Hikmetler Mehmet Oruç 

Din, matbaaya mani oldu mu?

Geçmişimizi, ecdadımızı kötüleyebilmek için sık sık gündeme getirdikleri husus matbaanın getirilmesi meselesidir. Bu konuda da olaylar çarpıtılarak verilmektedir.  Gazetelerde, TV’lerde, “Avrupa’da matbaa yapılırken, kitaplar basılırken, bizdeki sarıklı, sakallı, kara kafalılar, matbaa günahdır, gâvur îcâdıdır diyerek yapdırmadılar. Yıllarca geri kalmamıza sebeb oldular. Müslümânlık, çöl kanûnu, Türklüğe çok zarârlı oldu” diyerek, dinsiz, imansız yetişdirmek istiyorlar. İslâm düşmanlığı aşılıyorlar. İslâmiyete, ilm, fen, ahlâk yolundan saldıramadıkları için, böyle alçakça yalanlar düzüyorlar, körpe dimâgları zehrliyorlar.  Her iftirâları gibi, bu sözlerinin de yalan olduğu meydandadır. Kara zihniyet dedikleri islâm âlimlerinin en yüksek temsîlcileri olan Osmânlı şeyh-ul-islâmlarından elliyedincisi, Yenişehrli Abdullah Efendi, matbaa açmak, kitap basmak için kendisine sorulduğunda, bakınız nasıl cevap vermiştir:  İbrâhîm-i Müteferrika adındaki Macar asıllı bir müslümân, İstanbul’da 1725’te ilk matbaayı kurmak isteyince, şeyh-ul-islâma soruluyor: “Kitap basma san’atını iyi bildiğini söyleyen bir kimse, lügat, mantık, astronomi, fizik ve benzerleri âlet ilmleri kitaplarının harflerini ve kelimelerini birer kalıba çıkarıp, buradan kâğıtların üzerine basarak, bu kitapların benzerlerini elde ederim dese, bu kimsenin böyle kitap basmasına İslâmiyet izin verir mi?”  Şeyh-ul-islâm Abdullah Efendi, cevâbında: “Kitap basma san’atını iyi bilen bir kimse, bir kitabın harflerini ve kelimelerini birer kalıba çıkarıp, buradan kâğıtlara basmakla, bu kitapdan az zamanda kolayca, çok sayıda elde ediyor. Böylece çok ucuz kitap yazılmasına sebeb oluyor. Faydalı bir iş olduğundan, İslâmiyet bu kimsenin bu işi yapmasına izin verir. Kitapta yazılı ilmi bilen birkaç kişi, önce kitabı tashîh etmelidir. Tashîh ettikten sonra basılırsa, güzel bir iş olur” buyurmuştur. Bu cevâb, (Behcet-ül-fetâvâ) kitabının (Hazar ve lebs) faslında yazılıdır. İslâm dîninin ilme, fenne nasıl kıymet verdiğini göstermektedir.  Matbaacılığın Osmânlı idâresi altında bulunan islâm memleketlerine Avrupa’dan ancak 200 sene sonra gelmesini, (islâm dîni matbaa ile kitâb basmayı men eder) tarzında îzâh etmeye kalkanlar tamamiyle yanılmaktadırlar.  Matbaacılığın Türkiye’ye gelmesinin gecikmesine, kitâblar basılırsa işsiz kalacaklarından korkan kitâb müstensihleri, yanî para karşılığında kitâb yazanlar sebeb olmuştur. Bunlar, matbaanın Türkiye’ye gelmemesi için türlü propagandalar yapmışlar, divitlerini bir tabuta koyarak, Bâb-ı Âliye kadar yürümüşlerdir..


Dünden Bugüne Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci  ekrem.ekinci@tg.com.tr

Kim demiş Osmanlılara matbaa geç geldi diye?

  Osmanlılar matbaayı evvelden beri biliyordu. Nitekim Evliya Çelebi, Viyana’da gördüğü “basmahane”den bildik bir şey gibi bahseder. Arab harfleriyle ilk kitap 1514’de İtalya’da basıldı. Avrupa’da Arapça ve Farsça kitaplar basılırdı. Bunlar daha çok tüccar ve misyonerlerin işine yarayacak cinstendi. XV. asırda İstanbul ve taşrasında “basmahane” adıyla matbaalar vardı. Fakat bunları Rum, Ermeni ve Yahudiler işletir; kendi dillerinde kitaplar basardı. Sultan III. Murad’ın, Avrupa’da basılan Arapça, Farsça ve Türkçe kitapların, Osmanlı ülkesinde serbestçe satılmasına izin veren 1587 tarihli bir fermanı vardır. GÂVUR İCADI MI? Türkler matbaada basılmış kitaba rağbet etmez; el yazısını yeğlerdi. Estetiğe düşkün Osmanlı münevverleri, zarif el yazısıyla yazılmış, mürekkebi parlayan, kenarı tezhib edilmiş, cildine özenilmiş kitaplardan zevk alırdı. Kitap okumak yalnız bir ihtiyaç değil, bir keyifti. Zaten bol mikdarda ve gayet seri şekilde kitap çoğaltan hayli hattat vardı. Bunlar işsiz kalabilirdi. Üstelik kitaba düşkün belli bir zümre idi. Bugün de öyledir. Müslümanlara ait ilk matbaa, Osmanlı sanayi inkılâbının başladığı Lale Devri’nde 1727’de İbrahim Müteferrika tarafından açıldı. New York’taki ile arasında 36 sene vardır. Paris elçiliğinden dönen Yirmisekiz Çelebi Mehmed Efendi’nin yanında kâtib olarak götürdüğü oğlu Said Efendi, Paris’teki matbaaya hayran olmuştu. Dönüşte bunun benzerini kurmak üzere Müteferrika İbrahim Ağa’yı seçti. İbrahim Ağa, sadrazama bir layiha vererek, Endülüs ve sair facialarda nice İslâm eserinin zâyi olduğunu; büyük kitapları hatasız kopya edecek hattat kalmadığını beyan etti ve matbaanın faydalarını anlattı: Mühim kitapların çoğaltılması, içindeki bilgilerin yayılmasına sebep olur. Yazıları okunaklıdır, sudan tesir görmez. Basmacılık kârlı bir sanattır. Bir cild yazana kadar, binlerce kitap elde edilir ve kitap ucuzlar. Kitabın başına ve sonuna fihrist konup aranan şeyin kolayca bulunması mümkün olur. Taşralarda da kitaba ulaşmak mümkün olur. Kütüphaneler kurularak, medreselere destek temin edilir; böylece ilim tahsil edenlerin sayısı artar. İslâmiyetin yayılmasına hizmet eder. Avrupalıların, kıymetini anlayıp bastırdığı Arapça ve Farsça kitaplar hatalarla doludur, bu engellenmiş olur. Matbaa, devletin şerefini arttırır. Zamanın şeyhülislâmı Yenişehirli Abdullah Rumî Efendi’ye matbaa kurmanın dinî yönü soruldu. Şeyhülislâm şöyle fetvâ verdi: “Matbaa yardımıyla bir kitaptan az zamanda kolayca, çok sayıda elde edildiğinden, kitapların ucuzlamasına sebep olur. Faydalı bir iş olduğundan, şeriat bu işe izin verir. Kitapta yazılı ilmi bilen birkaç kişi, kitabı tashih ettikten sonra basılırsa, güzel bir iş olur.” Öteden beri söylenen “Avrupa’da matbaa bulunup, kitaplar basılırken, bizdeki din adamları matbaa günâhtır, gâvur icadıdır diyerek engellediler. Yıllarca geri kalmamıza sebep oldular” sloganındaki doğruluk artık takdire kalmıştır.     Köle pazarından saraya uzanan hayat hikÂyesi İbrahim Müteferrika (1674-1745), Macaristan’da Koloşvarlıdır. Kalvenist papaz mektebinde okurken, esir edildi. 18 yaşında İstanbul’da köle pazarında satıldı. Müslüman olup hürriyetini kazandı. Yazdığı Risâle-i İslâmiyye adında Müslümanlığın üstünlüklerini anlatan kitabını Sadrazam Nevşehirli Damat İbrahim Paşa’ya takdim ederek takdirini kazandı. Padişahın hususi hizmetine bakan müteferrikalardan biri oldu. Diplomatik tercümanlık yaptı. Zeki, bilgili ve müteşebbis idi. Kabri Okmeydanı’nda iken, cumhuriyet devrinde Tünel başındaki Mevlevihane’ye nakledilmiştir.     HATTATLARDAN BÂBIâLİ’YE YÜRÜYÜŞ? Hokka-kalem tabutta Sadrazam projeyi beğendi. Temmuz 1727’de Sultan III. Ahmed’den din dışı kitapların basılmasına müsaade eden bir ferman aldı. Said Efendi ile İbrahim Müteferrika bir müdârebe (emek-sermaye) şirketi kurup, ilk matbaayı İbrahim Ağa’nın Harem iskelesindeki konağında açtılar. Dört tane de ilim sahibi musahhihleri vardı. Aralık 1727’de basılan ilk kitap Vankulu adlı 2 cild 1422 büyük sayfalık Arapça-Türkçe lügat kitabıdır. 18 puntoluk harflerle 1000 nüsha basılmıştır. Aynı zamanda ilk yayıncı olan İbrahim Ağa, vefatına kadar 2 harita ve 21 cild kitap bastı. O devirdeki toplam fiyatı 1200 kuruş olan bu kitaplar, İstanbul Üniversitesi Umumi Kütüphanesi’ndedir. Matbaanın birkaç klişesi ise Maarif Matbaası’ndadır. Hattatların hokka-kalemlerini bir tabuta koyup Bâbıâli’ye protesto yürüyüşü yaptığı; bu sebeple dinî kitapların yazılma işinin yine hattatlara tahsis edildiği anlatılır. O yıllarda İstanbul’da bulunan Baron dö Tott, matbaanın alâkasızlıktan kapandığını söyler. Bu rivayete dört elle sarılan oryantalistler de Osmanlılara veryansın eder. Halbuki harb sebebiyle bir müddet kapalı kalmış; sonra ilk fırsatta tekrar faaliyete geçmiştir. Said Efendi, birkaç sene sonra sadrazam olup, meşguliyeti artınca, matbaayı ortağına bıraktı. Basmacı İbrahim Ağa 1742’de vefat ettikten sonra, matbaayı, damadı ve kalfası Kadı İbrahim Efendi idare etti. 1783’te tarihçi Râşid ve Vâsıf efendiler, Fransız sefaretinin yüksek bir fiyatla almak istediğini duyunca, matbaayı satın aldılar. Fransızca kitap bile bastılar. Giderek köhneleşen ve harfleri kullanılamaz hâle gelen Müteferrika Matbaası, 1798’de faaliyetini tatil etti. Bunun üzerine hükümet, matbaalar kurdu. Sultan II. Mahmud devrinde dinî kitapların basılmasına da izin verildi.

  Matbaa Osmanlı’ya Ne Zaman Geldi?
Sitemizi yakından takip edenler hatırlayacaklardır, daha evvel paylaştığımız “Osmanlı Devleti’nde Fabrikalar, Matbaa – Osmanlı geri kaldı yalanı:http://belgelerlegercektarih.wordpress.com/2012/05/20/osmanli-devletinde-fabrikalar-matbaa-osmanli-geri-kaldi-yalani/” isimli konumuzda, “Matbaa” ile ilgili müstakil bir yazı yazacağımızı vaadetmiştik. Allahu Teala’nın izniyle bu yazıyla vaadimizi yerine getiriyoruz, elhamdulillah.
Yazımız iki ana bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde Islam dünyasındaki hoca merkezli eğitim metodunun, batıdaki kitap merkezli eğitim metoduna olan üstünlüğü anlatılıyor, böylece niçin Osmanlı Devleti’nde matbaaya ihtiyaç duyulmadığı daha iyi anlaşılacaktır.
Ikinci bölümde ise birkaç alt bölüme yer verdik. Bu bölümde matbaanın ulema, yani alimlerden ötürü geciktiğine yönelik iddiaya günümüz kitaplarından, hatta 18. ve 17. yüzyıllarda yayınlanmış kitaplardan cevap veriliyor. Osmanlı aydınlarının bile matbaayı tavsiye etmediğini ve zaten halkın da basma kitaplara rağbet göstermediğini yine bu ikinci bölümde okuyacaksınız. Ayrıca kemalistlerin neden Osmanlı’yı kötüledikleri hakkında kısaca bilgi vermeyi de lüzumlu gördük.
*
Resimleri orjinal boyutunda görmek için üzerlerine tıklayınız


Ibrahim Müteferrika’nın terekesi. (KAYNAK: Istanbul Müftülüğü Şer’iyye Sicilleri Arşivi, Kısmet-i Askeri Mahkemesi, nr. 98, vr. 39a.)
***
. Evvela “ilk Türk matbaası” tabirini açıklığa kavuşturmamız gerekiyor. Ibrahim Müteferrika matbaası, genelde ilk Türk matbaası ifadesiyle tarif edilir. Muhtemelen bu ifadenin en ayrıntılı ve doğru izahatı Hidayet Nuhoğlu tarafından verilir ki, burada onu aynen aktarıyoruz:
“Neyin ilki olduğunu doğru olarak ortaya koyarsak, ‘Türk-Osmanlı coğrafyasında, bir Müslüman devletin (Osmanlı Devleti), kendi kültürüne ait ve kendi kültürü için ihtiyaç duyulan eserleri basmak üzere, **devletin himayesinde** kurulan ilk matbaa’ tarifi daha doğru bir tarif olacaktır.”[1]
***
Islam Dünyasında Eğitim Metodu
Müslümanlar, insandan insana, ya da öğretmenden öğrenciye veya bilenden bilmeyene aktarılan sözlü bilgiye daha çok güvenirler. Bu bakımdan Müslüman topluluklarında bilgi ağız-kulak yoluyla dolaştığı için kitapların basma teknolojisi yoluyla çoğaltılmasına uzun zaman ihtiyaç duyulmamıştır. Bilgisayar kullanmayı bir kitaptan mı öğrenmek isterdiniz, yoksa birebir uzmandan mı? Elbette çoğunluk ikinci şıkkı tercih edecektir. Bir insanın bilgiyi doğrudan bilenden alması; bilenin kitabından almasından çok daha faidelidir. Insan varlığının düşüncelerinden oluşan bir metin, o varlıktan açığa çıkabilecek manaların üstünde olamaz. Kitapta yer alan bilgileri “ölü bilgiler” olarak niteleyebiliriz, zira sizinle konuşmaz, suallerinize cevap vermez, oradaki bilgiyi alsanız dahi nerede ve nasıl kullanacağınızı size göstermez. Ağız – kulak yoluyla hocadan talebeye aktarılan bilgi otokontrol sağlıyor. Ehil olmayan bir kimsenın araya sızmasını imkansız kılıyor, böylece ilmin kalitesi ilk günkü gibi berrak kalıyor. Fakat matbaalarda ehil olmayanlar tarafından basılan ve çarşı – pazarda çorap misali satılan kitaplar ile ilim ayağa düşüyor. Özellikle 99 doğrunun yanına -kasten veya suhulen- bir yanlışın ilave edildiği kitaplar, okuyanı yanlış bilgilendirmekle kalmıyor, ilmin yok olmasına da sebep oluyor. Takdir edersiniz ki, en öldürücü yalan, doğruya en yakın olanıdır.
Dinsiz olan Karl Marx bile, Paris Komünü’ne ilişkin bir yazısında; “Şimdiye kadar, Roma Imparatorluğu zamanında Hıristiyanlığın bu kadar çok efsane yaratması matbaanın henüz keşfedilmemiş olmasına yorulurdu. Oysa, bunun tam tersi doğrudur. Bugün günlük basın ve telgrafın bir günde yarattığı efsane, eskiden bir yüzyılda yaratılandan daha fazladır”[2] diyor.
Dolayısıyla ilmi birebir alimlerden almak, kafa karışıklığını da önlüyor. Her insanın seviyesi bir değildir… Alimin himayesinde ağız – kulak yöntemiyle alınan ilimde hoca talebesinin meşrebine, ruh haline, kıvamına, anlayışına, seviyesine göre bir yol haritası çizer ve ondan sonra bilgiyi aktarır. Belirli bir süreç içerisinde evvela bilinmesi gereken temel konuları, ardından derece derece mühim zevaidi aşama aşama öğretir. Ancak kitap merkezli bilgi edinme yönteminde herkes tarafından ulaşılabilen tam veya eksik bilgi ihtiva eden kitaplar faydadan çok zarar getirmektedir. Daha baştan sona Kur’ân-ı Kerim’in tefsirini veya bir Ilmihal okumamış, alt yapısı zayıf kimseler kolayca ulaşabildikleri felsefi kitapları okuyorlar. Hatta birçok insanın ilk okuma tecrübesi bu kitaplarla başlıyor ama sonra başları da dönmeye başlıyor. Neticede depresyona giriyorlar, hayattan kopuyorlar vs. Bu tür felsefi kitaplardaki yanlış bilgiler konumuzun dışındadır. Ayrıca Avrupa’daki bilgiler yaz boz tahtası gibidir. Bir kitap yazılır, okuyan buna endekslenir ve tasavvuru bu kitaptakine göre olur, diğer bilim adamı ise bunu yalanlar. Dolayısıyla ilim metin bolluğu içinde kaybolmuştur veya kasten kaybettirilmiştir.
Kitap merkezli ile Hoca merkezli bilgi aktarımındaki en önemli farklardan bir tanesine daha temas etmek istiyorum. Kitaplardaki bilgi çoğu zaman ayıklanmış bilgi değildir ve takdir edersiniz ki, bilgiyi ayıklamada 30 veya 40 yılını ilme adamış alimler, 5-10 yıl araştırma yapmış olan insanlara nazaran doğal olarak daha başarılıdırlar.
Kitaplardaki bilgi nazari bilgidir, bu yüzden kitap okurken bazen yazarın kastetmediği şeyleri anlayabiliyoruz, bazı cümleler bizde farklı çağrışımlar yapabiliyor ve bu durumda satır arası boşluklar oluşabiliyor, ki satır arası boşluklar okur için aynı zamanda bir tuzaktır ve hedefe ulaşmayı engellemektedir. Alim ise pratiğini yapar, yanlış anlaşılmaları giderir.
Elbette Müslüman toplumlarda da kitaba değer verilir, fakat Islam aleminde ilmi yazmak; öğrenmek için değil, muhafaza etmek içindir. Zaten Kur’ân “ezberden okumak” anlamına geliyor, Müslümanların, Kur’ân’ı, içerdiği manayı ve kutsallığı hissetmeleri için bu metni ezberlemeleri, içselleştirmeleri ve bu şekilde okumaları gerekir. Kur’ân’ın yazılmasının tek amacı da hafızaya ve Kur’ân’ın “olması gerektiği gibi” sözlü aktarımına yardımcı olmaktır zaten.[3]
Her Ramazan’da Hz. Peygamber (sallallahu aleyhi vesellem) Efendimizin o seneye kadar inen ayetleri Cebrail (aleyhisselam) ile okuyup karşılaştırdığı biliniyor. “Hz. Peygamber (sallallahu aleyhi vesellem) Efendimiz halkın huzurunda baştan sonra kadar tilavet etmek itiyadındaydı. Etrafında toplanan Ashab, beraberinde Kur’ân nüshalarını getirirler ve bunlarla O’nun okuduklarını mukabele ederler ve icabında ellerindekileri düzeltirlerdi. Hayatının son Ramazan ayı esnasında[4] bunu iki defa tekrarladı. Bu tarz “mukabeleler” ve halk huzurunda tilavet etmeler Arza (takdim) adını alır ve bunların işaret ettiğimiz en sonuncusu Arza Ahira, Kur’ân tarihinde unutulmaz olarak kalmıştır.”[5]
Bilindiği gibi, Akabe biatlarında Müslüman olan Medinelilerin Hz. Peygamber (sallallahu aleyhi vesellem) Efendimizden Kur’ân öğreticisi istemeleri üzerine Peygamberimiz (sallallahu aleyhi vesellem) oraya Mus’ab b. Umeyr’i (radıyallahu anh) öğretmen olarak göndermiştir.[6] Medine’ye gelindiğinde de bir çok çevreye Kur’ân öğretmeni gönderilmişti.[7]
Alın size Kur’ân’dan metin, okuyun ve öğrenin denmemiş, aksine, bir öğretici gönderilmiştir.
Kur’ân’ın sözlü aktarımı Islamî eğitim sisteminin belkemiğidir diyebiliriz. Bu yüzden küçük yaştaki çocukların Kur’ân’ı ezberleyip hafız olmalarına çok önem verilir ve bu coşkuyla kutlanır. Kur’ân’ı, ilmi, bilgiyi korumanın yolu, ezberlemek, yani hafızaya almaktan geçer, zira Arapça’da hafız, hafıza, muhafız, muhafaza kelimelerinin hepsi aynı kökten, yani “korumak” mastarından türerler.[8]
Mesela Hz. Peygamber (sallallahu aleyhi vesellem) Efendimizin Medine’ye hicretinden sonra inşa edilen Mescid-i Nebevî’nin yanına yapılan Suffa, Islâm tarihinin ilk kudsî medresesidir. Suffa’da kalanlar özel bir eğitim ve öğretime tâbi tutuluyorlardı ve burası Kur’ân’ın ezberletilip, ahkâmının öğrenildiği bir medrese idi.[9] Burada Hz. Peygamber (sallallahu aleyhi vesellem) bizzat kendisi ders veriyor, Kur’ân ayetlerini ve Islâmî hükümleri insanlara öğretiyordu.[10]
Hicri 4. yılda meydana gelen Bi’r-i Meûne vak’asında 70 kadar hafız sahabinin[11]; hicri 11. yılda gerçekleşen Yemame Savaşı’nda şehit edilen beş yüz kişi içinde pek çok hafız sahabinin bulunması hafız sahabilerin ne kadar çok olduğu ve dolayısıyla ezberlemenin önemi hakkında bize bir fikir vermektedir.[12]
Nakledildiğine göre Hz. Ömer (radıyallahu anh), hafızlığı özendirmiş ve teşvik etmiş ve çeşitli şehirlere maaşlı Kur’ân öğretmenleri tayin etmiştir. Hz. Ömer’in (radıyallahu anh), hafızlara bir süre maaş bağladığı bilinmektedir. Ebu Musa el-Eş’ari (radıyallahu anh), Halife Hz. Ömer’e (rh.a.) bir mektup yazarak Basra’da birçok kimsenin Kur’ân’ı ezberlediğini bildirince, O da cevaben, onlara maaş bağlamasını emretmişti.[13]
Ayrıca unutulmamalıdır ki, Batı’da matbaada hatalarla dolu Kur’ân-ı kerimler basılmıştı.[14] Hiç kuşkusuz bu hataları farkedenler hafızlarımızdı.
Hal böyle olunca batıdaki bilgi aktarımının aksine matbaa; Islami bilgi aktarım sisteminin özüne yönelik bir saldırı oluşturuyor. Çünkü bilgiyi güvenilir ve değerli kılan unsurları tahrip edici niteliktedir.[15] Avrupa’nın bilgi aktarımı, bilgilendirmekten ziyade bilgi kirliliğine sebep oluyor.
Müslüman toplumlarda ise kitap üretimini sözlü aktarıma uyduran bir yöntem olarak “icazet” kullanılmaktadır. Islam’ın ilk zamanlarında kitap üretiminin nasıl geliştiğini izah etmeye çalışalım. Yazar, evvela ezberinden veya kendi kopyasından eseri yazıcıya dikte ettiriyor, yazıcı ise dikte ettirilen metni yüksek sesle kamuya açık bir yerde yazara geri okuyordu. Böylece yazar bu aşamada ekleme/düzelteme yapabilme imkanına da sahip oluyordu ve bu işlem bir – iki defa tekrarlanabilirdi. En nihayetinde yazar kitabın tam olduğuna kanaat getirdiğinde yazıcıya icazet verirdi. Bu aynı zamanda bilginin onun aracılığıyla başkasına aktarılabileceğine dair bir izindir. Böylece çıkartılan diğer nüshaların geçerlilik kazanması yine aynı şekilde yazara veya yazardan icazet alana okunmasıyla mümkün olabiliyordu.[16]
Daha sonraki yüzyıllarda bir kitap medrese müfredatına girdiğinde de aynı yol takip ediliyordu; hocalar kitapları öğrencilere yazdırıyor ya da ezberlermelerine yardımcı oluyordu ve sonradan onlardan kitabı ve eğer varsa bu kitaba ait şerhlerle birlikte geri anlatmalarını bekliyorlardı. Ezbere ve hatırlamaya yardımcı olacak şekilde kafiyeli cümleler şeklinde de yazılabilen kitabı içselleştirdiğine, buradaki bilgiyi kendinin bir parçası haline getirdiğine inanılan öğrenciye icazet verilirdi.[17]
Örneğin Islam eğitim tarihinde medrese, yani şimdiki manasıyla Üniveriste denilince ilk akla gelen müessese 1067 yılında Bağdat’ta kurulan Imam Gazzali’nin de (radıyallahu anh) hocalık yaptığı Nizamiyye Medresesidir.
Bu medresedeki eğitim metodu hakkında şu malumat veriliyor:
“…öğrenciler kaynak teşkil eden metinlerden oluşan birçok nüshalarının kopyalarını azar azar istinsah ediyorlardı. Metin yüksek sesle okunuyor, hoca met­nin izahlarını yapıyor ve metnin düzeltmelerini veriyordu.[18] Öğretim metodunda, hoca ve talebe işbirliği, karşılıklı olarak sorulan sorular daima mühim bir rol oynuyordu.”[19]
Görüldüğü üzere müslüman toplumlarda kitap, yalnızca sözlü birikime yardımcı bir araçtır ve bu kitaplar da yine sözlü süreçlerden geçerek yazılmıştır. Islam aleminde alimlere gösterilen saygının gerisinde de bu yatar. Alim; ilmi, bilgiyi bizzat kendinde taşıyandır, başka bir ifadeyle Alim; vücut bulmuş bilgidir.[20]
1332-1406 (Hicrî 732 / 808) yılları arasında yaşamış astronom, iktisatçı, tarihçi, matematikçi, sosyal bilimci ve Islam bilgini Ibni Haldun da yazılı metinlerin fikirlere ulaşma gayretindeki talebelerin önüne fazladan engeller çıkardığını belirtmektedir. Ibni Haldun bu konuda mealen şöyle diyor:
“Dil dimağdaki fikirlerin yorumudur. (…) Kelimeler ve anlatım ise fikirler arasındaki araç ve perdedir. Fikir talebeleri bu fikirleri anlatılan kelimelerden bulup çıkarmalıdır. (…) Ancak bir talebe kitaplar ve yazılı metinler üzerinden hareket ediyor ve bilimsel soruları kitaplardaki yazılı kelimelerden anlamaya çalışıyorsa; yazıdaki kelimeleri hayalindeki sözlü kelimeden ayıran bir başka perdeyle karşılaşır.”[21]
O halde bilgiyi Alimin gözetiminde almak daha müspet bir netice verecektir.
Demek ki en iyi yöntem budur, zira yazılı metinlerin fikirleri yansıtması yetersizdir. Bilgiye ulaşmaktaki en iyi seçenek bileni bizzat dinlemektir. Peygamber (sallallahu aleyhi vesellem) Efendimizin; “Ilim Çin’de de olsa, gidip alın”[22] Hadis-i şerifi de bunu teyid etmektedir.
Ibni Haldun, bu konuya muhtasar ve hususi bir fasılda yer vermiştir ki, biz onun metnini aynen nakletmeyi uygun bulduk: “Ilimleri öğrenmek için seyahat ve ileri gelen üstadlarla buluşma, öğretimde kemali artırıcı bir unsurdur.”[23]
Bilgi amaçlı olarak uzun seyahatler yapmayan hemen hiçbir büyük müslüman alim yok denebilir. Bazıları onlarca bilim merkezini dolaşmış; buralarda çok sayıda alimle tanıştıktan, mümkün olduğu kadar bilgi topladıktan, öğrenim gördükten sonra başka merkezlere gitmişler; ömürlerini bu şekilde öğrenim ve öğretim seyahatleriyle geçirmişlerdir. Ana yurdundan binlerce kilometre uzaklara giderek oralara yerleşenler olmuştur. Mesela filozof Ebû Nasr el-Fârâbî aslen Türkistanlı olup muhtemelen kırklı yaşlarında ilim seyahatine çıkmış; Irak ve Suriye bölgelerinde dolaşmıştır. 1041 (1632) yılında Mağrib’deki Tilimsân’da doğan Ahmed b. Muhammed el-Makkarî Fas, Merakeş, Tunus, Iskenderiye, Kahire, Hicaz, Kudüs, Şam ve Gazze gibi merkezlere ilmî seyahatler yapmış; bu sayede Nefhu’t-tîb isimli ansiklopedik eserinde 280’den fazla alimi tanıtmıştır.
Pek çok alimin en önemli eserleri bu tür seyahatlerin ürünüdür. Mesela Imam Gazzâlî Ihyâu ulûmi’d’dîn adlı ölümsüz eserini yaklaşık on yıllık seyahati sırasında hazırlamıştır.[24] Hakikaten, eskiden, “hangi kitapları okudun?” diye değil de, “kimden okudun?” diye sorarlarmış.
Bu yüzden geçmişte olduğu gibi bugün de zengin ve asil aileler çocukları için özel ve meşhur hocalar tutarlar. Adetullah da böyle değil midir? Allahu Teala gökten herkesin evine Kur’ân-ı Kerim yağdırmaya kadir değil midir de Peygamber göndermiştir? Oysa, “Alın size Kitap, okuyun ve uygulayın” denebilirdi. Nahl Suresi’ndeki şu ayet meali de adeta bu konuyu özetlemektedir:
“Biz o peygamberleri mucizelerle ve kitaplarla gönderdik. Ey Peygamberim! Sana da Kur’ân’ı indirdik *ki, insanlara vahyedileni açıklayasın.* Belki onlar da düşünürler.”[25]
Allahu Teala bir Melek değil de, bizim gibi etten – kemikten bir insanı Peygamber göndererek bizden, Ona bakarak, Onu dinleyerek, meselelerin nasıl anlaşılması ve uygulanması gerektiğini öğrenmemizi istemiştir. Nitekim Ahzap Suresi’nin 21′inci ayetinde mealen şöyle buyuruluyor: “Şanım hakkı için muhakkak ki *size Resullulah’da pek güzel bir örnek vardır.* Allah’a ve son güne ümit besler olup da Allah’ı çok zikreden kimseler için.”[26]
Hz. Peygamber (sallallahu aleyhi vesellem) Efendimiz; “Yüce Allah ilmi insanların arasından bir çırpıda çekip çıkararak almaz. Ancak onu ulemâyı (alimleri) almak suretiyle kabzeder.”[27] buyurarak, ilmin en önemli vasıtasının Alimler olduğuna işaret etmiştir.
Avrupa’nın göbeğinde büyük bir Medeniyet kurmuş Endülüs Islam Devleti’nin büyük alimlerinden Imam Şâtıbî, bir fıkıh usulü şaheseri olan Muvâfakât isimli eserinin “On Ikinci Mukaddimesi”nde şu sözü naklediyor;
“Ilim, insanların göğüslerinde idi. Sonra kitaplara intikal etti, fakat ilmin anahtarları hep alimlerin ellerinde kaldı.”
Ve aynı eserinin “Ilim tahsilinin iki yolu vardır” faslında ise şu yorumu yapıyor: “Kitaplar yalnız başlarına öğrenciye hiçbir şey vermezler; mutlaka hocaların onları açmaları, talebeyi elin­den tutarak onların içine sokmaları gerekmektedir. Bu husus müşâhade ile sabit bulunmaktadır.”[28]
Kemalistlerin sürekli öne sürdükleri Kur’ân-ı Kerim’deki “OKU” ayetine gelecek olursak, bu ayetten sadece yazı okumak anlaşılmamalıdır, ve zaten bu ayetle “Ümmî”[29] yani okuma – yazma bilmeyen Peygamber (sallallahu aleyhi vesellem) Efendimize hitap edilmiştir. Allahu Teala, Rasulullah sallallahu aleyhi vesellem Efendimiz’in okur – yazar olmadığını pekâlâ biliyordu, bu durumda okuma bilmeyen birisine “OKU” demek muhaldir, Allahu Teala da muhal olan bir şey yapmaktan münezzehtir. Demek ki burdaki “OKU” ; alemi, kainatı, evreni veya kendini “OKU” olarak da anlaşılabilir. Esasen bu ayetin tamamı şöyledir: “Ikra’bismi rabbikellezî halak”, yani Türkçe mealen şöyledir: “Yaratan Rabbinin adıyla oku!” Nasıl okuyacak mışız? Yaratan Rabbimizin adıyla…
M. Kemal Atatürk’ün bu ayet hakkında haşa “safsata” dediğini; “Müslümanım ama atatürkçüyüm” diyen gaflet uykusundaki kardeşlerimiz bilmiyorlar sanırım. Bizzat M. Kemal Atatürk’ün el yazısından görmek isteyenler şu bağlantıya tıklayabilirler:
Neyse, konumuza dönelim…
Yabancı dil öğreniminde de bu böyle değil midir? Ingilizceyi kitaptan öğrenen birisi ile, çok iyi bilenlerin arasında bulunarak onlardan öğrenen birisinin ingilizcesi aynı kalitede olmadığı gibi; ilmi, kitaptan öğrenmeye çalışanlarla, ilim erbabının meclisinde bulunarak edinmek aynı kalitede olamaz.
Insanların dosdoğru yolda olmasını öğütleyen Allahu Teala’nın, “Ey iman edenler! Allah’dan korkun ve *doğrularla beraber olun*.”[30] buyruğu üzerinde dikkatle düşünülmesi gerekir.
1950′li yıllardan sonra Stanford Üniversitesi’nde çalışan, 20. ve 21. Yüzyılın önde gelen psikologlarından olan ve Amerikan Psikoloji Derneği (American Psychological Association) başkanlığına atanan birçok ödül sahibi Kanadalı Profesör Albert Bandura, çocukların, ahlakı başkalarının davranışını taklit ederek ve gözlemleyerek öğrendikleri teorisini ortaya koymuştur.[31]
Doğrularla olursanız, doğruların ahlakı ile ahlaklanırsınız, Alimlerin yanında bulunursanız, ilim sahibi olursunuz…
Sakın bu yazdıklarımızdan matbaaya karşı olduğumuz sanılmasın, matbaadan da istifade edilir, ancak ağız-kulak yoluyla bilgi aktarımın daha istifade edilebilir bir yöntem olması hasebiyle ve daha başka faktörlerden dolayı, -ülkeye girmiş olmasına rağmen- matbaanın kullanılmaması; asla gericilik değildir.
Kitaplar ne kadar çoğalırsa çoğalsın, ilim öğrenmede hocanın fonksiyonu azalmayacaktır. Onlar bazen bir cümleyle koca bir kitabın ifade ettiği manayı ifade edebilecekler ve kitaptan anlaşılmayan pek çok mesele de onların izahı sayesinde anlaşılır hale gelecektir. Yani Imam Şâtıbî’nin de ifade ettiği gibi, “Yazı hiçbir zaman hocanın yerini tutmayacaktır.”[32] Böylece bilginin saflığı muhafaza edilmiş ve ömür israfı olan zaman kaybı da önlenmiş olacaktır.
Son olarak Tevbe Suresi’ndeki bir ayet mealine daha yer veriyor ve bu bahsi kapatıyoruz:
“Bununla beraber müminlerin hepsinin birden topyekün savaşa katılmaları uygun değildir. Her kabileden bir kısım insanlar da din ilimlerinde derinleşmeli ve kabileleri savaştan dönüp gelince onları uyarmalıdır ki, böylece Allah’ın azabından sakınırlar.”[33]
***

 

 

 

Matbaa Osmanlıya Geç mi Geldi?

.
Ibrahim Müteferria’nın Basmahanesi’nin yeri
***
Matbaa’nın Osmanlı’ya girişinin gecikmesi kemalistlerin iddia ettikleri gibi 300 yıl da değildir. Matbaa, Gutenberg’in icadından 33 yıl sonra Osmanlı’ya girmiştir ve bu da o dönemin şartları göz önüne alındığında gayet normal sayılabilir. O dönemin şartlarını gözetmeden, üstelik abartılı rakamlarla Osmanlı’ya yüklenen kemalistlerin, “ilerici, yenilikçi” olarak niteledikleri Türkiye Cumhuriyeti’ne Televizyon ve Internet’in 20 yıl gecikmeyle girmiş olmasına hiç değinmemeleri oldukça dikkat çekicidir.
Kemalistlerin iddialarının aksine, Osmanlı’da, Padişah’tan alınan müsaade fermanı ile kitaplar 1488’de basılmaya başlanmıştır. Hatta bu basılmış eserlerin kapağında “Sultan II. Bayezid Han’ın gölgesinde basılmıştır” ibaresinin olması, bazı kaynaklardaki, matbaaya Osmanlı padişahlarının cephe aldıklarına dair ileri sürülen fikirlerini çürütmektedir.[34] Özellikle II. Bayezid’in “Kim matbaa ile uğraşırsa idam ederim” şeklindeki bir buyruğu olduğu ifade edilmektedir. Halbuki II. Bayezid zamanında 19, I. Selim zamanında ise 33 kitap basılmıştır. Fatih Sultan Mehmed’in de matbaacılıkla ilgilendiği belirtilmektedir. Tarihçi Mustafa Nuri Paşa’nın (Netayicü’lvuku’at’ta) ifadelerinde de IV. Murad zamanında bir matbaa için izin istenir ve izin alınır. Bundan da anlaşılacağı üzere kitap basma işine ve matbaanın kurulmasına ve gelişmesine Osmanlı Padişahlarının karşı değil bilakis yardımcı oldukları anlaşılmaktadır.[35]
Görüldüğü gibi, 1488′de Osmanlı Devleti’nde kitaplar basılmıştır. Istanbul’da ilk matbaanın açılış tarihi hakkında Adıvar 1493, Ersoy 1494, Berkes 1495 tarihlerini vermektedirler. Lewis[36] ise, “Ilk Yahudi matbaası 1493 veya 1494 sıralarında Istanbul’da açıldı” demektedir. Ardından Edirne ve Izmir gibi bazı şehirlerde birçok matbaa kurulmuş ve çeşitli kitaplar basılmıştır.[37] Matbaa’yı kuranın yahudi olması bir şey ifade etmez, önemli olan Osmanlı sınırları dahilinde matbaanın açılmış olmasıdır.
***
Halbuki o dönem Osmanlı’nın matbaaya ihtiyacı bile yoktu…
Müteferrika matbaası hakkında 2002 yılında çıkan monografinin müellifi Hüseyin Gazi Topdemir, tarih yazıcılığında kabul edilen bazı tezleri reddedip, matbaanın geç girişinin sebepleri üzerinde teferruatlı bir şekilde durur. Topdemir, dinsel tutuculuğun matbaanın gecikmesine neden olduğunu reddeder. Yazar, matbaanın Osmanlı’ya girişini bir gereksinim olarak görmez, dolayısıyla matbaanın geç mi yoksa erken mi geldiği yönündeki bir sorunun anlamsız kalacağını belirtir.[38] Kemal Beydilli’nin, “Bekleyen yolcusu olmayan durağa, otobüsün geç veya erken gelmesi ne ifade eder ki?” retorik sorusu bu görüşü güzel bir şekilde destekler.[39]
Hele kemalist kalemşörlerin matbaa konusunda hocaların bir alakası olduğu yönündeki asılsız iddialarına ne demeli?



Avrupalı tüccarların matbaada basılan kitaplarının Osmanlı Devleti sınırları dahilinde satışına izin verildiğine dair 1588 yılında Istanbul’da yazılan Sultan Üçüncü Murad’ın fermanı. Bu ferman, Osmanlı’nın matbaaya karşı olmadığını açık bir surette göstermektedir. Bu ferman Islam bilgini Nasiruddin Tusi’nin (1201–1273–74) Tahrîru Usûlü’l-Hendese isimli geometriye dair eserinin baş tarafına basılmıştır.
***
Oysa bu yeniliğe tepki haklı olarak meslek ve geçimlerini kaybetmek korkusuyla sadece hattalardan gelmiştir.[40] Araştırmacılar[41] bu tepkinin, dini taassuptan ziyade hattatların matbaa ile rekabet edemeyerek işlerini kaybetme endişesinden kaynaklandığı konusunda hemfikirdirler.
Eserinden iktibaslar yaptığımız Orlin Sabev, Osmanlı ulemasının (alimlerinin) düşünüldüğünden farklı olarak matbaa düşmanı olmadığını yazar ve nedenini de şöyle açıklar:
“Çünkü birçok ulema mensubu gerek Batıda basılan Arapça kitapları, gerek Müteferrika baskılarını evlerinde bulundurur, başta Şeyhülislam olmak üzere önde gelen alimler de gerek neşriyat projelerinde, gerek tashihlerde Müteferrika’ya yardımcı olurlardı.”[42]
Ismet Binark da birkaç makalesinde matbaanın uzun zaman kullanılmamasında dini toplumun taasubu söz konusu olamaz demektedir.[43]
Yediyıldız ise dini taassubun matbaanın geç gelişine sebep olduğuna dair hiçbir belgesel delil olmadığını vurgular.[44]
Atatürkçü Orhan Koloğlu, matbaanın Osmanlı’ya gecikme sebepleri üzerine özel bir monografi yazmıştır. Yazısında dindarlığın bu sebeplerden biri olduğunu redderken, bizim de yazımızın başında belirttiğimiz gibi Islam dünyasında yüksek seviyede gelişmiş sözlü geleneğe dikkat çeker. Koloğlu, hattatların direnişine de değinir.[45]
Orhan Koloğlu’nun bu görüşlerini kısmen Francis Robinson da paylaşır. Ona göre, Islam dünyasında sözlü gelenek yazı geleneğinden daha gelişmiştir. Müslümanlar arasında bilgi genelde yazı-göz değil, ağız-kulak yoluyla aktanlır. Kur’ân-ı Kerim okutulurken esas amaç metin olarak okunması değil, ezberden söylenmesidir. Yazılı metinler ise sırf okunmak için değil, ezberlemeyi kolaylaştırmak için kullanılır. Robinson’a göre Batı Hırıstiyanları arasında yazı, duyulan sözden daha güvenilirken, Müslümanlar yazıların yeterince doğru yazıldığından şüphe duyarak insandan insana, ya da öğretmenden öğrenciye veya bilenden bilmeyene aktarılan sözlü bilgiye daha çok güvenirler. Bu bakımdan Müslüman topluluklarında bilgi ağız-kulak yoluyla dolaştığı için kitapların basma teknolojisi yoluyla çoğaltılmasına uzun zaman ihtiyaç duyulmaz ve ancak dinini muhafaza etmek zorunda kaldıklan dönemde matbaanın gerçek gücünü keşfederler.[46]
17. ve 18. yüzyılda Istanbul’u ziyaret eden birçok Batılı gözlemci de, matbaanın kullanılmamasının esas nedeni olarak, hattat ve yazıcıların direnişiyle izah ederler. Ingiliz büyükelçisinin sekreteri olarak 1661′de Istanbul’u ziyaret eden Paul Ricaut, Osmanlı Devleti’nde matbaanın kullanılmamasının nedeni hakkında 1668 yılında basılan kitabında hattatların çıkarlarını korumak olduğunu yazar.[47]
1679-1680 yıllarında ve ikinci defa 1692′de Istanbul’da bulunan Italyan asıllı Comte de Marsigli, 1732′de basılan kitabında yasaklandığından ya da baskıya değer olmadığından değil, ancak doksan bin (abartılmış rakam) sayıda olan hattatlar geçiminden mahrum kalmamaları için Osmanlıların kitap basmadıklarını kaydeder.[48]
Mouradgea d’Ohsson da 1780′li yıllarda basılan kitabında Osmanlı matbaacılığının gecikmesini hattatlara bağlı olduğunu dile getirir.[49]
Hidayet Nuhoğlu ise Osmanlı Imparatorluğu’nda kitap ihtiyacının yeterli derecede hattat ve sahaflar tarafından karşılandığı ve bu spesifik durumdan dolayı basılı kitaplara fazla ihtiyaç duyulmadığını belirtir.[50]
El yazmalarının yeterli olmasına karşın basılı kitaplara fazla ihtiyaç duyulmadığını Prof. Dr. Ilber Ortaylı da ifade etmiştir.[51]

 

***

 

[51] no’lu dipnota dair… Prof. Dr. Ilber Ortaylı’nın mütaalası Milliyet Gazetesi’nde böyle yayınlanmıştı
***
J. S. Szyliowicz de bir makalede hattatların matbaaya karşı direndiklerini yazar.[52]
Rifaat Ali Abou-el-Haj, Osmanlı’yla Avrupa arasında yeni fikir alışverişini önleyen bir “demir perdenin” hiçbir zaman olmadığını, ancak Osmanlı’nın Avrupa’da gözlenen yenilikleri kendi ihtiyaçlarına göre benimsediğini belirtir.[53] Ekmeleddin Ihsanoğlu da, Osmanlıların Avrupa’nın yeni teknolojilerinden haberdar oldukları, ancak bunların benimsenmesinde ihtiyaçlarına göre seçici bir tavır sergilediklerini kaydeder.[54]
Yine Ekmeleddin Ihsanoğlu’nun belirttiği gibi, Osmanlı uleması (alimleri) genelde Batı Avrupa’dan gelen yeni bilgi ve fikirlere karşı olmayıp, yararlı görünenleri benimsemeye çalışır.[55]
Binaenaleyh, Orlin Sabev’in de dediği gibi: “Osmanlı uleması, (alimleri) matbaa düşmanı olarak değerlendirilemez.”[56]
Zaten Müteferrika’nın matbaası Şeyhülislam’dan alınan fetva ile kurulabilmiştir.[57]
Şeyhülislam’dan alınan fetva dışında yüksek seviyeli ulemadan 16 kişinin matbaanın kurulmasını ve topluma yararını tasdik eden takrizleri de alınır.[58]
Osmanlıca olarak yazılan Şeyhülislam’ın fetvası ve Arapça olarak yazılan bu takrizler ve Padişah fermanının metinleri Ibrahim Müteferrika’nın Vankulu Lügati’nin başında aynen yayımlanmıştır.[59]


[59] no’lu dipnotta sözü edilen Tercümetü’s-Sihâh-i Cevheri [Lugat-i Vânkûlu], vr. 1b.
***

Burada Adil Şen’in vurguladığı düşünceyi de ekleyebiliriz. Ona göre sonuçta matbaa girişimi Şeyhülislam, sabık ve dönemin Anadolu ve Rumeli kazaskerleri, Istanbul ve diğer önemli semtlerin kadıları gibi üst seviyeli ulemanın da desteğini görür ve bütün bu gerçekler, matbaanın açılışı sırasında din adamları tarafından engelleme yaratıldığı doğrultusundaki bilgilerin asılsız olduğunu ortaya koyar.[60]
Şimdi bir parantez açıyoruz zira “neden Fetva?” diye soranlar olabilir… Fetva lazım, çünkü girişilen işlerin Islam’a uygun olup olmadığına bakılmalıdır. Herşeyde ölçümüz Islam olmalıdır. Kur’ân (ve Sünnet), Onunla yönetilmemiz için indirilmedi mi? Avrupalılar ve maalesef yaklaşık bir asırdır bizim başımızdakiler bir işe girişirken kendi yaptıkları beşeri kanunlara uygun mu değil mi diye bakıyorlar da, biz Allahu Teala’nın bizim için öngördüğü ve uyulmasını emrettiği kanunlara uygun mu değil mi diye neden bakmayalım?
Nisa Suresi
59 – “Ey iman edenler! Allah’a itaat edin, Peygambere de itaat edin ve sizden olan emir sahibine de itaat edin. Eğer *herhangi bir şeyde* anlaşmazlığa düşerseniz; Allah’a ve ahiret gününe gerçekten inanıyorsanız, onu *Allah ve Resulüne arz edin*. Bu, daha iyidir ve sonuç bakımından da daha güzeldir.”
Fetva ile ilgili yazacaklarımız bundan ibaret.
***
Osmanlı Aydınları bile gerek görmedi
Peçevi Ibrahim Efendi (1574-1649′dan önce) “Peçevi Tarihi” diye bilinen tarih eserinde Avrupa matbaacılığının doğuşu ve gelişmesi hakkında bilgi verdiği halde bu teknolojiyi Osmanlılar’a tavsiye etmez.[61]
Orhan Koloğlu’nun işaret ettiği gibi, Katip Çelebi (1607-1657) de matbaayı anlatırken, bunu Osmanlı’ya hiçbir yerde önermez.[62] Ancak aynı zamanda matbaayı da kınamazlar. Bundan da matbaanın Osmanlı ortamına tamamen faydasız olduğu ve bu yüzden kullanılmadığı anlaşılmaktadır. Üstelik bu, iki Osmanlı aydınının görüşüdür, yani bunlar hoca değil; aydındır.
***
Matbaa açıldı da ne oldu?
Ibrahim Müteferrika’nın matbaası, Padişah’tan ferman ve Şeyhülislam’dan fetva almasına rağmen daha sonra kapanmıştır. Yabancı gözlemciler bunu Osmanlı toplumunun matbaadan hoşnut olmadığına bağlar. Örneğin Ingiliz Elias Abesci, Osmanlı Imparatorluğu’nun durumu hakkında 1784′te baskıdan çıkan kitabında birkaç yıl önce kurulan matbaanın, kırk bin hattatın geçimi için endişeler yarattığından dolayı kapatıldığını yazar.[63]
Abbe Vincent Mignot, 1771′de basılan “Historie de l’Empire Ottoman” (Osmanlı Imparatorluğu Tarihi) başlıklı kitabında[64] ve Francois Baron de Tott[65], 1784′te basılan Türkler’e ve Tatarlara dair hatıralarında aynı şeyi öne sürerler.[66] Franz Babinger bu görüşün doğru olduğunu az çok kabul eder.[67]
Nitekim Müteferrika matbaasının kuruluşundan sonra 1729′dan 1875 yılına kadar, yani 146 yılda basılan kitap sayısı 2900′de kalmıştır.[68] Dolayısıyla talep olmayan bir yerde matbaanın kurulmaması veya -kemalistlere göre- “geç gelmesi” ne ifade eder ki?


[68] no’lu dipnot ile ilgili… Prof. Dr. Jale Baysal “Müteferrika’dan Birinci Meşrutiyete Kadar Osmanlı Türklerinin Bastıkları Kitaplar” isimli eserinde 1729-1875 tarihleri arası dönemi Osmanlı matbaacı­lığında konu ve yazı türü istatistikleri bakımından gelişmeleri hakkında bir değerlendirme yapıp, bu dönemi tabloda gösterilen sekiz zaman dilimine ya da safhaya ayırarak, her zaman diliminde toplam ve ortalama olarak basılan kitapların sayısını aktarıyor.
***

Talep olmamasının nedeni ise, Müslümanların daha pahalı da olsa el yazmaları tercih etmeleridir.[69]
Bu gerçeği 1787 tarihinde Imparatorluk Türkiyesi’nin Isveç Sefiri olan Mouradgea d’Ohsson da belirtmektedir. Mouradgea d’Ohsson, yazma kitapların alım satımının sayısız denecek kadar hattat ortaya çıkardığını, bunların devamlı surette kitap istinsahı ile meşgul olduklarını, bu arada pek çok kitapçı dükkanının doğduğunu, sahhaf denilen bu dükkanların Imparatorluğun bütün şehirlerinde ticaret yaptıklarını, sahhaflardan ayrı olarak müstakil gezici esnafın, hanları, konakları, şehrin çeşitli mahallelerini durup dinlenmeden gezerek kitap sattıklarını, yazma eserlerin çokluğu ve matbaa karşısında müstensihlerin birden bire dilenecek hale gelmeleri korkusunun, Osmanlılarda matbaacılığın gecikmesine en büyük sebep olduğunu yazar.[70]


***
Böyle muhteşem el yazmaları varken, basma kitapları kim alır? O dönemin basma kitapları, bugünün “Çin malı”ydı diyebiliriz…
***
Peki daha sonra neden ihtiyaç duyuldu?
Batı’da gerçekleştirilen, örneğin Kur’ân ve Ibn Sina’nın Kanun Fi’t-Tıb’ı baskılarının imla ve gramer hatalarıyla dolu olduğunun altını çizmemiz gerekir.[71]
Ibrahim Müteferrika’nın matbaa kurmak için Sadrazam’a sunduğu Vesiletü’t-Tıbaa[72] adlı layihada (tasarıda) da görüleceği üzere, Avrupa’da Türkçe, Arapça ve Farsça kitapların -muhtemelen kasten- hatalarla dolu basılmasının, Osmanlı’da “Devletin himayesinde bir matbaa” kurulmasında etkili olduğu söylenebilir.
*** Kim Yobaz?
Fransa’da matbaacıların sayısı hızla artınca, Paris Parlamentosuna şikayet edilen matbaacılar hapse atılmış ve basılan kitapları da müsadere edilmişti.[73]
Kemalistlerin aslında Fransızlara yobaz/gerici demeleri gerekmez mi? Aksine, bizim kemalistler, matbaacıların Parlamento kararı ile hapse atıldığı Fransa’dan “Laikliği” aldılar.
Batı’da matbaa fikrine başlangıçta karşı koyulduğuna dair Svend Dahl’in 1958 yılında New York’da yayınlanan “History of the book” isimli kitabında tafsilat bulmak mumkündür.
***

 

 

Kemalistler neden Osmanlı’yı kötülüyor?

Osmanlı’ya matbaanın ulema (alimler) yüzünden geç girdiği gibi absürd uydurmaların kökeninde “Türk Tarih Tezi”nin yattığını kolaylıkla söyleyebiliriz. Tarih kaynaklarına değil de, tamamen mantık ile dokulu düşünceye dayanan Türk Tarih Tezi, Türkçülüğe önem verip, bilimsel yaklaşımdan ziyade siyasi ve ideolojik unsurlara dayanır.[74]
Türk Tarih Kurumu tarafından organize edilen Birinci Türk Tarih Kongresi’nin ilan ettiği Türk Tarih Tezi hakkında Hacettepe Üniversitesi Hukuk Fakültesi, Hukuk Felsefesi ve Sosyolojisi Ana Bilim Dalı Öğretim Üyesi Şefik Taylan Akman, Hacettepe Hukuk Fakültesi Dergisi’nde yayınlanan “Türk Tarih Tezi Bağlamında Erken Cumhuriyet Dönemi Resmî Tarih Yazımının Ideolojik ve Politik Karakteri” adlı makalesinin önsözünde şunları yazıyor:
“…Cumhuriyetin yönetici kadroları tarafından doğrudan desteklenen bu tarih yazım projesi aynı zamanda yeni ulus devlet inşasının da temel bileşenlerinden birisi haline gelmiştir. Tez aracılığıyla, bir taraftan Osmanlı ve Islam kimliğine ilişkin hatıralar ortadan kaldırılmaya çalışılırken diğer taraftan kutsallaştırılmış bir Türklük kavramıyla beslenen itaatkâr ve milliyetçi bir yurttaşlık bilincinin oluşturulması hedefleniyordu.”[75]
Zafer Çetin ise bu konuda; “Devlet destekli tarihin yeniden yazımında Türklerin devlet olmaklığına ve Türk kültürel mirasının antikitesine (antik devir) özel bir vurgu söz konusuydu. Söz konusu tarih yazımının ve dönemin Türk milliyetçiliğinin temel tartışması Osmanlı öncesi geçmişi ululamaya ve Islâm’ı geri kalmışlığa sebep olarak göstermeye dayanıyordu”[76] diyerek, Türk Tarih Kurumu ve destekçilerinin Islam’a savaş açtıklarını açık bir surette ortaya koymaktadır.
Daha başka bir şey ilave etmeme lüzum var mı bilemiyorum.
Hakikaten artık kemalistlerin uydurmalarına şaşırmıyorum…
M. Kemal Atatürk’ün icadı “Güneş Dil Teorisi”nde Güney Amerika’da bulunan “Amazon” nehrinin, adını, Türklerin “Amma Uzun” sözünden ve Kuzey Amerika’nın doğusunda bulunan “Niagara” şelalesinin de adını, Türklerin “Ne Yaygara! Ne Yaygara!” sözünden aldığı belirtiliyor.
Bu tür safsata ve uydurmalar üreten bir rejimin, gittiği yere ilim, irfan ve medeniyet götüren Osmanlı Devleti’ni kötülemesinden daha doğal ne olabilir?
Bu yüzden artık şaşırmıyorum… Fakat son olarak kemalistlere bir sual sormak istiyorum:
Şimdi Matbaa varda ne oldu? Ay’a mı çıktınız?
***
NOT:
“Güneş Dil Teorisi” ile ilgili konumuza buradan bağlanabilirsiniz, ancak gülmekten kalp krizi geçirenler olursa sorumluluk kabul etmiyoruz:
http://belgelerlegercektarih.wordpress.com/2012/08/30/ataturkun-gunes-dil-teorisi-kalp-krizi-gecirenler-olursa-sorumluluk-kabul-etmiyorum/

KAYNAKLAR:
[1] Hidayet Nuhoğlu,”Müteferrika Matbaası ve Bazı Mulahazalar”, Osmanlı (ed. G. Eren), Yeni Türkiye, Ankara 1999, cild 7, sayfa 223.
Ayrıca bakınız; Hidayet Nuhoğlu, “Müteferrika Matbaası ve Bazı Mulahazalar, Istanbul Armağanı, 4. Lale Devri (ed. Armağan), Istanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür Işleri Daire Başkanlığı Yayınları, Istanbul 2000, sayfa 215.
[2] L. Kugelman’a 27 Temmuz 1871 tarihli mektup. (Aktaran: Fikret Başkaya Paradigmanın Iflası, Doz Yay., Istanbul 1991, sayfa 29.)
[3] Francis Robinson, “Technology and Religious Change: Islam and the Impact of Print”, Modern Asian Studies, cild 27, no: 1, 1993, sayfa 234.
[4] Her Ramazan’da Hz. Rasulallah’ın (sallallahu aleyhi vesellem) o seneye kadar inen ayetleri Cebrail (aleyhisselam) ile okuyup karşılaştırdıkları rivayetleri vardır. ( ez-Zerkani, I,234, Ebu Şehbe, s.236). M. Halil Çiçek, 20. Asırda Ku’ran Ilimleri Çalışmaları, Istanbul 1996, sayfa 179-189. (http://m.sorularlaislamiyet.com/index.php?tur=usr&oku=12721 son erişim tarihi 30 Ağustos 2012.)
[5] Dr. Muhammed Hamidullah, Resulullah Muhammed, Kur’an Tarihi, (tercüme eden: Salih Tuğ), Istanbul 1993 (66) sayfa 197.
[6] Ibn Hişam, Es-Siretü’n-Nebeviyye, Dâru Ibn Kesir, Tah., M. Es-Saka, İ. El-Ebyari, A. Şebli, ts., 1/434. (Bilal Ünsal, Dünden Bugüne Hâfızlık Ve Kur’an Eğitimi, Yeni Ümit Dergisi, Nisan – Mayıs – Haziran 2009,http://www.yeniumit.com.tr son erişim tarihi 30 Ağustos 2012.)
[7] Ebû Dâvud, Ekdiyye, 11; Tirmizî, Sünen, Ahkâm, 3; Müsned, 230-236; Ibn Abdilberr, Câmiu Beyâni’l-Ilm, II, 56; Zeylaî, Nasbu’r-Raye, I, 23; Ibn Sa’d, Tabâkât, III, 164.
[8] Nadia Al-Bagdadi, “From Heaven to Dust: Metamorphosis of the Book in Premodern Arap Culture”, The Medieval History Journal, 8, 1, 2005, sayfa 104.
[9] Elmalılı Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’ân Dili, Istanbul, 1935, 2/940 – 941.
[10] Idris Şengül, Hz. Osman Döneminde Kur’ân-ı Kerîm’in Istinsahı, Çoğaltılıp Neşredilmesi, Kur’ân’ın Mucizevi Korunması, Işık Yayınları, Istanbul 2004, sayfa 129.
[11] Ibn Hişam, Es-Siretü’n-Nebeviyye, Dâru Ibn Kesir, Tah., M. Es-Saka, İ. El-Ebyari, A. Şebli, ts., sayfa 184.
[12] Halife b. Hayyat, Tarihu Halife bin Hayyat, (tercüme eden: Abdulhalik Bakır), Ankara 2001, sayfa 138.
[13] Dr. Muhammed Hamidullah, Kur’ân-ı Kerîm Tarihi, (tercüme eden: Salih Tuğ), İFAV Yayınları, Istanbul 2000, sayfa 37 – 38.
[14] Muhsin Mahdi, From the Manuscript Age to the Age of Printed Books, The Book in the Islamic World: The Written Word and Communication in the Middle East (ed. George N. Atiyeh), Albany: State University of New York Press, 1995, sayfa 1 – 15.
[15] Francis Robinson, “Technology and Religious Change: Islam and the Impact of Print”, Modern Asian Studies, cild 27, no: 1, 1993, sayfa 234.
[16] Francis Robinson, “Technology and Religious Change: Islam and the Impact of Print”, Modern Asian Studies, cild 27, no: 1, 1993, sayfa 235.
[17] Francis Robinson, “Technology and Religious Change: Islam and the Impact of Print”, Modern Asian Studies, cild 27, no: 1, 1993, sayfa 236.
[18] Yakut, Mu’cemu’l-Udebâ = Irşâd, Kahire 1323, cild 1, sayfa 255.
[19] Encyclopedie de l’Islam, Leyde-Paris 1908, cild 3, sayfa 413.
[20] Francis Robinson, “Technology and Religious Change: Islam and the Impact of Print”, Modern Asian Studies, cild 27, no: 1, 1993, sayfa 238.
[21] Ibni Haldun’dan aktaran Francis Robinson, “Technology and Religious Change: Islam and the Impact of Print”, Modern Asian Studies, cild 27, no: 1, 1993, sayfa 237.
[22] Beyhaki, Şuabu’l Iman,II,254; Fethul-Kebir 1/193.
[23] Ibni Haldun, Mukaddime, Mısır, 1348,1930. 34 fasıl (Birinci kitaptan altıncı faslın kısımlarındandı.) sayfa 478. (http://www.sadabat.net/?title=makaleler&menuid=3&mk=20 Son erişim tarihi 28 Ağustos 2012.)
[24] Prof. Dr. Mustafa Çağrıcı, Islam Kültüründe Seyahat, Din ve Hayat Dergisi:http://www.dinvehayatdergisi.com/eski/seyahatyazi1.html (son erişim tarihi 28 Ağustos 2012.)
[25] Kur’ân-ı Kerîm, Nahl Suresi 44.
[26] Kur’ân-ı Kerîm, Ahzap Suresi 21.
[27] Buhârî, Ilim 34; Müslim, Ilim 13.
[28] Tafsilat için bakınız; Ebû Ishak Eş-Şâtibî, el-Muvâfakât fî Usûl’uş-Şerîa, Türkçe’ye 4 cild halinde “Islâmî Ilimler Metodolojisi” adıyla tercüme eden Mehmet Erdoğan; esas: Abdullah Dıraz, Iz Yayıncılık, Istanbul 1990.
[29] Hz. Peygamber (sallallahu aleyhi vesellem) Efendimizin “Ümmi” olduğunu bildiren birkaç Ayet için bakınız; Ankebut Suresi 48, A’raf Suresi 157, Cum’a Suresi 2.
[30] Kur’ân-ı Kerîm, Tevbe Suresi 119.
[31] Albert Bandura, Social Learning Theory, (New York: General Learning Press, 1971); ve A. Bandura, D. Ross ve S. Ross, Transmission of Aggression Through Imitation of Aggression Models, Journal of Abnormal and Social Psychology 63 (1961), sayfa 375 – 382.
[32] Ebû Ishak Eş-Şâtibî, el-Muvâfakât fî Usûl’uş-Şerîa, Türkçe’ye 4 cild halinde “Islâmî Ilimler Metodolojisi” adıyla tercüme eden Mehmet Erdoğan; esas: Abdullah Dıraz, Iz Yayıncılık, Istanbul 1990, sayfa 87.
[33] Kur’ân-ı Kerîm, Tevbe Suresi 122.
[34] Ahmed Rıza, Batının Doğu Politikasının Ahlaken Iflası, (tercüme eden: Ziyad Ebüzziya), Istanbul 1982, sayfa 119.
[35] Ali Berberoğlu – Ismail Kutlu, Kütüphane Bilgisi, Türk Kütüphaneciler Derneği Kütahya Şubesi, Kütahya 1977, sayfa 11 – 17.
[36] Bernard Lewis, Modern Türkiye’nin Doğuşu, (tercüme eden: Metin Kıratlı), Türk Tarih Kurumu, Ankara 1984, sayfa 51.
[37] Niyazi Berkes, Türkiye’de Çağdaşlaşma, Bilgi Yayınevi, Ankara 1971, sayfa 55.
Ayrıca bakınız; Ercüment Kuran, Osmanlı Imparatorluğunda Yenileşme Hareketleri, Türk Dünyası El Kitabı, Türk Kültürü Araştırma Enstitüsü, Ankara 1976, sayfa 1003.
- Osman Ersoy, Türkiye’ye Matbaanın Girişi ve Ilk Basılan Eserler, Dil ve Tarih – Coğrafya Fakültesi, Ankara 1959, sayfa 18, 19.
[38] Hüseyin Gazi Topdemir, Ibrahim Müteferrika ve Türk Matbaacılığı, T.C. Kültür Bakanlığı, Ankara 2002, sayfa 27 – 39.
[39] Kemal Beydilli, Müteferrika ve Osmanlı Matbaası, 18. Yüzyılda Istanbulda Kitabiyat, Toplumsal Tarih, sayı 128, Ağustos 2004, sayfa 51.
[40] Server Iskit, Türkiye’de Neşriyat Hareketleri Tarihine Bir Bakış, Devlet Basımevi, Istanbul 1939, sayfa 7.
Ayrıca bakınız; Jale Baysal, Müteferrika’dan 1. Meşrutiyete Kadar Osmanlı Türklerinin Bastıkları Kitaplar, Edebiyat Fakültesi Basımevi, Istanbul 1968, sayfa 13.
[41] Yaşar Tonta, “Ahmed Rasim’in Ibrahim Müteferrika ve Matbaacılık Üzerine Yazdıklarının Incelenmesi” Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, cild 3, sayı 1, 1985, sayfa 165.
[42] Orlin Sabev, Ibrahim Müteferrika ya da Ilk Osmanlı Matbaa Serüveni (1726 – 1746), Yeditepe Yayınevi, Istanbul 2006, sayfa 343.
[43] Ismet Binark, Türkiye’ye Mabaanın Geç Girişinin Sebepleri, Türk Kütüphaneciler Derneği, Basım ve Yayıncılığımızın 250.Yılı Bilimsel Toplantısı, 10-11 Aralık 1979, Ankara 1980.
Ayrıca bakınız; Ismet Binark, Türkiyeye Matbaanın Geç Girişinin Sosyal-Psikolojik Sebepleri, Türk Kütüphaneciler Derneği Bülteni, cild 26, sayı 1, 1977, sayfa 23 – 47.
[44] Mustafa Asım Yediyıldız, Ibrahim Müteferrika (1670-1674/1745), Vakıflar Dergisi, sayı 22, sayfa 441-447, Lale Ofset, Ankara 1991.
[45] Orhan Koloğlu, Basımevi ve Basının Gecikme Sebepleri ve Sonuçları, Istanbul Gazeteciler Cemiyeti, Istanbul 1987, sayfa 8 – 55.
[46] Francis Robinson, “Technology and Religious Change: Islam and the Impact of Print”, Modern Asian Studies, cild 27, no: 1, 1993, sayfa 229 – 251.
[47] Paul Ricaut, Türklerin Siyasi Düsturları, (tercüme eden: Reşat Uzmen), Ad Yayıncılık, Istanbul 1996, sayfa 45.
[48] Signore conte di Marsigli, Stato militare dell’Impero Ottomanno incremento e decremento del medesimo/L’Etat militaire de l’Empire Ottoman, ses progres et sa decadence, Haga/Amsterdam, 1732, sayfa 40. Krş. Gyula Kaldy-Nagy, “Beginnings of the Arabic-Letter Printing”, sayfa 204, 205.
Ayrıca bakınız; Meral Alpay, Harf Devriminin Kütüphanelerde Yansıması, Istanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Istanbul 1976, sayfa 31.
- Ismet Binark, Türkiye’ye Matbaanın Geç Girişinin Sebepleri Üzerine, Türk Kültürü, sayı 65, 1968, sayfa 300.
- Ismet Binark, Matbaanın Türkiye’ye Geç Girişinin Sebepleri, Yeni Türkiye, sayı 12, 1996, sayfa 1610.
- Ekmeleddin Ihsanoğlu, “Ottoman Science in the Classical Period and Early Contacts with European Science and Technology”, Transfer of Modern Science & Technology to the Muslim World, Proceedings of the International Symposium on “Modern Sciences and the Muslim World” Science and Technology Transfer from the West to the Muslim World from the Renaissance to the Beginning of the XIXth Century (Istanbul 2-4 September 1987) (ed. E. Ihsanoğlu), Istanbul: İRCİCA, 1992, sayfa 8 – 10.
[49] Ignace Mouradgea d’Ohsson, Tableau general de l’Empire Othoman, cild 1, Paris 1787, sayfa 298.
[50] Hidayet Nuhoğlu, “Müteferrika Matbaası ve Bazı Mulahazalar”, Istanbul Armağanı, 4. Lale Devri (ed. Armağan), Istanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür Işleri Daire Başkanlığı Yayınları, Istanbul 2000, sayfa 211 – 225.
[51] Prof. Dr. Ilber Ortaylı’nın mütalaası için bakınız; Milliyet Gazetesi, sayı 20, 9 Ağustos 2001, sayfa 2. Ilber Ortaylı aynı görüşünü Mustafa Armağan’la bir sohbetinde de paylaşır. Bakınız; Mustafa Armağan, Prof. Dr. Ilber Ortaylı ile Konuşma: Bir Kabuk Değiştirme Dönemi, Istanbul Armağanı, 4. Lale Devri (ed. Armağan), Istanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür Işleri Daire Başkanlığı Yayınları, Istanbul 2000, sayfa 72.
[52] J. S. Szyliowicz, “Functional Perspectives on Technolojy: The Case of the Printing Press in the Ottoman Empire”, Archivum Ottomanicum, XI, 1986 [1988], sayfa 249 – 259.
[53] Rifaat Ali Abou-el-Haj, Formation of the Modern State: The Ottoman Empire Sixteenth to Eighteenth Centuries, Albany: State University of New York Press, 1991, sayfa 68.
[54] Ekmeleddin Ihsanoğlu, “Ottoman Science in the Classical Period and Early Contacts with European Science and Technology”, Transfer of Modern Science & Technology to the Muslim World, Proceedings of the International Symposium on “Modern Sciences and the Muslim World” Science and Technology Transfer from the West to the Muslim World from the Renaissance to the Beginning of the XIXth Century (Istanbul 2-4 September 1987) (ed. E. Ihsanoğlu), Istanbul: İRCİCA, 1992, sayfa 25, 29.
[55] Ekmeleddin Ihsanoğlu, Some Critical Notes on the Introduction of Modern Sciences to the Ottoman State and the Relation between Science and Religion up to the End of the Nineteenth Century, Comité International d’Études pré-ottomanes et ottomans sixth Symposium, Cambridge, 1 – 4 July 1984, Proceedings (ed. J.-L. Bacqué-Grammont, E. van Donzel), Istanbul-Paris-Leiden: Institut Francais d’études anatoliennes; Éditions Divit, 1987, sayfa 251.
[56] Orlin Sabev, Ibrahim Müteferrika ya da Ilk Osmanlı Matbaa Serüveni (1726 – 1746), Yeditepe Yayınevi, Istanbul 2006, sayfa 334.
[57] Fetvanın Latince transkripsiyonu için bakınız; Adil Şen, Ibrahim Müteferrika ve Usulü’l-Hikem fi Nizami’l-Ümem, TDV, Ankara 1995, sayfa 56.
[58] Bu şahısların adları için bakınız; Adil Şen, Ibrahim Müteferrika ve Usulü’l-Hikem fi Nizami’l-Ümem, TDV, Ankara 1995, sayfa 59.
[59] Tercümetü’s-Sihah-i Cevheri [Lugat-i Vankulu], Kostantiniye (Istanbul), 1141 [1729], sayfa 4-15.
[60] Adil Şen, Ibrahim Müteferrika ve Usulü’l-Hikem fi Nizami’l-Ümem, TDV, Ankara 1995, sayfa 60, dipnot 101.
[61] Peçevi Ibrahim Efendi, Peçevi Tarihi, cild 1 (ed. B. S. Baykal), Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1981, sayfa 83.
[62] Orhan Koloğlu, Basımevi ve Basının Gecikme Sebepleri ve Sonuçları, Istanbul Gazeteciler Cemiyeti, Istanbul 1987, sayfa 30.
[63] Elias Abesci, État actuel de l’Empire Ottoman (tercüme eden: Fontanelle), cild 1, Paris 1792, sayfa 151, 152.
[64] Raia Zaimova, Pıtyat kım “drugata” Evropa: Iz frensko-osmanskite kulturni obştuvaniya, 16 – 18 vek (Öteki Avrupa’ya Yol. Fransız-Osmanlı Kültür Iletişiminden Kesitler, 16 – 18 yüzyıl), Sofya: Kralitsa Mab, 2004, sayfa 216′dan naklen: Abbé Vincent Mignot, Historie de l’Empire Ottoman depuis son origine jusqu’à la paix de Belgrade en 1740, cild 1-4, Paris: Le Clerc, 1771.
[65] Hakkında bakınız; Géza Dávid, Francois Baron de Tott, Islam Ansiklopedisi, cild 5, TDV, Istanbul 1992, sayfa 83, 84.
[66] Baron de Tott, Mémoires du Baron de Tott sur les Turcs et les Tartares, Nouvelle éditions revue, corrigée & augmentée, kısım 1, Maestricht 1786, sayfa 117, 118; Baron de Tott, Türkler ve Tatarlara dair Hatıralar (Mémoires sur les Turcs et les Tartares, Amsterdam 1784), s. 1. a., sayfa 76.
[67] Franz Babinger, 18. Yüzyılda Istanbul’da Kitabiyat, (çev., ed. N. Kuran-Burçoğlu), Müteferrika ve Osmanlı Matbaası, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, Istanbul 2004, sayfa 32.
[68] Jale Baysal, Müteferrika’dan Birinci Meşrutiyete Kadar Osmanlı Türklerinin Bastıkları Kitaplar, Edebiyat Fakültesi, Istanbul 1968, sayfa 29 – 45.
[69] Selim Nüzhet Gerçek, Türk Matbaacılığı, 1. Müteferrika Matbaası, MFV, Istanbul 1939, sayfa 18, 19.
Ayrıca bakınız; Alpay Kabacalı, Türk Kitap Tarihi, 1. Başlangıçtan Tanzimat’a Kadar, Cem Yayınevi, Istanbul 1989, sayfa 13.
- Ismet Binark, Türk Kitapçılık Tarihinde Hat Sanatı Ve Kütüphanecilik, Türk Kültürü, yıl 4, sayı 41, Ekim 1966, sayfa 470 – 485.
Bu konuda şu esere de müracaat edilebilir; Antoine Galland, Istanbul’a Ait Günlük Hatıralar (1672-1673) (ed. C. Schefer, terüme eden: N. S. Örik), Türk Tarih Kurumu, Ankara 1949.
[70] Mouradgea d’Ohsson, 1170 yıl önce Istanbul’da Umumi Kütüphaneleri), (terc. ed. Şahap Nazmi Coşkunlar), Türk Kütüphaneciler Derneği Bülteni, cild 6, sayı 3, 1957, sayfa 54.
[71] Muhsin Mahdi, From the Manuscript Age to the Age of Printed Books, The Book in the Islamic World: The Written Word and Communication in the Middle East (ed. George N. Atiyeh), Albany: State University of New York Press, 1995, sayfa 1 – 15.
[72] Server Iskit, Türkiye’de Neşriyat Hareketleri Tarihine Bir Bakış, Maarif Vekilliği, Istanbul 1939, sayfa 5.
Ayrıca bakınız; Selim Nüzhet Gerçek, Türk Matbaacılığı, 1. Müteferrika Matbaası, MFV, Istanbul 1939, sayfa 51.
[73] Hasan Refik Ertuğ, Basın Ve Yayın Hareketleri Tarihi, cild 1, Istanbul 1970, sayfa 34.
Batı’da matbaa fikrine başlangıçta karşı koyulduğuna dair Svend Dahl’in 1958 yılında New York’da yayınlanan “History of the book” isimli kitabında tafsilat bulmak mumkündür.
[74] Tarih yazıcılığı ve okul tarih kitaplarında savunulan “Türk Tarih Tezi” hakkında geniş bilgi için bakınız; Büşra Ersanlı, Iktidar ve Tarih: Türkiye’de Resmi Tarih Tezinin Oluşumu (1929-1939), AFA, Istanbul 1992.
- Büşra Ersanlı, Turkish History Thesis and Its Aftermat A Story of Modus Operandi, Asien Afrika Latein Amerika, cild 29, 2001, sayfa 7 – 29.
- Etienne Copeaux, Tarih Ders Kitaplarında (1931-1993) Türk Tarih Tezinden Türk-Islam Sentezine (tercüme eden A. Berktay), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, Istanbul 1998.
[75] Hacettepe Üniversitesi Hukuk Fakültesi, Hukuk Felsefesi ve Sosyolojisi Ana Bilim Dalı Ögretim Üyesi Şefik Taylan Akman, “Türk Tarih Tezi Bağlamında Erken Cumhuriyet Dönemi Resmî Tarih Yazımının Ideolojik ve Politik Karakteri”, Hacettepe Hukuk Fakültesi Dergisi, cild 1, sayı 1, 2011, sayfa 80 – 109.
[76] M. Zafer Çetin, “Tales of Past, Present, and Future: Mythma -king and Nationalist Discourse in Turkish Politics”, Journal of Muslim Minority Affairs, Vol. 24, No. 2, October 2004, sayfa 354.
Kadir Çandarlıoğlu
 

“Belgelerle Gerçek Tarih” isimli 792 sayfalık çalışmamızı ücretsiz indirebilirsiniz:
http://www.mediafire.com/?vgk9k8cozdpy7ez
Alıntılarda şu şekilde kaynak belirtiniz:
http://www.belgelerlegercektarih.wordpress.com   Etiketler:alimler matbaaya karsi cikti mi, ilk matbaa osmanliya ne zaman geldi,islamda egitim metodu, kemalistlere cevaplar, matbaa osmanliya gec mi geldi,Matbaa osmanliya gec mi girdi, matbaa osmanliya ne zaman geldi, osmanli devletinde matbaa ne zaman kuruldu, osmanli matbaa fetva, osmanlida ilk matbaa, osmanlida matbaa ne zaman kuruldu, osmanliya matbaa gec geldi yalani, osmanliya matbaa ne zaman geldi, ulema matbaaya karsi cikti mi
Bu konu her zaman dillere dolandığından ve maalesef hep aleyhte kullanıldığından dolayı, meseleyi, biraz ayrıntılı da olsa inceleme zarureti bulunmaktadır. Şöyle ki:

1) Önemle ifade edelim ki, Gutenberg, matbaayı 1455 yılında icad etmemiştir. Zira baskı sanatı 8. Yüzyılda Çin’de ve bazı araştırmacılara göre özellikle Uygur Türklerinde ortaya çıkmıştır. Blok baskının Avrupa’ya taşınmasında, Çinlilerden ziyade Uygur Türklerinin payı olduğu, artık ilim alemi tarafından kabul edilmektedir. Gutenberg hareketli harfleri de icad eden birisi değildir. Zira bunu 14. Yüzyılda ilk kullanan Uygurlar ve Koreliler olmuştur. Bu manada baskı Avrupa’ya 14. Yüzyılda gelebilmiştir. Maalesef, 14. yüzyılda gelen baskı teknikleri, Gutenberg’in gayretleriyle İncil’in de basılabileceği bir matbaa haline ancak 1455 yılında yani 15. Yüzyılda gelebilmiştir.
2) Osmanlı Devleti’ne matbaa 1727 yılında değil, daha erken tarihlerde gelmiştir. Müslümanların eserlerini bastıkları ilk resmî matbaanın tarihi 1727’dir. Ancak Yahudiler 1488 yılından itibaren, Ermeniler 1567 yılından itibaren ve Rumlar da 1627 yılından itibaren matbaalarını kurmuşlardır. Hatta II. Bâyezid zamanında 19, Yavuz Selim zamanında 33 kitap basılmıştır. Bu kitapların üzerinde, "II. Bâyezid’in himayelerinde basılmıştır" ibaresi yer almaktadır.
III. Murad, Arap harfleriyle basılan Geometriye dair Usul’ülOklidis kitabının serbestçe satılması için 996/1588 tarihli fermanla izin ve müsaade vermiştir.
IV. Murad zamanında İstanbul’da bir matbaa kurulması için izin istendiğini ve bu iznin verildiğini Mustafa Nuri Paşa kaydederken, Enderun Tarihçisi Atâ da, ilk resmî matbaa teşebbüslerinin IV. Mehmed zamanında başladığını ve ancak neticeye 1727 yılında ulaşıldığını anlatmaktadır. Bu bilgiler, Osmanlı padişahlarının matbaa aleyhinde oldukları görüşünü reddetmektedir. O halde, Osmanlı Devleti’ndeki matbaanın değil, belki resmî matbaanın kuruluşunun tarihi 1727’dir. Yoksa matbaa Avrupa’da Gutenberg tarafından kurulan müesseseden 33 yıl sonra Osmanlı ülkesine girmiş ve çok sayıda kitap da basılmıştır. Kısaca Arap harfleriyle olmak üzere XV. Asırdan itibaren İstanbul’da, Halep’te ve 1514’den itibaren de bazı Avrupa şehirlerinde kitaplar basılmıştır.
3) Müslümanların ve de resmen devletin bu teknolojiye sıcak bakmamasının sebepleri ise, Batılı tarihçiler tarafından da kabul edilmektedir. Bu sebeplerin bir kısmını biraz sonra zikr edeceğiz. Ancak bu sebepler ne olursa olsun, Osmanlı Devleti’nin teknolojiye ve yeni fenlere uzak kalması mazur gösterilemez. Bunları özetlerken şu hususların özellikle belirtilmesinde yarar vardır. İslâmiyet, bütün ilimlerin efendisi ve mürşidi olması hasebiyle, herhangi bir bilimsel yeniliğe karşı çıkması mümkün değildir. Osmanlı Devleti, gerileme ve duraklama devrine girince, dünyadaki her yeni güzellik gibi, matbaadan da yeterince yararlanamamıştır. Bu hali İslâmiyet de tasvip etmemektedir. Maalesef bu konuda Osmanlı Devleti’ndeki esnaf teşkilâtları demek olan loncaların ve bu loncalara bağlı hattatların menfi anlamda rolleri olmuştur. Kont Marsigli, 1727 yılında İstanbul’da 90.000 hattatın bulunduğunu söylemektedir ki, yarısı bile doğru kabul edilse, yine de büyük bir rakamdır. Bunlara bağlı olarak sahaflar, kalemciler, mücellitler, divitçiler ve benzeri esnafın baskısı da, resmî matbaanın gecikmesinde önemli rol oynamıştır. Kont Marsigli’nin şu cümleleri dediklerimizi teyit etmektedir: "Gerçekten Türkler, kendi kitaplarını bastırmazlar. Bu dahi zannedildiği gibi, matbaanın onlar için yasak bir iş olduğundan ileri geldiği kesinlikle doğru değildir". O halde, matbaanın resmen kurulmasının gecikmesini, dinî taassuba bağlamak doğru değildir.
4) Üzülerek ifade edelim ki, Osmanlı Devleti’nin Kanuni’den sonra, dünyadaki iktisadî ve ilmî gelişmelere lakayt kaldığı ve bunun cezasını da daha sonraları gördüğü bir hakikattir. Hatta matbaanın caiz olmadığını iddia eden ve maalesef sağını solundan ayıramayan bazı âlimlerin çıkmış olması da mümkündür. Ancak aynı hadise, Avrupa’da da yaşanmıştır. Papa Alexandre VI, 1501 yılında yayınladığı emirname ile ruhsatsız yayınlanan kitapların yakılmasını emr ettiği gibi, Fransız Kralı II. Henry de, ruhsatsız kitap basanları idamla tehdit etmiştir.
5) Bütün bu gelişmelerden sonra ilk matbaa IV. Mehmed (16481687) devrinde yani Müteferrika’nm matbaasından yaklaşık bir asır evvel kurulmuş ve bazı kitaplar da basılmıştır; ancak harfleri hakkıyla tanzim edilemediğinden devam ettirilememiştir.
6) Düzenli çalışır halde ilk resmî matbaa ise, IV. Mehmed devrindeki teşebbüs tam netice vermediği için, III. Ahmed devrinde Damad İbrahim Paşa’nın teşvikleriyle kurulmuştur. 1720 yılında Sadrazam İbrahim Paşa tarafından Paris’e Osmanlı sefiri olarak görevlendirilen Yirmisekiz Çelebi Mehmed Efendi’nin oğlu Said Mehmed Çelebi, babasıyla beraber Paris’e gitmiş ve orada bulundukları yıllarda matbaayı yakından inceleme imkânı bulmuştur. Geri döndüğünde meseleyi devlet yetkililerine açınca, hemen kurma gayretleri başlamıştır. Bu arada Macaristan’da doğan ve 1693 yılında esir edilerek Müslüman olan İbrahim Müteferrika, yazdığı Risâlei İslâmiye adlı eseriyle samimi bir Müslüman olduğunu ispatlamış ve Damad İbrahim Paşa’nın dikkatini çekerek Said Mehmed Çelebi’ye yardım etmesi karar altına alınmıştır. İkisi birlikte, kaleme aldıkları matbaa ile ilgili Vesîlet’UtTıbâ’a adlı layihalarını sadrazama 1726 yılında takdim etmişlerdir. Matbaanın kurulması için dinen ve aklen hiç bir engelin bulunmadığı açıklanan Layiha üzerine, mesele Şeyhülislâmlık makamına sorulmuş ve Şeyhülislâm Yenişehirli Abdullah Efendi de şu tarihî cevabı vermiştir:
"Basma san’atında mahareti olan kimesnenin, tashihli ve hatasız olarak, kısa zamanda ve zahmetsiz olarak basması, kitapların nüshalarının çoğalmasına, ucuz fiyatlarla yayılmasına sebep olur. Ancak âlim kimselerin tashih etmesi gerekir".
Bu fetvadan sonra Zilka’de 1139/Temmuz 1727 tarihli Padişah Fermanı çıkmış ve kurulan matbaada ilk olarak 1729 tarihinde Vankulu Lügati basılmıştır. Fermanda şimdilik tefsir, hadis, fıkıh ve kelâm kitaplarının basılmaması açıkça belirtilmiştir. Bu fetvaya karşı çıkanlar elbette ki olmuştur. Ancak Osmanlı Devleti’nin yıkılışına kadar, bu hizmetler, daha da modern şekillere girerek devam etmiştir.
7) Önemle ifade edelim ki, Avrupa’da Kur’ân ve diğer dinî eserler 1514 yılında İtalya’da basılmaya başlanmış ve III. Murad dışarıda basılan bu Kur’ân ve diğer dinî eserlerin devlet sınırları içerisinde serbestçe yayılmasına izin vermiştir. Netice olarak, matbaa, 272 sene değil 33 sene sonra Osmanlı Devleti’ne girmiştir. Ancak resmî matbaanın kurulması ve kitap basılması, zikredilen sebeplerle maalesef 200 yıl veya düzenli matbaa hesaba katılırsa 272 yıl gecikmiştir. Televizyonun Türkiye’de ve hem de 20. Yüzyılda elli sene geciktiği ve Intemet’in ancak 510 yıl gecikmeyle ülkemize girdiği, belli sebeplerle nasıl açıklanıyorsa, matbaanın gecikmesi de öylece açıklanabilir. Yoksa İslâmiyetin ilme ve teknolojiye karşı çıkma iddialarıyla bunun ilgisi yoktur
Kaynak : Prof.Dr. Ahmet Akgündüz

 

Matbaa ve irtica hakkında

 

Mustafa Armağan

Başbakan Recep Tayyip Erdoğan’ın 12 Ekim 2005 tarihli gazetelere yansıyan, vaktiyle matbaanın geç gelmesine sebep olanlarla günümüzde yabancı sermaye düşmanlığı yapanları özdeşleştirip suçladığı konuşma, matbaa tartışmasının Türkiye’de hiç bitmeyeceğini bir kere daha hatırlatmıştı hepimize. Nitekim vaktiyle Mesut Yılmaz da, rakiplerine karşı matbaa silahını kullanmaktan kaçınmamıştı: Aynen şunları söylemişti 4 Ağustos 2001 günü yapılan ANAP Kongresi’nde: “Bugün statükoyu savunup değişime karşı direnenler, bir zamanlar matbaaya karşı direnenlerle aynı safta yer alıyorlar.”
Sizin için ufak bir araştırma yaptım ve matbaa hakkında kimlerin neler dediğinin bir listesini çıkardım. İşte matbaanın geç gelmesi hakkında farklı kesimlerden şaşırtıcı benzerlikteki görüşler:
Ahmet Refik: Yoksa hocalar ayaklanacaklardı!
[Nevşehirli Damat] İbrahim Paşa çok zeki idi. Matbaacılığın kıymetini çok iyi anlıyordu. Fakat İstanbul’da matbaa açmak, o devirde, güç bir şeydi. Evvelâ hocalar ayaklanacaklardı. Bunlar din kitapları basmak günahtır diyecekler, bir çok cahilleri kendilerine uyduracaklar, ortalığı fesada vereceklerdi. Sonra, hattatlar da ayaklanacaklardı. Çünkü kitap basılacak olursa, kimse yüzlerce lira verip kitap yazdırmayacaktı. Onların da kârları ellerinden gidecekti. İbrahim Paşa bütün bunları düşündü. Evvelâ hocaları sindirmek istedi. Bunun için bir çare vardı: O da Şehislâmdan [Şeyhülislam] fetva almaktı. Hocalar fetvaya karşı bir şey yapamazlardı. (Ahmet Refik, İlk Türk Matbaası, İstanbul 1929, s. 10.)
Çetin Altan: Gutenberg’i hâlâ yakalayamadık!
Fatih II. Mehmet, on dokuz yaşında Edirne’de tahta çıktığı sırada, Johannes Gutenberg, Almanya’nın Mainz kentinde ilk matbaayı icat etmişti bile...
Aslında iyi bir kuyumcu olan Gutenberg neden böyle bir icatla uğraşıyordu ki?..
Para kazanmak için.
Bir kitabı basarak çoğaltmanın büyük para getireceğini görmüştü. Aynı görüşü paylaşan zengin ortaklar da bulmuştu kendisine... Sonradan o ortakların bazılarıyla mahkemelik oldu.
Neden aynı dönemde hiçbir Osmanlı, bir kitabı basıp çoğaltarak çok para kazanılabileceğini aklından bile geçirmedi?
Böyle bir sorunun yanıtını aramak, tarihi toplumsal bir laboratuvar olarak kullanmaya başlamak sayılabilir.
Bugün de Türkiye’de çok az kitap basılıyor ve çok az kitap satılıyor.
Bunun bir nedeni de, kitaba yatırılacak sermayenin getireceği kârdan, aynı miktarda paraya bankaların verdiği faizin daha yüksek ve daha garantili olması..
Ancak şu da çok kesin ki, Fatih dönemindeki Osmanlı dünyasıyla Gutenberg’in dünyası arasındaki fark, bugün de aynı açığı sürdürüyor.
Çağdaşlıkla beyinsellik arasındaki ilişkiyi hâlâ keşfetmiş değiliz. Bunu keşfedemediğimiz sürece, 21. yüzyılın yerine olsa olsa ancak kargayla kurbağa yakalayabiliriz.(Çetin Altan, Tarihin Saklanan Yüzü, 5. baskı, İstanbul 2001, s. 191-192.)
Alpay Kabacalı: Hattatlar sendikasının protestosu!
Din kitabı basımının yasaklanması, ilmiye sınıfının matbaaya karşı çıkmasını önlüyordu. Buna karşılık hattatlar bir protesto girişiminde bulundular: Kalem kâğıtlarını, divitlerini bir tabuta koyarak cenaze töreni düzenlemeye yöneldiler. (Alpay Kabacalı, Türk Yayın Tarihi, İstanbul 1987, s. 29 ve 31.)
Necip Fazıl: Matbaaya küfür fetvası
Matbaaya küfür fetvâsı verilmiştir. “İlmi kitapla bağlayınız!” hadîsi dururken... (Necip Fazıl Kısakürek, Yolumuz, Halimiz, Çaremiz, İstanbul 1977, b.d. yayınları, s. 114.)
Sümerbank Matbaa Amiri’nin hükmü: İsyan zuhuru muhtemeldi!
O zamana kadar kitap yazmakla temin-i maişet eden hattatların bu teşebbüsten mutazarrır olacakları tabii idi. Bu softalar bir hayli mırıldandılar ve el altından engel olmağa çalışarak bu ihtiraın [icadın] memleket için muzır olacağını iddiaya kadar vardılar... Yalnız memlekette bir isyan zuhuru muhtemeldi. İbrahim Paşa bu ihtimalin önünü almak için Şeyhülislâmdan bir fetva almak istedi. (Şefik Ergürbüz, Matbaacılık Tarihi, İzmit 1947, s. 26-27.)
Bayur: Fransızın iftirası bizim gerçeklerimizden evlâdır!
Buna, bu bapta bizim membalarımızdan henüz bir şey bulunmamış olmakla beraber, matbaa meselesini de ilave etmelidir. Fransızca ansiklopedinin[?] 26 ıncı cildinin 606 ıncı sayifesinde, Firmin Didot, 2 inci Bayezidin matbaayı idam cezasile menettiğini yazar; işbu hükümdarın meslek ve hareketlerini bildikten sonra buna inanmamak için sebep yoktur. (Yusuf Hikmet [Bayur], Birinci Türk Tarih Kongresi’nde yaptığı konuşmadan (10 Temmuz 1932).)
Ortaylı: Kabahati yobazda aramak işimize geliyor!
“Matbaa gelip de kafa gelişiyor” gibi bir şey düşünmek yanlış. Yani bir toplum üretiyor, yazıyor, bunu çok okutuyor, çok okuyor ve talep ediyorsa burada matbaayı belirli zümreler yasaklasa bile Venedik’ten basılır gelir. Çünkü dışarıda matbaalar var; ama bu toplum zaten fazla okumamış. Bunu itiraf edemediğimiz için kabahati yobazda arıyoruz. Biz okumuyoruz kardeşim bir kere. Bu da 50 senelik bir hastalık değil, 500 senelik bir hastalık. (İlber Ortaylı’nın atv’de yayınlanan 700. Yılında Osmanlı tartışmasındaki sözlerinden (İstanbul 1999, Sabah Yayınları, s. 121).)
1931 baskısı Tarih ders kitabından: Medar-ı maişet motoru!
Macarlı bir Türk, İbrahim Müteferrika Ağa, 1729’da kendi evinde bir matbaa tesis etmek müsaadesini aldı. Ulema ve bahusus ellerinden medarı maişetleri eksilecek olan hattat ve müstensihler, matbaa aleyhinde bazı itirazlarda bulundularsa da, çıkarılan bir fetva ile bir hatt-ı hümayun meseleyi az çok halletti. (Komisyon, TarihIII, İstanbul 1931, Maarif Vekaleti, s. 76.)
    Yaşar Nuri Öztürk: Fark 200 yıl
Koca Osmanlı İmparatorluğu’nu bu kafalar yıktı. Matbaanın İstanbul’a 200 küsur sene geç gelmesine bu kafalar sebep oldu. Bizim peygamberimiz “İlim Çin’de de olsa gidin alın” diyor. Bunlar ayaklarına geldiği halde kaldırıp attılar. Şimdi bakın, Avrupa’ya bizim aramızdaki fark, matbaanın bize geç geldiği süre kadardır. 200 küsur yıl… (Star, 3 Ağustos 2003.)
 
Mustafa Kemal Atatürk: Hukukçuların “uğursuz direnişi”
Beynelmilel umumî tarihin cereyanında Türklerin 1453 zaferini, yani İstanbul’un fethini tasavvur buyurunuz. Bütün bir cihana karşı İstanbul’u ebediyen Türk camiasına mal etmiş olan kuvvet ve kudret, takriben aynı yıllarda icat edilmiş olan matbaayı Türkiye’ye kabul için hukuk erbabının meş’um mukavemetini iktihama [uğursuz direnişini göğüslemeye] muktedir olamamıştır. Köhne hukukun ve müntesiplerinin matbaanın memleketimize girmesine müsaade etmeleri için üç yüz yıl müşahede ve tereddüt etmelerine ve leh ve aleyhde pek çok kuvvet ve kudret sarf etmelerine ıstırar hasıl olmuştur.
(…) Bu hadiseler inkılâpçıların en büyük, fakat en sinsi can düşmanı, çürümüş hukuk ve onun biderman [çaresiz] müntesipleri olduğunu gösterir. (…) Büsbütün yeni kanunlar vücuda getirerek eski hukuk esaslarını temelinden sökmek teşebbüsündeyiz. (5 Kasım 1923’de Ankara Hukuk Mektebi’nin açılış töreninde yaptığı konuşmadan: Tarih IV, İstanbul 1931, Maarif Vekaleti, s. 210-211.)
Görüldüğü gibi siyasetçisinden tarihçisine, ilahiyatçısından köşe yazarına kadar cümle aydın kadromuz matbaa meselesinde inanılmaz bir dayanışma, hatta ittifak içerisinde. Herkes matbaayı geç getirenlere karşı, herkes burnundan soluyor, herkes hararetli bir şekilde günah keçisini arıyor. İslamcısı, solcusu, liberali ve milliyetçisi, iş matbaaya geldi mi, aralarındaki derin farkları unutup toplarını paralel kılabiliyorlar sorun çıkarmadan.
Kime karşı peki? Sesi soluğu çıkmayan, elleri ve ağzı bağlanmış olan din adamları (ulema) ve hattatlara karşı. Yani herkes uzaya gitmek istedi de, bu iki zümre mi engel oldu? Bu nasıl bir mantıktır, daha doğrusu mantıksızlıktır? Bütün toplum ileriye gitmek istemiş ve o koca toplumu bu bir avuç “yobaz” durdurmayı başarmıştır! Doğrusu, helal olsun onlara bunu yapabildilerse.
Matbaa konusundaki temel tezlerimin bir kısmını aşağıya sıralıyorum:
1.              Kimse din kitaplarını yasaklamış değildir. Şeyhülislama gelen dilekçenin kendisi zaten gramer, coğrafya, tarih, matematik vb. kitapları basacağını, yani dinî kitaplar alanına girmeyeceğini yazmaktadır. Bu şekilde önüne gelen bir dilekçeye Şeyhülislamın ‘Neden dinî kitaplar da basmıyorsunuz?’ diye itiraz etmesi, en başta fetva mantığına uygun düşmezdi. 2.              Osmanlı kaynaklarında hattatların ayaklanmasına dair herhangi bir bilgi yok. Ayrıca onbinlerce veya 90 bin hattatın yaşadığından bahsedilen İstanbul’un o zamanki nüfusu zaten hepi topu 500 bin civarındadır. Her hattatın 5 kişilik bir aileye baktığı düşünülürse hattatların 450 bin nüfusu geçindirdikleri gibi saçma ötesi bir sonuç çıkar ortaya ki, bu iddiaya, hattatların şehrin ismini “Hattatistanbul” olarak değiştirilmesi önergesini Divan-ı Hümayun’a ilettikleri gibi muhteşem bir kuyruk ilave etmemizde herhangi bir sakınca bulunmamaktadır! 3.              Necip Fazıl’a rağmen, ulema matbaaya küfür fetvası vermiş değildir. Nitekim ilk basılan kitabın başına 11 din adamının ‘takriz’ döşenmesi ve bu yazılarda matbaayı ve matbu kitabı övmeleri bunun en çarpıcı kanıtıdır. 4.              Artık ulemayı da, hattatları da rahat bırakalım ve şapkamızı önümüze koyup düşünelim: Bugün bunca matbaamız, hatta baskı tesisimiz olmasına rağmen, Cemil Meriç’in kitapları 500 adet basılıyor ve baskısı birkaç yılda zor satılıyorsa sorun zannettiğimizden çok daha derinde demektir. Suçu birilerinin üzerine atarak rahatlayamaz, sorumluluktan paçayı sıyıramayız. Unutmayalım: Bu toplum bugün hangi gerekçelerle kitaba mesafeli duruyorsa 200 yıl önce de aynı gerekçelerle uzak duruyordu. En iyisi bu konuda bir otoriteye başvurmak. Bakın, tarihçi İlber Ortaylı bu netameli konuda ne ilginç şeyler söylüyor:
Matbaa gelip de kafa gelişiyor, gibi bir şey düşünmek yanlış. Yani bir toplum üretiyor, yazıyor, bunu çok okutuyor, çok okuyor ve talep ediyorsa burada matbaayı belirli zümreler yasaklasa bile Venedik’ten basılır gelir. Çünkü dışarıda matbaalar var; ama bu toplum zaten fazla okumamış. Bunu itiraf edemediğimiz için kabahati yobazda arıyoruz. Biz okumuyoruz kardeşim bir kere. Bu da 50 senelik bir hastalık değil, 500 senelik bir hastalık. Yüzleşmekten kaçındığımız o derin ‘mesele’ bir parça anlaşıldı mı acaba?
 
  TARİH
Osmanlı Devletine Matbaa neden geç geldi? Bu soru, özellikle bir takım çevrelerce suistimal edilerek, Osmanlı Devletinin geri kalma sebeblerinden birine bağlanmakta ve türlü yakıştırmalar olmaktadır. Tüm bu tartışmalara, bir kaç sağlam gerekçeyle  yanıt vermek yerinde olacaktır. Osmanlı tarihindeki üzerinde düşünülmeden tartışılan konulardan birisi de, matbaanın Türkiye’ye geç gelmesi meselesidir. Bu mesele tartışılırken İstanbul’da bulunan 90 bin hattatın buna engel olduğu anlatılır. Bu bilgi üzerinde araştırma dahi yapmadan bir an düşünülse, böyle bir şeyin mümkün olamayacağı rahatlıkla anlaşılır. Bırakın 90 bin hattatı, belki İstanbul’daki esnafların tamamı bu kadar idi. Yine matbaanın gelmemesi tartışılırken, “geldi de ne oldu?” diye sorulmaz. Matbaanın kurulmasından İbrahim Müteferrika‘nın ölümüne kadar geçen yaklaşık 20 yıllık dönemde Müteferrika’nın gayretleriyle 17 kitap (23 cilt) basılabilmişti. Müteferrika’nın ölümünden sonra ise yalnızca bir kitap bastırıldı ve ondan sonra matbaa 46 yıl faaliyetine ara verdi. Bu durum matbaanın kurulmasının yanı sıra faaliyetinin de tamamen İbrahim Müteferrika’nın gayretleri ile yürüdüğünü, ancak buna karşılık toplumda kitap basımına fazla bir rağbetin olmadığını açıkça gösterir. Türkiye’ye matbaanın geç girişi hep tartışılmış, fakat matbaanın gelişinden sonra, ne olduğu üzerinde fazlaca durulmamıştır. Burada bir parantez açarak Tarihçi Yazar Prof. Dr.  İlber Ortaylı  ve Tarihçi Yazar Reha Çamuroğlu’nun bu konuda Milliyet gazetesi 2001′de çıkan yazısına bakalım.   Aynı görüş dini bağnazlık değil! İhtiyaç duyulmadı, ekonomik nedenler..   On sekizinci yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nda basılan kitap çeşidi elliyi bulmazken, aynı asırda Japonya’da on bin çeşit kitap basılmıştır. Üstelik bu yüzyılda Japon kalkınması henüz başlamamıştır ve Avrupa’da basılan kitap çeşidi de Japonya’dan çok daha fazladır. Türkiye’ye matbaanın gelişi ele alınırken toplumsal talebin ve altyapının ne ölçüde olduğunun iyice incelenmesi ve bunun gecikmeye ne kadar tesir ettiğinin belirlenmesinin, bu konuyu daha iyi açıklayacağı kanaatindeyiz. Yoksa matbaanın açılmasına, üzerinde düşünülmeden hiçbir zaman olmamış 90 bin hattatın veya din anlayışının engel olduğunun iddia edilmesi bu mevzuyu izah etmeyecektir. Kısaca özetlemek gerekirse matbaanın geç gelmesinde neden din anlayışı kesinlikle değildir.  Prof. Dr. İlber Ortaylı ile aynı düşünceyi paylaşıyoruz.  İhtiyaç duyulmadı. Okuma alışkanlığı pek yoktu. Kaldı ki bugün Türkiye’de matbaa son teknoloji ile işliyor. Yerli, yabancı her türlü eser basıldığı halde günümüzde de okuma alışkanlığımız yok denecek kadar az değilmi? Bırakın bugün kaçımız düzenli gazete ve kitap okuyoruz?
Kaynak Linki: http://www.ceddimizosmanli.net/matbaa-turkiyeye-neden-gec-geldi/

 

 

 

 

 

Matbaa'nın Osmanlı Devleti'ne Girişi

 

Tags: Makale Matbaa Osmanlı Osmanlı Devleti Matbaa  dünyada  köklü  değişimlerin  oluşumunu  sağlayan ,  insanları  birbirine bağlayan bir  iletişim   aracı  olmuştur.  Bilgiyi  oluşturmak kadar  bilginin  yayılımı da  yeni  bir  toplum  dinamiğinin oluşmasında etkendir. Burada ise matbaanın  rolü   büyüktür .  1470’de İtalya’da, 1480’de Portekiz’de, 1489’da İspanya’da İbranice  harflerle   kitap  basmaya başlayan Yahudiler, 1494’de  İstanbul ’da  ilk  matbaayı açmışlardır. Ancak bastıkları  eserler   Türkçe  ya da Arapça değil, İbranice idi.[1] Yahudilerin ardından  1567 ’de[2] Ermeniler, 1627’de Rumlar matbaalarını kurmuşlardır.[3] Patrik Cyrille Lucaris zamanında Patrikhanede matbaa  kurulmuş , ancak cizvitlerin baltalaması ile ancak bir  yıl  faaliyet gösterebilmiştir. Bu esnada Nicodemos Metaxas tarafından basılan  ilk   eser , Yahudilere hücum eden bir risaledir. XIX.  yüzyılda  ise  Rum  matbaası isyancıların lehine çalışmaya başlayınca Osmanlı Devleti tarafından  kapatıldı .[4]   Osmanlı Devleti’nin  Müslüman  kanadı diğer kesimlere göre matbaayı  daha  geç  kullanıma  açmıştır. Bunda dinin  farklı   şekillerde   yorumlanarak  taassubun oluşturulması ve azınlıklardan bir şey almanın Osmanlı gururunu zedelemesinden öte iktisadî sebepleri  göz  önünde bulundurmak  daha  akılcı bir yaklaşım olur. Hattat loncalarının matbaanın  kullanılmasını  engellemek için  yaptıkları   baskının  sebebini dinsel kaygılardan çok  ekonomik  kaygılar neden olmuştur.   Arapça  harfle  basılı  ilk   eserin   1588   tarihli  olduğunu  Mustafa  Nuri Paşa’dan  öğreniyoruz .  Yabancı  bir  kişi  Arapça  harfle  bir  kitap  basmak ve gümrük  vergisinden  muaf olmak için  gerekli  izni almış,  daha   sonra  bu izni bastığı  kitabın   ilk   sayfasına  koymuştur.[5] Yani  baskı  tekniği çok cüz’i olarak İbrahim Müteferrika’dan yaklaşık  150   yıl  kadar  önce  Arap alfabesine girmiş, ancak ilerleyememiştir. Matbaanın  kuruluşunda dönemin   aydın   devlet  adamlarının  önemli   etkisi  vardır. Fakat bunun  gerçekleşmesinde  Paris’e elçilik heyeti ile giden Sait  Efendi  ile İbrahim Müteferrika’nın[6]  rolü   büyüktür . İbrahim Müteferrika, matbaanın  kullanılmasında ,  yönetimi  ikna için yazmış olduğu matbaanın  faydalarını   anlatan  “Vesiletü’t-tıbaa”  adlı  bir risale hazırlayarak  dönemin  sadrazamı Nevşehirli  Damat  İbrahim Paşa’ya sunmuştur. Risale,  ülkenin uğramış olduğu istilalarla bir çok yazma  kitabın  yok olduğunu  belirtip   yerine  ikame edilecek  kitapların  olmayışından  söz  ederek, matbaanın bu  güç  durumu ortadan kaldıracağını söylemiştir. Osmanlı Devleti, cihad ile İslamın şerefini arttırdığı gibi  kitap  yayınlama  suretiyle  de  İslam   kültürüne   hizmet  edecektir. 1727’de ise Padişahın fermanı ve Şeyhülislamın fetvası ile müteferrika matbaanın açılması için çalışmalarını hızlandırmıştı . Ayrıca  İstanbul ’un  ünlü  alimlerinden basın hakkında övgüler toplayan müteferrika, dini ve hattat çevrelerinden gelebilecek tepkileri önlemek için topladığı övgüleri, ferman ve fetvaları bastığı Vankulu sözlüğünün baş tarafından yayınlamıştır.   Basılacak eserlerin yanlışsız ve daha bilimsel olması için zamanın bilginlerinin de matbaada çalışmalarını sağlayan müteferrika matbaanın araç-gereç ve mürettiplerinin sağlanması için İstanbul’daki usta matbaacılardan özellikle de Yahudilerden faydalanmıştır.[7]   Matbaa, Müteferrika’nın Sultan Selim semtindeki evinin alt katında hizmete girmiş, kitaplar için 4, haritalar için ise 2 baskı makinesi bulunmaktaydı. Matbaada ilk basılan eserler şunlardı;   -         Vankulu Lügatı -         Tuhfetül kibar fi esfar il bikâr -         Tarih-i Seyyah -         Tarih-i Hindî Garbî -         Tarih-i Timur Gügân -         Tarih-i Mısr il-Kadime ve Mısr-ı Cedid -         Gülşen-i Hulefa -         Gramarie Turque (Fransızça harfler Fransa’dan getirtilmiştir) -         Usul ül-Hikem -         Füyuzat-ı Miknatisiye -         Cihannüma -         Takvim üt Tevarih -         Tarih-i Naima -         Tarih-i Raşit -         Asım Tarihi -         Ahval-i Gazavat-ı der Diyar-ı Bosna -         Lisan ül Acem-Ferhengi Şuuri[8]   Ancak basılan bu kitaplar Osmanlı toplumunda beklenen ilgiyi sağlamamıştır. Bunun bir nedeni Osmanlı Devleti’nde izlenen eğitim metodudur. Öğrenciler o dönemde, okumaya başlayacakları kitapları başlangıçta kendileri kopya ederek ilk derslerini almaktaydılar. Bu da bu cins basılı kitaplar için müşteri bulmanın zorluğunu beraberinde getirmiştir. Hidayet Nuhoğlu’nun bir diğer tespiti ise kitabın arzı ve kitaba olan talep meselesidir. Sahaflar, kitap alım-satımı ile uğraşırken bir yandan da kitap imali ile de uğraşmışlar, bunun için de meslekleri kitap kopya etmek olan ve sayıları binlerle  ifade edilen yazıcılar ve hattatlara iş sahası olmuştur.[9]   Kısaca, matbaanın merkezi otorite tarafından, Müslümanlarca da kullanılmasına izin verilmesine rağmen alışılagelen sosyal hareketlilik gerçekleşmemiştir. Bunun nedenini toplumsal yapının karakterine, eğitim anlayışına ve de matbaanın neredeyse bir asrı aşkın bir süre boyunca kullanım alanının sınırlı bir bölgeye sahip olmasına bağlamak mümkündür. Zaten tekel altında tutulmuş olan matbaanın ulaşabileceği halk kitlesi de son derece sınırlıdır. Az sayıdaki yayın halka hitap etmediği gibi halkın bunlara ulaşması da oldukça güçtü. İlk dönemlerde basılan kitapların pahalılığından ötürü medrese öğrencilerinin dahi kitapları satın alamadığı bilinmektedir.   Batıda 1740’lı yılların başına kadar Batı’da bir buçuk milyon kitaptan 1.4 milyar nüsha basılmıştı., buna karşılık Müteferrika Matbaasında 1729-1742 arasında bütün ürünü olan 23 ciltlik 17 eseri toplam 12 bin nüsha basmaktan ileri gidememiştir.[10]     Google'da Ne Arıyorsunuz? * Osmanlı Devleti'nde matbaada basılan ilk eser (1. sıra) * Yahudi matbaası (8. sıra)
[1] Avram GALANTİ; Türkler ve Yahudiler, II, Basım, İstanbul 1947, s. 100. [2] Osman ERSOY; Türkiye’ye Matbaanın Girişi ve İlk Basılan Eserler, Ankara Güven Basımevi, A.Ü.Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları, 1959, s.20’de Ermenilerin matbaa kurma tarihini 1565 olarak gösterir. [3] Alpay KABACALI; Başlangıçtan Günümüze Türkiye’de Matbaa Basın ve Yayın, İstanbul 2000, s.11-12. [4] Osman ERSOY; Türkiye’ye Matbaanın Girişi ve İlk Basılan Eserler,s.21. [5] Mustafa Nuri Paşa; Netayic ül-Vukuat, C.III-IV, Sad.: N.Çağatay, TTK Yay., Ankara 1992, s.147. [6] İbrahim Müteferrika hakkında ayrıntılı bilgi için bkz.: Niyazi BERKES; “İlk Türk Matbaası Kurucusunun Dini ve Fikri Kimliği”, Belleten, C.XXVI/100-104 (1962). [7] Fuat Süreyya ORAL, Türk Basın Tarihi-1728-1922,1831-1922, Yeni Adım Matbaası, Ankara, s.48. [8] ORAL, Türk Basın Tarihi-1728-1922,1831-1922, s.49. [9] Hidayet NUHOĞLU; “Osmanlı Matbaacılığı”, TÜRKLER, C. XIV, (Ed.: H.C.Güzel, K.Çiçek, S.Koca), Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s.931. [10] Orhan KOLOĞLU; Osmanlıdan Günümüze Türkiye’de Basın, İletişim Yayınları, 2.Basım, İstanbul 1994, s.7-8.
Dünden Bugüne Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci  ekrem.ekinci@tg.com.tr 15 Mayıs 2013 Çarşamba
Matbaayı bulan Gutenberg değildir!  
  Francis Bacon, 1620 yılında, dünyadaki en mühim üç buluşun matbaa, barut ve pusula olduğunu söyler. Şöyle ki, kâğıt gibi, bu üçünün de vatanı Asya’dır. Müslüman Araplar ve Türkler vasıtasıyla Avrupa’ya gelmiştir. Matbaa olmasaydı, Rönesans’ın tesiri çok daha zayıf olurdu. Buluşların ve fikirlerin yayılmasını kolaylaştırarak ilmin inkişafına hizmet etti.  Öte yandan milliyetçiliğin artmasına ve Avrupa ekonomisinin ilerlemesine de yardımcı oldu. Kısacası matbaa, Batı medeniyetinin karakterini değiştirdi. Ama matbaayı Johann Gutenberg’in bulduğunu söylemek haksızlık olur. Gutenberg, matbaayı Avrupa’da bulan kişidir. Asyalılar, asırlardır bunu bilir ve kullanırdı.     TÜRK BULUŞU MU? Bir yazıyı veya şekli, bir tahta, metal veya taş bloka ters olarak kazıyıp, sonra bunu düz olarak bir başka yere basma sanatı çok eskidir. Hakiki manada matbaa, bir yazıyı hareketli harflerle çoğaltarak basmaktır. Basma sanatına dair elde mevcut en eski eser ME 2000 yıllarına ait Girit’te bulunmuş bir toprak disktir. Bunu Hititlerden öğrenmişlerdi. Sonra sahneye Çinliler çıkmıştır. Ağaç matbaa Çin ve Kore’de ME VI. asırda kullanılıyordu. Yazıların tek parça blok üzerine kazınıp basılması esasına dayanan blok matbaa IX. asrın başında keşfedildi. Eldeki en eski matbu kitap 868 tarihlidir ve Sutra Elması adında bir Budist dua kitabıdır. O devirde matbaacılık umumiyetle Budist rahiplerin elindeydi ve bu dinin yayılması için bir vasıta olarak görülürdü.   HARFLERİ HAREKETLİ İLK MATBAA Uygurlar tarafından geliştirilmiştir. Nitekim yüz yıl kadar evvel keşfedilen Tun-Huang mağarasında hareketli tahta Uygur harfleri ve V-XI. asır arasına ait vesikalar bulundu. 1041’de Bi-Şeng adında Çinli bir demirci bu harfleri metalden yaptı. Hareketli metal matbaanın Gutenberg’den yıllar evvel 1403’de Kore’de de kullanıldığı biliniyor. Mamafih hareketli matbaada basılan Çince kitaplar bile, Çin’de değil, Türkistan’da bulunmuştur. Arkeolog Helmuth Bossert, hareketli matbaanın bir Türk buluşu olduğunu ortaya koymuştur. Uygurlar deri, Çin kâğıdı ve ipek üzerine, iki renkli (siyah ve kırmızı) basardı. XIV. asırda Mısır’da Memlûkler, harfleri hareketli matbaa ile kitap basardı. Hem blok, hem hareketli matbaa, güneyden Müslüman istilâsı, kuzeyden Türk akınları vesilesiyle Avrupa’da tanındı. Avrupa’da ilk matbu kitaplar 1423’te basıldı. Bunlar Latince gramer ve halk için yazılmış dinî metinlerdir. Hepsi blok matbaada, tahta kabartma kalıp usulüyle basılmıştır.  Harfleri hareketli metal matbaa ilk defa Alman Johann Gutenberg tarafından kullanılmış; yanlış olarak herkes kendisini “matbaayı bulan kahraman” olarak tanımıştır. Gutenberg’in usulü ile baskı, yavaş ve pahalı olduğu için, 1796’da Çek asıllı Alois Senefelder, levhalar biçiminde kesilmiş taş kalıplar üzerine elle yazılmış yazıların presler altında kâğıda basılması usulünü buldu: Taşbaskı (litografya). 1831’de Osmanlı ülkesine de geldi ve çok tutuldu.     İFLAS EDEN GUTENBERG 1468 YILINDA ÜMİTSİZLİK İÇİNDE ÖLDÜ Peynir presiyle kitap bastı! Gutenberg, Mainzlidir. Asil bir aileden olan annesinin soyadıyla anılır. 1434’te Strasbourg’a göçerek burada görünüşte ayna ve cam imalatı yapan; aslında matbaacılıkla uğraşan bir şirket kurdu. Şirket batınca, 1444’te Mainz’e döndü. 1448’de kurşun-kalay karışımı metal harf döküp, şaraphanelerde üzüm ezmek veya mandıralarda peynir sıkıştırmak için kullanılan mengene yardımıyla yazıları kâğıda basmaya muvaffak oldu. 1450’de Johann Fust adlı bir bankerle ortaklık kurdu. Hilekâr Fust, 1455’te şirketi feshedip, Gutenberg’in elinden makineleri aldı. Gutenberg’in ilk bastığı kitap “42 Satırlık İncil” idi. 1873’te 3400 sterline satılmıştır. Gutenberg, sonra Pfister adlı bir ortak buldu. Günde 300 sayfa basacak kapasitede bir matbaa kurdu. Burada da ilk basılan “30 satırlık İncil” adlı eserdir. Baskı pahalıya mal olduğu için, Gutenberg iflas edip sefalete düşünce, Nassau Dükü kendisine asalet unvanı ve maaş tahsis etti. Gutenberg, 1468’de ümitsizlik içinde öldü. Matbaayı geliştirip tanıtan ise Fust oldu. Kitapları ucuza mal etti. Mainz ve Strasbourg’dan sonra, 1461-1471 arasında Bamberg, Köln, Augsburg, Basel ve Nürnberg’de, sonra da Speier, Ulm, Lübeck ve Leipzig’de matbaalar açıldı. Kitap kapağına kimin bastığına dair yazı koymak Köln’de âdet olduğundan, Gutenberg’in hangi kitapları bastığı bilinmemektedir. Matbaayı Almanlar 1465’te İtalya’ya, 1470’de de Fransa’ya götürdü. Bunu Budapeşte (1473), Londra (1477), Viyana ve Prag (1479), Edinburgh (1504), Dublin (1550) ve Amerika (1639) takip etti.  

 

 

Matbaanın geç gelmesi

 

  Sual: Hıristiyan asıllı bir prof., (O zaman Anadolu Müslüman olduğu için matbaa geç geldi, bundan dolayı da bilimde geri kalındı) diyor. Matbaa Türkiye’ye niçin geç girdi, Avrupa ile aynı anda girmedi? CEVAP Matbaanın geç gelmesiyle Müslümanlığın hiçbir ilgisi yoktur. Yeni keşfedilen bir aletin hemen bütün dünyaya yayılması nasıl beklenebilir? Bu alet önce defalarca tecrübe edilir, eksiklikleri tespit edilip giderilir, sonra ilk olarak keşfedildiği ülkede yaygınlaşır, daha sonra zamanla diğer ülkelerde yayılır.    Mesela televizyon 1920’li yıllarda keşfedilmiş ve ilk TV yayınları İngiltere’de yapılmıştır. Türkiye’de ise ilk televizyon yayını 1968’de başlamıştır. Bu dönemde Türkiye, İslamiyet ile idare edilmiyordu. Suçu Müslümanlığa bulmak çok yanlış olur. Buna rağmen yarım asırlık bir gecikme olmuştur ki, o tarih için, teknolojinin ilerlediği bir dönemde hiç de küçümsenecek bir gecikme değildir. Hıristiyan profesörün maksadı matbaanın geç gelmesi değil, bir bahane bulup Müslümanlığı kötülemektir.   Matbaacılığın Türkiye’ye gelmesinin gecikmesine, kitaplar matbaa ile basıldığı takdirde işsiz kalacaklarından korkan kitap müstensihleri, yani para karşılığında kitap yazanlar da sebep olmuştur. Bunlar, matbaanın Türkiye’ye gelmemesi için çeşitli propagandalar yapmışlar, divitlerini bir tabuta koyarak, Bab-ı âli’ye kadar yürümüşlerdir. Hatta bazı cahillerden faydalanarak bunların, (Matbaacılık İslamiyet’e aykırıdır) şeklinde konuşmalarını sağlamışlardır.    Bu kimselerin İslamiyet’i şahsi menfaatlerine alet etmek istediklerini gören Osmanlı Padişahı sultan üçüncü Ahmed Han, sadrazamı Damat İbrahim Paşa’nın da yardımı ile bu işi halletmek için, İslam dininin en büyük reisi olan Şeyh-ül-İslam’dan matbaacılık hakkında bir fetva istemiştir. O zamanki Şeyh-ül-İslam Abdullah Efendi tarafından verilen fetvada, (İlim, fen ve ahlak kitaplarını, matbaada, az zamanda ve kolaylıkla çok kitap basmak, faydalı kitapların ucuz elde edilmelerine ve her yere yayılmalarına sebep olacağı için, matbaa yapılması caiz ve güzeldir) denilmiştir. (Behcet-ül-fetava s.262)    O zamanın Müslümanları buna mani olsa bile, suçu, mani olanlara mı, yoksa Müslümanlığa mı yüklemek gerekir? Daha sonra Anadolu’ya matbaa girdiğine göre Müslümanlığa suç bulmak çok yanlıştır, kasıtlıdır.   Matbaa 1447’de keşfedilmiş ve Türkiye’de ise bu tarihten yaklaşık 200 sene sonra kullanılmaya başlanmıştır. O tarihte haberleşme ve ulaşım vasıtalarının ne kadar zayıf olduğu ve yukarıda bildirilen diğer sebep de düşünülürse, bu gecikmenin İslamiyet ile hiç ilgisinin olmadığı anlaşılır.    Matbaanın bilime elbette katkısı vardır; fakat matbaa ile bilim arasında direkt bir bağlantı kurmak da doğru olmaz. Matbaa keşfedilmeden önce de, birçok keşifler yapılmıştır. Şu anda matbaa her yerde kullanıldığı, hatta diğer haberleşme ve ulaşım vasıtaları da hızla geliştiği halde teknolojide geri kalmış birçok ülke vardır.    Bütün bunlar gösteriyor ki, (Matbaa, Anadolu o zaman Müslüman olduğu için Türkiye’ye geç geldi) demenin de, (Matbaanın geç gelmesi geri kalmamıza sebep oldu) demenin de kasıtlı bir iddia olduğu meydandadır.           (MATBAANIN OSMANLI DEVLETİNE GEÇ GELMESİNİN SEBEBLERİ VE NETİCELERİ) Alm. Druckerei, Fr. İmprimerie, İng. Printing office. Yazı, resim veya şekilleri, kâğıt, deri, kumaş gibi malzemeler üzerine özel bir sûrette basarak çıkaran ve birden çok nüsha hâline getirilmesini sağlayan makine veya sistem. Baskı makinesi diye de bilinen matbaa, Arapça asıllı bir kelimedir. Basım evi, basım yeri, baskı âleti gibi anlamlarda kullanılmaktadır.   Allahü teâlâ ilk insan olan Âdem aleyhisselâma peygamberlik verdi. Emir ve yasaklarını bildirmek için de kitap gönderdi. Fizik, kimyâ, tıp, eczâcılık ve matematik bilgileri hazret-i Âdem’e öğretildi. Âdem aleyhisselâm ve onun neslinden gelen insanlar, kerpiç üstüne çeşitli dillerde yazılar yazdılar. Diğer peygamberlere gönderilen kitaplar da insanlar tarafından okunup yazıldı. Ayrıca çeşitli ilimlerle ilgili kitaplar yazıldı. Bu kitaplar ilk zamanlar elle yazıldıysa da, zamanla daha çok kimsenin faydalanabilmesi için çoğaltma yolları araştırıldı. Taş ve ağaç üzerine oyulan çeşitli damgalar ve kalıplar geliştirildi. Böylece baskı tekniği ve matbaa ortaya çıktı. Eski devirlerden beri bilinen ve kullanılan matbaa bal mumu veya kil üzerine silindir biçimindeki damgalar ve kalıplarla elde edildi. Tahta ve metal kalıplarla oyulmuş tuğlalardan da faydalanıldı. M.S. 2. yüzyılın sonlarında Çinliler tarafından geliştirilen matbaada klâsik budist metinler basıldı. Mermer levhalara oyulan yazı ve şekiller üzerine ıslak kâğıt basıldı, kâğıt üzerine çıkan kabartma yazı ve şekiller mürekkeple boyandı. Böylece tek tek yazmak veya çizmek gibi zorluklar bir kenara bırakılarak aynı yazı ve şekiller pekçok sayıda çoğaltılabildi. Zamanla mermer levhaların yerini ağaç baskı blokları aldı. Ağaç blok üzerine harfler ve şekiller kabartmalar hâlinde oyuldu. Basım için ağaç blok fırçayla mürekkeplendi. Mürekkepli kısmın üzerine kâğıt basılarak yazı ve şekiller kâğıt üzerine aktarıldı. Bu usulle Çin ve Japonya’da M.S. 8 ve 9. yüzyılarda çeşitli kutsal metinler basıldı. On birinci yüzyılda Çinli bir bilim adamı olan Sheng, metni meydana getiren harfleri, kil ve tutkalı karıştırıp pişirerek tek tek hazırlama usulünü buldu. Özel hazırlanmış ve pişirilmiş olan harfleri bir demir levhanın üzerine yan yana dizdi. Üzerlerini reçine, mum ve kâğıt külüyle sıvadı. Daha sonra levhayı hafif ateşte ısıtarak harflerin katılaşmasını sağladı. Katılaşmış harflerle kaplı levhanın üzerini mürekkepleyerek üzerine kâğıdı bastı ve basılmasını istediği metinden istediği kadar nüsha çoğalttı. Basım işlemi bittikten sonra da kalıbı yeniden ısıtarak harfleri tek tek söktü. Bu harfleri sonraki seferlerde tekrar tekrar kullanabilme usûlünü geliştirdi. Böylece tipo baskı tekniğinin ilk örneği elde edilmiş oldu.   Çinlilerle komşu olan ve münâsebette bulunan Türkler de matbaayı kullanmaya başladılar.    Türkiye Bilimsel Araştırma Kurumu Tübitak’ın aylık olarak yayınladığı Bilim ve Teknik Dergisinin Ağustos 1993 târihli 309. sayısında Türklerin M.S. 8. yüzyılda matbaayı bildikleri ve baskı tekniğini kullandıkları şöyle bildiriliyor; “Basım işinin bulunması Çinliler ve Türklere âittir. Berlin-Brandenburg Bilimler Akademisince yapılan araştırmalarda Doğu Türkistan’da yaşamış Türk halklarının dilleri ve kültürleri inceleniyor. Turfan yöresinde yapılan kazılar ve elde edilen ip uçları basım işinin Türkiye’de sanıldığı gibi, ilk defâ Mainz’li Alman Johannes Gutenberg tarafından bulunmadığını buna karşılık M.S. 8. yüzyılda Doğu Türkistan’da bulunduğunu ortaya çıkarıyor.   Bilimler Akademisi’nden Annamarie von Gabain’in incelemeleriyle Berlin’de değerlendirilen Doğu Türkistan baskı kitapları, Uygur ve eski Türk kültürünün örneklerini oluşturuyor ve “Turfan Araştırmaları” olarak anılıyor. Sekizinci yüzyılın ortalarında Kore ve Japonya’daki örnekleriyle benzerlik gösteren Turfan tahta baskılar 100.000’den çok örneği basılmış olan budist sutra resim ve metinleri gösteriyor. Eski Türkçe olan bu eşsiz güzellikteki baskılar Doğu Türkistan’ın Taklamakan Çölü çevresinde Tarım Irmağı, Aksu-Turfan şehirleri yörelerinde bulunuyor. Dînî belgelerin, resmî evrakların, yıllık takvimlerin çoğunlukta olduğu binlerce kitap tahta oyma harf ve klişelerle basılarak geniş bir alana dağıtılmış bulunuyor. Berlin Brandenburg Bilimler Akademisi ilk baskı örneklerini topluyor ve araştırmaları yoğun olarak sürdürüyor.   Ticâret yapmak ve İslâmiyeti yaymak gâyesiyle Semerkand ve diğer Orta Asya şehirlerine giden Müslüman-Arap tüccarlar kâğıt kullanımını ve baskı tekniğini görerek memleketlerinde uygulamaya başladılar. Kuzey Afrika üzerinden İspanya’ya geçen ve devlet kuran Endülüs Emevileri de matbaa ve baskı tekniğini kullandılar. Bunlardan da ticâret ve ilim öğrenmek için Endülüs’e giden Avrupalılar öğrendiler. On dördüncü yüzyıldan îtibâren Avrupa’da matbaa kullanılmaya başlandı. İlk zamanlar daha çok dînî mâhiyetteki resimler basıldı. 15. yüzyılın başlarında ise birkaç sayfalık küçük kitapçıklar basılmaya başlandı. 1423-37 seneleri arasında harflerin tek tek ağaçtan oyularak hazırlanmasına geçildi. Daha sonra metalden hazırlanan harflerle baskı yapıldı. Önce pirinç veya tunçtan bir dizi harf kalıbı hazırlandı. Sonra bu kalıplar, basılacak metni meydana getirecek şekilde kil veya kurşun gibi yumuşak bir metal matris üzerine tek tek vuruldu. Arkasından matrisin yüzeyine kurşun dökülerek klişe levha hazırlandı. Böylece Tipo baskı tekniğinde matbaa geliştirilmiş oldu.   Yanlış olarak matbaayı keşfeden Avrupalı bilgin diye tanıtılan Johannes Gutenberg daha önceden bilinen baskı tekniğini biraz daha geliştirdi. Harfleri ve karakterleri tek tek dökerek hazırladı. Önce karakterin pirinç veya tunçtan kalıbını hazırladı. Kalıpların çevresine kurşun dökerek bir matris elde etti ve bunun üzerine kurşun kalay ve antimon karışımı bir alaşım dökerek karakterler elde etti.   Altta sâbit bir yatak ile üstte vidalı bir kol yardımıyla düşey olarak hareket eden bir kapaktan meydana gelen bir matbaa makinesi geliştirdi. Bu sistemde baskısı yapılacak klişe yataktaki metal bir çerçeveye tesbit ediliyor, mürekkepleniyor ve üstüne kâğıt konuluyordu. Daha sonra kapak kâğıdın üzerinden, merdâne belli bir basınçla bastırılarak kâğıt üzerine baskı gerçekleştiriliyordu. Bunu tâkiben Peter Schöffer 1475’te yumuşak metal kalıplar yerine çelik kalıpların kullanılması uygulamasını başlattı. Satırların düzgün bir biçimde dizilebildiği bakır klişelerin hazırlanmasını elverişli hâle getirdi. Baskı makinesinin yatak bölümü de hareketli duruma getirilerek kâğıt değiştirme, klişe mürekkepleme ve üst kapağa basınç uygulama işlemleri de kolaylaştırıldı.   Matbaa ve baskı sistemlerinde zaman içinde yeni değişiklikler oldu. 1790’da İngiliz William Nicholson mürekkepleme işleminde deriyle kaplı merdane kullanımını başlattı. 1795’te ABD’li Samuel Rust tamâmen çelikten yapılmış ve üstten vidayla sıkıştırılan matbaa makinesini geliştirdi. 1803’te Alman Friedrich Koenig buhar gücünden ve dişli çark sisteminden faydalanarak baskı kapağının inip kalkmasını, yatağın ileri geri hareketini ve klişenin merdânelerle mürekkeplenmesini tek bir mekanik hareket olarak birleştirdi. 1811’de yardımcısı Andreas Bauer ile birlikte baskı kapağının yerine, üzerine kâğıt sarılı bobinlerin kullanımını başlatarak rotatif baskı sisteminin gelişmesinin ilk adımlarını attı. 1865’te ABD’li William Bullock tabaka yerine bobin kâğıtlar kullanarak kâğıt besleme işlerini devamlı kıldı. Daha sonra da otomatik katlama makinelerini geliştirerek basım işini hızlandırdı.   On dokuzuncu yüzyılın sonlarında ve yirminci yüzyılda matbaa makineleri ve baskı teknikleri husûsunda büyük gelişmeler oldu. Tipo baskı sisteminin yanında tifdruk, rotogravür ve ofset teknikleri kullanıldı. Basımı yapılacak yazıların harf klişelerini tek tek dökerek dizen sıcak metal kullanan dizgi makinelerinin yerini çok hızlı optik usullerin kullanıldığı bilgisayarlı dizgi makineleri aldı. Bu sâyede büyük okuyucu kitleleri olan gazeteler çoğaldı.   Türkiye’de ilk matbaayı 1493’te İstanbul’da İspanya’dan göç eden Mûsevîler kurdu. 1567’de Ermeniler, 1627’de Rumlar tarafından İstanbul’da matbaa açıldı. İlk Türk matbaası ise İbrâhim Müteferrika tarafından 1727’de kuruldu. Geçimlerini kitap yazmakla kazanan bâzı hattatlar, çıkarlarına ters düştüğü için matbaanın kurulmasına karşı çıktılar. Ancak Şeyhülislâm Yenişehirli Abdullah Efendi verdiği fetva ile matbaa kurmanın İslâm dîni açısından bir mâni olmadığını bildirdi. Bununla ilgili olarak; Yenişehirli Abdullah Efendiye matbaa açmak kitap basmak husûsunda şöyle soruldu: “Kitap basma sanatını iyi bildiğini söyleyen bir kimse, lügat, mantık, astronomi, fizik ve benzerleri, âlet ilimleri kitaplarının harflerini ve kelimelerini birer kalıba çıkarıp buradan kâğıtların üzerine basarak bu kitapların benzerlerini elde ederim dese bu kimsenin böyle kitap basmasına dînimiz izin verir mi?” Şeyhülislâm Yenişehirli Abdullah Efendi cevâbında; “Kitap basma sanatını iyi bilen bir kimse, bir kitabın harflerini ve kelimelerini birer kalıba çıkarıp, buradan kâğıtlara basmakla bu kitaptan az zamanda kolayca çok sayıda kitap elde ediyor. Böylece çok ucuz kitap yazılmasına sebep oluyor. Faydalı bir iş olduğundan dînimiz bu kimsenin bu işi yapmasına izin verir. Kitapta yazılı ilmi bilen birkaç kişi önce kitabı tashih etmelidir. Tashih ettikten sonra basılırsa güzel bir iş olur.” buyurdu.   Yenişehirli Abdullah Efendinin bu fetvâsı İslâm dîninin ilme, tekniğe, fenne ve yeni teknolojik gelişmelere verdiği önemi ortaya koyduğu gibi“İslâmiyet bizi geri bıraktı ilmî ve teknik gelişmelere mâni oldu” diyerek gençliği târihinden, dîninden ve îmânından soğutmak isteyenlerin çirkin iftirâlarına cevap teşkil etmektedir.   İbrâhim Müteferrika tarafından kurulan ve “basmahâne” diye anılan bu matbaada ilk olarak Vankulu Lügatı basıldı. Toplam 23 kitabın basıldığı bu matbaa 1794’te kapandı. 1795’te Hasköy’deki Mühendishânede ikinci bir matbaa kuruldu. Sultan Üçüncü Selim Han tarafından 1802’de Dârü’t-tıbaati’l-Cedîde adıyla üçüncü bir matbaa kuruldu. Bu matbaa daha sonra Sultan İkinci Mahmûd Han zamanında 1831’de Takvim-i Vekâyî adlı resmî gazetesinin basılması için kurulan Takvimhâne-i Âmire matbaasıyla birleşerek Matbaa-i Âmire adını aldı. Mısır’da kurulan Bulak Matbaası ve İstanbul’da kurulan Matbaa-i Bab-ı Hazret-i Seraskeriyye Matbaası, Maçka Mekteb-i Harbiye Matbaası, Ceridehane Matbaası, Mekteb-i Tıbbiyye-i Adliye Matbaasından başka yeni matbaalar da kuruldu.   1860’tan sonra basım ve yayın çalışmaları daha da hız kazandığından 100’den fazla matbaa kuruldu. Bunu tâkip eden senelerde de matbaa kurma çalışmaları artarak devâm etti. Dönemlere göre kurulan matbaa sayısı ise şöyledir; 1729-1875 arasında 151, 1876-1892 arasında 172, 1893-1907 arasında 199, 1908-1917 arasında 368.   Osmanlı Devleti döneminde uzun yıllar hizmet vermiş olan Matbaa-i Âmire Cumhûriyetin kuruluşundan sonra Milli Matbaa ve Devlet Matbaası adını alarak faaliyetini sürdürdü. 1 Kasım 1928’de yapılan harf inkılabından sonra matbaacılık bir bunalım dönemine girdi. Bazı matbaalar kapandı. Daha sonra İstanbul dışında Ankara, İzmir, Bursa ve Adana gibi şehirlerde çeşitli matbaalar açıldı. İlk zamanlar linotip, rotatif baskı tekniklerinin kullanıldığı matbaalarda 1950’li yılların sonunda tifdruk, 1960’lı yılların sonunda ise ofset baskı tekniğine geçildi. Çeşitli il ve ilçelerde kurulan matbaaların sayısı giderek arttı. Bugün ülkemizde pekçoğu en son teknik gelişmelere göre faaliyet gösteren 3000-4000 civârında matbaa bulunmaktadır (1993).   * KAYNAK : YENİ REHBER ANSİKLOPEDİSİ ’NDEN ALINDI **     Osmanlı ve Matbaa Matbaaya karşı olduğu söylenen Patrona Halil taraftarlarının aslında karşı olduğu matbaanın toplumdan neler götürdüğüdür. Nitekim İbrahim Müteferrika ‘ulemanın izniyle’ açtığı matbaayı, el yazma eserlerle mücadele edemediği için kendisi kapatmıştır. Yani burada Osmanlı ilim geleneği, Batı’nın tekniğini yenmiştir diyebiliriz. Zaten matbaanın geç gelişini, gerileme sebebi saymak da, çelişkiler ifade eden bir önermedir. Öyle ki; İspanya’nın, matbaayı icadından hemen sonra 1474′te alıp kurduğu halde, 18. yüzyılda çökmesi göz ardı edilmektedir. Yine aynı şekilde, matbaanın Rusya’da 16. yüzyıldan beri bulunması, Büyük Petro (Deli Petro) devrine kadar Rusya da bir şey ifade etmemiştir.     ***********   Matbaa Osmanlıya Geç mi Geldi?   Zühdü MERCAN / Tarih..sızıntı ..nisan 96-sayı 207 Matbaa Osmanlı’ya geç mi geldi?” sorusuna muhatap olduğumuzda cevabımız, aceleden verilmiş bir hüküm olarak ‘evet’ olmaktadır. Çünkü ders kitaplarımız ve diğer kültür kitaplarında öyle okuduk. Bunun sebebi olarak da İslam ileri sürüldü. Fakat aşağıda zikredeceğimiz sebeplerden dolayı, bu soruya kolayca “evet’ denemeyeceğini göreceğiz, Bu sebepleri başlıca iki kısımda ele almayı uygun buluyoruz. Fakat önce “Türkler, matbaayı biliyorlar mıydı?” sorusunun cevabını bulmalıyız. Tarihi kaynaklarda bu konu nasıl yer almaktadır?   TÜRKLER MATBAAYI BİLİYOR MUYDU?    Türkler matbaayı Orta Çağ’dan beri bilmektedirler. Bu konuda B. Lewis’ in ifadesi aynen şöyledir: “Bir bakıma matbaa, yüzyıllardan beri Türklerce biliniyordu. (...) (14. yüzyıldan) önceki bir tarihte de Çin sınır topraklarındaki Türk boyları Uzak Doğuda yaygın olan tahta basmanın bir türünü kullanmışlardı.”Matbaayı Türklerin 9. asırdan beri kullandıkları hakkında Y. Öztuna şöyle diyor: “9. asırdan beri Büyük Türk Hakanlığının Uygur döneminde Türkler, matbaa kullanıyorlardı. 1902’den itibaren arkeologlar, Uygurların bastığı yüzlerce Türkçe kitabı, Doğu Türkistan’da kumlar altından çıkarmaya başladılar.” 14. asırda Çinli, Türk ve Korelilerin, -Uzak Doğuda- kullandıkları klişe baskısı, Hollanda’ya girdi; fakat gelişemedi. 1444’de Gütenberg, bu baskıdan ilham alarak sökülüp takılan harfler kullanmaya başladı. Aslında, bu madeni harfler, ilk olarak 1041’de Çin’de dökülmüştü. Gutenberg buradan almıştır. Fakat Batılı, matbaayı bulma ve onu geliştirme şerefimi Gutenberg’e maletmektedir. Bu husus, bizdeki bütün kaynaklarda böyle gibidir. Aslında Gutenberg’in ne hayatı hakkında, ne de basımcılığı hakkında ayrıntılı bilgiye sahip değiliz. Matbaası hakkındaki bütün bilinenler ise, sadece “kabul”e dayanmaktadır.   
“Kitabın Tarihini yazan Labarre, Gutenberg hakkında şöyle diyor: “Bu hayat pek iyi bilinmemektedir.”Yaptıkları hayatından da az bilinmektedir. Ona mal edilen basımların hiçbirinde adres ve tarih yoktur (...), bu ml etmelerin, muhtemel ile şüpheli arasında gidip geldiğini belirtmekle yetinelim.” Matbaayı Türklerin daha önceden kullandıkları tesbit edildiğine göre, acaba, aynı insanlar bu aletleri daha sonra niçin kullanmadılar? Kullanmamaları için bir sebep var mıydı? Bizdeki bir kısım yerli ve yabancı yazarlar, buna yine “İslam” demektedirler. Bu iddianın yarı resmi yayınlara girdiği hakkında Lewis’ in adı geçen eserine bakılabilir (s.51).    Matbaaya karşı çıkılması ve bunun İslam’dan kaynaklandığı iddiasının doğru olmadığını N. Berkes de itiraf etmektedir.   Ayrıca şunu da ilave etmektedir:   “(...) Bunlardan çıkaracağımız sonuç şudur: Matbaacılığa karşı konan sınırlamalar şeriatten değil, Osmanlı Devlet sistemine özgü sınırlamalardan gelmiştir. (...) yi bir gelişme sayılan bu iş “şeriat tarafından engellendi” diyerek yargı vermek kolay, fakat her zaman doğru olmayan, bilime aykırı bir tutumdur.”    A. Kabacalı’ nın ifadeleri daha da açıktır: “Matbaanın açılmasına din bilginlerinin karşı çıktığına ilişkin herhangi bir belgeye rastlanmamaktadır.(...) Özellikle topluma zararlı kişilerin uyarılması için, din kitaplarının basılması gereği üzerinde durulmaktadır. Tersini savunan yazarların hiçbiri, tarihi bir kaynak gösterememektedirler.   Bu hususları kavradıktan sonra, Osmanlı, matbaayı niçin geç kullanmaya başlamıştır? Bunun, batıya ve bize ait sebeplerini incelemeye geçebiliriz.   A-BATI’YA AİT SEBEPLER:    1. Böyle bir iddia, geçmişte ve günümüzde, ciddi boyutlara varan İslam ve Osmanlı düşmanlarının çıkardığı bir iddiadır. İddiayı ileri sürenlerin batıya taraftarlıklarından dolayı hemen ‘evet’ denemez.   2. Yukarıda da bir nebze temas edildiği gibi, tarihe, ilme ve Islama taban tabana zıt bu iddiayı, ilk olarak ortaya atan yazar Thomas F. Carter’dir. Buna karşılık bir başka batılı yazar John K. Birge ise bu iddianın doğru olmadığını belirtir. Yazar bu kanaate, İbrahim Müteferrika’nın eserlerini incelemek suretiyle varmıştır.   3. Türkiye’ye matbaa, bütün kaynaklarda ittifakla kaydedildiği üzere İspanya’dan kaçan Yahudi göçmenler eliyle gelmiştir ve ilk basılan kitap 1494 tarihlidir. Bir başka yazar ise, kayd-ı ihtiyatla, “1481 ‘de İstanbul musevileri arasında matbaa kurulmuştu” der. Sadece bir müşahit olarak, yine bir batılının eserinden bir cümle nakledelim. İfadesi aynen şöyle:   “Matbaacılık sanatı onlarda birkaç asırdan beri mevcuttur. Memlekette mevcut matbu kitaplar buna bir delil teşkil etmektedir (...). Bu kâğıt o kadar incedir ki, yalnız bir yüzüne basmak mümkündür.”   Takip eden seneler içinde, önce Rum azınlık, ardından Ermeniler kendi dilleriyle baskı yapmaya başladılar.   4. Aynı tarihlerde, batıda kurulan matbaalarda Arapça harfli kitaplar basılıyordu. Baskı tekniği zayıf ve tashih eden olmadığı için korkunç hatalar oluyordu. Buna rağmen III. Murad, kendi zamanında batıda basılan bu tür kitapların İstanbul’da satılmasına izin vermişti. Üstelik bu izin yabancılar için verilmişti.    5. Hatta bu ferman, H- 996 (M. 1594) tarihinde Roma’da basılan Kitab-u Tahrir-i Usuli’l-Oklid adlı eserin baş tarafına konmuştur.   6. Bu iddiayı günümüzde dile getirenlerin dayandıkları hayal mahsulü bir fermana göre “baskı işiyle uğraşanların katli” emredilmiş. Fermanın tarihi olarak da 1483 verilmektedir. Su fermanın varlığını iddia edenler de yine batılılardır. Böyle bir ferman olamaz. Çünkü ferman eğer Osmanlı için ise matbaa henüz tarafımızdan kullanılmadığı için mümkün değildir. Diğer milletler içinse, onlara zaten izin verildiği için doğru olamaz.   7. Bu fermandan bahis açanlar, II. Meşrutiyet devrinde çıkarılan Tarih-i Osmani Encümeni Mecmuası’nda yazan Karaçun ve Mystakidis isimli iki gayri müslimdir. Katta onlar bile bunun sıhhati (üzerinde durmamışlardır. Aynı mecmuada Efdalettin isimli bir başka yazar ise, bu fermanın, bir vesikaya istinat etmedikçe gerçek kabul edilemeyeceğini yazmıştır.    Yukarıdaki hükmümüzü tasdik eden bir yazarımız şöyle demektedir : “II. Bayezid’ in basım işleriyle uğraşanlar için idam cezası verileceği yolunda bir ferman çıkardığı, Yavuz Selim tarafından da aynı nitelikte bir ferman yayınlandığı öne sürülmüşse de, söz konusu fermanlar bugüne kadar ele geçmemiştir. Aksine II. Bayezid döneminde yahudilerin İstanbul’da ilk matbaayı kurdukları bilinmektedir.”   8- Matbaa mevzuunu doktora tez konusu olarak işleyen araştırmacı Osman Ersoy, bu ferman bahsinden sonra kanaatini şöyle belirtmektedir: “Gerçekten de böyle bir ferman olsaydı, ortada basılmış hiçbir kitabın olmaması icab ederdi. Şunu da ilave edelim ki, Yahudiler, Türkiye’nin birçok şehrinde kitap bastıkları halde bunların sanatını engelleyen hiçbir fermana şimdiye kadar rastlanmamıştır.”    B-BİZDEN KAYNAKLANAN SEBEPLER    1. Matbaanın yeni yeni yaygınlaşmaya başladığı sırada, batının bütün devletlerinin genelinin kültür durumu, Osmanlı halkının kültür durumuyla kıyas kabul etmeyecek kadar düşüktür.   2. Osmanlı’da okuma-yazma oranı ve evlerde kitap bulundurma oranı yine batı ile kıyas edilemez.   Hatta, Anadolu insanının evinde bulunan kitaplar, Batıdaki kralların kitaplıklarında bile yoktur.   3. Matbaa gibi yeni sayılabilecek bir icadın o tarihte kullanımı henüz yaygın değildir. Hem kağıt imali yetersiz ve üstelik pahalıdır, hem de baskı tekniği henüz müstensihlerin (nüshayı elle yazarak çoğaltanlar) yazmalarından çok hızlı değildir. Haliyle, tenkid yine yersizdir.   4. Osmanlı gibi bir sosyal devlet sadece matbaayı değil, aynı zamanda halkının sosyal refahını da düşünmek ve işsizlik gibi bir meseleye karşı da tedbir almak zorundaydı. Bir batılı sadece İstanbul’da, rakam mübalağalı olsa da, 90 bin hattatın olduğundan bahsediyor.   Hattatların dışında kitapla ilgilenen sahhaflar, gezici kitap satıcıları, müzehhip-mücellitler (süslemeciler-ciltçiler) gibi diğer sınıf insanlar da hesaba katılmalıdır. Osmanlı, bu insanların aileleriyle beraber teşkil edeceği, yüzbinlerce insanı düşünmek durumundadır. Zaten Celali isyanlarıyla çalkalanan bir ülkede, idarecilerin, yeni bir gaile açmak istemedikleri açıktır. Osmanlı devlet erkanının matbaaya biraz çekimser kalmasında, o sırada Musevi-Katolik ve Ortodoks üçgeninin hasıl ettiği bir karmaşanın da tesiri olmuştur. Şöyle ki:   İspanya’dan kaçan Museviler, Katolikliği kabul etmeyenler veya geçici bir süre için kabul edenlerdir. İstanbul gibi bir yerdeki özgür havayı teneffüs etmeye başlayınca, hemen matbaa tesis ettiler. Kısa zamanda Osmanlı ülkesinde bulundukları her yerde matbaa kurdular. Zira, oradaki Katolikler, burada da vardı. Matbaa ile onlara meydan okunmuş oluyordu. Buna karşılık, Katolik Ermeniler de altta kalmamak için matbaa tesisine gittiler. Bu Ortodoks Rumları tedirgin etti, onlarda kendi matbaalarını kurdular.   Türkiye’de matbaanın ilk olarak yahudiler eliyle kurulduğunu kaydeden A. Adıvar, şu bilgiyi de ilave eder: “1627 yılında bir Rum papazı da bir matbaa kurmuştur. Bu matbaanın bastığı ilk eser, “Yahudiler Aleyhinde Küçük Risale”dir.”   Sabatay Sevi’nin 1684’de İzmir’ de ortalığı ayağa kaldıran “Mesihlik” iddiası, bir başka sebep olarak zikredilmelidir. Bu sebeplerin hepsini değerlendiren N. Berkes sonucu şöyle özetler:   “...Baskı sanatı Osmanlı tarihinde yalnızca bir din sonucu değil, kısmen teknik, kısmen ekonomik, kısmen de siyasal bir sorun olmuştur. Matbaanın açılmasına ulemanın karşı koyduğuna dair hiçbir kayıt yoktur.”   5- Matbaanın Türkiye’ye girmesinin gecikmesini tenkit edenler şu önemli hususu gözden kaçırıyorlar. 0 günün bilinen dünyasındaki toplam matbaalar, 1494 tarihi itibarıyla 30, 1728 tarihi itibariyle de 89 merkezde kurulmuştur.   1494 yılına kadar ülkelerin matbaa sayıları: Almanya 5, İtalya 7, İsviçre 2, Çekoslovakya 1, Fransa 2, Macaristan 1, Belçika 1 , Polonya 1, İspanya 1, İngiltere 5, Avusturya 1, Danimarka 1, İsveç 1, Portekiz l’ dir. Görüldüğü gibi toplam 14 ülkede, 30 merkezde matbaa tesis edilmiştir.   Bu rakamları, 1728 yılına kadar getirirsek 0 takdirde bu ülkelere, ABD, Hindistan, Çin, Meksika, Romanya, Litvanya, Rusya dahil edilmek kaydıyla rakam 89 olmaktadır. Üstelik bunların da 37 tanesi yine Osmanlı sınırları içindedir.    6. Gerçekte Osmanlı matbaa ile ilgilenmiş, hatta bu hususta araştırmalar dahi yapmıştır. Bunu da, İbrahim Müteferrika’nın, devrin sadrazamına yazdığı, matbaanın önemini anlatan “Vesiletü’t-Tıbaa” adlı arızasından öğrenmekteyiz. Yine, onun ifadesiyle, kağıt ve matbaa fiyatının pahalı oluşu, matbaanın geç kullanılmasına sebep olmuştur.   Yine burada, o dönem Osmanlı ülkesinde yetişmiş teknik eleman ve yeterli kağıt üretiminin olmamasını hatırlamak gerekecektir. İlk kâğıt fabrikası İbrahim Müteferrika’nın öncülüğünde Yalova’da kurulmuştur. Gerçi daha önce Amasya’da ve Bursa’da kağıt imalathanesi vardı ise de kağıt üretimi matbaalara yetmeyecek kadar kısıtlıdır, yetersizdir.   Ayrıca bir de gayri müslim insanlara bizim dini eserlerimizin baskısını emanet etmek ne derece doğru olurdu? Osmanlı devleti bu ve diğer bütün ihtimalleri düşünmüş ve ona göre matbaanın gelişmesinde çok fazla teşvikçi olmamış ve bir sosyal patlamayı böylece önlemiştir.   Burada bir hususa daha açıklık getirmek gerekir diye düşünüyoruz. İnsan mizacı gereği her yeniliği önce şüphe ile karşılar ve menfaatine bakan yönüyle değerlendirir. Toplumlar da böyledir. Belli bir geçmişi, yerleşik bir düzeni ve müesseseleri olan her toplum, alıştığı ülfet perdesini kolay yırtamaz ve yeniliklere hemen adapte olamaz. Osmanlı, bunun istisnası değildir.   AVRUPA’DA MATBAAYA TEPKİLER    Avrupa’da matbaaya değişik tepkiler gelmiştir. Batı bu tepkileri gözardı edebilmek için bunları başkalarına maletmekle kendini temize çıkarmayı uygun bulmuş gibidir. Veya yemekte fazla atıştıran kör gibi, karşısındakini de kendi terazisinde tartmıştır.   Mesela, Fransa’da matbaa yaygınlaşmaya başlayınca, kitapları elle çoğaltan müstensihler, bunları parlamentoya şikayet etmişler, onların şikayetini haklı bulan parlamento, bir müddet matbaaları kapatmıştır.    1476’da İngiltere/westminister’ de ilk matbaayı kuran William Caxton, ilk eserini basması üzerine rahiplerin tepkisiyle karşılaşmış ve dinsizlikle itham edilmiştir. Aynı devirde halk, okuma ve yazmaya düşkün olmasına rağmen, idareciler, matbaacılığa karşı daima düşmanca tavır içinde olmuşlardır. 181 6’da İngiltere’de dantel makinesinin mucidi Heatcoat’ ın Loughborough’ daki fabrikası, elle dantel ören işçiler tarafından yakılmıştır.   İtalya da bu tepkiyi gösterenlerden bir diğer ülkedir. Orada da Urbino kralı Federiqo, basılmış kitabı bulunmaktan utanç duyan biridir.   Rönesans, batıda bilgi ve düşüncenin basım vasıtasıyla yayılmasını teşvik etmiş lakin, hemen her zaman gerek kilise ve gerekse devlet, 16 ve 17. yüzyıllarda basımı köreltmeye çalışmıştır. Basım işi, bir kaç idealist sanatkar aile tarafından desteklenmiştir.   1782’de Fransa’da pekli kumaş dokuyan makinelerin icadını Lyon’ lu işçiler kabul etmemişler, bu makineler ve mucidi aleyhinde miting tertip etmişlerdir. Makinayı tahrip etmek isteyenlerin önüne askerlerle zor geçilebilmiştir.   “Görülüyor ki, Batıda muhtelif devirlerde ve çeşitli sahalarda yenilik hareketlerine karşı direnmeler olmuştur. Sonraki yüzyıllarda bile Avrupa medeniyetinin ne kadar müşkillerle ilerlediği ve taassubun ne derece engel teşkil ettiğine dair çeşitli misaller vermemiz mümkündür.    Bütün milletlerde bu tür vakıalar olmuştur ve bunlar da ‘kültür değişmeleri’ açısından normal karşılanmalıdır.   Yazımızı merhum Ziya Paşa’nın hal-i pür melalimizi tasvir eden şu kıtasıyla bitiriyorum:   İsnad-ı taassup olunur merd-i gayura Dinsizlere tevcih-i reviyet yeni çıktı. İslam imiş devlete pa-bend-i terakki Evel oğul idi iş bu rivayet, yeni çıktı.       Bizde Matbaa ve Gizlenen Gerçekler   Yusuf KARAOSMANOĞLU / Tarih ..sızıntı  sayı 88  yıl 1986   Bulunduğu tarihten bu yana, her geçen gün gittikçe gelişerek bugünkü haline gelmiş olan matbaacılığın tarihçesi çok eskiye dayanır. Matbaacılık hakiki ve en geniş manasıyla her ne kadar hareketli harflerin mucidi sayılan Gutenberg zamanında Avrupa’da başlamışsa da, esasında çok eskiye varan tarihi Orta Asya Türklerine kadar gitmektedir. (1)    Matbaanın keşfedilerek inkişaf edebilmesi için bazı şartların mevcut olması gerekmektedir. Evvela harflerinin adedi çok az olan bir alfabe veya hece yazısının mevcudiyeti şarttır. Böylece, zannedildiği gibi, ideoğrafik bir yazı sistemini kullanan ve binlerce şekilleri içine alan Çin yazısının tab’ının ne kadar zorluklara sebep olduğu bir an düşünülürse matbaayı ilk defa Çinli’lerin bulduğundan şüphe etmek yerinde olur. Yapılan en son tarihi tetkikler Uygur Türkleri’nin XI. asırda matbaayı tanıdıklarını, Çinlilerin de bu tarzdan dolayısıyla malumatları olduğuna ve bu sistemi XI. asır ortasında oldukça ıslah ettiklerini ortaya koyar. 19. asrın son demlerinde Tung-Huang mevki’nin yakınında üstü duvarla örtülü bir mağarada bizim için çok ehemmiyetli olan bir kaç Uygur matbaa harfleri de ele geçmiştir. Yapılan araştırma ise matbaa harflerinin 1209 yılından çok daha öncesine ait olması gerektiğini netice vermiştir. (2) Nitekim matbaanın tarihi ile uğraşan İngiliz bilgini Carter’a göre de yeryüzünde mevcut en eski matbaa harfleri Uygur dilinde olup Türkçedir. (3)    Osmanlı Devleti matbaayı, Avrupa’ da kuruluşundan kısa bir süre sonra tanıma fırsatı elde ediyor. Esasen o günün devletleri arasında her yönüyle güçlü olan Osmanlı Devleti’nin, bu teknik aracın Avrupa’daki gelişmesinden habersiz kalması da zaten düşünülemezdi. (4)    Şimdilik bilinen, İstanbul’un alınışı tarihinden sonra matbaacılığın, bu sanatla ilgilenen Museviler tarafından yurda getirilmiş olmasıdır. İlk matbaa ise Museviler tarafından Il. Bayezid zamanında açılmıştır. (5) Padişahtan alınan müsaade fermanı ile kitaplar 1488’de basılmaya başlanmıştır. Hatta bu basılmış eserlerin kapağında “Sultan II. Bayezid Han’ın gölgesinde basılmıştır” ibaresinin olması, bazı kaynaklardaki, matbaaya Osmanlı padişahlarının cephe aldıklarına dair ileri sürülen fikirlerini çürütmektedir. (6) Özellikle II. Bayezid’in “Kim matbaa ile uğraşırsa idam ederim” şeklindeki bir buyruğu olduğu ifade edilmektedir. Halbuki II. Bayezid zamanında 19, I. Selim zamanında ise 33 kitap basılmıştır. Fatih Sultan Mehmed’in de matbaacılıkla ilgilendiği belirtilmektedir. Tarihçi Mustafa Nuri Paşa’nın (Netayicü’lvuku’at’ta) ifadelerinde de IV. Murad zamanında bir matbaa için izin istenir ve izin alınır. Bundan da anlaşılacağı üzere kitap basma işine ve matbaanın kurulmasına ve gelişmesine Osmanlı Padişahlarının karşı değil bilakis yardımcı oldukları anlaşılmaktadır. (7)    1726 yılında ise esaslı bir şekilde neticeye götüren bir faaliyet; İ.Müteferrika’nın matbaa kurulmasının cemiyete sağlayacağı bütün faydaları etraflıca açıklayan elle yazılmış küçük bir risale’ (Vesiatü’t-Tıbaa) nin elden ele dolaşmaya başladığıdır. Bunu devrin İsveç elçisi Çarleson’un 20 Temmuz 1775 tarihli el yazısı belgesinden anlıyoruz. Bu risale Sadrazam İbrahim Paşa’nın eline geçer. Kendisi böyle şeylere çok meraklı bir vezir olduğu için risaleyi zamanın hükümdarı Sultan III. Ahmed’e sunar. Padişah, bu risalenin kendisini çok memnun ettiğini beyan edip Şeyhülislam Abdullah Efendinin de bu mevzudaki görüşlerini belirtmesini emreder. (8)    Basımevinin açılması için Şeyhülislamın fetva vermesi, Padişahın da ferman çıkarması gerekiyordu. Basımevi işi zaten Padişahın ve Şeyhülislamın desteklediği bir iş olduğu için, fetva da, ferman da kolayca çıktı. Bu ferman daha sonraları padişahın kendi el yazısıyla yazdığı bir hatt-ı şerif ile kesinlik kazanmıştır. Ülkemizde kitap basmanın dine aykırı olduğu iddiasıyla ulemanın matbaa açılmasına karşı geldiklerine dair yanlış bir iddia yayılmıştır. Gerçekte ise ulemadan böyle bir direnme geldiğini gösteren bir delil yoktur. Aksine Şeyhülislam Abdullah Efendi fetvayı hemen vermiş, ulemadan da 11 kişinin (veya 16 kişi - ki bunlar imparatorluğun kanunlarını en iyi bilenlerden) bütün mühim mevzularda olduğu gibi, bu mevzuda da fikirleri alınmıştır ve bunlar bu teşebbüs sahibini takdirle övmüşlerdir. Ayrıca ilk kitabın başına konan “Takriz” ler yazmışlardır. Bu takrizlerde de kitap basmanın dine aykırılığından hiç söz edilmemektedir. (9-10)    Bunun üzerine İbrahim Müteferrika, kısa zamanda matbaayı kurar. Bu çalışmada kendisine 28. Çelebi Mehmet Sait Efendi maddi ve manevi yardım etmiştir. (11) Matbaa açıldıktan sonra da Şeyhülislam Abdullah Efendi İbrahim Müteferrika’ya, basılmasını gerekli gördüğü 2 kitabı da tavsiye etmiştir. (12)    Dikkati çeken bir husus da şudur ki; matbaanın tashih işlerine bakmak üzere ulemadan 3’ü kadı, biri mevlevi şeyhi olan 4 kişinin memur edilmesidir. Matbaa açıldıktan sonra da ulema ocağından bir karşı koyma gelmediği gibi kısa bir süre sonra, çıkan “Patrona ayaklanması” nda da matbaaya karşı bir istek ileri sürülmemiştir. Matbaayı kapatma gibi bir hadise de hiç bir yerde kaydedilmemiştir. (13)    Bunun da ötesinde devlet ricalinden gerekli izin alınırken ayrıca devlet yardımı da sağlanmıştır. Yani devlet hem maddi hem de manevi olarak teşebbüsü desteklemiştir. Nasıl mı? İbrahim Müteferrika’nın yükü az olan bir işe tayin edilmesi, dolayısıyla esas çalışma gücünü matbaacılığa hasretmesinin temini, ayrıca matbaanın bastığı ilk eserin basımı süresince matbaada çalışan işçilere her gün muayyen bir ücret verilmesi, devletin bu işe maddi - manevi yardım elini uzattığını ortaya koyar. (14)    İbrahim Müteferrika kimdir? Menşei ve müslüman oluşu hakkında söylenen şeyler doğru mudur? Bir kalvinist olarak yetiştikten sonra tevafuk ve zaruretlerin zoru altında Türklere Thölköly savaşında esir olmuş ve sırf kölelikten kurtulmak için mi Müslüman olmuştur? Tarih perspektifi içinde meseleyi inceleyecek olursak gerçeğin hiç de anlatıldığı gibi olmadığı açıkça ortaya çıkacaktır. (15)    İbrahim, sadece bir Macar değil Transilvanyalı, yani Osmanlıların ifadesiyle Erdelli’dir. Asıl künyesi bilinmemektedir. Erdel 1559—1671 devresinde Türklerin hâkimiyeti altındayken dünyanın en çok dini fikir hürriyeti bulunan memleketlerinden biriydi. Burada din hürriyeti ve müsamaha rejimi sayesinde 16. yy.’ın II. yarısında ilmi ve dini münazaralar cereyan ediyordu. Hem de Türk paşasının reisliği ve hakemliği altında... Tartışmaların başlıca mevzularını ise İncil’de Teslis fikrinin olup olmadığı ve İsa’nın (s) Tanrı veya insan şahsiyeti olup olmadığı teşkil ediyordu. Yapılan araştırmalar bize İbrahim Müteferrika’nın bir kalvinist değil unitarian (*) olduğunu ve unitarian okulunda okuduğunu ortaya koymuştur. Buna en büyük delil yukarıdaki Teslis doktrini aleyhindeki şiddetli hücumlarıdır. (16) İbrahim Müteferrika’nın köle değil, esir bile olduğundan bizi ciddi şekilde şüpheye düşüren en kuvvetli delil ise, İbrahim Müteferrika’nın katıldığı iddia edilen “Thölköly Savaşı’nın gerçek mahiyetidir. “Silahtar Tarihi”nin bu mevzuda verdiği malumatta; Erdelli’leri kurtarmak gayesi güdüldüğü için bu kimselerin derhal serbest bırakıldığı ve hatta Miri’den kendilerine yardım yapıldığı hakikatinden yola çıkarsak İbrahim Müteferrika’nın esir alınıp İstanbul’a köle olarak götürülerek satıldığını kabul etmek bütün bütün zor olacaktır. (17) Zaten İslamiyeti az çok tanıyan İbrahim’in, Habsburg’ların yönetimi altında yaşamaktansa Osmanlılığa geçerek müslüman olduğu apaçıktır. (18) O’nun ilmi hayatına göz attığımızda ise O’nun gerçekten müsbet ilimlerde münazaralara katılabilecek bir olgunlukta olduğunu görürüz. Bunun yanında İbrahim Müteferrika’yı müşahedeleriyle Türk tekâmül tarihinin ilk öncü düşünürü olarak da kabul edebiliriz. (19)    Bütün bunların yanında, günümüze kadar, matbaanın Türkiye’ye geç girmesi ile ilgili olarak çeşitli fikirler ileri sürülmüştür. İleri sürülen bu görüşler birçok yönleri ile eksik kalmıştır. (20)    Matbaanın Türkiye’ye geç girmesinin sebeplerinden birisi, bizzat İslam dininin kendisi olduğu, hâkim bir görüş olarak zaman zaman ileri sürülmüştür. Ancak bütün bu iddalar yersiz olup hiçbir ilmi değer taşımamaktadır. Zira İslam-Türk   Kültür ve Medeniyet tarihinin derinliklerine nüfuz ederek muhtelif devirlerdeki devrini yakınen tetkik edersek, İslamiyet’in, bilginin üstünlüğü hakkında veciz esaslar ortaya koyduğunu ve her zaman ilerlemeyi teşvik etmiş olduğunu görürüz. Bu dinin kendi Peygamberine (ASM) ulaştırdığı ilk emri “OKU.. !“ olması ve Peygamberleri’nin (ASM) mealen “Hem dünyayı hem ahireti dileyen ilme sarılsın.”, şeklindeki beyanları bunu açıkça ifade eder. İlme, müsbet dünya görüşüne ve ilerlemeye müstesna bir ehemmiyet vererek her halükarda cemiyetlerin, fertlerin fikri gelişmelerini teşvik etmiş olan İslamiyet’in matbaa teşebbüsünü dine aykırı bularak reddetmesi düşünülemez. (21) Şu halde matbaanın açılması hadisesi din tartışmaları gibi bir hadise değildir. Aksine, iyi bir gelişme sayılan bir iş “Din tarafından engellendi” diyerek kasıtlı bir hüküm vermek kolay, fakat hiçbir zaman doğru olmayan hem de ilim ve tarihe aykırı bir tutumdur. (22)    Osmanlı İmparatorluğunun, çeşitli müesseseleriyle çöküş devrine kadar, Batı’ya karşı siyasi, askeri, fikri ve iktisadi üstünlüklerini kabul ettirmiş olması, batıdan kendisi için müsbet manada da olsa faydalanmak ve hükümlerine boyun eğmek Osmanlı cemiyetine son derece ağır gelmiştir. Sadece matbaa değil, diğer müsbet medeniyet mahsüllerinin ve teknik keşiflerin benimsenmesine karşı olan bu yöndeki direnişin sebebi kendiliğinden açıklık kazanır. Yani bu bir kitle direnişi, bir milletin gururu ve yenilmezlik fikrinin bütün hücrelerine işleyişinin neticesidir.   Bu durumda muayyen bir nizama ve dünya görüşüne sahip o devir insanının, Hıristiyan âleminden gelen her çeşit hareketi, hoş karşılamayarak ona karşı çıkışını, o devrin şartları içinde tabii görmek icab edecektir. (23)    Bir başka sebeb de; o devrin yaşama nizamında mühim bir yer tutan, kaynağını dini ve milli an’anelerden alan eski esnaf ve zanaat teşekküllerinin durumu olmuştur. eski cemiyet hayatımızda her çeşit esnaf ve zanaatkar, loncalara ayrılmıştı. Bu loncalara bağlı bulunan hattatlar ve müzehhibler, matbaanın Türkiye’ye sokulması teşebbüsü karşısında haklı olarak meslek ve geçimlerini kaybetmek, korkusuyla direnmişlerdir. (24) Fakat matbaada “ulümu aliye’ye” ait kitapların basılmaması Kur’an, tefsir, hadis ve fıkıh ile ilgili eserlerin hattatlara bırakılması, hattatların geçimini sağlayacak geniş bir alanı bıraktığından, hattatlardan gelmesi beklenen karşı koyma büyük bir mesele durumuna düşmemiştir. (25)    Bütün bunlardan ayrı olarak yazma kitap müslüman-Türk’ün benliğinin kudretini ortaya koymak ve O’nun zevkinin inceliğini, bütünlüğünü meydana çıkarmak bakımından da ayrı bir değer ölçüsüne sahiptir. Dolayısıyla bizde yazma kitaba karşı duyulan alaka ve rağbet çok fazladır. Ceddimiz, basma kitabın okunmasının daha kolay olduğunu kabul etmekle beraber, yazma kitabları en güzel basma eserlere uzun zaman tercih etmiştir. İşte bu gibi sebeplerden ötürü, matbaa önceleri hoş görülmemiş ve netice olarak da geç benimsenmiştir. (27)    Ancak bu bizde olduğu gibi Avrupa’da da aynı tepkiyi görmüştür. Hatta öylesine ki, Jacob Burckhadt’ın “İtalya’da Rönesans Kültürü” adlı eserinde belirttiği gibi “... Eserin muhtevasına duyulan saygıyı mümkün olduğu kadar asaletli süslemelerle ifade etmek zihniyetinin hakim bulunduğu bir sırada birden bire ortaya çıkan basılmış kitaplara karşı, başlangıçta gösterilen çekingenlik ve mukavemeti tabii görmek lazımdır. Urbino hükümdarı Federigo, basılmış bir kitap sahibi olmaktan utanç duyardı.” demektedir. (28)    Bunun yanında, Osmanlı Devleti’ ne matbaanın ilk girdiği yıllarda sınırları dahilinde yabancı dil ve dinde matbaa ile kitap basılmasına müsaade ederken İspanya’ da kral Ferdinand ve kraliçe Isabelle her yerde toplattıkları Arapça yazma ve Yahudilerin basma ve yazma eserlerinden oluşan yığınları yaktırıyordu. Aynı yıllarda birçok müstakil Avrupa şehrinin hakimleri de İncil’e muhalif diye matbaayı şehirlerine sokmuyorlardı. Bu haller iki din ve iki medeniyet arasındaki anlayış ve insanlık telakkisi farklarını açıkça gösteren, üzerinde durulması gereken örneklerdir. (29)    Aynı şekilde “Hümanizma ve Rönesans” bilgi ve düşüncesinin basım vasıtasıyla yayılmasını teşvik etmişse de gerek kilise, gerek devlet işlerinin başında bulunanlar bundan korkarak basımı körletmeğe ve yalnız din ve iptidai bilgi kitaplarına hasretmeye çalışmışlardır. 16. ve 17. yy.da basım ancak birkaç sanatkâr aile tarafından desteklenerek, baskı altında güçlükle ilerleyebilmiştir.   Bunun yanında, muhtelif devirlerde ve çeşitli sahalarda batıda yenilik hareketlerine karşı direnmeler olduğunu görürüz. Öyle ki ilmi zihniyetin ve yeni keşiflerin son derece geliştiği yüzyıllarda bile Avrupa medeniyetinin ne kadar müşküllerle karşılaşarak ilerlediği ve taassubun ne derece kuvvetli bir engel teşkil ettiğine dair çok çeşitli misaller vermek mümkündür.   Mesela 1782’de Fransa’da ipek dokuyan makineli tezgahların mucidi Jacouard bu icadından ötürü Lyons’lu işçilerin öfke ve kinini kazanmış, işçiler kendisine karşı birleşerek Place des Terreaux meydanında büyük bir miting tertiplemişler ve burada icad edilen makinenin tahrip edilmesi yolunda ortak karar almışlardır. Fakat bizde, yeniçeri ayaklanmalarında bile, böyle birşeye rastlanmamıştır. Matbaanın yıkılması yolunda ulemaca tepki gösterildiği şeklinde haberlerin doğru olmadığı da vesikalarla sabittir.   1816’da ise İngiltere’de dantel makinesinin mucidi Heatcoat’ın Laughborough’daki fabrikası elle dantel ören işçiler tarafından yakılmıştır.   Bizim belirtmek istediğimiz husus, her cemiyette ve her devirde yenilik hareketlerine, başlangıçta bir karşı koymada bulunulduğudur. Bunu da cemiyetlerin kültür değişmeleri açısından tabii karşılamak icab edecektir. (30)    Bütün bunlar bize gösteriyor ki; tarihi hakikatlerin tarih süzgecinden geçirilip, tarih perspektifi içinde, gerçeklere sadık kalınarak incelenmesi neticesinde hakikatin ayan beyan ortaya çıkacağıdır. Bütün münevver ve eğitimcilerin bu gerçeğe sadık kalarak nesillere hakikati öğretmesi temennisiyle...     (*) Unitarian: Unitarianizm: Teslis aleyhtarlığı— Tanrı’nın tek olduğu, İsa'nın tanrı olmayıp insan olduğu- Hıristiyanların İsa'ya (s) tapmasının Hıristiyanlığın mukaddes kitabına aykırı olduğu— Teslis fikrinin İncil'de bulunmadığı ancak Katolik kilisesinin İncil'i tahrip etmesinin mahsülü olduğuna dair fikir ve inanış.    __________________   LİTERATÜR:    1,3,14,20,21,23,24,26,27,28,30:... BİN ARK, İsÂmet; Eski Kitapçılık Sanatımız, Ank. 1975, ss. 58-83 2: Prof Dr. TH. Bossert; II. Türk Tarih Kongresi (İst. 20-25 Eylül 1937), Türk Tarih Kurumu Yay. ist. 1943, SS. 421-438 4,7:... BERBEROĞLU, A-KUTLU, İ: KütüphaÂne Bilgisi, Kütahya 1977, 55.11-17 5,9,12, 13,18,22,25:... BERKES, Niyazi; Türkiye' de Çağdaşlaşma, Ank. 1973 l.Baskı SS.47-59 6,29: RIZA, Ahrnet; Batının Doğu Politikasının Ahlaken İflası, Tere: Ziyad Ebüzziya, ist. 1982, SS.119 8,10,11:... ÇARLESON, Edward: ibrahim MüteÂferrika Basımevi ve Bastığı ilk Eserler. Tere: MusÂtafa Akbulut, DTCF Basımevi. Ank. 1979SS.9-15 15,16,17,19:... BERKES, Niyazi; Belleten, Cilt XXVI, Sayı 104, Türk Tarih Kurumu Yay. Ank. 1962 SS. 715-737. ERGü RBÜZ, Şefik: Matbaacılık Tarihi, izmit, 1947. 55. 19-23 Y-Sirnonf, Aladar: ibrahim Müteferrika; Türkiye'Âde Matbaacılığın banisi, Tere: Faruk Yener. Başbakanlık Yay. No: 14 Ank. 1945.    ***   İlk Türk matbaacısı İbrahim Müteferrika’dır. Lale devri olarak bilinen dönemde 1726 yılında ilk Türk Matbaası kurulmuştur. Ülkemize matbaanın bu kadar gecikmesinin nedenleri dinsel tutuculuktan ziyade toplumun bu yönde bir isteğinin olmayışı, okur yazar oranının yüksek olmayışı, okuma alışkanlığının kazanılmamış olması, hattatlığın yaygın bir meslek oluşu ve matbaa için gerekli alt yapının hazır olmayışıdır.       Matbaa’nın Türkiye’ye geç gelmesinin nedeni ‘gavur icadı’ olması mı?          Matbaa, insanlık tarihinin en önemli buluşlarından biridir. Matbaa sayesinde yazılı eserlerin kopyaları daha hızlı bir şekilde çoğaltılabilmişti. Çünkü bir bilginin varlığı kadar onun yaygınlaştırılması ve geniş kitlelere ulaştırılabilmesi de oldukça önemliydi.          Bugün matbaanın tarihteki önemine değinmek pek de ilgi çekici gelmeyebilir. Zira günümüzde bilginin paylaşılabilmesine olanak sağlayan o kadar çok kitle iletişim araçları var ki; matbaanın diğer deyişle basılı yayının etkisi her geçen gün daha da arka planda kalmakta.         Ancak ‚matbaanın bulunuşu ve kullanılmaya başlanması’ günümüz tarihçileri arasında hep bir tartışma konusu olarak sıcaklığını korumuştur. Matbaanın işlevinden ziyade Osmanlı Devleti’nin batı devletlerine nazaran matbaayı neden geç kullanmaya başladığı sorusu birçok araştırmaya konu edilmiştir. Osmanlı’nın matbaayı ‚gâvur icadı’ diyerek ülkeye sokmadığı yönünde iddialar ortaya atılmış ve hatta bu iddialar üzerinden de Osmanlıya gerici damgası vurulmaya çalışılmıştı.          Bu sorunun cevabını aramadan önce bir kaç önemli hususu hatırlatmakta fayda var. Basım teknikleri ilk olarak uzak doğuda geliştirilmeye başlanmış ancak günümüzdeki kullanımıyla modern matbaacılık ilk olarak Avrupa’da 1450'de Johannes Gutenberg tarafından geliştirilmiştir.  Tarihçi Yazar Dr. Erhan Afyoncu, iddiaların aksine matbaanın Gutenberg'in 1450'li yılların başında icadından kısa bir süre sonra Osmanlı topraklarına geldiğini ifade ediyor. ‚İstanbul'da 1493'te Yahudiler, 1567'de Ermeniler, 1627'de de Rumlar ilk matbaalarını açtılar. İlk Türk matbaası ise ancak 1727'de kuruldu. 1727'ye kadar da matbaa kurmak için herhangi bir teşebbüs yapılmamıştı.’         Afyoncu, Türkler tarafından matbaanın neden geç kullanılmaya başladığı sorusuna ise farklı bir yaklaşım getiriyor. İşte Matbaa’nın Osmanlı’daki seyri:      Macar asıllı bir Hıristiyan iken Müslümanlığı kabul edip, Osmanlı hizmetine giren İbrahim Müteferrika, 1720'li yıllarda bir matbaa kurmak için uğraşıyordu. İbrahim Müteferrika ile Mehmed Said Efendi'nin işbirliği yapması sonucu 1727 Temmuz başlarında Sultan Üçüncü Ahmed'in fermanı ve Şeyhülislam Yenişehirli Abdullah Efendi'nin fetvasıyla ilk Türk matbaasını kurma izni alındı. İbrahim Müteferrika ve Yirmisekiz Çelebizade Mehmed Said Efendi tarafından Müteferrika'nın Yavuz Sultan Selim semtindeki evinde kurulan matbaanın ilk kitabı, basımı 1729'un ilk aylarında tamamlanan Vankulu Lugati'ydi.     Matbaanın kurulmasında ve daha sonraki yıllarda çalışmasında en büyük sıkıntı kalifiye eleman bulamamaktan ileri geliyordu.    Müteferrika, ölümüne kadar matbaada 17 kitap bastı. Matbaanın ilk iki kitabı 1000 adet, üçüncüsü 1200 adet basıldı ancak sonrakilerde bu sayı 500'e indi. Baskı sayısının azalmasında kitapların satılmamasının önemli bir rolü vardı. Satılan kitaplar İbrahim Müteferrika'nın gayretleri sayesinde satılmıştı ve kitapların bir kısmını da Avrupalılar almıştı.     İbrahim Müteferrika 1747'de öldü. Onun ölümünden sonra matbaanın işletme izni Rumeli kadılarından İbrahim Efendi ile Anadolu kadılarından Ahmed Efendi'ye müştereken verildi. Bu ikili matbaada sadece bir kitap basabildiler. Talebin olmaması ve halkın ilgisizliği sebebiyle işi bıraktılar. 1757'de basılan kitap da İbrahim Müteferrika tarafından basılan Vankulu Lugati'nin ikinci baskısıydı. Yeni bir kitap değildi. Matbaa uzun bir sessizlik dönemi geçirdikten sonra tekrar 1784'te açılabildi.            GELDİ DE NE OLDU?      Osmanlı tarihindeki üzerinde düşünülmeden tartışılan konuların en başta geleni, matbaanın Türkiye'ye neden geç geldiğidir. İstanbul'da bulunan 90 bin hattatın matbaanın gelmesine engel olduğu anlatılır. Bu bilgi üzerinde araştırma bile yapılmadan bir an düşünülse, böyle bir şeyin mümkün olamayacağı rahatlıkla anlaşılır. Bırakın 90 bin hattatı, İstanbul'da bu kadar esnaf bile yoktu.     Matbaanın geç gelmesiyle ilgili bir diğer yorum ise Osmanlıların matbaayı günah ve haram diye geç kabul ettiğidir. Son zamanlarda, bu yüzden "Keşke Müslüman olmasaydık, matbaayı daha erken kullanmaya başlardık" yorumları bile yapıldı. Hâlbuki matbaanın geç gelişinde Müslümanlığın rol oynadığına dair elde hiçbir delil bulunmuyor. İlk Türk matbaasıyla ilgili yapılmış bilimsel araştırmalarda da böyle bir ifadeye rastlanmaz.     İbrahim Müteferrika'nın matbaayı kurmasından önceki yıllarda matbaa kurmak için herhangi bir teşebbüs ve matbaa aleyhinde herhangi bir faaliyet de olmamıştır. Matbaaya, dini engel olduğunu iddia etmek tamamen ideolojik bir yorumdur.     Matbaanın niçin geç geldiği tartışılırken, "Geldi de ne oldu?" sorusu meseleyi rahatlıkla çözüme kavuşturur. Türkiye'ye matbaanın geç girişi hep tartışıldı, fakat matbaanın gelişinden sonra ne olduğu üzerinde fazlaca durulmadı. Matbaanın kurulmasından, İbrahim Müteferrika'nın ölümüne kadar geçen 20 yıllık dönemde Müteferrika'nın gayretleriyle 17 kitap basıldı. Müteferrika'nın ölümünden sonra ise yalnızca bir kitap basıldı ve matbaa 27 yıl faaliyetine ara verdi.Bu durum matbaanın kurulmasının yanı sıra faaliyetinin de tamamen İbrahim Müteferrika'nın gayretleriyle yürüdüğünü, ancak buna karşılık toplumda kitap basımına fazla bir rağbetin olmadığını açıkça gösteriyor. 18. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu'nda basılan kitap çeşidi 50'yi bulmazken, aynı asırda Japon kalkınması henüz başlamamışken Japon'da 10 bin çeşit kitap basılmıştı. Üstelik bu yüzyılda Avrupa'da basılan kitap çeşidi de Japonya'dan çok daha fazlaydı. Bırakın 18. yüzyılı, matbaanın yeni icat edildiği 15. yüzyılın ikinci yarısında Avrupa'da basılan kitap sayısı 30-35 bindi.            TOPLUMUN TALEBİ YOK      Türkiye'ye matbaanın gelişi ele alınırken toplumsal talebin ve altyapının ne ölçüde olduğunun iyice incelenmesi ve bunun gecikmeye ne kadar tesir ettiğinin belirlenmesi, bu konuyu daha iyi açıklar. Yoksa matbaanın açılmasına, üzerinde düşünülmeden hiçbir zaman olmamış 90 bin hattatın veya Müslümanlığın engel olduğunun iddia edilmesi bu konuyu izah etmediği gibi, boş tartışmalara sebep oluyor.     Bence matbaa, Türkiye'ye okumayı sevmediğimizden geç geldi. Geldikten sonra da okumaya yine ısınamadık. Günümüzde bile kitapla aramız iyi değil.     .***     MATBAANIN OSMANLI DEVLETİNE GEÇ GELMESİNİN SEBEBLERİ * İslama karşı çevreler kasıtlı olarak, “İslâm’ın yeniliğe, gelişmeye engel olduğunu” iddia ederek, matbaanın da ülkemize geç gelmesine dinimizin engel olduğunu iddia ederler. Bu İslâmiyet’i “gerici, ilme set çeken bir din” olarak gösterme gayretinden başka bir şey değildir. Matbaanın Osmanlılara girmesine Sultan lll.Ahmed zamanında Şeyhülislâm Abdullah Efendi bizzat fetva vermiş ve matbaanın biran önce kurulmasına teşvik etmiştir. * Burada Osmanlıya matbaanın girişi üzerinde duralım. Osmanlıya matbaanın geç geldiği doğrudur. Bunun elbet bir kısım sebep ve gerekçeleri vardır. Yalnız şunu hemen belirtelim ki, Osmanlılarda ilk kurulan matbaa İbrahim Müteferrika’nın kurduğu matbaa değildir. Azınlıklardan Yahudiler 1495’te Selanik’te 1505 ve daha sonraki tarihlerde İstanbul’da birçok matbaa kurmuşlardı. 16. Yüzyılda Musevilerle birlikte Rum, ermeni, Romen gibi azınlıkların da matbaaları vardı. Bunlara en küçük bir müdahale dahi yapılmamıştı. Fakat ilk resmî matbaayı kurabilmek için daha çok beklemek gerekecekti. Bunun en önemli sebebi imparatorlukta bir hattatlar ordusunun bulunuşuydu. Sadece İstanbul’da 90 bin hattat vardı. Matbaanın yapacağı işleri onlar fazlasıyla görebiliyor. Onun için de matbaaya ihtiyaç duyulmuyordu. Mesele tamamen ekonomikti. Böylece bir anda matbaaya geçiş bu kadar insanın aç ve işsiz kalması demek olurdu. O tarihlerde yapılan divitle kalemin sembolik cenaze merasiminde, hattatların açıkça işsiz kalacaklarını ilân edişleri de bu gerçeğin dile getirilmesinden başka bir şey değildir. Gerçek bu olunca meseleyi taassuba dayandırmak insafla bağdaşmaz. Ayrıca 3. Murad zamanında yurt dışında basılmış Osmanlıca, Arapça, ve Acemce eserlerin Osmanlı ülkesinde serbestçe satılışı, üstelik azınlıkların matbaalarına ses çıkarılmayışı işin kökeninde taassup olmadığının açık delillerindendir. * İslâm dîninden haberi olmıyan fen taklîdcileri, fen yobazları, gençleri aldatmak, dinden çıkarmak için yalan ve iftirâlarla saldırıyorlar. Din adamlarına yobaz, gerici diyorlar. Din adamları, fen düşmanıdır diyorlar. İslâm kitâblarını okuyan, islâm dîninin ileri, üstün bilgilerini anlıyan, insâflı bir fen adamı, bu yalanlara aldanmaz. Onların kötü niyyetlerini, dost görünen sinsi düşman olduklarını hemen anlar ise de, din bilgisi az olan, ana baba yuvasından bilgi almayan zevâllılar, bu alçakların tuzaklarına düşmekde, felâkete sürüklenmekdedir. Mekteb çocuklarını, (Avrupada matba’a yapılırken, kitâblar basılırken, bizdeki sarıklı, sakallı, kara kafalılar, matba’a günâhdır, gâvur îcâdıdır diyerek yapdırmadılar. Yıllarca geri kalmamıza sebeb oldular. Müslimânlık, çöl kanûnu, türklüğe çok zarârlı oldu) diyerek, dinsiz, îmânsız yetişdirmek istiyorlar. İslâm düşmanlığı aşılıyorlar. İslâmiyyete, ilm, fen, ahlâk yolundan saldıramadıkları için, böyle alçakça yalanlar düzüyorlar, körpe dimâgları zehrliyorlar. Her iftirâları gibi, bu sözlerinin de yalan olduğu meydândadır. Kara zihniyyet dedikleri islâm âlimlerinin en yüksek temsîlcileri olan Osmânlı şeyh-ul-islâmlarından elliyedincisi, Yenişehrli Abdüllah efendi “rahmetullahi teâlâ aleyh”, matba’a açmak, kitâb basmak için kendisine soruldukda, bakınız nasıl cevâb vermişdir: İbrâhîm-i Müteferrika adındaki Macar asllı bir müslimân, İstanbulda 1139 [m. 1725] de ilk matba’ayı kurmak isteyince, şeyh-ul-islâma soruluyor: (Kitâb basma san’atını iyi bildiğini söyliyen bir kimse, lügat, mantık, astronomi, fizik ve benzerleri âlet ilmleri kitâblarının harflerini ve kelimelerini birer kalıba çıkarıp, buradan kâğıdların üzerine basarak, bu kitâbların benzerlerini elde ederim dese, bu kimsenin böyle kitâb basmasına islâmiyyet izn verir mi?). Şeyh-ul-islâm Abdüllah efendi, cevâbında: (Kitâb basma san’atını iyi bilen bir kimse, bir kitâbın harflerini ve kelimelerini birer kalıba çıkarıp, buradan kâğıdlara basmakla, bu kitâbdan az zemânda kolayca, çok sayıda elde ediyor. Böylece çok ucuz kitâb yazılmasına sebeb oluyor. Fâideli bir iş olduğundan, islâmiyyet bu kimsenin bu işi yapmasına izn verir. Kitâbda yazılı ilmi bilen birkaç kişi, önce kitâbı tashîh etmelidir. Tashîh etdikden sonra basılırsa, güzel bir iş olur) buyurmuşdur. Bu cevâb, (Behcet-ül-fetâvâ) kitâbının (Hazar ve lebs) faslında yazılıdır. İslâm dîninin ilme, fenne nasıl kıymet verdiğini göstermekdedir. Matba’a 851 [m. 1447] de, makinaları ise, 1192 [m. 1778] de keşf edildi. Kâğıd 130 [m. 747] de keşf edildi. ********* Matbaanın Osmanlıya geç girmesinin sebeplerinden birisi bizzat İslam dininin kendisi olduğu, hakim bir görüş olarak zaman zaman ileri sürülmüştür. Ancak bütün bu iddialar yersiz olup hiçbir ilmî değer taşımamaktadır. Zira İslam-Türk kültür ve medeniyet tarihin derinliklerine nüfuz ederek muhtelif devirlerdeki devrini yakînen tetkik edersek, İslamiyet’in, bilginin üstünlüğü hakkında veciz esaslar ortaya koyduğunu ve her zaman ilerlemeyi teşvik etmiş olduğunu görürüz. Bu dinin kendi peygamberine (ASM) meâlen “Hem dünyayı hem ahireti dileyen ilme sarılsın.” Şeklindeki beyanları bunu açıkça ifade eder. İlme, müsbet dünya görüşüne ve ilerlemeye müstesna bir ehemmiyet vererek her halükârda cemiyetlerin, fertlerin fikri gelişmelerini teşvik etmiş olan İslamiyet’in matbaa teşebbüsünü dine aykırı bularak reddetmesi düşünülemez. Şu halde matbaanın açılması hadisesi din tartışmaları gibi bir hadise değildir. Aksine, iyi bir gelişme sayılan bir iş “ Din tarafından engellendi” diyerek kasıtlı bir hüküm vermek kolay, fakat hiçbir zaman doğru olmayan hem de ilim ve tarihe aykırı bir tutumdur. Avrupa kültür tarihinde dönüştürücü bir rol oynadığı düşünülen matbaanın Osmanlı topraklarında epey farklı bir serüveni olmuştur. Ancak bu farklılık pek çok kişinin sandığı gibi matbaanın Osmanlı kitap dünyasına iki buçuk yüzyılı aşkın bir “gecikme”yle girmesine indirgenemez, indirgenmemelidir de. Öncelikle, matbaanın Osmanlı kültür hayatına ilk olarak 1726′da, İbrahim Müteferrika’nın çabalarıyla girdiği pek sık tekrar edilen, ancak hiç de doğru olmayan bir klişedir. Bu klişenin bu kadar tutmasının sebebi “Osmanlı”nın çok yanlış bir şekilde Müslüman Osmanlılar’la bir tutulmasından ileri gelir. Oysa bu dar çerçeveyi bırakıp Osmanlı toplumunun çok dilli, çok dinli yapısı dikkate alındığında ortaya çok daha karmaşık bir hikaye çıkar. Gerçekte, matbaanın Osmanlı topraklarına girmesi ilk olarak 1494′de Osmanlı topraklarına İspanya’dan göç eden Seferad Yahudilerin İstanbul’da bir matbaa kurmasıyla gerçekleşir. Bu matbaayı 1527′de o zamanlar yoğun bir Yahudi yerleşmesi haline gelen Selanik’te bir matbaa ve 1530′da yine Istanbul’da bir başka matbaa izler. Bu matbaalarda İbranice ve Latince, ağırlıklı olarak dini kitaplar, ama bunların yanısıra lugatler ve tarihler de basılır. İstanbul’daki ilk Ermeni matbaası ise 1567′de kurulur ama ancak kısa bir süre faaliyet gösterir. Bundan kısa bir süre sonra, 1587′de, Venedik’te yerleşmiş Ermenilerin kurdukları matbaa daha uzun ömürlü olur. Yine de Ermenice matbu kitapların manastırlarda çoğaltılan yazma kitaplara göre önem kazanması, ancak 18. yüzyılda, yeni teknolojilerle İstanbul’da tekrar Ermenice bir matbaa kurulması ve İstanbul’un Ermeni basım hayatının merkezi olmasıyla gerçekleşir.   Benzer şekilde, Rum Ortodoks cemaatinin matbaa serüveni de Latinlerin idaresi altında yaşayan Rum Ortodoksları arasında başlar; Rumca basılan ilk eser 1509 tarihli olmakla birlikte İstanbul Rumlarının Londra’dan getirttikleri aletlerle başkentte bir matbaa kurmaları 1627′yi bulur.   Osmanlı Devleti’ne matbaa 1727 yılında değil, daha erken tarihlerde gelmişdir. Müslümanların eserlerini basdıkları ilk resmî matbaanın tarihi 1727 dir. ancak yahudiler 1488 yılından itibaren, ermeniler 1567 yılından itibaren, rumlar da 1627 yılından itibaren, matbaalarını kurmuşlardır. hatta ll.Bayezid zamanında 19, yavuz sultan selim zamanında 33 kitap basılmıştır. bu kitapların üzerinde, “ll.Bayezid’in himayelerinde basılmışdır.” ibaresi yer almaktadır.   lll.Murad, Arap harfleriyle basılan Geometriye dair Usul’ül- Oklidis kitabının serbesce satılması için 996/1588 tarihli fermanla izin ve müsade vermişdir.   lV. Murad zamanında İstanbul’da bir matbaa kurulması için istendiği ve bu iznin verildiğini Mustafa nuri paşa kaydederken, Enderun tarihçisi Ata da, ilk resmî matbaa teşebbüslerinin lV. Murad zamanında başladığını ve ancak netice 1727 yılında ulaşıldığını anlatmaktadır. Bu bilgiler, osmanlı padişahlarının matbaa aleyhinde oldukları görüşünü reddetmektedir. o halde, osmanlı devletindeki matbaanın değil, belki resmî matbaanın kuruluşunun tarihi 1727 dir. yoksa matbaa Avrupada Gutenberg tarafından kurulan müesseseden 33 yıl sonra osmanlı ülkesine girmiş ve çok sayıda kitap da basılmışdır. Kısaca Arap harfleriyle olmak üzere XV. asırdan itibaren İstanbul’da, Halep’de ve 1514 den itibaren de bazı Avrupa şehirlerinde kitablar basılmışdır.   Netice olarak, matbaa 272 sene değil 33 sene sonra osmanlı devletine girmişdir. Ancak resmî matbaanın kurulması ve kitap basılması, zikredilen sebeplerle maalesef 200 yıl veya düzenli matbaa hesaba katılırsa 272 yıl gecikmişdir. Televizyonun Türkiye’de ve hem de 20. Yüzyılda elli sene geciktiği ve internetin ancak 20 yıl gecikmeyle ülkemize girdiği, belli sebeplerle nasıl açıklanıyorsa, matbaanın gecikmesi de öylece açıklanabilir. Yoksa islamiyetin ilme ve teknolojiye karşı çıkma iddialarıyla bunun ilgisi yoktur.   İslamiyetin bilimsel gelişmeleri teşvik etmesi sonucudur ki, bugün pozitif bilim dediğimiz sahanın öncüleri hep müslümanlar olmuşlardır. Beyruni, Dünyanın döndüğünü Galile’den 600 sene önce eserlerinde yazmıştı. Newton’dan 600 sene önce dünyanın çapı hesaplanmıştı. Battani 10. Yüzyılda Trigonometrinin kaşifidir. Sinus, cosinus’u ilk kullanandır. Ebu’l Vefa trigonometri’ye tanjant-cotanjant, sekant gibi terimleri kazandırmıştı. Mağribi ise Pascal’dan 600 sene önce Pascal üçgenini bulmuştu. İbrahim Heysem optik ilmini 11. Yüzyılda kurduğunda Avrupa pislik içindeydi. Ali b. Abbas 10 yüzyılda dünyada ilk kanser ameliyatını yapan kişi olarak tarihe geçmişti.   Bütün bu alimlerin kaleme aldığı eserler kolayca çoğaltılsın diye 800 yılında Bağdad’da büyük bir kağıt fabrikası kurulur. Abbasi Halifesi Me’mun döneminde Bağdad’da Daru’l Hikme isimli kültür yuvasında bir milyondan fazla kitap vardır. 891’de bir gezgin sadece Bağdad’da 100’den fazla halka açık kütüphane olduğundan bahseder. 10. Yüzyılda Irak’taki küçücük Necef şehrinde 40 bin kitap bulunuyordu. İslamiyetin hüküm sürdüğü en uç nokta olan Endülüs İspanyasında Cordoba şehrinde 400 bin ciltlik bir kütüphane vardı ki bu tarihten tam 400 sene sonra Fransa kralı Charles Sage, namı diğer bilgiç Şarl sadece 900 kitap toplayabilmişti. Tarihin en büyük kütüphanesi Kahire’de … yıllarında kurulmuştu. 6 bini matematik olmak üzere 1.600.000 ciltlik bir hacme sahipti. Bütün bu kitaplar hattatlar tarafından elle yazılarak çoğaltılıyordu ki, halkın bilgi seviyesini bir düşünün.   Gelelim kendi tarihimize… Selçuklu döneminde modern üniversiteler kurulmuştu. Bunlardan en meşhuru Sultan Sencer zamanında Bağdad’da kurulmuştu. Nizamiye medreseleri adı altında fakülteler zinciri kurulmuş ve başına da büyük İslam Alimi İmam-ı Ğazzali hazretleri getirilmişti. Bu medreselerde astronomi, anatomi vb. bilimlerin yanısıra dini bilimler de öğretiliyordu. Bizzat İmam-ı Ğazzali hazretlerinin eserlerinden anladığımız kadarıyla güneşin büyüklüğü, dünyanın yuvarlak oluşu ve döndüğü o zamanlar herkes tarafından biliniyormuş.   Osmanlılarda da bilimsel çalışmalar hızla devam eder. Eğer bilimsel çalışmalar olmasaydı, Fatih Sultan Mehmed Han havan topunu ve ilk füzeyi imal edecek alt yapıyı bulamazdı. Havan topu ilk olarak İstanbul kuşatmasında, füzeler ise İşkodra harekatı sırasında kullanılmıştı