komşusu Katade b. En-Nu'man'ın zırhını çalar. Zırhı, bir un çuvalına saklayarak getirip, Zeyd b. es-Semin adındaki bir yahudinin yanına gizler. Halbuki çuval deliktir ve bu delikten akan unlar, zırhın önce Ta'me'nin evine kadar geldiğini, sonra da yahudinin evine gittiğini göstermektedir. Katade, Ta'me'yi hırsızlıkla suçlar, zırhı onda arar fakat bulamaz. Ta'me, yeminle, zırhı almadığını ve bu hususta bir bilgisinin de olmadığını söyler. Sonra, yola saçılan unun izini takip ederler ve yahudinin yanına varıp onu yakalarlar. Yahudi onlara: Onu bana Ta'me b. Übeyriq verdi" der. Kimse ona inanmaz. Ta'me'nin kavmi Beni Zafer, Rasulullah'a gelerek O'ndan, arkadaşları Ta'me'yi, yahudinin hırsızlıkla suçlamasına ve zırhı ona Ta'me'nin verdiği şeklindeki ithamına karşı müdâfâ etmesini isterler. Ta'me'nin arkadaşları, yahudinin kendisini dinleyecek kimse bulamaması için, Rasulullah'ı kendi taraflarına çekmek üzere aralarında gizlice anlaşmışlardı. Hz. Peygamber bu hususta onlara itimat etti ve Ta'me'yi beraat ettirip, yahudinin hırsız olduğuna hüküm vermek üzereydi ki, Peygambere hakikati açıklayan; münafıkların kendi aralarında kurdukları hileyi ifşa eden, Peygambere mücerret adaletle karar verme yolunu gösteren Nisâ suresindeki şu âyetler peş peşe indi (2):
 

Kur'ân-ı Kerîm'in Mu'cizevî Korunması

Huzurunda iki büklüm bizi kendisine ubûdiyetle şereflendiren; ulvî, ilâhî hitabına muhatap olma mertebesine/ehliyetine yükselten Yüce Allah'a hamd, âlemlere rahmet olarak gönderilen Efendimiz Hz. Muhammed Mustafa'ya, O'nun mübarek aile efradına ve güzide sahabesine salât ü selâm olsun.

Allah'ın kitabı Kur'ân-ı Kerîm'i diğer semavî kitaplardan ayıran ve üstün kılan hususiyetler pek çoktur ve çeşitlidir. Ancak ben bu mübarek toplantıda O'nun iki önemli özelliğine dikkatlerinizi çekmek istiyorum. Zira bu iki husus, mu'cize oluşunun en bariz yönlerindendir ve başka hiçbir semavî kitap bu konuda onun eriştiği zirveye erişememiştir.

Bu iki önemli özellikten birisi hepimizin malumu olan şu husustur; Kur'ân-ı Kerîm Peygamber Efendimiz'in mübarek dudaklarından çıktıktan sonra, birbirine sımsıkı bağlı halkalar gibi son derece titiz ve dikkatli bir şekilde hem yazılmış/kitabîleştirilmiş, hem de şifahî olarak sağlam-kusursuz; yazılı-sözlü, kitabî-şifahî zaptetme metotları aynı anda, yan yana tam bir uyum ve ittifak hâlinde işletilmiş ve böylece günümüze kadar ulaşmıştır. Öyle ki biz yaşanan bu uzun süreçte, bu upuzun nakil zincirinde, şüphenin girebileceği en küçük bir boşluğun, bir gediğin veya her hangi bir kayıp halkanın olmadığını müşahede ediyoruz. Bu yüce ilâhî kitap, bulutsuz, berrak masmavi bir semada ışıl ışıl parlayan bir muhteşem güneş gibi yolumuzu aydınlatıyor, bizlere yol gösteriyor. Bu güneş o kadar güçlü ve parlak ki, ışığının bize ulaşmasını engelleyecek ne bir bulut parçası, ne bir fırtına ne de bir sis perdesi var karşısında.

Burada elbette, Kur'ân-ı Kerîm'in, Peygamber Efen-dimiz'in mübarek emir ve gözetimiyle vahiy kâtipleri tarafından birinci merhalede yazıya geçirilmesinden genişçe bahsetmeye vakit olmadığından hatırlatıp geçmekle yetiniyorum. Keza Hz. Ebû Bekir'in emriyle Hz. Zeyd b. Sâbit'in Kur'ân'ı ilk defa iki kapak arasında bir kitap şeklinde cemettiği ikinci yazım merhalesini de hatırlayalım. Üçüncü yazım merhalesi ise, Hz. Osman'ın emri ve himayesiyle, Sahabenin en önemli büyük kurra ve hafızlarından oluşan dört kişilik bir komisyon tarafından gerçekleşti. Bu komisyonda Zeyd b. Sâbit, Abdullah b. Zübeyr, Said b. el-Âs, Abdurrahman b. Hâris b. Hişam yer alıyordu. Komisyon Hz. Zeyd b. Sâbit'in başkanlığında ve onun Kur'ân nüshasını esas alarak Kur'ân'ı yedi nüsha olarak çoğalttılar. Bu çalışmada Zeyd b. Sâbit vahiy kâtiplerinin o güne kadar Peygamber Efendimiz'in hane-i saadetlerinde yazdıklarını esas almasının yanında, Kur'ân hafızlarından iki hafızın da o yazılı metnin doğruluğuna semaî olarak şahitlik etmesini şart koştu. Hz. Osman bu yedi nüshayı o gün İslâm dünyasının en önemli merkezleri olan Kûfe, Basra, Şam, Yemen, Mekke ve Bahreyn'e gönderdi. Hz. Ebû Bekir döneminde Zeyd b. Sâbit'in yazdığı ana nüshayı/ana mushafı ise Medine'de yanında tuttu.

Bu mübarek semavî kitabın, tarih denen bu harika zaman tünelinden, çağları aşarak, büyük bir ihtimam ve korunma ile günümüze kadar gelmesi muhteşem bir hâdisedir. Çeşitli zamanlarda sûiniyetli bazı çevreler, ona zarar vermek, kelimelerini değiştirmek, âyetlerini tahrif etmek için pek çok girişimde bulundular ise de hiçbir zaman başarılı olamadılar. Bu mu'cizevî korunmanın tek bir izahı olabilir ki, o da Kur'ân-ı Kerîm'in çağları aşan şu âyet-i kerimeleridir: "Hiç şüphe yok ki o zikri, Kur'ân'ı Biz indirdik, onu koruyacak olan da Biz'iz Biz" (Hicr sûresi, 15/9); "O, eşsiz ve pek kıymetli bir kitaptır. Öyle bir kitaptır ki bâtıl ona ne önünden, ne ardından, hiçbir taraftan yol bulamaz. O, hakîm ve hamîd olan Allah tarafından indirilmiştir." (Fussilet sûresi, 41/41-42)

İkinci önemli özellik Kur'ân'ın her tarafında göze çarpan ulûhiyete ait, rubûbiyete ait celâlî tecellîlerdir ki, bu özellik Kur'ân'ın mu'cize oluşunun en bariz hususiyetlerinden birisini teşkil etmektedir. Onun bu hususiyetini, âyetlerindeki celâli, Arapça'yı derinlemesine bilmeyen normal insanlar bile hisseder; hatta Arap olmayan, Arapça bilmeyen, ruhunda taşıdığı derin ve samimi imanından başka sermayesi olmayan pek çok insan Kur'ân'ın bu yönünü gönlünde duyar, hisseder.

Ulûhiyetin, rubûbiyetin Kur'ân'daki celâlî tecellîsinden kastımız, O'nun beşerî her türlü sıfattan ve özellikten uzak oluşudur. Nitekim okuduğumuz veya dinlediğimiz Kur'ân âyetlerini dikkatlice düşünüp tetkik ettiğimizde, onları ulûhiyetin ulvî sıfatlarını ve rubûbiyetin muhteşem heybet ve celâlini yansıtan birer parlak ayna görürüz. Âyetlere hangi yönden bakarsak bakalım, onlarda bambaşka bir aşkınlık görürüz. İnsanların konuşma üslûplarında müşahede ettiğimiz ve beşerî eksiklikleri, zaaf ve ihtiyaçları ele veren üslûptan eser görmeyiz. Onda her zaman bir aşkınlık söz konusudur.

Bilindiği üzere sözler, konuşanın karakter ve ihtiyaçlarını yansıtan aynalarıdır. Öyle ki yazılı olsun sözlü olsun, söz gibi insanın iç dünyasını ele veren ve karakter haritasını ortaya çıkaran daha parlak bir ayna yoktur.

Bu açıdan bir yazarın bir başka yazarın üslûbunu taklit etmesi çok zordur. Meselâ pek çok insan el-Cahız'ın üslûbunu taklit etmek istedi; ama bunu başaramadı. Çünkü üslûp, ifadeleri, sadece belli söz kalıplarına dökerek seslendirmek değildir. Üslûp her şeyden önce söz sahibinin iç dünyasını yansıtan saf berrak bir aynadır. Bir insan başka birini belki, şekil bakımından ifade kalıplarıyla taklit edebilir; ancak iç dünyasıyla, psikolojik özellikleriyle ve karakter yapısıyla hiçbir zaman taklit edemez.

Mesele, insanî boyutta bu kadar vâzıh olunca, elbette evleviyetle, kesin olarak söyleyebiliriz ki; bir insanın beşerî ve insanî özelliklerinden sıyrılarak, sadece şe'n-i rubûbiyete has, beşerin zaaflarından fersah fersah uzak, yalnızca Zât-ı ulûhiyete ait olan evsafı, kendi evsafıymış gibi lanse edip söz söylemesi, hem de ulûhiyetin bütün mehâbet, azamet ve celâlini net, güçlü ve muhteşem bir üslûpla ifade etmesi mümkün değildir.

Şüphesiz bu imkânsızdır. Çünkü beşerî tabiat, insanî karakter, her zaman, hayatının her döneminde insanın bir parçasıdır ve ondan hiçbir zaman ayrılamaz. Halbuki Kur'ân beşeriyetin, insanî her türlü zaafın ve beşerî her türlü ihtiyacın üstündedir. O öyle muhteşem bir söz mecmuasıdır ki, onun her yanında yaratma, var etme, öldürme, diriltme, hükümranlık ve kuşatıcılık gibi ulûhiyete ait hususiyetleri görmek mümkündür. Bundan ötürüdür ki, o bir ışık gibi dile, lisana ait bütün farklılıkları aşar, bütün perdeleri deler ve böylece okuyucusunun ve dinleyicisinin ruhuna girer.

Rubûbiyet semalarından nazil olan şu âyetleri misal olarak dikkatlerinize arz etmek isterim. Bu âyetleri okurken her birimiz kendi kendine şu şoruyu sormalı: Bu muhteşem âyetleri bir insanın söylemesi, bu ifadelerin beşer karihasından çıkması mümkün mü?

"Senin Rabb'ine yemin olsun ki, Biz onları da, şeytanları da diriltip huzurumuza toplayacağız, sonra da cehennemin çevresinde dizüstü çökmüş vaziyette oraya getireceğiz. Sonra da her topluluktan, Rahmân'a isyan etmede aşırılık edenleri çekip ayıracağız. Sonra o cehennemi boylamaya daha çok müstahak olanları elbette Biz pek iyi biliriz. Sizden hiç kimse yoktur ki, cehenneme varmasın. Bu Rabb'inin katında kesinleşmiş bir hükümdür. Sonra Allah'ı sayıp günahlardan sakınanları kurtararak zalimleri dizüstü çökmüş vaziyette orada bırakacağız." (Meryem Sûresi, 19/68-72)

"Muhakkak ki Ben'im gerçek İlâh. Benden başka yoktur ilâh. O hâlde sen de yalnız Bana ibadet et! Beni anmak için namaz eda et!" (Tâhâ Sûresi, 20/14)

"Az kalsın, seni bile sana vahyettiğimizden başka bir şeyi uydurup, Bize mâl etmen için akılları sıra kandıracak ve ancak o takdirde seni dost edineceklerdi." (İsrâ Sûresi, 17/73)

"Kullarıma haber ver ki (günahları örten) gafur, (ihsanı bol olan) rahîm Ben'im. Bununla beraber azabım da elîm mi elîm!" (Hicr Sûresi, 15/49-50)

"Ben cinleri ve insanları sırf Beni tanıyıp yalnız Bana ibadet etsinler diye yarattım. Onlardan nafaka istemiyorum, Beni yedirip beslemelerini de istemiyorum. Asıl bütün mahlûkların rızıklarını veren, kâmil kuvvet ve tam iktidar sahibi olan Allah Teâlâ'dır." (Zâriyât Sûresi, 51/56-58)

"Muhakkak ki hayatı veren de, hayatı alıp öldüren de Biziz. Evet, herkes Bizim huzurumuza dönecektir. Yerin yarılıp kendilerinin büyük bir hızla mahşer meydanına koşacakları gün, mutlaka gelecektir. Bu diriltip mahşerde toplama Bize göre çok kolaydır. Biz onların aykırı iddialarını pek iyi biliyoruz; ama sen onları kuvvet kullanarak imana getirecek bir zorba değilsin. Sen sadece uyaran bir elçisin. Senin yapacağın iş, sadece tehdidimden endişe edecek kimseleri Kur'ân ile irşad etmektir." (Kâf Sûresi, 50/43-45)

Yukarıda zikrettiğimiz ve bunlara benzer âyetleri düşünüp, bu âyetlerde parlayan rubûbiyetin celâlî tecellîlerini ve ilâhî kudreti anlayıp kendimize şöyle bir soru soralım: Bu kitap insanlardan birinin uydurabileceği, bir benzerini getirebileceği, sahtesini ortaya koyabileceği bir kitap olabilir mi? 

Fıtrat yalan söylemez. İsterse zalim, ilâhlık iddia eden firavunlardan biri gelsin, rubûbiyet semalarından nazil olan, dinleyenlerin veya okuyanların gönüllerini hükümranlık ve celâl hisleriyle dolduran bu kelâmı ifade etmek istese de çenesini boşuna yormuş olacaktır. Ne kadar gayret etse de, bir kısmı diğerini açan, izah isteyen sözler söyleyecek, mutlaka içerisinde benzeme çabası olacaktır. Her şeye rağmen beşeriyeti ve insanî zaaflarının yansımaları onu ele verecek ve yalanlayacaktır.

Kur'ân hükmünü ortaya koyduğunda, meseleyi ele aldığında, söz söylediğinde insanı büyüler, onun gönlünü heybet ve ta'zim hisleriyle doldurur. Bütün bunları insanda uyandıran şey, rubûbiyetin celâlinin onda tecellîsidir ki, bu da Kur'ân'ın i'cazının en parlak tezahürlerindendir.

Burada yaşanmış tarihî bir hakikat tablosunu takdim etmek istiyorum:
Osmanlı padişahlarının dedesi Osman Gazi Hazretleri Bursa'da bir akrabasının yanında misafir kalır. Yatma vakti geldiğinde istirahat etmesi için kendisine hazırlanan odasına geçer. Odaya girdiğinde duvarda asılı bir şey gözüne ilişir. Ne olduğunu anlamak için yaklaştığında bir de ne görsün, duvarı süsleyen bir mushaf. Hemen bir askerin kumandanı karşısında durduğu gibi Kur'ân karşısında sabaha kadar el-pençe divan duruyor.

İşte bu Osman Gazi'nin şahsında tecellî eden, onun zâtında tesirini gösteren rubûbiyetin celâlinin saltanatıdır. Onun bu mümin şahsiyetinden ve kâmil vicdanından kaynaklanan tavrının semeresi, Cenab-ı Hakk'ın onların pâk nesline İslâm hilafetinin anahtarlarını nasip etmesiyle ortaya çıkacaktır. Nitekim İslâm'ın altın çağının yeryüzünde yeniden parlaması onlara nasip olmuştur.

*Dimaşk Üniversitesi Öğretim Üyesi/Suriye
rbuti@yeniumit.com.tr
Tercüme: Nevzat Savaş

Dipnot
1. Bu yazı, 9-10 Mayıs 2009 tarihlerinde FKM'de gerçekleştirilen Kur'ân'ın Mu'cizevî Korunması başlıklı sempozyumda Said Ramazan el-Bûtî'nin yaptığı açılış konferansının tercümesidir. 

Kur'ân'da Mümin Tasvirleri

Kur'ân-ı Kerîm'in kavram dünyası ele alındığında ilk bahsedilmesi gerekenlerden biri hiç şüphesiz imandır. Bu mefhumu başlı başına ele alıp detaylı bir şekilde incelemeyen hemen hiçbir İslâmî ilim disiplini yoktur. Her ilim dalı kendi perspektifinden bu kavramın önemini dile getirmek için ciddi gayretler göstermiştir.Kur'ân-ı Kerîm, insanların tamamını muhatap olarak kabul eden ilahî bir kitaptır. Hangi kültür ve inanç dünyasına ait olursa olsun Kur'ân'ın söz söylemeyeceği insan yoktur. Bu sebeple meselâ müşrikler, Hristiyanlar, Yahudîler vs. ilahî kelâm tarafından dikkate alınmışlardır. Bununla birlikte konumuza Kur'ân perspektifinden baktığımızda, ilk plânda, asıl olarak İlahî hitaba muhatap olan insanların temel niteliğinin iman olduğuyla karşılaşırız. Hemen Kur'ân'ın ikinci sayfasında Bakara Sûresi'nin ilk âyetlerinde Kur'ân'ın muhatabı olan müminlerden mealen şöyle bahsedilir: "Onlar ki gaybe iman edip namazı kılarlar ve kendilerine verdiğimiz rızıktan (Allah yolunda) harcarlar. Ve onlar ki hem sana indirilene iman ederler, hem senden önce indirilene. Âhiret'e de bunlar kesinlikle iman ederler. Bunlar, işte Rablerinden bir hidâyet üzerindedirler ve bunlar felaha erenlerdir." (2/Bakara:3-5). Dolayısıyla Kur'ân'ın muhatap olarak tercih ettiği, taşıdığı nitelikler sebebiyle övdüğü, üstün değerini belirttiği, iman sahibi insan olarak karşımızda durmaktadır. Yine Bakara Sûresi'nin son âyetlerinde bu müminlerin, kalblerini nereye bağladıkları, diğer bir ifadeyle asıl ilgilerinin ne olduğu mealen şöyle ifade edilir: "Peygamber, Rabbi'nden kendisine ne indirildiyse ona iman etti. Müminlerin hepsi de Allah'a, meleklerine, kitaplarına ve peygamberlerine iman ettiler. 'Biz Allah'ın peygamberleri arasında ayırım yapmayız, işittik ve itaat ettik. Ey Rabbimiz, bağışlamanı dileriz, dönüş ancak sanadır.' dediler." (2/Bakara: 285). İmanın rükünleri olarak tespit edilen bu hususlar, imanın alanını oluşturmaktadır. Özel bir eylem/durum olarak iman, özel bir alanla münasebetlidir. En basit mânâsıyla iman, insanın bu özel alanı bilgi ve duygu seviyesinde tasdikinden ibarettir. Dolayısıyla mümin, bir bütün olarak âlemin Allah'ın (celle celâluhu) yaratmasıyla var olduğunu, O'nun hükümranlık sahasında yer aldığını, tek bir Rabbin var olduğunu herhangi bir şüphe duymaksızın kabul eden kişidir. Bu inancı, Allah'a hakkıyla iman etmeye insanî düzeyde imkân sağlayan peygamberlere, kitaplara ve meleklere iman süreci takip eder. Allah Teâlâ'nın hükümranlığının bir ifadesi olarak kader konularının ve âhirete imanın bu yapıya dâhil olması da kaçınılmazdır. Böylece mümin, ideal bir insan olma serüveninde sağlam bir altyapıya kavuşmaktadır. Zîrâ iman, ahlâklı bir insan/insan-ı kâmil olma idealinin harekete geçirici gücünü oluşturmaktadır. Bu açıdan iman, hem işin başında bulunmakta hem de bütün sürecin en etkili unsuru olmaktadır.İman kelimesinin Arapçada sahip olduğu mânâ, emin olmak, emniyet/güven içinde olmak ile yakından alâkalıdır. Bu durum imanın, hem bilgi hem de duygu açısından insan için taşıdığı değere atıfta bulunmaktadır. Diğer bir ifadeyle insan, iman ile bağlandığı Rabbi hakkında hem marifet açısından tatmine ulaşmış hem de ona olan bağlılığı sayesinde bir güvenlik alanına dâhil olmuştur. Bütün âlemlerin yaratıcısı olan Allah'a (celle celâluhu) iman ile başlayan bağlılık süreci, O'nun peygamberlerine, kitaplarına meleklerine ve âhiret gününe iman ile pekiştirilmiştir. Bu açıdan bakıldığında Kur'ân-ı Kerîm'in ilk muhatapları, artık, eskiden sahip olmadıkları yepyeni bir mânâ dünyasına katılmış olmaktadırlar. Bu dünya, onları yaşıyor oldukları eski hâllerinden tamamen koparmış; temeli, yapısı, çatısı ve hedefleri itibarıyla kendilerini her anlamda daha iyi hissettikleri yeni bir hayata yönlendirmiştir. Bu hayatın temel değerleri, kalbin bütün imkânlarıyla yöneldiği iman esasları olarak belirlenmiştir.Yeni durumun ne mânâya geldiği, yukarıda zikrettiğimiz Bakara Sûresi'nin 285. âyeti ile yine aynı surenin 93. âyeti birlikte mütalâa edildiğinde daha iyi anlaşılmaktadır. Müminler imanlarını, yani Rablerine olan bağlılıklarını ifade ettikten sonra "işittik ve itaat ettik" (2/Bakara: 285) derler. Müminlerin bu sözü, tarihsel açıdan çok daha önce ilahî hitaba mazhar olmasına rağmen "işittik ve isyan ettik" (2/Bakara: 93) diyenlere tam olarak bir cevap niteliği taşımaktadır. Nitekim bu ikinci âyetin kapsamında mezkûr sözü söyleyenlerin kalblerinde Rablerinden başka bir şeye bağlılık zikredilmekte ve bunun nasıl bir iman olduğu sorgulanmaktadır. Bu ve benzer âyetlerin açıkça belirttiği husus, imanın, insana ait en temel değerler alanını baştanbaşa değiştirdiği ve mümin olmanın ancak bu değişimi yaşamakla elde edilebileceğidir. Allah Teâlâ'nın buyruklarına muhatap olan bir müminin, onları kulak ardı etmek, önemsememek gibi bir tavrı ortaya koyması asla kabul edilebilir bir tutum değildir. Öyleyse Kur'ân'a gerçek mânâda bağlanan mümin, en başta ve en büyük bir önemde, Rabbine olan imanını her şeyin önüne yerleştiren ve bunu vazgeçilemez bir prensip olarak benimseyen kişidir. Kur'ân-ı Kerîm'in bütünlüğü açısından baktığımızda bu, aynı zamanda insan olmanın gerçek konumuna da işaret etmektedir. Nitekim "Gevşemeyin, üzülmeyin; eğer müminler iseniz, en üstün olan sizlersiniz." (3/Âl-i İmrân: 139) mealindeki âyet ile işaret edilen, bu durumdur.Bu açıdan bakıldığında imanın ve müminin Kur'ân-ı Kerîm'deki mânâsını pekiştiren kavramlar arasında küfür/kâfir ve nifak/münafık tabirlerinin de ele alınması faydalı olacaktır. Ancak bu yazının kapsamında bunlara ayrıntılı olarak değinmeyeceğiz. Şu kadarını belirtelim ki, Kur'ân açısından mümin, insan oluşun ideal tarafını sergilemekte iken, kâfir ve münâfık ile bu yapının tam tersi resmedilmektedir. Dolayısıyla mümin, bir taraftan kendisi için belirtilen üstün nitelikleri taşıyan, taşıma gayreti gösteren birisi olarak ele alınırken, diğer taraftan küfür ve nifak ile özdeşleşen itikâdî ve ahlâkî kötülüklerden uzak duran bir kişi tasvir edilmektedir. Diğer bir ifadeyle mümin, hem taşıdığı değerler hem de uzak kaldığı durumlar itibarıyla sembolleştirilen örnek bir şahsiyettir.Kur'ân-ı Kerîm, imanla birlikte zikrettiği ve bir açıdan imanın müminde somutlaşmasını gösteren olumlu nitelikleri sıklıkla dile getirir. Bu nitelikler bazen "salih amel", "hayır" gibi en genel çerçeve kavramlarla belirtildiği gibi, zaman zaman da belli tavır ve davranışlar olarak beyan edilmektedir.Öncelikle belirtmek isteriz ki, bütün unsurlarıyla birlikte yaratılmış olan âlem, Kur'ân açısından bir hayır/iyilik düzeni olarak takdim edilmektedir. Hiçbir şeyin boş yere yaratılmamış olması, her şeyin bir hikmete dayanması gibi hususlar yaratılışta hayrın esas alındığını göstermektedir. Bu sebeple İslâm düşünürleri genel olarak kâinatta hayrın yaygın asıl, şerr/kötülüğün ise ikinci derecede olduğunu kabul etmişlerdir. İşte mümin, kendi etrafında cereyan eden bu hayır sistemine kendi hür iradesiyle katılan ve hayrın bir parçası olmak için çabalayan kişi olarak görülmelidir. Bu açıdan mümin, aynı zamanda bu düzenin taşıyıcısı ve uygulayıcısı olarak kâinatın yerli yerinde ve tabiî bir unsuru olma niteliği kazanmaktadır. Güncel kavramlarla ifade etmek gerekirse, insan açısından doğal olan mümin olmak, yani hayır üzere kurulan doğanın uyumlu bir parçası olmaktır.Bu takdire şayan vasıf, hem tek tek her bir mümin hem de müminler tarafından oluşturulan toplum için geçerlidir. "Siz insanlar için çıkarılmış en hayırlı ümmetsiniz. İyiliği emreder, kötülükten vazgeçirmeye çalışır ve Allah'a inanırsınız. Kitap ehli de inansaydı kendileri için elbette daha hayırlı olurdu. İçlerinden iman edenler de var, ama pek çoğu yoldan çıkmışlardır." (3/Âl-i İmrân: 110) mealindeki âyet bu durumun en açık ifadelerinden biridir. Âyet-i kerîmede, hayrı esas almış imanlı insanlardan oluşan toplum, bütün insanlık için bir hayır vesilesi olarak gösterilmektedir. Fert ve toplum, bir bütün olarak hayır çerçevesinde yapılandırılmıştır. Buna binaen Kur'ân'ın öngördüğü ideal mümin birey ve mümin toplumun ahlakî açıdan hedefi, hayrı/iyiliği ikâme etmek üzere şekillenmiştir.Mümin ve amel-i sâlihMüminin sahip olduğu bu genel perspektifin yanı sıra, onun günlük hayatın her anında karşı karşıya kaldığı/kalabileceği durumlar ile ilgili Kur'ân-ı Kerîm'in özel beyanlarıyla da karşılaşmaktayız. Hayatın özel her durumu için sergilenecek tavır ve davranışlar müminin, imanı ile münasebetlendirilmektedir. Kur'ân-ı Kerîm'de geçen ve hepsi de insanî açıdan olumlu birer nitelik olarak bahsedilen barışı esas alma1; Allah'ın kendisine verdiği malda harîs olmadan, ihtiyaç sahibi akraba, yoksul vs. insanları düşünmek ve elindeki imkânları onlarla paylaşmak2; bunu yaparken gösteriş ve başa kakmaktan kaçınmak3; her şart altında sabırlı olmak4; toplumun ekonomik istikrar ve dengesini bozan faiz ve tefecilik gibi uygulamalardan uzak durmak5; adaleti ayakta tutmak ve her ne pahasına olursa olsun şahitliği adalete uygun gerçekleştirmek6; ibadette devamlı olmak7; verilen sözleri yerine getirmek8; kişisel ve toplumsal bozulmanın sebepleri olan içki, kumar, zina, şirk, falcılık gibi kötülüklerden uzaklaşmak9; zulmü hayatından kovmak10, cimrilik ve israf gibi aşırılıkları terk edip mutedil/dengeli bir hayat sürmek11; haksız yere cana kıymamak12; sözünün eri olmak13 gibi pek çok haslet imanın bir gereği olarak ifade edilmektedir. Diğer bir deyişle mümin, âlemlerin Rabbine olan bağlılığı/imanı sebebiyle bu hasletleri yerine getirmeye hazır olan, yapmak için gayret gösteren ve yapan kişidir. Bütün bu nitelikler, Rabbinin onun için belirlediği sırat-ı müstakîm/dosdoğru bir yol olarak önünde durmaktadır. İnsanın küfür ve nifak yerine imanı tercihi, aynı zamanda bu nitelikleri taşıma tercihi mânâsına gelmektedir. İnsan hayatında var olan en küçük şeyler bile imanla münasebetlendirilerek değerler dünyasında mânâlı ve önemli bir yere yerleştirilir. Yoldaki bir taşı, insanlara zarar vermemesi için kenara atmanın imandan sayılmasını14, bu perspektifte değerlendirmek gerekmektedir.İmandaki güç İdeal bir insan tipi olarak müminin yerine getirmesi gereken bu ahlâkî faaliyetler için sahip olduğu imkânların en başında hiç şüphesiz kendi imanı gelmektedir. Dolayısıyla onun imanı hem bu amelleri gerçekleştirmesine sebep, hem de bunları yerine getirirken ihtiyaç duyacağı kuvvet/dayanak mânâsına gelmektedir. Kur'ân-ı Kerîm'in pek çok vesile ile tekrar tekrar dile getirdiği "Allah'ın müminlerin dostu olduğu"15 hususu bu açıdan önem arz etmektedir. Zîrâ mümin, yer ve göklerin her yanına yayılmış bir hikmet ve rahmet ile kuşatılmış olduğunu her daim hisseden insandır. Nitekim "Şâyet kullarım, beni soracak olurlarsa, gerçekten ben çok yakınım. Bana dua ettiğinde, dua edenin duasını kabul ederim. O halde onlar da benim davetime koşsunlar ve bana hakkıyla iman etsinler ki, doğruya ulaşabilsinler." (2/Bakara: 186) mealindeki âyette Cenab-ı Allah (celle celâluhu) kullarına olan yakınlığını ve onların ihtiyaçlarını görüp gözettiğini dile getirmektedir. Bütün insanlar için geçerli olan bu kurbiyet/yakınlık, mümin için özel bir anlam ifade etmektedir. Zîrâ mümin, Allah'ın kendisine yakın olduğunun farkında olan insandır. Bu sebeple o, her halükarda sınırsız bir merhametin muhatabı olarak hüzün, endişe ve korkudan uzak bir hayat sürer. Düşmanın amansız takibi altında, daracık ve karanlık bir mağarada, bütün olumsuz şartlar içerisinde "Üzülme! Muhakkak Allah bizimle." (9/Tevbe:40) diyebilmenin mânâsı bu olsa gerek. Böylesi bir imanın karşılığı ise âyetin devamında mealen şöyle ifade edilir: "Allah onun kalbine sükûnet ve kuvvet indirmişti ve onu görmediğiniz bir orduyla desteklemişti. Kâfirlerin sözünü alçaltmıştı. Yüce olan Allah'ın kelimesidir. Ve Allah güçlüdür, hikmet sahibidir." (9/Tevbe: 40). İman dersini Allah'ın Resûlü'nden (sallallahu aleyhi ve sellem) alan müminler de aynı tavrı sergilemekte tereddüt etmezler: "İnsanlar onlara: 'Düşmanlarınız size karşı ordu topladı, onlardan korkun.' dediklerinde, bu, onların imanını artırdı ve şöyle dediler: 'Allah bize yeter. O ne güzel vekildir.'." (3/Âl-i İmrân: 173). Sahip olduğu iman, mümin için bitmez tükenmez bir güç kaynağıdır. O, bütün problemlerinin, her şeye gücü yeten, hikmet ve merhamet sahibi Rabbi tarafından giderilebileceğini yakînen bilir ve hisseder. Bu sebeple mülkün gerçek Sahibi'ne, sinek kanadı kadar ehemmiyeti olmayan gurur ve tekebbür ile değil, tam bir acziyet ve mahviyet ile yaklaşır; "lâ havle ve lâ kuvvete illâ billah"16 der. Dünya başına yıkılsa Rabbine olan bağlılığında zerre miktar azalma olmaz. Çünkü o, âlemlerin Rabbi olmanın ne mânâya geldiğinin tam olarak idrakine varmıştır.Bununla birlikte müminin hayatında her şey her zaman istenildiği gibi gitmeyebilir. İmanın güzellikleri, bazen hata ve kusurlarla örtülebilir. Bu durumlarda da müminin yapması gereken, imanının gerektirdiği tevbedir. Yürüdüğü yolda bir ayak sürçmesi ve yere kapaklanma olarak görebileceğimiz günah/hatâ/ayıp, yeniden ayağa kalkma ve sırat-ı müstakîmde yürüme azmi olarak değerlendirdiğimiz tevbe ile giderilmesi gereken bir durumdur. Bir pişmanlık göstergesi olarak tevbe, içinde bulunduğu ahlâkî durumdan memnun olmayan müminin, Rabbinden yardım dilemesidir. "De ki: "Ey haddi aşarak nefislerine karşı israf etmiş olan kullarım! Allah'ın rahmetinden ümid kesmeyin. Çünkü Allah, bütün günahları bağışlar. Şüphesiz ki O, çok bağışlayıcıdır, çok merhamet edicidir."" (39/Zümer: 53) mealindeki âyet-i kerîme, müminin Rabb'ine olan yakınlığını yitirdiği anlarda içine sürüklendiği felakete gidiş sürecinden, yine O'nun rahmetiyle kurtulabileceğini ifade eder. Bu aynı zamanda müminin sürekli olarak Allah'ın inâyetinde olduğunun da bir ifadesidir. Zîrâ aksi bir durum "Kim de tevbe etmezse işte onlar zalimlerdir." (49/Hucurât: 11) mealindeki âyette dile getirilen, imanın nurunu kaybedip, zulmün karanlığında kaybolmak mânâsına gelmektedir.*Dokuz Eylül Üniv. İlâhiyat Fak. Öğretim. Üyesi murat.memis@yeniumit.com.tr

KURANA GÖRE İNSANIN PSİKOLOJİK YAPISI

Gerçekte bir tevhid dini olan İslâm, önümüze insanın tabiatı, rolü, görevi, akıbeti ve psikolojik yapısıyla ilgili doğru, kapsamlı bir görüş koymuştur. Araştırmaları, mukayeseleri ve deneylerinin gerçekçi, sıhhatli ve doğru bir anlayıştan kaynaklanabilmesi için psikoloji, sosyoloji ve antropoloji ilimleriyle meşgul olanların, bu İslâmî görüşü açık seçik bilmesi gerekir. Çünkü bu, çarpıtma, sapıklık, dinsizlik, putperestlik, doğru yoldan ayrılma Batı ve Doğu düşünürlerinden birçoğunun içine düştüğü metod hataları karşısında yegâne teminattır.

I-KUR'AN'A GÖRE İNSANIN YAPISI ve GERÇEK YORUMU

Batı dünyasında insanın yapısı ve tabiatıyla ilgili birbiri ile çelişkili ve değersiz bazı teorilerin kısaca verilmesinden sonra, bu konuda gerçek İslâmî görüşün esaslarını araştırmamız gerekir. Bu görüşün bulunmaması, hem Batı ve hem Doğu dünyasında (Sovyetler, Doğu Avrupa ve Çin'de) dinsizlik akımlarının doğduğu bir kargaşa ve probleme sebeb olmuştur.

Gerçekte bir tevhid dini olan İslâm, önümüze insanın tabiatı, rolü, görevi, âkıbeti ve psikolojik yapısıyla ilgili doğru, kapsamlı bir görüş koymuştur. Araştırmaları, mukayeseleri ve deneylerinin gerçekçi, sıhhatli ve doğru bir anlayıştan kaynaklanabilmesi için psikoloji, sosyoloji ve antropoloji ilimleriyle meşgul olanların, bu İslâmî görüşü açık seçik bilmesi gerekir. Çünkü bu, çarpıtma, sapıklık, dinsizlik, putperestlik, doğru yoldan ayrılma Batı ve Doğu düşünürlerinden birçoğunun içine düştüğü metod hataları karşısında yegâne teminattır. Bu hataların en önemlisi bütünü araştırmadan ve kavramadan, parçayı bütün şeklinde değerlendirmektir. Gerçekte ve Kur'ân düşüncesine uygun olarak insan, Allah'ın yeryüzündeki halifesidir. Bu konuda Allah Teâlâ şöyle buyuruyor: "Hatırla ki Rabbin meleklere: Ben yeryüzünde bir halife yaratacağım, dedi. Onlar: Bizler hamdinle seni tesbih ve takdis edip dururken, yeryüzünde fesat çıkaracak, orada kan dökecek kimseler mi yaratacaksın, dediler. Allah da onlara: Sizin bilemeyeceğiniz şeyleri her halde ben bilirim, dedi. Allah, Adem'e bütün isimleri, öğretti. Sonra onları, meleklere arzedip: Eğer siz görüşünüzde doğru iseniz, şunların isimlerini bana bildirin, dedi. Melekler: Yâ Rab! Seni noksan sıfatlardan tenzih ederiz, Senin bize öğrettiklerinden başka bizim bilgimiz yoktur. Şüphesiz âlim ve hakim olan ancak Sensin dediler. (Bunun üzerine): Ey Âdem! Onların isimlerini meleklere haber ver, dedi. Âdem onların isimlerini onlara bildirince: Ben size, muhakkak göklerde ve yerde görülmeyenleri (oralardaki sırları) bilirim; bundan da öte, gizli ve açık yapmakta olduklarınızı da bilirim, dememiş miydim? dedi. Hani biz meleklere (ve cinlere): Âdem'e secde edin, demiştik. İblis hariç, hepsi secde ettiler. O yüz çevirdi ve büyüklük tasladı, böylece kâfirlerden oldu. Biz: Ey Âdem! Sen ve eşin beraberce cennete yerleşin; orada kolaylıkla istediğiniz zaman, her yerde cennet nimetlerinden yiyin; sâdece şu ağaca yaklaşmayın. Eğer bu ağaçtan yerseniz her ikiniz de kendine kötülük eden zalimlerden olursunuz, dedik. Şeytan onların ayaklarını kaydırıp haddi tecavüz ettirdi ve içinde bulundukları cennetten onları çıkardı. Bunun üzerine: Biriniz diğerinize düşman olarak inin, sizin yeryüzünde kalıp bir süre yaşamanız lazımdır, dedik. Âdem, Rabbinden birtakım ilhamlar aldı ve derhal tevbe etti. Çünkü Allah tevbeleri kabul eden ve merhameti bol olandır. Hepiniz oradan inin, dedik; yalnız (iyi bilin ki) size benden bir hidayet geldiği zaman, kim benim hidayetime uyarsa, artık onlara bir korku yoktur ve onlar üzülmeyeceklerdir. İnkar edip âyetlerimizi yalanlayanlar ise cehennemliktir, onlar orada ebedî kalacaklardır." (Bakam, 2/30-35) (**)

İşte bu, insanın mâhiyeti, yaradılışının şartları ve onun görevi konusunda doğru bir Kur'ân ifadesidir. Çünkü o, insanın iki yönünü de yani şehevî (kendisinde hayvanlarla müşterek olduğu toprakla ilgili yönü) ve ilâhî, rûhî, ulvî yönü ki bunun kaynağı Allah'ın ruhudur, ve akılda, iradede, üstün zihinsel kabiliyetlerde, zekada vs. kendini gösterir. İşte bunlar, onu kulluğa, tefekküre, yeryüzünde Allah'ın dinini hâkim kılmaya, beşerî ilişkilere ve yeryüzünü imâra ehil kılan kabiliyetlerdir. Gene bu ruhî güçler, göklerin, yerin ve dağların korktukları için kabul etmedikleri, fakat Allah'ın kendisine teklif ettiği o emaneti taşımağa onu ehil kılan güçlerdir. Nitekim: "Biz emâneti, göklere, yere ve dağlara sunduk; onu yüklenmekten kaçındılar, onun sorumluluğundan korktular; onu insan yüklendi; (bununla beraber onun hakkını tam yerine getirmedi), doğrusu o, çok zâlim, çok câhildir." (Ahzâb, 33/72) buyrulmaktadır. Bu tamamen doğru ve gerçeği getiren Kur'ân vasıtası ile biz insanı, yapısı ve görevi cihetleri ile tanıyabiliyoruz. Çünkü Yüce Allah, yeryüzünde insanı halife kıldı ve orada Allah'ın dinini yayması için üremesini ve çoğalmasını istedi. İşte (yeme, içme, uyuma ve cinsiyet gibi) arzuların yaratılış sebebi budur. İnsan, Allah'ın dinini yaymak ve O'na ibadet etmekle yükümlüdür ki bunlar yüksek potansiyellere (kudurât) ihtiyaç duyan vazifelerdir. İşte insandaki Allah'ın rûhunun yorumu budur. Ona görevini (Yüce Allah'ın kendisine çizdiği şekilde) yapma imkânı sağlayan güçleri veren de bu ruhtur. Bizzat Allah'ın insanın önceki durumunu ve onu yaratacağını melekler topluluğuna ilân etmesi, O'nun insana son derece değer verdiğini gösterir. Bu durumda melekler, bu haberden korkmuşlar, "Allah'ın emrine karşı gelmez, emrolunduklarını daima yerine getirirler."(Tahrim, 66/6) âyeti gereğince şimdiye kadar kendisine böyle bir müracaatta bulunmadıkları halde), o yeni yaratığı açıklayacak olan fazla bilgi ve izah isteğiyle Rablerine başvurmuşlardı. Sonra da iş, Rablerinin emriyle meleklerin Adem'e secde etmesiyle sonuçlanmıştı. Aslında bu, Allah'ın insanı yaratma mucizesine karşı bir secde idi. Allah'a halife olmak; inşâ, îcâd, îmâr, değiştirme, başkalaştırma ve irade faaliyetlerini kapsar. Bütün bunlar, kendisinden halîfesine bir kıvılcım veren ve türlü bilgilerle donatan Yüce Yaratıcının özelliklerindendir. Nitekim âyette şöyle buyrulmuştur: "Allah, Âdem'e bütün isimleri öğretti." (Bakara. 2131)

Allah ona ilim vermiş, öğrenme ve keşfetme gücü bahşetmiştir. İşte bu, insana verilen ilâhî ruhtan kaynaklanan bir güçtür. Allah, insana bu büyük öğrenme kabiliyetini vererek göklerde ve yerde bulunan her şeyi onun hizmetine sunmuştur. Bir âyette şöyle buyrulmaktadır. "Göklerde ve yerde olanların da hepsini emrinize vermiştir."(Câsiye. 45/13) Ancak insan, hayvanî ve toprağa ait yönü itibariyle, şehvet denilen birtakım arzulara ve içgüdülere sahip olarak yaratılmıştır. Allah Teâlâ insanın tabiatına, bunları belli bir hikmetle (beşer cinsinin devamı için cinsiyet içgüdüsü; ana-babaların çocuklarına bakması için analık-babalık içgüdüsü; benliğin korunması için yeme, içme, uyuma; dini, nefsi, malı ve evlâdı korumak için de savaş ve saldırganlık içgüdüsü vs.) koymuştur. Bu hususta da Allah Teâlâ şöyle buyuruyor: "Kadınlardan, oğullardan, yığın yığın biriktirilmiş altın ve gümüşten, salma atlardan, davarlardan ve ekinlerden gelen zevklere aşırı düşkünlük, insanlara süslü (câzip) gösterildi. Bunlar, sadece dünya hayatının geçimidir. Asıl varılacak güzel yer, Allah'ın yanındadır." (Âl-i İmran, 3/14)

Allah Teâlâ, insanı kendisiyle azmini ve iradesini ölçeceği bir imtihana tâbî tutmuştur. Bu ilâhî ve gerçek bir imtihandır. Hataya, tahrife, yalana ve sebatsızlığa mâruz beşerî ve nefsî imtihanlar gibi değildir. Bu ilâhî imtihan, yeryüzünden önce, cennette mahallî bir imtihandı. O, muayyen ağaca Adem'in yaklaşmaktan ve yemekten nehyedilmesi sûretiyle olmuştur. O ağaç, Âdem için bir şehvet (arzu) olmuştur. Ancak şeytanın vesvesesi, onun azmini, iradesini ve emri tutmasını zayıflatmış ve neticede bu imtihanı kaybetmiştir. Şeytanın kendisine vaadettiği ve eskimeyecek olan, o ebediyet ve saltanat ağacına tamah ederek onun vesveseleri karşısında dayanamamıştır. Nitekim âyette zikredilmektedir: "Andolsun Biz, önceden Âdem'e (o ağaçtan yememesini) emretmiştik, o unuttu. Biz onda günaha işlemeye karşı bir azim (ve sebat) bulmadık."(Tâhâ, 20/15) Şüphesiz ki insanı Allah yarattı ve nefsinin ona verdiği vesveseleri bilir ve O, ona şah damarından daha yakındır.

Adem'in hatasının, kendisinden ayrılmayan ve kıyamete kadar da ayrılmayacak olan ebedî bir hata (aslî suç) olduğuna, Mesih'in (Hz. Îsâ) insanlık için kanını fedâ ettiğine ve bir daha fedâ etmek üzere tekrar döneceğine kail olan yanlış kilise tasavvurunun aksine, İslâm'ın bu insan anlayışı, gerçekçi ve doğru bir anlayıştır. Çünkü o, insanın, şehvet sevgisiyle yaratılmış, şeytanın vesveselerine mâruz olan; ne kadar zayıf bir varlık olduğunu açıklamaktadır. Ancak bu beşerî zaaf, ebedî bir zaaf değildir. Nitekim Âdem (as)'in cennetteki hatası da kıyâmete kadar kendisinden ayrılmayan bir hata değildir. Çünkü Allah onu peygamber olarak seçmiş, tevbesini kabûl etmiştir ki Allah'ın rahmeti her şeyi kaplayacak kadar geniştir. Allah şöyle buyurur: "Âdem, Rabbinden birtakım ilhamlar aldı ve derhal tevbe etti. Çünkü Allah tevbeleri kabul eden ve merhameti bol olandır. Hepiniz oradan inin, dedik; yalnız (iyi bilin ki) size Benden bir hidâyet geldiği zaman, kim Benim hidâyetime uyarsa, artık onlara bir korku yoktur ve onlar üzülmeyeceklerdir. İnkâr edip âyetlerimizi yalanlayanlar ise cehennemliktir, onlar orada ebedî kalacaklardır."(Bakara, 2/37-39)

II- İSLÂMÎ AÇIDAN NEFSİN SINIFLANDIRILMASI
İnsan nefsinde doğuştan bir zayıflık olduğu için, Allah onu; takvasını, yükselmesini ve ulvî derecelere ulaşmasını sağlayacak unsurlarla donatmıştır. Buna göre nefiste sadece cinsiyet ve saldırganlık içgüdülerininin doğuştan (fıtrî); içgüdülerin üstüne yükselme, arzuları frenleme, dindarlık ve değerlere bağlılık gibi kabiliyetlerin hepsinin yaradılışa aykırı olarak sonradan kazanılmış şeyler olduğunu iddia eden Freud nazariyesi, değerini kaybetmektedir. Allah Teâlâ şöyle buyurur: "Nefse ve ona birtakım kabiliyetler verip de iyilik ve kötülüklerini ilham edene yemin ederim ki, nefsini kötülüklerden arındıran kurtuluşa ermiş, onu kötülüklere gömen de ziyan etmiştir." (Şems, 91/7-10)

İslâm'ın nefis hakkındaki objektif ve gerçeğe uygun tahlili, insan nefsinin üç mertebesinin bulunduğu esasına dayanır:

1. Nesf-i emmâre: (Kötülüğü emreden nefis): Bu bencil, saldırgan ve içgüdüsel nefistir. Bunlar insan fıtratının bazı yönleridir. Nitekim âyette: (Hz. Yusuf (as) dilinden) "Ben nefsimi temize çıkarmam. Çünkü nefis, daima kötülüğü emredicidir. Meğer Rabbimin esirgediği bir nefis ola. Rabbim bağışlayan ve esirgeyendir," (Yusuf; 12/53) buyrulmaktadır.

2. Nefs-i levvâme: Bu sahibine dönüp onu hakka, istiğfara ve doğru yola döndürmeğe çalışan nefistir. Yüce Allah şöyle buyurur: "Kıyâmet gününe yemin ederim. Kendini kınayan (pişmanlık duyan) nefse yemin ederim. "(Kıyâme, 75/1-2)

3. Nefs-i mutmainne: Bu da Allah'a, meleklerine, kitaplarına, peygamberlerine, âhiret gününe, kadere, hayır ve şerrin Allah'tan olduğuna imân ile, Allah'ın emrettiği şeye uyması ve haram kıldığından kaçınması itibariyle, nefis mertebelerinin en yükseğidir. Allah Teâlâ: "Ey huzura eren nefis! Sen O'ndan hoşnut, O da senden hoşnut olarak Rabbine dön. (Seçkin) kullarım arasına katıl ve cennetime gir."(Fecr, 89/27-30) buyrulmaktadır.

Denebilir ki, Freud, şahsiyet nazariyesiyle İslâm'ın nefis hakkındaki bu üçlü tasnifini çirkinleştirmiştir. O, bu nazariyesinde şahsiyeti id, ego ve süper ego şeklinde taksim eder. İd, nefsin ırsî, şehevî ve içgüdüsel yönüdür (cinsiyet ve saldırganlık). Ego, şahsiyetin gerçekleşen yönüdür ve sonradan kazanılmıştır. Süper ego, şahsiyetin ideal tarafıdır ve o da insan tabiatına zıt olarak sonradan edinilen kısmıdır. O, değerleri, dinî inançları ve yüce idealleri nefsin bu kısmından sayar ve bunları, tabiî arzuların şuuraltına itilmesi ve insanın arzularını gerçekleştirmede başarısızlığa uğraması sonucu meydana gelen psikolojik problemlerin birçoğunun sebebi olarak kabul eder. Freud, din duygusunun fıtrî oluşunu, insanın Yaratıcı ile irtibatının tabiî olduğunu ve böyle olmadığı takdirde ne din, ne ideal, ne de değer diye bir şeyin bulunamayacağını; dinlerin farklı oluşunun ise, tevhid dîni olan İslâm'la temsil edilen selim fıtrattan sapma sonucu meydana geldiğini bilmezlikten gelmiştir.

III- İNSANIN TEMÂYÜLLERİ VE İHTİYAÇLARINI KARŞILAMADA İSLÂMÎ DENGE
İnsanın ihtiyaçlarına ve isteklerine cevap vermede İslâm'ın öngördüğü çare, fevkalâde ince (dakik) bir ölçü ile temâyüz eder. Çünkü insan, bir yönüyle bedenî, yani içgüdüsel ve toprağa ait, diğer yönüyle de rûhî ve ilâhî bir yapıya sahiptir. Nitekim âyette: "Rabbin meleklere demişti ki: Ben çamurdan bir İnsan yaratacağım. Onu biçimlendirip ona ruhumdan üflediğim zaman derhal ona secdeye kapanın." (Sâd, 38/71-72) buyrulmaktadır.

Buna göre o, çift tabiatlı yegâne varlıktır; kendisi için yaratıldığı o büyük vazifesini yerine getirebilmesi için Allah Teâlâ, onu bu yaratılış özellikleriyle donatmıştır. Hayvanlar, sadece şehevî yönü, bunun aksine melekler de sadece nurânî yönü temsil ederler. İnsana gelince, onun iki yönlü bir tabiatı vardır ve biri diğerine galip gelmeyecek şekilde ölçülü ve dengeli olarak bu iki yönün doyurulması, tatmin edilmesi gerekir. Eğer Allah, insanın sadece ruhtan ibaret olmasını isteseydi muhakkak öyle yapardı; eğer onu sadece beden (madde) olarak yaratmak isteseydi, gene öyle yaratırdı. Allah Teâlâ, onun çift yönlü bir tabiata sahip olmasını istemiştir. Bu sebeple biri diğerine tecavüz etmeyecek şekilde hem ruhun, hem de bedenin ihtiyaçlarının karşılanması lâzımdır. Bu, İslâm'ın savunduğu bir görüştür ki o, israfı ve aşırılığı reddeder. Gene o, bedenî içgüdülerin doyurulması yönünden aşırı giden ve böylece insanı hayvan-mertebesine düşüren, ruhî yükselişini ve özelliğini kaybettiren; ayrıca Allah'ın, onun için belirlediği vazifesini de ortadan kaldıran maddeci görüşe karşı çıkmıştır. Diğer yandan İslâm, israfın ve taşkınlığın zıddı olan aşırı sûfîlik örneği üzerinde durur ki, bu anlayış (sûfîlik) de yanıltıcı bir denge düşüncesi esasına dayalı bir ruhbanlığa davet eder. Bu görüşe göre, beden ve ruh iki zıt yöndedir; beden zaafa uğradığı zaman ruh şeffaflaşma, yükselme, Allah'ı idrak etme ve O'nu görme gücü derecelerine ulaşır. Bunun için de bedenin zayıflaması ve şehvetlerin öldürülmesi gerekir ki, ruh saflaşsın ve yüce hallere ve makamlara ulaşsın. (Mutlak yalnızlık makamı ruhun saflaşmasına ulaşmaktır veya nirvanaya (cennete) ermektir. Nitekim, bazı ensarın halleri böyledir.)

Bu aşırı görüşlerin aksine, İslâm, ruhun istekleriyle bedenin istekleri yahut din ile dünya arasında tam bir denge sağlamak sûretiyle bu meseleyi çözüme kavuşturur. Yüce Allah şöyle buyurur: "Allah'ın sana verdiği (bu servet) içinde âhiret yurdunu ara, dünyadan da nasibini unutma." (Kasas, 28/77). "De ki: Allah'ın kulları için çıkardığı süsü ve güzel rızıkları kim haram etti?" (A'raf, 7/32). "Yiyin, için, fakat israf etmeyin." (A'raf. 7/31) "Kadınlarınız sîzin tarlanızdır. Tarlanıza dilediğiniz biçimde varın." (Bakara, 2/223)

Bir hadiste: "Ebediyyen yaşayacakmışsın gibi dünyan için çalış, yarın ölecekmişsin gibi de ahiretin için çalış"1 buyrulmaktadır.

İbadette aşırı giderek gecenin bütününde namaz kılan, devamlı oruç tutan, kadınlarla cinsî ilişkiden uzak duran kimsenin durumu Hz. Peygamber'e (sav) bildirildiği zaman şöyle buyurdu: "Allah'tan en çok korkanınız ve en müttakiniz olduğum halde ben, hem namaz kılarım, hem uyurum; hem oruç tutarım, hem iftar ederim (tutmam); kadınlardan da uzak durmam." Sonunda Hz. Peygamber umûmî bir kaide olarak şöyle dedi: "Kim benim sünnetimden yüz çevirirse, benden değildir."2

İslâm dini, insanın diğer insanlarla olan ilişkilerini tanzim ettiği gibi, insanın Allah'la olan ilişkisini de düzenlemiştir. İslâm, yemek, içmek ve cinsî ilişki kurmak gibi tabiî ihtiyaçları; haramlardan uzak, dengeli, ölçülü bir şekilde ve helâllik çerçevesinde mübah kılmıştır.

Yüce Allah, insanı güçlükleri göğüsleyebilmesi, kendi hayat yolunu çizebilmesi ve kendisi için yaratıldığı en büyük görevini yapmaya devam edebilmesi için mücadele etme, yarışma ve çalışma gücü ile donatmıştır. Bu yeryüzündeki görevini ve sorumluluğunu yerine getirebilmesi için zarûrî bir güçtür. Nitekim Allah Teâlâ şöyle buyurur: "Eğer Allah'ın insanlardan bir kısmının kötülüğünü diğerleriyle savması olmasaydı, elbette yeryüzü altüst olurdu. Lâkin Allah, bütün insanlığa karşı lütuf ve kerem sahibidir." (Bakara, 2/251)

Şu halde mücadele, hayatta temel ve sosyal bir ameliyedir. İbn Haldûn gibi bazı İslâm araştırmacıları, asabiyet konusundaki nazariyelerinin doğruluğuna delil olarak yukarıdaki ayeti göstermişlerdir. Buna ilâve olarak Yüce Allah, Âdem (as)'i peygamber olarak seçmiş, tevbesini kabul etmiş, hidayet vermiş ve onun için yeryüzünde ölene dek karar kılacağı yer ve geçimlik ihsan etmiştir: "Sizin için, yeryüzünde bir süreye kadar karar kılacağınız bir yer ve geçimlik vardır." (Bakara, 2/36)

İnsan, mücadele ve yarışma güçleriyle donatılmış olunca, karar kılacağı bir yere ve geçimliğe ihtiyacı vardır. O, kendisinden hidayet alabilmesi için Allah'la sürekli iletişim kurma ihtiyacı içindedir. "Hidayetime uyanlar için hiçbir korku yoktur, onlar üzülmeyeceklerdir de." (Bakara. 2/38) Allah'ın insana hidayet etmesi o doğmadan önce, henüz zürriyet âlemindeyken başlar: "Hani Rabbin Âdemoğullarından, onların bellerinden zürriyetlerini aldı, onları kendilerine şahit tuttu ve dedi ki: Ben sizin Rabbiniz değil miyim? Onlar da: Evet (Rabbimiz olduğuna) şahit olduk, dediler." (A'raf, 7/172)

Çeşitli antropoloji araştırmaları, insanın Allah'a yönelişinin bütün insanlar arasında genel ve fıtrî bir yöneliş olduğunu ortaya koymuştur. Bu sebeple eski-yeni, ilkel-uygar hiçbir toplum yoktur ki belli bir Tanrı tasavvuru ile kendileriyle ona yaklaştıklarına inandıkları birtakım prensipler ve ibadetlerle ilgili dinî bir sisteme sahip bulunmasın. Müslüman olmayan bütün toplumlardaki bu anlayışlar, bozulmamış fıtrattan bir sapış olunca (çünkü Allah katında gerçek din İslâm'dır) bu durum, muhtevaları itibariyle terbiyenin ve aklın bozulmasından ileri gelmektedir. Kim doğru yola giderse, ancak kendi lehine gitmiş olur. Kim de saparsa, ancak kendi aleyhine sapmış olur. Küfredenin de günahı ancak kendisinedir. İslâm terbiyesinin üslûbu budur, yani gerçekleri açık seçik ortaya koymaktır. Nitekim Kur'ân'da: "Biz ona iki yolu (doğru ve eğri) da gösterdik." (Beled, 90/10) buyrulmaktadır. Artık o, ister şükretsin, isterse küfretsin. İşte bu, özendirme (tergib) ve sakındırma (terhib) üslûbudur.

IV- İSLÂM'DA NEFİS KAVRAMI
Yunan filozofları akıl, ruh ve nefisten söz ederken onları safiyetlerine ve cevherlerinin ulviyetine göre derecelendirdiler. Onlara göre bunların ilki ve en şereflisi akıldır. Çünkü yine onların görüşüne göre, mutlak aklın cevheri Allah Teâlâdır ve ilâhî akıl maddeden ve heyûlâdan münezzeh olan faal akıldır (Poietikos). İnsan aklı veya münfail (pasif) akıl (Pothetikos) ondan sudûr eder. Bundan sonra safiyet ve şeref bakımından ruh ve nefis gelir. Onlara göre ruh, nur unsuruna daha yakındır. Nefis ise, hava ve toprak unsurlarına daha yakındır.

Tevhid dini olan İslâm'ın bu konudaki görüşüne gelince; onun, bu kuvveleri ilâhî sıfatlara yakınlık derecelerine göre tasnif etmiş olduğunu görüyoruz. Onların en aşağı derecede olanı, bu sıfatlardan en uzak olanıdır. Ruh, Allah'ın ruhundan istimdad etmiş olması ve insanın, duyu organlarımız tarafından algılanamayan gizli bir yanı bulunması ve ölümsüz bir unsur olması sebebiyle ve varlığın sırrı olduğu için, Yüce Allah onunla ilgili ilmi kendine tahsis etmiştir. Çünkü sınırlı insan aklının onu ihata etmeye ve kavramaya gücü yetmez, ancak onunla ilgili olan bazı ipuçları ve tezahürleri idrak edebilir. Nitekim Allah Teâlâ şöyle buyurmuştur: "Sana ruh hakkında soruyorlar. De ki: Ruh, Rabbimin emrindendir. Size (onun hakkında) ancak az bir bilgi verilmiştir" (İsrâ. 17/85)

Kur'ân-ı Kerîm'in akıl ve nefisle ilgili beyanlarından anlaşıldığına göre nefis, tabiata ve hayatî güce daha yakındır. Bu hayatî güç de hem içgüdüyü, hem de iradeyi içine alır. Hem şuurlu, hem şuursuz olarak görev yapar. Bu hayatî güç, geçtiği birçok ayette, uyku ile ortadan kalkan ve öldürme ile kaybolan güç, nimeti hisseden, taat ve isyanı ilham eden, yaptığı iyilik ve kötülüğün muhasebesini yapan kuvvet mânâlarına gelmektedir. Şu halde o, ya aklın rehberliği ile doğru yolu bulmuş, ya da tabiat ve hevanın temayüllerine boyun eğmiş olarak işleyen, irade eden ve kıyamet gününde kendisi için adalet terazileri kurulacak olan bir güçtür. Nitekim Yüce Allah şöyle buyurdu: "Allah, ölenin ölüm zamanı gelince, ölmeyenin de uykusunda iken canlarını alır." (Zümer, 39/42). "Geceleyin sizi öldüren (öldürür gibi uyutan), gündüzün de ne işlediğinizi bilen O'dur."(En'am, 6/60) Kur'ân-ı Kerîm'de nefsin öldürülmesi zikredildiğinde bu, fert veya cemaate hitaba göre insan veya insanların öldürülmesi mânâsına gelir; "Ey iman edenler! Siz kendinize bakın. Siz doğru yolda olunca, sapan kimse size zarar vermez."(Mâide, 5/105). "Kim, bir cana veya yeryüzünde bozgunculuk çıkarmaya karşılık olmaksızın (haksız yere) bir cana kıyarsa, bütün insanları öldürmüş gibi olur."(Mâide, 5/32). "Ve kendinizi öldürmeyin. Allah, size karşı gerçekten merhametlidir." (Nisâ, 4/29). "Sonra sizler, yine o kimselersiniz ki, birbirinizi öldürüyor, içinizden bir zümreyi yurtlarından çıkarıyorsunuz."(Bakara, 2/ 85). Fakat insan kavramı, nefis kavramından daha geneldir. Çünkü insan, nefsi, hevaî arzularından alıkoymakla yükümlüdür: "Kim Rabbinin makamından korkmuş, nefsini de kötü arzulardan korumuşsa, onun barınağı da muhakkak cennet olacaktır."(Nâziât, 79/40-41).

Nefis, akıl ve ruhtan oluşan bu güçlerin hepsi, insanın benliğini meydana getirir. Bu kuvvelerden her biri insan benliğinin ilişkilerinden birini gösterir. İnsan benliği (şahsiyeti) herhangi bir şekilde müteaddi olamaz. Çünkü o benlik, hem nefis, hem akıl ve hem de ruh sahibidir. Ancak o, bütün bu hallerde tek bir insandır. Bunlar, bütün dillerde, zorunlu olarak, fonksiyonları ve tezahürleri idrak edilebilen, fakat kaynakları idrak edilemeyen gizli güçler şeklinde ifade edilirler. İnsanlar akıl, ruh, nefis melekelerinden bu şekilde söz etmişler, yine onlarla ilgili şuuraltı, şuur üstü, Allah fikri vicdan, hayal, hafıza, sezgi, zeka, düşünce ve modern psikolojideki aklî ve vicdanî diğer ameliyelerden bahsetmişlerdir. Bunlar, bilinen veya bilinmeyen kaynağı itibariyle bir olsa da, fonksiyonları ve görevlerini birbirinden ayırmak için farklı isimler altında zikredilmişlerdir. Bugün psikoloji mütehassıslarının incelediği tüm kuvveleri ile nefis, Kur'ân'da geçmektedir:

a) Nefs-i Emmâre: Bu, irsî yolla gelen içgüdüsel ve doğuştan (fıtrî) olan itici güç (motivasyon) karşılığıdır. "Ben nefsimi temize çıkarmam. Çünkü nefis, daima kötülüğü emredicidir. Meğer Rabbimin esirgediği bir nefis ola. Rabbim bağışlayan, esirgeyendir." (Yûsuf, 12/53)

b) Nefs-i Mülhime: Bu nefsin şuur (idrak) gücü mukabilidir. "Nefsi ve ona birtakım kabiliyetler verip de iyilik ve kötülüklerini ilham edene yemin ederim ki, nefsini kötülüklerden arındıran kurtuluşa ermiş, onu kötülüklere gömen de ziyan etmiştir." (Şems, 91/7-10)

c) Nefs-i Levvâme: Bu, Allah'ı tefekkür etme gücü mukabilidir. Muhasebe eden ve muhasebeye çekilecek olan nefis, demektir. İşte bu sebepledir ki Kıyâme Sûresi'nde kıyâmet günü ile birlikte geçmektedir: "Kıyâmet gününe yemin ederim. Kendini kınayan nefse yemin ederim." (Kıyâme, 75/1-2)

d) Hata ve kusurlarını görüp tarayabilen nefis: Kur'ân'da buyrulduğu gibi: "Belki insan, birtakım mazeretler ileri sürerse de, öz nefsine karşı şahitlik edecek." (Kıyâme, 75/14-15)

e) Nefs-i Mutmainne: Bu, Allah'a ya da gayba tam inanma ve güvenme gücü mukabilidir: "Ey huzura eren nefis! Sen O'ndan hoşnut, O da senden hoşnut olarak Rabbine dön." (Fecr, 89/27-28)

f) Yukarıdaki maddelerde insan nefsi tüm kuvveleri ile zikredilmiştir. Bu kuvvelerin hepsi Kur'ân-ı Kerim'de, Allah tarafından mükellef tutulan ve O'nun huzûrunda sorguya çekilecek olan varlık olarak tanımlanmış bulunan insan kavramında toplanır: "Her nefis, kazandığına karşılık bir rehindir." (Müddessir, 74/38). "Biz, kıyâmet günü için adalet terazileri kurarız. Artık kimseye, hiçbir şekilde haksızlık edilmez." (Enbiyâ, 21/47). "Kendiniz için dünyadan ne iyilik yapıp gönderirseniz, onu Allah yanında daha büyük bulacak ve karşılık olarak daha büyük mükâfat elde edeceksiniz." (Müzzemmil, 73/20)." O günde ki, herkes işlediği ne iyilik varsa, onu önünde hazır bulacak." (Al-i İmrân, 3/30). "Gökyüzü yarıldığında, yıldızlar döküldüğünde, denizler birleşip birbirine karıştığında, kabirler altüst olup içindekiler dışarıya çıkarıldığında, herkes ne yapıp gönderdiğini ve neyi ihmal ettiğini anlayacaktır. Ey İnsan! Seni o ihsanı bol olan Rabbine karşı aldatan nedir? O ki, seni yarattı, yapma düzen verdi ve seni dimdik yapıp, dilediği en güzel şekli verdi." (İnfitar, 82/1-8). "Ruhlar (bedenlerle) birleştirildiğinde, diri diri toprağa gömülen kıza, hangi günah sebebiyle öldürüldüğü sorulduğunda, (amellerin yazılı olduğu) defterler açıldığında, gökyüzü sıyrılıp alındığında, cehennem tutuşturulduğunda ve cennet yaklaştırıldığında, kişi neler getirdiğini öğrenmiş olacaktır." (Tekvîr, 81/7-14)

"Nefislerin çiftleştirilmesi"nin anlamıyla ilgili olarak söylenenlerin hulâsası şudur: Nefisler, unsurları (mukavvimât) ve amelleri ile birleştirilir, ya da benzerleri ve akranları ile bir araya getirilir, demektir. Bu sebeple, nefsin hesaba çekilmesi demek, insanın hesaba çekilmesi demektir. Fakat insan kavramı, müstakil olarak zikredilmeleri halinde nefis, akıl ve ruh kavramlarından daha geneldir. Çünkü insan, nefsini hevâî arzularından nehyetmek için muhasebeye çeker. Ruh ise, Yaratıcı'nın bir işidir, onun hakkında da insan ancak Allah'ın öğrettiği kadarını bilebilir. Akıl, bu iki kuvve (nefis ve ruh) arasında bulunur; içgüdüleri disipline eder, ruhun da hidayetinden esinlenir.

Şu halde insan (Kur'ân'ın beyanına uygun olarak) aklıyla nefsine, ruhuyla da aklına hâkim olur. Bu sebeple insan, nefsi cihetiyle içgüdüleriyle ve biyolojik motivlerle ilgilidir; ruh yönüyle de ebediyet âlemiyle ve ilmi Allah yanında olan daimî varlık sırrı ile alâkası vardır. Akıl ancak, gücünün yettiği ve insan aklının sınırlılığı ölçüsünde Allah'ın kendisine müyesser kıldığı şeyleri idrak edebilir. Fakat o, mutlak hakikati, ancak Hâlik, Bâri ve Musavvir olan Allah'a mutlak îmânı yoluyla kavrayabilir.

(Devam edecek)
Çev: Doç. Dr. İsmail Durmuş M.Ü. İlah. Fak. Öğr. Üyesi
Yrd. Doç. Dr. Habil Şentürk S.D.Ü.İIah. Fak. Öğr. Üyesi



DİPNOTLAR
*) Bu yazı, yazarın "el-İslâm ve Kadâyâ İlmi'n-Nefsi'l-Hadis, Cidde 1984" adlı kitabının dördüncü bölümünün tercümesidir. 
**) Âyet mealleri metne alınmıştır.
1) Hadisin kaynağı, yazının orjinalinde belirtilmemiştir. Hadisi bu ifadeyle kaynaklarda biz de bulamadık. Ancak mânâsı aynı, ifadesi ise farklı olsa da yakın bir hadis bulduk. "Hiç ölmeyeceğini zanneden kişinin yaptığı gibi dünyaya çalış, yarın öleceğinden korkan kimsenin çekindiği gibi de kötülüklerden sakın." Bk. Ahmed Gümüşhanevî, Râmûzu'l-Ehâdis, İstanbul; 1326, s. 75 (Ç.)
2) Müslim, Nikâh, 5

.

KUR'ÂN'A GÖRE İNSANIN PSİKOLOJİK YAPISI

İnsan, Kur'ân'ın beyanına uygun olarak, aklıyla nefsine, ruhuyla da aklına hakim olur. Bu sebeple insan nefsî cihetiyle, içgüdüleriyle ve biyolojik motivlerle ilgilidir; ruh yönüyle de ebediyet âlemiyle ve ilmi Allah yanında olan daimî varlık sırrı ile alâkası vardır. Akıl ancak, gücünün yettiği ve insan aklının sınırlılığı ölçüsünde Allah'ın kendisine müyesser kıldığı şeyleri idrak edebilir. Fakat o, mutlak hakikati, ancak Hâlik, Bâri ve Musavvir olan Allah'a mutlak imanı yoluyla kavrayabilir.

V- İslâm'a Göre İnsanın Psikolojik Tahlili

Daha önce işaret edildiği gibi insanın İslâmî bakımdan tahlili, onun ruh ve bedenden meydana gelmesi esasına dayanır. Ruh inancı Kur'ân'daki gaybî inançlardan biridir. Bu gaybî inançlar, tüm semavî dinlerde temel dînî esasların başında gelir. Şunu söylemek mümkündür ki, Kur'ân'daki gaybî inançların mümeyyiz vasfı, onlara inananların akıllarını devre dışı bırakmaması ve sorumlu akla hitap etmek suretiyle de yükümlülüğün gereğini yerine getirmesidir. Çünkü İslâm, fıtrat dinidir. Bu sebeple İslâm'ın prensipleri ve esasları ile sağlıklı düşüncenin esasları çelişmez, uygunluk arzeder. Gerçekte İslâm her şeyi, kendine ibadet edilen ve kendinden başka ilâh olmayan bir tek Allah'a teslim etmektir.

Kur'ân-ı Kerîm'de ruh ve beden birbirini tamamlar, ikisi birlikte insanın benliğini oluştururlar ve onun hayatı ancak ikisiyle beraber mümkün olur. Bunlardan biri, diğeri uğruna feda edilemez. Bu sebeple, Kur'ân'a inanan kişinin, ruhun haklarını tam vermek maksadıyla bedenin haklarını yemesi doğru olmaz; aynı şekilde, bedenin haklarını tam vermek için ruhun haklarını kısması caiz değildir. Yani birini veya diğerini memnun etme konusunda aşırı gitmesi hoş görülmez. İşte daha önce geçen, insan yapısının unsurları konusunda hassas İslâm dengesi dediğimiz şey budur. Kur'ân, bir haramı helâl kılmayı yasakladığı gibi, bir helâli haram kılmayı da yasaklamaktadır: "Ey îman edenler! Allah'ın size helâl kıldığı güzel ve temiz şeyleri haram kılmayın ve sınırı aşmayın; Allah sınırı aşanları sevmez. Allah'ın size verdiklerinden helâl ve temiz olanı yiyin ve kendisine inanmış olduğunuz Allah'tan korkun" (Maide, 5/87-88). (*)

Kur'ân-ı Kerîm mü'mine, kendi el emeği ile helâlinden kazanmayı ve ondan israfa kaçmadan infak etmeyi, yeryüzünün servet ve nimetlerinin helâl olanlarından istifade etmeyi öğretmektedir. Çünkü bunlar, şükredilecek nimetlerdir, onun için de bunlardan kaçınması ona helâl olmaz. Nitekim Yüce Allah şöyle buyurur: "Ey iman edenler! Size verdiğimiz rızıkların temiz olanlarından yiyin ve Allah'a şükredin; eğer O'na kulluk ediyorsanız" (Bakara, 2/172). "Ey iman edenler! Kazandıklarınızın temiz ve iyisinden ve sizin için yerden size yetiştirdiklerimizden Allah yolunda harcayın"(Bakara. 2/267).

İnsanın yeryüzünde geçimini sağlaması, orada hayvanları otlatması ve ondan zinetlerini temin etmesi, oradan araç-gereçlerini sağlaması, yeryüzü nimetlerinden gerek kendisi için çalışıp kazandığı ve gerekse Allah'ın ihsanı eseri olarak yeryüzünün ona bahşettiği hiçbir nimetten uzak durmaması, onun yeryüzüne yerleştirilmesinin bir gereğidir. Çünkü İslâm, âbidlik iddiası ile bazı mutasavvıfların yaptığı gibi dünyadan uzaklaşıp el-etek çekmeye ve ruhbanlığa karşıdır. Nitekim Kur'ân'da şöyle buyurulur: "Atları, katırları ve eşekleri, binmeniz ve zînet olsun diye (yarattı). Allah şu anda bilemeyeceğiniz daha nice (nakil vasıtaları) yaratır. Yolun doğrusu Allah'ındır. Yolun eğrisi de vardır. Allah dileseydi hepinizi doğru yola iletirdi. Gökten suyu indiren O'dur. Ondan hem size içecek vardır, hem de hayvanlarınızı otlatacağınız bitkiler meydana gelir. Onunla size ekinleri, zeytinleri, hurma ağaçlarını, üzümleri ve bütün meyveleri yerden bitirir. Şüphesiz ki, bunda düşünenler için büyük ibret vardır" (Nahl, 16/8-11).

Allah'ın, dünyevî maksatlar için ve hayatın icaplarından dolayı zîneti (temizlik, kılık-kıyafet düzgünlüğü) gerekli kıldığı gibi ibadet için de gerekli kılması, O'nun kullara bir rahmeti ve kolaylığıdır. Belki de bunda, dînin insan temâyüllerini engellediğini ve bu yüzden insan davranışlarında anormalliklere sebep olduğunu ve onun zînetlerini ve şehevî arzularını engellemesi sonucunda psikolojik hastalıkların meydana geldiğini iddia eden (gerçekleri yansıtmayan bu iddia, muharref Hristiyanlık nazara alınarak söylenmiştir.) Freud ekolüne karşı kesin bir cevap vardır. Allah Teâlâ şöyle buyurur: "Ey Âdem oğulları! Her mescide gidişinizde güzel elbiselerinizi giyin; yiyin, için, fakat israf etmeyin; çünkü Allah israf edenleri sevmez. De ki: Allah'ın kulları için yarattığı süsü ve temiz azıkları kim haram kıldı? De ki: Onlar, bu dünya hayatında mü'minler içindir, kıyamet gününde de yalnız onlara mahsustur. İşte bilen bir topluluk için âyetleri böyle açıklıyoruz" (A'raf, 7/31-32).

Yüce Allah, zînetleri ve tayyibâtı (helâl ve güzel olan şeyler) yasaklamıyor. O, ancak fuhşiyâtı, günahları, zulmü ve Allah'a ortak koşmak gibi insanı tehlikeye götüren her şeyi yasaklıyor: "De ki: Rabbim, ancak fuhşiyâtı, gerek açığını, gerek kapalısını; günahı ve haksız yere saldırmayı; hakkında hiçbir delil indirmediği bir şeyi Allah'a ortak koşmayı ve Allah hakkında bilmediğiniz şeyler söylemenizi haram kılmıştır" (A'raf, 7/33). "Doğrusu Biz sizi yeryüzünde yerleştirdik, orada size geçimlikler verdik" (A'raf, 7/10).

İşte İslâm böylece, ruhun istekleri ile bedenin istekleri arasında veya dünyevî isteklerle uhrevî istekler arasındaki dengeyi gerçekleştiriyor. Artık onlar arasında hiçbir çelişki, kopukluk ve çatışma yoktur: "Allah'ın sana verdiğinden (O'nun yolunda harcayarak) ahiret yurdunu iste; ama dünyadan da nasibini unutma" (Kasas, 28/77).

Şu halde, dünya için çalışmak âhiret yolundan sapmak değildir. Buna göre İslâm'da ruh ile beden, dünya ile âhiret, gökle yer, zâhirle batın veya görünenle görünmeyen âlem arasında hiçbir çelişki yoktur. İslâm inancı kaynaşma, sevgi, hidayet ve adâleti gerçekleştiren; aşırıya gitmeden ve yoldan sapmadan -ki, "Allah dileseydi, elbette hepinizi doğru yola iletirdi" (En'am, 6/49)- ruhu geliştirdiği gibi bedeni de geliştiren dengeli bir inançtır. Allah, insanı ruhun mahiyetini düşünüp kavramakla mükellef tutmamıştır. Çünkü ruh, ancak Allah'ın bileceği bir iştir. Aksine, insandan yaratıkları üzerinde düşünmesini istemiştir: "De ki: Ruh,

Rabbimin ermindendir. Size ancak az bir bilgi verilmiştir" (İsra, 17/85).

VI- İnsan veya İlâhî Tekliflere Muhatap Varlık

Kur'ân-ı Kerîm'i inceleyen bir kimse onun, insanın hidayeti için gönderilmiş ilâhî bir kitap olduğunu anlar. O bir tebliğ, ikna ve beyan kitabıdır. Ondaki bu üstünlüğün sırrı, onun rükünleri ile hükümleri, inançlarıyla ibadetleri, hüccetiyle maksadı arasında tam ve mucizevî bir uyumun bulunmasındadır. Onun her rüknü, diğer rükünlerine bütün detaylarıyla uyar. Aklın, insan hayatındaki tüm vazife ve özelliklerini açıklayan bu kitapta, insanın mükellef varlık olarak seçilmesiyle, akla hitap edilmesi arasında bulunan uyumdan daha tam ve mükemmel bir uyum yoktur. İnsanın Kur'ân'daki yeri inanç, düşünce ve yaratılış bakımından muhtelif varlıklar arasında en şerefli bir konumdadır. Çünkü varlıklar içinde yalnız o, emaneti ve sorumluluğu taşımakla mükellef tutulmuş varlıktır. "Mükellef varlık" tabiri ise filozofların (insanın tanımıyla ilgili olarak söyledikleri) "konuşan varlık" veya "konuşan canlı" tabirlerinden daha şerefli ve yücedir. Çünkü o, teklif emânetini taşımaya ehil kılınmamışsa, onda konuşma vasfının bulunmasının bir kıymeti yoktur. Bu teklif, Kur'ân'da insanın muhatap kabul edilmesi, hitabın da bütün kabiliyet ve fonksiyonları (ki, modern psikoloji bunlardan düşünme, hatırlama, hayal etme, muhakeme, tanıma, öğrenme vs. diye bahseder) ile Allah'ın insana bahşettiği bir nimet olan akla yöneltilmesi demektir.

Akıl, sahibini teklife ters düşen herşeyden koruyan bir frendir. Akıl anlamaktır, düşünmektir; o eşyanın çeşitli durumlarını ve işlerin gizli yönlerini inceler. Akıl, hidayetle dalâleti ayırdeden bir rehberdir.

Akıl, sebepleri görmek ve sonuçları çıkarmaktır. Akıl, gözlerin göremediğini gören bir basîrettir. Akıl, geçmişi hâle taşıyan, olanlardan olacaklara dair dersler çıkaran, onları muhafaza eden ve kendinde toplayıp değerlendiren bir hafızadır. Bütün bu boyutlarıyla akıl, sorumluluk sebepleriyle, iyi olanı emretmekle, kötü ve sakıncalı olandan nehyetmekle yakından ilgilidir. Bu sebeple akıl, mükelleflerin sorumlu tutulması hususunda bir delil teşkil eder. Yüce Allah şöyle buyurur: "Göklerin ve yerin yaratılışında, gece ile gündüzün birbiri ardınca gelişinde, aklıselim sahipleri için gerçekten açık ibretler vardır. Onlar ayakta dururken, otururken, yanları üzerine yatarken Allah'ı anarlar, göklerin ve yerin yaratılışı hakkında derin derin düşünürler (ve şöyle derler:) Rabbimiz! Sen bunu boşuna yaratmadın. Seni tesbih ederiz. Bizi cehennem azabından koru" (Âl-i İmrân, 3/190-191). "Kendi kendilerine, Allah'ın, gökleri, yeri ve ikisinin arasında bulunanları ancak hak olarak ve muayyen bir süre için yarattığını hiç düşünmediler mi?"(Rum, 30/8).

Hz. Muhammed (sav)'in peygamberliği, eşsiz bir peygamberliktir. Çünkü, O'nun peygamber olarak gönderilmesinden önceki ümmetler, peygamberliği, gayba muttali olmak, kaybolan bir şeyin bulunması için yardımcı olacak ve talihle ilgili bilgiler verecek olan sırları keşfetmek şeklinde anlıyorlardı. Bu ümmetler içerisinde, peygamberliği, mabudla kulları arasında, O'na takdim edilen hediye ve kurbanlarla ilâhî inayeti sağlayacak olan bir vasıta şeklinde, yanlış bir anlayışa sahip olanlar vardı. Müstehak oldukları belâ ve musibetleri defetmek için peygamberlerin vasıta olmasını istiyorlardı. Buna karşılık İslâm inancı, dînî tebliğler içinde geçmiş hiçbir örneği olmayan, kendisinden sonra da hiçbir yenilemeye ihtiyaç duyurmayacak olan, mütekâmil ve büyük bir din olduğu için kendisine hiçbir yeni şey eklenemeyecek olan ebedî bir yenilik getirmiştir. Çünkü o, insanın ölümsüz sıfatına, onun mümeyyiz vasfı ve kendinden ayrılmaz özelliğine hitap etmektedir ki, bu da sorumlu tutulacak olan akıldır. Çünkü akıl, Allah (cc) karşısında insanın mükellefiyetini ve mesuliyetini taşıyan yegâne unsurdur. Hz. Muhammed (sav)'in nübüvveti de, müjdeleyen, tenzîr eden, hidayet eden, tebliğ eden ve açıklayan bir peygamberlik olup mü'minlere, aklıselimleri ile doğru yolu buldukları zaman kendi iradeleri -ki, Allah dilemedikçe onlar dileyemezler- ile nefisleri için yaptıktan dışında bir tesiri, bir faydası veya zararı olmayan bir nübüvvettir. Bu, geçmiş dinlerin de özüdür, fakat insanlar bunu anlamadılar. Allah Teâlâ şöyle buyurur:

"De ki: Ben kendime, Allah'ın dilediğinden başka ne bir fayda, ne de bir zarar verme gücüne sahip değilim. Eğer gaybı bilseydim, elbette çok hayır (mal, mülk) elde ederdim. Bana kötülük dokunmamış (beni cin çarpmamış)tır. Ben sadece inanan bir kavim için bir uyarıcı ve müjdeciyim" (A'raf, 7/188). "Andolsun ki Nuh'u elçi olarak kavmine gönderdik. Dedi ki: Ey kavmim! Allah'a kulluk edin, sizin O'ndan başka tanrınız yoktur. Doğrusu ben, üstünüze gelecek büyük bir günün azabından korkuyorum" (A'raf, 7/59). "De ki: Ben size, Allah'ın hazineleri benim yanımdadır, demiyorum. Ben gaybı de bilmem. Size, ben bir meleğim de demiyorum. Ben, sadece bana vahyolunana uyarım. De ki: Kör ile gören, hiç bir olur mu? Hiç düşünmez misiniz?" (En'am, 6/50)

Yüce Allah, büyüklenenlere ve çarpık akıl sahiplerine karşı mucizelerin fayda vermeyeceğini açıklamıştır: "Onlara gökten bir kapı açsaydık da oradan yukarı çıksalardı; 'Herhalde gözlerimiz bulanmıştır; yok yok, büyüye tutulmuş insanlarız biz!' diyeceklerdi" (Hicr, 15/14-15). "Onlara hiçbir elçi gelmezdi ki, onunla alay etmesinler." (Hicr, 15/11)

İslâm dininden önce, İbrâhim (as)'den Hz. Muhammed (sav)'e kadar birçok büyük din gelmiştir. Ancak, İslâm dininin bu dinlerden ayrı olan yanı, bütün insanlara yöneltilmiş olması, tüm insanlığa hitap etmesi; emâneti taşıyan ve hesaba çekilecek mesul insan düşüncesini getirmesi; aynı şekilde tam ve mütekâmil bir sosyal düzenin esaslarını ortaya koymuş olmasıdır. Çünkü o, dinlerin sonuncusu, en mükemmeli ve en büyüğüdür. İslâm, büyüklere ve zorbalara boyun eğerek aklını devredışı bırakan hiçbir insanı mâzur görmez. Nitekim Kur'ân da şöyle buyurur: "Kendilerine yazık eden kimselere melekler, canlarını alırken: 'Ne işte idiniz (dîniniz için ne yapıyordunuz?)' dediler. Bunlar: 'Biz yeryüzünde çaresizdik' diye cevap verdiler. Melekler de: 'Allah'ın yeri geniş değil miydi? Hicret etseydiniz ya!' dediler" (Nisa, 4/97). Büyüklük taslayanlar da zayıf düşürülenlere dediler ki: "Size hidayet geldiği zaman, sizi ondan biz mi engelledik? Hayır, zaten siz, kendiniz suç işliyordunuz" (Sebe, 34/32).

İnsan aklı, insanın hakikati anlamak için kullanması gerekli olan, ilâhî bir nimettir. İnsan, fiillerinden sorumludur, onun bilenlerden sorması ve doğruyu öğrenmesi gerekir: "Biz senden önce de, kendilerine vahyettiğimiz erkeklerden başkasını elçi göndermedik. Eğer bilmiyorsanız, bilenlere sorun" (Nahl, 16/43).

İnsan, Rabbinin huzurunda amellerinden sorguya çekilecektir. Hiçbir kimse ve hiçbir toplum, başkalarının günahı sebebiyle cezalandırılmaz: "Her insan kendi kazancından sorumludur" (Tur. 52/21). "Onlar bir ümmetti, gelip geçti. Onların kazandıkları kendilerinin, sizin kazandıklarınız sizindir. Siz onların yaptıklarından sorguya çekilmezsiniz" (Bakara, 2/134).

Kur'ân-ı Kerîm'e göre sorumluluğun sebepleri: Peygamberler vasıtasıyla insanların hidayeti için ilâhî tebliğin bulunması, insanların bu tebliğlerden haberdar olması, Allah'ın insana bu tebliğleri anlayacak bir akıl vermesi ve insanın yapmakta olduğu, kendilerinden hesaba çekileceği amelleridir. Kendisine tebliğin ulaşmadığı hiçbir kimse gaybî meselelerden sorumlu değildir. Nitekim Kur'ân'da şöyle bu-yurulur: "Her ümmetin bir peygamberi vardır. Peygamberleri geldiği zaman, aralarında adaletle hükmedilir ve onlara aslâ zulmedilmez" (Yunus, 10/47). "Hiçbir ümmet yoktur ki, içlerinde bir uyarıcı (peygamber) bulunmasın"' (Fatır, 35/ 24)."Biz, bir peygamber göndermedikçe (kimseye) azab edecek değiliz" (İsra, 17/15).

İlimle ilgili olarak Hz. Peygamber'e inen ilk âyet "Yaratan Rabbinin adıyla oku!"(Alâk, 96/ 1), ilmin önemine işaret etmektedir. Amele gelince, bu konuda Kur'ân-ı Kerîm'de iki şart öngörülmüştür: Mükellefe güç yetirebileceği amellerin teklif edilmesi ve bu amellerin Allah'a ve kişiye yönelik olması. Allah Teâlâ şöyle buyurur: "Allah, kimseye gücünün üstünde bir şey teklif etmez" (Bakara, 2/286). "İnsan için kendi çalışmasından başka bir şey yoktur" (Necm, 53/39). "Artık kim zerre ağırlığınca hayır yapmışsa onu görür. Ve kim zerre ağırlığınca şer yapmışsa onu görür" (Zilzal, 99/7-8).

Kur'ân-ı Kerîm, insanın kötü yanlarını açıklamıştır. Yaratıklar arasında sadece insan birtakım kötülüklerle nitelenebilir. Çünkü, mesûl olmayan hiçbir yaratık iyilik ve kötülükle nitelenemez. Ama insan küfür, zulüm, taşkınlık, azgınlık (tuğyân) ve isyanla nitelenmektedir. Çünkü ondan başka, inanma ve akletmeye ehil kılınmış; hür, akıllı, mükellef ve mesûl bir yaratık yoktur. Nitekim Kur'ân'da şöyle buyrulur: "Doğrusu insan çok zalim, çok nankördür" (ibrahim, 14/34). "Gerçek şu ki, insan kendini kendine yeterli görerek azar" (Alâk, 96/6-7). "İnsan gerçekten ziyan içindedir" (Asr. 103/2)."Fakat insan önündekini (kıyameti) yalanlamak ister" (Kıyame, 75/5). "İnsan, Rabbine karşı pek nankördür" (Âdiyat, 100/6) "Biz insanı en güzel biçimde yarattık. Sonra onu aşağıların aşağısına indirdik" (Cin, 95/4-5).

Kur'ân-ı Kerîm, insanın fizikî aslı konusunda bir izâha işaret etmektedir. Bu işaretler, Yüce Allah'ın insanı üstün kılması ve onun mesûl varlık olduğuna dair izahtan hâli değildir: "Andolsun Biz insanı, çamurdan (süzülüp çıkarılmış) bir özden yarattık. Sonra onu sağlam bir karargâhta nutfe (sperm) haline getirdik. Sonra nutfeyi alâkaya (embriyon) çevirdik, alâkayı bir çiğnemlik ete çevirdik, bir çiğnemlik eti kemiklere çevirdik, kemiklere et giydirdik; sonra onu bambaşka bir yaratık yaptık. Yaratanların en güzeli Allah, ne yücedir!" (Mü'minûn, 23/12-14).

Yüce Allah, hidayetin ancak kendisinden olduğunu açıklamaktadır: "Allah sağlam sözle imân edenleri, hem dünya hayatında, hem de âhirette sapasağlam tutar. Allah, zâlimleri ise saptırır ve Allah dilediğini yapar" (İbrahim, 14/27).

SONUÇ

İnsanın psikolojik yapısı; tabiatı, istidat ve kabiliyetleri, yaratılış gayesi ve görevi ile ilgili olarak Kur'ân-ı Kerîm'in görüşü üzerine sunduğumuz bu kısa malûmatla yetiniyorum. İnsan, Allah'ın iki yönlü olarak yarattığı bir varlıktır: 1) Şehevî, içgüdüsel ve toprakla ilgili yanı (Nefs-i emmâre). 2) Allah'ın rûhundan bir nefha olarak tezâhür eden yüce ve ilâhî yanı. Onun için insan, çifte tabiata sahiptir. O, içgüdülerin yönettiği hayvanlardan farklı olduğu gibi, aynı şekilde iradesi ve şehevî arzuları bulunmayan, emrolundukları şeyleri yapan ve Allah'ın emrinin dışına çıkmayan meleklerden de farklıdır. Yüce Allah, insanı muhtelif güçlerle donatmıştır. Bunların en önemlisi imân gücü ve tevhid istidadıdır. Çünkü Allah, onlar henüz zürriyet âlemindeyken insanlara hitap etmiş, ulûhiyetine ve rubûbiyetine onları şâhit tutmuştur. İkinci olarak, yine onları akılla; düşünme, icâd etme, âlet ve cihazları kullanma yeteneği ile de donatmış, onlara zekâ ve yüksek aklî kabiliyetler vermiştir. Üçüncü olarak, onları mücadele ve mücahede gücüyle donatmıştır. Dördüncü olarak, ilâhî irade; insan iradesi, şahsiyeti ve fiilleri yoluyla gerçekleştiği için, Allah'ın ezelî ilmi çerçevesinde onlara hür irade vermiştir. Yüce Allah şöyle buyurur: "Bir toplum kendilerindeki özellikleri değiştirinceye kadar Allah, onlarda bulunanı değiştirmez" (Ra'd, 13/11)."Eğer Allah'ın insanlardan bir kısmının kötülüğünü diğerleriyle savması olmasaydı, elbette yeryüzü altüst olurdu" (Bakara, 2/ 251). "İnsanların bizzat kendi işledikleri yüzünden karada ve denizde düzen bozuldu" (Rum, 30/41).

Netice olarak, insan, Allah'ı tanımaya ve O'na ibadet etmeye yöneltilmiştir: "Ben cinleri ve insanları, ancak Bana kulluk etsinler diye yarattım" (Zariyat, 51/56).

Fıtrî bir şekilde o, Allah'ın sözlerini anlamaya ve hidayetine nail olmaya müsaittir. Bu sebeple kâfirin, İslâm'ı tanıdıktan sonra küfürde devam etmesinin hiçbir mazereti olamaz, Çünkü ona, yeryüzünde yerleşme, onu işleme (imar etme), muhtelif topluluk ve oymaklara bölünme, birbirleriyle tanışmayı gerçekleştirme istidadı verilmiştir. İnsanın zayıf noktası şehvetidir. Çünkü şehvet, şeytanın, kendisi vasıtasıyla insanın nefsine nüfuz ettiği bir yoldur. Ancak İslâm dîni, insanın şehevî arzularını tatmin etme tarzını meşru çerçevede ve haramlardan uzak olarak düzenlemiştir. Mü'min akıllı ve zekîdir. Çünkü, Kur'ân-ı Kerîm'in ve Hz.Peygamber (sav)'in sünnetinin nuruyla aydınlanmaktadır.

Çev: Doç. Dr. İsmail Durmuş - M.Ü.İlah.Fak. Öğr. Üyesi
Yard. Doç. Dr. Habil Şentürk - S. D.Ü. İlah. Fak. Öğr. Üyesi

KURANDA EDEBÎ SANATLAR

Yusuf BAYRAM – Sabri ÇAP

Harflerin yerleştirilmesinde ve kelimelerin sıralanmasındaki harika duruma lûgavî güzellik diyoruz. İnsan, harfleri tabiî mahreçlerinden çıkararak Kur' ân okuyan bir zatı dinlediğinde, âyetlerde bulunan kelimelerin ve harflerin birbirine eklenme sindeki fonetik özellikten, devamlı sûrette tazelenen bir zevk alır. Kimisi tok sesli, kimisi ıslık sesli, bazısı hafi, bazısı zâhir, kimisi mehmûse, kimisi mechûre tarzında tecvîd ilminde gruplandırılan harf nevileri peş peşe gelir. Böylece Kur'ân, lîn ile şiddeti, sertlikle yumuşaklığı, muhkem ve dakik bir tarzda bağdaştırır. Harfleri ve harf sıfatlarının her birini, âdeta Ölçü ile öylesine tam yerine koyar ki, toplamından hayranlık veren bir ses armonisi meydana gelir. Bu lâfız düzeninde, bedevîliğin haşin olmayan ciddîliği ile medenîliğin gevşekliğe varmayan yumuşaklığı imtizaç eder. Bu ses kompozisyonu öyle bir dereceye ulaşmıştır ki, insan kelâmı girmiş olsaydı, hem okuyanın ağzında, hem de dinleyenin kulağındaki âhenk hemen kaybolurdu. 

İnsanlık için hidâyet rehberi olan Kur'ân, aynı zamanda Hâtemü'l-Enbiyâ olan Resûlullah (sav)'ın nübüvvetinin ispatı olup, O'nun (sav) en büyük mu'cizesidir. Kur'ân birçok yönleriyle mu'cize olmakla beraber O'nun i'câzının en yüksek yönü fesahat ve belagatına dayanan edebî i'cazıdır. Zira Allah-ü Teâlâ, peygamberlerinin elinde göstereceği mu'cizeyi, gönderilmiş oldukları toplumların en ileri gitmiş oldukları hususlarda göstermiştir. Kur'ân'ın nâzil olduğu devirde Arap yarımadasında revaçta olan meta', edebiyattı. Bunun için Kur'ân'ın başta gelen i'caz yönü edebî yönü olmuştur.

Kur'ân'ın bir benzerini, hatta bir sûresinin bile benzerini ortaya koymak beşer tâkatinin üzerindedir. Kur'ân, münkir muhataplarının en zirvede olduğu fesâhat ve belâgat hususunda onlara "Eğer kulumuz (Hz. Muhammed)'e indirdiğimiz Kur'ân hakkında şüpheniz varsa onun bir sûresinin benzerini getiriniz. Eğer iddianızda (O'nun beşer sözü olduğu hakkında) doğru sözlü iseniz, Allah'tan başka bütün yardımcılarınızı da yardıma çağırınız" (Bakara, 2/23) fermânıyla meydan okumuş ve kesinlikle lâfzî yönüyle onun bir benzerini getiremeyeceklerini ilân etmiştir. Ondört asırdır Kur'ân karşısında kimse başını kaldıramamış, Kur'ân'ın benzerini getirmeye çalışan birkaç kişi de rezîl ve rüsvâ olup gülünç duruma düşmüşlerdir.

Kur'ân; lâfız, lâfızla tamamlanan mânâ ve her ikisini bir arada toplayan nazım olmak üzere üç unsuru ihtivâ eder. Kur'ân iyice tedkik edilince bu unsurların çok mükemmel bir şekilde birbirine kaynaştığı görülür. Öyle ki, Kur'ân'ın kelimelerinden daha fasîh daha kuvvetli ve akıcı bir kelime, nazım yönüyle de daha mükemmel bir te'lif, bir insicâm ve âhenk manzûmesi görülemez. Manâsında ise, benzerleri arasında ona tekaddüm edecek, onun fevkalâde yüksek derecesine ulaşacak bir kelâmın bulunmadığına her akıl sahibi şahid olur.

Zira Kur'ân, tamamen Arapça olmakla beraber, Arapların daha önceden beri konuştukları kelimelerle nescedilmiş olmasına rağmen o, İlâhî Kelâm olması hüviyetiyle sanki Arapça değil "RABÇA" olmuş bundan dolayı da benzerinin getirilmesi imkânsız hâle gelmiştir.

Kur'ân'ın harfleri bile öyle sıralanmıştır ki, her harfin sesi kalbe bir musikî nağmesi gibi gelir. Bu musikî tesiridir ki, katı kalpleri yumuşatır, ruhları Kur'ân'a çeker. Kur'ân'da fâsılalar, duraklar, en ahenkli harflerinin kelimelerde, kelimelerin âyetlerde, âyetlerin sûrelerde tertip tarzı, Arapların tanıdıkları üslûba asla benzemez. Kur'ân'ın kelimelerinde harflerin, âyetlerde kelimelerin tertibinin öyle bir âhengi vardır ki, okurken tatlı bir âhenk halinde akar. Kur'ân'ın kelime ve harfleri öyle sıralanmıştır ki, o harflerden birinin yerini değiştirmek, bir harekeyi yerinden oynatmak derhal âhengi bozar.1

Kur'ân'da bütün harflerin ve kelimelerin bir intizam içinde olduğu görülür. Meselâ, Ra'd sûresi “Eliflammimra” harfleriyle başlıyor. Sûrede bu dört harfin çoktan aza doğru sıralanarak tekrarlandığını görürüz. Elif; 625; Lâm=479; Mim=260; Râ=137 defa tekrarlanmaktadır. Yine Bakara sûresinin başındaki "Eliflammim" harflerinden Elif=4592; Lâm=3204; Mim=2195 defa sûrenin içinde tekrarlanmaktadır.2

Kur'ân insanları hidâyete ulaştırırken, beşere geçmiş ve geleceğini, kâinatın esrârını anlatırken, ilâhî maksadlar ifade edilirken, bir vasıta olan lâfızlar birçok pırlantayla süslenmiştir. Bu pırlantalardan olan edebî sanatlar Kur'ân'da bolca mevcuttur. Bu yazı çerçevesinde sanatların bir kısmı üzerinde durmak istiyoruz:

1- ONAMATOPE: 

Onamatope, tabiattaki seslerin harfler halinde aksetmesi, âdetâ kelimeleşmesidir. Kur'ân-ı Kerîm'de bu sanata oldukça fazla yer verilmiştir. Zira mânâ ve maksad ifade edilirken hâfızların ses tonları, iç musikîye refakât etmektedir. Kur'ân, lâfza, ifade ve manâ ile beraber derin bir ses, yüce bir musikî vermiştir. Bu yönüyle Kur'ân kelimeleri, daha münâsibi bulunamayacak şekilde seçilmiştir.

İşte Kur'ân'daki bu ses ve mânâ âhengine birkaç misal:

a- "Anası onu zayıflık üstüne zayıflık çekerek (karnında) taşımıştır."(Lokman, 31/14). Âyetteki “vehn” kelimesinin tonu, hamile bir kadının iniltisini hatırlatmaktadır.

b- "Şeytanın adımlarına tâbi olmayınız"(Bakara, 2/168). Burada “tettebiu” ve “Hutuvat” kelimeleri özel bir hareket düşündürmektedir. Şeytan adım adım hareket ediyor, insanlar da onun peşinden gidiyorlar. Ayrıca “Hutuvat - adımlar" kelimesi, insan zihnine attığı, hayale hissettirdiği şekil ve gölge yanında, adımların sesini kulağa hissettirmektedir.3

c- İnançsızlığın verdiği sıkıntıyı zorla yukarıya çıkıp bunalmak mânâsını ifade eden “Yessaadü fissemai” (Enam, 6/125) kelimeleriyle anlatan Kur'ân "Yessaadü - yukarıya çıkıyor" kelimesindeki şeddeli ayn harfi ile havasız kalan insanın refleks bir hareketle ağız açısını da karakteristik özelliği ile beraber hissettirmiştir.4

d- Kur'ân'da, taşların çatlayıp içlerinden suların akışı "Yeşşakkaku - şak şak parçalanır" (Bakara, 2/74) ifadesiyle şakırtı nağmesi içinde duyulur. Fısıltı ve şakırtısı ile hâdise gözümüzün önüne getirilir.

Kur'ân'ın bu özelliği kelimelerde görüldüğü gibi sûrelerde de görülür. Meselâ, şeytanın fısıltı ve vesvesesinden Allah'a sığınmayı ifade eden Nâs Sûresi, içinde bolca tekrarlanan "S" sesiyle fısıltı ve vesvese atmosferini zihinlerde canlandırmaktadır.

Yine ölümden sonra dirilmeyi inkâr edenlere karşı cidal ve tehdit temasının hakim olduğu "Kâf' sûresinde, diğer yerlerde rastlandığından çok daha fazla kalkale harfleri bulunur. İki sahife gibi az bir yerde fazlasıyla bulunan bu tarrakalı harfler, mânâlarıyla olduğu gibi sesleriyle de münkirleri sustururlar.5

2- SYNESİS: 

Synesis, mânâyı daha iyi ifade ettiği için, uygun görülen gramer kurallarındaki değişikliktir. Meselâ; "Zarif bir nükte-i Kur'âniyedir ki, ferman etmiş: "Ve kale nisvetün fil medineti - Şehirdeki kadınlar dediler..." (Yusuf, 12/ 30) müenneslerin (kadınların) cemaatine iki katlı müennes olduğu halde (hem manâ, hem de kelime yapısı yönünden) müzekker (erkek) fiili olan “kale” buyurması, hem "Kaletil a’rabü - Bedevi Araplar dediler" (Hucurât, 49/14) buyurmakla, müzekkerlerin (erkeklerin) cemaatine müennes (kadın) fiili olan tabiriyle lâtifâne işaret ediyor ki: Zaif ve halîm ve yumuşak kadınların cemiyeti kuvvetleşir, sertlik ve şiddet kesbedip bir nevi racûliyet (erkeklik) kazanır. Müzekker fiilini iktizâ ettiğinden “Nisvetün - kadınlar dediler) tabiriyle gayet güzel düşmüş. Kavî erkekler için cemiyetleri zaif olup hem ihtiyatkârlık, hem yumuşaklık vaziyetini aldığından bir nevi kadınlık hasiyeti takındıkları için, müennes fiilini iktizâ ettiğinden müennes fiiliyle tam yerindedir."(Kur'ân'm bu İfadeleri, toplum psikolojisi yönünden üzerinde önemle durulmalıdır).6

3- TEŞBİH: 

Edebî sanatlardan biri olan teşbîh de Kur'ân-ı Kerîm'de mühim bir yer işgal eder. Teşbîh aralarında hakikî veya mecazî yönden ilgi kurulabilen iki varlıktan zayıf olanın kuvvetli olana benzetilmesi ile yapılan bir sanattır.7 "Onun nuru, içinde lâmba bulunan bir kandil yuvasına benzer" (Nûr, 24/35).

4- İSTİFHAM: 

İstifham, soru yoluyla dikkat çekerek sözün tesirini artırıp mânâyı kuvvetlendirmek sanatıdır. Sanat soruyla yapılır, fakat karşılığında muhatabtan cevap beklenmez. Zaten sanatın yapılmasından maksad da bir cevap beklemek değildir.8

"Gökleri ve yeri yaratan Allah hakkında şüphe ha?"(ibrahim, 14/10).

"Ey insan, sana dîni yalan saydırtan nedir?"(Tin, 95/7).

5- TA'RİZ: 

Ta'riz kelimenin, zikredilen mânâ dışında, zikredilmeyen bir mânâda kullanılmasıdır. 
Misal: "Beni yaratana ne diye kulluk etmiyeyim?" (Yasin, 36/22). Burada esas maksad "ne diye sizi yaratana kulluk etmiyorsunuz?"dur. Bunu âyetin devamındaki "Siz O'na döndürüleceksiniz" ibaresinden anlıyoruz.

Diğer bir misal; "Ancak akıl sahipleri ibret alırlar"(Ra'd, 13/19).

Burada kâfirler zemmedilmekte ve ibret almadıklarından akılsız olan behâime (hayvanlara) benzetilmektedir.9

6- AKİS: 

Akis, cümlenin bir kısmının takdim, diğer kısmının tehir edilmesi, sonra da tehir edilen cümlenin takdim, takdim edilen cümlenin tehir edilmesine denir.10 Akis sanatı yapılacak kelimelerin aralarında bir mânâ münâsebetinin bulunması gerekir. Böylece, onların meydana getirdiği cümleler arasında bir mânâ bağı olacak ve istenen mesaj farklı şekillerde söylenerek daha tesirli verilecektir. 11

Kur'ân'dan misale gelince; "Onlar sizin elbiseniz, siz de onların elbisesisiniz." (Bakara, 2/187)

7- ALLİTERASYON: 

Ses âhengi oluşturmak maksadıyla bir söz içinde aynı harf veya hecelerin sık sık tekrarlanmasına alliterasyon denir.

(Nas, 114/4-5) = Burada âdetâ alliterasyon da aşılarak, bu sanat güzelliği yanında mânâ ile de tam bir âhenk ve uyum sağlanmıştır. Çünkü bu sûredeki âyetler şeytanın vesvese ve fısıltısından Allah'a sığınmayı ifade etmektedir. “sin” harfleriyle meydana getirilen alliterasyon da, sûrenin havasını fısıltı ve vesvese atmosferine çevirmektedir.12

8- CİNAS: 

Yazılış ve söylenişi benzer, mânâsı ayrı iki kelimeyi bir araya getirme sanatına "cinas", bunu yapmaya da "tecnîs" denir. Diğer bir ifadeyle mânâları ayrı olan iki kelimenin, telâffuz ve yazılışlarında birbirine benzemesidir.

"Kıyamet koptuğu gün suçlular dünyada çok kısa bir vakitten fazla kalmadıklarına yemin ederler. " (Rûm, 30/55) Ayetteki ilk “essaatü” kelimesi kıyâmet, ikinci “essaatü” ise belirli kısa bir zaman dilimi manasınadır.

9- MECAZ: 

Kur'ân'da kelimeler hakikî mânâda kullanıldığı gibi mecâzî mânâlarda da kullanılmıştır. Kur'ân'da mecâzın bulunduğu bazı âlimlerce kabul edilmemişse de, belâgat sahipleri mecâzın, hakikatten daha belîğ olduğunda ittifak etmişlerdir.

Mecaz, el-Mecâzü'l-Aklî ve el-Mecâzü'l-Lügavî diye ikiye ayrılır.13

1- El-Mecâzü'l-Aklî, (Aklî Mecâz): Bir fiil veya benzeri kelimenin, aralarında ma'nâ yakınlığı bulunması sebebiyle asıl olmayan mânâsına hamledilmesidir.

"Ticaretleri kâr etmedi" (Bakara, 2/16).Burada kâfirlerin hidâyete karşı dalâleti (seçmeleri) satın almaları sebebiyle hüsranda oldukları ifade edilmiş, ticaret ve kâr etme ifadeleri mecâz olarak kullanılmıştır.

2- el-Mecâzü'l-Lügâvî (Lügavî Mecâz): Kelimenin asıl mânâsı dışında başka bir mânâda kullanılmasıdır. Bu mecazın da bir çok çeşidi vardır.

"Yüzünüzü Mescid-i Haram tarafına çeviriniz" (Bakara, 2/144). Burada yüzden maksad bütün vücuttur.14

10- İSTİARE: 

İstiâre, mecâzın teşbihle birleşmesinden meydana gelir. Teşbihin iki temel unsurlarından (müşebbeh ve müşebbehün bih) biriyle yapılan teşbihe istiâre denir. Birçok çeşidi olan istiâreye birkaç misâl vermekle iktifâ edeceğiz.

"Topluca Allah'ın ipine sarılınız" (Al-i İmrân, 3/103). Âyette, kulun Allah'a güvenmesi, ona dayanması kötülüklerden kurtulması, tehlikeye, uçuruma düşenin yukarıdan sarkıtılan ve kopma ihtimali olmayan sağlam bir ipe yapışmasına istiâre edilmiştir.15

"Baş ihtiyarlıkla tutuştu." (Meryem, 19/4) Hissî istiâre (istiâre-i mahsûsa)'ya misal olan bu âyette ateş, müsteâr minh (ki yanmak, tutuşmak mânâsına gelen “işteale” kelimesinden ateş, alev anlaşılmaktadır), “şeyben” yani saçların ağarması ise müsteâr lehtir. Benzetme yönü ise, ateşten çıkan ziyânın, aydınlığın, saçtaki ağarmaya, beyazlamaya benzetilmesidir. Yani "saçların ağardı" mânâsındadır.16

11- KİNÂYE: 

Kinâye, kelimenin kendi mânâsına eşit bir başka mânâda kullanılmasıdır. Kur'ân'da kinâye, farklı şekillerde ve farklı maksatlar için yer almaktadır.

"İkisi de yemek yerlerdi" (Maide, 5/75). Hz. Meryem ve Îsâ (as)'ın ilâh olamayacaklarından kinâye olarak kullanılmıştır. Zira yemek yiyen başka şeylere muhtaç demektir. İhtiyaç içinde olan ilâh olamaz.

12- SECİ': 

Seci, nesirde cümle içinde veya cümle sonunda yapılan kafiyedir. Kur'ân'da ise örneği pek çoktur.

"Dikensiz kirazlar, salkım saçak muzlar, uzanmış gölgeler"(Vakıa, 56/28-30).

"Tutup bağlayın onu, sonra cehenneme sallayın onu"(Hakka, 69/30-31).

Kur'ân'da seci' fâsılalarla ilgili bir husustur. Ve bu hususta bilhassa son Mekkî sûrelerde oldukça bol misâl vardır.

13- TEVRİYE: 

Tevriye, bir kelimeyi birden çok mânâya gelecek şekilde kullanmaktır. Kelime, biri yakın, diğeri uzak iki mânâ taşır ve bu manâ ise müşterek, benzer veya hakikat ya da mecâz olur. Fakat uzak olan ikinci mânâ kastedilir.

"Rahmân (Allah) arşı istivâ etti" (Tahâ, 20/5) “isteva” kelimesinin birinde, bir mekânda yerleşmek, diğerinde mülkiyetine almak, kuşatmak, istilâ etmek mânâsı vardır. İkinci mânâ uzak olan mânâsı olmakla beraber, birinci mânâdan ikincisi tevriye yapılmıştır. Çünkü birincisi Allah (cc) için caiz değildir.

14- TEFVÎT: 

Tefvît, mütekellimin medh, tavsif ve diğer hususlarda birbirinden ayrı mânâlar ifade eden, birbirine eşit uzunlukta cümleler kullanmasına tefvît denir. Bu cümleler uzun, kısa veya orta olabilir.

"Beni yaratan ve doğru yola eriştiren O'dur. Beni yediren, içiren de O'dur. Hasta olduğumda bana O şifa verir. Beni öldürecek ve sonra da diriltecek de O'dur"(Şuarâ, 26/78-81).

15- MÜBÂLAĞA: 

Mütekellim, kasdettiği mânâdan daha beliğ olacak şekilde bir sıfatı zikretmesidir.

"Neredeyse ateş değmese de yağı ışık verir" (Nur, 24/35).

"Deve iğnenin deliğinden geçmedikçe cennete de giremezler." (A'raf, 7/40).17

16- MUTÂBAKAT: 

Mutâbakat bir cümlede iki zıt mânâlı kelimeyi birleştirmektir.

"Az gülsünler çok ağlasınlar"(Tevbe, 9/82). Burada zıt mânâlı olan gülme ve ağlama ile az ve çok beraber zikredilmiştir.

"Güldüren de O'dur, ağlatan da, öldüren de O'dur, yaşatan da"(Necm, 53/43). Burada ise zıt mânâlı gülme-ağlama ile öldürme-yaşatma beraber zikredilmiştir.18

17- ÎCAZ: 

Îcaz, maksudu en az kelimeyle ifade etmektir. Îcaz'ın birçok çeşidi vardır. Birkaç misal zikretmekle iktifa edeceğiz.

"Ey arz, suyunu tut ve ey gök, yağmuru tut denildi. Su çekildi ve iş bitirildi"(Hûd, 11/44). Onyedi kelimeden ibaret olan bu âyette yirmi çeşit bedi' sanatı bulunmaktadır. (Âyette mevcut olan sanatlar için bkz. el-İtkân Terc., 11/123).

Diğer bir misâl: Kısaca "Hamd Allah'a mahsustur" diye mânâ verdiğimiz Kur'ân'dan iki kelimelik cümlenin nahiv ve beyân ilminin kâidelerinin iktizâsına göre en kısa mânâsı "Ne kadar hamd ve medh varsa, kimden gelse, kime karşı da olsa, ezelden ebede kadar Allah-ü Teâlâ'ya hâs ve lâyıktır" şeklinde olur, İşte Kur'ân, bu kadar kelimeyle bile tam ifade edemediğimiz mânâyı iki kelimeyle vecîz bir şekilde ifade ediyor.

18- ITNÂB: 

Itnâb, kastedilen mânâyı daha çok kelimeyle ifade etmektir. Birçok çeşidiyle Kur'ân'da mevcuttur, "Müşriklerin vay haline, onlar ki zekâtı vermezler"(Fussilet, 41/6-7). Müşriklerin zekât vermeleri düşünülemez. Maksad, mü'minleri zekât vermeye teşvik, vermemekten sakındırmaktır. Zekât vermemeyi Allah müşriklerin bir sıfatı olarak göstermiştir.

"Meleklerin hepsi topluca secde ettiler" (Hicr, 15/30) âyeti ise te'kid için yapılmış bir ıtnabtır.

Görüldüğü gibi Kur'ân, bir şiir veya bir edebiyat kitabı olmamakla beraber edebî sanatları en güzel bir şekilde kullanmış, her sûresinde, her âyetinde edebî bir mu'cize olduğunu göstermiştir. Onun maksadı edebî sanat yapmak değil, insanlara hidâyet kaynağı olmak, Yaratıcısı'nı ve kâinatı insana anlatmaktır. Şüphesiz, ne edebî sanatlar bu kadar az, ne de Kur'ân'daki örnekler bunlarla sınırlıdır. En meşhur sanatlara, sadece bir veya iki âyetle örnek verdik. Zikrettiğimiz âyetler sadece edebî yönden bile Kur'ân'ın ne büyük bir mu'cize olduğunu göstermektedir. Bunun aynı zamanda ümmî bir Nebînin mu'cizesi olduğu da unutulmamalıdır.



DİPNOTLAR
1 O. Keskioğlu, Kur'ân-ı Kerîm Bilgileri, Ank. 1987 s. 198-199.
2 S. Senîh, Kur'ân'da Edebî Veche, İzmir, s. 137-138.
3 a.g.e., s. 70-71.
4 a.g.e., s. 90.
5 S. Yıldırım, K. Kerim ve K. İlimlerine Giriş, s. 132.
6 Lem'alar, 20. Lem'a, 5. Sebep.
7 N. Şahiner, Edebî Sanatlar ve Mazmunlar, s. 30.
8 Şahiner, a.g.e., s. 95.
9 el-İtkân, 11/63.
10 a.g.e., 11/118.
11 a.g.e., s. 139.
12 Senîh, a.g.e., s. 87.
13 İ. Cerrahoğlu, Tefsir Usûlü, s. 177, 178.
14 el-İtkân, II/48.
15 a.g.e., II/60.
16 a-g.e., II/58.
17 a.g.e., II/121.
18 a.g.e., II/121.

.

KUR'ÂN ve İNSİCAM

KUR'ÂN MUCİZEDİR

Kur'ân'da, beşere, meleğe, cinne ve şeytana âit sözlerin nakledildiği doğrudur. Ancak, Kur'ân'ın bunları nakletmesi değil, naklediş keyfiyeti kullanılan malzeme ve motiflerin seçilişi mucizedir. Ayrıca, bu haberlerin gaybî olması yönüyle de mucizevî bir durumun varlığı söz konusudur.

Evet burada evvela, Kur'ân-ı Kerimde kullanılan malzemenin seçilişi harikuladedir. Yani Kur'ân, ele aldığı mevzuları öyle bir malzeme ve üslupla, ifade etmiştir ki daha ötesinde ifade olamaz.. evet böyle bir ifadeye ne cin, ne insan, ne de melek güç yetiremez. Ne var ki bu mucizevî keyfiyeti görmek için mutlaka Kur'ân âyetlerine ihatalı bir gözle bakmak icap eder. Şimdi isterseniz mes'eleyi müşahhaslaştırmak için biraz daha açalım:

Bizler, bazen ruhumuzda öyle şeyler hissederiz ki, bunları ifadeye kat'iyen güç yetiremeyiz.. yetiremeyiz de böyle durumlarda çok defa Akif'in dediği gibi:

"Ağlarım, ağlatamam; hissederim söyleyemem;
Dili bağlı kalbimin, ondan ne kadar bîzârım! "
der ve çaresizlik içinde kalakalırız.

Evet, konuşurken, yazarken kendini ve iç derinliklerini dinleyebilen pek çok kimse, hep hissettiği şeyleri ifade edememenin çaresizliğini yaşar. Bu da bir yönüyle âcizlik demektir. Herşeyi çok kolaylıkla ifade edebilene kıyasla, böyle bir âcizlik diğerinin mucizeliğini netice verir. Mutlak plânda böyle bir mucizeliğe layık bir tek ifadeler mecmuası vardır; o da hiç şüphesiz ki Kur'ân'dır.

Şimdi, âyetler bu zâviyeden ele alındığında, diyebiliriz ki; Kur'ân'ın konuşturduğu şeytan olsun, cin olsun, melek olsun veya Firavun, Nemrut ya da Şeddat olsun maksadı ifadede kullanılan üslup tamamen Kur'ân'a aittir. Bu üslup öyle harikadır ki, bütün işârî, remzî ma'nâlara açık olduğu gibi, çok geniş yorumlara, tefsirlere de müsaittir. Hiç kimse böyle bir maksadı o türlü malzeme ve motiflerle ifade edememiştir ve edemez de.

İsterseniz konuyu daha farklı bir zaviyede ele alalım: Her kelâmın, kalp, sır, hafî, ahfâ gibi Rabbani latifelere bakan yönleri vardır. Eğer kelâm, bu mertebeler arasında ma'nâ yönüyle herhangi bir tenakuza, farklılığa sebebiyet veriyorsa, bu o kelâmın eksikliğine delâlet eder. Hemen hemen bütün beşerî kelâmlarda da bu eksiklik -nisbet farkı mahfuz- vardır. Kur'ân ise böyle bir eksiklikten muallâ ve müberrâdır.

Diğer taraftan, kalbe gelen ma'nâlar tahayyül, tasavvur, taakkul gibi süzgeçlerden geçip de ayniyetini koruyarak telaffuz seviyesine ulaşabilmişse mükemmel bir kelâm yakalanmış olur. Bazen de bir kelâm, bu kademeleri ayniyeti içinde aşamaz; nefsi olarak kalır ve telaffuz edilme şansını elde edemez.

Biz burada, sırf telaffuz edilebilen kelâm üzerinde durmak istiyoruz:

Eğer kelâm, tahayyüldeki şekliyle ifade edilebilmişse, yani niyet ve ifade azmi tam ifadeye uymuşsa o zaman bu kelâm tamdır. Aksine, tasavvur, tam tahayyülü kucaklayamamışsa bu, bir evvelkine göre kusurlu bir ifadedir ve eksiktir. Taakkül, kendine yüklenenleri ifadeye taşıyamamışsa, bir kısım derinlikler de onda elenmiş demektir. İşte bütün bu süzgeçlerden süzüle süzüle tahayyül mertebesine göre pek çok şey kaybeden kelâm eksik, tahayyüldeki derinlikleriyle ifade edilebilen ma'na, mefhûm ve niyet ise tamdır.. ve işte bu mükemmeliyetin biricik şaheseri de sadece Kur'ân-ı Kerim'dir. Ondaki bu mükemmeliyet sözü, kimden naklederse etsin, bir ma'nâda onun, tahayyül ve tasavvur ötesi derinlikleri korumasında aranmalıdır. Bu yönüyle de, bir başkasının böyle bir kelâm ve beyana muvaffak olması imkânsızdır. Evet beşer, veya başka varlıkların -ki cinler ve melekleri kasdediyorum- kelâmlarında, niyet ve tahayyül mertebesinden, ma'na ve mazmunun yakalanıp ifade edilmesi mümkün değildir. Yani, bizler söylenilen ölçüler içinde bir beyan ve bir kelâma muvaffak olmamız katiyen söz konusu olamaz. Öyleyse, bu mükemmeliyeti yakalayan Kur'ân mucizedir ve onun beyanı, başkalarının birşeyi ifadede ilk harekete geçirdikleri tahayyül ve niyetlerinin ifadesi olması itibariyle de bir taraftan vakıa mutabık, diğer taraftan da mucizevî ve Allah kelâmıdır. (Fasıldan Fasıla-2, s. 173-175)

Kâinat kitabını da, Kur'ân kâinatını da yaratan Allah (cc)'dır. Her ikisi de Allah Teâlâ'nın sıfatlarından nüzûl etmiştir. Birisi tekvini, diğeri ise tenzîlî kitaplardır. Kâinattaki insicam Kur'ân'da.. Kur'ân'daki insicam da kâinatta yansır. İnsan bu yansımalara şahit olarak nizamı, nazmı, insicamı tasdik eder ve tevhide ulaşır.

Kur'ân'daki insicam, beşerî kelâm ve beyanlardaki insicamdan farklıdır. Bir insan; sınırlı aklı, yanıltıcı hisleri, akıl ve hislerine karşı koyamayan gönlü ile mutlak beyanlarda bulunamaz. Mukayyed nazarıyla mutlak hakikatleri -nefsü'l-emir'deki- halleriyle, yani aslî mahiyetleriyle ihata ve ifade edemez. Beşer kelâmı ancak, belirli bir zamanda, belirli bir kitleye, belirli bir manâyı aktarabilir. İnsanın demek istediği cüz'îdir. Kasdettiği şeyler küllî olamaz. Akıl bir anda ancak bir mes'eleyi düşünebilir, dil bir anda ancak bir lafzı söyleyebilir.

Kur'ân'daki insicam, kâinattaki insicam gibidir. Kâinatta bütün mahlûkatın Yaratıcısı'nın eş zamanlı, sonsuz maksatlı ve hadsiz derecede hikmetli icraatı görülür. Bu icraattan mükemmel bir nazm, bir insicam ortaya çıkar. Kesret içinde vahdet belirir. Kaos gibi gözüken fenomenlerde kozmos hissedilir. Mahlûkatın birbirinin yardımına koştuğu, dayanışma sergilediği ve birbirine işaret ettiği görülür. Herşey birbirine bağlıdır. Kur'ân Kelâmullah'dır. Herşeyin Rabbi, şuurlu mahlûklarına, bilhassa insana hitap etmektedir. Bu hitap zaman ve mekânla sınırlı değildir. Muhataplar sadece hususî bir kitle değildir. Manâ ve maksatlar da cüz'î ve mahdut değildir. Herkesin bütün suallerinin cevabı, bütün ihtiyaçlarının karşılığı Kur'ân'da mevcuttur. Milyarlarca farklı mantalite, gönül sahibi insana layık oldukları hikmeti verir. Kur'ân'daki maksatlar küllidir, manâlar umumîdir, mesajlar muhittir.

Kur'ân'ın âyetleri gökyüzündeki yıldızlar gibidir; birbirine bakar, birbirine işaret eder ve birbirini şerhederler. Kur'ân'ı yine Kur'ân'la ve sahih hadislerle tefsir eden müfessirlerin beyan ettikleri manâlar, Arapça'nın kaidelerine ve usul-ü dîne muhalif olmamak şartıyla kabul edilebilir. Zira maksat ve hitap umumî ve küllî olduğu için o kelâmdan bu manâlar ve irade kasdedilmiştir, denilebilir. Kur'ân'ın bu "tefsire açık" mahiyeti, beşer beyanında çok cüz'îdir. Beşer kelâmının tefsiri biter, ama Kur'ân'ınki bitmez, çünkü âlemşümuldur.

İnsanlar cüz'î kârihalarıyla yine cüz'î kârihalara hitap ettikleri için maksatlarını olabildiğince açıklama mecburiyeti hissederler. Beyanlarının insicamlı olması için zincirleme bir fikir ve mantık silsilesi oluştururlar. Bu zincirin bazı halkaları kopuk olursa, çoğu zaman muhatap duraklar, idraki aksar, fehmi mola verir, belki de beyanı kabul etmez. Muhataplarının beyanlarını reddetmemesi için müellifler hemen hemen hiçbir şeyi atlamamaya dikkat ederler, zira hazf, yani bir kelâmda belli manâları kasten zihne havale etme, çok maharet gerektirir. Denge bozulursa beyan da bozulur. (Hazfle ilgili olarak 'Hazf ve Zikir' isimli yazımıza bakınız. Y.Ü.)

Kur'ân'daki insicamın oryantalistler ve uzantıları tarafından tenkit edilen tarafı hazflardır. Yani mevzudan mevzuya atlamalar olduğu, yapılan hazflar yüzünden insicamın bozulduğu iddia edilmektedir. Bu çürük iddia, Kur'ân'ı beşer kelâmı zannetmekten kaynaklanır. Kur'ân beşer beyanındaki gibi basit bir insicam taşımaz. Onda fazlalık yoktur. Mevzudan mevzuya geçilirken muhataplarını tefekküre sevk etmek için bazı yerlerde hazflar yapılır. Ancak bu hazflar kesinlikle idrake ve fehme zarar vermez. Temel direkler tespit edilerek mütebakisi zihne ve gönle havale edilir. Zaten Kur'ân'ın "tefsire açık mahiyeti" de bu noktada tebeyyün eder. Muhataplar, istidlaller, istintaclar ve teemmüllerle muhtemel manâ ve maksatları keşfetmeye çalışırlar. Böylelikle kimse nasipsiz kalmaz. Kasıtlı oryantalistler ise bu maksat ve manâları anlama arzusu taşımadıkları için insicamın koptuğunu zannederler. Kopukluk zihnî dünyalarında ve kalplerindedir.

Kur'ân'daki harflerin, kelimelerin, ayetlerin ve surelerin birbirlerine cevap vermesi, yardım etmesi ve dayanmasıyla ortaya çıkan selâset (akıcılık) ve selâmetin bazı yerlerde aksıyormuş gibi gözükmesinin bir hikmeti şu benzetmeyle anlaşılabilir: Bir ağacın gövdesi dümdüz değildir. Bazı yerlerde çıkıntılar, sivricikler vardır. Ancak bunlar ağacın tenasübünü bozmak için çıkmazlar. Ağacın zinetini, kemalini ve güzelliğini artıracak meyveleri vermek için çıkarlar. Kur'ân'daki selâset ve insicam, tefsir meyvelerini verecek şekilde tanzim edilmiştir.

Kur'ân-ı Kerim yirmi senede, farklı sebeplere binaen parça parça nüzul ettiği halde, âyetlerindeki mükemmel tesanüd gösteriyor ki sanki bir tek sebep için inmiştir. Farklı sorulara cevap vermek için geldiği halde imtizacı ve ittihadı gösteriyor ki sanki bir sorunun cevabını vermektedir. Farklı hâdiselerin hükümlerini beyan etmek için geldiği halde mükemmel intizamı gösteriyor ki sanki bir hâdiseyi beyan etmektedir. Farklı muhatapların idraklerine hitap edecek şekilde geldiği halde selâseti gösteriyor ki, sanki bir idrak derecesine hitap eden, su gibi akıcı bir beyandır. Bu muhatapların sınıfları farklı olduğu halde beyanındaki suhulet, nazmındaki cezalet ve ifhamındaki vuzuh gösteriyor ki, güya muhatabı tek bir sınıftır. Âdetâ her sınıf, muhatabın sadece kendisi olduğunu düşünür. Kur'ân farklı irşadı gayelere hidayet etmek için nazil olduğu halde intizamı ve muvazenesi göstermektedir ki sanki maksat birdir. İşte bu tür sebepler karışıklığa ve nizamsızlığa yol açacakken, benzetmedeki çıkıntılar ve meyveler misali, Kur'ân'ın selâset, i'caz, tenasüb ve insicamını artıracak şekilde kullanılmışlardır. Ancak bunları fark etmek için hastalıksız bir kalp, müstakim bir akıl, sağlam bir vicdan, selîm bir estetik anlayışı gereklidir. Bunlara sahip olamayan, Kur'ân'ın beyanındaki güzelim selâseti, rânâ tenasübü, hoş ahengi, yekta fesahati, berrak insicamı göremez. Bütün kâinatı, gizli ve açık bütün yönleriyle, bir sayfa gibi gören ve manâlarını söyleyen Kur'ân'daki gözü görmek için de vicdan eksenli gerçek bir sağduyuya, yanıltmayan selim bir ruh gözüne ihtiyaç vardır.

Kur'ân'daki insicamı mükemmel kılan unsurlardan birisi de dört temel maksadın Kur'ân'ın bütününe sinmiş olmasındadır. Tevhid, nübüvvet, haşr ve adalet maksatları gizli veya açık bir şekilde bütün Kur'ân'da bulunur. Müfessirler Kur'ân'ın nazım, i'caz ve insicamını gözler önüne sererken, bu temel maksatlar yanında her bir sure veya ayet grubunun da tâli bir maksat etrafında işlendiğine dikkat çekerler. Meselâ İslahî buna "amûd", Seyyid Kutup "mihver", Tabataba'î ise ''garaz" adını verir. Hattabî, Bakıllanî, Cürcanî ve Zemahşerî ise "nazm"ın, beyan unsurları arasındaki irtibattan ve manâların imtizacından doğduğuna dikkat çekerler. (Çağdaş Batılı dilbilimcilerden Teun van Digh'ın "makro-yapılar" kavramı, bir metindeki temel temaya, de Beaugrande ve Halliday'in "continuity of sense / meaning" kavramları ise metnin insicamını temin eder ve "manâ sürekliliği" ne işaret eder. Bediüzzaman Hazretleri ise; bu manâ sürekliliğini "nazm-ı maanî" olarak adlandırarak, dört temel maksat ışığında işaratü'l-İ'caz adlı tefsirinde Kur'ân'ın i'caz, nazım ve insicamını gözler önüne serer. "Bu kelimeyi makabiline bağlattıran cihet-i münasebet", "Bu âyetin kelimeleri arasında nazmı icab eden münasebetler" gibi ifadelerle sureler, ayetler, kelimeler ve hatta harfler arasındaki münasebet, alâka ve bağlılıkların ehemmiyetine işaret eder ve bunları keşfeder ve gözler önüne serer.

Efkâr-ı umumiye bir Kur'ân tefsiri istiyor. Zikir ve tefekkürle zihin ve gönüllerini olgunlaştırmış, müdekkik mütehassıslardan teşekkül edecek bir heyet; İşaratü'l-İ'caz'daki gibi, Kur'ân'ın nazm, i'caz ve insicamından hareketle, asıl maksatlar ışığında, tâli maksatları keşfederek, eski tefsirlerde kısım kısım bulunan mehasin ve kemalâtı yeni bir üslûpla bir araya getirip tasnif ederek, zamanın tefsir ettiği fenomenlerden istifade ederek, meşveretle Kur'ân'daki muhtemel maksat ve manâların büyük bir kısmını keşf ve tefsir edebilir. Bu arada, Batılı bilim adamlarının dilbilim, semiyoloji ve yorum-bilim (hermeneutics) gibi sahalarda yaptıkları akl-ı selime dayalı teshillerinden de istifade edilebilir. Himmeti milleti olan liderleri, ancak milletin himmeti idrak edebilir. Kur'ân'ın hakiki ve mufassal tefsirini de ancak ümmetin himmeti, meşvereti ve icması hazırlayıp mütalâaya arz edebilir.


KAYNAKLAR
de Beaugrende, Robert Alain ve Wolfgan Dressler (1981) Introduction to Textlinguistics. London; Longman von Dijk, Teun Andrianus (1980). Macro Structures.
Lewrance Erlbaum Assaciates Publishers.
Halliday, M.A.K ve Rukiya Hasan (1976). Cohesion in English London: Longman
Mir, Mustansir (1986). Coherence in the Qur'an Washington: American Trust Publications.
Nursî, Said (1985). "25. Söz" Sözler, İstanbul: Envâr Neşriyat.
Nursî, Said (1986). İşâratü'l-İ'caz, İstanbul: Envâr Neşriyat.
Nursî, Said (1987). Muhakemat, İstanbul: Sözler Yayınevi. 

.

Hz. Musa Kıssasının Tebliğ Boyutu

Hidayet ve şifa kaynağı Kur'ân'ın hikmetli kıssalarında muttaki mü'minler için; ferdi, ailevi, milli hayatlarının istikamet yörüngeli olması adına -dini, ahlaki, hukuki, idari, ticari, ruhi, içtimai- birçok ölçülerin, derslerin olduğu tesbit ve ifade edilir/edilmektedir. Peygamberlere varlık gayesi, tabilerine vacip bir vazife olan tebliğin esası, üslubu ve usulü adına da bu kıssalar çok sayıda temsilî bilgiler içerir. Hz. Musa (aleyhisselâm)'ın mücahedesini anlatan ve Kur'ân'ın değişik yerlerinde farklı boyutlarıyla sürekli tablolaştırılan kıssada da tebliğ mesuliyetinin ifası ve tesiri için inananlara sır dolu mesajlar vardır.Bu bağlamda Hz. Musa (aleyhisselâm)'ın kıssası incelendiğinde marufun emri münkerin nehyi yolunda şu hususların vurgulandığı görülür:İhlâslı olma Hz. Musa (aleyhisselâm)'ın nübüvvet vazifesini yerine getirirken yaşadığı çileli hayat ve gösterdiği cehd "Gerçekten O Allah tarafından ihlâsa erdirilen bir kul idi, resul ve nebî idi." (Meryem 51) denilerek bir vasıfta özetlenir. Allah adına ortaya konulan her salih amelin, şeni rububiyetle bir neticeye dönüşüp hayat bulması ihlâslı olmasına bağlı olduğu gibi bugünün Müslümanları için farzlar üstü bir farz olduğu ifade edilen tebliğ hizmetinin de muhataplarda tesir göstermesi ihlâsa göredir.Bir peygamber hususiyeti olan ihlâsın, Hz. Musa (aleyhisselâm)'ın temsil, tebliğ ve aksiyonunun temel dinamiği olduğu imtihan dolu hayat serencamından anlaşılmaktadır. Bir nehirle başlayan Firavun'la mücadelesinin Firavun'un Kızıl denizde boğulmasıyla bitmesine, kavmiyle Mısır'dan Tur'a oradan da Tih'e uzanan çizgide yaşadıkları onun ihlâsının, hasbiliğinin ve beklentisizliğinin Kur'ân'daki yazılı belgeleridir.Firavun'un: "Bırakın beni, şu Mûsa'yı öldüreyim. O da varsın Rabbine yalvarsın, bakalım O kendisini kurtaracak mı? Zira bu gidişle onun, sizin dininizi değiştireceğinden veya ülkede anarşi çıkaracağından endişe ediyorum." (Mü'min 26) diyerek tehdit savurmasına karşılık; Mü'min-i âl-i firavun'un: "Ne o, siz bir insan "Rabbim Allah'tır!" dedi diye kalkıp onu öldürecek misiniz?" (Mü'min 28) çıkışı da ihlâs adına onun beklentisizliğini göstermektedir.Leyyin üslup Tebliğ mesuliyetinin hakkının verilmesinde üslubun hayati önem taşıdığı Kur'ân'ın değişik yerlerinde örnekleriyle beraber üsluba yapılan vurgudan anlaşılmaktadır. Hz. Musa (aleyhisselâm) Mısır'dan ayrıldıktan on yıl sonra seçilerek peygamberlikle vazifelendirilir ve kardeşi Hz. Harun'la (aleyhisselâm) birlikte sarayında yetiştiği Firavun'a ilahi mesajı tebliğ için gönderilir. Hz. Âdem (aleyhisselâm) ile başlayan tebliğ misyonunun en önemli düşmanlarının karakterini bütün incelikleriyle yansıtan Kur'ân'daki Firavun tiplemesi karşısında Allah'ın Hz. Musa ve Hz. Harun'a "Gidin Firavun'a, zira o iyice azdı. Ona tatlı, yumuşak bir tarzda hitab edin. Olur ki aklını başına alır yahut hiç değilse biraz çekinir." (Tâhâ 43-44) diye kavl-i leyyin bir üslubu emretmesi çok önemli ve sırlı bir mesajdır. Muhatap Firavun gibi zalim, zorba ve despot bir insan da olsa tebliğ insanının söz ve tavırlarında fıtri bir tatlılık, yumuşaklık içerisinde olması gerekmektedir.1Firavun bir kraldır. Hz. Musa (aleyhisselâm)'ın takındığı yumuşak üslup onun Hz. Musa ile bir devlet başkanı gibi değil de bir insan gibi konuşmasını sağlamıştır. Üslup Firavun'un konumunu sarsıcı bir özellik aksettirmediği için muhatap tartışma, saldırı, savunma, farklılık ve üstünlük psikolojisi içerisine sokulmamış ve onun düşünüp Hz. Musa'yı fark etmesi sağlanmıştır.2 Bu da en azından Hz. Musa (aleyhisselâm)'a peygamberliğini Firavun'a, "Firavun'un etrafındaki aristokrat sınıftan, büyük sermaye sahiplerinden, kaba kuvvet temsilcilerinden, üst düzey bürokratlardan, halkı idlal eden aydın görünümlü fikir adamlarından, heva ve heveslerinin esiri bazı sanatçılardan, sözde din erbabı ve onlarla çıkar ilişkilerine girmiş kimselerden müteşekkil bir topluluk olan "Mele"ye3, sihirbazlara ve Mısır halkına ifade etme, gösterme platformu oluşturmuştur.Hakikatini Hak'tan alan Kur'ân mesajının günümüzdeki Firavun ahlaklı ve mantıklı zümreler tarafından olumsuz sıfatlarla (Şiddet, terör vb…) yaftalanıp imajının yıkılmaması adına Hz. Musa (aleyhisselâm) gibi kavl-i leyyin, hal, kalp ve vicdanla hareket etme çok önemlidir. Aksi takdirde Mü'minin Allah ile insanlar arasındaki engelleri kaldırmak için gösterdiği cehd, üslup hatasıyla lekelenirse Allah'a yaklaştırılmak istenen kimseler maksadın tam aksine Allah'tan uzaklaştırılmış olur.Hazırlıklı olma Tebliğ hizmetinin muhataplara tesir etmesinde mübelliğin kendi değerlerini, insan fıtratını, mahiyetini ve psikolojisini iyi bilmesi sabit ve istikrarlı duruş açısından büyük ehemmiyete haizdir. Muhatabı okuma, onun karakterini süzme, hastalıklarını sezme ve her şeyi tedebbür içerisinde çözme değişik falsolar yaşamama adına gereklilik arz etmektedir.Sihir ve sihirbazlık Hz. Musa zamanının en mergup metasıdır. Bu metaın büyülediği kitleler Firavun tarafından adeta köleler haline getirilmiştir. Böyle bir zemine gönderilmeden önce Allah, Hz. Musa (aleyhisselâm)'a ileride yaşayacaklarının önceden provasını yaptırmış ve onu sihirbazlarla yapacağı mücadeleye hazırlıklı göndermiştir. Allah kendisine "Haydi asânı yere bırak!" (Kasas 31) dediği zaman onun çevikçe hareket eden bir yılana dönüştüğünü gören Hz.Mûsâ –fıtratı gereği heyecanlanıp- derhal kaçmış, bir kere olsun dönüp arkasına bile bakmamıştır. Allah kendisine "Gel Mûsâ! Endişe etme, çünkü sen güven içinde olanlardansın." (Kasas 31) deyince sakinleşmiştir. "Elini koynuna sok! Şimdi çıkar" (Kasas 32) emrini yerine getirince "kusursuz, pırıl pırıl ışık saçan" (Kasas 32) elini gördüğü an da yine heyecanlanıp kollarını yana doğru kanat gibi açmıştır.Bütün bunlardan sonra kollarını çekip toparlanan ve Mısır'a giden Hz. Musa (aleyhisselâm) Firavun ve sihirbazları karşısında gayet rahat ve kendi değerlerinden emin bir psikoloji içerisinde hareket etmiştir. Bu ön hazırlıkla hareket kabiliyeti daha da genişleyen Hz. Musa sihirbazlarla yapacağı müsabakayı kendi şartları içerisinde kabul ettirmiştir. Bütün bunlar tebliğ insanına muhataplar karşısında ezilmeme ve güven psikolojisi içerisinde hareket etme adına hazırlıklı olmanın, anlatacağı meseleleri iyi bilmenin vacipliğini anlatır mahiyettedir.İmkânları Değerlendirme Yukarıda Hz. Musa (aleyhisselâm)'ın Allah'a olan sınırsız güveni ve davasının hakkaniyetini pratik yakin ufkunda temaşa etmesiyle Firavun'a müsabaka için kendi şartlarını kabul ettirdiğine değinmiştik. Hz. Musa'nın öne sürdüğü şartlar ve bunlarla hedeflediği şeyler de tebliğ adına önemli sırlar ve mesajlar içermektedir.Tebliğde zaman, mekân ve mesaj nasıl olmalıdır? Nasıl olursa bir taşla yüzlerce kuş vurulur? Elde edilen kredi nasıl kullanılırsa azami verime nail olunur? Sorularını bu şartlar cevaplar mahiyettedir. Bunlar Kur'ân'da : "Mûsâ: 'Karşılaşma zamanı, bayram günü olsun, halk sabahleyin toplansın' dedi." (Tâhâ 59) âyetiyle ifade edilenlerdir. Öncelikle bu müsabaka "Kapalı kapılar ardında olmamalı; herkesin serbestçe ve kolayca gelebileceği, düz, açık bir zeminde gerçekleşmeli ve bu düelloyu bütün mısır halkı seyretmelidir. Sonra milletin işinin gücünün olmadığı bir bayram günü seçilerek herkesin gelmesi sağlanmalıdır. Aynı zamanda bu müsabaka milletin üzerinden yorgunluğu attığı, kendini dinç hissettiği ve dipdiri olduğu bir vakitte, her şeyi en iyi muhakeme ettiği zamanda yani kuşluk vaktinde olmalıdır."4 Bu şartlar altında gerçekleşen müsabakayı Allah'ın ihsanıyla Hz. Musa (aleyhisselâm) kazanmış, fetanetiyle oraya topladığı insanların çoğu, başta sihirbazlar olmak üzere iman etmiş, Firavun ve melesinin kalpler ve kafalar üstündeki hâkimiyetine büyük bir darbe indirilmiştir.Bütün bunlar mü'mine, elde ettiği imkânları kadrini bilerek en uygun zamanda ve mekânda değerlendirirse Hz. Musa gibi aynı anda binlerin, on binlerin kalbini fethedebileceğini anlatır mahiyettedir.Dua Etme İnanmış insanın en önemli güç ve heyecan kaynağı olan duanın hayatın her anında büyük bir ehemmiyeti vardır. Zira Allah acz ve fakr içerisinde kıvranan insanların dualarına inayet ve sıyanet ile icabet etmiş, onlara ve dualarına büyük ehemmiyet vermiştir. Tarih boyunca tebliğ ve temsil insanları içine düştükleri çıkmazları dua ile aşmış, bela ve musibetleri sabırla karşılayıp dua ile uzaklaştırmış, kapalı kalpleri, kapıları ve kaleleri dua ile fethetmişlerdir.Firavun her an öldürmeye hazır orduları ile ölüm tehditleri savuran, sihirbazları, meleleri, hamanları ve karunları ile haddini aşmış rablık iddiasında bulunmuş mütekebbir bir zalimdir. Bununla beraber Hz. Musa (aleyhisselâm) onun karşısında malı, mülkü, dünyevi makamı olmayan tek başına yalnız bir tebliğ insanı, Allah'tan başka dayanağı ve sığınağı olmayan bir acz kahramanıdır.Allah'ın kudretini kendi acziyetini kabul ve itiraf ederek arkasına alan Hz. Musa (aleyhisselâm), O'na dua etmiş "Firavun'un sarayında neş'et etmiş olmanın hâsıl ettiği psikolojik bir ruh hâleti itibarıyla etkilenip konuşurken daha temkinli olacağı, hatta böyle bir ruh hâlinin birtakım sürçmelere bâdî olacağı mülâhazası ile hayatında Firavun'u hiç tanımamış ve hiç tesirine girmemiş, fakat ona karşı sürekli bilenmiş, serâzat ruhlu Hz. Harun'u kendisine yardımcı istemiş"5, sebepler planında kusur etmeme adına "Ya Rabbî! Genişlet göğsümü, kolaylaştır işimi, çözüver şu dilimin bağını. Ta ki anlasınlar sözümü!"(Tâhâ 25-28) diyerek Yüce Allah'a yakarmış ve Firavun'la yaptığı bütün mücahedelerden Allah'ın yardımıyla galip ayrılmıştır.Her dönemin tebliğ insanları gibi günümüzün tebliğ sevdalıları da acziyetlerini dua ile aşmalı ve dünyanın dört bir tarafında ışık gözleyen insanların imdadına koşmalıdırlar.Muhatabı tanımaKur'ân'a bakıldığında peygamberlerin kendilerine elçi olarak gönderildikleri toplumları, onların karakterlerini çok iyi tespit ettikleri ve okudukları anlaşılmaktadır. Bunun Kur'ân'daki en aşikâr misallerinden biri Hz. Musa (aleyhisselâm)'dır. O, her şeyi maddeyle düşünen ve ölçen, kalp ve kafaları metafiziğe yabancı bir topluma; İsrail oğullarına resul olarak gönderilmiştir.Kavminin: "Ey Mûsâ! Biz Allah'ı açıkça görmedikçe sana inanmayız!"(Bakara 55) demelerine karşılık Onun da "Ya Rabbi! Göster bana Zatını, bakayım Sana!" (A'raf 143) diyerek Allah'ı görmeyi isteyişinin altında kavminin karakterini çok iyi okuması yatmaktadır. Zira "Her peygamber, gönderildiği kavmin bir prototipi gibidir; onun hususiyetlerini taşır. Kavmine vermesi gerekenleri önce kendinde duyacak, kendinde yaşayıp tecrübe edecek ki, sonra onları kavmine samimiyet ve itmi'nanla aktarabilsin."6İlahi beyanı halkının huzuruna levhalar üzerinde yazılı şekilde getirişi7 ve Tur'a giderken arkasında Hz. Harun'u vekil bırakışı da onun kavminin karakterini çok iyi bildiğini göstermektedir.Bu zaviyeden insanların parmak izleri, yüzleri, gözleri birbirinden farklı olduğu gibi fıtratları, huyları, ahlakları, anlayışları ve meseleleri kavrayışları da tamamen birbirinden ayrı olabilmektedir. Bu farklılıklara sebebiyet veren zaman, mekân, aile, çevre, kültür, din, medeniyet, eğitim ve sosyal statüler, milli karakterler iyice analiz edilmeden, muhatap her şeyiyle anlaşılmadan yapılacak tebliğin çok fazla hüsnü kabul görmeyeceği aşikârdır.Bir diğer husus da Samiri'nin Hz. Harun (aleyhisselâm)'ın başlarına vekil olarak bırakıldığı insanları maddi bir şeyle; buzağı heykeliyle yoldan çıkartmasıdır ki muhatapları tanıma ve onlara sahip çıkma açısından çok önemlidir. Zira mübelliğin muhatapları arasında maddeye karşı zaafı olan insanlar varsa bunlar Samiri gibiler tarafından bu zaafları kullanılarak yoldan çıkartılabilirler.Mesuliyet duygusu ve insan atlamamaPeygamberlerin gönderiliş gayelerinden birisi de insanların hesap meydanında bir bahane olarak Yüce Allah'a sunabilecekleri "bilmiyorduk" mazeretini ellerinden alıp, onları ilahi mesajlarla aydınlatmaktır.8 Bu husus Hz. Musa'ya: "Eğer senin halkın inkâr ve isyanları yüzünden kıyamet günü duruşmasında başlarına azap geldiğinde: 'Ey Ulu Rabbimiz, dünyada iken bize de peygamber göndermiş olsaydın, biz de âyetlerine uyarak müminler arasına dahil olurduk!' demesinler diye seni elçi gönderdik."(Kasas 47) beyanıyla anlatılmaktadır.Yüce Allah, ezelî ilmiyle bilmektedir ki Firavun, Hz. Musa (aleyhisselâm)'ın davetine icabet etmeyecektir. Fakat bir nebi ve resul olarak onun vazifesi Firavun'u inandırmak değil misyonunu eda etmek ve mesajını sunmaktır. Bu mesuliyeti iliklerine kadar hisseden Hz. Musa (aleyhisselâm), kavminden hiç kimseyi atlamamaya çalışmış, Firavun gibi insanların elleri ahirette yakasında olmasın diye onlara da mesajlarını ulaştırma adına her müspet yolu denemiştir.9Bu bağlamda Hz. Musa (aleyhisselâm)'ın halkı içinden hakkı anlatıp onunla insanları doğruya yönlendiren ve hidayetlerine vesile olan, yine hakka dayanarak doğru ve adaletli davranan, doğruluğu ve adaleti gerçekleştiren bir topluluğun10 içlerinden bazılarının kendilerine "Allah'ın yerle bir edeceği veya şiddetli bir felaket göndereceği şu gürûha ne diye boşuna öğüt verip duruyorsunuz?" diye sorduklarında; "Rabbinize mazeret arz edebilmek için! Bir de ne bilirsiniz, olur ki Allah'a karşı gelmekten nihayet sakınırlar ümidiyle öğüt veriyoruz"(A'raf 164) deyip cevap verdikleri anlatılmaktadır ki bu da tebliğ mesuliyetine ve bunu yaparken kimseyi dairenin dışında tutmamaya yapılan ayrı bir vurgudur.Ayrıca bu hadiseden de anlaşılmaktadır ki ümitsizlik dünyada hiçbir hususta caiz olmadığı gibi ne kadar günahkâr olurlarsa olsunlar insanların hidayete, tevbeye ve takvaya nail olabileceklerini ümit etmek ve tebliğe devam etmek mü'minlere bir vazifedir.11Tebliğ vazifesiyle mükellef bulunan Müslümanlar da, bu mesuliyetin hakkını vermek, mesuliyeti altındaki insanların yarın hesaplar görülürken kendilerinden davacı olmamasından emin olmak istiyorlarsa, Hz. Musa gibi her müspet yolu deneyerek hareket etmeli ve mesajını herkese ulaştırmaya çalışmalıdır.Kolektif şuur Hz. Musa (aleyhisselâm)'ın Allah'ın kendisini peygamberlik vazifesinde istihdam etmek için seçmesinden sonra (Tâhâ 13), "Bana da ailemden birini, yardımcı kıl, Harun kardeşimi! Onunla beni takviye et! Onu bu işime ortak et!"(Tâhâ 29-32) diyerek bir yardımcı istemesi ve Allah'ın " Haydi kardeşinle birlikte âyetlerimle gidiniz, sakın Beni anmakta gevşeklik göstermeyiniz! Gidin Firavun'a, zira o iyice azdı." (Tâhâ 42-43) şeklinde her ikisine Firavun'a beraberce gitmelerini emretmesi tebliğ mesuliyetinin bazı şahıslara kolektif şuur içerisinde yapılması gerektiğini göstermesi açısından önemlidir. Çünkü hem Allah'ın birlik ve beraberlik içinde, uhuvvet ruhuyla yapılacak aksiyona ayrı bir ihsanı, hem de muhataptan gelebilecek her türlü tepki ihtimaline karşı mübelliğin desteğe ve takviyeye ihtiyacı vardır.Rehbersiz bırakmama Hz. Musa (aleyhisselâm)'ın sözleşilen vakitte Tur'a giderken arkada kalan muhataplarına Hz. Harun (aleyhisselâm)'ı vekil bırakması tebliğin kesintiye uğramaması, insanların nefisleriyle baş başa kalıp eski alışkanlıklarına geri dönmemeleri, dağılmamaları, başkaları tarafından iğfal edilmemeleri zaviyesinden başa her zaman liyakatli, sağlam karakterli ve asılın yerini dolduracak ıslahçı ve uzlaşmacı bir rehberin bırakılması gerektiğini anlatır mahiyettedir.12Ana hatlarıyla belirtilmeye çalışılan Hz. Musa (aleyhisselâm)'ın kıssasındaki tebliğe ait ölçüler elbette sadece bunlar değildir. Bunların yanında onun Hz. Şuayb (aleyhisselâm)'ın kızının diliyle emniyetine yapılan vurgu (Kasas 26), muhataplarına hakkı yaşama ve tavsiye ederken karşılaşacakları sıkıntılara karşı Allah'tan yardım dilemeyi, sabrı (A'raf 128) ve tevekkülü salıklaması (Yunus 84), kavminden inhiraf edenler karşısında yılmayıp her şeye sil baştan başlaması (Bakara 54), Firavun'un ordusunun yaklaşması anında ümmetinin önünde sergilediği Allah'a güven duruşu (Şuarâ 62) ve takatini aşan durumlarda sıkıntıyı Allah'a havale etmesi (Yunus 88), hicreti esnasında tedbir için düşmanın gaflette olduğu geceleyin yürüyüşün emredilmesi (Tâhâ 77, Şuara 52), hem Allah'ın davetine zamanında icabet etmesi (A'raf 143) hem de sihirbazlarla yapacağı mücadeleye zamanında gelmesi (Taha 59), yaptıklarının muhasebesini yapması (Şuara 20-21) ve daha birçok dersler ve mesajlar Kur'an'daki Hz. Musa kıssasından çıkartılabilir. Bütün bunlar göstermektedir ki, Kur'an'daki kıssalar her hususta olduğu gibi tebliğ hususunda da esas alınması gereken mühim mesajlar içermektedir.Netice Ülü'l-Azm bir peygamber olan Hz. Musa (aleyhisselâm) nübüvvet vazifesini hakkıyla yerine getirme adına hayatı boyunca bir karar ve azim insanı olarak yaşamış; tebliğ vazifesinin kendisinden önceki ve sonraki temsilcileri gibi büyük cehdler sergilemiştir. Yaşadığı çileler ve gösterdiği çabalar Kur'ân tarafından farklı buudlarıyla beyan edilmiş ve tebliği varlık gayesi kabul edenlere/edeceklere başarılı olmaları adına nelere dikkat etmeleri gerektiği, onun hikmetler dolu kıssasıyla da Cenab-ı Hakk tarafından bildirilmiştir. Tebliği hayatları adına en önemli vazife gören müminler de kendi devirlerinin şartlarını ve muhataplarının durumunu dikkate alarak Kur'ân'ın bildirdiği ve Allah Resulü'nün (sallallahu aleyhi ve sellem) gösterdiği yolda yoluna devam etmelidir.

Dinî Hükümlerde Taabbudîlik

İslâm’ın getirdiği amelî hükümler; ibadetler ve muamelât olmak üzere iki ana başlık altında toplanabilir. Sözlükte, boyun eğme, itaat etme, tapınma, kullukta bulunma mânâlarına gelen ibadet, belli bir niyetle Allah rızasını kazanmak için yapılan, Allah’a yakınlık ifade eden, formatı Allah tarafından belirlenmiş, namaz kılmak, oruç tutmak, zekât vermek vb. şuurluca yapılan fiillere denir. Muamelat ise, ibadetlerin dışında kalan ve insanların gerek birbirleriyle gerekse toplumla olan münasebetlerini düzenleyen hükümlerdir. Evlenme, boşanma, akitler, cezalar, miras, şahitlik, alış-veriş, davalar vb. hususları ihtiva eder.1

Hükmü, âyet ve hadîslerde açık bulunmayan meseleler hakkında kıyas yapmak için, kıyasın en önemli rüknü olan illetin2 tespitine ihtiyaç vardır. Usul âlimleri, İslâm’da illeti tespit edilebilen veya aklın illetini kavrayamadığı nasları birbirinden tefrik etmişlerdir. İlleti tespit edilen nasların hükmü, kendileriyle aynı illeti taşıyan diğer meselelere de sirayet ederken, taabbudî dediğimiz ta’lil edilemeyen hükümlerde böyle bir kıyas yapılamaz.3 Yani şer’î hükümlerin taabbudî olanlar ve olmayanlar diye ayrılmasının temel sebebi, ictihad sahasını tespit etmektir.

Taabbudîliğin Mânâsı
Sözlükte ibadet etmek, itaat etmek, Allah’a kullukta bulunmak mânâlarına gelen taabbudîliğin ıstılahî mânâsı; aklın alanına girmediğinden dolayı illetleri bilinemeyen ibadetleri sadece ubudiyet anlayışı ve kulluk şuuruyla yerine getirme, onların arkasında emr-i İlâhî’den başka değişik sebepler aramama, zamanına, şekil ve formatına riayet ederek onları eda etme ve ibadetlerin netice ve semeresini de ahirette bekleme demektir.4 Mükellefler ibadetleri, nasların ibaresinden, işaretinden, delâletinden veya iktizasından anladıkları ile yetinip, eksiksiz noksansız ve nasıl eda edilmeleri isteniyorsa o şekilde yerine getirmekle yükümlüdürler. Bu alanda yoruma gitmeleri ve hükümleri esnetmeleri de mümkün değildir.5 

İbadetlerde akıl ve naklin yerini tefrik etmeli ve aklı naklin emrine vermeliyiz. Yani ibadetlerle ilgili hususlarda akıl nakle tâbi olmaya, ona hizmet etmeye mecburdur. Çünkü din bir yönüyle akıl üstüdür. Eğer akıl ve ilmin sahası iyi tespit edilmezse, ilim ve aklîlik adına dine yapılacak müdahaleler sadece dine zarar verecektir.6 Dolayısıyla bir kişinin ibadetleri kendi aklınca yorumlaması ve onları belli illetlere bağlama çabası aklı kendi alanı dışında kullanması demektir. İbadetlerin insan aklını aşan boyutu olduğu için, aklın bu alanda illet diye ortaya koyduğu hükümler ancak hikmet ve maslahat olabilir.

İbadetlerde Taabbudîlik
Genel olarak ifade edilecek olursa, ibadetlerde esas olan taabbudîliktir, muamelat alanına giren hükümlerde ise, meselenin gerekçesini (illetini) anlamak esastır. Yani akıl, muamelat kısmına dâhil olan hükümlerin konuluşundaki sebep ve illeti kavrayabilirken, ibadetlerde gözetilen mânâları her zaman idrak edemeyebilir. İbadetlerin şekli ve formatı din koyucu Şârî tarafından belirlenmiş yani vahye göre şekillenmiştir. Bunlar aklın muhakemesine bağlı olmayıp, sırf Allah emrettiği için yapılırlar. Bizi böyle bir neticeye götüren delil, istikra (tümevarım) yöntemidir. Yani tek tek bu alanlardaki hükümleri incelediğimizde böyle bir neticeye varabiliriz. Diğer yönden, insanların fetret dönemlerinde bir ibadet şekilleri bulamamaları da aklın yalnız başına taabbudî konuları kavramak ya da ortaya koymak gibi bir güce sahip olmadığını ortaya koymaktadır. Bunun için mutlaka bir dine ihtiyaç vardır.7

Muamelatta Taabbudîlik
Muamelat alanında da taabbudî kabul edebileceğimiz ve sırf Allah emrettiği için yerine getirdiğimiz hükümler vardır. Yani bu alana giren bütün hükümlerin illeti bilinemez. Nikâhta mehrin bulunmasını, miras konusunda belirlenen nispetleri, cezalarla ilgili tespit edilmiş hadleri, iddet sayılarını vs. daha birçok hükmü buna misâl verebiliriz.

Boşanan veya kocası vefat eden bir kadınının duruma göre dört ay on gün veya üç temizlik müddeti beklemesi gereken süreye iddet denir. Akıl, bu hükmü düşündüğünde değişik hikmetler bulabilir. Meselâ bunlardan en önemlisi, kadının hamile olup olmadığının anlaşılmasıdır. Günümüzde tıbbın ilerlemesiyle kadının hamileliği teşhis edilecek olsa bile, bunun hükme veya iddet sayılarına bir tesiri olmaz. Çünkü kadınların beklemeleri gereken iddet ve bunun süresi Cenâb-ı Hak tarafından emredilmiştir ve bu hükmün daha birçok hikmetleri vardır.

Akıl genellikle muamelat alanına giren hükümlerin illet ve hikmetlerini kavrasa da ibadetlerde olduğu gibi, ferdî, ailevî ve içtimaî hayatla alâkalı ortaya konmuş hükümlerin de bir taabbudîlik yanı vardır. Eğer insan, dünyevî menfaatlerden sarf-ı nazar ederek sırf Allah emrine itaat düşüncesiyle bu hükümleri yerine getirirse muamelatını ibadete çevirmiş olur. Bu, “gayr-i makuli’l-mânâ” diye tanımladığımız gerekçesini aklın kavrayamadığı hususi mânâdaki taabbudî hükümlerden farklı olup, genel mânâda bir taabbudîliktir. Buna göre dinin emrettiği veya nehyettiği bütün hükümleri, kendisine sağlayacağı fayda ve maslahata bakmadan yerine getiren bir Müslüman sevap kazanır.8 

Esasen müçtehit olmadığından dolayı içtihat ve kıyasla alâkası olmayan bir Müslüman’ın, hangi alanla ilgili olduğuna bakmaksızın Allah’ın yapılmasını veya terk edilmesini istediği bütün hükümleri teslimiyet ve ubudiyet düşüncesiyle yerine getirmesi Cenâb-ı Hakk’ın rızasını kazanma adına oldukça önemli bir husustur. Bu mülâhazalarla hareket eden bir insan, alış-veriş, nikâh, kira akdi, karz-ı hasen vb. gibi zaten günlük hayatta yapıla gelen bir takım muamelelerini Allah’ın tespit ettiği sınırlar içinde yerine getirirse Cenâb-ı Hakk’ın emirlerine olan inkıyadından dolayı ecir kazanacaktır.

Haramlarda Taabbudîlik
Haramlarda da bu taabbudîlik sırrını görebiliriz. Meselâ, domuzun haram kılınmasındaki illet, bu hayvanın haramlığı hakkında nas bulunması9 yani Allah’ın nehyidir. Yoksa domuz etinin haram kılınmasının illeti onun bir kısım zararlı maddeleri ihtiva etmesi veya vücutta meydana getirdiği olumsuz neticeleri değildir. Onlar domuzun haram kılınmasındaki pek çok hikmetinden birkaçı olabilir.

Kumar oynamak, içki içmek, zina yapmak gibi İslâm’ın haram kıldığı fiillerin zararlarını akıl kavrayabilir. Akıl, bunların yasaklanmasının altında yatan birçok hikmet ortaya koyabilir. Hattâ akıl, hükmü bulunmayan meselelere kıyas yapabilmek için bazı haramların illetini ortaya koyabilir. Ancak haram olan bütün bu fiillerin haram kılınmasının hakiki illeti Cenâb-ı Hakk’ın nehyidir. Bu yönüyle kulluğun gereği, gerekçesini nazar-ı itibara almaksızın Allah’ın haram kıldığı bütün fiillerden uzak durmaktır. 

Taabbudî Hükümlerde Değişiklik Olmaz
İnsanların ve cinlerin yaratılış gayesi, Allah’a kullukta bulunmaktır, yani taabbuddür (Bkz.: Zâriyat Suresi, 51/56). Bizler de her gün namazlarımızda Fâtiha Sûresi içinde kırk defa telaffuz ettiğimiz إِيَّاكَ نَعْبُدُ sözüyle bu hakikati ifade etmiyor muyuz? İbadet, Mevlâ-i Müteal’in istediği şekilde yapılan kulluk yani Cenâb-ı Erhamürrahimîn’in emirlerine kayıtsız şartsız teslim olmanın adı olduğuna göre, şekil ve formatlarını bizim belirlediğimiz yatıp kalkmaların veya değişik hâl ve davranışların ibadet adına ifade ettiği bir mânâ olmayacaktır. Hiç kimse kendi aklıyla Allah’a karşı nasıl kullukta bulunacağını, O’na karşı nasıl ibadet yapacağını bilemeyeceği için Cenâbı Hak ihsan-ı İlâhî olarak bizlere kulluk yolunu ta’lim etmiştir. Yani Allah’a karşı nasıl ta’zimât ve tekrîmâtta bulunacağımızı biz Kur’ân ve Sünnet’ten öğreniyoruz.10

Bu hakikati Bediüzzaman Hazretleri: “Şeairin taabbudî kısmı; hikmet ve maslahat onu tağyir edemez, taabbudîlik ciheti tereccuh ediyor (ağır basıyor), ona ilişilmez. Yüz bin maslahat gelse onu tağyir edemez.” şeklinde ifade etmiştir.11

İbadetlerdeki taabbudîlik esasındandır ki, bizler ibadetlere bir ekleme veya çıkarma yapamayacağımız gibi, onların formatlarında da bir değişikliğe gidemeyiz. Zaten ibadetlerimizin Allah katında bir değer ifade etmesi de, onların Cenâb-ı Hakk’ın vaz’ettiği formüllere uygun olarak ve ihlâsla yerine getirilmelerine bağlıdır. Yoksa biz kendi anlayışımıza göre Allah’ın emrettiği şekilden daha mükemmelini, daha meşakkatlisini ortaya koysak bile bunun bir değeri olmaz. Meselâ kurban, belirli özellikleri taşıyan bir hayvanı, tayin edilmiş bir vakitte boğazlamaktır. Burada kurbanın kanını akıtmak esas olduğundan dolayı kurban kesmek istemeyen birisi aynı miktar hattâ daha fazla bir parayı tasadduk etse veya kurbanlık hayvanı boğazlamadan başkasına hibe etse mükellefiyetini yerine getirmiş olmaz. Bu kişi eda ettiği ibadetin Allah katında makbul olması için kurbanın zamanına ve kurbanlık hayvanın özelliklerine de riayet etmek zorundadır.12 

Zekât için de durum bundan farklı değildir. Farz olan zekâtını Kur’ân’da tayin edilen yerlere vermeyen bir kimse, vermesi gereken zekât miktarından daha fazla bir malı infak etse bile günahkâr olur.13 Çünkü kurban ve zekât birer ibadettir ve diğer ibadetlerde olduğu gibi belirli şartları vardır. Bir Müslüman’a düşen neden ve niçin sorularını sormaksızın Şâri tarafından ortaya konulmuş bu şartları yerine getirmektir.14

Bu misâlleri arttırmak mümkündür. Meselâ, namazın niçin günde beş vakit kılındığını, namazların rek’at sayılarının niye daha az veya fazla olmadığını, orucun Ramazan ayında tutulma sebebini, suyun yanında toprağın da hadesten taharette kullanıldığını (teyemmüm), zekât miktarlarının tayinini vs. anlamak mümkün değildir. Özellikle hac ibadetinde yapılan, şeytan taşlama, Kâbe’yi tavaf etme, Safa-Merve arasında yapılan sa’y ve bunların belli sayılarla sınırlandırılması gibi hususlar tamamen taabbudî olup, emr-i İlâhî’ye bakar.

Aslında ibadetler başta olmak üzere diğer taabbudî hükümlerde de birtakım hikmet ve maslahatlar vardır. Ancak taabbudî hükümlerde aklın anlayabildiği hikmetler objektif ve istikrarlı vasıflar olmadığından dolayı, bu alanda kıyas ve içtihat yapılamaz. Dolayısıyla da bu alandaki hükümlerde zamana, şartlara ve mükelleflerin durumuna göre değişikliğe gidilemez. Meselâ, “Namaz kılmanın gerekçesi, Allah’ı tazim etmek ve kulun Allah’a teslimiyet ve bağlılığını arttırmaktır. Dua da bu maksadı gerçekleştiriyorsa, kulun namaz kılmasına gerek yoktur.” türünden yapılacak bir kıyas hiçbir şekilde kabul edilemez. Aynı şekilde yukarıdaki gerekçeyle, Allah’a daha iyi kullukta bulunmak düşüncesiyle namaz vakitleri altıya çıkarılamaz, rek’at sayılarında oynama yapılamaz.15 

İbadetlerin teşri kılınmasının akıl işi olmadığını gösterme sadedinde Hz. Ali ve Hz. Osman’dan rivayet edilen “Bu iş akıl işi olsaydı, mestin sırtı yerine altını meshetmek gerekirdi.”16 sözü oldukça ibret vericidir. Çünkü mestin toz-toprağa bulanan ve pislenen tarafı altıdır. Hâlbuki din mestin üstünü meshetmeyi istemiştir.

Dinde taabbudî dediğimiz, içtihada kapalı, gerekçesini aklın kavrayamadığı sabit ve değişmez hükümlerin bulunması, İslâm’ın akla verdiği önem ve dinin gelişmeye açık olmasıyla telif edilemeyebilir. Ancak İslâm zaman ve şartlara göre her şeyin değil, gerekli olan hükümlerin değişmesini ister. Taabbudî hükümler ise daha çok ibadet sahasıyla ilgili olduğundan, bir mânâda dinin asıllarını oluşturur, istikrarı sağlar ve kendimiz olarak kalabilmemizi temin eder. Diğer yandan dinin insanı aşan akıl üstü bir mahiyetinin olduğunu unutmamak gerekir. Bundan dolayı taabbudî hükümlerin illet ve gerekçelerini ortaya koyarak, başka meselelere kıyas yapma hakkı akla bırakılmamıştır. Buna gerek de yoktur. Bu alanda aklın vazifesi bu hükümlerin hikmetlerini ve insanlara olan faydalarını düşünerek dini daha iyi anlayıp yaşamaya çalışmaktır. 

İbadetlerdeki İmtihan Unsuru ve Kulluk Sırrı
Dinin teşrîinde gözetilen temel hedef, kulların dünya veya ahirete yönelik olan maslahatlarını gözetmektir. Maslahat, faydalı olan şeyleri elde etmek (celb-i menâfi), zararlı olanları da def etmektir (def-i mefâsid).17 İnsan aklı bütün emir ve nehiylerin arkasında yatan maksatları her zaman kavrayamasa da, İslâm’ın bütün hükümleri bu amacı gerçekleştirmeye yöneliktir. İbadetler başta olmak üzere taabbudî alana giren hükümlerde gözetilen maslahatlarda, uhrevî yönün daha ağır bastığını söyleyebiliriz. 

Hâlbuki insan illet ve hikmetini bildiği ve faydası görülen emirleri yerine getirmekte çok zorlanmaz. Özellikle bir emrin yerine getirilmesinde o kişinin dünyevî bir maslahatı varsa, bu emre ittiba etmek daha da kolay olur. Bundan dolayı sırf emre itaatteki inceliği düşünerek kullukta bulunmak nefse ağır gelir. Bu yönüyle taabbudî hükümler kul açısından birer imtihan vesilesidir.18 İnsan ile Allah arasındaki bu münasebet, efendi ile köle arasındaki münasebete benzetilebilir. Kölenin, efendisinden gelen emirleri kendine göre yorumlayarak efendisinin istediği tarzda tatbik etmemesi veya efendisi tarafından yapılması istenilen emirlerin maksadını anlamadığında onları yerine getirmekte ihmalkâr davranması, köle adına tasvip edilemeyecek davranışlardır. Çünkü köleye düşen vazife, emrin altında yatan maksadı ve sebebi anlasın veya anlamasın kayıtsız emre itaat etmektir. 

Diğer yandan taabbudîlik düşüncesiyle yapılan ibadetler ihlâsı netice verir. Çünkü kulun ibadetlerini bu mülâhazaya bağlı götürmesinin mânâsı, dinî hükümlerin altında yatan hikmet ve maslahatlara bakmadan kayıtsız şartsız Allah’ın emirlerine boyun eğmesidir; ibadetlerinin karşılığının bu dünyada değil, cennette sürprizler hâlinde karşısına çıkacağına inanmasıdır. Bu mülâhazalarla hareket eden bir insan, yaptığı ibadetler karşısında beklentisiz olacağından, kulluğunu rıza-i ilâhîye bağlı götürmesi daha kolay olur.

İbadetlerdeki Hikmetler
Hakîm isminin muktezası Allah’ın her iş ve icraatında biz idrak edelim veya edemeyelim, muhakkak pek çok hikmet vardır. Bunların bir kısmı dünyaya bir kısmı da ahirete bakar. Çünkü dinin vaz’edilmesinin esas gayesinin, kulların maslahatlarını gerçekleştirmek olduğunu ifade etmiştik. Kâinatın hiçbir yerinde abesiyete ve başıboşluğa yer olmadığı gibi -hâşâ- Allah’ın emirlerinde de abes bir hüküm bulunmaz. Hattâ dinî hükümlerin ardında yatan bu maslahat ve hikmetleri araştırıp ortaya koymanın İslâm’ın daha iyi anlaşılmasına katkı sağlayacağı, Allah’ın kullarına olan şefkat ve merhametini daha iyi göstereceği ve özellikle imanda derinleşememiş kimseler için bir müşevvik olacağı muhakkaktır. Ancak akıl her zaman ibadetlerdeki bu hikmetleri kavrayamaz veya cüz’î bir kısmını kavrayabilir. Yoksa falan ibadetin hikmeti şudur diyecek olursak, dar aklımızla hikmeti tahdit etmiş, ona bir sınır koymuş oluruz ki, bu da geniş ve engin olanı daraltma demektir.19 Diğer yandan birçok hükmün hikmeti kişilerin anlayış derecelerine göre değişeceği gibi, zamana bağlı olarak ilmin ilerlemesiyle de değişecektir. Hem bir ibadetten gözetilen hikmet, o ibadeti yerine getiren bütün fertlerde ortaya çıkmayabilir. Dolayısıyla hikmetin değişmesiyle illet değişmez. İllet değişmeyeceğinden hüküm de değişmez.

Evet, ibadetleri düşündüğümüzde onlardaki birçok hikmeti bizler görebiliriz. Meselâ, oruç tutmanın, fakirlerin hâlini anlamaya sebep olduğu, nefsi sabra alıştırdığı, nimetlerin gerçek kıymetini anlamaya ve şükre vesile olduğu, sıhhî açıdan bedene faydalı olduğu vs. birçok hikmeti sayabiliriz. Aynı şekilde zekâtı düşündüğümüzde de, bunun zengin fakir arasında bir köprü olduğu, malları temizlediği, insanı cimrilikten uzaklaştırarak onu cömertliğe alıştırdığı ve yine insanın merhamet duygularını geliştirdiği söylenebilir. Bunlar gibi her bir ibadeti düşündüğümüzde birçok hikmet sayabiliriz. Kaldı ki, bu saydığımız hikmetler de bizim akledebildiğimiz ölçüdedir. 

Ancak bizler ibadetlerimizi bu hikmetlere bağlı götürmeyiz. Yoksa sadece hikmet ve menfaatler gözetilerek yapılan şeyler ibadet sayılmayacakları gibi bunlar kişiye sevap da kazandırmazlar. Çünkü ibadetlerin yapılmasındaki sebep ve illet, emr-i ilâhî olduğu gibi bunların neticeleri ve semereleri de ahirette görülecektir. Ancak bu hikmetlerin ibadetleri yerine getirmeye teşvik edici yönlerinin olduğu da bir gerçektir. Anlatmaya çalıştığımız hususu Üstad Bediüzzaman Hazretleri şu veciz ifadeleriyle dile getirmiştir: “Ubudiyet, emr-i İlâhîye ve rıza-i İlâhîye bakar. Ubudiyetin dâîsi emr-i İlâhî ve neticesi rıza-i Haktır. Semerâtı ve fevâidi uhreviyedir. Fakat ille-i gaiye olmamak, hem kasten istenilmemek şartıyla, dünyaya ait faydalar ve kendi kendine terettüp eden ve istenilmeyerek verilen semereler, ubudiyete münâfi olmaz. Belki zayıflar için müşevvik ve müreccih hükmüne geçerler. Eğer o dünyaya ait faydalar ve menfaatler o ubudiyete, o virde veya o zikre illet veya illetin bir cüz’ü olsa, o ubudiyeti kısmen iptal eder. Belki o hâsiyetli virdi akîm bırakır, netice vermez.”20

Taabbudî Hükümlerin Sorgulanması
İslâm’ın bütün hükümlerinin Müslümanların gerek dünyevî gerekse uhrevî maslahatlarını temin etmeye yönelik teşrî kılındığını ve Cenâb-ı Hakk’ın bütün emirlerinde bildiğimiz/bilemediğimiz sayısız hikmetler olduğunu ifade etmiştik. Bunları araştırıp bulmaya çalışmak, İslâm’ın daha iyi anlaşılması ve yorumlanması adına önemli bir husustur. Ancak taabbudî alana giren hükümlerin gerekçeleri bilinemediğinden, bunların illet ve sebebini anlamaya yönelik sorular sormayı ulema hoş karşılamamıştır. İmam Şatıbî, illet ve sebebini aklın kavrayamayacağı ibadetler alanıyla ilgili konularda “neden” ve “niçin” gibi sorular sormayı mekruh addetmiştir. Hayızlı kadının niye namazlarını kaza etmeyip de orucunu kaza ettiği hakkında soru sormayı da buna misâl vermiştir. Zîrâ bu kişi aklının yetmeyeceği bir meseleyi sormaktadır.21

Kadınların hayız zamanında yapamadığı ibadetlerin kazasıyla ilgili olarak Buhârî, Ebu’z-Zinad’ın şöyle dediğini nakleder: “Sünnetler ve hakkın çeşitli şekilleri (şer’î hükümler), çoğu kez insan aklının kavrayamayacağı şekilde gelir. Müslümanların ona uymaktan başka çaresi yoktur. Meselâ hayızlı kadın orucu kaza eder de, namazı kaza etmez.”22 Hz. Âişe de hayızlı kadının orucu kaza ettiği hâlde niçin namazı kaza etmediğini soran bir kadına; “Sen Harûra meşrepli misin?23 Biz orucu kaza etmekle emrolunur, namazı kaza etmekle emrolunmazdık” diyerek cevap vermiştir.24

Netice
Hâsılı, ibadetler yerine getirilirken, -onların ifade ettiği mânâlar ve hikmetler bilinsin veya bilinmesin- değişik mülâhazalara girilmeden sadece ubudiyet ve saf kulluk düşüncesiyle hareket edilmelidir. Allah’ın Hakîm isminin muktezası olarak ibadetlerin bize kazandıracağı bir kısım dünyevî hikmet ve maslahatlar olsa bile, bizim kulluğumuzun hakiki sebebi emr-i İlâhî olmalıdır ve ibadetlerimizin neticesi ve semeresi de bu dünyada değil ahirette olacaktır. İbadetler Allah emrettiği için yapıldığından ve mahiyetleri tam anlaşılamadığından dolayı da, onların arkasında bir kısım sebepler bulmaya yönelik sorular tevcih etmekten kaçınmak gerekir.

*Araştırmacı-Yazar 
ycayiroglu@yeniumit.com.tr

Dipnotlar
1. Bkz. DİA, “Muamelât” ve “İbadet” maddeleri. 
2. İllet, hükmü gösteren veya onu gerekli kılan ya da hükmün kendisine bağlandığı zâhir, munzabıt, objektif vasıf veya gerekçedir. (Bkz., Abdülvehhab Hallâf, İlmü usuli’l-fıkh, s. 71; Abdülkerim Zeydan, el-Veciz fî usuli’l-fıkh, s. 201-206)
3. Şelebi, Ta’lilü’l-ahkam, Beyrut, 1981, s. 229.
4. Bkz. Fethullah Gülen, Kırık Testi, s.32-33; İzz b. Abdisselam, Kavâidü’l-ahkâm, c. 1, s. 19.
5. Mehmet Erdoğan, İslam Hukukunda Ahkamın Değişmesi, İstanbul: Marmara İlahiyat Fakültesi Yayınları, 200, s. 109.
6. Süleyman Uludağ, İslam’da Emir ve Yasakların Hikmeti, Ankara: Diyanet Vakfı Yayınları, 2005, s.23-24.
7. Şatıbi, el-Muvafakat, trc. Mehmet Erdoğan, İstanbul: İz Yayıncılık, 2003, s.304.
8. Abdullah Kahraman, İslam’da İbadetlerin Değişmezliği, s. 9, Akademi Yayıncılık, İstanbul, 2002.
9. “Şüphesiz Allah size ölü hayvan etini, kanı, domuz etini, Allah’tan başkası için kesilen hayvanı haram kılmıştır.” Bakara Suresi, 2/173.
10. Bkz: Fethullah Gülen, Fatiha Üzerine Mülahazalar, s.170-194.
11. Bediüzzaman, Mektubât, Şahdamar Yayınları, s.447.
12. Kaz, horoz, hindi vb. gibi hayvanlar kurban olmazlar. Çünkü hangi hayvanların kurban olacağı Peygamber Efendimiz tarafından ortaya konmuştur. 
13. Şah Veliyullah Dehlevi, Huccetüllahi’l-baliga, c. 1., s. 387.
14. Bkz., Fethullah Gülen, Ümit Burcu, “Kurban Yerine Sadaka”, s. 71-78.
15. Bkz., Abdullah Kahraman, İslam’da İbadetlerin Değişmezliği, s. 11, Akademi Yayıncılı, İstanbul, 2002.
16. İbn Abdişşekur, Müsellemu’s-sübut, 2/315.
17. Abdülvehhâb Hallâf, İlmü usuli’l-fıkh, Daru’l-hadis, Kahire, 2002.
18. Şu âyet-i kerimelerde bu husus açıkça ifade edilmiştir: “Si­zi mut­la­ka im­ti­han ede­ce­ğiz, ta ki içi­niz­den mücahede eden­le­ri, sa­bır ve se­bat gös­te­ren­le­ri or­ta­ya çı­ka­ra­cak ve gösterdiğiniz yararlılıkları imtihan meydanlarında örnek göstereceğiz.” (Muhammed Sûresi, 47/31); “Al­lah, ken­di­si­ni gör­mek­si­zin, gı­ya­bın­da Ken­di­si­ni ta­zim edip ha­ram­lar­dan sa­kı­nan­la­rı mey­da­na çı­kar­mak için si­zi av ne­vin­den bir şey­le imtihan edecektir” (Maide Sûresi, 5/94); “Se­nin ar­zu­la­yıp da şu an­da yö­nel­di­ğin Kâ­be­yi kıb­le yap­ma­mı­zın se­be­bi, sırf Pey­gam­be­rin izin­den gi­den­ler­le on­dan ay­rı­lıp ge­ri­sin ge­ri­ye dö­ne­cek­le­ri mey­da­na çı­kar­mak­tır” (Bakara Suresi, 2/143). 
19. “Öyle de: “Şeairin faidesi, yalnız malûm mesalihtir” denilmez ve öyle bilmek hatadır. Belki o maslahatlar ise, çok hikmetlerinden bir faidesi olabilir. Meselâ biri dese: “Ezanın hikmeti, müslümanları namaza çağırmaktır; şu hâlde bir tüfenk atmak kâfidir.” Hâlbuki o divane bilmez ki, binler maslahat-ı ezaniye içinde o bir maslahattır.” (Bediüzzaman, Mektubât, Şahdamar Yayınları, s.447)
20. Bediüzzaman, Mesnevi-i Nuriye, Şahdamar Yayınları, s.157.
21. Şatıbi, el-Muvafakat, trc. Mehmet Erdoğan, İstanbul: İz Yayıncılık, 2003, s. 324, 
22. Buhârî, Savm 41.
23. Harûra, Hâricîlerin ilk defa toplandığı Kûfe yakınlarındaki bir köyün ismidir. Bundan dolayı Hz. Âişe kendisine soru soran kadına, “sen hâricî misin” demek istemiştir. Çünkü Hâricîler bu konuda icmaya aykırı olarak hayız hâlinde bulunan bir kadının namazlarını da kaza etmesi gerektiğini söylemişlerdir. (Aynî, Umdetü’l-kârî, c. 3, s. 207)
24. Buhârî, Hayız 20.
 

KUR'AN'ı KERÎM ve Ehadis'i Nebevi'yi Anlamada ÖLÇÜLER

Ondört asır önce Hâtemü'1-Enbiyâ'nın kalbine ekilen ve 'tenzil'le O'nun hayât-ı seniyyelerinin son yirmi üç senelik Risaleti döneminde çekirdek halinde toprağa nakşolup; Kendinden sonraki İslâm tarihinde bir ağaç halinde gövdesi üzerinde yükselip çiçek açan. yapraklanıp meyve veren Kur'ân-ı Kerim, yüzyıllarca yeryüzünün üçte birini gölgelendirmesinin ardından insanlığın nefsinde âdeta 'nisyan' karanlığına terkedilmiş ve bunun neticesinde modern Batılının, "insanlığın 'nefs-i emmaresi'nin azgın iştahı, doymak bilmez bir ahtapot halinde tüm yeryüzünü sarmıştır. Bilhassa, önceki asrın sonlarından itibaren bu ahtapotun suratındaki makyajın silinmeğe ve gerçek yüzünün olanca çirkinliği ve dehşetiyle ortaya çıkmaya başlaması üzerine müslümanlar yeniden bu Allah Kelâmı'na yönelme ihtiyacını hissetmişler ve bu Kelâm'ın nasıl ilk günkü tazeliğiyle yerinde durduğunu, "zamanın ihtiyarlamasına karşılık, onun gittikçe nasıl tazelendiğini" görmüşlerdir.
Batı patentli ahtapotun zehiriyle varlığı en derininden yaralanan 'ayakta kalabilen sağları'yla âcil bir şifa arayan insanlığın çâresiz başvuracağı ve büyük bir susuzlukla aradığı devâ, hiç şüphesiz Kur'ân-ı Kerimdir. Ne var ki, Batı'nın altın kupalarda sunulan zehirlerinin müslüman bedenlere kolayca şırınga edilmiş olması bir yana, onları Kur'ân'la karşılaması gereken bazı müslüman 'doktorlar da, bu zehirleri âdeta birer 'panzehir' görüp, Kur'ân'ın bütünüyle şifa verici devâsını onlarla aynileştirme, daha da kötüsü, Kur'ân'ın devasını o zehirlerin elde edildiği tüplerde 'denemek' gibi sakim yollara başvurmuşlardır. Kur'ân'ı anlamak, her şeyden önce onun dış yapısı olan dilini anlamayı gerektirir. Daha sonra, onu yaşamayı, hayata hayat yapmayı gerektirir. Onu zahiriyle, dilini ve bu dilin oturduğu çerçeveyi çok iyi bilen biri, belki belli ölçülerde Kur'ân'ı anlamış sayılabilirse de, bu yalnızca zahirde kalan bir anlayış olmaktan öte gitmeyecektir. Her türlü doğru bilgiyi En büyük Kutlu'nun ifadesiyle "Sahâbe-i Kiram'dan öncekilerin tarihini, sonrakilerin haberlerini ve aramızdaki mes'elelerin çözümünü" çekirdek halinde ihtiva eden Kur'ân'ın asıl varlığını teşkil eden mânâsına ancak, insanın da varlık özünü teşkil ederi mânâsı, yani kalbiyle, ruhuyla varılabilir. Bu da, ona yaklaşan kalbin, onun âyetleriyle temizlenmiş olmasını gerektirir; temizlenmek, onu yaşamakla birlikte yürür. O halde, her müslüman, her Kur'ân talebesi kalbi temizliği, basiretinin derinliği ölçüsünde Kur'ân'ı anlayabilir. Hiç bir zaman, tek bir anlam seviyesine hitab eden monoton bir kitap değildir Kur'ân. O, sınırsız ve ulaşılamayan derinlikte mânâ katmanlarıyla doludur; "bir bahr-ı bipâyândır; bu bahr'dan serçeler de alacağını alır, kartallar da": her biri kapasitesi ölçüsünde alır. Kur'ân karşısında hiç bir insan diğeriyle aynı değildir. Bundandır ki, o, Rasullerin yanısıra ülü'l-emr, evliyâ, zikir ehli. âlimler, İlimde rüsuh sahibi olanlar, dinde tefekkuh ehli, istinbat ehli, rabbâniler, imamlar, Allah'ın ledünnünden ve Kitab'dan bir ilme sahip olanlar'dan söz ettiği gibi, tefekkür, teemmül, teakkul, şuur, tefekkuh, tedebbür, tezekkür gibi melekelerden de söz eder. O halde Kur'ân'ın memelerinden musaffa süt emebilme bahtiyarlığına erişmiş her bir insana düşen, kendi kabına giren miktara bakıp "Kur'an budur" değil de, "benim Kur'ân'dan anlayabildiğim budur" demek olmalıdır.
"Şu büyük Kâinat Kitabının ezeli tercümesi; tekvini âyetleri okuyan çeşitli dillerin ebedi tercümanı; gayb âlemi ve şehâdet kitabının müfessiri; yerde ve gökte gizli İlâhi isimlerin mânevi hazinelerinin keşşâfı; hâdiselerin satırları altında yatan gizli hakikatların anahtarı... İslâmiyet mânevi âleminin güneşi, temeli, hendesesi ve uhrevi âlemlerin mukaddes haritası ve insaniyet âleminin terbiyecisi; beşerin hakiki hikmeti ve insanlığı saadete sevkeden hakiki mürşid ve hâdi; hem bir duâ, hem bir hikmet, hem bir kulluk ve hem bir 'kanun kitabı" olan Kur'ân'ı anlamak ve onu insanlığa takdim edebilmek; aynı şekilde Ehâdis-i Nebeviyeyi de lâyık-i vechile değerlendirebilmek için ehlinin vaz' ettiği ölmez ölçü ve prensipleri bundan böyle şerhetmeğe çalışacağız. Tevfik-i İlahi'nin yâr ve yardımcımız olmasını dileriz.
 

NESH VÂKIASI VE BAZI GERÇEKLER

Kur'ân olsun, İslâm olsun, 14 asır öncesi ve sonraki birkaç asırlık döneme has olmayıp, o günden Kıyâmet'e kadar gelmiş ve gelecek her ferd, her toplum, her zaman, her şart ve her seviye içindir. Hayat, hiçbir zaman durağan değil, sürekli hareket halinde tekâmül eden bir vakıadır. Ferdî ve içtimâî hayatta gel-gitler birbirini takip eder ve hadiseler serâ ile süreyyâ mesafesinde gider gelir; öyleyse bu gel-gitlerin her dairesi, hattâ dairedeki her insan, her şart ve her hadise için ayrı bir hüküm olmak gerektir ve bu hükümler İslâm'ın sadefinde birer dürr halinde mevcuddur. Mühim olan, bu dürrü bulmak, Kur'ân'ın dalga boylarını iyi keşfetmek, onun tek tek her şart, her zaman, her fert ve her seviyeye bakan aydınlatıcı tayfını görebilmektir. Bu yapılamadığı zaman, tartışmaların bunaltıcı havasından kurtulmak da mümkün olmayacaktır.

Nâsih-mensûh mevzuu Kur'ân ilimleri alanında en çok tartışılan mevzulardan biridir. Ebû Müslim el-İsfahanî(1) (Ö.H.322) gibi birkaç âlim dışında Kur'ân'da nesh'in mevcûdiyetini kabûl etmeyen yok gibiyse de, mensûh âyetlerin sayısı konusunda çok çeşitli görüşler vardır. Bir dergi yazısı çapındaki bu incelemede, nesh mevzûuna çeşitli yönleriyle yaklaşılmaya çalışılacak ve kanâat-i âcizânemce Kur'ân'ı ve İslâm'ı anlama hususunda çok mühim bir yeri olan bu mevzû, değişik açılardan irdelenecektir.
Nesh N-S-H fiil kökünden gelir. Kelime mâ'nâsı itibariyle, 'yok etmek, gidermek, değiştirmek' demektir. Günlük dilde, "Güneş gölgeyi neshetti-giderdi"; "İhtiyarlık gençliği neshetti-giderdi" gibi ifadelerde bu kelime mâ'nâları vardır. Ruhların bedenden bedene göçü hurâfesi için kullanılan tenasüh (geçişme) ile, bir kitabı çoğaltmak, kopyesini çıkarmak mâ'nâsındaki 'istinsah' ve çoğaltılmış suret demek olan nüsha kelimeleri de nesh kökünden gelir.(2)
Kur'ân-ı Kerîm'de "Allah, şeytanın attığını iptal eder, giderir (nesheder); sonra da Kendi âyetlerini ihkâm buyurur" (Hacc, 22/52) âyetinde nesh, silme, giderme, yok etmek mâ'nâsında kullanılmakta; "Muhakkak ki işlediklerinizi yazıp çoğaltıyorduk" (Câsiye, 45/29) âyetinde istinsâh; "Ne zaman ki, Musa'nın öfkesi yatıştı ve o zaman levhaları aldı; onların nüshasında Rabb'lerinden korkanlar için hidâyet ve rahmet vardır" (A'raf, 7/154) âyetinde de nüsha kelimesi geçmektedir.
Nesh, Kur'ân ilimleri sahasında ıstılah olarak, 'bir nassın hükmünü sonra gelen bir nassla veya şer'î bir delil ile şer'î bir hükmü kaldırmaktır' şeklinde ta'rif edilir.(3) Neshin ıstılah mâ'nâsıyla Kur'ân-ı Kerîm'de, "Biz, benzerini veya daha iyisini getirmeden bir âyeti neshetmez veya unutturmayız" (Bakara, 2/106) âyetinde ve bunu açıklayıcı olarak da, "Biz bir âyetin yerine başka bir âyeti getirdiğimiz zaman, Allah ne indirdiğini bilirken , 'Sen iftira ediyorsun' derler. Hayır, çokları bilmiyorlar. De ki: "İman edenleri sağlamlaştırmak ve Müslümanlar için de hidâyet ve müjde olmak üzere onu Rûhü"l-Kuds' Rabb'inden hakla indiriyor" (Nahl, 16/101-102) âyetinde geçtiği ifade edilmiştir. Şu kadar ki, ikinci âyette nesh kelimesi yerine, neshi bir mâ'nâda açıklayıcı olarak, 'bir âyetin yerine başka bir âyetle değiştirme' mâ'nâsında 'tebdil' kelimesi kullanılmıştır.
Kur'ân-ı Kerîm'de neshin yanı sıra, 'unutturmak'' da söz konusu edilir. Nitekim, Bakara Sûresi'nin 106'ıncı âyetinde, "nesheder ya da unutturursak" denmektedir. Şu kadar ki, âyette geçen ve 'unutturursak' mâ'nâsı verilen, 'nünsiha kelimesi, Ömer, İbn Abbas, Nehâî, Atâ, Mücahid, Abd İbn Umeyr, İbn Kesir ve Ebû Amr tarafından 'nense'ha şeklinde okunmuştur ki, bu takdirde mâ'nâ, 'ertelersek' demek olur.(4) Alışverişte 'veresiye, geri bırakılmış borç' mâ'nâlarına gelen 'nesle' ve câhiliye döneminde haram ayların yerlerini değiştirme mâ'nâsında kullanılan 'nesî' kelimeleri bu kelimeyle münasebettardır. Kur'ân-ı Kerîm'de ayrıca "Sana okutacağız da unutmayacaksın, ancak Allah'ın dilediği müstesnâ" (A'lâ, 87/6-7) âyetinde unutturmaktan da söz edilmektedir.
Ebû Müslim el-İsfahanî'ye kadar âlimler Kur'ân-ı Kerîm'de umûmiyetle üç türlü neshin varlığına kâildiler:(5)
1. Hükmü neshedildiği halde, lâfzı bakî kalan âyetler. "Her nereye yönelirseniz, Allah'ın vechi orasıdır" (Bakara, 2/215) âyetini, "Yüzünü Mescid-i Haram tarafına çevir" (Bakara, 2/144) âyetinin neshetmesi gibi.
2. Lâfzı neshedilip de, hükmü bakî olan âyetler. Rivayet olarak Hz. Ömer'e isnad edilen recm âyeti buna misal olarak verilmektedir.(5-a)
3. Hem hükmü, hem de lâfzı neshedilen âyetler. "Ademoğlu'nun iki vâdi dolusu malı olsa, bir üçüncüsünü de ister. Ademoğlu' nun iç boşluğunu topraktan başka bir şey doldurmaz. Ancak, tevbe edenin tevbesini Allah kabûl eder" meâlinde bir âyetin var olduğu rivayet edilmekte ve üçüncü tür neshe delil gösterilmektedir.
Müfessirler ilk dönemde mensûh âyetlerin sayısını 260'a çıkarıyorlardı. Mutezilî âlimlerden Ebû Müslim el-İsfahanî, Kur'ân'da neshin olmadığını iddia etti. Merhum Subhi es-Salih, neshi kabûl eden veya etmeyen müfessirlerin bir kısmının, Kur'ân âyetlerinin birbirini ve Sünnet'in de âyetlerin hükümlerini ta'mim, tahsis, tafsil, takyit etmesi gibi mühim gerçekleri neshle karıştırmış olabileceklerini ileri sürer.(6)
Celâleddin es-Suyûtî, Kur'ân'daki mensûh âyetlerin sayısını 20 olarak tesbit etmiştir.(7) Şah Veliyyullah Dehlevî, bu sayıyı 5'e, Türkiye'de Ömer Rıza DOĞRUL da 0'a indirdi. Ömer Rıza DOĞRUL, Tanrı Buyruğu'nda Müslim'in bazı hadislerini mevzû, Suyûtî'yi de pek zayıf ilân ettikten sonra, bütün hadis kitaplarını karıştırdığı halde, nesh hakkında tek bir rivayet bulamadığını belirtir ve Kur'ân'da nesh olmadığını iddia eder.(6-a) "Sana okutturacağız da unutmayacaksın" âyetini delil ittihaz edinir ve arkadan gelen istisnânın nefy ifade ettiğini ileri sürer. Bakara Sûresi'nde neshle ilgili âyetin, Kur'ân'ın, önceki şeriatları neshini ifade ettiği iddiasıyla, neshi Ömer Rıza DOĞRUL gibi dünden bugüne kabûl etmeyenler olmuştur.
Bu tür tartışmalara hiç girmeden, gerek Kur'ân-ı Kerîm'i gerekse nesh vakıasını anlamada "ibnü'l'vakt' olmaktan çıkıp, zamanın te'sirâtından tecerrüd edip, bir gavvas gibi mazinin a'makına girmek, mantığın terazisiyle tartıp, her şeyin menbaını bulmak" gereklidir.(8) Aksi halde, dar kalıpların içinde Kur'ân sadefindeki dürrü bulmak pek mümkün olmayacaktır.
Kur'ân olsun, İslâm olsun, 14 asır öncesi ve sonraki birkaç asırlık döneme has olmayıp, o günden Kıyâmet'e kadar gelmiş ve gelecek her fert, her toplum, her zaman, her şart ve her seviye içindir. Hayat, hiçbir zaman durağan değil, sürekli hareket halinde tekâmül eden bir vakıadır. Ferdî ve içtimaî hayatta gelgitler birbirini takip eder ve hadiseler serâ ile süreyyâ mesafesinde gider gelir; öyleyse bu gel-gitlerin her dairesi, hattâ dairedeki her insan, her şart ve her hadise için ayrı bir hüküm olmak gerektir ve bu hükümler İslâm'ın sadefinde birer dürr halinde mevcuddur. Mühim olan, bu dürrü bulmak, Kur'ân'ın dalga boylarını iyi keşfetmek, onun tek tek her şart, her zaman, her fert ve her seviyeye bakan aydınlatıcı tayfını görebilmektir. Bu yapılamadığı zaman, tartışmaların bunaltıcı havasından kurtulmak da mümkün olmayacaktır.
Şu üç âyete bakalım: "Size gece ve gündüzü iki âyet yaptık. Gecenin âyetini sildik, gündüzün âyetini aydınlatıcı kıldık.." (İsra, 17/12). "Allah, bâtılı siler, hakkı kelimeleriyle yerine getirir" (Şûrâ, 42/24). "Allah dilediğini siler ve dilediğini de yerinde tutar; ana kitap O'nun kalındadır" (Rad, 13/39).
Birinci âyette, gece ve gündüzün âyetinden kast aydınlık ve karanlık olabileceği gibi, İbn Abbas'ın tefsiri üzere, ay ve güneş de olabilir. Buradan, ayın bir zamanlar güneş gibi olduğu fikri doğmuştur. Aynı şekilde, bir zamanlar gece ve gündüzün olmayıp, yalnızca gece ve gündüzden birinin olduğu da anlaşılabilir. Sonradan bu iki âyetten biri silinip karartılmış, diğeri de ışıklı yapılmıştır ki, "Rabbimiz'den bir lütuf arayalım ve yılların sayısıyla hesabı bilebilelim." (İsra, 17/92). İkinci âyette, bâtılın silinip, hakkın yerine getirildiği belirtilmektedir. Bu âyetin birinci âyetle mâ'nâ münasebeti vardır. Gece bâtılı, gündüz de hakkı temsilen kullanılabilir. Tarihte zaman zaman bâtıl, bir köpük şeklinde hakkın üstünde görünebilir; fakat her defasında Allah onu siler ve yerine hakkı hâkim kılar. Demek ki, bu bir defaya has değildir; aynen gece ve gündüz gibi cereyan etmekte ve "O günler ki, Biz onları insanlar arasında döndürür dururuz." (Âl-i İmran, 3/140) âyetinde de ifade olunduğu üzere, bir devri dâim göstermektedir. Üçüncü âyette, gece gibi, bâtıl gibi veya daha başka şeyler gibi, Allah'ın dilediği bazı şeyleri sildiği, bazılarını yerinde bıraktığı ve bunun da ezelî ilminde saklı olduğu ifade edilmektedir.
İşte, nesh vâkıası aynen yukarıdaki âyetlerde açıklandığı şekildedir. Bu, Allah'ın koymuş olduğu bir kanundur ve hem kâinatta, hem insan hayatında ve dolayısıyla hem de İslâm'da cereyan etmektedir.
İslâm'ın insanın ferdî ve içtimaî hayatında gerçekleşme süreci Fetih Sûresinin sonunda bir ekine benzetilir. Bunun için önce, İslâm ekini veya ağacının tohumu olan 'Lâ ilâhe illallah, Muhammedün Rasûlüllah' hakikati, kalp toprağına, ekilecek 'toprak' müsaitse orada kök salacak ve hem ferd plânında, hem toplum plânında gövdesini çıkaracak, yükselecek, dallanacak, zaman zaman budanacak, sonra yaprak-çiçek açacak, en sonunda da meyvesini verecektir. Bu her zaman, her yerde, tek tek her ferd ve her toplum için geçerlidir. Bu yüzden, İslâm'ın her hükmünü aynı şekilde değişik şartlarda herkese ve her topluma uygulamak büyük hatadır.
Bir gün bir sahabî Rasûlullah'a gelir ve "en hayırlı amel hangisidir ya Rasûlallah?" diye sorar. Cevap, "Allah'a iman" olarak gelir. Bu soru onlarca sahabî tarafından farklı zamanlarda Allah Rasûlü'ne sorulur ve cevaplar ekseriyetle değişik verilir. Namazın en fazla önem kazandığı, ''Sabır ve namazla Allah'tan yardım istenilmesinin" (Rad, 2/45, Bakara, 2/153) en çok gerekli olduğu bir zamanda namaz en hayırlı ameldir; hicretin önceliği aldığı bir zamanda hicret, zekâtın önceliği aldığı bir zamanda zekât, anne-babaya itaatin her şeyin üstüne çıktığı bir zamanda anne-babaya itaat ve bir durumda da hacc-ı mebrûr en hayırlı amel olur. Aynı şekilde, zekâtla mükellef olmayan bir kişi için "en hayırlı amel zekâttır" denmeyeceği gibi, hacca gidecek durumu olmayan kişi için de "en hayırlı amel, hacc-ı mebrûrdur" denmez. Bütün bunlarda, kişilerin husûsî durumları, İslâm ağacının hangi merhalede olduğu, toplumun İçinde bulunduğu şartlar ve zaman, ayrı ayrı pay sahibidir.(9)
Açıklamalarımızı misâllendirecek olursak:
İslâm'ın tebliği sürecinde henüz iman etmemiş bir insana "içki içme, kumar oynama, çalma" demek abes olabilir. İslâm'ın tevhîdî plânda hâkim olmadığı, kalb ve kafalara henüz tam olarak hükmetmediği, kendine has iktisadî ve içtimâî nizamını henüz kurmadığı bir dönemde, İslâmî hadleri uygulayacak bir makam da henüz olmadığından, hadler devreye konamaz. Bu çerçevede, meselâ, zina eden kadınların Allah, haklarında bir yol açıncaya kadar evlerde hapsedilmesini Kur'ân emreder. Bilâhare, bunlara 100 değnek vurulması hükmü getirilir ve böylece hapsetme hükmü neshedilmiş olur. Bu hükümde, kadınların hür mü cariye mi, evli mi, bekâr mı olduğu tasrih edilmemiş, fakat sünnet, evliyken zina edenlerin recmini teşri' ile hükmü tafsil etmiş ve söz konusu hükmün bekârlar hakkında olduğunu ortaya koymuştur. Bu hüküm, kıyâmete kadar bakîdir fakat, İslâm yurdunda irtidad başgösterecek olur ve İslâm hayata hâkim olamazsa bu hüküm uygulanma imkânı bulamaz.
Yine, cihad, İslâm'ı yaşayıp yaşatma mücadelesine verilen addır. Bu, gerektiğinde sözle olur; gerektiğinde kalble, gerektiğinde elle olur. Elle, kılıçla yapılan cihadın adı 'kıtâl'dir. Kur'ân, 'kıtâl'e ancak Medine'de izin vermiştir. Böylece, Mekke'de kıtâlin yasak olması hükmü neshedilmiştir ama, bu daha sonra dünyanın herhangi bir yerinde, hattâ her yanında Mekkî şartların yeniden dirilmeyeceği mâ'nâsına gelmez. Bundandır ki, neshedilen hükümlerin lâfızları Kur'ân'da kalmıştır ve bunların elbet, belki de her zaman uygulanma şartı doğacaktır. Zamanı gelir, 'kıtâl' gerekir, zamanı gelir, 'kıtal'e izin olmaz; sözlü tebliğ şart olur. Bu, şartlara ve zamana göre değişiklik gösterebildiği gibi, aynı dönemde ve aynı şartlarda bazı kişilerin husûsî durumlarına göre de değişebilir. Mü'minlerin bazıları olur ki, en hassas yerlerde bulunurlar ve ağızlarını hiçbir zaman açmamaları, onlar için cihadın en efdâli haline gelir.
Kur'ân, bazen neshin illetini de söyler. Meselâ, bir dönem için "kâfirler üzerine ezici bir üstünlük sağlayıncaya ve husûsî plânda, savaş meydanında onları ezinceye kadar esir almanın yakışık almayacağını" ifade eder (Enfal, 8/67). Bu üstünlük sağlanınca da esir almakta beis olmaz. Fakat, öyle zaman olur, günler öyle dolaşır gelir ki, mü'minler yeniden henüz esir almanın caiz görüleceği üstünlük noktasına henüz erişmemiş olurlar. Bu noktada, esir almadan öldürme hükmü yeniden devreye girer.
Bir diğer, tipik misâl, zekât karşısında müellefe-i kulûbun durumudur. Sünnetin bile Kur'ân'ı neshedip neshedemeyeceği tartışmalı olduğu halde, Hz. Ömer'in müellefe-i kulûbu zekât verilecek sekiz sınıfın içinden çıkardığı bazı âlimlerce ileri sürülmüş, hattâ kabûl görmüştür. Hz. Ömer, Hz. Ebû Bekir'in hilâfeti döneminde, Rasûlullah'ın kendi zamanında zekâttan pay verdiği müellefe-i kulûb'dan iki kişiye artık zekât ödenmesine karşı çıkmıştır. Aslında bu hâdise bir nesh hadisesi değildir. Ne kadar aziz ve büyük de olsa, Hz. Ömer'in Kur'ân'ı ve sünneti neshedemeyeceği ortadadır. Fakat, Kur'ân'ın rûhunu iyi kavramış bulunan Hz. Ömer'in bu davranışı, neshin mantığı gereğidir. Bu iki kişi, Hz. Peygamber (sav) zamanında müellefe-i kulûbun içine girdiği halde, Hz. Ebû Bekir zamanında girmiyorlardı ki, kendilerine zekât verilsin. Müellefe-i kulûb, kalbleri İslâm'a ısındıracakları ve şerlerinden emin olunması gereken kişileri içine alır. Hz. Ömer'in zekâttan düştüğü kişiler bu ikinci sınıftandı ve artık, Hz. Ömer'in de ifade ettiği üzere, İslâm'ın onlara ihtiyacı yoktu. Acaba, en az yüz yıldır Müslümanlar Hz. Ebû Bekir, Hz. Ömer dönemini mi yaşıyorlar ki, müellefe-i kulûb ebediyen ortadan kalkmış olsun? Aynı şekilde, Hz. Ömer, hattâ Yavuz ve Kanunî dönemlerinde bile dünyanın her yanında müellefe-i kulûb bulunabilirdi. Herkes Müslüman oluncaya kadar -o da olacaksa- müellefe-i kulûb müessesesi devam edecektir.
Demek oluyor ki nesh, İslâm'ın dinamizmini, her zaman, her şartta, her kişiye uygulanabilir ve her mes'eleye cevap verebilirliğini ortaya koyan çok mühim bir vakıadır. Bunu başka şekilde anlamak, bir yanda neshi bütünüyle reddetmek ve karşı yanda Kur'ân-ı Kerîm'de her zaman için Kıyamet'e kadar ve mutlak mâ'nâda mensûh âyetlerin varlığını kabûl etmek, kanaat-i âcizanemce, İslâm'ı en açık ve bilinmesi gerekli en hayâtı bir yanından mahrum bırakmak demek olur. Bu yüzden, İslâm'ın bu ilk şaşaalı asırlarında mensûh âyetlerin sayısını 260'a çıkarmak da, İmam Süyûtî'nin bu sayıyı 20'ye, Şah Veliyullah Dehlevî'nin 5'e indirmesi de herhalde yanlış ve birbirine zıt şeyler olmasa gerektir. Bu büyük imamlardan her biri mes'eleyi kendi zaman ve şartlarında değerlendirmiş olabileceği gibi, şu önemli hususu da nazara almış olabilirler:
Kur'ân-ı Kerîm'in âyetleri -ahkâm âyetleri dahil- hiçbir zaman tek bir mâ'nâya hamledilmez. Melekût âleminin hakikatları, şu madde âleminde, şarta, kişiye, zamana, renge, aynaya göre izafiyet arzetmektedir. Âyetlerin de bu şekilde şarta, kişiye, döneme, aynaya, renge bakan yönleri vardır. Bu sebeple, mensûh kabûl edilen bazı âyetler öyle mâ'nâları bünyesinde taşımaktadır ki, o âyet, o mâ'nâ katmanlarıyla Kur'ân'ın bütünlüğü İçinde çok mühim bir yer İşgal eder. Meselâ, "Her nereye yönelirseniz, Allah'ın vechi orasıdır" âyetinin, "Yüzünü Mescid-i Haram'a çevir" âyetiyle nesholduğu ileri sürülmektedir. Fakat, mensûh kabûl edilen bahis mevzûu âyetin ahkâm ifade etmesi, sadece bir yönüyledir. -Kaldı ki, Efendimiz (sav) Mescid-i Haram'dan önce herhangi bir tarafa değil, yine tek bir yöne, Kudüs tarafına yönelerek namaz kılıyorlardı; bu yüzden, bu âyetin kıble hükmü ihtiva edip etmediği bile tartışılabilir. Âyet, ayrıca, yönlerin izafîliği, Allah'ın her türlü yönden ve bir yönde bulunmaktan münezzeh olduğu ve asla mekâna tabi olmadığı, yeryüzünde kıble için tek bir yöne değil, namaz kılınan yerin Kâbe ile olan pozisyonu gereği her yöne yönelindiği, doğu-batı-güney-kuzey bütün yönlerin ve mekânın Allah'a ait olduğu, Nûr âyetinde de ifade olunduğu üzere, Allah'ın nûrunun, Kur'ân'ın ve İslâm'ın şark, garb gibi tek bir yöne ircâ edilemeyeceği ve zaman-mekân üstü olduğu, her yerde ve her şekilde Allah'ın rızasını kazanmaya bir yol bulunduğu, kişinin istediği zaman, istediği yerde ve her halükârda, arada hiçbir aracı olmaksızın yüzünü Allah'a çevirip O'nunla temasa geçebileceği, dünyanın her yanında Allah'tan gelmiş hakikatlerin bulunabileceği gibi ilk etapta akla gelen daha pek çok mâ'nâlara da muhtemeldir ki, mensûh âyetlerin sayısını bir hayli kısan âlimlerimiz, bu hususları da haklı olarak göz önüne almış olabilirler.
Netice olarak, ifrat da tefrit de zararlıdır; ehl-i hakikat belli zaman ve mekânla sınırlı olmamalıdır. Kur'ân'a yaklaşmada seleften a'zamî ölçüde istifade edilmekle beraber, onlara takılıp kalınmamalı ve Kur'ân'ın en karanlık noktalara da ışık tutan aydınlığını sonuna kadar keşfedebilmek için zamanı, mekânı, çevreyi, şartlan, husûsî durumları, İslâm'ın cihanşümullüğünü her zaman göz önüne almalı, her sahadaki ilmî gelişmeleri yakından takip etmeli; tefekkür, teemmül, tedebbür, teakkul, tefakkuh gibi Kur'ân'ın sıkça üzerinde durduğu melekeler sonuna kadar kullanılmalıdır.

DİPNOTLAR
1. Asli adı Muhammed b. Bahr'dır. Ebu Müslim el-İsfahanî ismiyle meşhurdur. Mu'tezile âlimlerinin büyüklerinden biridir. H.322'de vefat etti. En önemli eseri, Camiut-Te'vil'dir. (Subhi es-Sâlih, Mebâhis, s. 262)
2. Ragıp el-İsfahanî, el-Müfredat, s. 746-47, (İst. 1986, Kahraman Yay.)
3. Doç. Dr. Suat YILDIRIM, Kur'ân-ı Kerîm ve Kur'ân İlimlerine Giriş. s. 19,(İst, 1983).
4. E. Hamdi YAZIR, Hak Dini, Kur'ân Dili, I, 380 (İstanbul 1983, Azim Bsk.)
5. Zerkeşî, el-Burhan, H, 41-47
5a. Hadis için bkz.; Müsned, V/183; Darimî, II, 179; Müstedrek, IV, 360.
6. Subhi es-Sâlih, Mebahis, 259-274 (1990 Beyrut 18, Bsk.) Terc., Kur'ân İlimleri, s. 204-217, ç., S. Şimşek, (Konya - Hibaş yay. Ts.)
6a. Doğrul, Tanrı Buyruğu, İstanbul 1980 s. LXXXVl-XCI (4.Baskı)
7. Suyutî, el-İtkân, 11, 30 vd. (4. Bsk. 1978 - Mısır- el-Halebî Bsk.)
8. B. Said Nursî, Muhakemât, 5. Mukaddeme
9. Bu konuda Prof. Dr. İbrahim Canân'ın hazırladığı ve Ebedî Risâlet Sempozyumuna sunduğu basılmamış tebliğinde doyurucu malumat vardır. (Y.Ü.)


.

Kur'an ve Hadisler Işığında Yalan ve Zararları

Giriş

İnsanlar arasındaki ilişkiler sevgi, saygı ve güvene dayanır. Doğruluk ve doğru söylemek toplumu kaynaştırırken, doğru ve dürüstlüğün tersi olan yalan ve yalancılık ise insanlar arasındaki saygı ve güveni, dostluk ve arkadaşlığı ortadan kaldırır, hakların kaybolmasına, adaletin yerini zulmün almasına sebep olur.

Haklının yerini haksız, haksızın yerine haklı geçer. Bîr çok ocaklar yalan dolayısıyla söner, servetler mahvolup gider, insanlar arasındaki karşılıklı güven, sevgi ve saygı duyguları yerlerini kuşku, kin ve düşmanlığa bırakır. Bu yüzden kanlar dökülür, cinayetler işlenir.

Bunun içindir ki atalarımız yalancının bir gün, hem de çok geçmeden foyasının, yalanının ortaya çıkacağını anlatmak için: Yalancının mumu yatsıya kadar yanar, demişler, yalancıya kimsenin güvenmeyeceğini anlatmak için de: Yalancının evi yanmış hiç kimse inanmamış, diyerek, yalan ve yalancılığın iyi bir şey olmadığını özlü bir şekilde anlatmışlardır. 

Yalan veYalancılık Ne Demektir?

Kur anî bir kelime olarak kizb, yalan ve yalancılık demektir. Dilimizde kizb kelimesi tekzip etmek , tabirinde geçer; tekzip etmek , yalanlamak demektir. Yalan ve yalancılık, karşısındakini aldatmak maksadıyla söylenen ve gerçeğe uymayan söz ve bu sözü söylemektir. Sıdkın, doğruluğun zıddıdır. 

Kizb, değişik türevleriyle Kur an da üç yüzden fazla âyette geçmekte, Allah Teâlâ (c.c.), Yalan sözden sakınınız! (Hac, 22/30) buyurmaktadır.

Dinimiz yalan ve yalancılığı kötü huyların ve günahların en büyüklerinden kabul eder ve şiddetle reddeder. Münafık ve kafirlerin özelliğinin de yalan ve yalancılık okluğunu belirtir.

Allah adına yalan söyleyen ve hak kendisine geldiği zaman onu yalanlayan kimseden daha zâlim kim vardır? Kâfirler için Cehennem de yer mi yok? (Zümer, 39/32)

Yalan, bir çok büyük günahla irtibatlıdır. Çoğunlukla diğer büyük günahlar müstakil, tek başına olduğu hâlde yalan ise neredeyse hepsiyle irtibatlıdır. Meselâ, gıybet, dedikodu yapan yalan söyler, içki içip aklını, şuurunu kaybeden yalan söylemeye çok müsaittir. Kumar oynayan, kaybettiklerini almak için yalanla içli dışlıdır. Zina yalanlarla dolu bir büyük günah çeşididir. Bühtan, iftira suçunda yalan olmadan olmaz. Allah Resûlü (s.a.s.), Müslümanlardan hırsızlık, zina, içki gibi had cezası gerektiren en ağır suçları işleyenlerin bile Cennet e girebileceğini belirtir, fakat yalanı Müslüman a bir türlü yakıştıramaz. Çünkü kizb, (yalancılık) küfrün esasıdır, kizb nifakın (münafıklığın, iki yüzlülüğün) birinci alâmetidir, kizb Kudret-i İlâhiye ye (Allah ın gücü ve kuvvetine) bir iftiradır, kizb hikmet-i Rabbaniye ye zıttır. Yüksek ahlâkı tahrip eden kizbdir, İslâm âlemini zehirlendiren ancak kizbdir, insanlık âleminin ahvalini fesada veren kizbdir, insanları kemalâttan (manevî-ahlâkî terakkiden) geri bırakan kizbdir, İslâmiyet in esası doğruluktur, sıdktır, imanın hassası (özü, özelliği) sıdktır, bütün kemalâta götüren doğruluktur, yüce ahlâkın hayatı doğruluktur.. (Nursi, 93)

Yalan sözden sakınınız (Hac 22/30). Ey İman edenler! Allah tan korkun ve doğru söz söyleyin (Ahzâb 33/70).

İçinde kuşku uyaran şeyleri bırak, terk et (kuşku olmayan bir iklimde yaşa). Doğruluk insanın içinde itmi nan (tam inanma, kalbin tatmin olması) ve oturaklaşma hâsıl eder. Yalana gelince burkuntudur, bulantıdır. (Tirmizî, Kıyame , 60)

Dâima doğruluğu araştırın; doğrulukta helâkinizi görseniz bile. Ancak muhakkak ki doğrulukta sizin kurtuluşunuz vardır. (Kenzü l-Ummal, 3/344)

Doğruluktan ayrılmayınız. Doğruluk sizi birr e, o da sizi Cennet e götürür. Kişi doğru olur ve daima doğruyu araştırırsa Allah katında sıddîklardan yazılır. Yalandan sakının. Yalan insanı günaha, o da Cehennem e götürür. Kişi durmadan yalan söyler ve yalan araştırırsa Allah katında yalancılardan yazılır. (Buhari, Edeb , 69)

Allah Resûlü (s.a.s.), etraftaki hükümdarlara İslâm a davet mektupları gönderiyordu. Bu mektuplardan birini de Roma imparatoru Hirakl e (Hireklius) göndermişti. Hirakl, mektubu baştan sona okudu. O sırada Şam bölgesinde bulunan Ebû Süfyan ı çağırttı ve aralarında şu şekilde bir konuşma oldu.

-O na en çok uyanlar kimlerdir, zenginler mi, fakirler mi?
-Fakirler.
-Hiç O na inananlardan dönenler oldu mu?
-Şimdiye kadar hayır.
-Artıyorlar mı, eksiliyorlar mı?
-Her geçen gün biraz daha artıp çoğalıyorlar.
-Hayatında hiç yalan söylediğini duydunuz mu?
-Hayır, O nu hiçbirimiz yalan söylerken duymadık.

Ve işte mektubun tesirinden sonra henüz Müslümanların en amansız düşmanı olan Ebû Süfyan dan aldığı bu cevaplarla çarpılan Hirakl, kendini tutamayarak şöyle dedi:

-Bir insanın bunca zaman, insanlara yalan söylemekten kaçınıp da Allah a karşı yalan söylemesi düşünülemez. (Buharî, Bed ül-vahy , 6)

Bana altı şey hakkında tekeffülde bulunun (söz verin) ben de size Cennet i tekeffül edeyim; 1- Konuştuğunuzu zaman doğru konuşun; 2- Söz verdiğinizde sözünüzü yerine getirin; 3- Emânete hıyanetlik yapmayın; 4- Apış aranızı koruyun; 5- Gözlerinizi harama kapayın; 6- Ellerinizi haramdan uzak tutun. (Müsned, 5/323)

Kim bana çeneleri ile bacakları arasındaki şeyler hususunda garanti verirse ben de ona Cennet hususunda garanti veririm. (Buharî, Rikak , 23; Tirmizî, Zühd , 61)

Allah Resûlü (sallallahu aleyhi ve sellem), Size büyük günahların en büyüğünü haber vereyim mi? buyurmuş ve bunu üç kere tekrar etmişlerdi. Evet. deyince: Allah a şirk koşmak, anne-baba haklarına riayetsizlik, cana kıymak! buyurdular. Bu sırada dayanmış durumda idi, yere oturup:

Haberiniz olsun! Yalan söz, yalan şahitlik. dedi ve bunu o kadar tekrar etti ki, Keşke kesse artık! temennisinde bulunduk. (Buharî, Şehadet , 10; Müslim, İman , 143)

Yalanla İman Birarada Olur mu?

Ehl-i Sünnet e göre, kebîre, yani büyük günah işleyen kimse imandan çıkmaz ve küfre düşmez. Yalan sahibi mü mindir, kâfir değildir. Çünkü iman tasdikten ibarettir ve amel imandan bîr cüz değildir. Ancak işlenen günahı helâl saymamak, onu hafife ve alaya almamak şarttır. Haram olan günah meselâ yalan, helâl sayılırsa -Allah korusun- küfre düşülür.

Kişi zina edince iman ondan çıkar ve başının üstünde bir bulut gibi havada durur. Zinadan çıkınca iman kişiye geri döner. (Ebu Davud, Sünnet , 16; Tirmizî, İman , 11) Zina eden bir kimse, zina yaptığı sırada mü min olarak zina yapmaz, hırsız da çaldığı sırada mü min olarak hırsızlık yapmaz; içkici, içki İçtiği sırada mü min olduğu hâlde içki içmez; insanların, onun yüzünden gözlerini kendine kaldıracakları kadar nazarlarında kıymetli olan bir şeyi mü min olarak yağmalamaz. (Buharî, Mezalim , 30; Müslim, İman , 100)

Ehl-i Sünnet âlimleri hadiste kastedilen imanın kâmil mânâda iman olduğunu, -inkâr olmadığı sürece- kâfir olmadığını açıklarlar. Yalan söyleyenin de kâmil mânâda gerçek iman sahibi olmadığını belirtirler. Ancak ibadetlerden hiçbirini inkâr etmemesi, hepsinin doğruluğuna inanması gereklidir. (Aydüz, 26)

Müslüman, yalan ile imanın bir arada bulunamayacağını bilip yalandan kaçınarak doğruluğun temsilcisi olmalıdır. (Bkz. Müsned, 2/353)

Günlük Hayatta Yalan

Yalan, bir şeyin, gerçeğinin tersine, zıddına beyanda bulunma demektir ve dereceleri de oldukça çoktur. Bunlardan bir kısmı açık yalandır.

Diyelim ki önümüzde duran bir kırmızı halı var. Konuşurken mavi halı serili demek açıkça bir yalandır. Çünkü söylediğimiz söz gerçeğe uygun düşmemiştir. Diyelim ki saat dokuza üç dakika var. O sırada birisi size saatin kaç olduğunu sordu. Siz de Saat dokuz. dediniz, işte bu bir yalandır. İşin doğrusu o esnada saatiniz kaçı gösteriyorsa onu aynen ifade etmektir. Bir kısım beyanlar da vardır ki, onlar da gizli yalan sayılırlar. Meselâ, Allah rızası için yapılan işlerde, başkalarının kuvve-i mâneviyesini takviye adına anlatılan şeyler bazen abartılarak anlatılır; bu bir mübalâğadır ve zımni, gizli yalandır. Hattâ bu gibi yalanlar, mübalâğalar gayrelullaha dokunabilir, dolayısıyla da o işin bütün bütün bereketini de alıp götürür. Bundan başka da ruhlar ve ruhaniler de bundan ızdırap duyarlar. Kalbî ve ruhî hayat hazan görmüş gibi yaprak yaprak sararır ve solar. Şimdi eğer bir insan bu türden bile olsa. yalan söylüyorsa, o insanda münafıklıktan bir alâmet var demektir. (Gülen, 2/277)

Ey iman edenler! Allah tan korkun ve doğru söz söyleyin. (Yalan söylemeyip doğru söylerseniz) Allah işlerinizi düzeltir ve günahlarınızı bağışlar. (Ahzâb, 33/70-71)

Yalan, Münafığın Özelliği mi ?

Dil ile şehadet kelimesini veya kelime-i tevhidi söylediği hâlde, kalbi söylediğini tasdik ermeyen ve inanmayan kimseye münafık denir.

Münafık; sözü özüne uymayıp, olduğundan farklı göründüğünden gizli kâfir olup, asla mü min ve Müslüman değildir. İnsanlardan bazıları da vardır ki, inanmadıkları hâlde Allah a ve Âhiret Günü ne inandık derler. (Bakara, 2/8)

İnsanların inkâr bakımından en tehlikelisi münafıklardır. Onlar yalancıdırlar, imanları sözlerindedir, kalplerinde değil. Dünyaya ait bir menfaatlerinden veya benzeri başka maksatlardan dolayı Müslüman gözükürler.

Münafık olup da Müslüman olduklarını söyleyenlerin iç dünyasını araştırmak doğru değildir. İç dünyaları hakkında kesin hüküm veremeyeceğimizden ve insanların iç dünyasını araştırmaktan men edildiğimizden dolayı dünyada Müslüman gibi işlem görür, cezaları ise Âhiret e kalmıştır.

Şüphe yok ki münafıklar, Cehennem in en alt katındadırlar (derk-i esfel). Artık onlara asla bir yardımcı da bulamazsın. (Nisa, 4/145)

Dört özellik vardır; kimde bu özellikler bulunursa o kimse halis münafıktır. Kimde bunlardan biri bulunursa, onu bırakıncaya kadar kendinde nifaktan bir özellik var demektir: Emanete hıyanet eder. Konuşunca yalan söyler. Söz verince sözünde durmaz. Husumet edince, kıskanınca haddi aşar. (Buharî, İman , 24; Müslim, İman , 106)

Yalancılar Defterine Yazılmak ve Kalbin Kararması

Peygamberimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) şöyle buyuruyor:
Doğruluk insanı Allah ı razı edecek iyiliğe götürür. İyilik de İnsanı Cennet e götürür. Kişi doğru söyler ve doğruyu arar da sonunda Allah indinde sıddîk=doğru sözlü diye kaydedilir. Yalan da kişiyi haddi aşmaya götürür. Haddi aşmak da ateşe, Cehennem e götürür. Kişi yalan söyler ve yalanı araştırır da sonunda Allah ın indinde yalancı diye kaydedilir. (Buharî, Edeb , 69; Müslim, Birr , 102-103)

Kul yalan söylemeye ve yalan söyleme niyetini taşımaya devam edince bir an gelir ki, kalbinde önce siyah bir nokta belirir. Sonra bu nokta büyür ve kalbinin tamamı simsiyah olur. Sonunda Allah nezdînde ‘yalancılar arasına kaydedilir. (Muvatta, Kelâm , 18)

İnsanları Güldürmek için Yalan Söylemek

İnsanları rencide edip üzmek elbette doğru değildir; İslâm âlimlerine göre, insanlara karşı mütebessim olmak güzel ve hoş karşılanmış, kahkaha atarak gülmenin ise kalbi öldüreceği belirtilmiştir.

İnsanları güldürmek için mizah tarzında komik konuşanlara Hz. Peygamber (sallallahu aleyhi ve sellem) şöyle buyurmuştur: Yazıklar olsun o kimseye ki, insanları güldürmek için konuşur ve yalan söylerler! Yazık ona, yazık ona! (Ebu Davud, Edeb , 88; Tirmizî, Zühd , 10)

Anne ve Baba nın Çocuğuna, Kişinin Eşine Yalan Söylemesi

Bir öğretmen derse geç gelen öğrencisine Niye geç kaldın? diye ısrarcı bir şekilde her zaman soruyorsa öğrenci de her defasında değişik mazeretler uydurup -Allah korusun- yalan söylemesine vesile olabilir. Âyet ve hadisler bizlere iyi veya kötü şeylere vesile olanların o iyi veya kötülükten payları olduğunu söyler. (Bkz. Nisa, 4/85)

Anne veya baba da çocuğu ile iyi iletişim, iyi bir diyalog kuramazsa -Allah muhafaza- onları yalan söylemeye itebilir. Anne veya baba çocuğunun yanında yalana asla ve asla yer vermemeli, iyi bir örnek olmalıdır.

Telefonda bizi arayan birine görüşmek istemediğimizde Evde yok de, evde yok de! diye söylettiğimiz çocuğumuz, bizi yalancı olarak telâkki edecek, hiçbir zaman anne ve babasını örnek almayacaktır. Bu şekilde hareketlerin yalan günahı aldığını Peygamberimiz açıklıyor.

Abdullah b. Amir anlatıyor: Bir gün Allah Resûlü evimizde otururken, annem beni çağırdı ve: Hele bir gel sana ne vereceğim dedi. Aleyhissalâtü vesselâm, anneme:

Çocuğa ne vermek istemiştin? diye sordu. Annem de, Ona bir hurma vermek istemiştim. deyince:

Dikkat et! Eğer ona bir şey vermeyecek olursan üzerine bir yalan yazılacak! buyurdular. (Ebû Davud, Edeb , 88)

Evlilik, doğruluk ve dürüstlük üzerine kurulur ve yürür. Toplumun temel taşı aile yuvasının devamı ve tamiri için, aldatmak için olmaksızın iyi niyetle yalan söylenebileceği belirtilmiştir. Bir adam Peygamberimiz e gelerek: Ey Allah ın Resûlü, ben eşime yalan söyleyebilir miyim? diye sordu: Peygamberimiz de: Yalanda hayır yoktur. buyurdular. Söz verme ve yararı için söylememe ne dersiniz diye tekrar sorunca Peygamberimiz {sallallahu aleyhi ve sellem): Öyleyse sana bir vebal yok. buyurdular. (Muvatta, Kelâm , 18)

Peygamberimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) buyurdular ki: Ey insanlar, pervanenin ateşe atılması gibi sizi yalanın peşine düşmeye sevkeden şey nedir? Hâlbuki, üç yer hariç yalanın her çeşidi Âdemoğluna haramdır. Bu üç yere gelince: Kişinin rızasını sağlamak için eşine yalanı; harpte söylenecek yalan; İki Müslüman ı barıştırmak niyetiyle söylenen yalan. (Tirmizî, Birr , 26)


Çocukların Yalanı Öğrenmesi

Temiz fıtratta olan çocuklar asla yalan söylemez. Ebû Hureyre (r.a) anlatıyor: Hz. Peygamber (aleyhissalâtü vesselâm) Her doğan İslâm fıtratı üzere doğar. buyurdu ve sonra da Şu âyeti okuyun! dedi: Allah ın yaratılışta verdiği fıtrat... (Rûm, 30/30)

Sonra Resûlullah (s.a.s.) sözünü şöyle tamamladı: Öyle iken ana babasıdır ki onu yahudileştirir veya hırstiyanlaştırır veya mecusileştirir. Nitekim hayvan, derli toplu bir hayvan yavrular, içlerinde bir inenmiş (burnu veya diğer organları kesilmiş) görür müsünüz? (Ebu Davud, Edeb , 88; Tirmizî, Zühd , 10)

Hadisin bir başka rivâyeti de şöyledir; Her insanı annesi ‘fıtrat üzere dünyaya getirir. Bundan sonra anne babası onu yahudi, hıristiyan veya mecusi yapar. Eğer anne babası Müslüman ise, çocuk da Müslüman olur. (Buharî, Tefsir , 30; Müslim, Kader , 6)

Bu hadiste kişinin kazanacağı dinî, meslekî, ilmî vs. her çeşit şahsiyette terbiyenin, özellikle anne-babanın rolüne vurgu yapılmakta ve genel bir durumdan söz edilmektedir. Yoksa her anne-babası Müslüman olan çocuğun da ileride Müslüman olacağı veya kalacağı veya yahudi, hıristiyan, mecusinin çocuğunun bir gün gelip Müslüman olmayacağı kastedilmemektedir.

Gazali, temiz fıtratı şöyle izah etmektedir; Her çocuk sağlam bir fıtratla ve mutedil olarak, yani saf. her şeyi almaya kabiliyetli olarak doğar. Yöneltileceği her şeyi yapmaya hazırdır. (Gazalî, 3:55-56)

Bu ifadelerde çocuğun eğitiminin önemi anlatılmakta, temiz, saf ve duru bir yapıda olan çocuğun anne baba ve çevre doğru veya yanlış eğitimle, terbiyeyle iyi veya kötü yapmaktadır. (Öcal, 28) İslâm eğitimcileri, çocuk terbiyesini doğum olayının da öncesine götürmektedirler. Anne babanın yetişme tarzına, özellikle annenin hamilelik dönemindeki ruhî hayatına, aldığı gıdanın helâl olmasına varıncaya kadar her şeye inceden inceye dikkat etmekte, doğumdan sonra da anne baba ve çocuğun aldığı gıdaların helâl ve temiz olmasından başlayarak her tür konuşma ve davranışlara varıncaya kadar her şeye dikkat edilmesi gerektiği hususunda ısrar etmektedirler. (Canan, 52)

Her doğan çocuk aynı yaratılış üzeredirler, aynı temel kapasite ve temayüllere sahiptirler. Doğuştan masum, günahsız düzgün bir fıtratta olan çocuklar anne-baba ve çevrenin yönlendirmesiyle değişmekte, iyi veya kötü olmaktadırlar. (Topaloğlu, 3:476-477) Temiz fıtratta, yaratılışta olan çocuk anne, baba, öğretmen, çevre (akrabalar, dayı, amca vs. komşular)dan yalanı öğrenmektedir.

Melekler,Yalancıdan Uzaklaşır mı?

Meleklerin insanlardan uzaklaşmasını Ehl-i Sünnet âlimleri, meleklerin günahı sevmemesi olarak yorumlamışlardır. Hadisler meleklerin insanların yanlarından hiç ayrılmadıklarını anlatmakta, bazı durumlarda veya amellerde meleklerin insandan uzaklaşacağı haber verilmektedir.

Temiz fıtratları rahatsız eden her şeyden melekler de rahatsız olmaktadırlar. Kalp kırıcı tarzda tartışma ve kötü sözleri sarf edenlerin veya kötü amelleri yapanların yanında meleklerin kaçıp şeytanların olduğunu Peygamberimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) haber vermektedir: Kul yalan söylediğinde meydana getirdiği şeyin fena kokusundan melek kendisinden bir mil uzaklaşır. (Tirmizî, Birr , 46)

Yalan Söyleyenler Kabir Azabı Çekecekler mi?

Yalan söylemek, Kur ân öğrenip ahkâmıyla amel etmemek, zina yapmak, faiz yemek: bu dört fiilin kabirde azap sebebi olacağına, rüya hadisi delildir. Peygamber Efendimiz in rüyasında azap içinde gördüğü kimselerin azap sebeplerinin bu dört fiil olduğunu Cebrail (aleyhisselâm) kendisine bildirmiştir. (Buhari, Cenaiz , 92)

Şaka Bile Olsa Yalanı Terk Etmek

Sözlerinin gerçeğe uygunluğu yönüyle Allah Resûlü nün sözlerinde şaka da olsa gerçeğe aykırı tek kelime yer almamıştır. Peygamberimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) yalanı ve yalancılığın terk edilmesini istemekte, şaka bile olsa yalan söylenmesini hoş karşılamamakta, kulun şaka da olsa yalan söylemeyi, doğru da olsa münakaşa etmemeyi bırakmadıkça iyi bir mü min olamayacağını ve yalanı terk edene Cennet te köşk verileceğini beyan buyurmaktadır: Şaka da dahil yalan söylemeyene Cennet te bir köşk garanti ederim. (Ebu Davud, Edeb , 7) Haklı bile olsa münakaşayı terk edenin, ahlâkı güzel olanın ve şaka bile olsa yalanı terk edenın Cennet in ortasında bir köşkü olacağı, salih amellere teşvik bakımından uzun uzun anlatılır.

Sizden kimse, ne şaka ne de ciddî olarak kardeşinin değneğini almasın. Kim kardeşinin değneğini almışsa hemen ona geri versin. (Ebu Davud, Edeb , 93; Tirmizî, Fiten , 3) Peygamberimiz ve arkadaşları bir yolculuk esnasında konaklama yerinde sahabelerden biri uyurken arkadaşı gidip şaka yapıp bineğinin ipini alır. Uyanınca ipini bulamayan zat kaybettim diye korkar. Durumu öğrenen Peygamber Efendimiz: Bir Muslüman a bir başka Müslümanı korkutmak helâl olmaz! buyurur (Ebu Davud, a.y.).

Yalancılık, Bir Hastalık mıdır, Tedavisi Var mıdır?

Yalan ve yalancılık, fert ve toplumları içten çökerten ve yıkan en büyük hastalıklardandır; insanın huy ve mizacını bozan bir hastalık. Bu yüzden yalan büyük günahlardan sayılmıştır. Allah ın verdiği her hastalığın devası (çaresi) da vardır; tedavi olun! (Buharî, Tıb , 1)

Tıp dilinde çok değişik isimlerle anılan psikolojik bozuklukların ana sebebi, ruh, akıl ve beden irtibatının normal dışı olmasıdır. (Abken, 2/39 vd.) İç sıkıntısı ve bunalımlar, pek çok hastalığın başta gelen sebebidir. Psikolojik rahatsızlık, kişinin duygu ve inanışlarında meydana gelen anormalliklerdir. Yalan söylemek de, huy ve karakter anormalliği olarak bilinir.

Yalan hastalığının ve benzeri hastalıkların tedavisi, nefsi terbiyede, onu kirleten küfür, cehalet, kötü duygular, yanlış inançlar, fena huylar gibi kötü şeylerden temizleyip, iman, ilim, irfan, iyiliksever duygular, güzel ilâhi ahlâk, takva özellikleriyle donatarak, ilâhi tecellilere açık hale getirmede yatar.

İslâm âlimleri, yaratılıştan gelen iyi özelliklerin, huyların, karakterin 
iradî gayretle desteklenerek meleke hâline getirilmesine, kötü huyların da baskı altında tutularak sindirilmesine hükmederler. Hz. Ömer (r.a.), İnsanda on fıtrî ahlâk vardır, bunlardan dokuzu iyidir, birisi kötü. Bu kötü serbest kalırsa diğerlerini de bozar. demiştir. (Canan, Hadis Ansiklopedisi, 5:300)

Dinin mehâsin-i ahlâk ile mütehallık olma ve mesâvi-i ahlâktan içtinap etme ile ilgili emirleri tatbik edilse, kötülüğe iyilikle mukabelede bulunma.. en kötü insanlarla bile iyi geçinmesini bilme.. kobralara insanca yaşama adabını, erkânını öğretme.. akreplere insanları ısırma usûlünü unutturma.. yolu bulunmuş olacak ve vifak ve ittifak tam sağlanacaktır. Bugün insan en vahşi hayvanları dahi terbiye edebilmektedir. Oysa terbiyeye en müsait varlık âdemoğludur. Problemler karşısında her fert kendini gözden geçirse, başkasından hatasını anlayıp dönmesini bekleyeceğine kendisi örnek bir davranış sergileyip meselenin halline çalışsa, problem yarıyarıya azalmış, hattâ çözülmüş olacaktır. (Gülen, Kırık Testi, 239)

Alışverişte Doğruluk

Ticarette doğruluk, iktisadî kalkınmayı meydana getirir. Güven ve doğruluk sosyal hayatın en önemli özelliğidir. Yalan ve hile karıştırılmayan tüccarlığın dünya ve Âhiret te insana faydası olacağını Allah Resûlü haber vermektedir: Emin ve doğruluktan ayrılmayan ticaret ehli (âyette sırat-ı müstakim ashabı olarak zikredilen) peygamberler, sıddîkler, şehitler ve salihlerle beraberdir. (Tirmizî, Büyû , 4) Kıyamet günü tüccarlar facirler (günahkârlar) olarak diriltilecektir. Ancak Allah tan korkanlar, iyilik yapanlar ve doğruluktan ayrılmayanlar müstesna. (Tirmizî, a.y.; İbn Mace, Ticârât , 3)

Elden geldiğince doğru olan tüccarların bile sattıkları mallara haram karışmış olabileceği anlatılmakta ve şu tavsiyede bulunmaktadır: Ey tüccarlar! Satış işine yemin ve boş söz, yalan bulaşmaktadır. Siz Rabbin öfkesini söndüren sadaka karıştırın. (Ebu Davud, Büyû , 1; Tirmizî, Büyû , 4)

Alışverişin, Ticaretin Bereketli Olması

Alıp satanlar, alışverişi sıdk ve doğruluk üzere yapar, kusuru beyan ederlerse alışverişleri satan hakkında da alan hakkında da mübarek kılınır. Yalan söylerler, kusurları gizlerlerse, belli bir kâr sağlasalar bile, alışverişlerinin bereketini kaybederler. Yalan karışırsa alışverişlerinin bereketi yok edilir. Yalan yemin malı rağbetli, kazancı bereketsiz kılar. (Buharî, Büyû , 19, 22; Müslim, Büyû , 47)

Yalan söylenerek satılan malın ayıbı mutlaka ortaya çıkar. Müşteri, o tüccara artık kendisi uğramayacağı gibi başkalarının uğramasına da mani olur. Bu, kazancın bereketini gideren bir durumdur. Bir diğer rivâyette de: Ticarette yalan yemin mala rağbeti artırır, kazancı giderir buyrulmaktadır (Buharî, Büyû , 26).

Resûlullah (s.a.s.), çarşıda bir yiyecek yığınına rastlayınca elini yığına daldırıp çıkardı. Parmaklarına rutubet bulaştı. Adama: Ey satıcı nedir bu? diye çıkıştı. Adam: Ey Allah ın Rasûlü, yağmur ıslattı. deyince, Bu yaşlığı üste getirip, herkesin görmesini sağlayamaz mıydın? Kim bizi aldatırsa o bizden değildir. buyurdu (Müslim, İman , 164; Tirmizî, Büyû , 74).

Hz. Peygamber (sallallahu aleyhi ve sellem) müşteri kızıştırmayı da yasaklamıştır; Alıcı olmadığınız hâlde, fiyatları kızıştırmak için müşteri ile satıcının aralarına girmeyin. (Buharî, Büyû , 58-60) Müşteri kızıştıran, riba yiyen hâindir. Bu iş, bâtıl bir aldatmadır, helâl değildir. (Buharî, Büyû 60) Müslüman bir kimsenin, bir malda kusur olduğunu bildiği hâlde, müşteriye haber vermeden satması haramdır. (Buharî, Büyû , 19)

Cenab-ı Allah ın rahmet nazarıyla bakmayacağı kişiler; malını yalan yeminlerle satan kişi (Müslim, İman , 173) malını yalan yeminlerle reklâm yapan, yaptığı iyiliği başa kakan kişidir (Müslim, İman , 171).

Hadis Kaynakları Dışındaki Kaynaklar

Akben, Dr. Ali, Aile Sağlığı Ansiklopedisi, c:2. 
Aydüz, Davut, İslâm da İadet ve İbadet-Amel İlişkisi.
Canan, İbrahim, Hz. Peygamberin Sünnetinde Terbiye. 
††††-: Hadis Ansiklopedisi, c: 5.
Gazzalî, İhyau Ulûmi d-Din, c: 3.
Gülen, M. Felhullah, Fasıldan Fasıla, c: 2.
Nursi, Bediüzzaman Said, İşaratü 1-İ câz. 
Öcal, Mustafa, Din Eğitimi ve Öğretiminde Metodlar..
Topaloglu, Bekir, Allah , DİA. c: 3.


.

Kur'an-ı Kerim'de Temenni

Keşke!...

Hayatı bir açıdan tereddüt ve şüpheler içinde geçen insanoğlu, çok defa kendini his, düşünce ve amelde bir yol ayırımında veya çatallaşan bir yolda bulur ve dolayısıyla acil bir seçim yapmak mecburiyeti duyar. Doğru ya da yanlış bir seçim yapıp yoluna devam ederse de, seçim ve davranışlarının rıza-i ilâhî ye muvafık olup olmadığını, neticenin lehinde mi yoksa aleyhinde mi olacağını başlangıçta bilemeyebilir. 

Doğru seçimlerin getirdiği hayır ve bereketlerin yanında, yanlış tercihlerin sebebiyet verdiği hatalar ve günahlar da vardır ki, bunların pek çoğu, kendi cinsinden tevbe ve istiğfar ile telafi edilmezse, nice gaileleri insanın başına açar ve onu çaresiz bırakır. Kader inancı çoğu kez yardıma koşar ve kul hatasından kaynaklanan üzüntü içinde, Hayır ve bereket, Allah ın takdir ettiği ve benim için seçtiği şeydedir. der, teselli bulur. Fakat, iradenin hakkını verememe hüznüyle burkulduğu anlar olduğu gibi, beşeriyet muktezası olarak bazen de dudaklardan şu âh u vâh dökülür: Keşke!...

Keşke, bir temenni sözüdür.. Hazreti Âdem den (a.s.) bize kadar dilden dile, gönülden gönüle dolaşıp duran ve bizden sonra da kıyamete hattâ öteki âleme kadar intikal edecek olan, belki sadece cennetliklerin Cennetin kapısında çıkarıp atacakları fıtratımıza yerleşmiş bir sözdür. Keşke demeyen yok gibidir. Kimisi çoğu zaman bir pişmanlığın akabinde keşke der inler. Bir başkası, henüz tahakkuk etmemiş olsa da gerçekleşmesini çok istediği şeyleri hatırlamakla telaffuz eder o hasret kelimesini. Bir diğeri, umduğunu bulamama, vaktini ve ömrünü değerlendirememe inkisarıyla dillendirir onu. Pek çokları, elindekilerle tatmin olmaz da daha iyi imkânlar, daha fazla dünyalık arzu ve isteğiyle refah, rahat ve lüks boyalı keşkeler seslendirir. Ve topyekün beşer, kıymetini bilemediği, elinden kaçırdığı nimetleri sonradan yâdeder; iç burukluklarını keşke hicranlarıyla mırıldanır.

Bu çeşit ifadelerin çoğu, İslâm nazarında, kaderi tenkit anlamı taşıyan ve hoş olmayan sözlerdir. Zira, istikbale irade ve sorumluluk açısından bakıp, gerekli plan ve programı yapmak gerekirken, maziyi kader yönüyle değerlendirmek uygundur. İstikbalde yolumuzu aydınlatmayacak, bizi sa ye ve hayra sevketmeyecekse; geçmişle alâkalı her yakınma, kaderi tenkit, ef âl-i İlâhiye ye karışma ve haddi tecavüz manâsına gelir. Bundan dolayıdır ki, Peygamber Efendimiz (aleyhi ekmelü t-tehâyâ) bir hadis-i şeriflerinde Eğer başına bir iş gelirse, ‘Keşke şöyle yapsaydım; o zaman şöyle olurdu. deme. ‘Allah ın takdiri böyleymiş; O dilediğini yaptı. de. Zira, ‘Keşke şöyle yapsaydım sözü, şeytanın vesvesesine yol açar. buyurmaktadır. (Müslim, Kader, 34)

İradenin hakkını veremeyişten, kadere ve takdir-i İlâhîye itimadın eksikliğinden kaynaklanan sızlanışların yanında bir de Allah ın rızasını celbeden, muhasebe ve murakabe buudlu, yapılan hayrın az görülmesi ve küçümsenmesinin neticesi olan, tevazu renkli keşke vardır ki, o, insanı bütün bütün kazanç kuşağında dolaştırır. Bu tür bir pişmanlık ve onun seslendirilişi, günah ve hatalardan dolayı tevbe ve istiğfarda bulunma, hayatın hesabını tutarak fevtedilenleri telafiye azmetme, istikbalde aynı vartalara düşmeme gibi hususları ihtiva ettiğinden dolayı yümün ve bereket yüklüdür. 

Nitekim, Allah Rasulü (sallalahu aleyhi ve sellem), Rabbinden gelen üns esintileriyle nazarlarını ötelere yönelttiği bir anda buyurur ki; Muhammed in nefsi yed-i kudretinde olan Allah a yemin ederim ki, ne kadar isterdim; keşke, Allah yolunda savaşsam ve öldürülsem. Sonra bana bir kere daha can nimeti bahşedilse ve yine cihadın hakkını versem, yine O nun uğruna öldürülsem. Sonra yine savaşsam ve öldürülsem. (Müslim, İmare, 103) Efendimizin bu sözleri de bir temenni ifadesidir. Fakat, kaderi tenkit, haddi aşmak yahut Meşîet-i İlâhiye ye karışmak değil, Allah yolunda bulunmanın ve O nun uğrunda şehadet şerbetini içmenin güzelliğinin beyanıdır. Kazanma kuşağına ait bu temenniyi Allah Rasulü nü rehber edinen hak erlerinin beyanlarında da görmek mümkündür. Onlar da sürekli هل من مزيد - Daha yok mu? ufkunu göstermiş; iyiliğe asla doymamış ve bu kadarı çok az; daha, biraz daha gibi himmet u gayret hislerini dile getirmişlerdir. Bundan başka, Allah a inkiyat ve teslimiyetin neticesi olarak, nefsi tenkit etme, benliği taşlama ve muhasebe şuuruyla gerilip hayır-hasenat adına yapılanı az görme duygusuyla iki büklüm olmanın işareti keşke! ler de vardır.

Lûgat Manâsıyla Temennî 

Temenni, bir şeyi dilemek ve ummak manâsına gelir. Umulan, temennî olunan şeye اَلمِْنْيَةُ (minye/münye) ve اَلأُمْنِيَّةُ (ümniyye) denir. (M. Asım Efendi, Kamus Tercemesi, 3/39) Temennî, okuma ve yazma manâlarında da kullanılmıştır. İbn Manzur, tilâvete ümniyye de dendiğini, çünkü, Kur an okuyanın rahmetle ilgili bir ayet geldiğinde onu temennî ettiğini, azap ayeti gelince de ondan kurtulmayı dilediğini söyler. Ayrıca, temennînin aslı olmayan sözü söylemek anlamında istimal edildiğini de belirtir. (İbni Manzur, Lisanu l Arab, 157293-5)

Temennide, gerçekleşmesi istenen ve husulü arzu edilen o şeyin (mütemennâ) husulünün mümkün olması da şart değildir. Muhal şeyler de temennî edilir; N olaydı gençliğim avdet edeydi! mısraında olduğu gibi. Adanavî Abdunnafi Efendi nin ifadesiyle, temennî edilen şey ya imkânsızdır veya imkân dairesinde olduğu halde gerçekleşmesi çok uzak bir ihtimaldir; fakat, temennî sözleriyle, isteğin olması, istenilenin meydana gelmesinden daha çok mücerret muhabbetin açığa vurulması kastedilmektedir. Bundan dolayı, temenni edilen şeyin bizatihî mümkün olması gerekmeyip, gerçekleşmesi mümkün bulunmayan şeyler dahi temenni edilir. Çok kere vaki olur ki, insan, kendisi için elde edilmesi muhal olan bir şeye muhabbet duyar ve onu temenni eder. Hasılı, temenni edilen şey bazen mümkün, bazen de muhal olur. (Abdunnâfî Efendi, 278-282)

Türkçe de temennî genellikle, geçmiş zaman için gereklilik kipinin rivayet ve hikâye sigalarıyla, gelecek zaman için de aynı kipin şart ve hikaye sigalarıyla ifade edilir. Diğer bir ifadeyle, gerçekleşmesi mümkün olsun veya olmasın bir dileği, bir arzuyu, bir isteği ortaya koymak için istek, dilek-şart ve gereklilik kipleri kullanılır ve bu şekildeki cümlelere de istek cümlesi denir. İstek cümleleri, Allah analı babalı büyüte ve Aşkın şarabından içem / Mecnûn olup dağa düşem / Sensin dün ü gün endişem / Bana Seni gerek Seni (Yunus Emre) örneklerinde olduğu üzere istek kipiyle kurulabildiği gibi; Fırsat bulsam da köyüme gitsem , Herkes sevgiye koşsa, düşmanlıklar unutulsa türünden dilek-şart kipiyle ya da Kur an ı en az ayda bir hatmetmeliyim ; Hareketlerime dikkat etmeli ve tebliğ vazifesiyle beraber temsilin de hakkını vermeliyim şeklindeki gereklilik kipiyle de kurulabilir. 

Fiil kiplerine ilaveten, bari, tek, n olaydı ve keşke gibi edatlar da temennî bildirir. Veda eyler iken bakdı, dedi hasretle ol mehru / N olaydı olmayaydı beynimizde ülfet evvelden mısraında olduğu gibi n olaydı ; Zülfün görenlerin hep bahtı siyah olurmuş / Tek zülfünü göreydim bahtım siyah olaydı sözündeki tek ; Ateş-i aşkın hakikat pek tahammülsüz imiş / Olmayaydım kaşki sen bîvefaya aşina beytindeki keşke ve Hakkımdaki tegâfülüne sabreder idim / Ağyara bâri etmemiş olsaydı iltifat mısralarındaki bari kelimeleri, temenni ifade etmek için kullanılır. (Tâhir ul Mevlevî, 64)

Kur an da Temennî Edatları 

İnsan, arzuladığı ve ardından koştuğu şeylere karşı istek, özlem ve hasretini çeşitli şekillerde ifade edebilir. Her dilde, bu anlamda bir temenni için kullanılan değişik lafızlar vardır. Arapça da temenni denilince ilk olarak لَيْتَ akla gelir. هَلْ , لَوْ , لَعَلَّ ,َ أَلا edatları da, diğer manâlarının yanında temenni ifade ederler. هَلْ ve لَوْ edatlarının هَلاَّ ve لَوْلاَşeklinde temenni için kullanıldığı da olur.
Bari, tek, keşke, n olaydı, ne olurdu gibi manâlara gelen لَيْتَ , Kur an-ı Kerim de ondört yerde değişik şekillerde kullanılmıştır. Meselâ:
وَلَوْ تَرَىَ إِذْ وُقِفُواْ عَلَى النَّارِ فَقَالُواْ يَا لَيْتَنَا نُرَدُّ وَلاَ نُكَذِّبَ بِآيَاتِ رَبِّنَا وَنَكُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ
Onlar ateşin karşısında durdurulup da, ‘Ah n olurdu, dünyaya bir geri döndürülsek de Rabbimizin âyetlerini inkâr etmesek, mü minlerden olsak! dedikleri zaman bir görsen, neler olacak neler! (En am, 6/27)
يَوْمَ تُقَلَّبُ وُجُوهُهُمْ فِي النَّارِ يَقُولُونَ يَا لَيْتَنَا أَطَعْنَا اللَّهَ وَأَطَعْنَا الرَّسُولَا
Yüzleri ateşte gâh bu yana, gâh öbür yana çevrileceği gün: ‘Ah! derler, ‘ah ne olurdu! Keşke Allah a itaat etseydik, keşke Peygambere itaat etseydik ! (Ahzab, 33/66)
Genelde, gerçekleşmesi imkân dahilinde olmayan bir temenni için kullanılan edatlardan biri de keşke olsaydı anlamındaki لَوْ dir. Kur an-ı Kerim de çok yerde geçmekle birlikte, yaklaşık yirmi ayette temenni ifade etmektedir. Meselâ:
يَوْمَئِذٍ يَوَدُّ الَّذِينَ كَفَرُواْ وَعَصَوُاْ الرَّسُولَ لَوْ تُسَوَّى بِهِمُ الأَرْضُ وَلاَ يَكْتُمُونَ اللّهَ حَدِيثاً
Dini inkâr edip Resûl e isyan edenler, işte o gün yerin dibine girmek, yerle bir olmak isteyecekler. Onlar hiçbir sözlerini, hiçbir kabahatlerini Allah tan gizleyemezler. (Nisa, 4/42)
وَقَالُوا لَوْ كُنَّا نَسْمَعُ أَوْ نَعْقِلُ مَا كُنَّا فِي أَصْحَابِ السَّعِيرِ
Ve ilave edecekler: Keşke biz gerçeği işiten ve aklını çalıştıran kimseler olsaydık, elbette bu alevli ateşe girenlerden olmazdık! (Mülk, 67/10)
Aslında bir soru edatı olan هَلْ ender de olsa temenni için de kullanılır. Kur an-ı Kerim de هَلْ in bu şekilde istimaline dair örnekler mevcuttur: 
يَوْمَ نَقُولُ لِجَهَنَّمَ هَلِ امْتَلَأْتِ وَتَقُولُ هَلْ مِن مَّزِيدٍ
O gün cehenneme Biz: Doldun mu,? dedikçe O: Daha yok mu? diye iştahını dile getirir. (Kaf, 50/30)
لَعَلَّ edatı, tereccî yani, korkulan veya umulan bir işin, bir durumun beklenmesini ifade eder. Türkçe de umulur ki, ihtimal ki, ümit edilir ki, ola ki, keşke olsa, korkarım ki, umarım, belki gibi anlamlarla tercüme edilir. (M.Çelen, 243) لَعَلَّ nin temenni için kullanıldığı da olur. Bu noktada şu ayrımı yapmak da faydalı olacaktır: Temenni, nefsin olmasını arzu ettiği ama daha çok imkânsız istekler ve yakınmalardır. Tereccîde ise, istenilen iş mümkündür ve olması beklenir. Temennide hep arzulanan, nefsin hoşuna giden şeylere özlem vardır. Tereccîde ise, bazen hoşlanılmayan şeyleri bekleme de söz konusudur. Kur an-ı Kerim de لَعَلَّ nin temenni için kullanıldığı ayetler de vardır. Meselâ:
حَتَّى إِذَا جَاء أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قَالَ رَبِّ ارْجِعُونِ لَعَلِّي أَعْمَلُ صَالِحاً فِيمَا تَرَكْتُ كَلَّا إِنَّهَا كَلِمَةٌ هُوَ قَائِلُهَا
وَمِن وَرَائِهِم بَرْزَخٌ إِلَى يَوْمِ يُبْعَثُونَ
Âhireti inkâr edenlerden birine ölüm gelip çatınca, işte o zaman: ‘Ya Rabbî! der, ‘ne olur beni dünyaya geri gönderin, ta ki zayi ettiğim ömrümü telafi edip iyi işler yapayım. Hayır, hayır! Bu, onun söylediği manâsız bir sözdür. Çünkü dünyadan ayrılanların önünde, artık, diriltilecekleri güne kadar bir berzah vardır. (Mü minûn, 23/99-100)
وَاتَّخَذُوا مِن دُونِ اللَّهِ آلِهَةً لَعَلَّهُمْ يُنصَرُونَ
Tuttular, Allah tan başka tanrılar peşine düştüler, ümit ettiler ki yardıma nâil olacaklar! (Yasin, 36/74)
Arapça da, bir diğer temennî edatı أَلا dır. أَلا , temenni ederim, umarım, keşke manâlarına gelmektedir. Kur an-ı Kerim de tenbih, tevbih ve inkâr, olumsuz ifadeyle soru, arz ve tahdit manâlarında kullanılmıştır; fakat, temennî edatı olarak kullanıldığı yer yoktur.
Mü minlerin Keşke si ve Müflislerin Temennîsi 

Kur an-ı Kerim, bir yandan iman mahrumlarının hem bu dünyada hem de âhirette pişmanlık, esef, korku ve dehşetle, temenni sözlerini birbiri ardına sıralayacaklarını belirtip misaller verirken, diğer taraftan da, mü minlerin Allah ı ve hak dini insanlara tanıtma, onları İslâm ın gölgesinde bir hayata sevketme ve bu vesileyle Rabb in rızasını kazanma gayesine matuf temennilerine de vurguda bulunur ve bu konuda örnekler serdeder. Evvelâ, Cenab-ı Hakk ın kullarına karşı merhametini gösteren †kendi Zat ına has †keşke ifadelerini nazara verir: Düşünseler şunu da anlarlardı ki: bu dünya hayatı geçici bir oyun ve eğlenceden başka bir şey değildir ve ebedî âhiret diyarı ise, hayatın ta kendisidir. Keşke bunu bir bilselerdi! (Ankebut, 29/64) Savaşa çıkmayıp Resûlullah tan ayrılarak geride kalanlar, oturmalarından memnun olup sevince garkoldular. Allah yolunda mallarıyla ve canlarıyla cihad etmekten hoşlanmayıp ‘Bu sıcakta sefere çıkmayın! dediler. De ki: ‘Cehennem ateşi, bundan da sıcak! Ona nasıl dayanacaksınız? Keşke bunu bilip anlasalardı! (Tevbe, 9/81) mealindeki ilâhi beyanlarda olduğu gibi bazı ayetleri Keşke bilselerdi, keşke anlasalardı fezlekesiyle bitirir. Daha sonra da, her devirde Allah elçilerinin ve salih kulların insanlığın imanı için yanıp yanıp tutuştuğunu, beşerin dünya ve ahiret saadetini ölesiye arzu ettiklerini ve temennilerini bu hususa bağladıklarını misalleriyle anlatır. 

Böyle makbul bir temenniye örnek olarak Yâsin Suresi nde kendilerinden bahsedilen üç elçinin hikayesi verilebilir. Müfessirlere göre bunlar, Hazreti İsa nın (a.s.) Antakya halkına gönderdiği elçilerdir. Kur an, bunları, Sen şimdi onlara misal olarak şu şehir halkını anlat: Mâlum şehir halkını ki, hani onlara da elçiler gelmişti. Evet, iki resul gönderdik onlara, ‘Yalancı! deyip yalanladılar o ikisini. Bunun üzerine, güçlendirdik o iki elçiyi bir üçüncü resulle; dediler hep birden: ‘Biz Allah ın elçileriyiz size ! (Yasin, 36/13-14) ifadeleriyle takdim buyurur. Ayetlerden de anlaşılacağı üzere şehir halkı, Allah ın elçilerinden ilk gelen ikisine inanmaz ve onları yalanlarlar; dahası taşlayarak öldürmekle tehdit ederler. Derken üçüncü bir şahıs şehrin öbür ucundan koşarak onların bulunduğu yere gelir. Bu zat, tefsircilerin bildirdiğine göre Habib-i Neccar dır. O da elçilerin davetini seslendirir; N olur ey kavmim! Gelin siz bu resullere uyun! Sizden bir ücret istemeyen, sizden hiç menfaat beklemeyen, dosdoğru yolda yürüyen bu kimselere uyun. (Yasin, 36/20-21) der. Fakat halk, ona da hüsn-ü kabul göstermez. İnsanlar bütün gayzlarını ona boşaltmak istercesine üzerine yürürler. Eline herhangi bir şey geçiren durmaz, Habib e savurur; taşlarla, sopalarla vücudu harap olan o iman abidesi ise sözünden dönmez; Hem ne olmuş ki bana? Neden tapmayayım beni yaratana? Hem sizlerin de dönüşü olacak O na! (Yasin, 36/22) der durur.

Habib-i Neccar, azgınların işkencelerine ve taş yağmuruna dayanamayacağını anlayınca sükut eder. Tam ruhunu teslim edeceği, ötelere yürüyeceği sırada bir ses duyar; ona, Buyur, Cennete gir! (Yasin, 36/26) denilir. Bu sözü ister bir melekten duysun, isterse de kendi vicdanında hissetsin; onu duyunca içi burkulur.. burkulur da keşke der. Fakat onun keşke si kendi adına değildir. Anlatmıştır insanlara hak ve hakikati; ama taşla-sopayla mukabele görmüştür. Şehadet mertebesine ereceği an da insanlık için yaşayan ve halkın saadetini düşünen bir hak eri olarak kendine yakışır temenniyi seslendirmiş, Ah halkım bir bilseydi! demiş ve dünyaya şu sözle veda etmiştir: Ah keşke bir bilseler: Rabbimin beni affettiğini, beni ikramlara garkettiğini! (Yasin, 36/27)

Âyetlerden de anlaşıldığı üzere, temenninin, daha çok inançsızlara ve hayatlarını israf edenlere ait olan mezmum şekli, bir de, mü minlere, özellikle de ibadete ve Allah yolunda hizmete doymayan daha yok mu? ehline ait muhasebe, murakabe, himmet ü gayret ifade eden şekli vardır. Bu çalışmamızda, önce onun birinci şekli üzerinde duracağız.

Şeytanî Temenni 

Hakiki mü minler, insanların Allah ın mesajlarını kabul etmelerini ve hak din etrafında toplanmalarını çok arzu ederler. Onlar, hayatlarını dini tebliğ ve temsile bağlar; Rabbilerini anlatabiliyorlarsa yaşamayı manâlı bulurlar; İlâhi davete tercüman olamadıklarını düşünürlerse yaşamayı da abes kabul ederler. Her gönle girebilmek, her kalbin bir beyt-i Hüdâ haline gelmesine vesile olabilmek için gayret eder; bu hedef istikametinde değişik yol ve üsluplar denerler. Şeytan ise, onların bu saf ve dupduru niyetlerini, halis gayretlerini bulandırmak, iman davasına komplolar kurmak, onun hakkında gönüllerde kuşkular uyandırmak ve hattâ onu temelden değiştirmek ister. Kendini dine adamış o insanlara vesveseler verir, onları asıl vazifelerinin dışında bazı hususlara çekmeye çalışır; Allah ın rıza ve hoşnutluğunu kazanmak olan en büyük gayeyi unutturur, insanları memnun etmek ve kendi safına çekmek gibi bir vesileyi ondan daha kıymetli ve önemliymiş gibi gösterir. Ve maalesef, müminlerden bazıları onun bu vesvesesine ve tuzağına düşerler de, Taraftarlarım çok olsun, insanlar beni dinlesinler gibi düşüncelerle bazen dinden taviz verircesine bir yumuşak tavır içine girer ve mümaşatta bulunur, muhataplarının fikirlerine katılıyormuş gibi görünür ve tavizkâr davranırlar. Bazen de iman hizmetindeki başarılarını kendilerinden bilir; riya, süm a ve ucba düşebilirler. Dahası, eğer ihlas kalesine sığınmazlarsa hiç farkına varmadan beklentilere girebilir ve tertemiz duygularla eda etmeleri gereken tebliğ ve temsil vazifelerini şahsî yatırımlar haline dönüştürebilirler. Nitekim, Allah Teâlâ, Senden önce hiçbir resul veya nebî göndermedik ki, halkının hidâyetini umarak gayret gösterdiğinde, Şeytan onun temennisi hakkında bir vesvese vermek ve ümidini kırmak istemesin. Ama Allah, şeytanın attığı o vesveseyi giderir, sonra da âyetlerini sapasağlam, muhkem kılar. Zira Allah alîmdir, hakîmdir. (Her şeyi hakkıyla bilir, tam hüküm ve hikmet sahibidir). (Hac, 22/52) buyurmuş ve Peygamberlerin masumluğunu hükme bağlarken, diğer müminleri de bu tür aldanmalara ve düşünce kaymalarına karşı uyarmıştır.

.

Kur'ân-ı Kerim'de Temenni - 2

Temenni, bir şeyi dilemek ve ummak manâsına gelir. Umulan, temennî olunan şeye minye/münye ve ümniyye denir. (M. Asım Efendi, Kamus Tercemesi, 3/39) Temennide, gerçekleşmesi istenen ve husulü arzu edilen o şeyin (mütemennâ) husulünün mümkün olması da şart değildir. Muhal şeyler de temennî edilir. Temennî sözleriyle, isteğin olması, istenilenin meydana gelmesinden daha çok mücerret muhabbetin açığa vurulması kastedilmektedir. Bundan dolayı, temenni edilen şeyin bizatihî mümkün olması gerekmeyip, gerçekleşmesi mümkün bulunmayan şeyler dahi temenni edilir. 

Türkçe'de temenniyi genellikle keşke sözüyle ifade ederiz. Keşke, İslâm nazarında, çok defa kaderi tenkit anlamı taşıyan ve hoş olmayan sözlerdir. Zira, istikbale irade ve sorumluluk açısından bakıp, gerekli plân ve programı yapmak gerekirken, maziyi kader yönüyle değerlendirmek uygundur. İstikbalde yolumuzu aydınlatmayacak, bizi sa'ye ve hayra sevketmeyecekse; geçmişle alâkalı her yakınma, kaderi tenkit, ef'âl-i İlâhiyeye karışma ve haddi tecavüz manâsına gelir. Bundan dolayıdır ki, Peygamber Efendimiz (aleyhi ekmelü't-tehâyâ) bir hadis-i şeriflerinde "Eğer başına bir iş gelirse, 'Keşke şöyle yapsaydım; o zaman şöyle olurdu.' deme. 'Allah'ın takdiri böyleymiş; O dilediğini yaptı.' de. Zira, 'Keşke şöyle yapsaydım' sözü, şeytanın vesvesesine yol açar." buyurmaktadır. (Müslim, "Kader," 34)
İradenin hakkını veremeyişten, kadere ve takdir-i İlâhîye itimadın eksikliğinden kaynaklanan sızlanışların yanında bir de Allah'ın rızasını celbeden, muhasebe ve murakabe buudlu, yapılan hayrın az görülmesi ve küçümsenmesinin neticesi olan, tevazu renkli "keşke" vardır ki, o, insanı bütün bütün kazanç kuşağında dolaştırır. Bu tür bir pişmanlık ve onun seslendirilişi, günah ve hatalardan dolayı tevbe ve istiğfarda bulunma, hayatın hesabını tutarak fevtedilenleri telafiye azmetme, istikbalde aynı vartalara düşmeme gibi hususları ihtiva ettiğinden dolayı yümün ve bereket yüklüdür. Bundan başka insanlar, Âhiret'te de "keşke!" diyeceklerdir. İşte, daha önce (Yeni Ümit, sayı: 62) Rahmanî temenni, şeytanî temenni, iffet ü ismete kilitli temenni başlıkları altında ele aldığımız temenni çeşitlerine, müsbet ve menfî olanlarıyla devam edeceğiz:

Gayret u Himmet Televvünlü Temenni

Cenab-ı Hak, "Allah'ın sana ihsan ettiği bu servetle ebedî âhiret yurdunu mâmur etmeye gayret göster, ama dünyadan da nasibini unutma!" (Kasas, 28/77) buyurmaktadır. Allah Teâlâ, "âhiret yurdunu mâmur etmeye gayret göster" derken " " fiili gibi istek ve talep bildiren bir başka kelimeyi değil de " "yı seçmiştir ki, bu fiil, talepte bir mübalağayı, çılgınca istemeyi, arzuda taşkınlığı iş'ar etmektedir. Dünyadaki nasip söz konusu olunca da " - unutmak" fiili kullanılmıştır. Oysa, dünyalık nasip de bir önceki fiile, yani " "ya atfedilebilir ya da yine aynı fiille " şeklinde bir ifade kullanılabilirdi. Fakat, öyle denmeyip " " kelimesi ihtiyar edilerek sadece "unutma" denmiş ve böylece bir mesaj verilmiştir. Evet, mü'min için mühim olan âhirettir; dünya nimetleri fânidir ve dünya, sadece esma-yı ilâhiyeye ve sıfât-ı sübhaniyeye âyine olması ve âhirete mezraalık yapması yönüyle kıymetlidir.
İşte mü'minler, bu emr-i sübhanîye ittiba eder, âyetteki nükteyi hakkıyla anlar, rıza-yı ilâhîyi kazanma adına durmak nedir bilmeden, Azrail (a.s.) ile karşılaşacakları ana kadar hayır yollarında koştururlar. Ellerindeki her şeyi bu yolda değerlendirirler. Cennet ve Cemâlüllah şerefini yakalayabilmek için mal ve canlarını Rabb-i Rahim'e feda ederler. Böyle bir alış-veriş koridorunda bulunurken de sürekli aksiyon sergilerler. Yaptıklarını az görür, sadece rıza-yı ilâhiyi tahsile vesile olacak mevzulardaki eksik ve kusurlarına hayıflanır ve "keşke" derler. Onların bu pişmanlık ve esefleri kat iyen dünya yörüngeli değildir; nedametleri âlîhimmet ve civanmert olmalarının neticesidir. Onların "keşke" ile örgüledikleri cümleler: "Keşke Hazret-i Muhammed aleyhisselâm'ın namını cihanın her yanında duyurabilseydik; her yerde O'nun sancağı dalgalansaydı!" "Keşke senelerimi daha verimli değerlendirseydim, kendimi daha iyi yetiştirseydim, daha güzel bir kul olabilseydim!" "Keşke salih bir insan olup ihsan sırrına erebilseydim!" şeklinde ötelerle irtibatlıdır.

Sahabe efendilerimizden Enes b. Nadr, Bedir'e katılamamıştı. Bundan dolayı kendini asla affetmiyor ve çok hayıflanıyordu. Bazen ellerini dizlerine vuruyor; "Yazık bana, bu ilk muharebede Allah Resûlü'yle beraber bulunamadım. Keşke O'nunla omuz omuza cihadın hakkını verseydim." diye sızlanıyordu. Böyle bir "keşke" ızdırabıyla kıvrım kıvrımken kendi kendine, "Allah bizi bir daha o kefereyle karşılaştırırsa onların benden çekeceği var..." diyordu.

Hazret-i Enes'in bu yakınışı tam bir sene devam etmişti. Nihayet Allah ona Uhud'da destan yazma fırsatını vermişti. Harbin iyiden iyiye kızıştığı bir anda Efendimizin vefat ettiği şayiası duyulmuştu. Bu şayia, Halid b. Velid liderliğindeki Mekke süvari birliğinin Müslümanların saflarına dalmasıyla aynı zamana denk gelince büyük bir panik başlamıştı. Herkes geri hamle yaparken ve saflardan çekilmeye niyetlenirken bir adam vardı ki o, geriye tek bir adım dahi atmamıştı. Hâlâ düşmanın üzerine yürüyor ve bir taraftan da "Onun öldüğü yerde siz niçin yaşıyorsunuz?" diye bağırıyordu. Bu adam Enes b. Nadr'dı. Temennisi ötelere kilitli olan Enes b. Nadr.. şehadet şerbeti içmeyi düşününce "keşke" diyen Enes b. Nadr.. Ve nihayet bir ara ellerini açmış ve:

"Allahım, şunların yaptıklarından sana sığınırım" demişti. İşaret ettiği kimseler, Allah'ı, Peygamberi tanımayan karanlığın çocuklarıydı. Enes b. Nadr onların yapıp ettiklerinden kendisinin beri ve uzak olduğunu ilan ediyordu.
Ve diğer taraftan da panik içindeki Müslümanlara bakıyordu. Mü'min saflardaki hal ona çok ağır gelmiş; gözleri yaşarmıştı. Düşman ona bir şey yapamamıştı; ama İslâm saflarında gördüğü çatlaklık zağlı bir ok, bir hançer gibi sinesine saplanmıştı.

Sözlerine şöyle devam etti:

"Allahım, şunların yaptıkları adına da senden özür diliyorum." (İbn Esir, Üsdü'l-Gâbe, 1/131-132) 

Savaşın sonunda Allah Resûlü, şehitleri tesbit ettirmişti; Uhud'da Müslümanlar yetmişe yakın şehid vermişlerdi. Şehitler arasında Enes b. Nadr da vardı. Fakat, onun cesedini bir türlü bulamamışlardı. Bir aralık birini ona benzetmişler; ama kesin karar verememişlerdi. Zira, yerde yatanın vücudu paramparça olmuştu. Kızkardeşi çağrılıp cesede bakınca, "Ya Resûlallah, bu parmak Enes'in parmağı, bu Enes'tir." diyebilmişti. (Müslim, "İmare," 148) 

Evet, pek çok insanın dünyalıklar ardında koşması ve fani işlerin peşinden "keşke" nakaratlı ağıtlar yakmasına mukabil Enes b. Nadr, âhiretin yamaçlarını temaşa ederek yaşamış ve sadece Allah yolunda geri kalışına esefler ederek, telafi temennilerinde bulunmuştu. Bundan dolayı da, -Enes b. Malik hazretlerinin ifadesiyle- Kur ân'ı Kerim onu ve onun gibi şehid olanlarla, aynı ahd ü peyman içinde bulunup, şehidliği bekleyenleri şöyle destanlaştırmıştı: "Mü'minlerden öyle yiğitler vardır ki, Allah'a verdikleri sözü yerine getirip sadakatlarını ispat ettiler. Onlardan kimi adağını ödedi, canını verdi, kimi de şehitliği gözlemektedir. Onlar verdikleri sözü asla değiştirmediler." (Ahzab, 33/23) 

Şehadet ve Âhiret Temennisi

Uhud şehidlerinden Abdullah ibn Amr'ın (r.a.) oğlu Câbir ibn Abdullah (r.a.) anlatır: "Uhud günü, bir aralık Resûlullah'a (aleyhisselâm) rastladım; 'Ey Cabir, seni niye böyle kalben kırık (ve üzüntülü) görüyorum?' dediler. 'Ey Allah'ın Resûlü, babam şehit oldu, geride çoluk-çocuk ve borç bıraktı.' deyince; 'Allah Teâlâ babanı ne şekilde kabul buyurduğunu müjde vereyim mi?' diye sordular. 'Buyur, ya Resûlallah!' dedim. Dediler ki; 'Allah, her kimle konuştu ise mutlaka hicab gerisinden konuştuğu hâlde babanla vicâhen konuştu ve: 'Ey kulum! Benden ne dilersen dile, dilediğini sana vereyim!' dedi. O, 'Ey Rabbim! Beni bir kere daha ihya et, Senin yolunda ikinci kere öleyim!' dedi. Rab Teâla Hazretleri de: 'Benden daha önce şu hüküm sâdır oldu: Ölenler artık dünyaya bir daha dönmeyecekler' buyurdular. Baban: 'Ey Rabbim, öyleyse (benim durumumu) arkamda kalanlara ulaştır!' dedi. Bu talep üzerine şu âyet nazil oldu: Allah yolunda öldürülenleri sakın ölü zannetme! Bilakis onlar hayatta olup, Rabbilerinin katında yaşarlar, rızıklanırlar. Allah'ın lutf u kereminden ihsan ettiği nimetlere kavuşmaktan dolayı sevinç içindedirler. Arkalarından henüz kendilerine katılmayan müstakbel şehid dindaşlarına da, kendilerine hiçbir korku olmayacağına ve üzüntü hissetmeyeceklerine dair müjde vermek isterler." (Âl-i İmran, 3/169-170)

İşte bu ve benzeri hadis ve âyetlerden anlıyoruz ki, şehitlerin de kendilerine has temennileri vardır; Allah yolunda yürürken şehadet şerbetini içmenin büyük bir nimet ve lütuf koridoru olduğunu haleflerinin bilmesini isterler. Mü'minlerin bu tür hadîs ve âyetleri bilmeleri, ölüm ve ötesine kat i imanları onlarda âhiret özlemi hasıl etmiştir. Onlar ölümü bir şehirden bir başka şehre gitmek, sevgililer diyarına yolculuk etmek gibi görürler. Ölüm, ehl-i dalâlet için bütün sevdiklerinden ayrılmak, yalancı dünya cennetinden çıkıp yalnızlık ve vahşet içinde mezar zindanına girmek mânâsına gelse ve bir firak-ı ebedi olsa da; ehl-i iman için o, öteki âleme gitmiş eski dost ve ahbaplara kavuşma vesilesidir.. dünya hapishanesinden Cennet'e götüren bir vasıtadır.. hayat vazifesinden bir terhis, ubudiyet ve imtihanlardan bir paydos ve yapılan hizmete mukabil ücret almaya bir yoldur. Bundan dolayı mü'minler, âhirete müteveccihtirler; dünyayı Cennet'in bekleme salonu hükmünde görürler ve ecel tamamsa ölümü gülerek karşılarlar. Ölüm koridoruna girerken de şehadeti, Allah yolunda teslim-i ruh etmeyi arzu ederler.

Bu kabilden olarak, şu ibretâmiz ve pek meşhur hâdiseyi hatırlatmanın faydalı olacağını zannediyoruz: Abdullah b. Cahş ile Sa'd b. Ebî Vakkas, Uhud Harbi'nin alabildiğine kızıştığı bir sırada karşı karşıya gelir. Hazreti Abdullah, arkadaşının elinden tutar ve hızla bir yere doğru sürükler. Büyükçe bir taşın altına giderler. Hazreti Sa'd'a, "Sen duat et, ben âmin diyeyim; ben dua edeyim, sen âmin de." der. Önce Hz. Sa'd dua eder: "Allah'ım, benim karşıma güçlü bir kâfir çıkar. Onunla kıyasıya savaşayım. Sonra onu mağlûp edip sevabını alayım ve Resûlüllah'ın karşısına gazilik şerefiyle çıkayım.." Abdullah b. Cahş, onun bu duasına "Âmin" derken bakışları, daha başka bir buuda kaymıştır. Gözleri âdeta etrafında olup bitenleri görmüyordur. O, şöyle dua eder: "Allah'ım, benim karşıma da güçlü bir kâfir çıkar. Onunla kıyasıya savaşayım ve önce gazilik unvanını alayım. Ardından, o beni şehid etsin. Ağzımı, burnumu, gözümü, kulağımı kessin ve Senin huzuruna öyle geleyim. Sen bana sor: 'Abdullah, ağzını, burnunu, gözünü, kulağını ne yaptın?' Ben de Sana cevap vereyim: 'Allah'ım, ben onlarla dünyada iken çok günah işledim. Onların şükrünü eda edemedim. Huzuruna öyle günahkâr âzâlarla gelmek de istemedim ve onları Senin uğruna döküp öyle geldim.' Sa'd b. Ebî Vakkas: 'Ben de' der, 'beynimi donduran bu duaya âmin dedim.' Sonra her ikimiz de düşman saflarına daldık. Allah'a kasem ederim, ben ne için dua etmişsem, onu aynen gördüm. Savaş bitince de Abdullah ibn Cahş'ı aradım. Baktım o da duasında istediklerini aynen elde etmiş; ne dudağı kalmış ne de burnu. Karnında mızraklar dönüp durmuş ve bağırsakları da deşilmiş." (İbn Hacer, el-İsâbe, 1/186)

Abdullah ibn Cahş'ın temennisi, Allah yolunda uzuvlarını dökerek onların günahlarla öteye gitmesine mani olmaktı. O da "keşke" demişti; ama, onun bu esefine Allah'ın nimetlerine tam şükredememe kaygısı ve şehadet arzusu hakimdi. Hazreti Abdullah'ın "keşke"si, Allah'tan başka hiçbir şeyle zatî alâkasının kalmaması, dünyevî dâvâ ve iddialardan kaçınarak Hak mehafetiyle oturup kalkması ve akıbeti hakkında da dolu dolu endişeler duymasının terennümünden ibaretti. Onun şehit olmayı istemesi, düşmanın üstün gelmesini temenni eder gibi, bizzat ölümü temenni etmek şeklinde de değildi. Zira o da Peygamber Efendimizin "Sizden hiç kimse, maruz kaldığı bir musibet sebebiyle ölümü temenni etmesin. Mutlaka bunu yapmak mecburiyetini hissederse, bari şöyle söylesin: 'Rabbim, hakkımda hayat hayırlı ise beni yaşat, ölüm hayırlı ise canımı al!'" (Buharî, "Merdâ" 19, "Da'avat" 30; Müslim, "Zikr" 10, (2680)) sözünü ve mücerret ölüm istememesi lazım geldiğini biliyordu. Onun temenni ve sözlerindeki asıl maksat, Hak yolunda şehitlik rütbesine erişmek ve Allah katında va'd edilmiş olan gerçek hayata ermekti ki, bunda ölümü isteme bir vesile olması bakımından zımnî (örtülü) idi.

Hasılı, ölmek için yaşamakla, âhirette gerçekten yaşamak için ölmek arasında pek büyük bir fark vardır. Hayata mazhariyet bize ait olmadığı gibi, ölümü arzu etmek ve istemek de bizim hakkımız değildir. Bir mü'min, Cenab-ı Hakk'a kavuşma mülâhazasını ruhunda hep canlı tutar, Yaratan çağırınca da severek O'na koşar; "biraz daha kal" dediğinde ise, vuslata karşı sabır mülâhazasıyla dişini sıkar ve O "artık gelebilirsin" diyene kadar dünyanın sıkıntılarına katlanır. 

.

Kur'an-ı Kerim'de Havariler

Havârî Kelimesinin Etimolojisi 

Havârî lâfzı, حَوْرٌ havr kökünden türemiş bir kelimedir. Ancak, Arapça da bu kökten türeyen kelimelerin birbirinden farklı anlamları vardır. Bunlardan bazıları şunlardır:

Havr, gözün beyazının çok beyaz, siyahının da çok siyah olması demektir. Ceylan ve sığır gözleri buna örnektir (İ. Manzur, 5/6: 296-303). Gözleri bu şekilde olan kadınlara havrâ denir ki; çoğulu ?hûrdur. Dilimizde kullandığımız hûrî kelimesi buradan gelmektedir. Tenleri ve cilt renkleri temiz ve beyaz olan kadınlarla, şehir kadınlarına da havâriyyât denir. Havr kökünden gelen havârî ise, elbise ağartan demektir. Bunun için Araplar, elbiseyi iyice temizleyip bembeyaz yaptıkları zaman havvartü s-siyâbe derler. Havârî kelimesi bütün ayıplardan arınmış anlamına da gelir ki; ağartılmış, halis una huvvâr denmesi bundandır. Ayrıca havârî, hâlis ve samimi dost, bir kimseye ileri derecede yardım eden demektir. (İ. Manzur, a.y.; ez-Zebidî, 3:160-164) Türeyen bu kelimeler genel itibariyle beyazlıkla, temizlikle alâkalıdır.

Havr, ayrıca rucü mânâsında olup bir hâlden bir hâle dönmek, demektir. Ayrıca eksiklik anlamı da vardır ki, burada ziyadeden noksanlığa doğru bir dönüş söz konusudur. Nitekim bir hadiste 

الْحَوْرِ بَعْدَ الْكَوْرِ مِنَ أُعُوذُ بِاللهِ / Allah ım kemalden sonra ki noksanlıktan sana sığınırım. (Tirmizî, Deavât , 41) şeklinde geçmektedir. ( حَوَّرَاللهُ فُلاَنًا ) havvara llahü fülânen dendiğinde de, Allah onu perişan etsin! , yani Ona eksiklik versin. manâsı kastedilir. Başın etrafında döndürülmesinden dolayı sarığı sarmak mânâsı için de havr kelimesi kullanılmıştır. Yine havr kökünden ( أَحَارَ ) ehâra (red cevabı vermek), ( تَحَاوَرَ ) tehâvera (tartışmayı sürdürmek),( حَاوَرَ ) hâvera (tartışmak, karşılıklı konuşmak), ( حَاوَرَ ) istehâre (sorup cevap istemek) kelimeleri türemiştir. Hamuru açmak, devenin gözünün çevresini dağlamak anlamında ki (أَحَارَ) havvera lâfzı da buradan gelir. Bu bakımdan, oklavaya (مِحْوَرٌ ) mihver denir. Bütün bunlarda bir hâlden başkasına dönüşme söz konusudur. (İ. Manzur, a.y.; ez-Zebidî, a. y.)

Havr kökünden türeyen daha başka değişik kelimeler ise, zıtlık, düşmanlık; müşteri yıldızı; şehir, bölge; şaşmak gibi farklı manâlara sahiptir.


Lâfzın Kur ân da Kullanılması ve Kazandığı Anlamlar 

Kur ân da havr kökünden türeyen kelimeler on üç ayrı yerde geçmektedir. Bunlardan İnşikak 84/14 de (تَحَاوُرَكُمَا ) yehûra şeklinde muzari kalıbında geçen kelime, ‘dönmek anlamındadır. Burada âhirette diriltilmeyeceklerini düşünüp kitabı arkadan verilenler anlatılmaktadır. Kehf 18/34 ile 37. âyetlerde ise ( يُحَاوِرُهُ ) yuhâviruhû şeklinde muzari kalıbında geçen kelime ‘iki kişinin karşılıklı konuşmasını ifade etmektedir. Mücadele 58/1 deki kullanımı (تَحَاوُرَكُمَا ) tehâvuraküma şeklinde mastar olup, iki kişi (Havle binti Sa lebe ile kocası Evs İbn Samit el-Ensarî) arasındaki tartışmayı ifade etmektedir (Razî 1991, 21:351). Duhan 44/54, Tûr 52/20, Rahmân 55/72 ve Vâkıa 56/22. âyetlerde ise (حُورٌ ) hûrun kelimesi geçmektedir. Hûr, ( أَحْوَارٌ ) ehvâr ve ( حَوْرَاءُ ) havrâ kelimelerinin çoğuludur; gözünün beyazı çok beyaz, siyahı da çok siyah, güzel kadınlara verilen isimdir. Âl-i İmrân 3/52, Mâide 5/112, Sâf 61/14. âyetlerde de ( حَوَارِيُّونَ ) havâriyyun olarak geçmekte ve fâil görevi görmektedir. Mâide 5/111. ve Saf 61/14. âyetlerde ise ( حَوَارِيِّينَ ) havâriyyin şeklinde ve mef ul görevindedir. Son iki kullanımda ‘havârîler mânâsına gelip, terim anlamındadır. Havârî kelimesi ışığında bu âyetlerin tefsirinden biraz bahsedelim:

Âl-i İmrân 3/52. âyetine göre, Hz. İsa, Yahudilerin inkârlarını ya açıkça söylemeleriyle ya da onların küfürde ısrarlı olduklarını, kendini öldürmeye niyetlendiklerini kendi yakınî bilgisiyle hissetti (Razî, 6:335). Bu hissetmeden sonra Hz. İsa dinini tebliğ ve kendini savunmaları için (Taberî 1996, 2:269) şöyle demiştir: Allah a (doğru giden yolda) bana yardım edecekler kim? Havârîler, biz Allah ın (dininin) yardımcılarıyız. Allah a inandık. Bizim Müslümanlar olduğumuza sen şahit ol! şeklinde cevap verdiler (Âl-i İmran, 3-52-53).

Âlimler, söz konusu âyetlerde havârîlerin niçin bu isimle adlandırıldıkları konusunda ihtilâf etmişlerdir. Onların elbiselerinin beyaz olması; her türlü nifak ve şüpheden arınmış bulunan kalblerinin beyaz bir elbiseye benzemesi; elbise temizlikçiliği yapmaları vb. sebeplerle (Razî, 6:335-344) onlara bu ismin verildiğine dair yorumlar yapılmıştır. Razî de geçen bir rivâyete göre Hz. İsa çamaşır yıkayan bir topluluğa uğramış ve onları imana çağırmıştır. Onlar da iman etmişlerdir. Çamaşır yıkayan kimseye Nabat dilinde ( هَوَارِي ) hevarî denilirdi ki, çamaşırcı manâsınadır. Daha sonra bu kelime Arapçalaştırılarak ( حَوَارِيٌّ ) havârî şeklini aldı (a.y.).

Bazı âlimlere göre ise havârîlere bu isim, Hz. İsa ya yardımcı olmaları sebebiyle verilmiştir. Çünkü Arapça da havârî kelimesi hemen hemen ensar kelimesi ile eş anlamlıdır (Mevdudi 1986, 1:229). Nitekim Peygamber Efendimiz (s.a.s.), Hendek Muharebesi nde insanları yardıma çağırınca, Zübeyr b. Avvam hemen icabet etmiş, sonra tekrar onları yardıma çağırmış, yine Zübeyr koşmuştu. Bunun üzerine Peygamberimiz, إِنَّ لِكُلِّ نَبِيٍّ حَوَارِيٌّ وَإِنَّ حَوَارِيِّي الزُّبَيْرُ بْنُ عَوَّامٍ / Her peygamberin bir havârîsi vardır, benim de havarim Zübeyr b. Avvam dır. buyurmuşlardır (Buhari, Fedailü Ashâbı n-Nebiyy , 65). Burada havârî kelimesi ensar anlamında kullanılmıştır. İslâm tarihinde Mekke muhacirlerine kucak açıp yardım eden Medine halkına ensar denilmişti. Mevdûdi merhum, ensar lâfzı ile ilgili olarak şu açıklamayı yapmaktadır: Gerçekte bu, bir kulun ulaşabileceği en üst derecedir. Çünkü namaz kılarken, oruç tutarken ve bu gibi diğer ibadetleri yaparken insanın konumu sadece kul olmaktır. Fakat o, Allah ın dininin yayılmasına çalıştığında, Allah ın dostu ve (dininin) yardımcısı olma gibi eşsiz ve yüce bir konuma yükselmektedir. Bu da, bir insanın bu dünyada ruhî yücelme ile kazanabileceği en yüksek makamdır. (Mevdudi, 1:229) Ayrıca Saf 61/14 Ey inananlar, Allah ın yardımcıları olunuz. Nitekim, Meryem oğlu İsa da havârîlerine şöyle demişti: Allah yolunda benim yardımcılarım kimlerdir? Havârîler: Allah ın dininin yardımcıları biziz, demişlerdi. âyetinde, havâriler Allah ın dininin yardımcıları olarak anılmaktadır. Âyetten de anlaşıldığına göre havârî kelimesi, bir kimsenin çok yakın dostu ve yardımcısı anlamına gelmektedir.

Bize ulaşan rivâyetlere göre havârîlerin bir kısmı balıkçı, bir kısmı idarede yüksek makam sahibi, bazısı da çamaşırcıdır. Ama hepsi, Hz. İsa ya yardım etme, ona itaat ve hizmet etmede son derecede ihlâslı ve samimi oldukları için, havârî olarak isimlendirilmişlerdir. (Razi, a.g.e., 6:335-344)

Havârîler نَحْنُ أَنْصَارُاللهِ / Biz Allah ın (dininin) yardımcılarıyız. dedikten sonra " /Allah a iman ettik ilavesinde bulunmuşlardır ki bu, Allah a iman ettiğimiz için O nun dinine yardım ederek, dostlarını savunarak, düşmanlarıyla savaşarak Allah a yardım etmemiz gerekir anlamında illet ve sebep bildiren bir ifadedir. Daha sonra onlar, " وَاشْهَدْ بِأَنَّا مُسْلِمُونَ / Bizim Müslümanlar olduğumuza sen şahit ol diyerek Hz. İsa yı, aynı zamanda Cenab-ı Allah ı (c.c.) kendi üzerlerine şahit tutmak istemişlerdir. Bu ifade hakkında iki açıklama yapılmıştır: a) İtaat ve teslimiyetimize şahit ol! demektir. b) Onların ve bütün peygamberlerin dinlerinin İslâm olduğuna dair havârîlerin ikrar ve itirafıdır (Razî, a.y.).

Havârîler Hz. İsa yı, iman ettikleri ve Müslüman oldukları hususunda şahit tutmalarının ardından, Allah a yalvararak Ey Rabbimiz, indirdiğine inandık, Elçiye uyduk. Bizi de şahit olanlarla (tanıklık edenlerle) birlikte yaz. diye dua etmişlerdir. Onlar, Allah a inandık demekle Allah a; senin indirdiğine inandık sözüyle Allah ın kitabına inandıklarını, elçine uyduk dediklerinde ise Allah ın Resûlü ne iman ve itaat üzere olduklarını beyan etmişlerdir. Allah a yaklaşmayı ve O nun sevabını umarak bizi şahit olanlarla birlikte yaz duasında bulunmuşlardır. Âyetten de anlaşıldığına göre, şahit olanlar, havârîlerden daha ileri dereceye sahiptirler (a.y.). Râzi, bu konuda müfessirlerin yapmış olduğu açıklamaları şöyle sunar: 

a) Şahidlerle birlikte , Hz. Muhammed (s.a.s.) ve O nun ümmetiyle beraber demektir.

b) Bizi peygamberler zümresine kaydet. demektir. Çünkü Allah onların dualarını kabul etmiş, onların her birini nebî ve resûl yapmış, böylece onlar ölüleri diriltmiş ve Hz. İsa nın yapmış olduğu her şeyi yapmışlardır. (Tabiî ki bu, müfessirlerden bazısının görüşüdür.)

c) Bizi, senin birliğine ve peygamberlerin doğruluğuna şehadet edenler zümresinin içine yaz. manâsındadır.

d) Bizim adımız Mele-i A lâ ve mukarreb melekler yanında meşhur olsun. anlamındadır. Çünkü Allah, Gerçekten iyilerin defterleri illiyyîndedir. (Mutaffifîn, 83/18) demektedir.

e) Havârîler, istidlâl makamından, şuhûd ve mükâşefe makamına yükselmek istemişlerdir.

f) Bizi, kendilerine gelecek olan güçlük ve elemlere aldırış etmeyen kişiler kıl ki; bunun sonucunda verdiğimiz yardım sözünü hakkıyla yerine getirebilelim. demektir.

g) Adlarını kendi isminle beraber zikrettiğin ilim sahipleriyle beraber kıl. manâsında bir duadır. (Razî, 4:342)

Allah a, kitabına, peygamberine imanlarını bu şekilde dile getiren havârîler, kendilerinden daha üstün makama sahip şahit olanlarla beraber olma taleplerini de arz etmişlerdir.

Havârî kelimesinin geçtiği diğer bir âyet de Mâide 5/111 dir. Burada Hani havârîler, Ey Meryem oğlu İsa, senin Rabbin gökten bir sofra indirebilir mi? demişlerdi. O da: Gerçekten iman ediyorsanız, Allah tan korkun , dedi. buyurulmaktadır. Bu âyete göre bir kısım âlimler, havârîlerin gerçekten Allah ın gücünden ve dinlerinden şüphe ettiklerini, anlamışlardır (Taberî, 3:449). Hattâ merhum Seyyid Kutub, ilgili ayetin tefsirinde, bu sözle havarilerin dört-beş hatayı birden yaptıklarını kaydeder. Çünkü onlar, Hz. İsa nın hak peygamber olup olmadığını anlamak için mûcize isteyerek, Rabbin gökten sofra indirebilir mi? demişlerdir. Ayrıca Hz. İsa nın Gerçekten iman ediyorsanız, Allah tan korkun. şeklindeki cevabı, onların iman konusunda kâmil olmadıklarına delâlet etmektedir (Razî, 9:285). Abdullah b. Abbas tan bu konuda şu nakilde bulunulmaktadır:

Hz. İsa İsrailoğulları na, Sizler Allah için oruç tutup da sonra da bir şey dileyecek olursanız, O size dilediğinizi verir. Çünkü çalışanın ücretini onu çalıştıran verir. dedi. Onlar da 30 gün oruç tuttuktan sonra, Ey hayırların muallimi, bize, çalışanın ücretini onu çalıştıran verir, demiştin. Bize otuz gün oruç tutmamızı emrettin, biz onu yaptık. Biz, herhangi bir kimseye otuz gün çalışacak olsaydık o bizi, işi bitirir bitirmez yedirip doyururdu. Şimdi senin Rabbin bize gökten bir sofra indirebilir mi? dediler. Hz. İsa da Eğer hakkıyla iman edenlerdenseniz, bu gibi soruları sormaktan dolayı Allah tan korkun. âyetini indirdi. (Taberî, 3:450)

Bu nakilde bulunan âlimler, bu sözü havarilerin iman zaaflarının göstergesi olarak yorumlamışlardır. Diğer bir grup âlime göre de bu soruyu soran havârîler, aslında Allah ın kudretinden şüphe etmiyorlardı, fakat Hz. İsa nın Allah tan yemek isteyip isteyemeyeceğini öğrenmek istiyorlardı. Böyle diyen âlimler âyeti هَلْ يَسْتَطِيعُ رَبُّكَ yerine هَلْ تَسْتَطِيعُ رَبَّكَ şeklinde okumuşlardır. Bu durumda anlam Rabbi nin gücü yeter mi? değil, Sen Rabbinden dileyebilir misin? olmaktadır (Taberî, 3:449). Bu okuyuşta Hz. İsa nın gücü ve kudretinden şüphe varsa da, bunun Allah ın gücü ve kudretinden şüphe etmekten daha evlâ olduğuna dair yorumlar yapılmıştır (Razî, 9:284). Üçüncü bir âlim grubu ise, havârîlerin ne Allah ın ne de Hz. İsa nın gücünden şüphe etmediklerini ancak fakir oldukları için bir sofra istediklerini söylemişlerdir. Çünkü onlar, Hz. İsa nın her gün üzerlerine indirdiği bir sofra ile geçinip, güç kazanıp Allah a ibadet etmek istiyorlardı. Hz. İsa ise imtihan sebebi olması korkusuyla ve de rızk konusunda Allah a tevekkül etmeleri için onları bu isteklerinden men etmek istemiştir (İ. Kesir 1984, 6:2523).

İhtimal Müslümanlıklarının ilk döneminde böyle bir istekte bulunmuş olan havariler, yaptıklarının hata olduğunu anlayıp, özür dileme makamında maksatlarını ve samimiyetlerini ifade için (Yazır, 3:365) …:Ondan yemeyi kalplerimizin iyice tatmin olması, bize doğru söylediğini bilmek ve ona şahitlik edenlerden olmak için istiyoruz açıklamasında bulunmuşlardır. Onların bu istekleri Hz. İbrahim in وَلَكِنَّ لِيَطْمَإِنَّ قَلْبِي / kalbimin iyice tatmin olması için. (Bakara, 2/260) demesine de benzetilmiştir. Onlar, Allah ın bunu yapabileceğini ortaya koyup takrir etmek istiyorlardı (Razî, 9:285) Yani taleplerini, yanlış bir uslûp olan böyle bir soru vesilesiyle dile getirmelerine rağmen, havârîlerin Allah a imanları tamdı ve Hz. İsa ya yardımları devamlıydı.

Ashab-ı Karye ye gönderilen elçilerin de (Yâ-Sîn, 36/13) Hz. İsa nın havârîleri olduğuna dair tefsirlerde yorumlar vardır (Yazır, 6:406). Şu kadar ki, bu yorumlar tahkik ehli müfessirlerce kuvvetli deliller ileri sürülerek fazla kabûl görmemiştir (Yazır, a.y.; Mevdudî, ilgili ayetlerin tefsirinde). 

İslâm tarihi kaynaklarında havârî terimi, öncelikle Hz. İsa nın on iki yardımcısı için kullanılıyorsa da, Hz. Peygamber in İkinci Akabe Biatı ndan sonra Medinelilere vekil tayin ettiği üçü Evs kabilesinden, dokuzu da Hazrec kabilesinden olan toplam on iki kişiye de havârî denilmektedir. Bazı İslâmî kaynaklar ise, Kureyş ten Ebû Bekir, Ömer, Osman, Ali, Hamza, Cafer b. Ebî Talib, Ebû Ubeyde b. Cerrah, Osman b. Maz un, Abburrahman b. Avf, Sa d b. Ebî Vakkâs, Talha b. Ubeydullah ve Zübeyr b. Avvam dan oluşan on iki sahabîyi havârî olarak adlandırmaktadır. (Cilacı, 16:515)

.

Kainatın Yapısında Kur'an'ın Tarzını Aramak

Kur'ân-ı Kerim'in hepsini okumaya vakti ve imkânı olmayanlar, sürekli bir sûresini okusalar bile, onun feyzinden mahrum kalmazlar, tümünü okumakla alacakları dersleri -kavrama kabiliyetleri ölçüsünde- yine alabilirler. Aynı şekilde bir insanın kâinat kitabının her yerini okuması, bütün bilim dalları ile ilgilenmesi mümkün olmasa da, belirli bir alanda yapacağı araştırmalar ile kâinatın tümünden alacağı derslerin bir özetini alabilir. 

İnsanı Yaratan Zât aynı zamanda ona kendisini anlatmış, insana nereden gelip nereye gittiğini, varoluş gayesini bildirmiştir. Cenab-ı Allah bunu hem gönderdiği İlâhî kitaplar ile hem de bütün yarattıklarını içine alan, her insanın müşahedesine sunulmuş bulunan "kâinat kitabı" ile yapmıştır ve yapmaktadır.

Kur'ân ve kâinat her ikisi de insanı yaratan Zat'ın insanla farklı şekillerde konuşmaları, kendisini insana tanıtmalarıdır. Öyle ise her konuşanın bir konuşma tarzı, her söyleyenin söylediklerini anlatırken kullandığı bazı metodlar olduğuna göre, Yüce Yaratıcı'nın da bu iki ayrı konuşmasında ortak olan, ona ait ulvî tarzları yakalayabilir miyiz? Bazıları klâsik müzik ustalarının üsluplarına aşina olan kulaklarıyla, çalınan bir-iki notadan, hemencecik o üstadların eserlerini tanıyıverirler. İşte aynı şekilde bir mü'min de Kur'ân ve kâinat kitaplarını okuyup, Yüce Yaratıcı'nın üsluplarını yakalayıp, kalbini onlara akortlayabilir.

Burada Kur'ân ve kâinat kitapları arasındaki ana benzerlik noktalarından dört tanesini ele alalım:

1. Bütünlük (Câmiiyyeti):

Kur'ân-ı Kerim'in mucizevî özelliklerinden biri de, bildirdiği esasların, âdeta her bir sûresine, her bir âyetine, hatta her bir kelime ve harfine sinmiş olmasıdır. Bundan ötürü ehli keşf olan bazı âlimler (gizli hakikatleri Allah'ın lütfu ile bilen kişiler) bütün Kur'ân'ın Fatiha sûresinde onun da Besmele'de özlü bir şekilde bulunabileceği konusunda ittifak etmişlerdir. Kur'an'ın bu özelliği holograma benzetilebilir. Hologram tekniği ile üretilen resimlerde, her bir resim parçacığı (detayları kaybederek de olsa) bütünün özelliklerini taşımaktadır. Yani resmin küçük bir parçasından orijinal resim tekrar elde edilebilmektedir. İşte Kur'ân-ı Kerim'in de her bir sûresinde, âyetinde, hatta kelimesinde, bütününde anlatılan hakikatlerin özü bulunabilir. Örneğin Kur'ân'da ele alınan dört temel esas olan tevhid, nübüvvet, haşir ve adaletin 'Bismillah'da nasıl saklı olduğunu Bediüzzaman Hazretleri İşarat-ul İ'caz adlı eserinde şöyle açıklamaktadır:

"Evet, 'kûl' (söyle - de ki! mânâsındaki) kelimesi, Kur'ân'ın çok yerlerinde mezkûr veya mukadderdir. Bu mezkûr veya mukadder olan 'kûl' kelimelerine esas olmak üzere 'Bismillah'dan evvel 'kûl' kelimesi mukadderdir. Yani, 'Ya Muhammed! Bu cümleyi insanlara söyle ve talim et'. Demek Besmele'de İlâhî ve zımnî bir emir var. Binaenaleyh, şu mukadder olan 'kûl' emri, risalet ve nübüvvete işarettir. Çünkü; Rasûl olmasaydı, tebliğ ve talime memur olmazdı. Kezalik, hasrı (hasretme, birine mahsus kılma) ifade eden 'câr' ve 'mecrûr'un takdimi, tevhide imadır. Ve keza, 'er-Rahman' nizam ve adalete, 'er-Rahim' de, haşre delâlet eder."1

Peki kâinat kitabında da bu holografik özellik görülebilir mi? Bir bakış açısıyla şöyle düşünülebilir: Her doğup, yaşayıp, ölen varlık kendisinden sıkıştırılmış bir numune olan tohumunu geriye bırakıyor. İnsanın ve bazı hayvanların yumurta ve spermleri, ağaçların çekirdekleri bunlara birer örnektir. Bir tek çekirdekte bütün bir ağaca ait özellikler; cinsi, ne tür özellikleri bulunduğu, yaprağının şeklinden meyvesinin kokusuna kadar bütün bilgiler saklanmıştır. Yani çekirdeği açıp okumak mümkün olsa orada ağacı görebileceğiz. Aynı şekilde insan yumurtası veya spermi içinde bulunan DNA zincirleri de bir ağacın çekirdekleri gibi o insana ait bütün özellikleri taşımaktadır. Bunun da ötesinde DNA zincirleri canlıların her bir hücresinde bulunmaktadır. Yani her bir hücrede insanın tümüne ait bilgiler ayrı ayrı yazılmıştır. İşte Kur'ân-ı Kerim'de gördüğümüz iç içelik; işte her bir harfe sinmiş esaslar prensibi! Aradaki benzerlik inkâr edilemez. 

Kur'ân-ı Kerim'deki hurûf-u mukattaa' (sûre başlarında bulunan birli, ikili, üçlü vb. harfler) bu açıdan incelendiğinde insandaki DNA zincirlerine benziyor olduğu düşünülebilir. Büyük İslâm âlimleri bu harflerin, başlarında bulunduğu sûrelerin bir anahtarı olduğunu düşünmüşler, harflerin bu sûrelerde ve âyetlerde tekrarlanış adetlerini saymışlar, onlardan birçok hikmetleri sezmişlerdir. Sonra bu harflerin (insandaki DNA zincirleri gibi) Kur'ân'ın bir kodu, şifresi olduğu hükmüne varmışlar, ancak şifreyi çözememişlerdir. İşte kâinat kitabı ve onu Yaratan'ın yazılı mesajı Kur'ân, ve işte aradaki üslup benzerliği!

Şimdi de aynı holografik özelliği diğer bir bakış açısıyla inceleyelim. Pozitif bilim dallarının kâinatın farklı farklı parçalarını araştırıp sonra benzer sonuçlara varması da yukarıdaki konuya bir delildir. Belirli bir bilim dalı içerisinde (fizik gibi) birbirinden konu olarak çok farklı alanlarda (uzay ve atom fiziği gibi) çalışan iki bilim adamı tamamen ayrı iki sistemi modellemek için çok benzer formüllerle ortaya çıkıyorlar ise, bu her iki sistemin yapılışında da aynı elin dolaştığına bir delildir. Bu, Yaratıcı'nın birliğine (tevhide) delil olduğu gibi aynı zamanda şunu gösterir; İnsanlar kâinatın farklı parçalarını ele alıp inceleseler de, onu yaratan öyle bir hikmetle yapmış ki, hep benzer kaidelere ve prensiplere varıyorlar. Çünkü birlik, ancak Bir'den sudur eder. İşte yine Kur'ân-ı Kerim'in câmiiyyetine, her bir âyetine esaslarını sindirmesine benzerlik...

Kur'ân-ı Kerim'in hepsini okumaya vakti ve imkânı olmayanlar, sürekli bir sûresini okusalar bile, onun feyzinden mahrum kalmazlar, tümünü okumakla alacakları dersleri -kavrama kabiliyetleri ölçüsünde- yine alabilirler. Aynı şekilde bir insanın kâinat kitabının her yerini okuması, bütün bilim dalları ile ilgilenmesi mümkün olmasa da, belirli bir alanda yapacağı araştırmalar ile kâinatın tümünden alacağı derslerin bir özetini alabilir.

Örneğin fizikçiler inceledikleri sistemler arasında bir benzerlik, bir ortak dil olduğu sonucuna varıyorlar. Devasa gök cisimlerinden ana rahmindeki embriyoya kadar, hatta atomik seviyedeki olaylarda, hep belirli bir periyotla bir yörünge etrafında dönmeler var. Âdeta dönmek, kâinatın bir zikri, bir nakaratı. Her şey dönüyor. Dahası fizik biliminin telkin ettiği tevhid ile bilim adamları son yüzyılda dört temel kuvvetin birleştirilmesi peşine düşmüşlerdir. Kâinatta gözlenen birçok farklı kuvvet türü incelendiğinde dört temel kuvvet diye adlandırılan gravite (kütleler arası çekim), elektromanyetik, kuvvetli nükleer ve zayıf nükleer çekim kuvvetlerine indirgenebilmektedir. Bu kuvvetler işleme prensipleri ve takip ettikleri formüller açısından o kadar benzerlikler göstermektedirler ki, bilim adamları ister istemez bunun altında yatan fiziksel bir hakikat olduğu kanaatine varmışlardır. Einstein da dahil olmak üzere birçok fizikçinin hayal ettiği ve bugünlerde de çoklarının peşinde koştuğu bu teori "Büyük Birleşim Teorisi" (Grand Unified Theory-GUT) adıyla anılmaktadır. Henüz dört kuvvetin birleştirilmesi mümkün olmamakla beraber bu konudaki inanç yeni gelişmelerle günden güne güçlenmektedir. O kadar ki son on yıldaki gelişmelerle artık fizikçilerin hayallerini "Kâinat Teorisi" veya "Her şeyin Teorisi" diye çevirebileceğimiz (The Theory of Everything) bir teori süslemektedir. Bu teorilerin en popüleri seksenli yıllarda gündeme gelen "süper cisim teorisi" (suerstrings)dir. Kâinat teorisi yirminci yüzyılın ilk yarısında temelleri atılan "görecelik" (relativity) ve "kuantum teorileri" dahil bütün fizik teorilerini birleştirecek ve en küçük atom altı parçacığı dahi sade bir matematiksel model ile ifade edebilecektir2.

Bu konu yine tevhide delil olmasına rağmen aynı zamanda şunu gösterir ki; fiziğin gravite, elektromanyetik ve nükleer gibi çok ayrı konularında çalışan insanlar ele aldıkları sistemler arasındaki benzerlikler sebebiyle, aynı dersi fakat farklı şekillerde alıyorlar. Biri gezegenlerin arasındaki kuvveti hesaplarken diğeri çekirdeğin elektron üzerindeki cazibesini hesaplıyor, fakat özünde aynı dersi öğreniyorlar. O kadar ki sonunda bütün her şeyin altında bir tek fiziksel hakikatin yattığı kanaatine varabiliyorlar.

Matematiğin fiziksel sistemleri modellemek için kullanılmasıyla ortaya çıkan örnekler bunu daha açıkça ortaya koyuyor. Belirli bir alanda kullanılan formüller ve hatta bilimsel yaklaşım metodları başka bir alana rahatlıkla adapte edilebilmektedir. Mekanikte ısı transferi konusunda uğraşan bir bilim adamının bulduğu formüller (Fourier dönüşümleri) bugün elektronik, akustik ve hatta tıp konusunda kullanılabilmektedir. İnsanlar bir işaretin frekanslarına ayrılabileceğini bu dönüşümlerin keşfedilmesi ile öğrenmişlerdir. Fakat insan kulağı bu dönüşümün temelinde yatan frekans ayırma işlemini orta kulakta bulunan bir doku yardımı ile Hz. Âdem'den bu yana yapmaktadır. İnsanlar matematiği yüzyıllar boyunca çalışarak öğrenmiştir. Oysa kâinat o dili var oluşundan beri konuşmaktadır. Başka bir örnek; bir olasılık dağılım modeli (Poisson) insan ve diğer canlılardaki sinirlerin paketçikler hâlinde salgılanma miktarlarını modellediği gibi, bir X-ışını üreten elektron tüpünün yayınladığı foton sayısını da modelliyor. Biri canlı organizmasına dair biyolojik bir olay, diğeri ise Tungsten'in ısıtılması ile ortaya çıkan tamamen fiziksel bir özellik. Bir diğer örnek; İnsan vücudundaki kan basıncı, sıcaklık, nefes alma hızı gibi parametrelerin optimize edilmesi için kullanılan sistemler, sistem mühendisliği açısından, bir füzenin kontrolü için kullanılan optimizasyon formüllerinden farklı değildir. 

Sistem mühendisliği genellikle elektronik alanında uygulama bulmaktadır. Oysa insan vücudundaki kompleks ve çok parametreli olan sinirsel ve enzimatik sistemlerinin oluşturduğu kapalı ve açık çevrim kontrolleri tamamen sistem mühendisliğinin metodları ile incelenebilir ve incelenmeye başlanmıştır. Bu da biyomedikal dediğimiz yeni bir sahaya girmektedir. Daha binlerce örnekler verilebilir... Burada dikkatleri çekmek istediğimiz asıl konu ise şudur: Kâinatta milyarlarca farklı sistem aynı matematiksel ifadeleri takip etmekte, bir başka deyişle matematik dili ile aynı hakikatları anlatmaktadırlar.

Matematik sadece dillerden bir dil. Yukarıda matematik ve fizik için yapılana benzer bir incelemeyi biyoloji, kimya gibi dallar için de yapabiliriz. Her bir ilim dalı bir dildir. Her bir ilim dalı Cenab-ı Allah'ın Hakîm, Adl, Musavvir gibi farklı isimlerine bakarlar. Kâinat kitabının birer sûresi veya âyeti gibi olan hayvanlar ve bitkiler âlemi gibi parçalarda bu isimler, bazıları daha kuvvetli olmak üzere, her biri ayrı ayrı tecelli ederler. Örneğin matematik gözlüğü ile yaklaşan bir araştırmacı incelediği sistemde Adl isminin tecellisini görürken, bir biyolog Hay ismini daha iyi görebilir. Ancak burada söylemek istediğimiz şudur; örneğin bir hücreyi inceleyen de bir insan organizmasını inceleyen de Cenab-ı Allah'ın isimlerini ve isimlerin gerekleri olan, bize öğrettiği esasları, inceledikleri o sistemlerden alabilirler.

Evet! Nasıl ki Kur'ân-ı Kerim'i kafası ve kalbi ilâhî esintilere açık kimseler kısa bir sûrede, hatta belki bir âyette Kur'ân'ın ruhunu hissedebiliyorlar ve bu Mu'cizevî Kitab'ın bütününün verdiği mesajdan nasiplerini alabiliyorlar ise; kâinatın küçük bir sistemini herhangi bir bilim dalı çerçevesinde incelemek de bize yaratılışın tamamı hakkında kuvvetli bilgiler verir. Sistemden sisteme geçtiğimizde kendimizi kaybetmeyiz. Kâinatta bir tutarlılık vardır. Hayatını hücreyi incelemeye vermiş bir kişi ile insanın tümünün fizyolojisini inceleyen bir kişi oralarda kullanılan hikmetlerin benzerlikleri sebebiyle, Cenab-ı Allah'ın hep Rahîm, Rezzak, Şafi', Hakîm gibi isimlerine giden yolları bulacaktır. Yani hepsinde Cenab-ı Allah'ın taklid edilmez mühürleri, isimleri ile karşılaşacaktır.

Sözün özü, Cenab-ı Allah hem Kur'ân'a hem de kâinat kitabına bu iç içe geçmiş parçada bütünü özetleyen üslûbu koymuştur.

2. Derinlik

Kur'ân-ı Kerim derinlemesine incelenmeden okunduğunda, sade bir anlatım üslubuna sahiptir. Âyetler lâfzında sevimli, hoş, lâtif, okunduğunda dinlendirici, duygulara hitap ederek dinleyeni kendine cezbedicidir. Diğer yandan, âyetler bilgili ve keskin nazarlar tarafından dikkatle incelendiğinde derinleşirler. Derinlere indikçe aklın payı artar, daha çok düşüncelere hitap etmeye başlarlar. Akıl hayrete düşer, önüne uçsuz bucaksız koridorlar açılır, dibi bulunmaz. Fıkıhla meşgul olanlar bir âyetten ibare, delâlet, işaret ve iktiza mânâları gibi dört tabaka mânâları alırken, aynı âyetten psikoloji kendine göre bir kanunu; sosyoloji içtimâî hayatın bir prensibini, tasavvuf başka bir inceliği, diğer ilimler de kendileriyle ilgili daha başka düsturları bulabilmektedir3. Bu şekilde bir âyet pek çok hakikatlere işaret etmektedir. Peygamber Efendimiz (s.a.s.), bir hadis-i şerifinde: "Muhakkak her âyet için bir zahirî (sarih) mânâ, bir batınî (işârî) mânâ ve muttali olunan bir had vardır. Ayrıca her bir had için dallar, furuat, budaklar (ayrı ayrı mevzular ve ilimlerle ilgili mânâlar) vardır."4 buyurmuştur.

Bu hikmetledir ki, onu okuyan bir deve çobanı da olsa, müdakkik bir âlim de olsa kendilerine göre değişik derinliklerde dersler alırlar. Nur âyetini okuyan bir kişi Cenab-ı Allah'ın nuruna dair lâtif bazı dersler alabileceği gibi, bir diğeri de aynı âyette elektrik ampulüne işaret eden deliller görebilir. Buna benzer verilebilecek binlerce örnek ile denilebilir ki, Kur'ân'ın lâfızlarındaki kulakları okşayan o lâtif ifadeler derinlemesine incelendiğinde aklı şaşırtan hikmetler zenginliğine açılan kapılar olurlar.

Peki kâinat kitabında da bu derinlik var mı? Şöyle bir çıksanız kırlara, her şeyin ne kadar lâtif, göze, kulağa ve bütün insan hissiyatına hoş gelen nağmeler ile dolu olduğu görülür. Zahirdeki bu güzellik ister istemez, insanı tefekküre sevk eder. Bu cazibeye kapılıp incelemeye koyulan bir bilim adamının ise kâinat artık daha çok aklına hitap etmeye başlar. Karşılaştığı sistemler, bir saatin çarkları gibi işleyen hassas dengeler, aralarındaki matematiksel ilişkiler onu şaşırtır, hayrete düşürür. İlerledikçe açılır, sonu hiç gelmez. Özellikle temel ilimlerle uğraşan herhangi bir bilim adamı ile beş dakikalığına bir görüşün. Konuştuğunuz kişi hangi inanç ve düşünce sistemine sahip olursa olsun, çalıştığı konuya hayran olduğunu ve konusunun dibi bulunmaz bir sırlar âlemi olduğuna inandığını göreceksiniz.

Kur'ân-ı Kerim'deki âyetler gibi bilim dünyasındaki sistemler de birçok hakikatlere işaret ederler, ama sırlarını hemen ele vermezler. Nöroloji biliminin sadece bir alt konusu olan sinir hücrelerinin (neuron) mesajı nasıl ilettiği sorusu, biyoloji, kimya, fizyoloji ve biyomedikal mühendisleri gibi farklı dallardan birçok araştırmacıyı yıllardır uğraştırmaktadır. Bulunanlar sadece sinir hücrelerinin genel davranışlarını modellemekten ileri gidememektedir. Her bulgu bilinmezlerden bir kapı açarken arkasında yüzlerce kapalı kapıyı ve soruyu karşımıza çıkarmaktadır. Sistemin can damarı olan, püf noktası tabir edebileceğimiz kısımlar ise hep perde arkasında kalmaktadır. Örneğin, sinirlerin sırrı henüz tamamen anlaşılmamıştır. Diğer fizyolojik sistemlerde olduğu gibi araştırmacı her elde ettiği bulgu sonucunda karşısına çıkan yeni sorularla bir dipsiz kuyuya iniyor hissine kapılmaktadır. İşte aynı derinlik, aynı ucu bulunmazlık Kur'ân'da da mevcuttur.

Kur'ân-ı Kerim'in ciddiyetle yaklaşmayanı kendisine muhatab kabul etmemesi, sırlarını açıp mesajını vermemesi de kâinat kitabına benzer. Hangi bilim dalı disiplinsiz ilerleyebilir? Hangi bilim adamı aşk derecesinde bir merakla kulak kabartmazsa yaratılışın hikmetlerini keşfedebilir? Sanki öncelikle o ilmi almaya hazır eden bir terbiyeden geçmek gerekir ki, İzzet-i İlahîyeye sonradan saygısızlık edilmesin; sırrı açılan hikmet basit görülmesin; şifresi açılmış bir kilit gibi kenara atılıp o hakikata hürmetsizlik edilmesin. Aynı şekilde insan ancak Kur'ân-ı Kerim'in mesajını çok iyi dinleyip onu kendi hayatına uygulamaya hazır hâle gelmişse, bu İlâhî Kitap o kimseyle konuşmaya başlar. Bu da tefekkürle ve ibadetle kazanılan bir terbiye ve disiplin ile olur. Böylece o hikmetlerin kapısı çalınır. Ondan sonra Kitap, kendisini bize muhatap alır ve konuşur. Emirlerini, yasaklarını bildirir. Bunların arkasındaki güzellikleri, İslâm'ın insan fıtratına nasıl da uyduğunu gösterir. Kişinin kalbine akar ve orada tahtını kurar. Aksi hâlde, o mesaja kendini hazırlamamış, o disiplini almamış kişilere emirler anlaşılmaz gelir. Hele Allah'ın kitabında haber verdiği kalbi mühürlenmiş olanlar O'nun bu ilâhî mesajına asla muhatap olamazlar.

Sözün özü, her iki kitabın kişiye konuşabilmesi için, o kişinin okuduğu kitapta çok derin, diğer ucu sonsuzda, ilâhi bir mesaj olduğuna inanmış, o disiplini almış, kalbine onun beklentisini koymuş olması gerekir. Aksi hâlde, kitap susar, değeri anlaşılmaz, elmas kristalleri değerindeki hakikatler cam parçaları gibi görünmeye başlar, kesifleşir.

3.Ahenk:

Bir başka üslup benzerliği de, iki kitapta da ortak olan ahenkte bulunabilir. Kur'ân-ı Kerim'in makamlı okunuşu ile ortaya çıkan kendine mahsus ses iniş-çıkışlarını, kafiyelerini ve "Halaka es-samavatu vel-ard"5 gibi lâfızlarını hatırlayalım. Bu Mu'cize Kitab'ı okumak, insanı ne monotonluk içerisinde sıkar ne de gelişi güzel iniş çıkışlarla huzursuz eder. Bir araya gelen bulmaca parçalarının birbirlerine uyması gibi insan ruhunun susuzluğuna su olur ve onu doyurur. Belki de Kur'ân-ı Kerim'deki bu kendine has ahenk ile insan ruhu arasında akordu sağlayan bilmediğimiz çok önemli benzeşimleri var. Belki de insanı doyuran bu ritim benzeşimidir.

Peki, yukarıdaki ahenk, kâinat kitabında da bulunabilir mi? Yemyeşil bir ovanın ufkunda doğmakta olan güneşi seyreden bir insan da böyle bir huzur duymaz mı? Kuş seslerini, kumsaldaki deniz dalgalarını, şırıl şırıl akan bir dereciği, lapa lapa yağan bir karı, altın sarısı başakları, binbir renge bürünmüş balıklar ve kuşlar alemini dahası uzayın kadife siyahı boşluğunda mevlevî gibi dönen mavili-beyazlı yerküreyi seyreden bir insan da böyle bir huzur duymaz mı? Tabiata daha yakın kırsal yörede yaşayan insanların ruhsal olarak çok daha huzurlu olduğunu göstermek için uzun bilimsel araştırmalara gerek yoktur her hâlde. Kâinatı yaratan Sanatkâr, ona öyle bir elbise giydirmiş ki temaşa eden insan huzur bulur. Ruhu kâinatta kendindeki ritimlerin aynılarını bulup onlara akort olur.

Kur'ân-ı Kerim'deki monotonluktan uzak, ancak rahatsız edici, bir ahenk kıtlığı içerisindeki değişimlerden de beri bir akış, kâinat kitabında da mevcuttur. İnsan dönme dolaptaki gibi dönüp dönüp aynı yere gelen bir sözde değişimden de sıkılır; onu da monoton görür. Diğer yandan çakıllı bir yolda giden at arabaları gibi beklenmedik ve ahenksiz sarsıntılarla dolu bir gidişi de sevmez. İnsan ruhuna hitap eden değişim şekli, günün aya, ayın mevsimlere, mevsimlerin yıllara dolanması gibi, dönüşümlü fakat aynı noktaya dönmeyen, güneş sisteminin uzaydaki yolculuğu gibi helezonik, her adımda bir ileri noktaya eren, ara sıra da yaz yağmuru, kışın gelen bir-iki güneşli gün gibi süprizlerle dolu bir ahenktir. Hem Kur'ân hem de kâinat işte böyle bir ahenkle yazılmış, okunması insanı hiç sıkmayan birer kitaptırlar.

Ayrıca böyle iniş çıkışlı bir ahengi, Kur'ân'ın yalnız okunuşunda değil, anlatımında da bulmak mümkündür. Her sûre belirli bir konuya atfedilmiş, olayları kronolojik sırayla anlatan monoton bir sıralanışa veya içerik olarak tek düze bir anlatışa kesinlikle sahip değildir. Konudan konuya geçer görünür, ancak hep aynı esasları öğretir. Ve sonunda "Alîmün Hakîm" "Ve Hüve ala Külli Şey'in Kadir", gibi tekrarlarla el-Esmâü'l-Hüsnâ'yı anarak, öğrettiği esaslara onları mühür yapar. Maksadın, verilen düsturun Allah'ın hangi güzel ismine baktığını söyleyerek konuyu noktalar ve dersini verir. Ve bu tekrarları Kur'ân'ın değişik yerlerinde görürüz. Aynen, kâinat kitabının zaman içerisinde geçirdiği safhalar olan tarihin kendisini tekrar edip önemli derslerini insana tekrar tekrar vermesi gibi...

4. Terbiye Metodu:

Kâinat kitabı ile Kur'ân arasındaki üslup benzeşimleri daha pek çoktur. Örneğin her iki kitabın da bir terbiye etme metodu vardır. Söylediklerinde son derece kararlı ve ortaya koyduğu kanunlar ile güçlü bir sistem örneği ortaya koyarlar. Olaylar karşısında her zaman bir tercihleri vardır. Dinleyen doğrunun bir tane olduğuna ikna olur. Lâkayt değillerdir, karşısındakine ciddiyet telkin ederler. Sanki dinleyicilerine bir ebeveynin olgunluk, kararlılık, bilgelik ve müşfikliği içerisinde ders verirler.

Gerçekten de Kur'ân gibi kâinatın da şa'şaalı ve görkemli bir sistemi vardır. Muhatapları bir yönetim, bir sistem, bir düzen ile karşı karşıya olduklarına kanaat getirirler; kâinatta bir düzensizlik göremezsiniz. Havadaki cansız zerrelerden tutun da canlılar âlemine kadar herhangi bir varlığın görevini yerine getirmediği, laubalilik yaptığı görülemez. Tabiat kanunlarından maksimum seviyede istifade etmek istenirse doğru olan metot birdir. Kaynaması için suyu her zaman ısıtmak gerekir. Havada bırakılan bir şey her zaman yere düşer. Yani kâinat insana bir mantık sistemi verir. Doğru nedir, yanlış nedir konusunda bir yol gösterir. Kimsesiz bir adada doğup büyüyen bir insan bile bu mantık sistemini, doğru ve yanlış kavramlarını az çok kendiliğinden, tabiattan aldığı dersler ile öğrenebilir. İşte Kur'ân-ı Kerim'deki ve kâinat kitabındaki bu ciddî, heybetli ve kararlı terbiye tarzları birbirlerine benzerler.
Kendisine uyan ile isyan edenleri bir tutmazlar. İtaatkârı alkışlar, sırtını sıvazlar, ödüllendirirler. İsyankârı ve düzen bozucuyu ise şiddetle kınar, ceza ile korkuturlar.

Hepimiz biliriz: Tabiat kanunlarına uyanlar, bir işi en çabuk ve en az zararla yaparlar. Aksi hâlde başını taşa vurur, kazalara sebep olurlar. İsyan edip tabiat kanunlarına tamamen uymayanların sonu ise felâkettir, mezarlıktır. Yani insan her iki kitap karşısında da terbiye ve disiplinin şart olduğu kanaatine varır. İşte bu gibi nedenlerledir ki hayattan birçok dersi alabilmiş olan yaşlı kişileri ekseriyetle çok ağırbaşlı, terbiyeli ve itaatkâr görürüz. Henüz hayatın acemisi, bilgi yönünden daha geri gençlerde bulunması gereken saygı ve terbiye yaşlılarda daha ziyade görülür. Çünkü hayat okulundan da Kur'ân'ın kitabı ve onun okuyucusu olan hayattan da, Kur'ân-ı Kerim gibi, insana kendisinin efendi değil kul olduğunu, kudret sahibi değil mutlak aciz olduğunu, zengin değil mutlak fakir olduğunu ve en menfaatli ve sevimli hareketinin isyan değil itaatkârlık olduğunu telkin edici olduğunu anlarlar. İşte Kâinat ve Kur'ân'ın insanı terbiye ederken kullandıkları bu metotlar birbirlerine çok benzerler.

Yukarıda kısaca değindiğimiz Yüce Yaratıcı'nın bu iki mesajlar kitabındaki konuşma üsluplarına dair misaller daha çok çoğaltılabilir. Ve belki bunlar kâinatın, Yapıcısının da, o kâinatın içindeki kullarına gönderdiği mesajlar kitabı Kur'ân-ı Kerim'in Sanatkârı'nın da ve her iki kitapta konuşanın da aynı Zât olduğuna inanan kalpler için binlerce delillerin üzerine bir delil daha olabilir. Meseleye sadece dikkatleri çekerek sözü bu konuda liyakatı olan kişilere bırakıyoruz. 

Dipnotlar
1 Bediüzzaman Said Nursî, İşarat-ul İ'caz, s.12-13. • 2 P.C.W. Davies and J.Brown, Superstrings, Cambridge University Press, 1988. • 3 Safvet Sanih, Kur'ân ve İlimler, Nil A.Ş. İzmir, 1992. s. 2 • 4 Taberânî, Süleyman b. Ahmed b. Eyyub, el-Mu'cemul Kebir, Mektebü'l Ulûm, Musul, 1983, 9/136; Abdürrezzak, Ebû Bekir es-San'ânî Musannef, el-Mektebü'l İslamî, Beyrut,1982,3/358. • 5 En'am 6/1; A'raf 7/54; Tevbe 9/36
 

Kur'ân Mûsikisindeki İ'caz: Ses - Manâ Uyumu

İ'câz kelimesi lügatte, “âciz bırakmak” anlamına gelir (İ. Manzur 1990, 5: 369; el-İsfahanî 1992, 547). Bir şeyin benzerini yapmaktan âciz bırakan şeye de “mu'cize” denir (Müslim 1999, 18). Bu bakımdan Kur’ân-ı Kerim, Hz. Peygamber'in en büyük ve ebedî mu'cizesidir.

Bütün peygamberler ilâhî bir vazife ile Allah tarafından gönderilmiş ve mu’cize ile teyit edilmişlerdir. Bu hususu Hz. Peygamber (s.a.s.) bir hadis-i şeriflerinde şöyle ifade etmektedir: “Gönderilen her peygambere nübüvvetini teyit eden mucizeler verilmiştir. Bana verilen ise, Allah'ın gönderdiği vahiydir. Onun için kıyamet günü ümmetimin sayıca diğer peygamberlerin ümmetinden çok olmasını ümit ediyorum.” (Buharî, “Fedailü'l-Kur’ân”, 1).

Geçmiş peygamberlerin mucizeleri, sadece o devirde yaşayanlar ve orada hazır bulunanlar tarafından müşahede edilebilirdi. Kısaca ifade etmek gerekirse, onların mucizeleri sürekli değil, geçici ve hissî idi. Meselâ, sihrin revaçta olduğu ve ünlü sihirbazların yaşadıkları bir devirde, Hz. Musa'ya sihirli bir âsâ verilmiş, bununla sihirbazlar mağlup edilmiştir. Tıbbın ilerlediği bir zamanda gelen Hz. İsa'ya ise bu alanda büyük mucizeler verilmiş ve O (a.s.), anadan doğma kör, dilsiz ve sağır olan hastaları iyileştirmiş, ölüleri diriltmiştir. Önceki peygamberlerin getirmiş oldukları hissi mucizeleri vefatlarından sonra varlık âleminden silinmişlerdir. Onların varlıkları ancak Kur’ân-ı Kerim'in haber vermesiyle bilinmektedir (Zerkanî 1980, 2: 336).

Hz. Muhammed (s.a.s.)'in mucizesi ise bütün insan fakültelerine hitap ediyordu ve kalıcı idi. Onun zamanında Arap dili ve belâgatı en yüksek dereceye ulaşmış, âdeta altın çağını yaşıyordu. İşte böyle bir devirde sunulan en büyük mu’cize, hiç şüphesiz ki, belâgat ve fesahatin en büyük timsali olan ve taklidi mümkün bulunmayan Kur’ân-ı Kerim'in ümmi nebî Hz. Muhammed (s.a.s.)'e vahyedilmesi olmuştur. Kur’ân, Yüce Allah'ın ezelî kelâmıdır. Onun bir benzerini getirmek mümkün değildir.

Bir Arap şairi ne güzel der: 

Önceki peygamberlerin getirdikleri mucizeleri yok olup gitti. 

(Ey Muhammed!) Senin getirdiğin kitap kıyamete kadar yok olmayacaktır. 
Çünkü zaman uzadıkça onun âyet-i kerimeleri yenilenmektedir. 
Eski(mez)lik asaleti onun âyetlerini süslemektedir (Sabunî, 136-137).

Peygamber Efendimiz tebliğ vazifesine başlayınca, Araplar ondan risalet ve nübüvvet görevi ile görevlendirilmiş bir kişi olduğuna dair deliller istediler. Peygamberimiz onlara Allah Tealâ'nın şu âyetleriyle cevap verdi:

“Ona Rabbinden mucizeler indirilmesi gerekmez miydi?” derler. De ki: “Mucizeler ancak Rabbimin katındadır. Doğrusu ben, sadece apaçık bir uyarıcıyım. Kendilerine ok unan bir Kitab'ı sana indirmiş olmamız onlara yetmiyor mu? Bunda, inanan topluluk için rahmet ve ibret vardır.” (Ankebût, 29/50-51).

Cenab-ı Hakk'ın, Resûlünün peygamberliğinin doğruluğuna ve onun ancak bir mübelliğ olduğuna dair Kur’ân'da bu âyetlerle vermiş olduğu teminata rağmen onlar, inatlarında ve inkârlarında ısrar ettiler ve ondan yüz çevirerek:

“Âyetlerimiz onlara okunduğu zaman, 'İşittik, işittik! İstesek biz de aynısını söyleyebiliriz; bu sadece eskilerin masallarıdır'.” (Enfâl, 8/31) dediler. Müşriklerin inkârcı tutumları karşısında Yüce Allah (c.c.), Peygamberinin haklılığını ve Kitabının eşsizliğini ispat için onlara meydan okuyarak şöyle buyurdu: “Doğru (sözlü) iseler haydi onun gibi bir söz getirsinler.” (Tûr, 52/34). Allah, onlara bu hususta uzunca mühlet verdi, yapamadılar. Sonra, asılsız uydurma şeyler dahi olsa tesir ve belâgat bakımından on sûrenin benzerini yapmalarını onlardan istedi: “Yoksa, 'O'nu uydurdu' mu diyorlar? De ki: 'Öyleyse siz de onun benzeri on uydurulmuş sûre getirin; eğer doğru (sözlü) iseniz Allah'tan başka, çağırabildiklerinizi de (yardıma) çağırın (da bunu yapın)!'” (Hûd, 11/13) Bunu da yapamayınca, bu defa Kur’ân'ın benzeri kısa bir sûre getirmelerini istedi:

“Yoksa 'O'nu uydurdu' mu diyorlar? De ki: 'Eğer doğru (sözlü) iseniz haydi onun benzeri bir sûre getirin ve Allah'tan başka çağırabildiklerinizi de çağırın!'” (Yûnus, 10/38) Bunu, daha sonra Bakara sûresi, 23. âyetinde de tekrar etti. Bütün gayret ve çabalarına rağmen Kur’ân'ın kısa bir sûresinin dahi bir benzerini getiremediler. Bundan sonra da ortaya çıkan acziyetlerini Yüce Allah şöyle ilân etti:

“De ki: 'Andolsun, eğer insanlar ve cinler şu Kur’ân'ın bir benzerini meydana getirmek üzere toplansalar, yine onun benzerini meydana getiremezler. Birbirlerine arka ol(up yardım et)seler de (bunu yapamazlar).'” (İsrâ, 17/88) 

Kur’ân'ın açıkça meydan okuyuşu karşısında onların kin ve nefretleri galeyana geldi ve Kur’ân'ın bir benzerini yapmak için bir hayli uğraşıp didindiler. Çalışmalarının en ufak bir semeresini alamadıklarını görünce de şaşkına döndüler, Kur’ân'ın -hâşâ- bir “sihir”, veya “kehanet” veyahut da “şiir” olduğunu söylemeye cüret ettiler (Zuhruf, 43/30; Sâffât, 37/36). Kur’ân'ın bir benzerini ortaya koyamayınca, artık Müslümanlarla alay etmeye, onlara hakaret etmeye başladılar. Müslümanlara eziyet etme yolunu da denedikten sonra kılıca sarıldılar ve neticede de Hz. Peygamber Efendimiz'i asıl vatanı Mekke'den hicret etmek zorunda bıraktılar (Karaçam 1990, 116). 

Kur’ân pek çok yönden mu'cizdir. Yani onun i’cazını sadece dili, üslubu ve fesahatinde aramak hatalıdır. Kur’ân 23 senede inmiş olmasına rağmen sanki bir defada inmiş gibi insicam ortaya koyması, ihtiva ettiği ilimler, geçmiş ve geleceğe dair verdiği gaybî haberler ve her asırda beşerin bütün ihtiyaçlarını karşılayabilecek bir nitelikte olması, onun i'caz yönlerinden bazılarıdır.


Kur’ân'da Lâfız, Manâ ve Ses Uyumu 

Bazı İslâm âlimleri Kur’ân'ın mu’cizevi yönlerini iki yüze kadar çıkarmaktadır. İşte Kur’ân'ın mucizevi yönlerinden biri de âyetlerdeki kullanılan lafız, mana ve ses arasındaki uyumdur. Yani Yüce Allah, âyetlerde kullandığı lafızları öyle mükemmeldir ki, bu lafızların anlattığı manâ ile sesin bir uyum içinde olduğunu görmekteyiz. Biz burada Kur’ân'ın lâfız, mana ve ses uyumu açısından i'cazını örneklerle açıklamaya çalışacağız.

Örnek 1: 

“Allah, kimi doğru yola iletmek isterse onun göğsünü İslâm'a açar; kimi de saptırmak isterse onun göğsünü (o kimse) göğe çıkıyormuş gibi dar ve tıkanık yapar. Allah, inanmayanların üstüne işte böyle pislik çökertir.” (En'âm, 6/125).

Bu âyette Yüce Allah, doğru yola iletmek istediği kimsenin gönlünü İslâm'a açacağını, saptırmak istediğinin gönlünü de göğe doğru çıkmak isteyen insanın göğsünün daralması gibi daraltıp sıkacağını bildirmektedir.

Bu âyette bir fizik yasasına işaret vardır. Yüce Allah: “Allah, kimi saptırmak isterse, onun gönlünü göğe çıkıyormuş gibi dar ve tıkanık yapar.” buyuruyor. Âyet, mü'minle kâfirin ruh halini belirtmek için verdiği örnekle göğe yükselen insanın göğsünün daralacağına, tıkanacağına, o adamın güçlük çekeceğine işaret etmiştir.

Bilindiği üzere yükseğe çıktıkça hava basıncı düşer nefes almak güçleşir. Nefes alması güçleştikçe göğsü daralıp sıkılmaya başlayan insan, boğulacak gibi olur. Her yüz metre yükseldikçe basınç bir derece azalır (Ganong 1996, 2: 841; Komisyon 1986, 2: 809-810). 15-16 bin metre yükselince özel cihazlar olmadığı takdirde insan nefes alamaz, havasızlıktan boğularak ölür.

İşte hava basıncını ölçen aletlerin bulunmadığı bir zamanda inen Kur’ân, göğe yükselen insanın göğsünün daralıp tıkanacağını söylemekle bu fizik kanununa da işaret etmiş olmaktadır. Hiç kuşkusuz bu ifade, bir Kur’ân mu’cizesidir. Ayrıca yükseldikçe göğsün daralıp tıkanacağını canlandırmak üzere “yessa'adü” kelimesinin seçilmesi de fevkalâde dikkat çekicidir. Bu kelimeyi telâffuz ederken âdeta boğaz tıkanmakta, nefes daralmaktadır. Seçilen kelime, aynı zamanda delâlet ettiği anlamı yansıtmaktadır. Yani manâ ile lâfız tam bir uyum içindedir; lâfız manânın tam kalıbıdır.

Örnek 2: 

“(Ey Habibim!) De ki: ' İnsanlardan ve cinlerden ve insanların gönüllerine vesvese veren o sinsi vesvesecinin şerrinden, insanların İlâhı, insanların Melik'i ve insanların Rabbi olan Allah'a sığınırım.'” (Nâs, 114/1-6).

Bu sûrede cinlerden ve insanlardan, gizlice insana sokulup ona fısıltı ile kötü düşünceler telkin eden şeytanın ve şeytan gibi kimselerin şerrinden Allah'a sığınılması emredilmektedir. Şeytanın vesvesesi anlatılırken seçilen kelimeler vesveseyi, gizlice söylenenleri âdeta tasvir etmektedir. Sûreyi tecvid kaidelerine göre düzgün bir tarzda okuduğumuzda; Kul e'ûzü bi-rabbi'n-nâsi meliki'n-nâsi ilâhi'n-nâsi min-şerri'l-vesvâsi'l-hannâsi ellezî yüvesvisü fî sudûri'n-nâsi mine'l-cinneti ve'n-nâs. kulağımıza sürekli bir fısıltı sesi gelmektedir. Yani sûre boyu kelimelerinin sonunda, bazılarının hem sonunda hem ortasında (s)lerden kulağa bir fısıltı yankılanmaktadır. İşte böylece Kur’ân, kullandığı lafızlar ile ses tonları arasındaki uyumla bir bütünlük arz etmektedir. 

Örnek 3: 

“Onlar, mü'minlerle kâfirler arasında bocalayıp dururlar; ne onlara bağlanırlar ne de bunlara. Her kimi de Allah şaşırtırsa sen ona hiçbir yol bulamazsın.” (Nisâ, 4/143).

Bu âyette münafıkların durumu anlatılmaktadır. Onlar, iman ile küfür arasında kararsız bir şekilde ve sürekli tereddüt içinde devamlı zikzak çizmekte, mü'minlerle kâfirler arasında gidip gelmektedirler. Ne mü’minlere katılırlar, ne de kâfirlere, ikisi arasında bocalar dururlar, çünkü onları Allah şaşırtmıştır. Allah'ın şaşırttığına da artık yol bulunmaz. Münafıkların bu mütereddit durumlarını anlatmak için seçilen "müzebzebîne" kelimesi telaffuz edilirken ses de gidip gelmektedir. Âdeta onların bu durumları seçilen kelimedeki sesin gidip gelmesiyle ifade edilmektedir. Zıp burada zıp oradadırlar.

Örnek 4: 

“İçlerinden biri: 'Yusuf'u öldürmeyin, onu bir kuyunun deriliklerine bırakın. Böyle yaparsanız yolculardan onu bulup alan olur' dedi.” (Yusuf, 12/10).


Hz. Yusuf'u (a.s.) kıskançlıklarından dolayı kardeşleri öldürmek isterler. Böylelikle babalarının teveccühünü kendilerine çevirmek düşüncesindeydiler. Yusuf'un kardeşleri onu öldürmeye karar verdiklerinde içlerinden biri, “Yusuf'u öldürmeyin; onu derin bir kuyunun dibine atın!” teklifinde bulundu. Bu teklifi kabul eden diğer kardeşleri onu kuyuya attılar. İşte bu âyette Hz. Yusuf'un derin kuyunun dibine atılması anlatırken "gayâbeti'l-cübb" terkibi kullanılmıştır. Bu lafızda ğayâbe kelimesi bir boşluk hissi verirken, cübb kelimesi ise suya atılan bir şeyin çıkardığı sesi vermektedir.

Örnek 5: 

“Gök yarıldığı zaman.”(İnşikak, 84/1)

Bu âyette kıyametin kopması anında göğün yarılacağından bahsedilmektedir. Yarılmayı ifade ederken kullanılan "inşakkat" kelimesinin telâffuzunda çıkan ses, o yarılmayı insanın kulaklarında açık bir şekilde çınlatmaktadır.

Yine, “Sonra yeryüzünü öyle bir yardık ki.” 
(Abese, 80/26) âyetinde ise, Yüce Allah, hayvanların ve insanların istifade etmesi için gökten yağmur yağdırdığını ve yeryüzünü göz göz yardığını ve orada ekinler, üzüm bağları, sebzeler, zeytin ve hurma ağaçları, iri ve sık ağaçlı bahçeler, meyveler ve çayırlar bitirdiğini anlatmaktadır. İşte Yüce Allah, yeryüzünü göz göz yardığını anlatırken kullandığı "şakaknâ" ve "şakka" kelimelerinin telâffuzunda çıkan şâk, şâk sesi o yarılışı insanın zihninde canlandırmaktadır. 

Örnek 6: 

“Vahşi hayvanlar toplanıp bir araya getirildiği zaman.” 
(Tekvîr, 81/5).

.

Yakîn Kavramı Üzerine

Kur'an tefsirlerinde وَاعْبُدْ رَبَّكَ حَتَّى يَأْتِيَكَ الْيَقِينُ "Sana yakîn gelinceye kadar Rabbine kulluk et" (Hicr, 99) ayetindeki yakîn kelimesinin müfessirler tarafından dar bir anlamla sınırlandırılarak "mevt/ölüm" diye tefsir edildiğini görüyoruz. Meal yazarları da genellikle yakîn kelimesine "ölüm" anlamı verirler ve ayeti, "Sana ölüm gelinceye kadar Rabbine kulluk et" şeklinde dilimize çevirirler. Ne var ki yakîn kavramı ve türevlerinin Kur'an bütünlüğü içinde kazandığı anlamlara baktığımızda karşımızda geniş ve farklı ufuklar açıldığını görebiliriz.

Bu makalede "yakîn" kavramına müfessirlerimizin ve diğer bazı ulemânın yaklaşım biçimlerine değinilecek, akabinde de Kur'an'ın bütünlüğü içerisinde tercih ettiğimiz anlam üzerinde durulacaktır.

Yakînin sözlük ve terim anlamı

Yakîn, kesinliğe ve sübuta delalet eden bir sıfat-ı müşebbehe olup, ي- ق -ن maddesinden gelir. İnsanın şeksiz biçimde sahip olduğu bilgiye yakîn, ilmin en üst derecesine de ilme'l- yakîn denilir.1 Yakînin zıddı ise şek veya şüphedir.

Râğıb el-Isfahânî "Yakîn, ilme ait bir özelliktir. Marifet ve dirayetin fevkindedir. Bu nedenle ‘yakîn ilmi' denmiş ama, ‘yakîn marifeti' tabiri kullanılmamıştır." der.2 "Yakîn" kelimesi Kur'an'da sekiz kere geçmekte, türevleriyle birlikte ise toplam yirmi sekiz defa zikredilmektedir. Tekâsür suresinde ilme'l- yakîn ve ayne'l- yakîn terkibiyle, Vâkıa ve Hâkka surelerinde de hakku'l- yakîn tamlamasıyla zikredilir. Genel olarak yakîn ve türevlerine baktığımızda, yakîn müminlerin sahip oldukları veya ayetleri anlamak için sahip olmaları gereken bir sıfat şeklinde öne çıkarılırken, yakînden mahrum olanların küfür veya nifak içinde bulunanlar olduğu anlaşılır. Bir de içlerinde yakîn olduğu halde zulüm ve kibir sebebiyle inkara sapan kişilerden söz edilir.

Tasavvuf ilminde yakînin anlamı

Yakîn, mutasavvıflarca, "gaybla ilgili hükümlerin üzerindeki sır perdesinin açılıp hakikatinin gözükmesi, iman kuvvetiyle hakikati gözle görüyor gibi müşahede etmek, kalpteki itiraz ve çekişme halinin gitmesi, gaybı müşahede anında kalpteki şek ve şüphenin kalkması" gibi ifadelerle tanımlanmıştır.3

Ebu Tâlip el-Mekkî'ye göre yakîn halinin mertebeleri şunlardır: Evvela tövbe gelir. Sonra sırasıyla sabır, şükür, recâ, havf, zühd, tevekkül, rıza ve muhabbet.4

Abdullah el-Herevî yakîn mertebelerini şöyle sıralar: Yakîn bu yola sülûk edenlerin bineğidir. Avâm için yakîn varılacak en son hedeftir. Havâssa gelince, yakîn onların ilk durağıdır. Üç basamaktan oluşan yakînin ilk mertebesi, ilme'l- yakîndir. İlme'l- yakîn, Hak'tan bize zâhir olan ve bize ğâib olan her şeyi en baştan kabul etmek ve hakkı ikame etme konusunda dimdik durmaktır. İkinci mertebe ayne'l- yakîndir ki, delil getirme ve haber vermeye muhtaç olmayıp hakikati doğrudan doğruya müşahede etmek. Üçüncü mertebeye gelince hakka'l- yakîndir. Hakka'l- yakîn ise, keşf sabahının iyice aydınlanması, sonra yakînin külfetinden kurtulma ve en sonunda da hakka'l- yakînde fâni olmaktır.5

Hülasa yakîni bazıları şekten, şüpheden kurtulmak; doğru, sağlam ve kesinlerden kesin bir bilgiye, hem de herhangi bir tereddüt ve kuşkuya düşmeyecek şekilde ulaşmak ve o bilgiyi ruha mâl etmek, bazıları da onu, imanda delil ve burhanları aşarak, " latîfe-i rabbâniye" yoluyla gaybları müşâhede, eşyanın perde arkasını murâkabe ve sırları muhafaza şeklinde de anlamışlardır.

Hadislerde Yakîn kavramı

Efendimiz (sallallâhu aleyhi ve sellem) bir hadislerinde "Ümmetim hakkında yakîn zayıflığından ciddi endişe ediyorum."6 buyurmuştur. Bir diğer hadis ise şöyledir: "Yakîn zafiyetinin alâmetlerinden bazıları şunlardır: İnsanları Allah'ın gazabını celbeden konularda rıza ile karşılaman, Allah'ın verdiği rızıktan dolayı onları methetmen ve Allah'ın sana vermediği nimetlerden dolayı da onları kınamandır. Zira Allah'ın verdiği rızkı, hiçbir harîs (açgözlü) ve istemeyen kişi geri alamaz. Allah (cc) huzur ve sevinci rıza ve yakîne bağlamıştır. Keder ve gamı da şüphe ve öfkeye emanet etmiştir.7 Bu konuda çok bilinen hadislerden biri de şudur: "Ümmetim hakkında en ziyade korktuğum şeyler, şişmanlık, çok uyumak ve yakîn zayıflığıdır."8Efendimiz'den (sallallâhu aleyhi ve sellem) mervî meşhur duâlardan birinde ise "Allahım, bize öyle bir haşyet/saygı nasib et ki seninle aramıza girecek olan günahlara engel olsun. Sana öyle itaat etmeyi nasip et ki, bizi cennetine nail eylesin. Öyle bir yakîn lütfeyle ki başımıza gelen/gelecek dünyevi belaları hafifletsin."9diye yalvardığı bildirilmiştir. Bu hadis de bize gösteriyor ki bela ve musibetlerin ağırlığını hissetmemenin yolu yakîni güçlendirmekten geçmektedir.

Kur'an'da müminlere nisbet edilen yakîn

"Hem sana indirilen kitabı, hem de senden önce indirilen kitapları tasdik ederler. Âhirete de kesin olarak inanırlar. (yûkinûn)" (Bakara, 2/4) "Onlar namazı hakkıyla ifa ederler, zekâtı verirler, âhirete de yakîn ile iman ederler. (yûkinûn)" (Lokman, 31/4) Yakînin geçtiği müminlere hitap eden ayetlerde genelde muzari kipi (yûkinûn vb.) kullanılmasında şöyle bir nükte vardır: Deliller ve ayetler sürekli yenilendiği ve mümin her zaman farklı delillerle karşılaştığı için yakîn'de de teceddüd veya yenilenme bahis mevzudur. Bu nedenle yakîn hakikati, "yûkinûn" ve "tûkinûn" şeklinde teceddüd ifade eden muzari sîgası/kipi ile beyan edilmiştir.

"Allah O'dur ki gökleri, sizin de görüp durduğunuz gibi, direksiz yükseltti. Sonra da Arşının üstünde kuruldu. Güneşi ve Ay'ı hizmet etmeleri için sizin emrinize verdi. Bunlardan her biri belirli bir vakte kadar dolaşmaktadır. Bütün işleri O yönetir. Âyetleri size açıklar ki Rabbinize kavuşacağınıza yakîn ile iman edesiniz. (tûkinûn)" (Ra'd, 13/2) ayetinde de Allah'ın deliller göstermesi müminlerin imanda yakîne ermesi için birer vesile olarak beyan edilmektedir. Aynı zamanda da yakîne ulaşma mümin için bir hedef olarak gösterilmiştir. Allah teklif-i mâlâ yutâktan müberra olduğuna göre, -eğer insanı yakîne ulaştıracak manevi cihazlar ve letâif körelmemişse- her mümin o yüksek hedefe kendi ufkunca ulaşabilir.

"Gerçeği bilmeyenler dediler ki: "Allah bizimle konuşmalı veya bize mûcize gösterilmeli değil miydi?" Onlardan öncekiler de buna benzer sözler söylemişlerdi. Kalpleri nasıl da birbirine benziyor! İmanda yakîne erenler için delilleri apaçık gösterdik." (yûkinûn) (Bakara, 2/118) ayetinde ise imanda yakînden nasibi olmayanların mucizelerden dahi nasipdar olamayacakları beyan edilmekle, aynı zamanda Muhammed (sallallâhu aleyhi ve sellem) ümmetine yakînlerini arttırma yönünde teşvikte bulunmaktadır. Yani birçok mucize karşısında lâkaydâne davranıp da "Allah bizimle konuşmalı" cür'etinde bulunanlar, yakînden yoksun olmalarından dolayı böyle demişlerdir. Ayet "Eğer sizler de bu duruma dûçâr olmak veya düşmek istemiyorsanız, imanda yakîninizi ziyadeleştiriniz, imanınızı taklitten tahkik mertebesine yükseltiniz" gibi mesajları ifham etmektedir.

Şu ayetlerde de doğrudan yakîn sahiplerine ya da yakîne ulaşma kabiliyetinde olan müminlere hitap edilmektedir: "Siz insanların yaratılışınızda ve Allah'ın dünyanın her tarafında yaydığı canlılarda, yakîn ile iman eden kimseler için deliller vardır." (yûkinûn) (Casiye, 45/4) "Yakîn sahipleri için yeryüzünde birçok deliller vardır."(mûkinîn) (Zâriyât, 51/20) "Bu Kur'ân, delilleri ile, fikirleri ve kalpleri aydınlatan basiret nurlarıdır, yakîn ile iman eden kimseler için hidâyet rehberi ve rahmettir." (Câsiye, 45/20)

"Şu bir gerçektir ki, sana verdiğimiz gibi Mûsâ'ya da kitap vermiş, sana vahyettiğimiz gibi ona da vahyetmiştik. Dolayısıyla onun da böyle bir vahiy aldığından hiç tereddüdün olmasın. Biz ona verdiğimiz kitabı, İsrailoğullarına rehber kıldık. O nebiler sabrettikleri ve âyetlerimize yakîn ile inandıkları müddetçe, Biz, emir ve irşadımızla onlardan doğru yolu gösteren önderler tayin ettik." (Secde, 32/24) ayetinde ise yakîn kahramanları olan peygamberlere ve pâk nesillerine iltifatta bulunulmaktadır. "Biz İbrâhim'e (şirkin çirkinliğini gösterdiğimiz gibi) imanında yakîne ulaşması için göklerin ve yerin melekûtunu da öylece gösteriyoruz." (En'âm, 6/75) ayeti ise yakîne ulaşmanın eşyanın perde arkasını ve nûrâni boyutunu bilmekle alâkalı olduğunu ihtar etmektedir.

Yakînden mahrum olanlar

"Yoksa, gökleri ve yeri onlar mı yarattılar? Hayır, onlar yakîne ulaşmaya çalışmazlar" (Tûr, 52/36) ayetinde her insanın potansiyel olarak yakine ulaşma kabiliyeti olduğuna ama küfür ehlinin iradi olarak buna yanaşmadığına işaret edilmektedir. Bundan dolayı ehl-i küfür ve ilhad hakikatleri kendi içlerinde gizlemek ve insanlar nazarında da gizlenmesi için pozitivizm çağı olan yirminci yüzyılda bütün himmetlerini yaratılış hakikatine karşı, bilimsel! görünümlü evrim teorisini ispatlama yolunda sarf ettiler, bunda genel anlamda başarılı olamadılar; ama bir çok insanı bu düşüncelerle ilhad çıkmazına sürüklediler. Buna karşın hakiki müminlere düşen, kainat kitabını satır satır, harf harf inceleyip her dakika biraz daha yakinlerini ziyadeleştirmek ve kendileri ile birlikte insanlığın dünya-ukbâ saâdetine vesile olmaktır.

Üçlü sâlih dâire

İçinde yakîn kelimesi geçen izah etmeye çalıştığımız ayetlerle, en başta zikrettiğimiz "Sana yakîn gelinceye kadar Rabbine kulluk et!" (Hicr, 99) ayeti arasında şöyle bir münasebet söz konusudur:

1- Deliller ve tefekkür

2- İbadet

3- Yakîn

Bunu da şöyle izah edebiliriz: Delil ve ayetler mümini ibadete ve kulluğa sevk eder; kullukta derinleşen mümin ise yakîn mertebelerinde mesafe kat' eder. Bazı Hak dostlarının "Sana hakkıyla ibadet edemedik ey Ma'bûd!" demesini, yakîn yolculuğu esnasında izhar edilen bir nevi acziyet veya hayret şeklinde anlarız. Fahr-i kâinât Efendimiz'in (sallallâhu aleyhi ve sellem), ayakları şişinceye kadar ibadet etmesi karşısında şefkat hisleri kabaran Hz. Aişe annemize hitaben, "Şükreden bir kul olmayayım mı?" şeklinde tepki göstermesini başka türlü izah etmemiz oldukça güçtür.

Müfessirler, Efendimiz için beyan edilen yakînin, ilme'l- yakîn değil, bir vuslat ve Mahbub-u Ezelî'ye kavuşma anlamında hakka'l- yakîn olmasında müttefiktirler. Şayet ilme'l-yakîn denilirse, Rasulullah'ın ilme'l- yakîni yokmuş da gelecekte o ilme sahip olacakmış anlamı çıkar ki, böyle düşünmek küfürdür.10 Bazı mülhitlerin ayetteki "yakîn" hakkında ‘marifet' anlamı vermeleri ve buna göre insan marifete ulaşınca dini sorumluluğunun sakıt olacağı iddiası ise küfür, dalalet ve cehalet örneğidir. Zira Allah'ı en iyi bilenler peygamberler olduğu gibi Ona en çok kulluk yapanlar da yine enbiya-i kirâmdır.11

Yakînin mertebeleri

1. İlme'l-yakîn ki; apaçık delil ve burhanların aydınlık dünyasında, o delil ve burhanlar vesâyetinde hedeflenilen hususlarla alâkalı en sağlam inanç ve en kesin iz'ana ulaşma hâli,

2. Ayne'l-yakîn ki; keşif, müşâhede ve duyup hissetmenin ruha kazandırdığı engin ve tarifler üstü mârifete ulaşabilme pâyesi,

3. Hakka'l-yakîn ki; perdesiz, hâilsiz; aynı zamanda kemmiyetsiz, keyfiyetsiz ve tasavvurları aşan sırlı bir maiyyeti ihraz mazhariyeti diye yorumlanmıştır. Bazıları bu mazhariyeti, kulun, benlik, enaniyet ve nefis cihetiyle fenâ bulup Zât-ı Hak'la kâim olması şeklinde tefsir etmişlerdir.

Mezkûr üç yakîn mertebesi şu şekilde misallendirilmiştir: Bir insanın ölmeden ölümü bilmesi "ilme'l-yakîn", gözünden perdenin kaldırılıp canını almaya gelen melekleri görmesi ve sekerat öncesi bir kısım metafizik hâdiselere şahit olması "ayne'l-yakîn", ölümün kendine has keyfiyetini tadıp duyması da " hakka'l-yakîn "dir.

Buna göre bir insanın, istidlâl yoluyla herhangi bir mevzuda elde ettiği kesin bilgiye ilme'l-yakîn; gözüyle, kulağıyla ve diğer salim duygularıyla ulaştığı mârifete ayne'l-yakîn; istidlâl ve müşâhede üstü ve doğrudan doğruya onun vicdanına gelen, vicdanından fışkıran ve bütün zâhir-bâtın duygularının ufkunu saran irfana da hakka'l-yakîn denir.12

Yakîne ulaşmak her insan için müyesser olur mu?

Aslında her insan kendi ufkunca potansiyel bir yakîn kahramanı olabilecek mahiyettedir. Ama bunun ilk şartı Allah'a ve ondan gelen ayetlere şeksiz iman etmektir. Bu imanın ardından, onun karşısına çıkan her delil ve ayet onu yakîn semasına yükselten bir burak ya da refref olur. Kesbi, istidadı ve meşiet-i ilahinin tevfîki nisbetince, bazısı ilme'l-yakînde ârâm eyler, bazı "hel min mezîd?" kahramanları ise ayne'l- yakîne uğrar, bununla da iktifa etmez ve gider otağını hakka'l- yakîn zirvelerine kurar.

Sonuç olarak Ekrabü'l- mukarrabîn olan Allah Resulü (sallallâhu aleyhi ve sellem)'e hitaben "yakîn sana gelinceye kadar kullukta devam et" buyrulması ona has bir iltifattır. Hem de çok özel bir iltifat! Ayetin Mekke yıllarının ilk zamanlarında nazil olduğunu dikkate aldığımızda, belki çok yakında onun teşrif edileceği isra ve mirac gibi hakka'l- yakîn yamaçlarının bişâretiydi bu iltifat. Öte yandan diğer müminler de ufukları, cehd ve gayretleri nisbetince Allah'ın izniyle, ilme'l yakîn, ayne'l- yakîn ve hakka'l- yakîn mertebelerini ihraz edebilirler. Yeter ki "azm u cezm u kast" eylesinler, yani kararlılıklarını ortaya koyabilsinler. Ne var ki yakîn mertebelerinde mazhar olunan keşiflerin mutlaka asfiyânın Kitap ve Sünnet objektif mizanlarıyla tartılması da bir zarurettir.

Dipnotlar

1. Ahmed Muhtar, Mu'cemu'l- lügati'l- arabiyyeti'l- muâsıra, Âlemu'l- kütüb, 2008, III/2516.

2. Ragıb el-Isfahani, el-Müfredat, Dâru Kahraman, İstanbul, 1986, s. 848.

3. Abdulkerim Kuşeyrî, Risâle, (çev: Dilaver Selvi), İstanbul, 2013, s.372.

4. Ebû Talip el-Mekkî, Kûtü'l- Kulûb, Beyrut, 2005, I, 9.

5. El-Herevî, Menâzilü's- sâirîn, Beyrut, 1988, s. 68.

6. Alâuddin el-Müttaki, Kenzü'l- ummâl,Müessesetü'r- risale, 1981, III/439.

7. Ebû Bekr el-Beyhakî, Şuabu'l- îmân, Mektebetü'r- Rüşd, Riyad, 2003, I/382.

8. Suyûtî, Cem'u'l- cevâmi', I/1210, www.al-islam.com

9. İbnu'l- Esîr, Câmiu'l- Usûl fî ehâdîsi'r- Resûl, Mektebetü'l- Hulvânî, 1970, IV/279.

10. Elmalılı Hamdi, Hak Dini Kur'an Dili, Eser Neşr., İstanbul, 1979, V/ 3080 vd.

11. İbn Kesir, Tefsir, Kahraman Neşr., İstanbul, 1992, IV/ 472.


.

Kur'ân'da Vesile Kavramı ve Tevessül Meselesi