İmam-ı a’zam ve kadılık Sual: (İmam-ı a’zam, Emevî zulmüne ortak olmamak için kadılık yapmayacağını söyleyince, Emevî halifesi tarafından dövülerek öldürüldü) deniyor. Bu yanlış değil mi? CEVAP Elbette yanlıştır. Ya cahillikten böyle söyleniyor veya kasten, Emevî düşmanlığından dolayı böyle söyleniyor. İmam-ı a’zam hazretleri hicri 150, miladi 767 tarihinde, zâlim olan ikinci Abbasî halifesi Ebu Cafer Mansur tarafından Bağdat’ta dövülerek şehit edilmiştir. Emevîlerle bir ilgisi yoktur. Kadılığın, zâlim Abbasî halifesine isyanla da ilgisi yoktur. İmam-ı a’zam hazretlerine kadılık teklif edilince, (Ben kadılık yapamam) buyurdu. (Yalan söylüyorsun) denilince de, (Eğer yalan söylüyorsam, yalancıdan kadı olmaz. Doğru söylüyorsam, doğru söylediğim için kadılık yapamam diyorum) buyurdu. Kabul etmemesi, devlete kadılık yapılmayacağı için değildi. Zühdü, takvası ve veraı da, ilmi ve zekası gibi son derece çok olduğundan, kabul etmedi. İnsanlık sebebiyle, kulların hakkını gözetmede kusur etmekten korktu. (Kamus-ül-alam)
İmam-ı a'zamın büyüklüğü Sual: Ebu Hanife’nin, son haccında, Kâbe’ye girip, namaz kıldıktan sonra, (Yâ Rabbi, Sana layık ibadet edemedim, ama senin akılla anlaşılamayacağını anladım. Hizmetimdeki kusurumu, bu anlayışıma bağışla!) diye dua ederken, o anda, (Ey Ebu Hanife! Sen beni iyi tanıdın ve bana güzel hizmet ettin. Seni ve kıyamete kadar, senin mezhebinde olup, yolunda gidenleri af ve mağfiret ettim)diye ses işitildiği Mizan-ül-Kübra kitabında yazılıdır. Burada, Cenab-ı Hak, (Sen beni iyi tanıdın, güzel hizmet ettin) buyururken, (Sen anlaşılmazsın, sana layık ibadet edemedim) demekle Ebu Hanife’nin yanıldığı yani yanlış söylediği anlaşılmıyor mu? CEVAP Hayır, öyle bir şey yoktur. İmam-ı a'zam hazretleri, ibadetteki ve Allah'ı akılla tanımaktaki aczini bildiriyor. Cenab-ı Hak da, onu tasdik ediyor, (Evet, bir kul Allah'a layık ibadet edemez ve Allah'ı akılla tanıyamazsa da, sen, bir insanın yapabileceği her şeyi yaptın) buyuruyor.  


 
İmam-ı a’zam bu ümmetin ışığıdır
Sual: İmam-ı a’zam hazretleri hakkında hadis var mıdır? CEVAP İmam-ı a’zam Ebu Hanife hazretleri hakkında, meşhur ve muteber fıkıh kitaplarında çeşitli hadis-i şerifler bulunmaktadır. En kıymetli fıkıh kitaplarından biri olan Dürr-ül-muhtâr’ın önsözündeki hadis-i şerifte buyuruldu ki:  (Âdem aleyhisselam, benimle övündüğü gibi, ben de ümmetimden ismi Numan, künyesi Ebu Hanife olan bir zât ile övünürüm. O ümmetimin ışığıdır.)
Mevduat-ül-ulum ve Hayrat-ül-hisan’daki hadis-i şeriflerde buyuruluyor ki: (Ebu Hanife adında biri gelir. Bu, kıyamet günü ümmetimin ışığı olur.) (Ebu Hanife denilen biri gelir, Allah’ın dinini ve benim sünnetimi canlandırır.) (Her asırda, ümmetimden yükselen olur. Ebu Hanife, zamanının en yükseğidir.)
Mirât-ı kâinat’daki birkaç hadis-i şerif:  (Ebu Hanife adında biri gelir. O, bu ümmetin en hayırlısıdır.) (Ümmetimden biri, dini canlandırır. Bid’ati öldürür. Adı Numan bin Sâbittir.) (Ebu Hanife’nin iki küreği arasında ben vardır. Allahü teâlâ dinini onun eliyle canlandırır.)
İbni Âbidin hazretleri, Dürr-ül-muhtar’ın önsözündeki hadis-i şerifleri açıklarken buyuruyor ki:  [Buhari ve diğer hadis âlimlerinin rivayet ettiği hadis-i şerifte, (İman, süreyya yıldızına çıksa Fâris oğullarından biri elbette alıp gelir)buyuruldu. Buhari’nin diğer bir rivayetinde ise, (Allah’a yemin ederim ki, din, süreyya yıldızında asılı olsa, onu Fâris oğullarından, acemlerden bir zât alacaktır) buyuruldu. Fâris, İran’ın Fers denilen memleketindeki insanlar demektir. İmam-ı a’zamın dedesi buradandır. Bu hadis-i şerifin imam-ı a’zamı gösterdiği açıktır. 
İmam-ı Süyuti; “Bu hadiste Ebu Hanife’nin kastedildiği pek âşikârdır. Bunda şüphe yoktur. Çünkü Acemlerden, ilimde Ebu Hanife derecesine varan tek bir kimse yoktur” buyurdu.]
İmam-ı a’zam Ebu Hanife Numan bin Sabit, dört mezhep imamları içinde, Eshab-ı kirama en yakın olanı, en âlim olanı, fıkıhta en derin olanı, vera’ı en çok olanı idi. İmam-ı Şarani hazretleri Şafii mezhebinde iken, insaf ile, imam-ı a’zamı şöyle tanıtmaktadır: 
(Ona hiç kimse dilini uzatmamalıdır. Çünkü O, dört imamın en büyüğü, mezhebin ilk kurucusu, senetleri Resulullaha en yakın olanı, Eshab-ı kiramın ve Tâbi’inin yaşayışlarını en çok göreni idi. Her sözü Kitaba ve Sünnete dayanmaktadır. Kendi re’yi, düşüncesi ile hiçbir şey söylememiştir.) İmam-ı Şarani gibi büyük bir âlimin (Rabbani âlim) dediği ve kendi re’yi ile hiçbir şey söylememiştir dediği bir yüce imam için ve talebeleri için, birkaç hadis âliminin (Eshabı re’y) demeleri çok haksız bir isnattır. 
Şafii mezhebindeki büyük âlimlerden ibni Hacer-i Mekki, imam-ı a’zamı tanıtmak için ayrı bir kitap yazmıştır. Kitabının ismi (Hayrat-ül-hisan fi-menakıb-in-Nu’man)dır. 
Hanefi âlimlerinden ibni Âbidin, Redd-ül-muhtar kitabının önsözünde diyor ki: İmam-ı a’zamın, büyüklüğünün şahidi, diğer mezhep imamları, onun bütün sözlerini senet olarak almışlardır. Mezhebinin âlimleri, onun zamanından, bu zamana kadar, her yerde onun sözleri ile fetva verdiler. Evliyadan çoğu, onun mezhebine göre çalışarak kemale geldiler. Anadolu, Balkan müslümanları, Hind, Sind ve Türkistan, yalnız onun mezhebini bilirler. Abbasi devleti, her ne kadar, cedlerinin mezhebinde idi ise de, kadılarının, hakimlerinin, âlimlerinin çoğu Hanefi mezhebinde idi. Beşyüz seneye yakın bu mezhebe göre amel ettiler. Bu devletin yerine kurulmuş olan Selçuki ve sonra Harezmi melikleri ve büyük Osmanlı devleti hep hanefi idi.
Büyük âlim Muhammed Tahir sıddıki, (Mecmaul-bihar fi-garaib-it-tenzil ve letaif-il-ahbar) kitabında diyor ki: (İmam-ı a’zamdan Allahü teâlânın razı olduğuna alamet, mezhebinin her yere yayılmasını kolaylaştırmasıdır. Bu işte bir sırrı ilahi olmasaydı, yeryüzündeki müslümanların çoğu onun mezhebinde olmazdı.)
İkinci binin müceddidi imam-ı Rabbani hazretleri, Mektubat ismindeki kitabının 2. cildinin 55. mektubunda buyuruyor ki: İmam-ı a’zam Ebu Hanife, İsa aleyhisselama benzemektedir. Vera ve takva nimetine kavuştuğu için ve Sünnet-i seniyyeye uyduğu için, nasslardan ahkam çıkarmakta ve ictihad yapmakta, çok yüksek dereceye ulaşmıştır. Bazı âlimler, onun bu derecesini anlayamadılar. Onun ictihad ile bulduğu şeyler, çok ince bilgiler oldukları için, Kitaba ve Sünnete uymuyor sandılar. Bu yüce imama, re’y sahibi dediler. Onun ilminin hakikatine yetişemedikleri, onun anladığını anlayamadıkları için, böyle yanıldılar. Halbuki, imam-ı Şafi’i, onun anladığı bilgilerden, az bir şey sezerek, (Fıkıh âlimlerinin hepsi, fıkıh ilminde, Ebu Hanife’nin talebesidir) dedi. 
Buhara’nın büyük âlim ve velilerinden Muhammed Parisa hazretleri,Füsuli sitte kitabında, (Hazret-i İsa gökten [Şam’a] inince ictihad ve ameli imam-ı Ebu Hanife’nin mezhebine uygun düşecektir) buyurdu. Bu söz, belki yüce imamın İsa aleyhisselama benzerliğini göstermektedir. 
Bu ümmetin Âlimlerinin, Salihlerinin çoğu Hanefi mezhebinde idiler. Mezhepsizlerin böyle bir âlime ve ilmi ile amile dil uzatmaları ve mezhep taklit edenlere kâfir sözleri, hatta (Fıkıh kitaplarını okuyan kâfir olur) gibi küstahça konuşmaları, (El-cerh-u a’la Ebi Hanife) ve başka kitaplarda açıkca yazılıdır. Bu nasipsizlerin, bu büyük ve mübarek imama böyle saldırmalarının sebebi acaba nedir? Bilmiyorlar ki, ona düşmanlık, bu ümmeti merhumeye düşmanlıktır. (Üsuli Erbe’a, Kitap-ül-mecid fi-vücub-it-taklit) 
Allahü teâlâ, bütün müslümanları sapık ve bozuk yola kaymaktan muhafaza buyursun! Hepimize dört mezhep âlimlerinin hak olan ictihadlarına uygun iman ve ameller nasip eylesin! Kıyamet günü, onların mezhebinde olarak, Peygamberlerle, sıddıklarla ve şehidlerle ve salihlerle birlikte haşr eylesin! Amin.
Netice: Peygamber efendimiz, imam-ı a’zam hazretlerinin geleceğini haber vermiştir. Diyâ-i manevi, Mevduat-ül-ulum, Hayrat-ül-hisân, Mirât-i kâinat ve Dürr-ül-muhtar’da yazılı olan hadis-i şerifte, (Ebu Hanife ümmetimin ışığı olacaktır) buyuruldu. Hadis ilminde de icazeti bulunan büyük fıkıh âlimi seyyid İbni Âbidin hazretleri, bu hadis-i şerifin sahih olduğunu bildirmektedir. 
Bu hadis-i şerif, büyük âlim Ebülleys-i Semerkandi hazretlerininMukaddime kitabında ve bunun şerhi Tekaddüme kitabında da yazılmıştır. Gaznevi’nin Mukaddime adındaki fıkıh kitabının önsözünde imam-ı a'zamı öven hadis-i şerifler yazılıdır. Bunun şerhi olan Diyâ-i manevi kitabında kâdı Ebülbekâ hazretleri, (İbni cevzi, bu hadise mevdu demiş ise de, bu sözü taassuptur. Çünkü bu hadis, çeşitli yollardan gelmiştir) buyuruyor.
Hayrat-ül-hisan kitabını müellifi İbni Hacer-i Mekki hazretleri, Şâfii fukahasının büyüklerindendir. Şafii olmasına rağmen, mezhepsizlerin dediği gibi, mezhep taassubu olsaydı, Hanefi mezhebinin kurucusu hakkındaki hadis-i şerifleri kitabına almazdı. 
Mevduat-ül-ulum kitabının sahibi Taşköprü Zade, Ahmed bin Mustafâ, Osmanlı âlimlerindendir. Şakâik-i Numâniyye tarih kitabı ile Miftah-üs-seâde kitabı meşhurdur. Oğlu Kemaleddin Muhammed, Miftâh-üs-seâde kitabını Türkçeye tercüme ederek Mevduat-ül ulumismini vermiştir.  Mirât kâinat kitabının sahibi Nişancı Zade, Muhammed bin Ahmed bin Muhammed bin Ramazan, Edirne kadısı idi. Mirât kâinat kitabı meşhurdur.
Dürr-ül-muhtar kitabının sahibi Alaüddin Haskefi, Şam müftisi idi. Bunun Dürr-ül-muhtar kitabına İbni Âbidin, Burhaneddin İbrahim bin Mustafa Halebi ve Ahmed Tahtâvi kıymetli hâşiyeler yapmışlardır.
Bu âlimlerin doğruluğunu tasdik ettiği hadis-i şeriflere uydurma demek büyük bir insafsızlıktır. Hanefilere göre, deniz haşaratı yenmez, diğer üç mezhebe göre yenir. Hanefi, diğer üç mezhebe sizin ictihadınız yanlış diyemediği gibi, üç mezhep de, Hanefi’ye sizinki yanlış diyemez. Bir hadise bir âlim mevdu derken, öteki sahih diyebilir. Bu âlimler, birbirine dil uzatmaz.
Hadis ilminde müctehid bir âlim, bazı âlimlerin sahih dediği bir hadise mevdu diyebilir. Müctehidin böyle demesi; “bu hadis, Peygamber efendimizin sözü değildir" anlamında değildir. Bu hadis benim usulüme göre hadis değildir demektir. Farklı ictihadlar da böyledir. Bana göre doğrusu bu der, fakat farklı ictihadda bulunan müctehide dil uzatmaz. Bazı kimseler, âlimin biri, bir hadise mevdu dese, sanki bütün âlimlerce o hadis mevdu imiş gibi, o hadise hemen uydurma damgasını vuruyorlar. Halbuki hiçbir Ehl-i sünnet âliminin kitabında uydurma hadis olmaz. Ehl-i sünnet âlimlerinin kitaplarına dil uzatmamalı ve onların kitaplarında uydurma hadis var sanmamalıdır. 
İslam âlimleri, hadis uydurmanın ve uydurulmuş hadisi nakletmenin vebalinin büyüklüğünü bildikleri için, kitaplarına uydurma hadis almazlar. Çünkü hadis-i şerifte, (Benden duyduğunuz âyet ve hadisi tebliğ edin! Beni İsrailden bildirdiklerimi de söyleyin! Yalnız bana bilerek yalan isnat eden, Cehennemdeki yerine hazırlansın!) buyuruluyor. (Buhari)

İmam-ı a'zama övgü Sual: Bazı kimseler, (Ebu Hanife, rüyasında Resulullahı görüyor. Resulullahın, niye ilk teşehhüdde bana salevat getirene, secde-i sehv gerektiğini söyledin) diye imam-ı a'zamı azarladığını söylüyorlar. Buna rağmen imam-ı a’zam nasıl olur da, ilk teşehhüdde salevat getirmek secde-i sehvi gerektirir diye ısrar etmiştir? CEVAP Bu İbni Sebecilerin bir iftirasıdır. Doğrusu İbni Abidin’de şöyle anlatılıyor: İmam-ı a'zam hazretleri rüyasında Resulullah efendimizi görüyor. Efendimiz ona; “Sen bana salevat getiren kimseye nasıl secde-i sehiv vacibdir diyorsun” buyuruyor. Hazret-i imam da, “O kimse, salevat getirdiği için değil, dalgınlıkla yanlışlık yapıp yerinde okumadığı için o kimseye secde-i sehv gerekir” diyorum. Resulullah efendimiz bu cevabı beğenerek devam etmesini bildiriyor. (Secde-i sehv bahsi)
Resulullah efendimiz, hâşâ imam-ı a'zamı azarlamıyor, onun vârisi olduğunu, ümmetinin ışığı olduğunu, onun ictihadlarının doğru olduğunu ve bunlardan razı olduğunu çeşitli hadis-i şeriflerde bildiriyor. Burada da, bütün ümmetinin bilmesi, anlaması için öyle soruyor. 
Dürr-ül-Muhtar kitabının ön sözündeki imam-ı a’zam hazretlerini öven hadis-i şeriflerden bir tanesi şu mealdedir: (Peygamberler benimle iftihar ettikleri gibi, ben de Ebu Hanife ile iftihar ederim. Onu seven, beni sevmiş olur. Onu sevmeyen, beni sevmemiş olur.)  
 
 4 Mayıs 2010 Salı  
 Onun derecesine kimse ulaşamadı!    
Bugün, Ehl-i sünnetin reisi, büyük müctehid, büyük imam, Hanefi mezhebinin kurucusu İmam-ı a’zam Ebu Hanife hazretlerinin ölüm yıl dönümüdür. (D. 699 Kufe; vefat 767 Bağdad). Diğer meşhur zatlar ile ilgili, anma günleri, anma haftaları, konferanslar düzenlenmesine rağmen, her nedense, bu büyük imamdan pek bahsedilmez; şatafatlı anmalar yapılmaz, gazeteci tabiri ile görülmez. Acaba bunun sebebi veya sebepleri nelerdir?  Günümüzde bu organizasyonları yapanlar genelde, mezhepleri inkâr eden, nakli esas alan Ehl-i sünnet inancını ve yaşayışını kabul etmeyen dinde reform yanlısı kimselerdir.  Diğer bir grup da, dinle ilgisi olmayan; bu organizasyonları, gizli maksatlarına alet eden hümanistler, felsefeciler, siyonistler veya dünyalık elde etmek, şan şöhret sahibi olmak için tanzim eden kimselerdir. 
EHL-İ SÜNNETİN BOYNUNUN BORCU Bunlardan böyle bir organizasyon yapması beklenemez. Maksatları dolaylı yoldan İslamı yok etmek olan bu; felsefe ve akılcılık üzerine dayalı çalışma yürüten kimselerin; dinde nakli esas alan, dinde kaynak olarak edille-i şeriyyeyi (Kitap, sünnet, icma ve kıyas) esas alan İmam-ı a’zam Ebu Hanife gibi bir zat için anma toplantıları düzenlemeleri beklenemez. Mezhepleri, fıkıh âlimlerini itibarsız, etkisiz hale getirmeyi kendilerine gaye edinen kimseler, İmam-ı a’zamdan hiç bahsederler mi? Onlar bahsetmese de, bizim bahsetmemiz şarttır, her Ehl-i sünnet Müslümanın boynunun borcudur!.. İmam-ı a’zam Ebû Hanîfe hazretleri, Eshâb-ı kirâmdan sonra gelen müctehidlerin en büyüğüdür. Dört büyük imamdan tabiinden olan sadece budur. Eshâb-ı kirâmdan Enes bin Mâlik’i ve daha üç veya yedi kimseyi gördü. Bunlardan hadis-i şerifler öğrendi. İmâm-ı a’zamın babası Sâbit de Kûfe’de, İmam-ı Ali ile buluşup, İmâm hazretleri, buna ve evladına duâ buyurmuştu.  Bütün dünyada tatbîk olunan ahkâm-ı islâmiyyenin dörtte üçü, imam-ı a’zam Ebû Hanîfe’nin bildirdiğidir. Kalan dörtte birinde de, ortaktır. İslâmiyette ev sahibi, âile reîsi odur. Bütün diğer müctehidler, onun çocuklarıdır. Bunun için imam-ı Şâfi’î hazretleri, “Fıkh bilgisini derinleştirmek isteyen, Ebû Hanîfe’nin talebesi ile beraber bulunsun. Bütün Müslümanlar, İmâm-ı a’zamın ev halkı, çoluk çocuğu gibidir” buyurdu. Yâni, bir adam, çoluk çocuğunun nafakasını kazandığı gibi, İmâm-ı a’zam da, insanların, işlerinde muhtaç oldukları din bilgilerini meydana çıkarmayı kendi üzerine almış, herkesi güç bir şeyden kurtarmıştır. İctihâd ve istinbâtta, yani hüküm çıkarmada öyle yüksek bir dereceye ulaşmıştı ki, buraya kimse varamadı. Ticâret ederek helâl kazanırdı. Başka yerlere mal gönderir, kazancı ile talebesinin ihtiyaçlarını alırdı. Kendi evine bol harc eder, evine harc ettiği kadar da, fakirlere sadaka verirdi.  Vera’ ve takvada çok ileri idi. Ortaklarından birinin, çok miktârda bir malı, dine uygun olmayarak sattığını anlayınca, bu maldan kazanılan doksan bin akçanın hepsini fakirlere dağıtıp, hiç kabûl etmedi.  Kûfe şehrinin köylerini haydûdlar basıp, koyunları kaçırmışlardı. Bu çalınan koyunlar şehirde kesilip, halka satılabilir düşüncesi ile, o günden beri, yedi sene, Kûfe’de koyun eti alıp yemedi. Çünkü, bir koyunun, en çok yedi yıl yaşayacağını öğrenmişti. Haramdan bu derece korkar, her hareketinde dinin emirlerini gözetirdi.
“YOLUNDAN GİDENLERİ AFFETTİM” Son haccında, Kâbe-i muazzama içine girip, burada iki rekât namaz kıldı. Sonra, ağlayarak; “Yâ Rabbî! Sana lâyık ibâdet yapamadım. Fakat, senin akıl ile anlaşılamayacağını iyi anladım. Hizmetimdeki kusurumu, bu anlayışıma bağışla!” diyerek duâ etti. O anda bir ses işitildi: “Ey Ebû Hanîfe! Sen beni iyi tanıdın ve bana güzel hizmet ettin. Seni ve kıyâmete kadar, senin mezhebinde olup, yolunda gidenleri af ve mağfiret ettim...” Peygamber Efendimiz, “Âdem ve bütün Peygamberler, benimle övündüğü gibi, ben de, ümmetim içinde, soyadı Ebû Hanîfe, ismi Nu’mân olan bir kimse ile övünürüm ki, ümmetimin ışığı olacaktır. Onları, yoldan çıkmaktan, cehâlet karanlığına düşmekten koruyacaktır” buyurarak bu mübarek zatın geleceğini, üstünlüğünü haber vermiştir...


 
 05 Mayıs 2010 Çarşamba  
 Evliyalıkta da makamı yüksekti!     
İmam-ı a’zam Ebû Hanîfe hazretleri, müctehidliği, fakihliği yanında zamanının büyük evliyalarındandı. Zaten müctehid olabilmek için tasavvufta yüksek derecelere erişmiş olmak şarttır.  Dört mezhebin fıkıh bilgilerinde mahir, büyük âlim Seyyid Abdülhakîm Arvâsî buyurdu ki: “İmam-ı a’zam, İmâm-ı Yûsuf ve İmâm-ı Muhammed de, Abdülkâdir-i Geylânî gibi büyük evliyâ idiler. Fakat âlimler kendi aralarında taksim-i a’mâl (iş bölümü) eylemişlerdir. Yanî her biri zamanında neyi bildirmek icâb ettiyse onu bildirmişlerdir.  İmam-ı a’zam zamanında fıkıh bilgisi unutuluyordu. Bunun için hep fıkıh üzerinde durdu. Tasavvuf husûsunda pek konuşmadı. Yoksa Ebû Hanîfe nübüvvet ve vilâyet yollarının kendisinde toplandığı, Ca’fer-i Sâdık hazretlerinin huzûrunda iki sene bulunup öyle feyiz, nûr ve varidât-ı ilâhiyyeye kavuşmuştur ki, bu büyük istifâdesini, “O iki sene olmasaydı Nu’mân helak olurdu” sözü ile anlatabildiler. 
HER İKİ İLİMDE DE KEMÂL SAHİBİYDİ Silsile-i zehebin en büyük halkasından olan Ca’fer-i Sâdık’tan tasavvufu alıp, vilâyetin (evliyâlığın) en son makamına kavuşmuştur. Çünkü Ebû Hanîfe, Peygamber Efendimizin vârisidir. Hadîs-i şerîfte, “Âlimler peygamberlerin vâ-risleridir” buyuruldu. Vâris, her husûsta veraset sahibi olduğundan zâhirî ve batınî ilimlerde Peygamber efendimizin vârisi olmuş olur. O halde her iki ilimde de kemâlde idi.” İslâm âlimleri, İmam-ı a’zamı bir ağacın gövdesine, diğer âlim ve evliyâyı da bu ağacın dallarına benzetmişler, O’nun her bakımdan büyük ve üstün olduğunu, diğerlerinin ise bir veya birkaç bakımdan büyük kemâlâta (olgunluklara, üstünlüklere) erdiklerini belirtmişlerdir. İmam-ı a’zam, bir gece rü’yâsında Peygamberimizin kabrini açmış, mübârek bedenine sıkıca sarılmıştı. Uyanınca bu fevkalâde rü’yâsını Tâbiînin büyüklerinden İbn-i Sîrîn’e gidip anlattı. İbn-i Sîrîn, “Bu rü’yânın sahibi sen değilsin, bunun sahibi Ebû Hanîfe olsa gerek” dedi. (Ebû Hanîfe benim!) deyince, İbn-i Sîrîn, sırtını aç göreyim dedi. Sırtını açınca iki omuzu arasında bir ben gördü ve “Sen o kimsesin ki, Peygamberimiz senin hakkında “Benim ümmetim içinde, iki omuzu arasında bir ben bulunan biri gelir. Allahü teâlâ dînini onunla kuvvetlendirir, ihyâ eder” buyurdu” dedi. İmam-ı a’zam ayrıca Ehl-i beytten, Zeyd bin Ali’den, Muhammed Bâkır’dan ilim öğrendi. Muhammed Bakır ona bakıp, “Ceddimin şeriatini bozanlar çoğaldığı zaman sen onu canlandıracaksın, sen korkanların kurtarıcısı, şaşıranların sığınağı olacaksın. Şaşıranları doğru yola çevireceksin. Allahü teâlâ yardımcın olacak!” buyurmuştur. İmam-ı Ebû Yûsuf şöyle anlatır: “Babam öldüğü zaman ben küçük idim. Annem san’at öğrenmem için beni bir terzinin yanına verdi. Ben terziyi bırakıp İmam-ı a’zamın ilim meclisine devam ettim. Uzun bir zaman geçmişti. Annem hocama gelip, ‘Hoca efendi sizin geçiminiz yerinde, fakat biz muhtacız, çocuğun geçimimizi temin etmesi için ücretle çalışması gerekiyor’ dedi. Hocam Ebu Hanife buyurdu ki; “Sen onu kendi hâline bırak! O, burada tereyağlı fıstık ve badem ezmesi yemesini öğreniyor.” 
O KALB GÖZÜ İLE GÖRÜRDÜ Yıllar sonra, Kadılık vazifesinde iken bir gün Abbasî halifesi Hârun Reşîd ile sofrada oturuyordum. Sofraya falûzeç getirdiler. Hârun Reşîd bana, ‘Bundan ye, her zaman bize böyle yemek vermezler’ dedi. Ben tebessüm ettim. Halîfe sebebini sordu. Ben de İmam-ı a’zamla ilgili olan o hâdiseyi anlattım. Hârun Reşîd bunun üzerine, ‘Gerçekten ilim insanı yükseltir’ deyip, hocama Ebu Hanife’ye rahmet ile duâ etti ve ‘Hakîkaten kalb gözü açık olup dâima huzûr içinde idi. İnsanların baş gözü ile göremediklerini o kalb gözü ile görürdü’ dedi.” İmam-ı a’zam tefsîr ve hadîs ilimlerinde de ihtisas sahibiydi. Büyük hadîs âlimi A’meş, İmam-ı a’zam Ebû Hanîfe hazretlerine, “Sizler mütehassıs tabîb, biz hadîs âlimleri ise, eczacı gibiyiz! Hadîsleri ve bunları rivâyet edenleri biz söyleriz. Bizim söylediklerimizin ma’nâlarını siz anlarsınız!” derdi...
 
        06 Mayıs 2000 Cumartesi

   İmam-ı a’zam Ebu Hanife 

      Bugün Hanefi Mezhebi’nin kurucusu, İmam-ı a’zam Ebu Hanife (699-767) hazretlerinin ölümünün yıl dönümü. Bu vesile ile büyük İslam âliminden bir nebze bahsetmek istiyorum. Çünkü çok şey borçluyuz bu büyük zata... Önce bir anekdot arzedeyim sizlere:  Geçenlerde Konyalı bir okuyucu telefonda sitemde bulundu: “Yazılarınızda, sık sık, mezheplerin öneminden, özellikle de, Ebu Hanife’den bahsediyorsunuz. Ben mezhebe ve Ebu Hanife’nin büyüklüğüne inanmıyorum. Benim ondan neyim eksik, Arapça bilirim, ilmim de var...” Kendisine sordum: “Sen namaz kılıyor musun?” “Evet, çocukluğumdan beri kılarım.” dedi. Peki hangi mezhebe göre kılıyorsun” deyince: “Hangi mezhebe göre olacak, İslama göre!” demez mi? Şu cehalete bakın. Mezhebine inanmadığını, büyüklüğünü kabul etmediğini söylediği İmam-ı a’zam Ebu Hanife hazretlerinin ictihadına göre, abdest alıyor, namaz kılıyor ve diğer ibadetlerini yapıyor fakat bundan haberi yok. Bu tek örnek değil... Cahili, okumuşu, mezheplere inanmayanların hepsinin de durumu aynı; hem kabul etmezler hem de mezhebe göre amel ederler. Maalesef yıllardır yapılan, mezhep düşmanlığı halkımızı bu hale getirdi. Halbuki mezhep, usuldür, kaidedir, sistemdir. Mezhebe tabi olmayan sistem dışına çıkar. Sistem dışına çıkanın da, dinini imanını koruması mümkün değildir. Bunun için son devrin kıymetli alimlerinden Mustafa Sabri efendi: “Mezhepsizlik dinsizliğe köprüdür” demiştir. Eğer bu kimse, mezhebin ne demek olduğunu, önemini ve İmam-ı a’zam hazretlerinin büyüklüğünü bilseydi bunları söyleyebilir miydi? Bilen kimse bakın ne diyor: Oniki imamdan, İmam-ı Muhammed Bakır, Ebu Hanife’ye bakıp “Ceddim Muhammed aleyhisselamın dinini bozanlar çoğaldığı zaman, sen onu canlandıracaksın. Sen korkanların kurtarıcısı, şaşıranların sığınağı olacaksın! Sapıkları doğru yola çevireceksin! Allahü teala yardımcın olacak!” buyurdu. Eshab-ı kiramdan sonra gelen müctehidlerin en büyüğü, İmam-ı a’zam Ebu Hanifedir. Bu büyük imam, her hareketinde, vera’ ve takva üzere idi. Her işinde Peygamberimize tam manası ile tabi idi. Öyle yüksek bir dereceye ulaşmıştı ki, buraya kimse varamadı. Peygamber efendimiz, İmam-ı a’zamın geleceğini haber verdi. Hadis-i şerifte: “Âdem ve bütün Peygamberler “aleyhimüsselam”, benimle öğündüğü gibi, ben de, ümmetim içinde, soy adı Ebu Hanife, ismi Nu’man olan bir kimse ile öğünürüm ki, ümmetimin ışığı olacakdır. Onları, yoldan çıkmaktan, cehalet karanlığına düşmekten koruyacaktır” buyurdu. İmam-ı a’zam, Allahü tealanın rızasından başka bir düşüncesi olmayan büyük bir âlimdi. Dinden soranlara İslamiyeti dosdoğru şekliyle bildirir, taviz vermez, bu yolda hiçbir şeyden çekinmezdi. Onun fetvalarına herhangi bir siyasi düşünce ve şahsi dostluk ve düşmanlık gibi unsurlar asla girmemiştir.  Zamanındaki siyasi olaylara hiç karışmamış, kendisine yapılan haksızlıklara, zulümlere rağmen talebelerini de karıştırmamıştır. Devlete karşı hiçbir zaman isyanda bulunmamış, yanlışları nasihat ederek, ikaz ederek düzeltme yolunu tercih etmiştir. Kendisinden sonra mensupları da böyle davranmışlar. Bunun için tarih boyunca Ehli sünnet inancında olanlar, hiçbir isyana, anarşiye karışmamışlardır; isyan etmemek bu inancın şartları arasına girmiştir.  Bugün bütün dünyada tatbik olunan ahkam-ı İslamiyyenin dörtte üçü, O’nundur. Kalan dörtte birinde de, ortaktır. İslamiyyette ev sahibi, aile reisi İmam-ı a’zamdır. Bütün diğer müctehidler, onun çocukları gibidir.  Hanefi mezhebi, Osmanlı devleti zamanında her yere yayıldı. Devletin resmi mezhebi gibi oldu. Bugün, dünya yüzünde bulunan Müslümanların yarıdan fazlası ve Ehl-i sünnetin pek çoğu, Hanefi mezhebine göre ibadet etmektedir. Her Müslümanın bu büyük zata şükran borcu vardır.
   
 07 Mayıs 2004 Cuma   İmam-ı azam Ebû Hanife 

    Dün, İmam-ı azam Ebû Hanife hazretlerinin ölüm yıl dönümüydü. Ölüm yıl dönümleri vesilesi ile birçok kimse anılmakta, hatta anma haftaları düzenlenmektedir. Her nedense bu tür günleri düzenleyenlerin aklına İmam-ı azam hazretleri gelmemektedir.  Halbuki İmam-ı azam sıradan bir kimse değildir. İslam tarihinde, rehber edinilen, yolundan en çok gidilen başka bir şahıs yoktur. Bugün bütün dünyadaki Müslümanların dörtte üçü, onun yolundadır. Dünyadaki Müslüman nüfusu 1.5 milyar kabul edecek olursa, bunun bir milyar 125 milyonu onun yolundan gitmektedir. Dini öğrenmede, yaşamada onu kendine rehber edinmiştir. Kalan dörtte birinde de ortaktır. İslâmiyette ev sâhibi, âile reîsi odur. Bütün diğer müctehidler, onun çocuklarıdır. Ehl-i sünnetin reîsi, fıkhın kurucusu odur. Yolu yani mezhebi, Türkler vasıtasıyla özellikle Osmânlı devleti zamanında dünyanın her tarafına yayıldı. Osmanlının resmi mezhebi gibi oldu.  Fakat buna rağmen maalesef Türkiye de dahil olmak üzere İslam âleminde son 100-150 yıldan beri sistemli bir şekilde, bu mübarek zat unutturulmaya çalışılmakta, hatta bununla da kalınmayıp sinsi bir şekilde kötülenmektedir. Tabii ki bu düşmanlık sadece İmam-ı azam hazretlerine mahsus değildir, bununla beraber diğer üç büyük mezhep imamı ve meşhur alimler de bu sinsi unutturma ve düşmanlık tuzağının içindedirler.  Mezhep konusunda cehalet alışmış yürümüş... Mezhebin ne olduğunu, önemini bilenlerin sayısı her gün azalmaktadır. Bakıyorsunuz adam, İmam-ı azam hazretlerinin bildirdiğine yani ictihadına göre, abdest alıyor, namaz kılıyor; lafa gelince de, ben mezheplere karşıyım, hiçbir mezhebi kabul etmiyorum, diyor. Kendine yazık ediyor.  Hazret-i Ali, bugünleri görüp haber vermiş; “Size bu Kûfe şehrinde bulunan, Ebû Hanîfe adında birini haber vereyim. Onun kalbi ilim ve hikmet ile dolu olacaktır. Âhir zamanda, birçok kimse, onun kıymetini bilmeyerek helâk olacaktır” buyurmuştur. Halbuki biraz insafı olan bu gerçeği görür. Çünkü, İmam-ı azam hazretleri imamların evveli, evlası, eftali ve en üstünü, Müslümanların imamı, Tabiinin yükseği, ümmetin ışığı, imamların, müctehidlerin medârı iftiharıdır. İslâm dünyâsında ilimleri ilk defa tedvin ve tasnif eden odur. Din bilgilerini kelâm, fıkıh, tefsir, hadis, vs. isimleri altında ayırarak bu ilimlere âit kâideleri tesbit etti.  Onun menkıbeleri hakkında söylenen sözler, yazılan yazılar anlatmakla bitmez. Hakkında âlimlerin ve velilerin cildlerle kitab yazdıkları İmâm-ı azamın, her halini, kemalini, zekasını, ilmini, içtihad ve istinbatının derinliğini anlatmak imkânsızdır. Fıkıhtaki çok geniş bilgisini ve hele kıyâstaki hârikulâde kuvvetini ve zühd ve takvâdaki ve hilm ve salâhtaki, akıllara hayret veren üstünlüğünü bildiren kitaplar, sayılamayacak kadar çoktur.  İmam-ı azam, az söyler, çok düşünürdü. “Ömrümde bir kerre güldüm. Ona da pişmânım” demiştir. Bazı din konularında, talebesi ile başkaları ile münâzara, konuşma yapardı. Bir gece, yatsı namazını cemaat ile kılıp çıkarken bir konu üzerinde talebesi Züfer ile konuşmaya başladı. Konuşma sabah ezânına kadar sürdü. Sabah namazını da kılıp öyle çıktılar.  Kendisi zaman zaman dinî konularda münazara yapar fakat yakınlarının yapmasına mani olurdu. Bir gün oğlu Hammad, “Bize müsaade etmiyorsunuz fakat kendiniz yapıyorsunuz!” diye sorunca şöyle cevap verdi: “Biz münazara yaparken karşımızdaki yanılacak kayıp düşecek diye korkudan başımızda kuş varmış gibi dikkatli dururuz. Siz ise, bilakis arkadaşınızın düşmesini, yanılmasını istiyorsunuz. Arkadaşının kayıp düşmesini isteyen, arkadaşını tekfir etmek istiyor demektedir. Arkadaşının küfre düşmesini isteyen ondan önce kendisi küfre düşer.” İşte İmam-ı azam hazretleri, bir baba şefkatiyle Müslümanları, yanlışlıktan, küfürden korumak için böyle hassas davranırdı. 
   
 08 Mayıs 2004 Cumartesi   İmam-ı azam Ebû Hanife -2-        
İmâm-ı azam Ebu Hanefi hazretleri, Allahü teâlânın rızasından başka bir düşüncesi olmayan büyük bir âlimdi. Dinden soranlara İslâmiyeti dosdoğru şekliyle bildirir, tâviz vermez, bu yolda hiçbir şeyden çekinmezdi. Onun kitaplarına, ders halkasına ve fetvâlarına herhangi bir siyâsî düşünce ve güç, nefsânî arzu ve menfaat, şahsî dostluk ve düşmanlık gibi unsurlar aslâ girmemiştir.  Devlette resmi görev almamış, siyasete hiç karışmamıştır. Bütün ısrarlara, tehditlere, zulümlere rağmen kendisine teklif edilen Temyiz reisliğini kabul etmemiş; ölümü de bu yüzden olmuştur. Fitneden, anarşiden hep uzak kalmıştır. Kurucusu olduğu, Ehl-i sünnet yolunda, hangi şartlarda olursa olsun devlete isyan etmemek, yolunun esasları arasında yer almıştır.  Kuvvetli şahsiyeti, keskin zekâsı, üstün aklı, engin ilmi, heybeti, geniş muhâkemesi, muhabbeti ve câzibesi ile karşılaştığı herkese tesir eder, gönüllerini cezbederdi. Karşısına çıkan ve uzun tetkiki gerektiren bazı meseleleri, derin bir mütâlaadan sonra, böyle olmayanları ise anında ve olayın açık misâlleriyle cevaplandırırdı. En inatçı ve peşin hükümlü muârızlarını bile, en kolay bir yoldan cevaplandırarak ikna ederdi.  Devlette resmi vazife almak istemiyordu. Halife Mansûr kendisini kadı yapmak isteyince, “Ey Emir’ül-mü’minin! Ben bu işe layık değilim. Layık değilim diyorum. Eğer doğru söylüyorsam, layık değilim. Eğer yalan söyüyorsam, yalan söyleyen, müslümanlara kadı olamaz. Ve sen Allah’ın halifesi, yalan söyleyeni kendine halife yapmazsın.”  Halife bu cevap karşısında sustu. Kadı yapmaktan vazgeçti.  Bir defasında da halife, Azrâil aleyhisselamı rüyada görüp, kaç sene daha yaşayacağını sordu. Azrâil Aleyhisselam beş parmağını kaldırdı ve ona işaret etti. Halife bu rü’yanın ta’birini birçok kimselerden sordu. Tatmin edici bir ta’bir bulunamadı. Acaba beş sene ömrüm mü kaldı diye endişeye kapıldı. Ebu Hanife’ye sordu. Tabirinde, beş parmak, beş şeyi bilmeye işaretdir. Bu beş şey, yani kimsenin bilmediği beş şey, ayet-i kerimede bildirilen beş şeydir. Bunlardan biri de, insanın ne zaman öleceğidir.  Hazret-i imam, bir gün otururken, bir kimse önünden geçiyordu. İmam dedi ki, şu kimse garibdir, muallimdir ve koynunda tatlı vardır. İmamın yanında olanlar o kimseye, bunları sordular. İmamın dediği gibi çıkınca İmama: “Bunu nasıl anladınız?” diye sordular, buyudu ki, onu sağına soluna bakar, halinde değişmeler olduğunu gördüm. Anladım ki, bu memleketin yabancısıdır. Yine gördüm ki, yanına çocuklar gelse, onlara dikkatlice bakar, bundan muallim olduğunu anladım. Ve yine gördüm ki, koynuna sinekler giriyor, buradan, koynunda tatlı olduğunu anladım. Haramdan çok korkardı. Kûfe şehrinin köylerini haydutlar basıp, koyunları kaçırmışlardı. Bu çalınan koyunlar şehirde kesilip, halka satılabilir düşüncesi ile o günden beri ,yedi sene Kûfe’de koyun eti yemedi. Çünkü, bir koyunun yedi yıl yaşayacağını öğrenmişti.  Dâvûd-ı Tâî, “O bir yıldızdır. Karanlıkta kalanlar onunla yol bulur, hidayete kavuşur” buyurdu. Hafız Abdülazîz ibni Revvâd der ki: “Ebû Hanîfe’yi seven, Ehl-i sünnet vel-cemâat mezhebindedir. Ona buğzeden, kötüleyen bid’at sâhibidir. Ebû Hanîfe bizimle insanlar arasında miyârdır (ölçüdür). Onu sevenin, ona yüzünü dönenin Ehl-i sünnet olduğunu; buğzedenin bid’at sâhibi olduğunu anlarız.” İslâm âlimleri, İmâm-ı azamı bir ağacın gövdesine, diğer âlim ve evliyayı da bu ağacın dallarına benzetmişler, O’nun her bakımdan büyük ve üstün olduğunu, diğerlerinin ise bir veya birkaç bakımdan büyük kemâlâta (olgunluklara, üstünlüklere) erdiklerini belirtmişlerdir. Ebû Ahvas der ki, eğer kendisine üç güne kadar öleceksin deseler yapmakta olduğu amelden, ibadetten daha fazlasını yapamazdı. Çünkü her zaman en çok ibadet ediyordu...


   
 05 Mayıs 2006 Cuma  
 Kimse O’nun derecesine ulaşamadı    
Yarın, Hanefi Mezhebi’nin kurucusu, İmam-ı azam Ebu Hanife hazretlerinin ölüm yıl dönümü. (699-767) Bu vesile ile bugün ve yarın tarihte ender rastlanan bu büyük İslam âliminden bir nebze bahsetmek istiyorum. Çok şey borçluyuz bu büyük zata. Bazıları unutturmak isteseler de, yeryüzündeki bütün Ehl-i sünnet Müslümanların bu büyük âlime şükran borçları vardır. Çünkü O, Müslümanları altından kalkamayacakları büyük bir yükten kurtarmıştır.  İmam-ı azam hazretleri, fıkıh ilmini sistemleştirerek Müslümanlara büyük kolaylık sağladı. Fıkıh ilmi Peygamber efendimizden beri vardı. Ancak, İmâm-ı azam Ebû Hanîfe hazretleri fıkıh bilgilerini toplayarak, kısımlara, kollara ayırdı ve usûller, metotlar koydu.  İmâm-ı azam hazretleri, usûller, metotlar koyarken, hüküm bildirirken dört kaynağı esas alıyordu. Yâni, Kur’ân-ı kerîmde açıkça bildirilmiş ise, ona göre hüküm veriyordu. Açıkça bildirilmemiş ise, hadîs-i şerîflerde o husûs açıkça bildirilmiş midir buna bakıyordu. Burada da yoksa, bu konuda icma’ yanî Eshâb-ı kirâmın söz birliği var mı buna bakıyordu. Burada da yoksa, kıyâs yapıyordu, ictihâd ediyordu. Bu herkesin yapabileceği kolay bir iş değildir.  Eshab-ı kiramdan sonra gelen müctehidlerin en büyüğü, İmam-ı azam Ebu Hanife’dir. Bu büyük imam, her hareketinde, vera ve takva üzere idi. Her işinde Peygamberimize tam manası ile tâbi idi. Öyle yüksek bir dereceye ulaşmıştı ki, buraya kimse varamadı. Bugün bütün dünyada tatbik olunan ahkam-ı İslamiyyenin dörtte üçü, onundur. Kalan dörtte birinde de, ortaktır. İslamiyette ev sahibi, aile reisi odur. Bütün diğer müctehidler, onun çocukları gibidir.  Hanefi mezhebi, Osmanlı devleti zamanında her yere yayıldı. Devletin resmi mezhebi gibi oldu. Bugün, dünya yüzünde bulunan Müslümanların yarıdan fazlası ve Ehl-i sünnetin pekçoğu, Hanefi mezhebine göre ibadet etmektedir. İmam-ı a’zamın takvada üzerine yoktu. Kufe şehrinin köylerini haydutlar basıp, koyunları kaçırmışlardı. Bu çalınan koyunlar şehirde kesilip, halka satılabilir düşüncesi ile, o günden itibaren, yedi sene, Kufe’de koyun eti alıp yemedi. Çünkü, bir koyunun, en çok yedi yıl yaşayacağını öğrenmişti. Haramdan bu derece korkar, her hareketinde İslamiyeti gözetirdi. İnsanlık dolayısı ile kulların hakkını gözetmekte kusur etmesinden korktuğu için, teklif edilen Temyiz Başkanlığını bile kabul etmedi. Bu yüzden şehid edildi.  İmam-ı azam, Allahü teâlânın rızasından başka bir düşüncesi olmayan büyük bir âlimdi. Dinden soranlara İslamiyeti dosdoğru şekliyle bildirir, taviz vermez, bu yolda hiçbir şeyden çekinmezdi. Onun fetvalarına herhangi bir siyasi düşünce ve şahsi dostluk ve düşmanlık gibi unsurlar asla girmemiştir. Devlete karşı hiçbir zaman isyanda bulunmamış, yanlışları nasihat ederek, ikaz ederek düzeltme yolunu tercih etmiştir. Kendisinden sonra mensupları da böyle davranmışlar. Bunun için tarih boyunca Ehl-i sünnet inancında olanlar, hiçbir isyana, anarşiye karışmamışlar, devlet ile uyum içinde yaşamışlardır. Resulullah efendimiz, İmam-ı azamın geleceğini haber verdi. Hadis-i şerifte, “Âdem ve bütün Peygamberler “aleyhimüsselam”, benimle öğündüğü gibi, ben de, ümmetim içinde, soyadı Ebu Hanife, ismi Nu’man olan bir kimse ile öğünürüm ki, ümmetimin ışığı olacakdır. Onları, yoldan çıkmaktan, cehalet karanlığına düşmekten koruyacaktır” buyurdu. (Mevduat-ülulum, Dürül muhtar, İbni Abidin)


 
 
 ***************  
 
İMÂM-I A’ZAM
İslâm âlimlerinin en büyüklerinden, Ehl-i sünnetin reîsi ve Hanefî mezhebinin kurucusu. İsmi, Nûmân bin Sabit bin Zütâ’dır. Nisbesi Kûfî olup, Ebû Hanîfe künyesiyle ve İmâm-ı a’zam lakabıyla meşhûr olmuştur. Acemistan’ın (İran) ileri gelenlerinden bir zâtın soyundan olup, Fârisoğullarındandır. Dedesi Zûtâ, müslüman olup, hazret-i Ali’ye ikramda bulundu. Babası da hazret-i Ali ile görüşüp, sohbetinde bulundu. Kendisi ve zürriyyeti için dua aldı. 697 (H. 80)’de Kûfe’de doğdu, 767 (H. 150)’de Bağdâd’da vefat etti.
İlim sahibi, sâlih ve kıymetli bir zâtın oğlu olan İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe, Kûfe’de doğup büyüdü ve orada yetişti. Ailesinden üstün bir terbiye alarak, küçük yaşta Kur’ân-ı kerîmi ezberledi. Arab lisânının sarf, nahiv, şiir ve edebiyatını öğrendi. Eshâb-ı kiramdan; Enes bin Mâlik, Abdullah bin Ebî Evfâ, Vasile bin Eskâ, Sehl bin Sâide ve Ebu’t-Tufeyl Âmir bin Vâsıle’yi (r. anhüm) görerek onların sohbetinde bulundu ve hadîs-i şerîf rivayet etti. Bir ara ticâretle uğraştı. Daha sonra zamanının âlimlerinin ders halkalarına devam etmeye başladı. İlk önce Ebû Amr Şa’brden kelâm yâni îmân ve îtikâd bilgileri ile münazara ilmini öğrendi. Daha sonra Hammâd bin Ebî Süleyman’ın ders halkasına katılarak fıkıh ilmini tahsîl etti. Onun huzurunda edeble oturarak söylediği herşeyi ezberledi. Yirmi sekiz yıl Hammâd bin Ebî Süleyman’ın derslerine devam edip, onun talebeleri arasında emsalsiz bir dereceye ulaştı. İmâm-ı a’zam’ın, fıkıh ilmini öğrendiği Hammâd bin Ebî Süleyman, İbrahim Nehâî’den, o da Alkame bin Kays’dan, oda Abdullah bin Mes’ûd’dan, o da Resûlullah efendimiz sallallahü aleyhi ve sellemden öğrendi.
Hammâd bin Ebî Süleyman’dan fıkıh ilmi tahsîl ettiği sırada İmâm-ı a’zam, hac için bir çok defa Hicaz’a giderek Mekke ve Medine’de çoğu Tabiînden olan âlimlerle görüşüp derslerine devam etti. Hadîs-i şerîf dinledi ve rivayet etti. Âmir bin Şerâhil eş-Şa’bî, Süleyman bin Mihrân el-A’meş, Ebû İshâk es-Sebîî, Hâkim bin Uteybe, Seleme bin Küheyl el-Hadramî, Mansûr bin Mu’temir et-Teymî, Ata bin Ebî Rebâh, Amr bin Dînâr elcümehî, İkrime Mevlâ ibni Abbâs, Nâfî Mevlâ ibni Ömer, İbn-i Şihâb ez-Zührî, Kasım bin Muhammed bin Ebî Bekr, Hişâm bin Urve, Yahya bin Sa’îd el-Ensârî, Eyyûb bin Keysân es-Sahtiyânî, Katâde bin Diâme, Bekr bin Abdullah Müzenî, Zeyd bin Ali ve Muhammed Bakır gibi çoğu Tabiînden olan âlimlerden; fıkıh, tefsîr, hadîs, kelâm, münazara, mantık ve bütün aklî ve naklî ilimleri tahsîl etti. Tasavvuf ilmini silsile-i aliyye denilen evliya halkasının büyüklerinden olan Muhammed Bakır’dan, ondan sonra da Câ’fer-i Sâdık’tan öğrendi. Sohbetlerinde bulunarak tasavvufda yüksek derecelere kavuştu. Zahirî ve bâtınî ilimlerde kimseye nasîb olmayan yüksek bir dereceye ulaştı. Şöhreti heryereyayılıpzamânındabulunan ve sonra gelen bütün müctehidler, âlimler ve üstün kimseler onu medh etti. Bu ilimleri öğrendikten sonra îtikâdî mes’elelerde insanları doğru yoldan ayırmaya çalışan haricîler, şia, ve mutezile gibi sapık fırkalarla uzun münazaralarda bulunarak Ehl-i sünnet îtikâdını yaydı.
Aklî ve naklî ilimlerde pek yüksek dereceye ulaşan İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe, hocası Hammâd bin Ebî Süleyman’ın vefatından sonra onun yerine geçip, talebe yetiştirmeye ve fetva vermeye başladı. İlmi, vekârı, tevazuu, takvası, tatlı sözleri ve güler yüzüyle herkes tarafından sevilen ve dînî mes’elelerde insanların müşküllerini çözen yegâne müracaat mercîi oldu. Çeşitli İslâm memleketlerinden gelen insanlar ona müşküllerini sorar ve cevâbını alıp giderlerdi. Hocasının talebelerine de ders veren Ebû Hanîfe, ortaklık şekliyle ticâret yapar, talebelerinin masrafını bizzat kendisi karşılardı. Onların ailelerinin ihtiyaçlarını da görürdü. Her gün sabah namazını camide kılıp öğleye kadar sorulan sorulara cevâb ve fetva verir, öğleden önce kaylûle yapıp bir mikdâr uyuyup, öğle namazından sonra yatsıya kadar talebelere ders verirdi. Yatsıdan sonra evine gidip, sabaha kadar ibâdet ederdi.
Sorulan suâllere cevâb vermeden önce, talebeleriyle birlikte açık olarak müzâkere eder, müzâkere bittikten sonra, mes’eleyi iyice îzâh ve tasvir eder, en sonunda cevaplandırırdı. Cevâbı verdikten sonra da fetvayı bizzat söylemek suretiyle, anlaşılır ifâdelerle talebelerine yazdırırdı.
Yüksek ilmî derecelere kavuşan İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe (r. aleyh) ilk defa fıkıh ilmini kollara ayırıp, her branşın bilgilerini ayrı ayrı toparlayarak, ferâiz ve şurût kitaplarını yazdı. Usûller ortaya koydu. Eshâb-ı kiramın, Peygamber efendimizden sallallahü aleyhi ve sellem naklen bildirdiği îmân ve îtikâd bilgilerini toplayıp, yüzlerce talebesine bildir;!.Dört bin kadar talebe yetiştirdi. Bunlardan kırk kadarı müctehid derecesine ulaşmış idi.
Emevîler ve Abbasîler devrinde yaşayan Ebû Hanîfe, Emevî Devleti’nin son bulup, Abbasî Devleti’nin kurulması anındaki bir çok hâdiselere şâhid oldu. Bütün bunlara rağmen İmâm-ı a’zam ilim tahsîline ve öğretmeye devam etti. Ehl-i sünnet itikadında olan insanları îmândan ayırmaya çalışan ve kendilerine dehriyyûn (maddeciler) denilen dinsizlerle ve sapık fırkalarla mücâdele etti.
Emevîlerin son zamanlarında, Emevî valisi, İmâm-ı a’zam’a devlet idaresinde vazife vermek istediyse de İmâm-ı a’zam birtakım sebeplerden dolayı bu vazifeyi kabul etmiyeceğini bildirdi. Bunun üzerine haps edilerek işkence yapıldı! Daha sonra serbest bırakılınca 747 (H. 130)’da Mekke’ye gidip, orada altı yıl kadar kaldı. Mekke’de bulunduğu sırada da ilim öğretip fetva verdi. Abbâsîlerin devlet hâline gelip kuvvetlenmesinden sonra tekrar Küfe’ye döndü, ömrünün son yıllarına kadar öğretmeye ve fetva vermeye devam etti. Yetiştirdiği talebelerin her biri İslâm memleketlerine yayılarak müftîlik, müderrislik ve kadılık gibi çeşitli vazifelerde büyük hizmetler yaptılar. Böylece Eshâb-ı kirâm’ın, Peygamberimizden sallallahü aleyhi ve sellem bildirdiği Ehl-i sünnet îtikâdını ve fıkıh ilmini her tarafa yayıp bu hususta kıymetli kitaplar yazdılar.
İmâm-ı Ebû Yûsuf, İmâm-ı Muhammed Şey bani, İmâm-ı Züfer, Hasen bin Ziyâd, oğlu Hammâd, Abdullah bin Mübarek, Vekî’ bin Cerrah, Ebû Amr Hafs bin Gıyâs, Yahya bin Zekeriyyâ, Dâvüd-i Tâî, Es’ad bin Amr, Afiyet bin Yezîd el-Advî, Kasım bin Maân, Ali bin Muskir, Hibbân bin Ali gibi pek çok talebesi ictihâd derecesinde büyük âlim oldu.
762 (H. 145) yılında Halîfe Ebû Ca’fer Mensur tarafından Kûfe’den Bağdâd’a getirilen İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe’ye, Temyîz mahkemesi reîsliği teklif edildi.
Fakat o, bu teklifi kabul etmedi. Ceza olarak zindana atıldı. Her gün on kamçı arttırılarak 767 (H. 150)’de kamçı sayısı yüz olduğu gün şehîd oldu. Bâzı haberlere göre on birinci günü halkın hücûmundan korkulup zorla sırt üstü yatırılarak ağzına zehirli şerbet döküldü. Secde ederek vefat etti. Zamanının Bağdâd kadısı Hasen bin Ammâre cenaze namazını kıldırdı. Cenaze namazını elli bin kadar kimse kıldı. Vasiyeti üzerine Bağdâd’daki Hayrezan kabristanına defn edildi. Büyük Selçuklu vezirlerinden Ebû Sa’d Muhammed bin Mensur Harezmî, İmâm-ı a’zam’ın kabri üzerine mükemmel bir türbe ve çevresinde bir medrese yaptırdı. Sonra Osmanlı pâdişâhları, bu türbeyi çok defâ tamir ve tezyin ettiler.
Ulûm-i âliyye denilen yüksek din ilimlerinde en üstün derecede (mutlak müctehid) büyük âlim, îmân ve îtikâd bilgilerinde Ehl-i sünnetin reîsi olan İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe’nin, kıyasdaki harikulade kuvveti, akıllara durgunluk verecek derecede idi. Tefsîr ilminde müfessirlerin baştâcı, hadîs, ilminde ise büyük bir muhaddis ve derin ilim sahibi idi.
Kendi asrında ve daha sonraki zamanlarda gelen müctehid âlimlerce üstünlüğü kabûl ve medh edilen İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe’nin pek çok eseri vardır. Bunlardan onu zamanımıza kadar gelmiştir. Aslında îmân, îtikâd ve fıkıh bilgileri ile ilgili rivayet edilen bütün mes’eleler ondan bildirilmiştir. Bunlardan fıkıh bilgileri, İmâm-ı Ebû Yûsuf’un rivayeti ile bilhassa İmâm-ı Muhammed Şeybânî’nin toplayıp yazdığı Zâhir-ür-Rivâye denilen kitaplarla nakl edilmiştir.
Başlıca eserleri:
1-Risâle-i Redd-i Havâric ve Redd-i Kaderiyye: İmâm-ı a’zam’ın, usûl-i dinde (kelâm ilminde) ilk yazdığı eserdir. 2-El-Fıkh-ul-Ekber: Akaide yâni îmân ve îtikâd bilgilerine dâirdir. Bu eserin bir çok şerhleri yazılmıştır. Fıkh-ül-Ekber’in en eski nüshaları, İmâm-ı Mâtürîdî’nin kendi şerhine esas; İmâm-ı Eş’arî’nin el-İbâne adlı eserine asıl olarak aldığı ve İmâm-ı a’zam’ın talebesi Ebû Mûtî’nin ondan kendi el yazısıyla rivayet ettiği nüsha olmak üzere üç tanedir. 3-El-Fıkh-ül-Ebsât: İmâm-ı a’zam, bu eserinde istitâ’at yâni insan gücü, kaza ve kader, hayır ve şer mes’elelerini açıklamıştır. 4-Er-Risâle li Osman Büstî: Bu eserde, îmân, küfür, irca ve va’îd mes’elelerini açıklamıştır. 5-Kitâb-ül-âlim vel-müteallim: Bu eserde muhtelif mes’eleler hakkında Ehl-i sünnet itikadını bildirmek için, tertiplenmiş soru ve cevaplar vardır. 6-Vasiyyeti Nukirru: Ehl-i sünnet ve cemâatin hususiyetleri anlatılan bu eserde; akâid ve farzların hudutlarını açıklamaktadır. Bu vasiyetten başka, oğlu Hammâd’a ve talebesi Ebû Yûsuf’a yaptığı vasiyyet olmak üzere on beş kadar vasiyetnamesi vardır. 7-Kasîde-i Nu’mâniyye, 8-Mârifet-ül-Mezâhib, 9-El-Asl, 10-El-Müsned Peygamber efendimizin sallallahü aleyhi ve sellem; “îmân Süreyya yıldızına çıksa, Fârisoğullarından biri elbette alıp getirir.” “İnsanların en hayırlısı benim asrımda bulunan müslümanlardır (Yâni Eshâb-ı kirâmdır). Onlardan sonra en iyileri onlardan sonra gelenlerdir (Yâni Tâbiîndir). Onlardan sonra da onlardan sonra gelenlerdir. (Yâni Tebe-i Tâbiîndir)...” “Her asırda ümmetimden yükselenler olacaktır. Ebû Hanîfe, zamanının en yükseğidir” ve “Yüz elli senesinde dünyânın zîneti gider” hadîs-i şerîfleriyle geleceğini bildirdiği İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe (r. aleyh), ilim yönüyle zamanının en üstünü olduğu gibi, güzel ahlâk yönünden de emsalsizdi. Allahü teâlânın rızâsına kavuşmaktan başka düşüncesi olmayıp, dinden soranlara dosdoğru şekliyle bildirir, tâviz vermez ve bu yolda hiç bir şeyden çekinmezdi. Nefsine hâkimiyeti tam olup, lüzumsuz şeylerle uğraşmazdı. Heybetli, vakar sahibi idi ve her halükârda insanların kurtuluşu için çırpınırdı. Muarızlarına bile sabır, güleryüz, tatlılık ve sükûnetle davranır; asla heyecan ve telâşa kapılmazdı. Keskin firâset sahibi olup, insanların içlerinde gizledikleri şeylere nüfuz eder ve hâdiselerin sonuçlarını sezerdi.
Kuvvetli şahsiyeti, keskin zekâsı, üstün aklı, geniş muhakemesi, muhabbeti ve cazibesiyle, karşılaştığı herkese te’sir eder, gönüllerini cezbederdi. En inatçı ve peşin hükümlü muarızlarını bile en kolay yollardan cevaplandırarak ikna ederdi. Adaleti gözetir, insafla konuşur, insanlara ilmin yollarını açıklar, herkesin müşküllerini çözerdi.
Verâ, zühd ve Îsâr (cömertlik) sahibi olan İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe (r. aleyh), Peygamber efendimizin sünnetine tâbi olmakta ziyadesiyle titiz olup, Allahü teâlâdan çok korkardı. Abdestin edeblerinden birini terk ettiği için, kırk senelik namazını kaza etti. Kırk sene yatsı namazının abdesti ile sabah namazı kıldı. Elli beş defa hac yaptı. Son haccında Kâbe-i muazzamanın içine girerek iki rek’at namaz kıldı. Bu namazda bütün Kur’ân-ı kerîmi hatm etti. Sonra ağlayarak; “Yâ Rabbî! Sana lâyık ibâdetler yapamadım. Fakat senin akıl ileanlaşılamıyacağını iyi anladım. Hizmetimdeki kusurumu bu anlayışıma bağışla” diyerek dua etti. O anda gâibden bir ses gelip; “Ey Ebû Hanîfe! Sen beni iyi tanıdın ve bana güzel hizmet ettin. Seni ve kıyamete kadar senin mezhebinde olup, yolunda gidenleri af ve mağfiret ettim” buyruldu.
Ticâretle de uğraşan İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfenin kanaatkârlığı, cömertliği, emânete riâyeti ve takvası; ticâret muamelelerinde dâima kendini gösterirdi. Ticâreti ortakları ile yapar, her yıl kazancının dört bin dirhemden fazlasını fakirlere dağıtır, âlimlerin, muhaddislerin ve talebelerin bütün ihtiyâçlarını karşılardı.
Ayrıca onlara para dağıtarak tevazu ile; “Bunları ihtiyâcınız olan yere sarf edin, Allahü teâlâya hamd edin. Çünkü verdiğim mal hakikatte benim değildir. Sizin nasibiniz olarak Allahü teâlânın ihsan ve kereminden, benim elimden size gönderdiğidir” buyururdu. Kendi evine de bol bol harcar, ayrıca her Cum’a günü, ana ve babasının ruhu için fakirlere yirmi altın dağıtırdı.
Bir defasında ortağına, sattığı mallar içinde kusurlu bir elbise olduğunu söyleyip, bunu satarken özrünü göstermesini tenbih etti. Fakat ortağı bu elbiseyi satarken elbisenin kusurunu söylemeyi unuttu. Satın alan kimseyi de tanımıyordu. İmâm-ı a’zam durumu öğrenince, o mallardan alınan doksan bin akçeyi sadaka olarak dağıttı. Çünkü o elbisenin parası da bütün elbiselerin parasına karışmıştı. Müşteri fakir veya ahbabından olursa onlardan kâr almaz, malı aldığı fiyata verirdi.
Hâsılı İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe, islâmiyet’in müslümanlardan doğru bir îtikâd (Ehl-i sünnet itikadı), doğru bir amel ve güzel bir ahlâk istediğini bildirmiş, ömrü boyunca bu kurtuluş yolunu anlatmıştır. Vefatından sonra da yetiştirdiği talebeleri ve kitapları asırlar boyunca gelen bütün müslümanlaraışık tutmuş ve rehber olmuştur.
İmâm-ı a’zam, islâm dînine yaptığı bütün bu hizmetleriyle islâmiyet’i îmân, amel ve ahlâk esasları olarak bir bütün hâlinde insanlara yeniden duyurmuş, şüphesi ve bozuk bir düşüncesi olanlara cevaplar vermiş, müslümanları çeşitli fitneler ve propagandalarla zaafa düşürmek, parçalamak ve böylece İslâm dînini yıkabilmek ümidine kapılanları hüsrana uğratmış, önce îtikâdda birlik ve beraberliği sağlamış; ibâdetlerde, günlük işlerde Allahü teâlânın rızâsına uygun bir hareket tarzının esaslarını ve şeklini tesbit etmiştir. Böylece, ikinci hicrî asrın müceddîdi (dînin yeniden yayıcısı) ünvanını almıştır.
İctihad metodu ve mezhebi: Ehl-i sünnetin amelde dört hak mezhebinden biri de İmâm-ı a’zam’ın kurduğu Hanefî mezhebidir. İmâm-ı a’zam; Eshâb-ı kiramın, Peygamber efendimizden nakl ettiği îmân, îtikâd ve amel bilgilerini toplayarak kısımlara, kollara ayırdı. Kur’ân-ı kerîmde, hadîs-i şerîflerde, icmâ’da ve sahabe kavillerinde, hakkında hüküm bulamadığı mes’elelere, ortaya koyduğu usûl ve metodlarla hüküm çıkardı. Onun Sahâbe-i kiramdan naklen bildirdiği ve kendine has usûl ve metodlarıyla ortaya koyduğu hükümlereHanefî mezhebi, bu mezhebe tâbi olanlara da Hanefî denildi.
Kur’ân-ı kerîmin mânâsını ve inceliklerini anlayabilmek için gerekli bütün ilimleri bilen ve mutlak müctehid derecesine ulaşmış olan İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe’nin, talebelerinin ve kendisine suâl soranların müşkillerini hâllederken ortaya koyduğu ve tâkib ettiği usûl ve metodlar, Hanefî mezhebinin temel kaideleri oldu.
İmâm-ı a’zam, dînî bir mes’eleye cevap verirken sırasıyla şu kaynaklara ve usûle başvururdu:
1-Kur’ân-ı kerîm ve hadîs-i şerîfler: İmâm-ı a’zam da, diğer müctehidler gibi, bir işin nasıl yapılacağını, ilk önce Kur’ân-ı kerîmde arar, Kur’ân-ı kerîmde açıkça bulamazsa, hadîs-i şerîflere bakardı. İctihadlarında Peygamberimizin sünnetine tâbi olmakta, herkesten ileri gitmiş, mürsel hadîsleri bile müsned hadîsler gibi senet olarak almıştır.
2-İcmâ’ ve Sahabe kavli: Bir iş hakkında hadîs-i şerîflerde de açıkça hüküm bulunmazsa, bu iş için icmâ var ise, öyle yapılmasını emir ederdi. İcmâ, sözbirliği demek olup, bir işi, Eshâb-ı kiramın hepsinin aynı şekilde yapması veya söylemesi demektir. İmâm-ı a’zam, Eshâb-ı kiramın sözlerini, kendi kavillerinin üstünde tutmuştur. Onların, Peygamberimizin yanında, sohbetinde bulunmak şerefiyle kazandıkları derecelerin büyüklüğünü, herkesten daha iyi anlamıştır.
3-Kıyâs: Bir işin nasıl yapılması lâzım olduğu, icmâ ile veya sahabe sözü ile de bilinemezse, kendisi kıyâs yaparak hüküm verirdi. Onun bu kıyâs yoluna, rey yolu veya ictihâd da denir. Kıyâs; Kur’ân-ı kerîm ve hadîs-i şerîflerde, hakkında açık hüküm bulunmayan bir işi, hakkında açık hüküm bulunan bir diğer işe benzeterek hükme bağlamaktır.
İmâm-ı a’zam, nasslardan yâni âyet-i kerîme ve hadîs-i şerîflerden, icmâ ve kıyâstan başka istihsân ve örfler ile de hüküm verirdi. Şu kadar var ki, örfün, İslâmiyet’te yasak olduğu açıkça bildirilen bir hükme aykırı olmaması lâzımdır.
4-İstihsân: Daha kuvvetli görülen bir hususdan dolayı, bir mes’elede benzerlerinin hükmünden başka bir hükme dönmektir. Yâni dînen muteber olan bir tercih sebebine dayanarak, bir delîli buna aykırı düşen başka bir delîlden astün tutup, buna göre hüküm vermektir.
Hanefî mezhebinin bilgileri, sonraki âlimlere şu üç yoldan gelmiştir:
1-Usûl haberleri: Bunlara zahir haberler de denir. Hanefî mezhebinin imâmı olan İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe’den ve talebelerinden gelen haberlerdir.
Bu haberler, İmâm-ı Muhammed Şeybânî’nin altı kitabı ile bildirilmiştir.
Bu altı kitap; El-Mebsût, Ez-Ziyâdât, El-Câmi-us-sagîr, El-Câmi-ul-kebîr, Es-Siyer-üs-sagîr, Es-Siyer-ül-Kebîr’dir Usûl haberlerini toplayan, Hâkim Şehid Muhammed Tirmizî’dir. Bunun Kâfi kitabı meşhûrdur. Pek çok şerhi olan bu kitabın en meşhûr şerhi İmâm-ı Serahsî hazretlerinin yazdığı otuz ciltlik Mebsût’dur.
2-Nevadır haberleri: Yine bu imamlardan gelen haberlerdir. Fakat, bu haberler, o altı kitâbta bulunmayıp, ya İmâm-ı Muhammed’in El-Kisâniyât, El-Hârûniyât, Elcürcâniyât, Er-Rukıyyât adındaki başka krtabları ile bildirilmiştir. Bu dört kitap, yukarıdaki altı kitap gibi, açıkça ve sağlam gelmiş olmadığından, bu haberlere “Zahir olmayan haberler” de denir. Yâhud, başkalarının kitabları ile bildirilmişlerdir. Meselâ, İmâm-ı a’zam’ın talebesinden Hasen bin Ziyâd’ın Muharrer ve İmâm-ı Ebû Yûsuf’un Emâlî adındaki kitabları ile bildirilmiştir.
3-Vâkı’ât haberleri: Üç imâmdan bildirilmiş olmayıp, bunların talebelerinin ve onların talebelerinin ictihâd ettikleri mes’elelerdir. Böyle haberleri, ilk toplıyan Ebülleys-i Semerkandî olup, Nevazil kitabını yazmıştır.
Osmanlı âlimlerinden Şeyhülislâm olanların hazırladığı ve sonradan derlenmiş Fetvalar, Hindistan âlimleri tarafından hazırlananFetavâ-yı Hindiyye (Fetavâ-ı Âlemgiriyye), ayrıca bir kânun metni şeklinde tedvin edilmiş olan ve Ahmed Cevdet Paşa’nın başkanlığında bir hey’et tarafından hazırlanan Mecelle de Hanefî mezhebinin fıkhî hükümlerini bildirmektedir. Osmanlı Devleti zamanında yetişen büyük fıkıh âlimlerinden İbn-i Âbidîn Seyyid Muhammed Emin Efendi’nin hazırladığı ve kendi zamanına kadar yazılmış en mu’teber fıkıh kitaplarının bir hülâsasını, özünü teşkil eden beş ciltlik Reddül-Muhtâr kitabı da Hanefî mezhebini bildiren en kıymetli kaynaklardandır.
İmâm-ı a’zam’ın yetiştirdiği talebelerin sayısı yaklaşık 4000 civarındadır. Bunların bir çoğu, din bilgilerinde ictihâd derecesine yükselmiştir. Oğlu Hammâd, talebelerinin ileri gelenlerindendir. İmâm-ı Ebû Yûsuf ve İmâm-ı Muhammed Şeybânî, iki yüksek talebesi olup, İmâmeyn lakabı ile meşhûr olmuşlardır. Bir dînî mes’elede İmâmeyn’in içtihadı, İmâm-ı a’zam’ın içtihadı ile eşit tutulurdu. Hanefî mezhebindeki bir müftî, İmâm-ı a’zam’ın sözüne uygun fetva verir. Aradığını onun sözünde açıkça bulamazsa, İmâm-ı Ebû Yûsuf’un sözünü alır. Onun sözlerinde bulamazsa, İmâm-ı Muhammed Şeybânî’ninkini alır. Ondan sonra İmâm-ı Züfer, daha sonra Hasen bin Ziyâd’ın sözünü alır. Her asırda Hanefî mezhebinde çok yüksek âlimler yetişmiştir. Evliyanın büyüklerinden; Muhammed Şâziliyye, Ma’rûfi Kerhî, İmâm-ı Rabbânî... gibi âlim ve meşhûr kimseler bu mezhebe bağlı idiler. Osmanlılar zamanında yetişen âlimlerin çoğu Hanefî mezhebindendi. Molla Fenârî, Molla Gürânî, Ahmed ibni Kemâl Paşa, Ebüssü’ûd Efendi, İmâm-ı Birgivî, İbn-i Âbidîn bu âlimlerden bâzılarıdır.
Hanefî mezhebi; Abbasî, Selçuklu ve Osmanlı devletlerinin hâkim olduğu bütün ülkelere yayılmıştır. Bugün dünyâda bulunan müslümanların yarıdan fazlası ve Ehl-i sünnetin pek çoğu, Hanefî mezhebine göre ibâdet etmektedir.
Âlimlerin çoğu, diğer mezheplerin de hak olduğunu, fakat Hanefî mezhebinin hükümlerinin daha çok tatbîk edildiğini söylemişlerdir. Bunun için islâm memleketlerinin çoğunda Hanefî mezhebi yerleşmiştir. Türkistan, Hindistan ve Anadolu’nun hemen hepsi Hanefî’dir.
Bütün dünyâda tatbik olunan İslâm hükümlerinin dörtte üçü İmâm-ı a’zam’ın ictihâdlarıdır. Kalan dörtte birinde de ortaktır. İslâmiyet’te ev sahibi, aile reîsi odur. Diğer bütün müctehidler (mezheb âlimleri) onun çocukları gibidir. Bu sebeple İmâm-ı Şafiî (r. aleyh); “Bütün müslümanlar İmâm-ı a’zam’ın ev halkı, çoluk-çocuğu gibidir” buyurarak, onun üstünlüğünü bildirmişlerdir.
SARHOŞUN TÖVBESİ
İmâm-ı a’zam’ın bir genç komşusu vardı. Her gece içki içer eve sarhoş gelir, bağırır çağırırdı. Bir gün devletin görevlileri onu yakalayıp hapse attılar. Ertesi gün İmâm-ı a’zam; “Komşumuzun sesi kulağımıza gelmez oldu” deyince, bir talebesi onun hapse atıldığını söyledi. Bunun üzerine İmâm-ı a’zam valiye gitti. Vali onu görünce, ayağa kalkıp hürmetle karşıladı. Niçin geldiğini sordu. O da hâdiseyi anlatınca, vali; “Böyle ehemmiyetsiz bir iş için zât-ı âliniz buraya kadar niçin zahmet ettiniz. Bir haber gönderseydiniz kâfi idi “dedi ve o genci serbest bıraktı. İmâm-ı a’zam o gence; “Bak biz seni unutmuyoruz” diyerek bir kese de akçe (para) verdi. Bunun üzerine o genç, yaptığı kötü işlerden tövbe edip, İmâm-ı a’zam’ın derslerine devam etmeye başladı ve fıkıh ilminde âlim olarak yetişti.
ANNEYE MUHALEFET EDİLMEZ
İmâm-ı a’zam hazretleri, oğlu Hammâd’la beraber teravih için Ömer bin Zerrin mescidine giderlerdi. Bu gittikleri mesafe 3 mil idi. Bir defasında İmâm-ı a’zam’ın annesi, bir mes’eleyi öğrenmek istedi ve oğluna dedi ki: “Git bu mes’eleyi Ömer bin Zerr’e sor!” İmâm-ı a’zam hazretleri gidip bu mes’eleyi Ömer bin Zerr’e sordu. Ömer: “Sen bu mes’eleyi benden daha iyi bilirsin deyince, İmâm-ı a’zam; “Ben annemin emrine muhalefet etmem” dedi. Ömer bin Zerr: “Bu mes’elenin cevâbı nedir?” diye sordu. İmâm-ı azam mes’elenin cevâbını söyleyince, Ömer bin Zerr de: “Öyle ise git, annene böyle söylediğimi bildir” dedi.



 
 İçtihadı şehadetle taçlandıran müctehid: Ebu Hanife     
    Halit İSTANBULLU  
 
Adı, Numan… Sabit b. Zûta’nın oğlu…[1] Asıl itibariyle “Numan”, vücuda hayat veren kan demek. Bu yüzdendir ki, bazıları onu “ruh” diye de anlamlandırmaktadır. İmam-ı Azam’ın (r.a.) “Numan”adını almasına daha sonra üstleneceği vazife itibariyle bakıldığında görülmektedir ki O, fıkhın büyük üstadı olması hasebiyle vücuttaki kan gibidir. “Numan”ın “Nimet” kelimesinden türediği kabul edilirse bu takdirde anlam, “Allah Teala’nın kullarına nimeti” demek olur.[2] Çözüme kavuşturduğu meseleler noktasından bakıldığında, Onun ümmet için ne derece büyük bir nimet olduğu ortadadır. KünyesiKünyesi, Ebu Hanîfe’dir. Künye, “Hak dine meyleden kişi” anlamına gelen “Hanîf” kelimesinin müennes formudur. “Hanife” adında bir kızının olduğu, bu yüzden “Hanife’nin babası” anlamında Ebu Hanife diye anıldığı söylense de Onun Hammad’tan başka çocuğunun olmadığı kesindir. Bu yüzden künyenin birinci seçenekle irtibatlı olması güçlü bir ihtimaldir. Nisbesi
Nisbesi hakkında farklı rivayetler vardır. Kumaş satmasından dolayı kendisine; ipek kumaş satan kişi anlamında “Hazzaz”[3] dendiği gibi, doğup büyüdüğü şehir olan Kûfe’ye nisbetle “Kûfi” de denmektedir. Dedesi Zûta’nın Benû Teymillah b. Sa’lebe’nin mevlası olması hasebiyle “Teymî” nisbesiyle de anıldığı bilinmektedir.[4]
Ebu Hanife’nin (r.a.) asıl itibariyle nereli olduğu noktasında farklı rivayetler vardır. Kaynaklarda Kabil, Babil, Nesa, Tirmiz ve Enbar şehirlerinin adı geçmektedir. Sirac el-Hindi, Ebu Hanife’nin nisbesiyle alakalı farklı rivayetlerin şu şekilde telfik edilebileceğini söylemektedir: Dedesi Kabil’dendir. Sonra sırasıyla Nesa ve Tirmiz’e gitmiştir. Ya da babası Tirmiz’de doğmuş, Enbar’da yetişmiştir.[5] Daha sonra Kûfe’ye gitmiş; Orada görüştüğü Hz. Ali (r.a.), nesline dua etmiştir.[6]
Kölelik İddiası
Emevi saltanatıyla birlikte insanları değerlendirmede dikkate alınan kriterler kısmen değişikliğe uğradı. Kimi zaman aslen Arap olmayan alimler, kimi zaman da neseplerinde kölelik bulunan fukaha dışlandı. Ne var ki tabiun dönemi fakihlerinin en meşhurları mevali (aslen Arap olmayanlar) idi.[7] Hişam b. Abdilmelik ile Ata arasında geçen şu konuşma hem kavmiyetçiliği teşhir etmekte, hem de büyük fakihlerin mevali olduklarını belgelemektedir. Hişam’ın şehir fakihlerinin milliyetleriyle alakalı sorduğu sorulara Ata şu şekilde cevap vermiştir: Medine fakihini sorarsan o, Hz. Ömer’in oğlu Abdullah’ın mevlası Nafi’dir. Mekke fakihi Ata b. Ebi Rebah, Yeman fakihi Tavus b. Keysan, Yemame fakihi Yahya b. Ebi Kesir, Şam fakihi Mekhul, Cezire fakihi Meymun b. Mihran, Horasan fakihi Dahhak b. Müzahim, Basra fakihleri Hasan Basri ve İbn Sirin, bunların tamamı mevalidir. Hiçbiri Arap değildir. Yalnızca Kûfe fakihi Nehai Arap’tır. Hişam’ın bu fotoğraf karşısındaki yorumu ilginçtir: “Neredeyse canım çıkacaktı. Hiç biri için Arap’tır demiyorsun.”[8]
Ebu Hanife (r.a.) Arap değildir. Fakat Arap olmaması atalarında köle olduğu anlamına gelmez. Bu noktadaki nakiller doğru bilgiyi yansıtmamaktadır. Nitekim torunu İsmail b. Hammad nesebini belirtirken “Ben Merzuban (sınır muhafızı) oğlu Numan oğlu Sabit oğlu Numan oğlu, Hammad oğlu İsmail” der ve yemin ederek atalarında kölelik bulunmadığını söylerdi.[9]
Muhammed Zahid Kevseri (r.a.) İsmail b. Hammad’ın ifadesinin Ebu Hanife’nin (r.a.) atalarının durumunu aydınlığa çıkarmada yegane referans olduğuna vurgu yapar. Kevseri’nin bu vurgusunda etkili olan unsur İsmail b. Hammad’ın adaletidir. Zira Muhammed b. Abdillah el-Ensari “Hz. Ömer devrinden bu güne kadar Basra kadılığına İsmail b. Hammad gibi birisi tayin edilmemiştir.” deyince, kendisine “Bu süreç içerisinde Basra’da kadılık yapan Hasan Basri’de mi?” diye sorulmuş, “Vallahi alim, zahit, abid ve vera sahibi biri olarak Hasan Basri de değil” diye mukabelede bulunmuştur.[10]
İslam’da insanların kıymetlendirilmesinde yegane ölçü takvadır. Allah Teala katında en üstün olan insan, en müttaki olan kuldur.[11] Allah Resulü (s.a.v.) de mazilerinde kölelik olan sahabileri yeri geldiğinde diğerlerinden daha önde tutmuştur. Selman-ı Farisi’yi Ehl-i Beyti’nden kabul etmiştir. O (s.a.v.) Bilal’i kendisine sırdaş edinirken amcası Ebu Leheb’i çevresinden uzak tutmuştur.[12] Bu tavrı muhkem kılma adına bir çok adım da atmıştır. Mesela büyük sahabilerin görev aldığı bir orduya baş kumandan olarak köle Zeyd. b. Harise’nin (r.a.) oğlu Usame’yi (r.a.) atamıştır.
Doğumu
Yaygın olan kabule göre İmam-ı Azam (r.a.) Abdulmelik b. Mervan’ın hilafeti zamanında Kûfe’de hicri 80 yılında dünyaya gelmiştir.[13] Fakat allame Kevseri, Bedruddin el-Ayni’nin Ebu Hanife’nin (r.a.) doğumuyla alakalı 61, 70, ve 80 olmak üzere üç farklı tarih rivayet ettiğini bildirdikten sonra farklı mütalaaları da dikkate alarak Ebu Hanife’nin (r.a.) doğumunun Hicri 70 yılına tekabül ettiğini tercihe şayan görür.[14] Bu durumda Ebu Hanife (r.a.) 150 yılında ahirete irtihal ettiğinde 70 değil, 80 yaşında olmaktadır.
İlk yılları
Kûfe’de dünyaya gelen Ebu Hanife (r.a.) ömrünün uzunca bir bölümünü bu şehirde geçirdi. İlk olarak baba mesleği ticaretle ilgilendi. Ömer b. Hureys caddesinde meşhur bir dükkanı vardı. Ticarette son derece güvenilirdi, kimseyi aldatmazdı. Öyle ki ipek borsasında kısa zamanda -bütün dokumacılar nezdinde- saygın bir yer edindi.[15]
Ortağı, kusurlu bir kumaşı, müşteriye sehven hatasını belirtmeden satınca, satılan kumaşın da içerisinde yer aldığı ticari eşyaların tamamının parasını sadaka olarak dağıttı. Dağıtılan malın değeri o zaman için büyük bir meblağ olan 30 bin dirheme tekabul etmekte idi. Gafil davranan ortağından da ayrıldı.[16] Zamanla ticareti genişledi, büyüdü, kendisine ait bir ipek dokuma atölyesi oldu. Yanında çok sayıda işçi çalıştı.
Şemaili
Ebu Hanife’nin (r.a.) akıcı bir dili, güçlü bir mantık örgüsü vardı. Sesi, kulağa hoş gelirdi. Kumraldı. Güzel yüzlü ve görünüşlü, temiz giyimliydi. Hoş bir kokusu vardı. O kadar ki, kokusundan Onun geldiği anlaşılırdı. Ebu Yusuf Onu (r.a.) vasf ederken şunları söylemektedir: “Ebu Hanife orta boyda idi; Ne kısa, ne de uzundu. Yaşadığı asırda mantık ve söz söylemede Onun üzerine kimse yoktu.”[17]
Takvası
Ebu Hanife (r.a.), zahit, muttaki, abid bir müçtehitti. Yahya el-Kattan diyor ki; “İmam-ı Azam’ın (r.a.) yüzüne bakıldığında Allah’tan korktuğu anlaşılırdı.”[18] Haram işleme endişesi Onu eritir-bitirirdi. Şüphe endişesiyle bir çok helali terk etmişti.[19]
Kûfe’nin koyunlarına, gasp edilen bir koyun karıştığı zaman konunun uzmanlarına “Bir koyunun ortalama kaç yıl yaşadığını” sordu. Yedi yıl cevabını alınca tam 7 yıl koyun eti yemedi.[20]
Yezid b. Harun’un anlattığı şu anekdot Onun (r.a.) şüpheden ne derece uzak durduğunu açık bir şekilde belgelemektedir: “Bir gün Ebu Hanife’yi (r.a.) birisinin kapsında güneşin altında otururken gördüm. ‘Ey Ebu Hanife! Gölgeye gitsen ya’ dedim. ‘Evin sahibinden alacağım var. Bu yüzden evinin avlusuna ait gölgede oturmayı hoş görmüyorum.’[21] dedi. Konuyla alakalı bir başka rivayete göre, evin duvarının gölgesinde oturmanın alacaktan kaynaklanan bir menfaat olabileceğini, bununda “menfaat temin eden her borç faizdir.” hadisinin kapsamına gireceğini söylediği mervidir. Bu hadisenin asıl ilginç olan boyutu ise, Ebu Hanife’nin bu duruşu insanlar için gerekli görmemesidir. O (r.a.), bu noktada şöyle demektedir: “Alim, insanlara fetva verdiği hususlardaki amelinde kendini insanlardan daha fazla sorumlu kılmalıdır.”[22]
Mekki b. İbrahim, “Kûfelilerle birlikte oldum; onlar içerisinde Ebu Hanife’den daha vera’ sahibi birini göremedim.” demektedir. [23]
Takvası, fetvasına da hakimdi. “İfta”yı zaruret gördüğünden yapmaktaydı. Nitekim şöyle demektedir: “Eğer ilmin yok olmasından korkmasaydım kimseye fetva vermezdim. Fetva, insanlar için selamet olurken bana ciddi manada sorumluluk yüklemektedir.”[24]
Yaşadığı devrin devlet adamları, hakkaniyete riayet etmediklerinden onların gönderdiği hediyeleri kabul etmezdi. Hapsedildiği günler oğlu Hammad’a şu meyanda bir haber göndermişti: “Yavrum! Aylık gıda harcamam, biri bulamaç, biri de ekmek için olmak üzere iki dirhemdir. Hükümetin bütçesinden yemek zorunda kalmamam için bu parayı bana göndermede acele et.”[25]
Teklif edilen kadılığı ve hazine bakanlığını reddetmesinin nedeni Allah korkusuydu. Halka zulmeden idareler altında İslam’a göre hükmedememekten endişe ettiğinden dolayı memurluğu kabul etmekten imtina etti. Ahirette verilecek cezadansa dünyadaki ezayı tercih etti.
Sadaka-Hediye Telakkisi
Ebu Hanife (r.a.) malı sanki tasadduk etmek için kazanırdı. Ebu Yusuf (r.a.) onun cömertliğini anlatırken şöyle der: “Kendisinden bir şey istenir istenmez onu hemen karşılardı.[26]
Asrının tanıkları, Ebu Hanife kadar cömert başka biriyle karşılaşmadıklarını söylerler. İnfak ederken insanların şahsiyetlerini yaralamamaya özen gösterirdi. Meclisinde oturan birine para verecekse, herkes dağılıncaya kadar ona oturmasını emreder, huzurda kimse kalmayınca tasaddukta bulunurdu. Hasan b. Ziyad naklediyor: “Ebu Hanife, onunla aynı meclisi paylaşan birinin üzerinde eski-püskü elbiseler gördü. Diğer insanlar ayrılıp gidinceye kadar adama oturmasını emretti. Herkes ayrıldı, adam tek kaldı; Ebu Hanife, seccadeyi kaldırıp altındakini almasını söyledi. Adam, seccadeyi kaldırdı altında tam bin dirhem vardı. Buyurdu ki: “Bu parayı al, onunla kıyafetlerini yenile.”[27] Eğer sadakayı evlere ulaştıracaksa gece havanın kararmasını, insanların istirahate çekilmesini bekler, tanınmaması için de yüzünü gözünü sarar, sırtında taşıdığı nevaleyi önceden tespit ettiği evlere bırakır-dönerdi. Eğer yardım edeceği kişiler ilim ehli iseler buna ayrı bir özen gösterirdi. Bu noktada Kays b. Rebi’ şunları nakletmektedir: “Ebu Hanife (r.a.) Bağdat’a ticaret mallarını gönderir, karşılığında ise değişik şeyler satın alır, Kûfe’ye getirtirdi. Bir yıl içinde bu mal transferinden biriken kârları toplar, onunla alimlerin yiyecek, giyecek gibi bütün ihtiyaçlarını satın alır, sonra kârdan geri kalan bakiyeyi ihtiyaç malları ile birlikte alimlere gönderirdi. Onlar hediyeyi kabul ederken eziklik hissetmesin diye şöyle derdi: “Parayı ihtiyaçlarınızı karşılamak için harcayın. Karşılığında ise sadece Allah Teala’ya hamd edin. Ben size malımdan değil, Allah Teala’nın sizin hakkınızda bana ihsan ettiği şeyden veriyorum. Bunlar Ebu Hanife’nin eli vesile kılınarak sizin ticari mallarınızdan doğan kârlardır.[28]
İmam-ı Azam’ın (r.a.) ilim ve takvasına hayran olanlardan Mis’ar b. Kidam diyor ki; “O kendisi ya da ailesi için giyecek, meyve ya da başka bir şey satın almadan önce bunların aynılarını alimler için satın alırdı.”[29]
Devlet adamlarının gönderdiği hediyeleri kabul etmezdi. İnsanlar kendisine hediye verdiğinde ise Sünnet’i ihlal etmemek için kabul eder fakat karşılığında kat kat ihsanda bulunurdu. Nitekim sevenlerinden biri kendisine hediye verince, o kişiyi ihsana boğdu. Bunun üzerine adam: “Eğer böyle yapacağınızı bilseydim size hediye vermezdim.” şeklinde serzenişte bulundu. Ebu Hanife (r.a.) adama böyle dememesini tembihledikten sonra şu hadisi okudu:[30] “Kim Allah’tan yardım talep ederek sizden sığınma isterse sıkıntısını giderin. Kim Allah’ın adını anarak bir şey isterse ism-i celalin hakkı için ona verin, kim sizi davet ederse (şer’i bir mani olmadığı müddetçe) davete gidin, kim size sözlü ya da fiili iyilikte bulunursa aynı şekilde ona iyilikte bulunun. Eğer hediye edecek mal cinsinden bir şey bulamazsanız size iyilikte bulunan kişi için, onun hakkını ödediğinize kanaat getirinceye kadar ona dua edin.”[31]
İbadet Hayatı
Ebu Hanife (r.a.) çok ibadet ederdi. Kûfe dahil civardaki bütün şehirlerde Onun gece boyu namaz kıldığı dilden dile dolaşmaktaydı. Muhammed el-Leysi, Kûfe’ye gelip halka “şehrin en abidi kimdir?” diye sorduğunda insanlar onu Ebu Hanife’ye yönlendirmişlerdi. el-Leysi yaşlılığında tekrar Kûfe’ye gidip halka “Şehrin en fakihi kimdir?” diye sorduğunda yine kendisine Ebu Hanife gösterilmişti.[32] Süfyan b. Uyeyne diyor ki; “Bizim yaşadığımız dönemde Mekke’ye Ebu Hanife’den daha fazla namaz kılan kimse gelmedi.”[33]
İmam-ı Azam (r.a.) geceleri uyumazdı. Namaz, dua ve yakarış ile meşgul olurdu.[34] Kırk yıl, yatsının abdestiyle sabah namazını kıldı. (Yani uyumayarak geceleri ihya etti.) Ebu Yusuf bu noktada şöyle bir nakilde bulunmaktadır: “İmam-ı Azam ile birlikte yürürken, iki kişiden birinin diğerine ‘Bu Ebu Hanife, gece hiç uyumaz.’ dediğini işitince bana; ‘Hakkımda yapmadığım bir şeyden bahsetmiyor.’ dedi.[35]
Ebu Hanife (r.a.) gece boyu kıldığı namazlarda Kur’an’ın tamamını bir rekatta hatmederdi. Onun bir gecede Kur’an’ı Kerim’i hatmetmesi Efendimiz’in (s.a.v.) Abdullah b. Amr’a üç günden daha az bir zamanda Kur’an’ı hatmetmeyi yasaklamasına aykırı değildir. Çünkü Allah Resulü’nün (s.a.v.) kısa zamanda hatmi uygun görmemesinden maksat anlayarak okumayı ihlal etmektir. Zira el-Müsned[36] ve dört Sünen’de[37] nakledildiğine göre Efendimiz (s.a.v), “Kur’an’ı üç günden az sürede okuyan, onu fıkhedemez” buyurmuştur. Ayrıca Kur’an’ı üç günde hatmetme konusunda izin isteyen Sa’d b. el-Münzir isimli sahabiye (r.a) de izin vermiştir.[38] Efendimiz’in (s.a.v.) Kur’an okumaya getirdiği sınır anlama merkezli olmasaydı Ebu Hanife’den (r.a.) önce Osman b. Affan, Temim ed-Dari, Saîd b. Cübeyr[39] gibi sahabe ve tabiunun büyükleri bir rekatta Kur’an-ı Kerim’i hatmetmezlerdi. Çünkü bunlar sınırlama ile alakalı hadisleri anlama ekseninde tefsir etmişlerdi.
Ebu Hanife’nin bir gecede Kur’an-ı Kerim’i hatmetmesini zaman mikyasında imkansız görmek de, meseleden bihaber olunduğunu ortaya koyar. Zira 1960’lı yıllara kadar İstanbul’da bazı camilerde Kadir geceleri teravih namazlarında Kur’an’ı Kerim hatmedilirdi.
Ebu Hanife (r.a.) Kur’an-ı Kerim okurken ayetler ruhunda hafakanlar oluşturur, yüksek sesle ağlardı. Bir gece namazda “Allah bize lutfetti de bizi vücudun içine işleyen azaptan korudu.”[40] ayetini kıraat ederken dili takıldı, müezzin sabah ezanını okuyana kadar aynı yeri tekrar etti.[41] Yine bir yatsı sonrası kıldığı namazda “Bilakis kıyamet onlara vaat edilen asıl saattir ve o saat daha belalı ve daha acıdır.”[42] ayetine ulaştığında daha ileriye gidemedi ve sabaha kadar ağlayarak aynı ayeti okudu.[43]
Ebu Hanife (r.a.) bütün zamanlarını ibadete göre ayarlamıştı. Gündüzleri belli bir miktar uyur geri kalan vakitlerini ders ve ibadetle doldururdu. Söylenenleri teyit etme noktasında çağının tanıklarından Misar b. Kidam şunları nakletmektedir: “Ebu Hanife’ye mescidinde iken vardım. Sabah namazını kılıyordu. Sonra ders halkasına oturdu, dersi öğle namazına kadar devam etti. Namazı kıldı, tekrar derse oturdu. İkindiye kadar devam etti. Sonra ikindiyi kıldı, ardından akşama kadar ders okuttu. Sonra akşamı kıldı. Yatsıya kadar derse devam etti. Onu bu halde görünce kendi kendime şöyle dedim: “Ebu Hanife bu ders yoğunluğu içerisinde ne zaman kendini ibadete veriyor?” Gece boyu onu izlemeye karar verdim. İnsanlar istirahate çekilince, mescide geçti fecre kadar namaz kıldı. Sonra evine döndü. Ders elbiselerini giydi. Tekrar mescide dönüp sabah namazını kıldı. Namazdan sonra derse oturdu. İlk günkü gibi namaz vakitleri hariç ders okutmaya devam etti. Gece olup insanlar istirahate çekilince yine fecre kadar namaz kıldı. Sonraki gün ve geceler de aynı şekilde devam etti. Onu bu halde görünce kendi kendime karar verdim: “Ölüm bizi ayırıncaya kadar Ebu Hanife (r.a.) ile birlikte olacağım.”[44] Misar söylediği gibi yaptı; Ebu Hanife’nin mescidinde başı secdede iken ruhunu Allah Azze ve Celle’ye teslim etti.[45]
Ebu Hanife (r.a.) ilmi, ibadetle desteklerdi. Mesele düğümlendiğinde, kitaplar ve müzakereler çözümde yetersiz kaldığında namaza sığınırdı. Talebelerinin yüreklerine tevazuyu kazıyabilmek için de şöyle derdi: “Bu meselenin çözülememesi Ebu Hanife’nin işlediği bir günahtan dolayıdır.” İstiğfar eder, kalkar abdest alır, iki rekat namaz kılardı. Mesele hemen çözülürdü.[46]
Siyasi Duruşu
Ebu Hanife (r.a.) hayatının 52 yılını Emevi, 18 yılını da Abbasi idaresi altında geçirdi. İki İslam devleti gördü.[47] Ne var ki ikisi de Ona zulmetti.
Ebu Hanife (r.a.) hayatının hiçbir döneminde zalimlere dost olmadı. Emevilere baş kaldıran Hz. Ali (r.a.) neslinin yanında yer aldı. Onları, Abbasilere karşı olan mücadelelerinde de destekledi. Zeyd b. Ali’nin hicri 121 yılında Hişam b. Abdi’l-Melik’e karşı başlattığı ayaklanmayı Allah Resulü’nün (s.a.v.) Bedir’deki çıkışına benzetti. Kendisine niçin fiili olarak Zeyd b. Ali’nin yanında yer almadığı sorulduğunda ise, şöyle dedi: “Yanımda insanlara ait emanetler vardı. İbn Ebi Leyla’ya onları almasını teklif ettim, fakat kabul etmedi. O halde bilinmeyen bir yerde ölüp emanetlerin zayi olmasından korktum.” Yine rivayet edilir ki, İmam Azam (r.a.) benzer bir soruya; “İnsanların onu ataları gibi yalnız bırakmayacaklarına kanaat getirseydim mutlaka onunla birlikte cihat ederdim. Çünkü O, müminlerin gerçek imamıdır. Fiili olarak olmasa da malımla ona yardım ettim.”[48]
Ebu Hanife Emeviler’in İslam’ı temsil hakkına sahip olmadıklarına kesin bir şekilde inandığından onlara baş kaldıranları mali açıdan destekledi. Fakat gerek yukarıdaki gerekçeler gerekse de ehl-i hakkın başkaldırıda başarılı olamayıp Müslüman kanı akıtılmasına sebep olacağını bildiğinden fiili olarak bu nevi oluşumların içerisinde yer almadı.
Emevilere karşı yapılan başkaldırılara netice itibariyle bakıldığında Ebu Hanife’nin ne derece feraset sahibi olduğu ortaya çıkmaktadır. Nitekim Zeyd b. Ali 122’de, oğlu Yahya 125’de, Yahya’nın oğlu Abdullah da 130 yılında Emeviler tarafından şehit edilmiştir.[49]
ÇİLESİ
İmam Azam’a yapılan işkenceler yaşadığı dönemlere göre iki başlık altında toplanır. İlki Emevi Devlet Başkanı Mervan b. Muhammed’in Irak valisi İbn Hubeyre zamanında ikincisi ise Abbasiler dönemindedir.
Emevi Dönemi
İbn Hubeyre, Emevi Devleti aleyhine gelişen olaylara engel olabilmek için ulemayı kalkan olarak kullanmak istiyordu. Nitekim Irak bölgesi fakihlerinden İbn Ebi Leyla, İbn Şübrüme ve Davud b. Ebi Hind’i vilayete çağırarak her birine devlet idaresinde önemli görevler verdi. Vilayete gelmesi için Ebu Hanife’ye de haber gönderdi. Mührü Onun eline vermek istiyordu. Her emir Ebu Hanife’nin onayıyla yürürlüğe girecekti. İmam-ı Azam bu görevi kabul etmekten istinkaf etti. İbn Hubeyre kabul etmemesi durumunda Onu (r.a.) döveceğine yemin etti. Diğer fakihler araya girip görevi kabul etmesi için Ebu Hanife’ye baskı yaptılar. O, arkadaşlarına şöyle dedi: “Vali benden Vasıt Mescidi’nin kapılarını saymak gibi basit bir işi talep etse onu dahi kabul etmezken nasıl olur da böyle bir teklife rıza gösterebilirim. O benden başını vuracağı bir adamın idam fermanını yazmamı isteyecek ben de buna onay vereceğim öyle mi? Allah’a yemin olsun ki, asla böyle bir sorumluluğun altına girmeyeceğim.” Bu cevap üzerine İbn Ebi Leyla diğer fakihlere: “Ebu Hanifeyi bırakın; O doğru söylüyor.” dedi.
Vali, Ebu Hanife’nin sağlam iradesi karşısında çaresiz kaldı. Onu, hapse atarak isteğini kabul ettirmeyi denedi. Cellatların kırbaç darbeleri başını şişirdi. Cellat vurmaktan usandı; Fakat İmam, zulme evet demeye yanaşmadı. O hala ilk durduğu yerdeydi; Vali ile arasında git-gel yapanlara: “Değil devlet idaresinde görev almak, caminin direklerini saymayı bile kabullenmem.” demeye devam ediyordu.
İbn Hubeyre, Ebu Hanife’ye, görevi kabul etmemesi durumunda ölünceye kadar başına kırbaç vuracağını söyledi. İmam-ı Azam tam bir kararlılıkla “O bir defalık ölümdür.” diye karşılık verdi. Bunun üzerine vali başına yirmi kırbaç vurdu. İmam Azam valiye: “Allah Teala’nın huzurundaki yerini düşün, benim senin yanındaki durumumdan çok daha zelil olacaktır. ‘La ilahe illallah’ dediğimden dolayı beni tehdit etme. Allah sana benden soracak ve haktan başka hiçbir şeyi cevap olarak kabul etmeyecek.” dedi. Bu ifadeler üzerine İbn Hubeyre cellada kırbaçlamayı bırakmasını ima etti. Ebu Hanife dayak sonrası geceyi zindanda geçirdi. Sabah kalktığında aldığı darbelerden dolayı yüzü-gözü şişmişti. İbn Hubeyre o gece rüyasında Efendimiz’i (s.a.v.) gördü. Allah Resulü (s.a.v.) ona: “Allah’tan korkmuyor musun?! Ümmetimden birini suçsuz yere dövüyor ve tehdit ediyorsun.”[50] diye çıkıştı. Rüyadan ve İmam’ın kararlılığından etkilenen İbn Hubeyre arkadaşları ile istişare etmesi için tahliyesine emir verdi. Hapisten çıkınca atına bindi ve Mekke’ye gitti (h. 130). Abbasi Devleti kuruluncaya kadar orada ikamet etti. Ebu Cafer el-Mansur zamanında Kûfe’ye geri döndü[51] (h. 137).[52]


Abbasi Dönemi
Ebu Hanife (r.a.) Abbasi Devleti’nin kurulmasını heyacanla karşıladı. İnanıyordu ki, yapılan zulümler son bulacaktı. Bu yüzden Ebu’l-Abbas es-Seffah Kûfe’ye gelip alimleri kendisine biat etmeye çağırdığında Ebu Hanife meclisteki alimler adına söz alıp söyle demişti: “Devlet idaresini Allah Resulü’nün (s.a.v.) akrabalarına nasip eden, zalimlerin zulmünü üzerimizden kaldıran, dillerimize hakkı hakim kılan Allah Teala’ya hamd olsun. Allah’ın emri üzere sana biat ettik. Kıyamete kadar bu ahde sadık kalacağız. Rabbim, Efendimiz’in (s.a.v.) akrabalarını başımızdan eksik etmesin.”[53]
Zulme karşı hep hakkı müdafaa eden O büyük irade (r.a.) herkesin suküt ettiği bir anda nasıl ortaya çıkıp Abbasilere ilk biat eden kişi idiyse, Onların haktan ayrıldığı zaman da ilk uyarıcıları oldu. Dersleri esnasında konu siyasi hadiselerin tahlilini gerektirdiğinde çekinmeden Abbasilerin Hz. Ali (r.a.) çocuklarına yaptığı zulmü sorguladı. Hayatını tehlikeye atarak hakkı tutup kaldırdı.
Mansur’un hafiyeleri, büyük bir aksiyon adamı duruşuyla siyasi hayatı sorgulayan Ebu Hanife’nin her hareketini takibe aldı. Onu cezalandırmak için şartların oluşmasını gözlüyorlardı. Bağdat’ın inşa edilmeye başlaması iyi bir fırsat oldu. Halife, Ebu Hanife’ye (r.a.) yeni şehirde kadılık teklif etti. Fakat O, bu görevden imtina etti. Mansur hangi düzeyde olursa olsun Ebu Hanife’nin (r.a.) bürokraside görev almasında kararlıydı. Bunun üzerine Ebu Hanife (r.a.) Bağdat’ın müteahhitliğini kabul etti. O biliyordu ki, Mansur vazifeleri reddetmesi halinde boynunu vuracaktı. Müteahhitliği kadılığa tercih ederek haksız kararlara meşruiyet vermekten kendini korumuş oldu.
Mansur’un devlet idaresindeki zulmü arttıkça Ebu Hanife hususi dünyasına çekildi. Fakat ders halkasında müstebit idareyi tenkit etmekten de geri durmadı. Tam bu esnada Musul halkı isyan etti. Mansur isyancılara uygulanacak cezayı görüşmek üzere ulemayı saraya davet etti. Onlara Musul halkının –önceden- kendisine biat ettiklerini, isyan etmeleri durumunda kanlarının helal olacağını söylediklerini hatırlattı. Mansur, valisine isyan eden Musul halkını öldürmenin meşru olduğunu savunuyor, ulemadan da bu kararı onaylamalarını istiyordu. Mecliste bulunan alimler, “Eğer onları bağışlarsan affeden bir devlet adamı olursun; Yok eğer cezalandırırsan onlar bunu hak etmişlerdir.” dediler. Mansur, susarak fetvaya katılmadığını beyan eden Ebu Hanife’ye (r.a.) “Sen ne dersin Ey Üstat!” diye sordu. İmam-ı Azam:
- Musul halkı sana sahip olmadıkları bir şeyi (canlarını) helal kıldı. Mesela bir kadın nikahı kıyılmaksızın kendisi ile bir erkeğin cinsel ilişkiye girmesini mubah kılsa bu caiz midir?
-Hayır.
- İşte bunun gibi Musul halkının da canlarını helal kılma yetkileri yoktur.
Bu konuşma üzerine Mansur, Ebu Hanife ve diğer iki alime Bağdat’tan ayrılıp Kûfe’ye dönmelerini emretti.[54]
Abbasi Devleti bütün hafiyeleriyle ilmin muhkem kalesini takip altına aldı. Her ifadesi kayda geçirilip devletin ilgili birimlerine aktarıldı. Bütün bunlar olurken O (r.a.) gerek ders takririnde gerekse de iftasında hakikati söylemekten geri durmadı. Kûfe kadısı İbn Ebi Leyla’nın verdiği hükümleri tenkit etmekten çekinmedi.[55] İbn Ebi Leyla, ilmi açıdan karşılık veremediği -sahabe devri müstesna- bütün zamanların bu en büyük fakihine türlü desiselere baş vurarak eza et(tir)ti. Ebu Hanife (r.a.) Onun kendisine karşı olan tutumunu anlatırken şöyle demektedir: “İbn Ebi Leyla, benim bir hayvan hakkında helal görmediğim şeyi bana helal gördü.”[56] Yani haksız yere öldürülmeme cevaz verdi.
Vefatı
Ebu Hanife’nin (r.a.) mazlumlardan yana tavır alması siyasi iradeyi ciddi anlamda rahatsız etmekte idi. Fakat açıkça Ona tavır alamıyorlardı. Çünkü adı, civardaki bütün şehirlerde hayırla anılıyordu. Alimler, en müşkil meseleleri çözmesi için Ona getiriyorlardı. O sadece Kûfe’nin değil, bütün ümmetin fakihiydi. Bu yüzden Halife, Ebu Hanife’ye karşı tavır alışını birtakım gerekçelere bağlamak istiyordu. Bu çerçevede Ona (r.a.) yeni kurulan şehrin yani Bağdat’ın kadılığını teklif etti. Fakat Ebu Hanife bu görevi reddetti.[57] Halife, kadılığı kabul etmemesi durumunda kendisini hapsedeceğini ve ağır bir şekilde cezalandıracağını söyledi. O, kabul etmemede kararlılık gösterince hapse atıldı. Halife adamlarını cezaevine gönderip, isteğini kabul etmesi durumunda Onu serbest bırakacağını ve Ona ikramlarda bulunacağını söyledi. Fakat Ebu Hanife (r.a.) ilk görüşüne sadık kaldı. Bunun üzerine Halife, her gün çarşıya çıkarılmasını ve milletin huzurunda Ona on kırbaç vurulmasını emretti. [58] Bu durum 12 gün devam etti. Onardan toplam 120 kırbaç vuruldu.[59]
Halife tutuklu olduğu günlerde Ebu Hanife’yi (r.a.) tekrar sarayına çağırtarak kadılığı kabul-edip etmeyeceğini sordu. Ebu Hanife:
- Allah devlet başkanını ıslah etsin. Ben bu göreve layık değilim diyorum ya!
- Yalan söylüyorsun.
Halife ikinci defa Ebu Hanife’ye aynı teklifi yöneltti. Bunun üzerine İmam Azam: “Emiru’l-Müminin benim kadılığa layık olmadığımı itiraf etti. Çünkü beni yalancılıkla itham etti. Eğer yalancı isem bu işe liyakatim yok demektir. Eğer liyakatsizlik itirafında doğru söyledimse, devlet başkanına bildirdim ki, bu göreve layık değilim.”
Mansur her iki şıkkıyla hakikati ortaya koyan bu cevabı kabul etmedi. Ebu Hanife’yi tekrar cezaevine gönderdi.[60] Sahih olan görüşe göre İmam-ı Azam Hazretleri ahirete irtihal edinceye kadar zindanda kaldı. Öleceğini hissedince secdeye kapandı ve ruhunu secde halinde Allah Azze ve Celle’ye teslim etti.[61] İnsanlık tarihinin bu en büyük imamı (Sahabe devri istisna) ahirete irtihal ettiğinde takvim hicri 150 tarihini göstermekte idi.[62]
Bağdat’ın doğusunda gasp edilmemiş temiz bir yer olan Hayzurân kabristanlığına gömülmeyi vasiyet etmişti. O, bu duruşuyla, hediyelerini, makamlarını kabul etmediği zalimlerin gasbettikleri arazilerde de kalamayacağını ilan etti. Halife Mansur, İmam-ı Azam’ın vasiyetini işitince istemeyerek de olsa şöyle mırıldandı: “Ey Ebu Hanife! Diri ve ölü olduğun halde senin hakkında beni kim mazur görür?”[63]
Cenazesine elli binden fazla insan iştirak etti. Cenaze namazı altı defa kılındı sonuncusunu oğlu Hammad kıldırdı. Aşırı izdihamdan dolayı defni ancak ikindiden sonra mümkün oldu. Yirmi gün kabrinde cenaze namazı kılındı.[64]
Ebu Hanife’nin tekfin ve techizinde bizzat görev alan Abdullah b. Vakıd o günü özetlerken şunları naklediyor: “Ebu Hanife’yi Hasan b. Umâre yıkadı. Ben de su döktüm. Bedeni zayıftı. İbadet ve Allah yolunda gayret onu eritmişti. Hasan yıkama işini bitirince Ebu Hanife’nin bazı özelliklerini anlattı. Herkesi ağlattı. Naşı omuzlara alındığında öylesine muazzam bir durum oluştu ki, o günkünden daha fazla ağlayan insan görmedim.[65]
Hatime
Sefihler anlayamadıklarından, alimler hasetlerinden, devlet adamları zulmü İslam adına meşrulaştırmadığından Ona zulmetti. Sokaklarda milletin huzurunda kırbaçlandı; hakarete uğradı. Ders okutmasına, fetva vermesine engel olundu. Fakat metanetinden, azminden hiçbir şey kaybetmedi. Desiseler, komplolar cesaretini kıramadı. Zindanda kırbaç yemeyi bol paralı devlet memurluğuna tercih etti. Muhkem iradesi ile her şeyi kuvvet zanneden idarecileri şaşkına çevirdi.
Ömrü mücadele ile geçti. Hayatını ilim ve ibadete hasretti. Dünyada köprüden geçen bir yolcu gibi yaşadı. Ebu’l-Ahves Onun vakti kıymetlendirişini anlatırken şöyle demişti: “Ebu Hanife’ye üç güne kadar öleceksin dense idi yaptığı amelin üzerinde daha fazla bir ibadet yapamazdı.” Çünkü boş anı yoktu.[66] İlim onunla bereketlendi; Yeniden irfana dönüştü. Mücadele dolu hayatını en son şehadetle taçlandırdı.
Dipnotlar:
[1] Ebu Bekir Ahmed b. Ali Hatib el-Bağdadi, Tarihu Medineti’s-Selam, Daru’l-Ğarbi’l-İslami, Beyrut, 2001, XV, 446; İbn Kuteybe, Mearif, Daru’l-Mearif, Kahire, y., s. 490; Takıyyuddin b. Abdilkadir et-Temimi, Tabakatu’s-Seniyye fi Teracimi’l-Hanefiyye, Daru’r-Rufai, Riyad, 1983, I, 74; Şihabuddin Ahmed İbn Hacer el-Mekki, el-Hayratu’l-Hısan, Daru’l-Erkam, Beyrut, ty., s. 37.
[2] Bkz. İbn Hacer Mekki, a.g.e., s. 41.
[3] el-Bağdadi, a.g.e., XV, 446.
[4] Ebu Hatim Muhammed b. Hibban, el-Mecruhûn mine’l-Muhaddisin ve’z-Zuafa’i ve’l-Metrukin, Daru’l-Ma’rife, ty., s. III, 63; el-Bağdadi, a.g.e., XV, 446..
[5] et-Temimi, a.g.e., I, 75.
[6] el-Bağdadi, a.g.e., XV, 448; et-Temimi, a.g.e., I, 75.
[7] Mevali, Mevla kelimesinin çoğuludur. Burada Arap olmayan anlamında kullanılmaktadır.
[8] Muvaffak b. Ahmed el-Mekki, Menakibu Ebî Hanife, (Kerderi’nin Menakibi ile birlikte), Daru’l-Kitabi’l-Arabi, Beyrut, 1981, I, 12.
[9] et-Temimi, a.g.e., I, 75.
[10] Muhammed Zahid el-Kevseri, Fıkhu Ehli’l-Irak ve Hadisuhum, (Zeyla’î’nin Nasbu’r-Raye’si ile birlikte), Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut, 1996, I, 22.
[11] Kur’an, Hucurat(49): 13.
[12] Muvaffak Mekki, a.g.e., I, 11.
[13] Muvaffak Mekki, a.g.e., I, 10.
[14] Bkz. Kevseri, Te’nibu’l-Hatib, Daru’l-Kitabi’l-Arabi, Beyrut, s. 31-32.
[15] el-Bağdadi, a.g.e., XV, 446.
[16] İbn Hacer Mekki, a.g.e., s. 85-6.
[17] el-Bağdadi, a.g.e., XV,
[18] el-Bağdadi, a.g.e., XV, 482.
[19] Huseyin Saymeri, Ahbaru Ebi Hanife ve Ashabihi, Daru’l-Kutubi’l-Arabi, Beyrut, ty., s. 33.
[20] İbn Hacer, a.g.e., s. 85.
[21] İbn Hacer Mekki, a.g.e., s. 85.
[22] İbn Hacer Mekki, a.g.e., s. 85.
[23] İbn Hacer Mekki, a.g.e., s. 85.
[24] Saymeri, a.g.e., s. 34.
[25] İbn Hacer Mekki, a.g.e., s. 87.
[26] el-Bağdadi, a.g.e., XV, 494.
[27] el-Bağdadi, a.g.e., XV, 494.
[28] el-Bağdadi, a.g.e., XV, 493.
[29] İbn Hacer Mekki, a.g.e., s. 83.
[30] İbn Hacer Mekki, a.g.e., s. 84.
[31] Ebu Davud, Zekat 38, 1669.
[32] el-Bağdadi, a.g.e., XV, 482.
[33] el-Bağdadi, a.g.e., XV, 483.
[34] et-Temimi, a.g.e., I, 100.
[35] et-Temimi, a.g.e., I, 100.
[36] Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, II, 164.
[37] Ebû Dâvûd, Ramadân, 8-9; Tirmizî, Kur’ân, 11; Nesâî, es-Sünenu’l-Kübrâ, V, 25; İbn Mâce, İkâme, 178.
[38] et-Taberânî, el-Mu’cemu’l-Kebîr, VI, 51.
[39] el-Bağdadi, a.g.e., XV, 488; İbn Hacer Mekki, a.g.e., s. 215; et-Temimi, a.g.e., I, 101; Konu ile alakalı ayrıntılı bilgi için bkz. Ebu Bekir Sifil, İmam Ebu Hanife ve Kur’an’ın Kısa Sürede Hatmi 1-2-3, Milli Gazate, 29-30-31 Ekim 2005.
[40] Kur’an, Tur(52): 27.
[41] el-Bağdadi, a.g.e., XV, 488; İbn Hacer Mekki, a.g.e., s. 76.
[42] Kur’an, Kamer(54): 46.
[43] el-Bağdadi, a.g.e., XV, 488; İbn Hacer Mekki, a.g.e., s. 76; et-Temimi, a.g.e., I, 102.
[44] el-Bağdadi, a.g.e., XV, 487; İbn Hacer Mekki, a.g.e., s. 75; et-Temimi, a.g.e., I, 100.
[45] ed-Temimi, a.g.e., I, 101.
[46] İbn Hacer Mekki, a.g.e., s.79.
[47] Muhammed Ebu Zehre, Ebu Hanife Hayatuhu ve Asruhu- Arauhu ve Fıkhuhu, Daru’l-Fikri’l-Arabi, Kahire, 1997, s. 31.
[48] Ebu Zehre, a.g.e., s. 31.
[49] İbnü’l-Esir, el-Kamil, V, 122-130; Ebu Zehre, a.g.e., s. 32.
[50] Muvaffak Mekki, a.g.e., I, 274.
[51] Muvaffak Mekki, a.g.e., I, 276.
[52] İbn Hacer Mekki, a.g.e., s. 51, (Dipnot no: 1).
[53] Muvaffak Mekki, a.g.e., I, 151.
[54] Ebu Zehre, a.g.e., s. 40-41.
[55] Ebu Zehre, a.g.e., s. 43.
[56] Ebu Zehre, a.g.e., s. 43.
[57] Muvaffak Mekki, a.g.e., I, 429.
[58] Kerderi, a. g.e., II, 299.
[59] Muvaffak Mekki, a.g.e., I, 433.
[60] et-Temimi, a.g.e., I, 105.
[61] Muvaffak Mekki, a.g.e., I, 442.
[62] İbn Hacer Mekki, a.g.e., s. 126.
[63] İbn Hacer Mekki, a.g.e., s. 127.
[64] İbn Hacer Mekki, a.g.e., s. 127.
[65] Muvaffak Mekki, a.g.e., I, 433-4.
[66] Saymeri, a.g.e., s. 36; İbn Hacer Mekki, a.g.e., s. 78.
 
 Bir mutasavvıf olarak İmam-ı Âzam Ebu Hanife        Prof. Dr. Muhammed Tahir Nur Veli  Ter: Hasan Terzioğlu
 
Hamd, evliyaların ve âlimlerin mertebelerini yükselten, kıymetlerini artıran, onlara şeref veren celal sahibi Allah Teala’ya aittir. O (c.c.) derecelerini yükselttiği alimler hakkında şöyle buyurmaktadır: “Allah’tan kulları içinde ancak âlimler (gereği gibi) korkarlar.”[1], Haberiniz olsun Allah’ın dostları olanların üzerine ne korku vardır ne de onlar mahzun olurlar.[2] Salât ve selam, Allah’ın bütün âlemlere rahmeti gereği müjdeci ve uyarıcı olarak gönderdiği, hidayet ışığını her tarafa kandil gibi saçan, Rabbani hidayetin güneşi, sevgilimiz, efendimiz, önderimiz Abdullah’ın oğlu Hz. Muhammed’in (sallallahu aleyhi ve selem) üzerine olsun. Yine O’nun temiz, pak, iffetli, samimi ailesine, O’na bağlı olan sadık, hürmetkâr arkadaşlarına ve hesap gününe kadar O’nun yolunda yürüyen, izini takip eden ümmetine selam olsun.
İnkişaf
İnkişaf adlı mühim bir dergiyi çıkaran takva sahibi değerli kardeşlerimden bir grup ziyaretime gelip, tabiun devrinin büyük alimlerinden, fakihlerin önderi, hadis hafızlarının gözdesi, zahit ve muttaki İmam, Ebu Hanife’nin tasavvufi yönü hakkında bir yazı yazmamı istedi.
Tam Teşekküllü Bir Üniversite
İmam Ebu Hanife, benim gibi yazı yazmada sermayesi az olan birisinin makalesinde ortaya çıkaracağı kişilikten çok daha büyük bir alimdir.
O, ancak gayretli âlimlerin içine dalıp anlayabilecekleri coşkun ve dolu bir denizdir. İlimde, fıkıhta, hadiste, takvada, doğrulukta, zühtte ve tasavvufta tam teşekküllü bir okul gibidir. İslam ümmetinin yarısından çoğu zikredilen özelliklerinde O’na tabi olmuştur. Hemen hemen dünyanın her tarafına takvası, ilmi ve fıkhı yayılmıştır. Benim gibi birisi böyle dev bir okyanusun içine nasıl dalabilir? Ama yine de kendimi ilim ve fazilet ehlinden sayarak bu yüce imamın hayatıyla ilgili eser telif eden alimlerin kitaplarından alıntılar yaparak onu anlatmaya çalışacağım.
Saygın bir aileye mensup olan İmam-ı Azam Efendimiz’in[3] adı Numan, babası Sabit b. Zuta, Onun da babası Numan b. Merzuban’dır. Dedesi Merzuban Hz. Ömer (r.a) Efendimiz döneminde Müslüman olup daha sonra Küfe’ye göç ederek oraya yerleşmiştir.
İmam Ebu Hanife, Halife Mervan b. Abdu’l-Melik’in hilafeti döneminde, hicri 80 yılında, doğruluk ve takva sahibi bir anne-babanın çocuğu olarak dünyaya geldi.[4] Bu sayede çok sayıda ashabı kiramla aynı dönemi paylaştı. Bunların bazılarıyla karşılaştı ve bir kısmından hadis rivayet etti. Hadis dinlediği sahabiler arasında; Abdullah b. Haris b. Cez’i-z-Zebidi, Enes b. Malik, Abdullah b. Ebi Evfa, Sehl b. Sa’d es-Saidi, Ebu Tufayl Amir b. Vâsile Leysi, Vasile b. Eska’ ve Aişe b. Acret (radiyallahu anhum) bulunmaktadır.[5] Ebu Hanife bu itibarla tabiun tabakasından olup, Peygamberimiz’in müjdelediği en hayırlı üç kuşak arasına girmektedir.
Kaynaklarda anlatıldığına göre; Ebu Hanife’nin babası Sabit, küçük yaşta Hz. Ali’nin (r.a) yanına gitmiş ve Hz. Ali (r.a) ona ve ailesine bereket duası yapmıştır.[6]
İmam-ı Azam, cömert, zengin, erdemli ve Müslüman bir ailenin içinde büyüyüp, yetişmiştir. Babası tekstil işiyle uğraşmıştır.
Tahsil Hayatı
Ebu Hanife Kur’an-ı Kerim’i küçük yaşta hıfzetti. Ömrünün ilk yıllarında tabiundan İmam Amir eş-Şa’bi ile karşılaşana kadar pazarda babasıyla birlikte ticaret ile uğraştı. Eş-Şa’bi, İmam-ı Azam’la karşılaştığında onun gayet zeki, uyanık, enerji dolu biri olduğunu anlayıp ona âlimlerin yanına sık sık gitmesini tavsiye etti. İmam-ı Azam bu tavsiyeler doğrultusunda âlimlerin yanına gidip gelmeye başladı. Bu, Ebu Hanife’nin ilim talep etme yolunda attığı ilk ciddi adımdır.[7]
İmam-ı Azam sapık ve inkârcılarla mücadelede başarılı olabilmek için önce kelam ve münazara ilmini öğrendi ve onların şüphelerini izale etti. Daha sonra Allah Teala, onu fıkıh ilmini öğrenmeye ve araştırmaya sevk etti. Tabi burada İmam-ı Azam’ın bu safhaya gelmesinde emeği olan Hocası Hammad b. Ebi Süleyman’ı hatırlamadan geçemeyiz. Çünkü Ebu Hanife ilmini ve terbiyesini ondan aldı. Bu yüzden ona karşı hizmet ve saygıda kusur etmedi. Hatta Hammad’a olan saygısından ötürü ayaklarını evine doğru uzatmazdı. Hocasının ölümünün ardından ilim meclisini O devam ettirdi.[8]
İmam-ı Azam sayısı 4000’e ulaşan önemli ve büyük âlimden ders almıştır. Bunların yedisi sahabe-i kiram, yetmişi tabiun âlimlerindendir. Geri kalanı ise etbau’t-tabiindendir. Aynı zamanda bu alimlerden birçoğu Buhari ve Müslim’in de hocalarıdır.[9]
İlmi Durumu
Ebu Hanife hadis hafızlarının müracaat kaynağıydı.[10] Kendisinden çok sayıda hadis rivayet edilmiştir. Yine ondan birçok sünnet uzmanı hadis almıştır. Bu uzmanlar: Sufyan es-Sevri, İbn Uyeyne, Veki’, Abdullah b. Mubarek, Yahya b. Said Kahtan, Ebu Yusuf, Muhammed b. Hasan Şeybani, Leys b. Sa’d, Abdurrrezzak San’ani ve diğerleridir.[11]
Ebu Hanife’nin adı cerh ve tadil imamları arasında da geçmektedir.[12] Rivayet etmiş olduğu hadislerin isnadı sahih hadis meratibinin şartlarını tekeffül etmiş en sahih isnadlardan oluşmaktadır.[13]
Tasavvuf
Aslında ben burada İmam Ebu Hanife’nin hadis ilmindeki mevkiini ve hayatıyla ilgili bilgileri sunacak değilim. Maksadım onun tasavvuf ilmindeki derecesini araştırıp ortaya koymak ve Cibril hadisinde bahsi geçen[14] “ihsan makamı”ndaki yerinin ne olduğunu araştırıp gözler önüne sermektir.
İlk olarak tasavvuf ilminin tanım ve kurallarından bahsedeceğiz. Bu noktada İbn-u Uceybe şöyle demektedir: “Tasavvuf; Sultanlar sultanı olan Allah’a nasıl ulaşacağımızı, içimizi kötü düşüncelerden temizleyip, faziletin her çeşidiyle nasıl süsleyeceğimizi öğreten bir ilimdir. Tasavvufun evveli ilim, ortası amel, sonu da bütün bunların karşılığı olarak ilahi hediyelere mazhar olmaktır.”[15]
İbn-u Zerruk şöyle demektedir: “Nasıl ki fıkıh ilmi yapılacak işlerin düzgün yapılmasını ve düzenin korunmasını sağlar, hükümlerin uygulanması için alınan kararın haklılık gerekçesini (hikmetini) ortaya koyar, kelam ilmi yargıya götürecek öncülleri delilleriyle gerçekleştirip imanı kesin bilgiyle süsler, tıp ilmi insanın vücudunu korur, nahiv ilmi de dilde galat yapmadan düzgün konuşmayı sağlar ise; tasavvuf da kalpleri düzeltip masivadan ayırarak yalnızca Allah Teala’ya tahsis eder.[16]
Cüneyd-i Bağdadi diyor ki: “Tasavvuf; aziz ve değerli olan herkesi işleyerek cevherini ortaya çıkarmak ve kalitesiz olanı da elemektir.[17]
Ebu Hanife’nin Tasavvuf Disiplinindeki Yeri
Biyografi yazarları, İmam-ı Azam’ın takvası, ibadeti ve zühdünde icma etmişlerdir. Kalbi ahlaki kötülüklerden arı, her çeşit faziletle süslü, Allah ve Resulü’nün getirdiklerine sıkı sıkıya bağlıydı. O evliyaların ve imamlarının en büyüğüydü.
İmam Abdullah b. el-Mübarek: “Ebu Hanife’den daha çok Allah’tan korkan birisini görmedim.” [18] demektedir.
Abdurrezzak b. Hemmam: “Ebu Hanife’ye her rastladığımda gözlerinde ve yanaklarında ağlama izlerini görürdüm.” [19], Hafs b. Abdurrrahman: “Ben, takva sahibi, zahit, fakih ve âlimlerden çeşitli insanlarla birlikte oldum. Ama İmam-ı Azam gibi bütün özellikleri kendisinde toplayan hiç kimseyi görmedim.[20], İmam Ahmed b. Hanbel: “O, âlim, zahit ve takva ehlidir. Hiç kimsenin sahip olamayacağı maddi imkanlarına karşılık yine de ahiret yurdunu tercih edenlerdendir.[21], Yezid b. Harun: “Ebu Hanife muttaki, temiz, zahit, vera’ sahibi, doğru sözlü ve devrinde en güçlü hafızaya sahip olan alimdi.”[22], Hasan b. Muhammed: “Ebu Hanife’ye bakan kişi ibadete olan düşkünlüğünden, zayıflayan vücudu ve sararan yüzünden ötürü O’na acırdı.”[23], Zahit Davut et-Tai: “O, gece yürüyüşüne çıkanların kendisiyle yolunu bulabilecekleri bir yıldız gibidir. Müminlerin gönüllerinde taht kuran önemli bir şahsiyettir.[24] demektedir.
Kuşeyri, risalesinin takva bahsinde şunları söyler: “Ebu Hanife alacaklısının ağacının gölgesinde oturmaz ve şöyle derdi: ‘Her verilen borç beraberinde bir menfaat getiriyorsa o faizdir.’”[25]
Muhammed b. Hasan eş-Şeybani şunları söylemektedir: “Ebu Hanife zamanında tekti. O’nun dünyadan ayrılması, ilimde, keremde, lütufta, takvada ve Allah için tercih etmede dağ gibi olan birinin ilim ve fıkhıyla birlikte yeryüzünü terketmesi demekti.”[26]
Hasan b. İsmail b. Mücalit babasından şunları rivayet etmektedir: “Bir gün Harun Reşid’in yanında oturuyordum ki o esnada yanımıza Kadı Ebu Yusuf girdi. Harun ona dedi ki: ‘Ebu Hanife’nin özelliklerinden bize bahset.’ Ebu Yusuf: ‘Allah’a yemin olsun ki haramlardan kaçınmada çok titizdi. Dünyaya önem veren insanlarla oturup kalkmazdı. Çoğu zaman susmayı tercih ederdi. Devamlı tefekkür ederdi. Ağzından malayani laflar çıkmaz, boş konuşmazdı. Soru sorulduğunda cevabı biliyorsa o anda verirdi. Ey Müminlerin Emiri! Ben onu hep kendini ve dinini koruyan, insanlar yerine kendi nefsinin tezkiyesiyle meşgul olan biri olarak bildim. Herkes hakkında hayırdan başka bir şey konuşmazdı.’ Harun Reşid: ‘Bu salihlerin ahlakıdır.’ diye karşılık verdi.”[27]
Velayetteki Yeri
İmam-ı Azam Ebu Hanife tabiun olduğundan ilk dönem evliyalar sınıfından sayılmaktadır.
İmam Şa’rani Allah yolunda kendilerine uyulan sahabe ve tabiunun velilerinden bahsettiği “et-Tabakatü’l-Kübra”[28] isimli kitabında İmam-ı Azam’a da yer verir. Takvasından dolayı kadılık görevine yanaşmamasından, insanların en abidi olduğundan bahseder. Namaz kılarken çok ayakta kaldığından dolayı ona “direk”(veted) adı verildiğini, yatsı namazının abdestiyle kırk sene sabah namazını kıldığını, her rekâtta Kur’an-ı hatmettiğini, namazda ağlama sesinin duyulduğunu hatta komşularının iniltilerinden dolayı ona acıdığını, Kur’an-ı Kerim’i vefat ettiği yerde yedi bin defa hatmettiğini anlatır.[29]
İmam Abdurrauf Munavi “el-Kevakibu’d-Durriyye fi Teracimi’s-Sadeti’s-Sufiyye” adlı kitabının mukaddimesinde seçkin evliyaların hikmet, söz ve hallerinden oluşan faydalı bir kompozisyon oluşturduğunu söyler. Sonra şöyle devam eder: “Lakin ben hepsini kitabıma almadım. Bunlar arasından züht ve takvasıyla meşhur olmuş, feraset ve rehberlikleriyle temayüz etmiş, hal sahibi, belirli tarzı ve çizgisi olan, tasavvufi hakikatlerle ilgili engin manalara sahip sözleri bulunan, keramet sahibi bir grup Allah dostlarının hayat hikâyelerini derledim. Bu derlemeden maksat; onlara ait tasavvufi hakikat ve hükümleri içeren sözleri serdederek insanlara faydalı olabilmektir. Farklı derlemeler kendilerine nazaran çok nefis bilgiler içerebilir ama benim yaptığım bu derlemeye nazaran ancak tamamlayıcı olabilirler. Bu yüzden ışığını uzak menzillere gönderen yüksek fener kulesi gibi aziz olan bu eşsiz nasihatleri, paha biçilmez hikmetleri al ve faydalanmasını bil…
İmam-ı Münavi, İmam-ı Azam’ın hayat hikâyesini anlatırken onun kabiliyetli, mahir ve dolunay gibi parlak muhteşem bir imam olduğunu söyler…
Sonra şöyle devam eder: “İmam-ı Azam güzel ahlakı, takvası, saygınlığı ve asil duruşuyla tanınıyordu. Anlayışı ve hafızası yerindeydi. İşinde öncüydü. Nükteli sözleri vardı. Eşsiz çıkarımları olan sağlam bir fakihti. Açık, ayan beyan ve net bilgisiyle, razı olunan bir yolun yolcusuydu. Kendisi için güçlük verecek bir şeyin altına girmez ve ondan uzak dururdu. Tefekkür ve tedebbür onun işiydi. Çünkü tasavvuf hakkında şöyle denir: “O bozulan, kirlenen ve tefekküre yönelen kişiyi temizler.”
İmam-ı Azam zahitlerin en abidi, kulların en zahidi idi. Bütün geceyi namazla, ağlamayla, yakarmayla ve duayla ihya ederdi… [30]
İmam Ahmed Serhendi el-Faruki Mektubat’ında İmam-ı Azam hakkında şunları söyler: “Küfeli İmam-ı Azam takvası, verası ve sünnete olan bağlılığıyla içtihatta ve hüküm çıkarmada başkalarının kendisini anlamaktan aciz kaldığı yüksek derecelere erişmiştir. Ebu Hanife ince ve nükteli manalara vakıf olduğu için, bazıları yaptığı içtihatlarının Kitap ve Sünnet’e ters düştüğünü zannederek O’nun ve arkadaşlarının “ehl-i rey”den olduklarını düşünmüşlerdir. İmam-ı Azam hakkındaki bu zanları, O’nun sahip olduğu ilim ve dirayetin mahiyetine ulaşamadıklarından, anlayış ve ferasetine muttali olamadıklarından kaynaklanmaktadır.[31]
“ed-Durru’l-Muhtar Şerh-u Tenviri’l-Ebsar” isimli kitabın yazarı Haskefi şunları söyler: “Üstat Ebu Kasım el-Kuşeyri risalesinde -tasavvuf yolunda öncü ve kendine has bir mezhebi olmasına rağmen- der ki: ‘Ebu Ali Dekkak’ın şunu söylediğini işittim: Ben tasavvufu Ebu Kasım Nasrabazi’den aldım. Ebu Kasım en-Nasrabazi Şibli’den, o Sırri Sakati’den, o Maruf Kerhi’den, o Davut Tai’den, o da Ebu Hanife’den aldı.
İmam İbn Abidin’de Durrü’l-Muhtar’ın haşiyesinde şunları söyler: “O tasavvuf meydanın kahramanıdır. Çünkü tasavvuf ilminin temeli bilmek, amel etmek ve nefsi temizlemekten oluşmaktadır. Selefin bütünü Onu bu özelliğiyle vasfetmiştir.[32]
Haskefi’nin iktibaslarının tamamı Risale-i Kuşeyriye’de geçmektedir. Fakat Risale’de İmam-ı Azam’ın adı yoktur. Sadece Onu andıran şöyle bir ibare bulunmaktadır: “Davud et-Tai Tabiun ile görüşmüştür.”
Ma’lumdur ki, Ebu Hanife tabiundendir. Fıkıha, takvaya ve ibadete olan düşkünlüğünde onların önderidir. Sufi ve zahid olan Davud et-Tai de Onun arkadaşlarından ve öğrencilerindendir. Onun yanında tasavvufi eğitimini almıştır. Daha önceden de geçtiği gibi Ebu Hanife hakkında söylenen sözün sahibi Odur: “O, Müminlerin gönüllerinde yer eden ve gece yürüyüşüne çıkan birisine yol gösteren bir yıldız gibidir.”
Haskefi “Davud et-Tai ilmi ve tasavvufu Ebu Hanife’den aldı.” derken Kuşeyri’nin “Davud et-Tai tabiun ile karşılaştı.” sözünü tefsir etmek istemiştir.[33]
İbn Teymiyye Minhacü’s-Sunne isimli kitabında şunları söyler: “…Fıkıh, tasavvuf, tefsir ve hadis ehlinin imamları dört imam ve onlara tabi olanlar gibidir.”[34] Şeyh, dört fıkıh imamını hadise, tasavvufa, fıkha ve diğer ilimlere nispet edip onların başlarında İmam Ebu Hanife’nin olduğunu söyler.
İmam İbn Allan es-Sıddıkî el-Alevî eş-Şafiî el-Hicazî ”el-Futuhatu’r-Rabbaniyye ale’l-Ezkari’n-Neveviyye” isimli kitabında şunları kaydeder: “Ebu Hanife imamların büyüğü, alanında tek, saygın ve herkesin önderidir. İmamların imamıdır. Mertebesinin yüceliğinde, ilminin ve zahitliğinin çokluğunda ve batıni ilimlerle mücehhez olduğunda herkesin görüş birliği vardır. O’nun zahirî ilimlerini varın siz düşünün. Kendi asrının insanları Onu medh u sena etmekten kendilerini alamamışlardır.[35]
Ebu Hanife hakkında gerek burada, gerekse de başka makalelerde söylenen sözlere binaen rahatlıkla şu söylenebilir: İmam-ı Azam Ebu Hanife Rabbanî büyüklerden, tasavvuf okulunun direklerinden ve temellerinden biridir. O, tasavvufi kaidelerin kendisinden alındığı ilklerdendir. Onun hayatından, mürşitler metot almışlar ve tasavvuf yoluna yeni girmiş salikler de âdap kurallarını iktibas etmişlerdir.
Sahabe ve taibun tabakası Resulullah’a (s.a.v) yakın oldukları ve en hayırlı asırlarda yaşadıklarından tabiatlarını ve karakterlerini takvanın, veranın, cihadın, ibadete tüm kalpleriyle ve ruhlarıyla yönelmenin, Allah (c.c.) ile baş başa kalmanın, dünyanın süsünden yüz çevirmenin ve daha bir sürü olgun sıfatların mührüyle nişanlamışlardır. Böylece Onlar kendilerinden sonra gelen müridlerin üstadları ve mürşitlerin imamları oldular.
Bunların zamanında sistematik olarak tasavvufî kuralların konmasına ihtiyaç duyulmamıştır. Çünkü bu kurallar ameli olarak Onların doğal yaşamlarında mevcuttu. Onların bu durumu; tevarüs yoluyla arapçayı bilen ve bu dili hatasız konuşabilmesi için kurallarını hiç kimseden öğrenmeye ihtiyaç duymayan Arap gibidir. Ama ikinci asır ve sonrasında insanlar dünyaya meyledince, dünya işlerine çok karışınca ibadete yönelen insanlar kendilerini sufiliğe has kılarak içlerinden bir grup, diğer ilimlerde olduğu gibi bunun da kurallarını ve âdabını derlemiştir.
Burada şunuda ifade edeyim: İmam-ı Azam’ın mezhebine tabi olan, O’nun görüşlerini alıp ona göre amel eden tasavvuf ehli bir çok evliya vardır: İbrahim bin Edhem, Şaik el-Belhi, Ma’ruf el-Kerhi, Ebu Yezid el-Bistamî, el-Fudayl bin İyaz, Davud et-Tai, Ebu Hamid el-Lifaf, Halef bin Eyub, Abdullah bin el-Mübarek, Veki’ bin el-Cerrah, Ebu Bekr el-Verrak ve diğerleri…[36]
Şayet bu isimler Onu imam olarak görmeseydiler Ona tabi olmaz, Onun arkasından gitmezlerdi.
Hikmetli Sözleri
İmam Ebu Hanife’den çok sayıda hikmetli sözler nakledilmiştir. Tasavvuf alanında O’nun konumunu belirleyecek ilginç sözlerinden bir kaçı şöyledir:
“Bir kişi direk gibi durarak çok ibadet eder de midesine giren şeyin helâl mi, haram mı olduğuna bakmazsa onun ibadeti kabul görmez.”
“Ben insanlarla elli sene oturup kalktım, hiç birinin beni kusurumdan dolayı affettiğini, karşılıklı gidip-gelmeyi aksattığımda bana gelen kimseyi, ayıbımı ve kusurumu örten kimseyi ve birinin bana kızdığında ne yapacağından emin olduğum kimseyi görmedim. O zaman böyleleriyle muhatap olmak büyük ahmaklıktır.”
“Kişi ilmi elde etmeden makam ve riyaset peşine düşerse o şekilde kaldığı müddetçe kendisini zilletten kurtaramaz.”[37]
Ebu Yusuf, İmam-ı Azam’ın şöyle dediğini nakleder: “Ben günahları insanı perişan eden ve zillete sürükleyen unsurlar olarak gördüm. Bu yüzden onları güzel bir davranış biçimi olsun diye terk ettim. Bu davranış biçimi, benim dinim, diyanetim oldu. [38]
Kerametleri
İmam-ı Azam’ın büyüklüğüne ve O’nun velayetine delalet edecek kerametleri de vardır.
İsmail b. Hammad b. Ebi Hanife şunları nakleder: Yanımızda Rafizilerden bir değirmenci vardı. Bu değirmencinin de işinde çalıştırdığı iki tane katırı vardı. Birine Ebu Bekir diğerine de Ömer adını koymuştu. Bu katırlardan biri sahibini tepeleyerek öldürdü. Bu olaydan İmam-ı Azam haberdar olunca şöyle dedi: “Gidin bakın kendisini tepeleyerek öldürenin adı Ömer diye çağırdığı hayvandır.” Gidip baktılar dediği gibiydi.[39]
Sonuç
Bu veciz menkıbelerden, İmam-ı Azam’a dair olan hikayelerden ve büyük imamların sözlerinden sonra daha fazlasını konuşmak bizi de yazımızı da aşar. Ancak şunu söyleyelim: Ebu Hanife, hayatından tasavvufi edep ve kaidelerin çıkarıldığı ve tasavvufî okulun temellerinin metotları üzerine kurulduğu bir imamdır.
Bu makaleyi Abdullah b. Mübarek’in İmam-ı Azam hakkında söylediği beyitle bitiriyorum:
Müslümanların İmam’ı Ebu Hanife fıkıh, hadis ve hükümle beldeleri ve içinde yaşayanları, sayfalardaki Zebur’un ayetleri gibi süsledi. Doğuda, batıda ve Kûfe’de Onun gibisi yoktur. Allah korkusundan uykusunu terk ederek gecesini ibadetle, gündüzünü de Allah (c.c) için oruçla geçirmiştir.[40]
Salât Efendimiz Hz. Muhammed’e, ailesine ve bütün arkadaşlarına olsun. Hamd âlemlerin Rabbine mahsustur.
Dipnotlar:
[1] Fatır/35, 28.
[2] Yunus/10, 62.
[3] İmam-ı Azam’ın hayatını ve faziletlerini anlatan çok sayıda kaynak mevcuttur. Benim bu makalede hayat hikâyesi için kaynak olarak aldığım eserler şunlardır: Muvaffak Mekki, Menakibu’l-İmam Ebi Hanife; Kerderi, Menakibu’l-İmam Ebi Hanife, İbn Ebi Avam, Fedail-u Ebi Hanife, Saymiri, Ahbari Ebi Hanife, Şemsuddin Zehebi, Menakibu’l-İmam Ebi Hanife ve sahibeyhi, Şa’rani, et-Tabakatu’l-Kubra, İbn-u Hacer Heytemi, el-Hayratu’l-Hisan fi Menakibi’l İmami’l Azami Ebi Hanifete’n-Numan, Hatib Bağdadi, Tarih-u Bağdad, (13/313), Suyuti, Tebyidu’s-Sahifeti bi Menakibi’l-İmami Ebi Hanife, Temimi, Tabakatu’s-Seniyye fi Teracimi’l Hanefiyye, İmam Münavi, el-Kevakibu’d-Durriyye fi teracimi’s-Sadeti’s-Sufiyye, Kureşi, el-Cevahiru’l-Mudie fi Tabakati’l-Hanefiyye, İmam Nevevi, Tehzibu’l-Esmai ve’l-Lugati(2/216), Muhammed Abdurreşid, Mekanetu’l-İmami Ebi Hanife fi’l-Hadis, Vehbi Gavici Elbani, Ebu Hanife İmamu’l-Eimmeti’l-Fukahai, Seyit Afifi, Hayatu’l-İmam Ebi Hanife…
[4] Bkz: Tarih-u Bağdad (13/323).
[5] Bkz: Ebu Mekarim Abdullah b. Hüseyin Nisaburi, el-Ehadisu’s-Seb’atu an Seb’atin Mine’s-Sehabeti, Ebu Mueyyed Havarizmi, Minenu’r-Rahman ala’t-Tabi’yyi’l-Celil Ebi Hanifeti’n-Numan min Mukaddimeti Cami’i Mesanidi’l-İmami’l-Azami, (30), Ebu Hanife İmamu’l-Eimmeti’l-Fukahai, (40,60/66), el-Hayratu’l-Hisan, (32), İkametu’l-Hucceti ala enne’l-İksare fi’t-Teabbudi Leyse bi bid’atin, (83/89), Hayatu’l-İmam Ebu Hanife, (29).
[6] Bkz: Tehzibu’l-Esmai ve’l-Lugati, (2/217), Tebyidu’s-Sahife,(18).
[7] Bkz: Ebu Hanife İmamu’l-Eimmeti’l-Fukahai, (39).
[8] Bkz: Muvaffak Mekki, Menakibu’l-İmam Ebi Hanife, (1/54-55), el-Hayratu’l-Hisan, (37), Ebu Hanife İmamu’l-Eimmeti’l-Fukahai, (40).
[9] Bkz: Ebu Hanife İmamu’l-Eimmeti’l-Fukahai, (47).
[10] Bkz: Mekanetu İmam Ebi Hanife, (58/68).
[11] Bkz: Tarih-u Bağdad, (3/324), Tehzibu’l-Esmai ve’l-Lugati,(2/216), el-Hayratu’l-Hisan, (214), Tebyidu’s-Sahifeti, (63), Mekanetu İmam Ebi Hanife, (108), Ebu Hanife İmamu’l-Eimmeti’l-Fukahai, (57).
[12] Bkz. Mekanetu İmam Ebi Hanife, (68/80).
[13] Aynı eser (81/86).
[14] Bkz: Buhari ve Müslim bu hadisi Kitabu’l-İmanda tahric etmişlerdir.
[15] Bkz: Abdullatif Farfur , Usulu’t-Tasavvuf.
[16] Bkz: Hakaik an’it-Tasavvuf, (14).
[17] Aynı Eser.
[18] Bkz: el-Hayratu’l-Hisan, (58), Tehzibu’l-Esmai ve’l-Lugat, (2/221), Menakibu’l İmam-i Ebi Hanife, (24).
[19] Ebu Hanife İmamu’l-Eimmeti’l-Fukahai, (79).
[20] Bkz: Ebu Hanife İmamu’l-Eimme, (84).
[21] Bkz: el-Hayratu’l-Hisan, (47), Ebu Hanife İmamu’l-Eimme, (104).
[22] Aynı Eser.
[23] Aynı Eser.
[24] Bkz: el-Hayratu’l-Hisan, (49), Ebu Hanife İmamu’l-Eimme, (90).
[25] Bkz: er-Risaletu’l-Kuşeyriyye, (57), Tabakatu’ş-Şa’rani, (53), el-Hayratu’l-Hisan, (60).
[26] Bkz: Ebu Hanife İmamu’l-Eimme, (78), Hayatu’l-İmam’i-Ebi Hanife, (56).
[27] Menakibu’l-İmam Ebi Hanife, (16), el-Kevakibu’d-Durriyye, (1/313).
[28] Bkz. Levakıhü’l-Envar fi Tabakati’l-Ahyar.
[29] Bkz: et-Tabakatu’l-Kubra, (3–53).
[30] El-Kevakibu’d-Durriyye, (1/312).
[31] İmam Rabbani, El-Mektubat, (2/94).
[32] Ed-Durru’l-Muhtar mea Haşiyeti İbn-i Abidin Aleyha, (1/43).
[33] Bkz: et-Tabakatu’s-Seniyye, (3/234), el-Cevahiru’l Mudie, (194), Menakibu’l-İmam Ebi Hanife, (17,28).
[34] Bkz: Hamişu Mekaneti’l-İmam Ebi Hanife, (50), Tebyidu’s-Sahife, (16).
[35] El-Futuhatu’r-Rabbaniyye, (2/105).
[36] Bkz: Menakibü’l-İmam Ebi Hanife, (11), Tarihu Bağdat, (13/324), Haşiyetü İbn Abidin ve ed-Dürrü’l- Muhtar, (1/41-43), Et-Tabakatü’s- Seniyye, (3/234).
[37] Bkz: Tabakatü’ş- Şa’rani, (54).
[38] Bkz: Hayatü’l- İmam Ebi Hanife, (77).
[39] Bkz: Tehzibü’l- Esma ve’l-Lüğat, (2/222).
[40] Bkz: Tebyidu’s-Sahife (127), Ed-Durru’l-Muhtar ve Haşiyetu İbni Abidin (1/43-44)


  
  Ehl-i sünnetin reisi, imamların imamı  
İmam-ı Âzam
"Adem Aleyhisselâm benimle övündüğü gibi ben de ümmetimden bir kimse ile övünürüm ki, ismi Nu'mân künyesi Ebu Hanife'dir. O ümmetimin ışığıdır."
Bağdat çarşısı... Bakırcılar, kalaycılar, fırıncılar... Balıkçılar, baharatçılar, hurmacılar... Koyunlar, katırlar, kervanlar... İpekli kumaşlar, kıymetli taşlar, aksakallı tüccarlar... Her meşrep ve her meslekten bin çeşit insan. Deyinki arı kovanı, sesler, renkler, kokular...
İşte pazarın en cıvcıvlı anında kendini bilmezin biri geliyor İmam-ı âzam hazretlerinin yakasını tutuyor. Hem ağıza alınmayacak şeyler söylüyor, hem de hırpalıyor. Çarşı bir anda duruluyor, ortalıkta buz gibi bir hava esiyor. Olacak şey değil. Yüce velinin sevenleri donup kalıyorlar. Neden sonra içlerinden biri kıpırdıyor "Bakın hele şu edepsize " deyiverince kalabalık dalgalanıyor. Adam telâşla kaçmaya başlıyor ama önde İmam arkada talebeleri peşine takılıyorlar. Düşünün Bağdat çarşısında yüce velinin kovaladığı bir adam... Ardında kasaplar, çobanlar, arabacılar... Değnekler, satırlar, baltalar... Söyleyin kaçağın ne kadar şansı var?
Adam önceleri arayı açıyor ama çıkmaz bir sokağa girince duruyor ve ellerini kaldırıp teslim oluyor. Nefesi ciğerine sığmıyor, gözlerine dolu dolu bir korku oturuyor. Titrek bir sesle "Aman efendim" diyor, "ben ettim siz etmeyin." İmam-ı âzam hiddetli görünmüyor. Yumuşak bir sesle "Sana kimsenin bir şey edeceği yok evladım" diyor, "yalnız şunu bil ki hakkımı helal ettim."
-Peki beni bunun için mi kovaladınız?
-Evet.
-İyi ama niye?
-Bu basit bir hesap, mahşere kalmasın.
-Anlıyamadım?
Mübarek acı acı gülüyor. "Bak yavrum" diyor, "o meydanın dehşetini bilseydin, davacı olarak bile çıkmak istemezdin tamam mı? İmam yoluna, kalabalık işine dönüyor. Adam bir başına kala kalıyor.
* * *
Yine Bağdat. Mahalle arasında dar bir sokak. Güneş tam tepede ve köpekler bile uyuklayacak gölge arıyor. Ortalıkta bomboş. Sadece komşusu ile çene çalan yaşlı kadının sesi duyuluyor. Hani lâf olsun torba dolsun derler ya ninem havadan sudan konuşuyor. Konu kıtlığı mı çekiyor bilinmez İmam-ı âzam Hazretlerini görür görmez mevzuyu değiştiriyor. "Bu adam var ya" diyor, "her gece yüz rekat namaz kılar."
-Yaaa?
-Tabi yaa!
İmam-ı âzam Hazretleri abid ama yüz rekat namaz kılmak gibi bir adeti yok. Mübarek "madem ümmet-i Muhammed beni öyle tanıyor, lâyık olmalıyım" diyor ve o günden itibaren her gece 100 rekat namaz kılmaya başlıyor.
Olacak bu ya bir gün yine aynı sokağa yolu düşüyor. Sözkonusu kadın yine işbaşında. Akranlarıyla merdivene oturmuş gelene geçene meziyet bahşediyor, paye yakıştırıyor. Tam İmam-ı âzam Hazretleri geçerken yanındakine dönüyor ve diyor ki "Bu adam var ya bu adam, her gece 500 rekat namaz kılar."
İmam-ı âzam Hazretleri "boşboğazlının teki " demiyor, kadını ciddiye alıyor. O günden itibaren gece namazlarını 500 rekata çıkarıyor. Ama artık o sokaktan geçmemeye dikkat ediyor.
Aradan üç gün mü geçiyor beş gün mü bilemiyoruz aynı kadın İmam-ı âzam'ın tezgahının önünde beliriyor. Yanında yine bir meraklı. İmam "eyvah birşey söylemese bari" derken kadın yapıştırıyor. "Bu adam var ya bu adam, her gece bin rekat namaz kılar, üstelik sabahlara kadar uyumaz!"
Belki inanmayacaksınız ama yüce veli o geceden itibaren nafile namazlarını bin rekata çıkarıyor ve yıllarca yatsı namazının abdesti ile sabah namazına duruyor.